II. Abdülhamid Han’ın Hayatı Sefa ALP / ASÜ, Tarih ABD, Yüksek Lisans Öğrencisi 42 genç kalemler “Şark meselesini” halletmek üzere fırsat kollamakta idi. Mali imkânsızlıklar yüzünden isyanlar bastırılamıyordu. Abdülaziz’in son yıllarında Mahmud Nedim Paşa’nın dış borçların ödenmesiyle ilgili kararı, Avrupa’da büyük tepkilere yol açmış ve bu yüzden yeni bir yardım alınması imkânsızlaşmıştı. Avrupa kamuoyu Osmanlı Devleti aleyhine dönmüş durumda idi. I. Saltanat Devri (1876-1878): Bu dönem Mithat Paşa ve arkadaşlarının idareyi ellerinde tuttuğu dönemdi. Mithat Paşa ve Rüştü paşaların meşrutiyetle alakalı şartlarını kabul eden Abdülhamid Han, Osmanlı padişahı olarak tahta oturdu. Osmanlı Devleti tam bir isyan ülkesi haline gelmişti. Rusya da bu durumdan yararlanmak düşüncesindeydi. Batılı devletler Andrassy Notası ile (31 Ocak 1876) Osmanlı Devleti’nden yine ıslahat talebinde bulunmuşlardı. Rusya, Osmanlı Devleti’ne karşı bir savaş hazırlığı içindeydi ve devlet işçindeki Hristiyan azınlıkların durumunu bir koz olarak kullanmak istiyordu. İngiltere şark meselesini İstanbul’da toplanacak bir konferansta ele alınmasını istedi. İmparatorluğun iç sorunlarını tartışmak üzere İstanbul’da uluslararası bir konferans (Tersane Konferansı) düzenlendi. Bu sırada Mehmet Rüştü Paşa’nın sadrazamlıktan çekilmesi üzerine Abdülhamid, tek kurtarıcı olarak görülen ve büyük etkinliği olan Mithat Paşa’yı bu makama getirmek zorunda kalmıştı. Paşa’nın tezi şu idi: “Avrupa’dan verilen söz uyarınca anayasa bitirilip İstanbul Konferansı’ndan önce ilan edilirse, müdahaleler de önlenir; aksi halde Avrupa vesayeti sürer giderdi. Düvel-i muazzama, İstanbul’da Tersane Konferansı’nı tertip etmiştir. İngiliz baş murahhası Lord Salisbury ısrarla Osmanlı-Rus savaşına taraftar olmadıklarını söylemesine ve Rus Çarı Aleksandır da barışçı bir tavır izlemesine rağmen, Mithat Paşa Rusya ile harp edilmesini istedi. Böyle bir dönemde Osmanlı Devleti Mithat Paşa ve ekibinin ısrarı üzerine, 23 Aralık 1876’da I. Meşrutiyeti ilan etti ve böylece ilk yazılı anayasa olan Kanun-ı Esasi ilan edilmiş oldu. Sultan II. Abdülhamid Han 30 Eylül 1876’da bir komisyon kurulmasını emretmiştir. Cemiyet-i Mahsusa adı verilen komisyon iki aylık bir mesainin ardından 20 Kasım 1876 tarihinde Kanun-i Esasi taslağı hazırlanmıştır. Komisyon 1831 Belçika ve 1859 Prusya anayasalarıyla yirmiye yakın tasarıyı incelmiştir. Komisyonun 140 madde olarak hazırladığı taslak heyeti vükeladaki tartışmalardan sonra 119 maddeye indirilmiş ve padişaha sunulmuştur. Padişah Sultan II. Abdülhamid’de taslağa kendi hükümdarlık haklarını güçlendirmek için müdahalede bulunmuş ünlü 113. Maddenin(sürgün hakkının) anayasada yer almasını sağlamıştır. Yaşanan bu gelişmelerden cesaret kazanan Mithat Paşa, Rusya ile savaşa girilmesine taraftar oluyor ve Rusya’nın yenileceğini ayrıca bu savaşta İngiltere’nin de Osmanlının yanında yer alacağını beyan ediyordu. Fakat Lord Salisbury, Mithat Paşa’nın aksine, bir savaş çıktığında İngiltere’nin, Osmanlı Devleti’ne yardım edemeyeceği kanaatindeydi. Ayrıca Lord Salisbury, Sultan II. Abdülhamid ile görüşerek bu durumu izah etmişti. Batılı devletler yapılan meşrutiyet ve meclisin açılması gibi yenilikleri göz önünde bu- genç kalemler 43 lundurmayarak, konferans sonrasında yeni ıslahatların yapılmasını istemişlerdi. Fakat bunların topyekûn reddedilmesi üzerine Osmanlı Devleti, Rusya ile karşı karşıya kaldı. Savaş tekliflerini incelemek üzere Ocak 1877’de toplanan Meclis-i Mebusan’da, savaş lehine karar çıkmış ve Osmanlı Devleti’ni yıkılışa götüren bu karar neticesinde Rusya ile Osmanlı Devleti baş başa kalmıştır. Memleketin felakete gittiğini gören II. Abdülhamid, Mithat Paşa’yı Şubat 1877’de azledip sürgüne gönderdi. 93 felaketi neticesinde Sultan II. Abdülhamid Kanun-ı Esasi’nin kendisine tanıdığı hak ile Meclisi süresiz tatil etti. Ancak meşrutiyet ve anayasadan vazgeçtiğine dair hiçbir beyanda bulunmadı. Sultan II. Abdülhamid Han hatıratında meşrutiyetle ilgili olan görüşlerini şu şekilde dile getiriyordu: “Meşrutiyetin ilanı ile ne oldu devletin borcumu azaldı? Memleketin yolları, limanları, okulları mı çoğaldı? Kanunlar şimdi daha akıllıca ve mantıklı düzgün düzenleniyor? Kişilik hakları evvelkinde daha mı çok sağlandı? Dünya kamuoyu daha mı bizden yana… İşte bir sürü soru ki, ne kadar çoğaltılsa, hiç birine olumlu karşılık verilmez. Meşrutiyetle yönetilmeye karşı olduğum ve hele böyle bir fikir ve kanaatim olduğu sanılmasın “doktor olmayan veya kullanmasını bilmeyen adamların elinde şifalı ilaç bile öldüren zehir olur” diyerek yaşanan durumu açıklıyordu. Bismarck söylemiş olduğu söz de Osmanlı Devletinin için de durumu anlatmak için yeterlidir: “Tekbir milletten meydana gelmeyen bir cemiyetin meşrutiyetle idare edilmesi felakettir. Bir devlet tek milletten mürekkep olmadıkça meclis, faydadan ziyade zarar verir”. II. Saltanat Devri (1878-1909): Şubat 1878’de Meclis-i Mebusan’ın kapatılması ve II. Abdülhamid’in ikinci saltanat devrinin başlamasıyla sonuçlandı. Tarihçilere göre bu bir buçuk yıllık devreden II. Abdülhamid sorumlu değildir. 30 yıl kadar süren bu devreye, II. Abdülhamid’in şahsi idare devri veya muhaliflerinin ve maalesef cumhuriyet dönemi tarihçilerinden birçoğunun ifadesiyle “İstibdad Devri” denmektedir. Bilançosu çok ağır olan 93 felaketinin, devleti yok edeceğini gören basiretli devlet adamı II. Abdülhamid, Meclis-i Mebusan’ın bağımsız Ermenistan, Pontus ve Kürdistan gibi devletlerin kurulmasını tartıştığını görünce 1878’de Meclisi feshetti. 93 Harbinde Osmanlı topraklarının üçte biri kaybedilmişti. Bu çapta bir toprak kaybı karsısında Meclisteki farklı milliyetlere mensup üyeler paniğe kapılmış, her biri kendi milletinin topraklarını kurtarma telaşına düşmüştü. Birleştirici olacağı ümidiyle kurulan Meclis, tam tersine bölücü bir Meclis olmuştu. İki seçenek kalmıştı: ya parçalanmaya seyirci kalmak ama meşrutiyetten taviz vermemek ya da meşrutiyeti askıya almak ama ülkeyi parçalanmaktan kurtarmak. Osmanlı-Rus savaşı, 3 Mart 1878’de İstanbul surları dışındaki Ayastefanosn (Yeşilköy’de) karargâh kuran Rus kuvvetlerinin dikte ettiği Ayastefanos Antlaşması ile sona erdi. Rusya, ateşkesin sağlanmasından sonra Osmanlı Devleti ile antlaşma yaparak galip devlet olmanın avantajını sonuna kadar kullanmak istiyordu. Zira Rusların, Bulgaristan yolu ile sıcak denizlere inmeleri, İngilizlerin Hindistan siyasetine ve Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhakına set çekmiş olacaktı. II. Abdülhamid’in şahsi diplomasisi, bu tepkileri çok iyi değerlendirdi. Kıbrıs’ın idaresini İngiltere’ye bırakmakla, Berlin’de yeniden bir antlaşma zemini elde etmeye muvaffak oldu. Ayastefanos’un feci şartlarını hafifleten bu antlaşma ile Türkiye’nin Balkanlardaki hayatı, bir müddet daha uzadı. Berlin’deki toplantıda İngilizler Osmanlı Devleti’ni destekleyeceklerdi. Fakat Berlin Antlaşması sonunda İngiltere “Osmanlının toprak bütünlüğünü koruma” politikasını sona erdirmekle kalmamış, Osmanlı topraklarının paylaşılmasına katıldığı gibi, kendi menfaatlerine dokunulmaması şartıyla diğer Avrupalı devletlerin toprak almalarına karışmayacaklarını bildirmişti. Ayrıca Berlin Antlaşmasından cesaret alan Ermeniler 1895-1896 yıllarında Doğu Anadolu’da katliamlara ve bağımsız bir Ermenistan kurma teşebbüslerine giriştiler. 1895’te ülke çapında bir ihtilale dönüşme olasılığı ortaya çıktı ve böylece IV. Ordu komutanı Müşir Zeki Paşa Ermeni isyanını bastırmakla görevlendirildi. Doğuda Kürt aşiret reislerinden Hamidiye Alayları adı altında düzensiz milis birlikleri örgütlendi. Abdülhamid daha Berlin Antlaşması imzalandığında Doğu Anadolu’da sorunların çıkacağını belirtmiş ve Berlin Antlaşmasının 61. Maddesine karşı çıkmıştı. Berlin Antlaşması’nın 61. maddesine göre, Anadolu’da Ermenilerin yaşadığı vilayetlerde ıslahat yapılacaktı. Abdülhamid, bunun Ermeni muhtariyetini doğuracağını ileri sürerek, “ölürüm de 61. maddeyi uygulamam” diyordu. Başta İngiltere olmak üzere Batılı büyük devletlerin tehditlerine rağmen bu konuda kesinlikle taviz vermedi. Doğu vilayetlerinde nüfus çoğunluğunun Müslümanlarda olduğunu, Ermeniler için özel ıslahat yapılamayacağını ileri sürdü. Bu konuda taviz veren sadrazam ve nazırları derhal azletti. Ermeni komitacılarının hayatına kasteden saldırılarına aldırmadı. 1895 yazında tüm Anadolu taşrasında gerçekleşen kanlı olaylar Batı kamuoyunda genellikle “ermeni katliamı” olarak değerlendirildi. Liberal Avrupa basınında Abdülhamid aleyhine şiddetli bir kampanya başlatılmasına sebep oldu. Fransız akademisi üyesi tarihçi Albert Vandal, ilk defa Abdülhamid hakkında Le Sultan Rouge(Kızıl Sultan) lakabını kullandı. Zamanında Ermeniler Osmanlı Devleti’ne son derece bağlı idiler ve sadık millet olarak anılırlardı. Fakat zamanla Rusya Balkanlarda faaliyetlere geçip Balkan devletlerini ayaklandırınca, yani Bulgaristan üzerindeki emellerine ulaşınca, Osmanlı Devleti’nden yeni bir parça daha koparmak için, Ermenileri parmaklarına doladılar. Aslına bakılacak olursa Ruslar, Türkiye’de bağımsız Ermenistan kurulmasından yana değillerdir. Çünkü kendi sınırları içinde de Ermeniler vardı, o zaman bunlarda bu bağımsız Ermenilere katılmak isteyecekti. Rusların hesabı kendi Ermenilerinin, ağızlarına bir parmak bal çalmak Türkiye’nin başına bir 44 genç kalemler gaile çıkarmaktan ibaretti. Abdülhamid Han, İngiliz ajanlarının Arap milliyetçiliğini yaymak, halifeliğin Arapların hakkı olduğu iddiasıyla Mısır hıdivini halife yapmak konusundaki gayretlerine Panislamizm politikası ile karşı koymaya çalıştı. Müslümanlar arasında birliği sağlamak amacıyla dini propagandaya girişti. Bu konuda tarikat şeyhlerinden ve nüfuzlu kabile reislerinden de faydalandı. En önemli ve tecrübeli yöneticileri, Anadolu ve Suriye başta olmak üzere, Müslümanların çoğunlukta olduğu vilayetlere gönderdi. Halifelik makamından faydalanarak Panislamist ideolojiyi yaymaya çalıştı. Halifelik sıfatını Osmanlı padişahları arasında en çok kullanan o oldu. Bu sıfatın verdiği güçle Güney Afrika ve Japonya gibi uzak ülkelere din âlimleri göndererek İslamiyet’in oralarda da yayılması için çalıştı. Abdülhamid’in Çin’deki tesiri o kadar büyük oldu ki, Pekin’de onun adına bir İslam üniversitesi açıldı ve kapısında Türk bayrağı dalgalandı(Pekin Hamidiye Üniversitesi ). Şam’dan Mekke’ye kadar uzanan Hicaz demiryolunu inşa ettirdi. Araplar arasında başlattığı yoğun propagandalarla, ortak düşmanın İslamiyet’in düşmanı olan Batı emperyalizmi olduğunu ve buna karşı mücadele edilmesi gerektiğini ileri sürdü. II. Abdülhamid, Panislamist politikası sayesinde İngiltere’nin Arabistan’da oynadığı oyunlara engel olduysa da devletin mali gücü daha fazla mücadeleye imkân vermedi. İngilizlerin Mısır’a hücum etmesi üzerine, II. Abdülhamid’in Mısır’a başbakan tayin ettiği Arabî Paşa’ya bağlı ordu Eylül 1882’de İngilizlere yenildi. Artık Mısır, fiilen İngiliz işgali altındaydı. Bu arada büyük devletlerin tahrik ile Yunanistan Epir (Yanya) ve Girit eyaletlerine göz dikerek Osmanlı Devletine harp ilan etti. Neticede Yunanlar bu harbi kaybetti. Aralık 1897’de imzalanan İstanbul Antlaşmasına göre, Teselya geri veriliyor ve Girit’e muhtariyet tanınıyordu. İçte ve dıştaki bütün müttefiklere, Ermenilerin püskürtülmesi ve Yahudilere Filistin’de arazi verilmeyerek geri çevrilmeleri sebebiyle bütün Batılı devletlerin ve lobilerin aleyhteki faaliyetlerine rağmen, II. Abdülhamid, hiçbir zaman geçmediği İttihad-ı İslam ( İslam Birliği) siyaseti sebebiyle halkı tarafından sevildi ve tutuldu. Ermeni komitecileri ve milletlerarası Siyonizm’in temsilcileri, davalarına engel gördükleri II. Abdülhamid’i yok etmek üzere, 21 Temmuz 1905 Cuma günü Yıldız Hamidiye Cami çıkışında bombalı bir suikast düzenlendi (Yıldız Suikastı). Ölü ve yaralı seksen kişiden fazla zayiat olduğu söyleniyordu. Tahkikat için derhal Mabeyin ’de bir komisyon teşkil edildi. Bunu yapanların Ermeni Taşnak Cemiyetine mensup oldukları anlaşıldı. Başlarında anarşist Edward Jaures bulunuyordu. Suikastçılar mahkûm olundular. Sultan Abdülhamid bir zaman sonra Edward Jaures’i affetmiş, ihsan verip memleketine gitmesine müsaade etmiştir. O da teşekkür ederek bundan sonra kendisine hizmette bulunacağı vaadi ile gitmiş ve hakikaten de hizmette bulunmuştur. II. Meşrutiyetin İlanı 23 Temmuz 1908’de İkinci Meşrutiyeti ilan eden II. Abdülhamid Han Kanun-ı Esasi’yi tekrar uygulamaya koydu. Kanun-ı Esasi’nin yeniden uygulamaya konulması ve İkinci Meşrutiyetin ilanı üzerine Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını isteyen iç ve dış mihraklar tekrar faaliyete geçti. İttihat ve Terakki Cemiyeti 1890’lardan sonra önemli bir muhalif merkez olarak yükselmeye başladı. Bu cemiyet zamanla diğer bütün muhalefet merkezlerinin önüne geçti. Cemiyet mensupları 1908’e kadar içerde ve dışarda amansız bir mücadele verdiler. Bu süreçte Sultan II. Abdülhamid’e yoğun eleştiriler yöneltildi. Ağır hakaretler yapıldı. Ermeni komiteciler tarafından suikasta kurban verilmek istendi. Bir Osmanlı aydını Abdülhamid Han’ın öldürülememesine üzülüp, katile övgüler yağdıran “Bir Lâhza-i Te’ahhûr (Bir anlık gecikme)” adlı şiiri yazarak “Ey şanlı avcı, tuzağını boşuna kurmadın!” diyerek başlayan meşhur şiirini yazabildi(- Tevfik Fikret). 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet ilan edildi. Bu iç kargaşadan istifade eden Bulgaristan ve Bosna-Hersek Osmanlı Devleti’nden ayrıldı ve İttihatçıların İttihad-ı anasır fikrinin ilk acı meyvesi bu oldu. İttihatçıların basiretsizlikleri yüzünden, 240 üyeli meclisin sadece 140’ı Türk olmak üzere Meclis-i Mebusan 17 Aralık 1908’de açıldı. Azınlıklar “demokrasi geldi” diye devlete bağlanmadılar, bilakis devlete isyan etmeye başladılar. Jön Türklere göre meşrutiyetin ilanı Avrupa devletlerinin Osmanlı’ya saygı duymasına yol açacak, onların müdahalesini önleyecek, devletin saygınlığını sağlayacak, yabancı sermayeyi ülkeye akıtacaktı. Meşrutiyet Jön Türkler için “en ideal rejim” idi. Halka göre meşrutiyeti refah, demokrasi, huzur ve emniyet demekti. İlan edilir edilmez, herkes hayal ettiği gayenin hâsıl olduğu zannına düşmüştü. Bu sayede hür insanla, faziletli, iffetli ve doğru vatandaşlar sırasına gireceklerini düşünüyordu. Fakat hiçbir şey düşünüldüğü gibi olmadı devleti ileriye götürecekleri yerde, kısa bir sürede yıkılmasına sebebiyet verdiler. I. ve II. Balkan Savaşları ve daha sonra da I. Dünya Savaşı sonucunda devlet felaketten felakete sürüklendi ve bir müddet sonra da altı yüzyıllık devlet parçalandı. Sultan Abdülhamid Han’ın İstihbarat Teşkilatı Abdülhamid Han bu teşkilatı ve gerekliliğini hatıratında şöyle anlatıyordu: “Yabancı devletler kendi emellerine hizmet edecek kimseleri vezir ve sadrazam mertebesine kadar çıkarabilmişlerse, devlet güven içinde olamazdı. Doğrudan doğruya şahsıma bağlı bir istihbarat teşkilatı kurmayı bu düşünce ile karar verdim. İşte düşmanlarımın Jurnalcilik dediği teşkilat budur”. Bu olay üzerine Sultan Abdülhamid Han, III. Selim’in söylediği bir sözü yâd etti: “yabancıların elleri ciğerlerimin üstünde geziniyor, aman biz de yabancı devletlere elçi gönderelim ve onların ne yapmakta olduklarını bir an önce öğrenmeye çalışalım diye feryat etmişti. Ben bu yabancı elleri ciğerlerimin içinde duyuyorum. Sadrazamlarımı, vezirlerimi satın alıyorlar ve mülküme karşı kullanıyorlardı. Ben, nasıl olurda devlet hazinesinden beslediğim bu insanların ne yaptıklarını, ne hazırladıklarını, öğrenmeyebilirdim.” 1876-1878 yıllarındaki sorunlar - saray ih- genç kalemler 45 tilalleri, savaşlar, darbe girişimleri - Abdülhamid’in kamuoyunu daha iyi takip etmek, nüfusu, orduyu ve hükümeti daha iyi denetlemek için “geniş bir haber alma teşkilatı” kurma gereğini gösterir. Sultan Abdülhamid Han “Jurnal sistemini ben kurdum, ben idare ettim. Fakat vatandaşı değil, hazineden maaş alanları, Osmanlı nimetiyle gırtlaklarına kadar dolu oldukları halde devletine ihanet edenleri tanımak, izlemek içindi! Kendi devletini yıkmak, kendi padişahının canına kast etmek karşılığı yabancı, devletten para alan sadrazamları gördükten sonra!” diyerek bu teşkilatın gerekliliğini açıklar. Sansür Uygulaması “Bizde sansür elzemdir” diye not düşer Abdülhamid ve şu gerekçeyi ileri sürer: “Tebaamıza çocuk muamelesi etmeye mecburuz; hakikaten de büyük çocuklardan farkları yoktur. Ebeveyn veya mürebbi nasıl gençliğin eline zararlı neşriyatın geçmemesine dikkat ederse, bizim hükümet de halkın fikrini zehirleyecekleri şeyi halktan uzak tutmaya çalışmalıdır” der. Ermeniler ve Rumların piyasaya sürmüş oldukları eserler eğer sansürden geçmez ve gazetede neşredilirse, halkta fena tesirler uyandırır ve bu da ecnebilerin hakkımızdaki fikirlerini büsbütün yanıltırdı. Zaten memleket kâfi derecede her türlü iftiraya maruzdur. Devrin şartları göz önüne alındığında birçok yayın ortaya çıkıyordu. Bunların çoğunluğunda Abdülhamid ve devri kötüleniyordu. Sultana karşı yerli ve yabancı basın karşı cephe almış, onun yaptıklarını hep olumsuz gibi göstererek onu suçluyorlardı. Bu durumda zamanla halkın gözünde Sultanın düşmesine, sanki yazılanları gerçekmiş gibi algılanmasına ve Sultana karşı ayaklanmaların çıkmasına sebebiyet veriyordu. 31 Mart Vakası ve Sultan II. Abdülhamid Han’ın Hal’i Rûmî takvimle 31 Mart 1325’te (13 Nisan 1909) vuku bulduğu için bu adla anılır. Ayaklanmayı başlatan olay, muhalif gazeteci Hasan Fehmi’nin öldürülmesi oldu. Muhalefet tarafından bu cinayet ittihatçılara mâl edildi. Gerginleşen ortamda İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karşı tepki büyüdü. Cinayetten 7 gün sonra(13 Nisan 1909 / 31 Mart 1325) “şeriat isteriz” sloganıyla ayaklanan bazı askerler, kendilerini harekete geçiren muhalefet odaklarının denetiminden çıkarak kentte terör estirdiler; aralarında bakan, mebus ve subayların da bulunduğu birçok kişiyi öldürdüler. Ayaklanmanın dinci kanadının başını Derviş Vahdeti ve onun İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti ile Volkan Gazetesi çekiyordu. Ayaklanmalar karşısında Hilmi Paşa hükümeti istifa etti. Tevfik Paşa sadrazam olarak atandı. Ayaklanmaya tepki, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin güçlü olduğu Selanik’teki askeri birliklerinden geldi. Yüksek komuta konseyi ve bunları destekleyen genç subaylar Sultan Abdülhamid’in yükselişe geçişine karşıydılar. Olayları bastırmakla görevlendirilen Hareket Ordusu birkaç gün içinde İstanbul’a dayandı. 17 Aralık’ta toplanan Mecliste İttihatçılar üstünlüğü elde etti. Daha çok Ahrar Fırkası yanlıları ile birlikte hareket eden Kâmil Paşa hükümeti İttihatçıların baskıları sonucunda bir gensoru ile düşürüldü. Onun yerine 14 Şubat 1909’da İttihat ve Terakki’ye yakın Hüseyin Hilmi Paşa sadrazam oldu. 27 Nisan’da İstanbul’da toplanan Meclisin ilk işi padişah değişikliğiyle ilgilenmek oldu. Toplanan mebusan ve âyan, fetva taslağında sunulan hal’ ya da istifaya davet seçeneklerinden birincisini kabul ederek Abdülhamid’in tahttan indirilmesine, yerine Mehmet Reşat’ın geçirilmesine karar verdi. Sultan II. Abdülhamid, hal’ine kadar ki günlerini beklemekle geçirdi. “Sultan bir kişi için bin kişi yanmaz. İki kardeş birbirini vurmaz”, diyerek tüfekçilerin silahlarını toplamasını, kimsenin bir silah atmamasını söyledi. O sırada Taşkışla dövülüyor, sesler bütün kuvvetiyle sarayı aksettiriyor, herkes korku içinde perişan yaşıyordu. Bu sırada Rusya büyükelçisi Mabeyn-i Hümayuna gelerek : “Çar hazretlerinin selamını getirdim. Kendilerini hasta diye işittim. Arzuları ne ise bildirsinler. Kıllarına zarar gelmeden her arzuları yerine getirilecektir” diyerek haber gönderdi. Bu durumu Cevad Bey arz ettiğinde sultan bu duruma karşı çıkmış ve “Başıma gelecek her felakete razıyım. Ecdadımın mezarı nerede ise benimki de orada olmalıdır. Bu ihaneti yapmaktansa ölümü tercih ederim” diye cevap vermiştir. Sonra Cevad Bey elçiye durumu anlatmıştır. Hareket Ordusu, sarayı kuşatarak etrafla alakasını kesince sultan “hareket ordusuna teslim bayrağı çekilsin” demiştir. Bu duruma kimsenin gönlü olmaması neticede Çerkez Mehmed Ali Bey bu görevi üstlenmiştir. Dört kişi sultanın yanına gelmiş, (Arnavut Esad Toptâni, Laz Arif Hikmet Paşa, Ermeni Aram Efendi, Yahudi Karasu Efendi) başta duran Esad Toptâni gayet kaba, küstah bir tavırla yüzüne karşı “seni millet azletti” dedi. Bunu düzelten sultan hal’ ettik demek istiyorsunuz dedi. II. Abdülhamid’in hal’ fetvasında dini kitapları tahrif etmek, yakmak, devlet hazinesini israf etmek, sebepsiz yere ölüm, hapis ve sürgün emirleri vermek ve 31 Mart hadisesine sebep olmak suçlarına yer verilmektedir. Fetvada yer alan sebepsiz yere ölüm ifadesi asılsızdır çünkü Sultan Abdülhamid Han saltanatı boyunca idamdan uzak durmuş ve üç-beş kişinin idamını onaylamış ve genellikle suçlu olanları sürgüne göndermiştir. Dini kitapları yakma ve tahrif etmeye gelince, Abdülhamid’in yüzyıllardır birbirleri ile savaşan iki Müslüman ülkenin mezheplerini yani Sünnilik ve Şiiliği birleştirmek için büyük gayret sarf ettiği bilinmektedir. Abdülhamid bu amaca ulaşmak için dini kitapların basımına biraz daha fazla itina göstermiş ve bu gayreti akamete uğratacak kitapların toplatılmasını emretmiştir. Ayrıca dini açıdan tevili zor sayılabilecek hususları içeren bazı kitapları toplattırmıştır. Nitekim Abdülhamid hal’ fetvasını, Fetva Emini Hacı Nuri Efendi’nin imzalamaktan kaçınması üzerine, İttihat ve Terakki tarafında yer alan devrin şeyhülislamı Ziyaeddin Efendi imzalamıştır. Sürgün Edilmesi Sultan Abdülhamid İstanbul’da Çırağan Sarayı’nda muhafaza edilmek istiyordu. Ama İttihat ve Terakki Cemiyeti Abdülhamid’i İstanbul’da tutmanın güvenli olmayacağı düşüncesindeydiler. Talat 46 genç kalemler ve Cavid Beyler, Meclis-i Milli Reisi Said Paşa ile buluşup Cemiyet’in aldığı kararı bildirirler: II. Abdülhamid Selanik’e sürülmelidir. Gece geç saatte, bire doğru yeni bir heyet Yıldız Sarayı’na gidip Abdülhamid’e Selanik’e sürgün edildiğini bildirir. Heyet dört kişiden oluşuyordu: biri Hüsnü Paşa, ikincisi Hadi Paşa, üçüncüsü Galip Bey ve dördüncüsü de Fethi Bey(Fethi Okyar) idi. Abdülhamid bu heyete “ben burada ölmek isterim. Ecdadımın medfeni buradadır. Beni götürmek istemeniz meşrutiyete aykırıdır” demiştir. Fethi Bey “ordu, hayatınızı tekeffül ediyor. Size orada bakacaktır. Bizi cebir kullanmaya mecbur etmeyiniz” diye cevap vermiştir. Netice de Abdülhamid’in İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden kopartabildiği tek istek, ailesi ve çocuklarıyla birlikte gitmek oldu. 28 Nisan 1909’un ilk saatlerinde, Abdülhamid Yıldız Sarayı’ndan ayrılıp Sirkeci Garı’na gider ve orada derhal özel bir trene yerleştirilerek Selanik’e doğru yola çıkarılır. Selanik’e mecburi ikamete gönderilirken II. Abdülhamid Han’ın şahsına ve mahiyetine para ya da iaşesini temin edecek bir maddi imkân sağlanmamış; hatta yanlarına doğru düzgün bir şey almalarına bile müsaade edilmemişti. Ancak şahıslarına ait birkaç parça eşya alabilmişlerdir. Sultan ve ailesinin Yıldız Sarayı’nı terk etmesinden sonra, hazine haricinde padişahın ve saray mensuplarının değerli eşyaları yağmaya maruz kaldı; en küçük eşyaya ve hatta çamaşırlarına varıncaya kadar her şey talan edildi. Alâtini Köşkündeki ilk günlerinde su, sabun, yatacak yatak, yemeklerini yiyecek çatal-kaşık gibi şeyler verilmemişti. Köşkün önceki sahibinden kalma birkaç parça eşya vardı. Pencereler sıkıca kapatılmıştı, çocuklarının hava ve güneş görebilmesi için panjurların aralanmasına ancak aylar sonra izin verilmişti. Abdülhamid, Alâtini Köşkünde geçen hayatının güzel tarafları olduğunu söylüyordu. Çünkü çoluk çocuğuyla baş başa yaşamak, onların küçük dertlerine derman olmaya çalışmanın güzel şeyler olduğunu söylüyordu. Fakat burada iken okumak için kitap ve gazete verilmiyordu. Bu da dünyada olup bitenlerden habersiz yaşamasına sebep oluyordu. Abdülhamid Han bütün hükümdarlık yıllarında istihbarata büyük önem vermiş bir insan olduğu için, yaşananlardan haberdar olamaması onu cidden çok büyük sıkıntıya sokuyordu. Fakat zamanla da buna yavaş yavaş alışmaya başladığını söylüyordu. İlerleyen zamanlarda Sultana 800 lira maaş bağlanmıştı. Bu paradan kızlara, eşlerine, kalfalara onar lira veriliyordu. Daha sonra Abdülhamid’in tahsisatı 1000 liraya çıkarılmıştı. Dünya değişiyordu. Balkanlar karışmıştı. Gazete havadisleri günden güne fenalaşıyordu. Parti kavgaları iç durumumuzu karışık bir hale getiriyordu. Gafleti yüzünden aleyhimizdeki Balkan ittifakının müsebbibi olan Said Paşa devletin başına gaile açarak çekilmiş, yerine Gazi Ahmed Muhtar Paşa gelmişti. Balkan Harbi başlamış, yenilgimizle neticelenmiş, Rumeli istilaya uğramıştı. Selanik de elden gitmek üzereydi. Bunun üzerine II. Abdülhamid İstanbul’dan gönderilen Alman sefaretine ait Lorelei savaş gemisiyle 1 Kasım 1912’de İstanbul’a getirilerek Beylerbeyi Sarayına yerleştirildi. Buraya geldikten sonra Abdülhamid bir nebze de olsa biraz daha rahat yaşamıştır. Fakat ailesi ile eskisi gibi görüşememiştir. Kızı Ayşe Sultan’ın anlatımına göre babasını Beylerbeyi’ne geldiğinde ancak uzaktan dürbün ile izleyerek görebilmişlerdir. Daha sonraları kurban bayramında ziyaretine giderek babasını görebilmiştir. Bu durumda birkaç defa olmuş ve daha sonra babasını pek fazla görememiştir. Ancak Sultan Reşat’ın izni ile yakın adamlarını göndererek babalarının durumu hakkında bilgi alabiliyorlardı. Selanik’ten istemeyerek ayrılıp ikametine tahsis edilen Beylerbeyi sarayına yerleşen Sultan Abdülhamid, bu saraydan memnun kalmamışsa da sonradan alışıp ömrünün geri kalan kısmını burada geçirmiş, önemli bir hastalığa uğramadan huzur ve tevekkül içinde yaşamış, bütün küskünlüğüne rağmen I. Dünya Savaşı olaylarını endişeler içinde köşesinden takip etmiştir. Hayatının son yıllarını burada geçirdi. I. Dünya Savaşı’nın en buhranlı günlerinde hükümette en nüfuzlu kimseler olan Talat ve Enver Paşalar İshak Paşa’yı Beylerbeyi Sarayı’na göndererek Abdülhamid’in tecrübelerinden faydalanmak istediler. Eski padişah artık verebileceği hiçbir fikir ve tavsiye edebileceği hiçbir tedbir kalmadığını, devletin daha savaşa girdiği gün yıkıldığını belirterek dünya denizlerine hâkim devletlere karşı kara devleti Almanya ve Avusturya’nın yanında savaşa girilmiş olmasının çok büyük bir sorumsuzluk olduğunu söyledi. Abdülhamid’in kıymeti bu dönemde daha iyi anlaşıldı. 1O Şubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini yuman Abdülhamid’in cenazesi Topkapı Sarayı’na nakledilerek teçhiz ve tekfin orada yapıldı. Sultan Reşat’ın iradesiyle, ölümünün ertesi günü padişahlara mahsus muazzam bir törenle Divan Yolu’ndaki II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi. Sonuç olarak; Abdülhamid Han tahta bulunduğu 33 yıl içinde ülkeye yokluk içinde varlık yaşatmıştır. Tahta çıktığında hem içte hem de dışta karışıklıklar mevcuttu. Avrupa devletlerinin Osmanlı’ya sürekli ıslahat konusunda baskı yapması ve iç işlerine karışıyor olması gayrimüslimlere cesaret vermiş ve onlar da ayaklanmaya başlamışlardı. Sadrazamlar ise kendi idaresini kurarak, padişahın sadece bir sembol olarak Osmanlı tahtında bulunmasını istiyordu. Padişah tahta oturacaktı, ülkede de söz sahibi vezir, sadrazam, meclis vb. olacaktı. Bu durum ancak Sultan Abdülhamid Han’ın ilk iki yılında devam etti, Meclisin aldığı karar ile Osmanlı-Rus savaşı başlamış ve ülke topraklarının kaybına, neredeyse Balkanların tamamen Osmanlının elinden çıkmasına sebep olacaktı. Netice de bir anlaşmaya varılarak Balkanlar bir süre daha Osmanlı toprağı olmaya devam etti. Bunlar Abdülhamid Han’ın uygulamış olduğu siyaset sayesinde var olan şeylerdi. O savaştan çok barış sağlanmasından yanaydı, çünkü elde tam anlamıyla bir güç yoktu bu da savaşlarda yenilgiye sebebiyet veriyordu. Sultanın tahttan indirilmesi üzerine Osmanlı Devleti’nin yıkılması daha da bir hız kazanmıştı. Tahta geçen Sultan Reşat fazla bir etkinlik gösterememiştir çünkü söz İttihat ve Terakki’ye aitti. Bu durumda 600 yıllık devletin yıkımına neden olacaktı. Çünkü Sultan Abdülhamid devletlerarasındaki çıkarları göz önünde genç kalemler 47 bulundurarak bir yol izliyordu. Fakat daha sonraki gelen idareciler ülke de yaşananları bir bütün olarak görüp ka - rar vermek yerine belki de kısa vadeli düşünerek hareket ettiler bu da zamanla devletin sonunu getirdi. Önce yaşanan Balkan Savaşları sonrasındaki I. Dünya Savaşı Osmanlı Devleti’nin yok olması - na neden olmuştu. Kısaca diyebiliriz ki Abdülhamid Han, Osmanlı Devleti’ni darlık içinde de olsa en iyi şekilde idare etmiştir. Onun devrinde ziraat, ticaret, sanat demir yolları, insaniyete hizmet eden müesseseler, özellikle maarif ala - nında çok büyük başarılar elde edilmiştir. Kaynakça AKGÜNDÜZ, Ahmet – ÖZTÜRK Said; Bilin - meyen Osmanlı, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Ya - yınları, İstanbul 2000. ARMAOĞLU, Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tari - hi(1789-1914), Timaş Yayınevi, İstanbul 2013. DUMAN, Murat; Bilinmezleriyle Sultan II. Ab - dülhamid Hakan’ın Hatıratı, Yitik Hazine Yayın - ları, İstanbul 2013. ERASLAN, Cezmi - OLGUN, Kenan; Osmanlı Devletinde Meşrutiyet ve Parlamento, 3F Yayıne - vi, İstanbul 2006. GEORGEON, François; Sultan Abdülhamid( - Çev. Ali Berktay), Homer Kitabevi Yayıncılık, İs - tanbul 2006. KAŞIKÇI, Osman; Osmanlı’da Devlet Başkanlı - ğı, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2012 KÜÇÜK, Cevdet; “Abdülhamid II”, DİA, C.I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1988. - “Abdülaziz”, DİA, C.I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1988 KÜRŞAT, A Gökkaya – YEŞİLBURSA, Cahit Cemil; Yeni Ve Yakınçağ Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2013. NAZİF, Süleyman; Bir Abdülhamid Müdafaası “Hatırat-ı Sultan Abdülhamid-i Sâni, (Haz. Mus - tafa Gündüz) Lotus Yayınevi, Ankara 2007 OSMANOĞLU, Abdülhamid; Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Alter Yayıncılık, Ankara 2012. ÖZCAN, Azmi; “Otuz Bir Mart Vakası”, DİA, C.34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2007. TANÖR, Bülent; Osmanlı-Türk Anayasal Geli - şimleri(1789-1980), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012. TEKİNOĞLU, Hüseyin; Ulu Hakan Abdülha - mid Han ve Liderlik Sırları, Kamer Yayınları, İs - tanbul 2015. UĞURLU, Nurer; Ulu Hakan M
VES~KALAR II. SULTAN ABDÜLHAMID~N HAl~~ VE ÖLÜMÜNE DAIR BAZI VESIKALAR Ord. Prof. ~. HAKKI UZUNÇAR,S1LI T. T. Kurumu üyesi, Bal~ kesir Milletvekili Abdillhamid'in ~ahsiyyeti: Baz~~ kurenas~ n~ n ve uzun y~ llar hizmetinde bulunmu~~ olan Hamidiye Etfal hastahanesi ba~hekimi merhum ~ brahim Pa~an~ n Abdülhamid hakk~ nda verdikleri malümata göre —ki bu mütalealar Abdülhamid'i yak~ ndan tan~ yanlar ve ecnebi devlet sefirleri taraflar~ ndan da tasdik olunmaktad~ r — bu padi~ah nazik ve terbiyeli olup kendisiyle görü~enleri cezb ile hürmet telkin eder, ho~lanmad~~~~ birisiyle görü~ürken bile ona iltifat ederek sevmedikini hisettirmez, kiminle olursa olsun konu~malarinda güleryüz gösterir ve kar~~s~ ndakinin kalbini k~ rmazm~~. Haf~ zas~~ pek kuvvetli imi~ ; verdi~i emri seneler de geçse unutmaz ve bir gördü~ü ~ahs~~ uzun zaman sonra tekrar görünce tan~ rm~~~ ; görü~tü~ü kimselerin ahval-i ruhiyesini ö~renmek için önüne dökülüp, tecrübe eder ve onun meslek ve me~rebine göre söz söylermi~. Dindar olup be~~ vakit namaz~ n~~ k~ lar ve hayr~~ severmi~. Zekâ ve dirayeti, kendisiyle görü~en ecnebiler taraf~ ndan da tasdik olunurmu~. Insan~~ avlamak', gönül almay~~ iyi bilirmi~. Kulland~~~~ adamlar aras~ nda iffet sahibi namuskar olanlar bulundu~u gibi para dü~künü, hafiye ve makam harisi olanlar~~ da kullan~ rm~~~ ; bunlar~ n hepsinin karakterlerini bilir ve ona göre kendilerine hizmet verirmi~. Bu hükümdar~ n saltanat~~ zaman~ ndaki hadiselerden de anla~~ ld~ - ~~~ üzere, Abdülhamid, hissiyyat~ n~~ saklamas~ n~~ bilir, s~ ras~ na göre iki yüzlü hareket ederdi; Icab~ nda vermi~~ oldu~u emri inkâr ile kabahat~~ ba~kas~ na yükletmeyi ve yapt~ rd~~~~ i~ten adem-i malümat beyan etmesini çok iyi bilir ve bu hususta mâhirane roller yaparak kar- ~~s~ ndakini inand~ r~ rd~~ ; kendisinin karakterini bilmiyenler onun sözlerine ve sahte tav~ rlar~ na kanarlard~ . Son derece vehimli ve hayat~ na dü~kün oldu~u için padi~ahl~ ktan hal edilmesinden ve öldü13.11etert, C. X, F. 45 706 t. HAKKI UZUNÇAR~ILI rülmekten korkard~ . Kendisine verilen jurnallar~ n mühim bir k~ sm~ n~ n uydurma veya garaz üzerine yaz~ ld~~~n~~ bildi~i halde bunlar~ n içinde binde bir ihtimal olmas~ n~~ dü~ünerek ara~t~ rmalar yap~lmas~ n~~ emreder, basiret emniyetin babas~d~ r derdi. Kendisini alâkadar eden i~lerde yorulmadan çal~~~ r, emirler verir, alâkadarlar~~ durup dinlendirmezdi ; maiyyetindeki baz~~ kurenas~~ ve pa~alar~ , Abdülhamid'in vehmini tahrik etme~i bilirler ve onu mütemadiyen ~üphe ve endi~e içinde ya~at~ rlard~ . Abdülhamid vehmine ve hayat endi~esine ra~men herhangi mühim ve hayati bir hadise kar~~s~ nda so~uk kanl~ l~~~n~~ muhafaza eder ve hiç tela§ göstermezdi ; saltanat~n~n son senelerine do~ru cuma namaz~n~~ müteakip Hamidiye camiinden ç~ kt~~~~ s~ rada kendisine suikast için patlayan bomba hadisesinde hiç tela§ göstermeden arabas~ na binerek saray~ na gitmesi bunun delilidir. Abdülhamid'in vehminin artmas~ nda ve her ~eyden ~üphelenmesinde saltanat~n~ n ilk senelerinde geçirmi~~ oldu~u vakalar~n da mühim tesiri oldu~unda ~üphe yoktur; kendisini ~t-- hal etmek için yap~lan müteaddit faaliyetler ve bu arada bir de fil! olarak Ali Suavi vakas~~ vard~r. Hülâsa 1876'dan 1909 senesine kadar otuz üç sene Osmanl~~ padi~ah~~ olan Ikinci Abdülhamid, merhum Süleyman Nazif'in söylemi~~ oldu~u gibi, padi~ahlar~ n eh bedbaht~~ ve cl;- hal edilen padi~ahlar~ n da en bahtiyar~~ idi Padi~ahlar~n en bedbaht~~ idi, çünkü uzun süren hükümdarl~~~~ müddetince ne kendisi huzur içinde ya~am~~ , ne de milleti ya~atm~~t~.L.,1:4 Mahlü hükümdarlar~ n bahtiyar~~ idi; çünkü, hal'inden sonra ikinci ve üçüncü ordular~ n kefaleti alt~ nda olarak hayat~n~, ölümüne kadar sükün ve emniyet içinde geçirmi~tir ; çok korktu~u ve emniyetini temin için hazineler sarfetti~i suikast ile haliden birincisini atlatabilmi~~ ise de ikincisinden kurtulamam~~t~ r. Abdülhamid'in 31 Mart vakas~~ denilen (31 Mart 1325 ve 13 Nisan 1909) irticai harekette parma~~~ olmad~~~~ en ince tetkikler neticesinde anla~~lm~~~ ise de o vakayi müteakip ~ttihad ve Terakki Cemiyeti ve hareket ordusu mal~lm olan geçmi~~hadiseler sebebiyle kendisine 1 Abdülhamid'in vefat~~ günü bu sözü, cenazeyi takip etmekte olan merhum Süleyman Nazif bey söylemi~~ ve bunu merhumdan duymu~~ olan say~ n arkada- ~~m~ z C. H. P. Sar~ yer Ba~kan~~ Bay Doktor Turhan bilmünasebe bana nakletmi~tir. Il. ABDOLHAMID'IN HA'1,1 VE ÖLÜMÜNE DAIR 707 itimad edemediklerinden dolay~~ Ayan ve mebusan meclislerinin mü~- terek kararlar~~ ve verilen fetva ile 27 nisan 1909 da „1;- hal edilmi~tir. Abdülhamid'in. hal'inden sonra da hayatiyle ne kadar alkadar oldu~u~unu, bunu temin ve tekeffül eden ikinci ve üçüncü ordular~ n noksanlar~ n~ n ikmali için servetinden mühim bir k~sm~ n~~ bu iki orduya verdi~ini elimizdeki vesikalardan ve kendisinin bizzat kaleme ald~~~~ yaz~ lar~ ndan anlamaktay~ z. Abdülharnid'in Selanik'e nakli: Otuzbir Mart reaksiyonun'un bast~ r~ lmas~ n~~ müteakip Sultan Il Abdülhamid hakk~ nda verilmi~~ olan hal'i karar~~ 14 nisan 1325 (27 nisan 1909) sal~~ günü ak~am~~ Y~ ld~ z saray~ nda yan~ nda o~lu Abdürrahim efendi ile bir k~ s~ m bendegan~~ bulundu~u halde Ayan ve Mebusandan mürekkeb bir heyet taraf~ ndan kendisine tebli~~ edilmi~~ ve hayat~~ hakk~ ndaki endi~esine de, hayat~ n~ n emniyyet alt~ nda olup her türlü taarruzdan masun oldu~u söylenmi~~ ve bu tebli~den itibaren de saltanattan ~ skat edilmi~tir 2. Abdülhamid ha'li olundu~u günün gecesi hareket ordusu kumandanlar~ ndan Ferik Hüsnü pa~a, maiyyetinde bir k~ s~ m ümera ve zabitler oldu~u halde, Y~ ld~ z saray~ na giderek sab~ k hükümdara husus' trenle Selânik'e gönderilece~ini söylemi~, A bdülhamid'in yine hayat~~ hakk~ ndaki endi~esini izhar eylemesi üzerine Hüsnü pa~a: Ha% tebli~~ eden heyetin beyan etti~i gibi hayat~ n~ n emniyette olup hiçbir suretle tecavüz ve taarruza hedef olmayaca~~ n~ , ikinci ve üçiincü ordular~ n, hayat~ n~~ koruyacaklar~ n~~ tekeffül ettiklerini ve bütün milletin o yolda teminatta bulundu~unu ve Selanik'te ikamet edece~ini söylemi~~ ve ~ayet tereddüt ederlerse birlikte arabaya binilip eline rovelver alarak bir tecavüz vukuunda ibtida kendisinin öldürülmesini arz eyledikten ba~ka vallahi ve billahi ve tallahi diye yemin de etmi~tir. Abdülhamid'in hal'ine dair verilen fetvan~ n tarihi 11 nisan 1325 olup hali tebli~i ise hareket ordusunun Istanbul'a girmesini müteakip 14 SIisan'dad~ r. 2Abdülhamid halifelige çok ehemmiyet verdiginden ve padi~ahl~ kla beraber halife de olmas~ ndan dolay ~~ halini kendisine tebli~~ eden heyet aras~ nda gayr-i miislimlerin de bulunu~unu ho~~ görmemi~~ ve (ben ayn-~~ zamanda halifeyim) diye itiraz etmi~ tir. 708 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI Hüsnü pa~a, Abdülhamid'in daha ziyade emniyet etmesi için kur'an-~~ kerimi getirtip ona da el basarak yemin etmek istemi~~ ise de Abdülhamid, buna lüzum görmemi~tir. Bunun üzerine bahada a~~ r baz~~ e~ya ile mücevherat~ n~~ alan Abdülhamid, bir k~ s~m maiyyeti ve kad~ nlariyle ve hususi trenle Selânik'e getirilmi~tir. Abdülhamid henüz Y~ ld~ z saray~ ndan ç~ k~ p arabaya binece~i s~ rada yan~ ndaki kad~ n efendilerden birisinin elindeki mücevher, para ve esham dolu bavul telâ~~ esnas~ nda kaybolmu~tur Abdülhamid'in k~zlar~n~~ evlendirme te~ebbüsü: Abdülhamid Selânik'e nakledildikten sonra Italya tabaas~ nda~~~ Alatini isminde bir un tüccar~ na ait bulunan ve sonradan ordu kö~kü denilen kö~ke yerle~tirilmi~tir. Sab~ k hükümdar daha ilk zamanlar~ nda evvelce ni~anlam~~~ oldu~u üç k~ z~ n~~ evlendirmek istemi~, bunlar~~ Ahmed Eyüp pa~a zade Fuad, Ahmed Nami ve Said pa~a zade Fuad beylere verme~i kararla~t~ rm~~ t~ ; Abdülhamid kendi saltanat~ n~ n son aylar~ nda ni~anlad~~~~ k~ zlar~ n~ n Selânik'te kendi yan~ nda yap~ lmas~ n~~ ve damadlar~ n birer hafta müddetle gelerek kumandanl~ k dairesinde bir imam, muhaf~z~~ Fethi bey, zabitan ve baz~~ bendegân~ n~ n huzurlariyle nikâhlar~ n~ n yap~ lmas~ n~~ ve dü~ünsüz, derneksiz damadlar~ n zevcelerini al~ p götürmelerini istemi~~ ve bu arzusunun yerine getirilmesi için bilvas~ ta hükümete ba~vurmu~tur. Gerek bu hususta ve gerek o~lu Abdürrahim efendinin tahsiline ve kendi s~ k~ nt~ l~~ vaziyetine dair kaleme alm~~~ oldu~u kendi el yaz~ s~~ bir mektup müsveddesinde aynen ~öyle demektedir : Damadlar Ahmed Eyüp pa~azade Fuad bey - Ahmed Nami beySaid pa~azade Fuad bey "M~lmaileyhim (yani Fuad, Nami ve di~er Fuad beyler) birer hafta fas~ la ile buraya gelmek ve kumandanl~ k daireAbdülhamid'in Selanik'e nakli esnas~ nda kad~ n efendilerden birine ait olan bu Bavulun buldurulmas~~ için o s~ rada güya yap~ lan ara~t ~ rmalara ra~men bavul bulunamam~~t~ r; Abdülhamid bunu sonradan da aratt~ rmak istemi~tir ; hatta biraderi Sultan Mehmed Re~ad, Rumeli seyahati esnas~ nda Selanik'e geldi~i zaman Abdülhamid'in hat~ r~ n ~~ sormak üzere ba~kâtip Halid Ziya beyi kendisine göndermi~~ oda bundan bilistifade yine kaybolan bavuldan bahsederek tahkikat~ n tamikini rica etmi~tir ( Saray ve ötesi-Halid Ziya e. 2. s. 176 ). Il. ABDÜLHAM~ IY~N HA'Li VE ÖLÜMÜNE DAIR 709 sinde bir imam taraf~ ndan Fethi bey 1 ve zabitan ve bendegân~ n huzur ve ~ehadetleriyle akitleri icra olunmak ve dü~ünsüz, derneksiz zevcelerini al~ p götürmek ve küçük ya~lar~ ndan beru validelerinin kendileri için tedarik eyledikleri e~ya ve cihazlar~ n~ n taraflar~ na itasiyle emsalleri misillü maa~lar~~ tahsis edilmek ve damadlara son vazife-i veda~~ ifa eylemek arzusunday~ m, ~ayet bunlardan ikbalperestlik sevdasiyle adem-i muvafakat izhar edenler olur ise 2beyan-~~ maliimat edilmesi. Abdürrahim efendi hazretlerinin dahi tahsilsiz, cehalet içinde kalmas~~ bir pederin arzu etmedi~i ahvalden olmakla Dersaadette kendüsine bir ikametgâh iraesiyle idare-i mai~etinin taht-~~ temine ald~ r~ lmas~~ lâzimeden olup çünkü bin liradan ibaret olan cüz'i bir muhassesattan mü~arünileyhe hisse tefriki kabil olmayaca~~ndan meclisi mebusanca bu cihetin teemmül ve mütaleas~~ temennas~ nday~ m. Allah ve •Resulillah a~k~ na olsun bu babta muktezây-~~ hamiyyet ve re'fet ifa ve neticesinden rnak~mat 'tasma himmet olunsun. Merhum Gazi Osman pa~an~ n kona~~~ Refia sultan hazretleri için mübayea edilmi~~ iken elan Selim efendi hazretlerinin 3ikamet eyledi~i istihbar k~ l~ nd~~ ; ~u halde mü~arünileyha aç~ kta kald~~~ ndan efendi-i mil~arünileyhe di~er bir mahal irae ve mezkur kona,-Ya Refia sultan~ n nakli cümle-i âmalimdendir ; yahut mü~arünileyhin orada ibkasiyle sultan-~~ mü~arünileyhaya münasip bir mahallin tedarik ve tayiniyle taraf~m~ za malümat itas~ .„ Daha evvel de söyledi~im gibi Abdülhamid hal'edilmeden evvel k~ zlar~ n~~ yukar~ da adlar~~ yaz~ l~~ zatlarla ni~anlam~~ t~~ 4; hal'inAli Fethi bey. o tarihte Erkân-~~ Harb binba~~ s~~ olup ilk günlerde Abdülhamicrin muhafazas~ na memurdu. Merhum, Sofya ve Londra sefirlikleriyle Ba~vekillikte bulunup son hizmeti adalet bakanl~~~~ idi. Hastal~~~~ sebebiyle bu hizmetinden istifas~ ndan az sonra 1943 de vefat etti. 2Abdülhamid'in tabiri veçhile ( ikbalperestlik ile adem-i muvafakat) eden yaln~ z Said pa~azade Fuad bey idi. 3Selim efencli, Abdülhamici'in en büyük o~lu olup babas~ n ~ n tazyikine u~ram~~t~ . 4Abdülhamid'in 1289 (1872) do~umlu Zekiye Sultan ve 1293 (1876) do~umlu Naime sultan ve 1301 (1884) do~umlu Naile sultan ve 1304 (1886) do~umlu ~aziye sultan ve yine avn ~~ senede do~an Ay~e sultan ve 1308 (1890) 7119 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI den sonra damad namzetlerinden Said Pa~azâde Fuad bey, Abdülhamid'in ~aziye sultan isimli k~ z~ yle evlenecekti ; sonradan yani Abdülhamid'in hal'inden sonra bu zat sultanla evlenmekten vazgeçmi~ti; Abdülhamid'in yukar~ki mektup müsveddesindeki (~ayet bunlardan ikbalperestlik sevdasiyle adem-i muvafakat) yaln~ z Said pa~azâde Fuat beyden gelmi~tir. Abdülhamid'in servet': Abdülhamid saltanat~~ zaman~ nda gerek hazine-i hassaya ait ve gerek maliyeden hazine-i hassaya ald~ rd~ k~~ bir hayli mâden, tramvay, vapur i~letme vesaire gibi imtiyazlar~ , me~rutiyetin ilân~n~~ müteakib 2 ve 11 zilkade 1326 senesinde (1918 eylül) birbirini müteakip hazineye iade etmi~~ fakat as~ l nakit ve mücevherat~~ hal'inden sonra gönlü istiyerek ve istemiyerek elinden ç~ km~~t~r. Abdülhamid, Selânik'de Alatini kö~kü denilen me~hur bir kö~ke yerle~tirilmi~~ ve muhafazas~ na da erkân-~~ harb binba~~lar~ ndan Ali Fethi bey (merhum Fethi Okyar) memur edilmi~tir. Abdülhamid'in lüzumu halinde üçüncü ordu vas~tasiyle hükümetle veya hareket ordusu kumandanl~ kiyle muhaberesi Fethi beyin delâletiyle oluyordu; Fethi beyden sonra muhafaza hizmeti ondördüncü topçu alay~~ birinci tabur kumandan~~ kolakas~~ Rasim Celâleddin beye do~umlu Refia sultan isimlerinde alt~~ k~ z~~ vard~ . Bunlardan Zekiye sultan~ n zevci Nureddin, Naime sultan~ n Kemaleddin beyler olup Naile sultan~ n da Abdurrahman pa~azade Arif Hikmet pa~a idi. Naime sultan~ n Kemaleddin beyden Mehmed Cahit ve Adile sultan isimlerinde iki çocu~u olmu~tur. Abdülhamid'in hal'inden sonra evlendirilen k~ zlar~ ndan 1308 (1890) do~umlu Refia sultan 13 rabiulevvel 1327 (1909 mart) da yaverandan yüzba~~~ Ahmed Eyüp pa~azade Ali Fuad bey ile ni~anlanm~~~ ve üç sene sonra 1330 rabiulahirda (1912 haziran) dü~iinleri olmu~tur. Ahmed Nami bey, Abdülhamid'in 1304 do~umlu olan k~ z~~ Ay~e sultanla evlenmi~~ ve 1918 eylül 21 de ayr~ lm~~- lardir. Ay~e sultan sonradan 25 recep 1339 da (1921 nisan) da MÜ~~T Rauf pa~azade hünkar yaverlerinden suvari kaymakam' Mehmed Ali bey ile evlenmi~tir. Ay~e sultan~ n Nami beyden Ömer Nami ad~ nda bir o~lu do~mu~tur. ~aziye sultan~ n Said pa~azade Fuad beyle ni~anlar~ = bozulmas~ ndan sonra bu sultan 328 zilkade 29 (1910 aral~ k) da Fahir beyle evlenmi~tir. Sultanlar~ n validelerinin, Ay~e sultan~ n validesi olan Mü~fika han~ mdan maadas~~ kad~ n efendi, yani Abdülhamid'in dört zevcesinden Y~ ld~ z saray~~ ba~~ kitabet dairesinden ba~katip Ali Cevad beyin imzasiyle sadaret makam~ na yaz~ lm~~~ olan 5032 ve 5075 numaral~~ iki tezkire. Il. ABDOLHAMIDIN HA'Ll VE ÖLÜMÜNE DAIR 711 (Bilecik mebusu iken vefat eden Rasim bey) verilmi~ti ve bu zat, Abdülhamid'in ölümüne kadar muhaf~ z kumandanl~~~ nda kalarak o hizmette kaymakaml~~a (yarbayl~~a) kadar yükselmi~ti. Abdülhamid'in ~ahsi serveti olarak baz~~ Avrupa bankalar~ nda alt~n ve tahvilâtlar~~ vard~ ; bunlar, devletçe muttehaz kat' f karar icab~ ndan bulundu~undan bahs ile Selanik bankalar~ na getirilerek al~ nmak istenmi~~ ve bu paralar~ n al~ nmas~~ için hükümetçe bankalara hitaben yazd~ r~ lm~~~ olan mektuplar hareket ordusu kumandanl~~~~ taraf~ndan topçu mirlivas~~ Sahban pa~a vas~ tasiyle üçüncü ordu kumandanl~~~~ vekâletine yollan~ p kendisine imza ettirilmek üzere Abdülhamid'e gönderilmi~tir. Kumandan vekili Ferik Mehmed Hadi pa~a, bankalara yaz~ lan bu mektuplar~~ bir tezkire ile Abdülhamid'in muhaf~ z~~ Ali Fethi beye yollam~~~ ', o da bunlar~~ Abdülhamid'e takdim etmi~tir. Mektuplar~~ alan ve okuyan Abdülhamid, ~ahsi servetinin bu suretle elinden ç~ kmas~ na mukabil baz~~ tekliflerde bulunmu~~ ve buna dair Fethi beyden bir de taahhüd senedi alm~~t~ r 2 . Abdülhamid'in teklifleri ~unlard~~ : Üçüncü Ordiiy-~~ Hümâyun Erkan-~~ Harbiye dairesi. Erkiin-~~ Harbiye B~ nba~~ s~~ Ali Fethi Beyefendiye Rifatlii bey ; Topçu mirlivas~~ Sahban pa~aya tevdian Dersaadetten gönderilen melcatip zirinin halcan-~~ sab~ k Abdiilhamid han hazretlerine imza ettirilmesi devletçe müttehaz karar-~~ kat'i icab~ ndan bulundugundan, muharrerat-~~ mezkürenin havi oldu~u akçe bankalardan al~ narak hakan-~~ mü~arünileyh hazretlerine takdim edilmek üzere tahrir ve iade edilmesinin taraflar~ na arzile tahrir edilecek muharrerat-~~ mezkiirenin taahhütlü olarak zarflar~~ üzerinde bulunan adreslere do~- rudan do~ruya tisyar buyrulmas~~ Dersaadette üçüncü ordu ve hareket ordusu kumandanl~ g~ ndan emr-ü-irade buyrulmu~tur. Binaenaleyh mekatib-i mezkfirenin olbabtaki karar-~~ kat'i veçhile tahrir ettirilerek iadesi hususuna himmet olunmak siyak~ nda tezkire terkim k~ l~ ncl~ . 3 may~ s sene 325. Üçüncü Ordily-~~ Hürnayun Kumandan Vekili Ferik Mehmed Hadi 2 Fethi beyin 4 may~ s 325 tarihli tezkire ile Abdülhamid'e verdi~i taahhüt senedi aynen ~ayledir Hakan-~~ sab~k Abdülhamid han hazretlerinin Avrupa bankalar~ nda ve Osmanl~~ Bankas~ nda mevcut bulunan mebali~in Selanik bankalar~ndan birine ve nam~ na olarak irsali hakk~ nda banka direktörlerine hitaben yaz~ lan memhur mektuplar~~ teslim ald~ m. Mü~arünileyh hazretleri i~bu mektuplar~~ teslim buyur- 712 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI Oturmakta oldu~u Alatini kö~künün ya hükümet hisabina veyahut bankalardan al~ nacak paras~ na mukabil kendi hisab~ na sat~ n al~ nmas~ . Evlâd ve ~ yalinin refah ve saadetle mai~etlerinin temin edilmesi. Maiyyetiyle bendegân~ n~ n ~ahsi hüriyetlerinin iadesi . Kendisinin huzur ve refahla ya~amas~~ için kâfi miktarda tahsisat verilmesi. Hayat~ n~ n emniyet ve kefalet alt~ na al~ nmas~ . Abdülhamid'in Osmanl~ , Doyçebank ve Krediliyone bankalar~ nda külliyetli miktarda, nakit, tahvilât ve hisse senetleri vard~ . Osmanl~~ bankas~ ndaki nakit meveudu onüç bin yedi yüz küsur Osmanl~~ alt~ n~~ duklar~~ esnada evvela, elyevm sakin oldu~u Alatini kö~künün y hükümet-i seniyye eanibinden veyahut nam-~~ seniyyelerine olarak istimlak olunmas~ , saniyen, evlad ve ~ yalinin refah:ve saadetle mai~etlerinin temin olunmas~~ ve salisen, maiyyet ve bendegan~ na hüriyyet-i ~ahsiyye bah~olunmas~ , rübian zat-~~ seniyyeleri için her halde refah ve huzur ile ya~amaga müsait tahsisat-~~ kafiye tayin olunmas~ , ha~nisen hayat-~~ hümayunlar~ n~ n her türlü taarruzdan masun ve mahfuz tutulmas~~ ve hukuk-~~ ~ahsiyyeleri istihsali esbab~ n ~ n temini hususlar~ n~ n taht-1 temin ve kefalete al~ nmas~ n~~ ~art ve taleb eylemi~lerdir. Binaenaleyh mutalebat-~~ mezkürenin nazar-~~ ehemmiyet ve itibara al~ narak icab-~~ halin ifas~ - na say-ü-gayret olunacag~ n ~~ taahhüt ve temin z~ mn~ nda i~bu ilmühaber hakan-~~ sab~ lc hazretlerine arz ve takdim k ~ l ~ nd ~ . 4 may~ s sene 325. Hakan-~~ Mü~arünileyh Hazretlerinin Muhafazas~ na memur Erkan.1 Harp Binbs~~ s~~ Ali Fethi Ali Feti bey, Abdiilhamid'e taahhüdü havi ayn~~ tarihli a~a~~daki mektubu da vermi~tir : Alatini kö~künün yaln~ z nam-~~ seniyyelerine olarak istimlaki ve hüriyyet-i ~ahsiyelerinin temini hususlar~ n ~~ hakan-~~ sab~ k hazretleri suret-i mahsudada ~art ve taleb eylemi§ olduklar~ ndan mutalebat-~~ mezkürenin dahi arzuy-~~ hümâyunlar~~ veçhile istihsaline say-ii-gayret olunaertg~ n~~ taahhüt ve temin eylerim. 4 may~ s sene 325 Halcan-~~ Mü~arünileyh Hazretlerinin Muhafazalar~ na memur ErIcan-~~ Harb Ali Fethi Çünkü Abdülhamicrin maiyyetindekiler de kendisi gibi d~~ar~ ya ç~ kmaktan ve hariçle ihtilâttan memnü olduklar~ ndan anlar da s~ rf efendilerine hizmet yüzünden günahs~ z, fakat zarürî olarak hiiriyyetlerinden mahrum edildiklerinden ve Adülharnid bunun iadesini istiyordu. ABDÜLHAMID'IN HAT~~ VE ÖLÜMÜNE DAIR 713 idi; Doyçe Banktaki mevc~~ du ondört çanta içinde olarak banka memurlariyle Selanik Alman konsolosu huzurlar~ nda kendisine teslim edilmi~tir; bu da onalt~~ bin dörtyüz doksanüç Anadolu ~imendüfer tahvilat~~ ve doksan sekiz Bon dö juisans [Bonne de jouissance] ve üç bin Selanik liman~~ hisse senedi olup Krediliyone de ise elli iki bin dört yüz otuz bir Osmanl~~ alt~ n~~ bulunuyordu. Abdülhamid bu paralar~ ndan Osmanl~~ Bankasiyle Doyçe Banktakileri Alatini kö~ künün sat~ n al~ nmasiyle kendisini hal ve fakat hayat~ n~~ tekeffül eden üçüncü ve ikinci ordular~ n fevkalade masraflar~ na sarfedilmek üzere bu ordulara b~ rakm~~~ ve bunun üzerine bu paralarla tahvilât ve hisse senetleri üçüncü ve ikinci ordu müfetti~liklerine gönderilmek üzere üçüncü ordu heyetine teslim edilmi~tir °. Abdülhamid bu hususu teyit için kendi el yaz~ siyle 4 temmuz 1325 ve 29 cemaziyelahir 1327 (1909 temmuz) tarihli a~a~~daki mektubu vermi~tir: "Mücerred ordfly-~~ Osmaninin fevkalade masarifat~ na sarf olunmak üzere Doyçe bankas~ na mevzu olan mâlümülmiktar nukudum mezkiir bankan~ n memurlariyle Selanik Alman konsolosu taraf~ ndan bu kerre getirilerek alelusul taraf~ ma iade olundu ; Taht-~~ muhafazalar~ nda kemal-i selâmet ve emniyetle müsteril~ âne ya~amakta bulundu~um üçüncü ordu ile ikinci ordunun hasbelmevki teçhizat ve mühimmat-~~ askeHakan-~~ sab~ k Abdülhamid Han hazretlerinin Doyçe Bankta ~nevdel ye banka mühriyle memhur, on dört çantaya n~evzu olan ve miktar~~ bankaca verilen hisap varakas~ nda beyan edildi~i veçhile on alt~~ bin dür yüz doksan üç Anadolu ~ömendöfer tahvili ve doksan sekiz bon dö iiiisans ve üç bin Selanik liman~~ hisse senedat~ ndan ibaret bulunan evrak-~~ nakdiye ile Bank-~~ Osmanicle mevd~3 oniiç bin yedi yüz küs~~ r liray-~~ 05- mani, Alatini kö~künün nam-~~ hümâyunlar~ na mübayaasiyle tamirat-~~ lazimesinin icras~~ ve mütebakisini~~~ ikinci ve üçüncü ordular~ n techizat~ na sarf edilmek ~artiyle hakan-~~ ~nfi~ariinileyh taraf~ ndan ihda buyurulmas~~ üzerine nükud ve evrak-~~ nakdiyye-i mezküre Dersaadette mezkür ordular müfetti~ligine gönderilmek üzere teslim edildi~ini mü~'ir i~bu senedimiz maatte~ekkür halcan-1 hazretierine takdim k~ l~ nd~ . Fi 2 temmuz sene 325 Hakan-~~ Mü~arünileyhin Erkan-~~ Harbiye üçüncü Ordily-~~ Muhafaza memuru Topçu Mirlivas~~ Hürnayun Kumandan~~ Alay~~ 14 T i Kumandan~~ Ali Riza :bin Süleyman Ferik Kola~as~~ Mehmed Hâdi Rasim Celaleddin bin Fazl~~ 714 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI riyyeye ihtiyac~~ derkâr ve her suretle ~an ve ~eref-i askerinin millet-i muazzama-i Osmaniyye derecesinde itilüs~~ cümlenin ehemm-i makas~d~ ndan idü~i a~ikâr olmas~ na mebni nukud-~~ mezkûreyi kendi hilsn-i r~za ve arzumla münhas~ ran yani mezkür üçüncü ve ikinci orduya terk ve teberrû ve bedhâhan taraf~ ndan isnad~~ melhuz olan ne~riyyat-~~ kâzibeyi ~imdiden tekziben i~bu varakay~~ niyyet-i hâlisâne ile tanzim eyledim„ Fi 29 cemaziyelâhire sene 327 ve Fi 4 temmuz sene 325. „ Abdülhamid Abdülhamid'in bu mektubundaki "bed hâhan taraf~ndan isnad~~ melhuz olan ne~riyat-~~ kâzibeyi ~imdiden tekzib„ kayd~ n~n kendi tabiri üzere niyyet-i halisa ile oldu~unu ~üpheye dü~ürüyor; çünkü mevcut ~ahsi servetinin devletçe müttehaz karar-~~ kat'i icab~ ndan oldu~undan bahs ile bankalara mektuplar yaz~ larak kendisine zorla denecek derecede imza ettirilmesi ve buna mukabil Abdülhamid'in de birtak~ m ~artlar ko~mas~ , bu teberruun pek de niyyet-i halisa oldu~unu zannettirmiyor ; fakat hayat~ na fazla dü~kün olmas~ , öldürülmekten korkmas~~ ve hayat~ n~ n ikinci ve bilhassa üçüncü ordular taraf~ ndan emniyet alt~na al~ nmas~ n~ n tekeffül olunmas~, bu paralar~~ vermekle kendisini bir dereceye kadar müsterih görmü~~ olabilir. Abdiilhamid'in bu teberru dolay~ siyle her iki ordu nam~ na kendisine bir te~ekkür mazbatas~~ takdim edilmi~tir °. üçüncü Ord~ly-~~ Hümüyun Erkün-~~ Harbiye Dairesi Hakan-~~ süb~ k Abdülhamid han hazretleri Doyçe Bankta mevcut mevduat~ n~~ tamamen ve kâmilen ve hüsn-i r~ zalariyle ikinci ve üçüncü ordular~n ikmal-i nevak~ s~~ emrinde terk ve teberrü eylemig olduklar~ndan nagi mezkür ordularca has~ l olan memnuniyet ve ~~issiyyat-~~ giikrâneyi malin olmak üzere igbu mazbatam~ z tanzim ve takdim k~ l~ ncl~ . Fi temmuz sene 325. Erkan-~~ Harbiye Reisi Üçüncü Ordfiy-~~ Hiimüyun Kumandan~~ Ali R~ za bin Süleyman Ferik Mehmed Hadi Hülcan-~~ Mü~ariinileybin Muhafaza Memuru Erkün-~~ Harbiye Birinci ~ube Müd. Topçu 14 Tb. 1 Kumandan~~ Kaymakam Kolagas~~ Ismail Halil Recai Manast~ r Rasim Celâleddin bin Fazl~~ ABDOLHAMIWIN HALI VE ÖLÜMÜNE DAIR 715 Abdülhamid'in Kredi-Lione [Cr&lit-Lyonneais] bankas~ ndaki paras~ n~ n al~ nmas~~ iki seneden fazla uzam~~, banka ile muhabere cereyan etmi~~ I ve nihayet banka aleyhine Istanbul Ticaret mahkemesinde dava ikamesing karar verilmi~~ ve bu husus için sab~ k hükümdar~ n bir vekil tayini icabetti~inden Osmanl~~ devleti Maliye naz~- r~n~ n vekil tayin edilmesi bilvas~ ta sab~ k hükümdara bildirilmi~~ ve o da, sureti Istanbul'dan gönderilen vekâletnameyi tanzim ettirerek bu suretle Maliye naz~ r~ n~~ vekil tayin etini!:tir 2. Abdiamid'e at mücevherat: Hal'inden sonra Abdülhamid'e ait külliyetli miktardaki mücevherat~ na da el konmu~~ ve bunlar maliyeye, yani hazineye al~ n~ p emanet olarak Osmanl~~ Bankas~ na verilmi~ti; daha sonra bu mücevlierat~ n murassa ni~anlarla tarih! ve milli k~ ymeti haiz olanlar~ ndan maadas~ n~ n hükümetin nezaret ve mesüliyeti alt~ nda sat~ lmak üzere Donanmây-~~ Osmani lane-i Milliyye Cemigedne terk edilmesi tekarrür ederek buna dair bir de kanun ç~ kar~ lm~~t~ r 3. Bundan sonra bu mücevherat~ n de~er fiyatiyle elden ç~ kmas~~ için Paris'e götürülüp orada sat~ lmas~~ hakk~ nda Maliye nezareti, yapt~~~~ bir talimatnâme ile heyet-i vükelaya müracaat ederek karar ve iradesini alm~~t~ r 4. I Bu muhabere suretlerinden biri makalenin sonundaki vesikalar aras~ na bir numara ile konmu~tur. 2Harbiy e Naz~ r~~ Mahmud ~evket Pa~an~ n imzasiyle gelen tezkire ile Selanik Bidayet mahkemesi mukavelât muharrirliginden musaddak 27 haziran 1327 tarihli vekületnâme sureti iki numara ile makalenin sonundaki vesikalar aras~ ndad~ r. 3 Madde-i kanuniye lâyihas~~ Hâkan-~~ sab~ ktan müntakil ve Osmanl~~ Bankas~ nda mahfuz buh~nan mücevherattan murassa ni~anlarla bir k~ ymet-i tarihiyye ve mil~ iyeyi haiz olanlardan maadas~~ hükümetin nezaret ve mesuliyeti alt~ nda fiiruht olunmak üzere Donanmüy-~~ Osmani ~ane-i Milliyy6 Cemiyeti menfaatine terk olunmu~tur. Meclis-i âyan ve mebusanda kabul olunan i~bu lâyihanin kanuniyetini ve lcavanin-i devlete ilâvesini irade ederim. Mehmed Re~ad Maliye Naz~ r~~ Sadr-~~ azarn Cavid Hüseyin Hilmi 4 Pâdi~ah~ n iinzas~ n~~ havi heyet-i vükelâ karar~~ üç numara ile vesikalar aras~ ndad~ r. 716 I. HAKK1 UZUNÇAR~ILI Bu mücevherat hakk~ nda bir fikir vermek için baz~ lar~ n~ n isimlerini yaz~ yorum: P~ rlanta gerdanl~ k, p~ rlanta küpe, boro~, bilezik, elmasl~~ sigara kutusu, p~ rlanta i~ne, üç s~ ra inci gerdanl~ k, incili i~ne, p~ rlanta tac, p~ riantal~~ kol, gö~üs dü~me ve i~neleri, inci gerdanl~ k, elmasl~~ tokalarla beraber üç s~ ra inci gerdanl~ k, alt~ n ~ekerlik, inci tesbil~ , ortas~~ zümrütlü etraf~~ p~ rlanta i~ne, imameleri ve kamç~~ ucu lâ1 inci tesbih vesaire gibi mecmuu yüz yirmi sekiz parça olup ilk muhammen fiyatlar~~ da alt~~ milyon seksen be~~ bin be~yüz kuru~~ (bir Osmanl~~ alt~ n~~ o tarihte yüz gümü~~ kuru~~ idi) tutmu~tur, ki bugünkü evrak-~~ nakdiye hesab~~ üzere iki milyon liraya yak~ nd~ r. Bu yüz yirmi sekiz parça mücevherattan ba~ka k~ ymetleri takdir edilmem~~ dörtyüz elli parça daha mücevherat ve yine ayr~ ca on dört parça ni~an ve plâkalar da vard~ . Mücevl~ erata k ~ ymet vazeden Fransal~~ mösyö Robert Lenzeler ile Maliye ~~ az~ r~~ Nail bey aras~ ndaki on maddelik mukaveleye göre muhammin Lenzeler, ücret olarak yüzde üç. alacakt~ . Abdillhamicl'in millete arzihali : 1-larinden sonra Selânik'te Aatini kö~küne yerle~tirilen Abdüll~ amid'in bilhassa ilk zamanlar~ ndaki hali kendisi için çok s~ k~ nt~ l~~ ve heyecanl~~ geçmi~tir. Birinci endi~esi hayat~~ idi ; öldürülmekten korkuyord; kendi el yazisiyle (Devlet ve Millet ve Askere hitaben ar~-1 hdlimdir) ba~l~ kl~~ bir istidas~ nda kendisi~~ in otuz üç seneden dört buçuk ay noksan olan saltanat~~ zaman~ nda devlet ve millete hizmet etti~ini söyledikten sonra 31 mart 1-,ddisesi denilen irticâla alâkas~~ olmad~~~ n~~ yeminle temin eyliyor • Biraderi Sultan Murad'a ve validesine kar~~~ yapt~~~~ iyilikleri zikrederek Sultan Murad'~ n ailesine kendi ailesi gibi bakt~~~n~~ iddia eyliyordu. Bunlardan ba~ka Sultan Murad'~ n o~lu ~ehzâde Selahaddin efendinin kendi aleyhinde bulundu~unu duymu~~ ve buna inanmad~~~ n~~ söyledikten sonra evlâd ve ~ yalinin çoklu~undan ve bir k~ s~ m ailesinin nanpareye muhtaç olduklar~ ndan ve kendisine tahsis edilen maa~~~ Selânik'teki idaresine yeter dercede ise de ~ stanFilhakika en son yap~ lan tetkikler, Abdülhamid'in 31 mart yakas~ nda medhali olmad~~~ n~~ ve ~eyhulisram vas~ tasiyle me~rutiyet aleyhine hareket eylemeyeeegine dair etti~i yernine sad~ k kald~~~ n~~ göstermektedir. ABDOLHAM1D'~N HAL'i VE ÖLÜMÜNE DAIR 717 bul'dakilere yard~ m edecek derecede olmad~~~ndan ve bütün servet ve e~yas~ n~ n müsadere edilmesinden dolay~~ peri~an ve merhamete ~ayan bir vaziyette kald~~~ ndan bahs eyledikten sonra maksad~ n~ n üç ~ey olup ' ve bunlar~ n da gerek kendi ve gerek ailesinin hayat~ n~ n muhafazalar~, Alatini kö~künün sat~ n al~ nmas~~ ve hizmetindekilerin ~ahsi hürriyetlerinin iadesi oldu~unu tekrar ediyordu; fakat bu istidas~ nda hayatlar~ n~ n muhafazas~~ hakk~ ndaki vaadlerin ayz.,n, mebusan, devlet ve asker taraf~ ndan teminini ve bunun resmen, yaz~~ ve aç~ k ibare ile kendisine bildirilmesini istiyordu. Abdülhamid'in kendi yaz~ siyle yaz~l~ p foto~rafisi vesikalar aras~ na konulmu~~ olan sureti a~a~~ya konan istidas~ n~ n sonunda bu arz~ halin meclis-i mebusanda okunmasiyle devlet ve milletin at~fetine müracaat etti~i beyan edilmektedir. Arz~ haI aynen ~öyledir : Devlet ve Millet ve Mebusan ve Askere hitaben arz-~~ hâlimdir 325 senesi nisan~ n dördüncü sal~~ günü ak~am~~ Ayan ve mebusan taraf~ ndan müretteb heyet-i mübliga hayat~m~ n taht-~~ teminde ve her türlü taarruzdan âzâde bulundu~unu o~lum Abdürrahim efendi ve bendegândan bir k~sm~~ huzuriyle nezdimdeki âilemin i~itecekleri bir surette beyan ve tebli~atta bulundu. Gecesi de Ferik Hüsnü pa~a, refakatindeki ümera ve zabitanla gelerek heyet-i mezkürenin taahhüdat ve ifadat~ n~~ bittasdik hayat~ m~ n kat'iyyen bir güna tecavüzat ve taarruzata hedef olmlyacag~ n~~ ve ikinci ve üçüncü ordu ve asker muhafaza-i hayat~ ma mütekeffil bulund~~~ n~~ ve bütün millet o yolda teminatta bulunduklar~ n~~ ve Selânik'te tehyie edilen 1 Abdülhamid'in daha evvel yaz~ ld~~~~ gibi kendisinin ilk muhaf~ z' Ali Fethi beye de be~~ madde üzerine maksad~ n~ n ayn~~ ~ekil oldu~unu bildirmi~ti. 2Abdülhamid, yine kendi el yaz~ siyle bir, iki müsvedde yapm~~~ ve en son fotografisini koydu~umuz arz~ hali beyaza çekmi~tir. Bu da kendisinde kald~~~ na göre müsvedde demektir. 718 ~ . HAKKI UZUNÇA,-;11i mahalde kemal-i ihtiramla ikamet c-:dilece~i~~ i beyaula ~ayet bu babta tereddüt edilür ise. birlikte arabaya binerek ve elime rovelver vererek maazallah bir tecavüz vukuunda ibtida kendisine rovelver ile itlaf etmekli~imi yallah, billah, tailah elfa, ziyle kasem ve kur'an-~~ ~erifi dahi getirip ana da yemin edece~ini ifade etmi~~ ise de "h(i,s-a Allah esirgesin, ben katil olamam„ diyerek teminat ve yeminlerine kanaat edip tren-i mahsusla Selanik'e g-elindi. Burada göi-dii~ii~ n muamele-i nazikâne ve zabitamn emr-i muhafazadaki gayret ve hamiyyetleri mucib-i takdirdir. Iyi ve kötü fakat niyetle otuz dört sene vallahi ve billahi geceli gündüzlü devlet ve millete hizmet eyledim ; ~eyhulislam efendi vas~ tasiyle etti~im yemine muhalif hal ve harekette bulunn-lad~ m ; me~rutiyet aleyhine Imal-i nüfuz etmedim; Istanbul'daki asker hadisesinde vallahi malümat~ m yoktur, i~te, buralar~ n~~ k asemen temin eylerim. Biraderim ~nerhum Sultan Murad hazretleri yirmi alt~~ sene muammer olup maiyetlerinde mCdeadclit harem a~alar~~ ve merhum Hayreddin pa~aya hizmet etmi~~ olan Server a~a ve lüzumu kadar bendegân vesaire bulunduruldu ; hazine-i hassa ve matbahtan hertürlü me~rubat ve mekülât ve levaz~ m-~~ saire kendileri için tertip ve esbab-~~ istirahatleri her veçhile istihsal edildi. Rusya askeri henüz Ayastafonos'ta bulundu~u bir hengamda Ali Suavi vakas~~ zuhur etmesiyle mü~arünileyh hazretlerini hemen yan~ma al~ p ortal~~~ n kesb-i sükünetiyle ikametgahma iade ve vefatlar~ na kadar emri muhafaza ve siyanetlerinde ne derece izhar-~~ dikkat ve gayret ve ailelerinin maa~at~~ âilemle müsavi bir surette istifa edildi~i ve hasta ve alil vücut olduklar~~ halde bunca müddet her türlü arzusuna mazhariyet suretiyle ya~ad~ klar~~ bedihi ve ahiren irtihalleri ne yolda vuku buldu~u dahi tabib-i hususisi R~ za pa~an~ n raporiyle nümayand~ r ; vefatiar~ ndan sonra aileleri efrad~ na kendi eviâd~m gibi bakarak husul-i refah ve huzur lar~~ hakk~ nda zerretütuna tesamüh vuku bulmad~ ; hatta mü~arünileyh hazretlerinin harem-i muhteremeleri ba~kad~ n efendi müdire ve dindar olub mümaileyh Server a~a vas~ tasiyle ailemie beraber maa~~ ald~ kça beyan-~~ memnuniyeti havi yazd~~~~ te~ekkür nameler, el'an saraydaki evrakun meyan~ nda Il. ABDOLHAMID'IN HALI VE C~LOMONE DAIR 719 mevcuttur; mahdumlar~~ Selâhaddin efendinin aleyhimde bulunaca~~na inanmam ; mücerred isnattan ibarettir. Bulundu~um hal-i felaket i~timal ~u suretle telhis olunur ; kesirül~ yal ve kesirülevlad oldu~umdan Istanbul'da bulunan evlad~ mdan Nureddin efendi, kendi validesiyle di~er ihtiyare kad~ nlardan müte~ekkil bir aile efrad~~ elyevm nanpareye muhtaç bir haldedirler : maa~~m ~imdilik burada idareye kifayet etmekte ise de Istanbulda'kilere muavenet ve infak edecek bir derecede de~ildir; maamafih esbab-~~ zaruretin indifa~ n~~ devlet ve millet nazar-~~ dikkate alaca~~na eminim; çünkü bilumum servet ve e~yam müsadere edildi, peri~an ve merhamete ~ayan bir halde kald~m. Tafsilat-~~ mebsuteden maksad-~~ yegane ~unlard~ r: Evvelâ, kendimin ve ehl- ü ~ y alimin ve evlad~m~ n hayat~~ her türlü taarruz ve tecavüzattan masun ve mahfuz idü~i hakk~ nda mevaid ve taahhüdat~~ salife âyan ve mebusan ve devlet ve asker taraf~ ndan taht-~~ temin ve karara al~ nsun, bu karar da aç~ k ibare ile suret-i resmiyyede tahriren taraf~ m~za tebli~~ edilsin. Sâniyen, ikamet etmekte oldu~um Alatini kö~kü nam~ ma mübayea ile madam-el-hayat ikamet etmek üzere tahsis olunsun. Sâlisen, hizmetimde bulunanlar~ n hüriyet-i ~ahsiyyeleri esbab~~ istihsal k~ l~ ns~ n. I~te temenniyat~m ~u üç ~eyden ibarettir; zira hayattan adem-i emniyyet insan için heran bir ölümdür; hayat ise mukaddestir, hayattan emin olmamak gibi felaket olamaz; binaenaleyh ~eraiti selase-i mezkfire infaz ve icra olundu~u halde her ne suretle arzu olunur ve kimin huzurunda fcabederse bankadaki matlubumun teslimine dair varakan~ n takrir ve imzas~ na haz~ r~m; servetimin asker için muhafaza edildi~ini Abdülhamid'in biraderi Sultan Murad hakk~ ndaki tazyiki ve bunlar~ n maa~~ bususundaki s~ k~ nt~ lar~~ bir k~ sm~ n~~ ne~retti~im ve bir k~ sm~~ da elimizde bulunan vesikalarlar sabit oldu~undan arzuhali~adeki sözleri mugalatad~ r. Sultan Marad~ n ezeümle validesi ~evkefza Kad~ n taraf~ ndan s~ k~ nt~ l~~ hallerinden bahs Ile Abdülhamid'e yaz~ lan bir mektupda . . . paraca muzayakam~ z mü~edded old~~~ndan lütfen ve merhameten maa~~m~ z~ n ihsan buyrulmas~ n~~ göziimüz ya~~~ cümle çoluk çocuklar~ m~ z . . . niyaz eyleriz .... sefil ve serkerdan b~ rakmak ~an-~~ ~ahanelerine ~ayeste de~ildir; bir senede bir maa~~ ihsan buyurd~ n~ z bu kadar çoluk çocuk idare olunmayaca~~~ malihn-~~ ~ahar~ eleridir . . . ilâ» 720 1. HAKK1 UZUNÇAR~IL1 mahz-~~ hakikat olmak üzere beyan edebilirim; mevcudum ke~ke daha keseretli bir raddede bulunsayd~~ kâffesinin cihet-i askeriyyeye terkine muvafakat ~erefine nailiyet temennisinden kendimi alamamaktay~m ; Cenab-~~ hakka kasem ederim ki bu fani dünyada yegâne maksad~ m yaln~ z devlet ve millete duâhan olarak emniyetle enfâs-~~ mâdudemin bulundu~um mevkide ikmalidir ; katiyyen ba~ka fikrim yoktur; arzu olunacak surette de teminat itas~ na âmadeyim. Binâberin i~bu arz~ halimin meclis-i mebusanda k~ raatiyle bu millet-i muazzama ve devlet-i me~rutan~ n derkâr olan ha~met ve at~ fetine nisbeten ehemmiyetten âri olan müstediyat-~~ mezkürenin kabulini reca eylerirn. Abdülhamid 17 cemaziyelâhir sene 327 ve 22 haziran sene 325 Abdülhamid'in biraderi Sultan Murad ve ailesi hakk~ ndaki mutalealar~~ k~ smen mugalata olup eldeki vesikalara ayk~ r~ d~ r. Abdülhamid'in 22 haziran ( 1909 temmuz) tarihli olan bu istidas~~ posta ile ve üçüncü ordu vas~ tasiyle Istanbul'a hareket ordusu kumandanl~~~ na gönderilmi~tir. Hareket ordusu kumandan~~ Mahmud ~evket pa~a, sâb~ k hükümdar~ n mebusana ba~vurmak istemesinden dolay~~ can~~ s~ k~ larak üçüncü ordu kumandanl~~~ na çekti~i 25 haziran 325 tarihli ~ifreli telgrafla Abdülhamid'in muhtelif yerlere ba~vurmas~ n~~ muvaf~ k bulmad~~~ n~~ beyan eyliyerek kendisini muâhaze ve tehdit etmi~~ ve bundan ba~ka mütereddit vaziyetini terk etmesi için sâb~ k hükümdara nasihatte bulunmu~tur. Dikkatle okunmas~~ lüzumuna ka ni oldu~umdan dolay~~ merhum Mahmud ~€vket pa~an~ n telgraf~ n~~ aynen a~a~~ya koyuyorum : ~ifre Harbiye dairesi 6011 Üçüncü Ordu Kumandânl~~~ na C. 24 haziran sene 325, Geçenlerde l~ kan-~~ sâblk~ n verdi~i cevapta nukud-~~ mevcudesini ikinci ve üçüncü ordular~ n ikmal-i nevak~ s~~ için Ila eyledi~i ve Alatini kö~künün nam~ na mübayaasiyle emr-i hak vukuunda yine hükümete terkine muvafakat olunmak içiu ~eref ve namus-~~ askeriyeye iltica eyledi~i beyan olunuyor& ~imdi ba~ka ~artlar temhid olunarak taallül gösteriliyor; hâkau-1 mü~arüaileyhin 11. ABDÜLHAM~D'~N NAL~~ VE ÖLÜMÜNE DA~R 721 hayatlar~ na Osmanl~~ ordusu zâmindir, ordunun bu zaman~~ mevcut iken büyük kuvve-i te~riiyyeden ibaret olan meclis-i âyan ve mebusan~ n zaman~~ talebolunuyor ve kendilerinin elyevm Osmanl~~ ordusunun yed-i muhafazas~ nda bulunduklar~~ derhât~ r edilmeyor. Osmanl~~ ordusu hayatlar~ na zâmin iken ba~ka taahhüdat talebinde bulunmas~ n~ n ordunun namus ve ~eref-i askerisini muhil olaca~~~ ve her sene tebeddül etmekte olan meclis-i Ayar~~ ve mebusan reisleri taraf~ ndan bu babta verilecek varaka-i taahhüdiyyenin bir k~ ymet ve ehemmiyet-i hakikiyyesi olam~yaca~~~ feramu~~ olunuyor Bu halin ordu zabitan~ nca duyuldu~u takdirde husule getirece~i su-i tesirat~ n derecat~~ takdir olunmal~ d~ r; buras~~ da ol veçhile bilinmelidir ki kendilerinin vefat~~ halinde bankalar mevduat~ n~ n hükümetçe elde edilmesi âsân olacakt~ r 2. ~~bu telgrafnamenin kendilerine iraesiyle beraber hükan-1 mü~arünileyhe betekrar müracaat buyurunuz ; Almanya'dan celb olunan banka memurlar~~ bir hayli vakit hal-i intizarda bulunam~ yacaklar~ ndan i~'ür-~~ sab~ k veçhile memurlar~~ huzuruna kabul ile kendilerine verilecek hesabnameyi imza edip etmiyeceklerini suret-i katiyyede ö~reniniz ; erbab-~~ namusun nesayihini ismâ etmiyerek ~u hal-i felâkete duçar olmalar~ na sebep olan tab'~~ mütereddidânelerini terk ile hareket-i merdanede bulunmalar~ n~~ kendilerine halisane arz eyleyiniz, cevab~ n~ za muntaz~ r~ m efendim. 25 haziran sene 325. Hareket Ordu Kumandan~~ Birinci Ferik Mahmud ~evket Bu tehditli telgraftan sonra hareket ordusu kumandan~~ hiddet ve ~iddetten Ali makul bir dü~ünce ile hareket ederek üçüncü ordu kumandanl~~~ na a~a~~daki telgraf ~~ göndermek suretiyle Abdülhamid'i tatmin etmek lüzumunu hissetmi~tir : Mahmud ~evket pa~a merhumun devletin te~ri'i kuvveti olan ~lyan ve mebusan meclislerini her sene intihab olunan reislerinin ~ah~ slariyle ölçmesi ve bunlar~ n meclis karariyle verecekleri tabii olan taahhüdün bir k~ ymet ve ehemmiyeti olam~ yacak~ n~~ beyan etmesi bu zat~ n me~rüti idare hakk~ nda maaresef hiçbir bilgisi ve kavray~~~~ olmad~~~ n~~ göstermektedir. 2 Bu kay~ t Abdülhamid'i ölümle tehdit mahiyetinde olup vehm ini tahrik için yaz~ lm~~~ olmal~ d~ r. Belleten, X. F .46 722 ~ . HAKK~~ UZUNÇARSIU Üçüncü Ordüy-~~ Hümâyun Erkan-~~ Harbiye Dairesi Üçüncü Ordu Kumandanl~~~ na C. 26 haziran 325. hakan-~~ sab~ k taraf~ ndan meclis-i mebusan ile orduya hitaben yaz~ l~ p bâposta irsal buyurulan arz~ - halin nazar-~~ dikkate al~ naca~~~ ve emr-i hak vukuuna kadar hayat-~~ hümayunlar~ n~ n ordunun zaman ve kefaletinde taht-~~ temine al~ naca~~~ ve ila ahirilömür Selânik'de b~ rak~ l~ p Istanbul'a nakledilmiyece~i beyan ve ikametleri için Alatini kö~künün nam-~~ hürnayunlar~ na olarak mübayaas~~ tensip edildi~inden bu kerre Doyçebanktan al~ nacak paradan esman~~ tediye olunmak üzere muamele-i fera~iyenin hemen icra ettirilmesi rica olunur. 27 haziran 325. Derkenar : Hakan-~~ sab~ k Abdülhamid han hazretlerinin hayat-~~ hümayunlar~ n~ n ordunun zaman ve kefaletinde olarak taht-~~ temine al~ nm~~~ oldu~una ve mü~arünileyhin ila ahirilömür Selânik'de b~ rak~ l~ p Istanbul'a nakledilmiyece~ine dair birinci ve ikinci ordu müfetti~i ve Dersaadet hareket ordusu kumandan~~ Mahmud ~evket Pa~a hazretlerinden varid, sureti balâda muharrer telgrafnâmede münderiç teminat~~ teyiden tahtim eyleriz. 22 cemaziyelâhire sene 1327 ve 28 haziran 1325 Erkan~~ Harbiye Reisi Üçüncü Ordüy-~~ Hümayun kumandan~~ Mirliva Ferik Ali Riza bin Süleyman Mehmed Hadi Hakan-~~ mü~arün ileyhin Erkan~~ Harbiye Birinci muhafaza memuru ~ube Müdürü Kola~as~~ Kaymakam Rasim Celaleddin bin Fazl~~ Ismail Halil Recai' Manast~ r Abdiilhamicl'in Istanbul'a nakli: Bulgar, Yunan ve S~ rplar'la yap~ lmakta olan (1911) Balkan muharebesinde ordular~ m~ z~ n ma~lübiyetlerinin temadisi,kumeli'deki vilayetlerimizin elden ç~ kmas~ n~~ mücib oluyordu; bu vaziyet sebebiyle Selanik'te oturtulmakta olan Abdülhamid'in oradan ç~ kar~ - larak emin 1).f mahalle nakledilmesi hükümetçe muvafik görül- U. ABDOLHAM1D'IN HA'Li VE ÖLÜMÜNE DAIR 723 mü~tü; bunun için o tarihte iktidar mevkiinde bulunan ve hiçbir hizmeti görülmeden kendisine Ittihad ve Terakki muhalifleri taraf~ ndan Büyük Kabine ad~~ verilen Gazi Ahmed Muhtar pa~a kabinesi, sâb~ k hükümdar~ n Selânik'te muhafazas~~ mümkün olam~ yacag~ ndan bahs ile Istanbul'da Beykoz kasr~ nda oturmas~ n~~ münasip görmü~~ ve bu kasr~ n noksanlar~ n~ n ikmaline kadar muvakkaten Beylerbeyi saray~ nda oturmas~ n~~ kararla~t~ r~ p o suretie pâdi~ah~ n iradesini alm~~t~ r Bu karardan birkaç gün sonra Beykoz kasr~ ndan vazgeçilerek Abdülhamid'in yanm~~~ olan Ç~ ra~an saray~~ yan~ ndaki ~thzâde Selâhaddin efendinin ot-~ - makta oldu~u dairede ika~neti muvaf~ k görülerek 4 zilkz-hie 1330 tarihli arize ile iradesi ç~ km~~t~ r fakat dü~ünülmü~, ta~~- n~ lm~~~ sâb~ k hükümdarn~~ ~~l aral~ k Istanbul'a celbi uyam~ yacag~ nMabeyn-i Flamayun-~~ Ba~~ kits.beti 153 Ahval-i haz~ raya nazaran halcan-~~ sâh~ k hazretleriniu Selanik'te muhaf-- zas~~ kesb-i mü~kilk edece~inden ve bilahare de nakli taassur eylivece~inden mii~arünileyh hazretlerinin cihet-i askeriyyece dikkat-i ~nahsusa alt~ nda olarak hemen Dersaadete nakliyle Beykoz kasr~ nda muhafazas~~ ve kasr-~~ mezkar tanzim edilinceye kadar muvakkaten Beylerbeyi saray-~~ hümay ununda ikames: hususunun istizan~~ meclis-i vükelâca tezekkür olundu~unu mutazammin 26 ~avva ~~ 330 tarihli ve 176 numaral~~ tezkire-i hususiye-i sadaretpcnahileri lederz manzûr-~~ ali olarak mucebince irade-i seniyye-i cenab-~~ padi~ah~~ ~eref mütrailik buyurulmu~~ olmakla olbabta emr-ü-ferman hazret-i veliyülemrindir. 26 ~evval sene 330 ve 25 eylül sene 325. Serkatib-i hazret-i ~ehriyarf narr~~ na maheyn-i hr~ mayur~~ !ekiplerinden Nüzhet 2Bab-~ fili Meclis-i mahsus Mehmed Re~ad 1966 Ahval-i haz~ raya nazaran halcan-~~ sab~ k hazretlerinin Selanik'te muhafazas~~ kesb-i mü~kilat edece~inden ve hilahare nakl-i de taassür eyliyece~inden mii~arünileyh hazretlerinin cihet-i askeriyyece dikkat-i mahsosa alt~ nda olarak hemen Dersaadet'e nakliyle Ç~ ra~an saray-~~ hümilyununda Salahaddin efendi hazretlerinin ikamet buyurduklar~~ k~ s~ mcL ikamesi ~neelis-i bendegfinemizee miinasip gibi mütalea olunmakta ise de keyfiyyet bilviieüh rey ve irade-i seniyye-i cenab-~~ hilketpenahiy e mütevakk~ f bulundu~u muhat-~~ ilm-i li 724 ~ . HAKK1 UZUNÇAR~IL1 dan 10 zilkade sene 330 (21 ekim 1912) bir hey et-i vükelâ mazbatasiyle Bursa'daki kasr-~~ hümâyunda oturmas~ na karar verilmi~tir Sûreti vesikalar aras~ ndaki bir tahrirattan anla~~ld~~~ na göre, Bursa kasr~ n~ n mü~arünileyhin ikametine kâfi gelmiyece~i ve tevsi ve ikmali de hayli vakte mütevakk~ f oldu~u gözönüne al~- narak en son ~ekil olarak sâblk hükümdar~ n Istanbul'da Beylerbeyi saray~ nda oturtulmas~~ tekarrür etmi~tir. Hal-i haz~ r vaziyetin zaruri icablar~ ndan olarak Abdülhamid'e Istanbul'a nakledilece~i söylendi~i zaman, malüm vehmi sebebiyle, bunu ho~~ kar~~ lamam~~~ ve Selânik'te b~ rak~ lmas~ n~~ istemi~~ ise de, Balkan harbi vaziyeti ve ma~lûbiyet sebebiyle, naklin zaruri buyuruldukta katibe-i al~ vald, emr-ü-ferman hazret-i veliyyülemir efendimizindir. Fi 4 zilkade sene 330 ve 2 te~rin-~~ evvel sene 328. ~eyhülislâtn ~uray-~~ Devlet resi Sadr-~~ âzarn Mehmed Cemaleddin Mehmed Kamil Gazi Ahmed Muhtar Dahiliye naz~ r~~ Adliye naz~r~~ Harbiye Naz~ r~~ Dani~~ Abdürrahin~~ Naz~ m Ticaret ve Ziraat Naz~ r~~ Naf~ a Naz~ r~~ Hariciye naz~ r~~ Mustafa Re~id Salih Hulusi Gabriel Maliye naz~ r~~ Maarif Naz~ r~~ Bahriye naz~ r~~ Abdurrahman Said Mahmud Muhtar Evkaf-~~ Hiimayun naz~ r~~ Posta telgraf ve Telefon naz~ r~~ Mehmed Fevzi Sabri Bab-~~ ali Meclis-i Has 2022 Rumeli'nin ahval-i haz~ ras~ ndan dolay~~ hakan-~~ sab~ k hazretlerinin cihet-i askeriyyece dikkat-i mahsusa alt~ nda olarak Dersaadete nakliyle Ç~ ra~an saray-~~ hümâyunu kurbinde Salâhaddin efendi hazretlerinin ikamet eyledikleri dairede ikamesi heyet-i bendeganemizin karariyle makrun-~~ müsaade-i seniyye-i cenab-1 padi~ah? olup ancak mü~arünileyhin ~u aral~ k Dersaadete celbi münasip olam~- yacak~~ anla~~ld~ k~ ndan Bursa'da vaki kasr-~~ hümâyunda iskan' merhun-~~ irade-i seniyye•i hazret-i hilâfetpenahi bulundu~u tezekkür k~ l,nm~~~ olmakla kat~ be-i ahvalde emr-ü-ferman hazret-i veliyülemrindir. Fi 10 zilkade sene 330 ve 8 te~rin-i evvel sene 328. ~uray~~ Devlet resi ~eyhülisla~n Sadr-~~ âzam Mehmed Kamil Mehmed Cemaleddin Gazi Ahmed Muhtar Ila Bursa vilayeti vas~ tasiyle Bursa kasrm~ n haz~ rlanmas~~ hakk ~ ndaki vesika sureti diirt numara ile makalenin sonuna konmu~tur. Il. ABDOLHAM~D'IN HA'Li VE ÖLÜMÜNE DAIR 725 oldu~u kendisine anlat~ lm~~t~ r I. Abdülhamid'in nakli deniz yoluyla olabilece~inden, Yunan donanmas~~ taraf~ndan herhangi bir taarruz ihtimali gözönüne al~ narak Alman sefaretine yap~lan müracaat üzerine sefarete ait Lorley vapuru yollanm~~~ ve keyfiyet ~ifreli telgrafla Selanik valili~ine bildirilmi~tir 2. Abdülhamid'in naklinde kendisine bir su-i kast yap~ laca~~na dair gönlüne bir korku gelmemesi için kendi damad~~ ve adliye naz~ r~~ Abdurrahman pa~azade Arif Hikmed pa~a ile Sultan Abdülaziz'in damadlar~~ Maarif naz~ r~~ Mehmed ~erif pa~a, Lorley vapuriyle Selanik'e gönderilmi~ler ve Istanbul'dan ba~ka bir mahalle nakledilmiyece~ine dair hükümet nam~ na Abdülhamid'e teminat verme~e memur edilmi~lerdir 3. Lorley vapurunun Selanik'e hareketi cihetiyle Çanakkale bo~az~ ndan d~~ar~~ ç~ kmas~ na — çünkü muharebe sebebiyle bo~azlar kapal~~ bulunuyordu -- müsaade edilmi~~4 ve vapur 15 zilkade I Bu husüsta 20 zilkade 330 ve 18 te~rin-i evvel 328 tarihli meclis-i ~iikers; karar . ~~ sureti be~~ numara ile makalenin sonundad~ r ; bu tarihten bir iki gün evvel Gazi Ahmed Muhtar pa~a kabinesi istifa etmi~~ ve yerine Kamil pa~a kabinesi gelmi~ti. 2Müstâceldir. Mabeyinden ~ifreli telgraf Selanik vilayetine Alman sefaretinin maiyyet vapuru oraya azimet etmi~tir. Vusülünde hatcan-~~ sab~ k hazretlerinin maa aile irkabiyle Istaubul'a ?zam'. 13 te~rin-i evvel sene 328 Sadr-~~ 'azara Gazi Ahmed Muhtar Damad pa~alardan Arif Hikmet pa~aya yaz~ lan tezkire müsveddesi : Selanik'in ahval-i haz~ra-i harbiyesinden dolay~~ maruz oldu~u muhatarata bi~~ aen hakan-~~ sab~ k hazretlerinin orada devam-~~ ikametleri katiyyen gayri caiz oldu~undan, zat-~~ devletleriyle devletin atüfetlu Mehmed ~erif pa~a hazretleri Alman sefareti maiyyetine memur Lorley vapuriyle Selanik'e azimet ve Dersaadet'te Ç~ ra~an saray~ nda daire-i mahsasada ikamet buyuracaklar~~ Dersaadet'ten gayri bir mahalle izam k~ l ~ nm~ yacakiar~~ hakk~ nda kendilerine hükümet-i seniyye cam~ na teminat-~~ kaviyye itasiyle maa aile ihtiramat-~~ layika ile Dersaadet'e isaline ve esbab-~~ istirahatlerinin istikmaline himmet buyurulmas~~ siyak~ nda. 15 zilkade sene 330 ve 13 te~rin-i evvel sene 328. 4Telgraf 2072 Harbiye nezaretine Alman sefareti maiyyetine memur olup yar~ n Bahr-i sef ~ de azimet ve birkaç gün sonra avdet edecek olan Lorelay [Lorley] vapurunun azimet ve avdetinde bo~azclan mürur duhulüne müsaade edilmesi teasip olunmu~tur. ~cabeden- 726 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI 1330 ( 1912 kas~m ) tarihinde Istanbul'dan hareket etmi~tir. Bir taraftan Lorley vapuru Abdülhamid'i almak üzere Selanik'e gönderilirken, di~er taraftan da daha evvel bunun ikametine tahsis edilmi~~ olan Ç~ ra~an saray~ ndaki yanmam~~~ k~ sm~ n haz~ rlanmas~ ndan vazgeçilerek 1 Beylerbeyi saray~ n~ n son olarak ikametgah olmas~~ tensip edilmi~ti. Lorley vapuru Selanik'e giderek Abdülhamid ile aile ve maiyyetini ald~ ktan sonra Çanakkale'ye gelmi~~ ve keyfiyet damad pa~alarla Çanakkale mutasarr~ f~~ taraflar~ ndan 21 zilkade 330 tarihli telgrafta Bab-~~ âli'y e bildirilmi~~2ve vapurun ertesi günü saat dörde do~ru Istanbul'a gelece~i arzedilmi~tir. Bunun üzerine Bab-1 'ah, keyfiyetten saray~~ haberdar etmi~~ ve padi~ah da sabaha kar~~~ Istanbul'a gelmesi muhtemel olan vapurun do~rudan do~ruya Beylerbeyi önüne giderek Abdülhamid'in bütün maiyyetiyle erkenden oraya ç~ kar~ lmas~ n~~ ve ona göre tertibat al~ nmas~ n~~ irade etmi~tir 3 . lere telgrafla tebligat ifas~~ hariciyece harbiye nezareti vekaletine telgrafla i~'ar olunmu~tur. Sadr-~~ azara Mabeyn-i hiimayun-~~ mülükane Ba~kitabeti 176 Hakan-~~ sab~ k hazretlerinin ikametine tahsis olunan daireye Maslak kasrmdaki mefru~at ile Beylerbeyi saray-~~ hiimfiyununda mevcut ve hazine-i celile-i rnaliyeye ait dolap ve karyola ve teferruat~ n~ n nakli ve perde ve hali ve soba gibi e~yay-~~ sairenin de hükümetçe müsareaten tedariki, velhas~ l hazretlerinin Selanik'te ordu kö~kiinde ikameti esnas~ nda oldu~u veçhile emr-i idare ve muhafazas~~ ile her türlü esbab-~~ istirahatiuin istikmali ~erefsudur buyurulan irade-i seniyy€4 cenab-~~ padi~ahl icab-~~ âlisinden olmakla olbabta en-Ir-ü-icra:3n hazret-i veliyülemrindir. 16 zilkade 330 ve 14 te~rin-i evvel 328. Sukatib-i Hazret-i•~ehriyari. Ali Fuad Tezkire-i hususiyye 2Hakan-~~ sab~ k hazretlerini harnil olan Lorelay vapurunun y.,r~ n kablezzuhur dörde do~ru Istanbul'a muvasalati muhtemel bulundu~unu ve olbabta baz~~ ifadeyi havi Arif Hikmet ve ~erif pa~alarla kal'a-i sultaniye mutasarr~ fl~~~ ndan al~ nan bu iki k~ ta telgrafname leffen takdim k~ l ~ n~ n ~la atebe-i ulyaya arz~~ mütemennad~ r. 21 zilkade 330 ve 16 te~rin-i evvel 328. 3Maheyn-i M:ilakane Ba~kitabeti Hakan-~~ sh~ k hazretleri hamil Lore!av vapurunun yar ~ n kablezzuhur II. AEDÜLHAM1D'IN }-1A.Li VE ÖLÜMÜNE DAIR 727 Abdillhamid'in son günleri ve Ikinci Abdülhamid, Selânik'ten Istanbul'da Beylerbeyi saray~ na nakledildikten sonra be~~ buçuk sene daha ya~am~~t~ r; ölümündea bir müddet evvel, yani ~ubat~ n be~indenberi hasta bulunuyor, nezlesi oldu~unu söylüyor, midesi~cic~~~ ~ikayet ediyor ve hususl doktoru kaymakam At~ f Hüseyin bey taraf~ ndan tedavi olunuyordu. Vefat~ ndan bir gün evvel doktoru At~ f beyin sarayda bulunmad~~~~ bir gece zevali saat yirmi buçukta hastal~~~~ a~~rla~t~~~ ndan At~ f Hüseyin bey gelinceye kadar Beylerbeyi hastahanesi tabiblerinden Elkiboyadis ve Nikolaki Parasküvayidis beyler davet olunmu~lar ve daha sonra da At~ f Hüseyin bey gelmi~tir. Bu tabiblerin görü~lerine göre Abdülhamid, zor nefes al~ p vermekte ve her iki ci~erinde ve hususiyle sa~~ ci~erinde pek ~iddetli ihtikan bulunup kalbi de zay~ f atmakta imi~. Buna binaen tedavi olmak üzere kuru hacamat ile dahilden kalbi kuvvetlendirici ve müdrir olarak ~spartein ve teobromin vermi~ler, bunun neticesinde hastada biraz salah has~ l olmu~~ ise de hastal~ k vehametini muhafaza etti~i için bir t~ bbi mü~avereye lüzum görmeleri üzeri ne keyfiyeti hükümete bildirmi~lerdir. Bunun üzerine 1334 senesi ~ubat~ n~ n otuzuncu pazar günü (23 ~ubat 1918) sabahleyin Harbiye nezaretinden, T~ b Fakültesi reisi müderris Akil Muhtar ve Taksim hastahanesi ba~hekimi Rifat beylere verilen emir üzerine bunlar hemen Beylerbeyi saray~ na giderek Abdülhamid'in hususi tabibi At~ f Hüseyin bey ve di~er saat dörde doru Istanbul'a muvasalat~~ muhtemel bulundu~~ n~~ mutazammin 21 zifkade 330 tarihli tezkire-i hususiyye-i sadaretpenahileri melfuf iki k~ ta telgrafname ile beraber ledelarz manzur-~~ ali buyuruldu ; revi~-i i~'ara nazaran mezkür vapurun zaten Dersaadete muvasalat~~ sabaha kar~~~ vukubulaca~~~ anla~~ lm~~~ oldu~undan vapurun dorudan do~ruya Beylerbeyi saray-~~ hümâyun~~ pi~gah~ na azimetle mü~ari~ nileyh hazretleriain sabahleyin erkenden saray-~~ hiimâyun-~~ ~nezkilre ç~ kar~ lmas~~ ve ana göre tertihat-1 lazimenin ieras~~ ~erefsudur buyurulan irade-i seniyye-i hazret-i padi~ah~~ iktizay-~~ alisinden bulunmu~~ olma«kla olbal~t.1 emr-ii-ferman hazret-i veliyülemrindir. 21 zilkade sene 330 ve 19 tesr ~~ -i c-vvel 328. Serktib-i haztet-i ~ehriya,i Ali Fuad Dariilfünun ismi alt~ ndaki Üniversite te.~kilat~ nda Fakülte reisi dekan ve miiderris de profesör mukabili 728 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI iki doktorla görü~üp yap~ lan tedaviyi ö~rendikten sonra sabah saat onbirde hastay~~ birlikte muayene eylemi~lerdir. Vesikalar aras~ ndaki 10 ~ubat 1334 tarihli ve alt~~ numaral~~ raporda görülece~i üzere mü~terek muayene neticesinde hastadan kan alm~~lar ve dahilen kullan~ lmak üzere birtak~m güllaçlar tavsiye etmi~lerdir. Kan alma neticesinde Abdülhamid, çekti~i ~ zt~ rab~ n kalmad~~~ n~~ ve doktorlar~ n gidebileceklerini söylemi~, anlar da ö~leden sonra yan~ ndan ayr~ lm~~lar ve raporlar~ n~~ vermi~lerdir ; bu mü~terek raporun son k~ s~mlar~ nda, hastan~ n muayeneden evvelki ak~am yeme~inde fazla miktarda et, bal~ k, börek ve pirinç unlu hamur tatl~s~~ yedi~i ve rahats~ zl~~~n bundan iki saat sonra meydana geldi~i ve müshil olarak manyezi ve sinameki al~ nm~~~ oldu~u beyan edilmektedir. Bu konsültasyondan ve tabiblerin ayr~ lmalar~ ndan bir müddet sonra hastal~ k artm~~~ ve ayn~~ günün ak~am~~ Abdülhamid vefat etmi~tir; Bunun üzerine o günün ak~am~~ saat onda ölünün muayenesi için tabiblerden müte~ekkil bir heyet ça~r~ lm~~t~ r. Bu heyet Darülfünun [Üniversite] T~ b Fakültesi reisi [Dekan~ ] müderris [Profesör] Doktor Akil Muhtar, S~ hhiye müdür-i umumi vekili Doktor Adnan ' Harbiye nezareti s~ hhiye dairesi üçüncü ~ube müdürü Doktor Miralay Sad~ k, Gülhane hastahanesi ba~hekimi ve müdiri Kaymakam Z. Zelling ve Istanbul Alman hastahanesi ba~hekimi Schleib, s~ hhiye müfetti~-i umuml muavini Binba~~~ ~ brahim Refik ve Taksim hastahanesi ba~hekimi Rifat 3ve Abdülhamid'in hususi tabibi kaymakam At~ f Hüseyin bey bulunmu~lard~ . Karyolas~ nda s~ rt üstü uzat~ lm~~~ olan ölüyü iyiden iyi muayene eden tabibler, vücudunda hiçbir cebir eseri ve tardid ve cerhaya tesadüf edilmedi~ini ve mevcut raporlardan anla~~ laca~~~ üzere ihtikanürree ve özimây-~~ reevi neticesinde husule gelen zâf-~~ kalbten öldü~ünü tesbit ederek sureti vesikalar aras~ na konmu~~ olan yedi numaral~~ mü~terek raporu vermi~ler ve hastan~n son vaziyeti hakk~ nda bir de protokol imzalam~~lard~ r ki, bunun sureti de sekiz numara ile makalenin sonuna konulmu~tur. Protokoldeki kayda göre Abdülhamid orta boylu idi. I Istanbul Milletvekili say~ n Doktor Bay Adnan Ad~ var. 2 S~ hhiye vekili ve Ba~vekil olan merhum Dr. Refik Saydam. 3 Rifat bey merhun~ , Sivil et~ bbadan olup Selânikli'dir ; doktorlar aras~ nda büyük Rifat bey diye tan~ n~ rd ~ . Il. ABDOLHAMID'~N HAT' VE ÖLÜMÜNE DAIR 729 Sultan Abdülhamid han-~~ sâni, 1258 ~aban'da (1842 ekim) do~mu~~ 1293 ~aban 11 (1 eylül 1876) da biraderi be~inci Sultan Murad'~ n yerine pâdi~ah olmu~~ ve 7 rabiulâhir 1327 (27 nisan 1909) senesinde Mildi hisab~~ üzere otuz iki sene yedi ay üç gün hükümdarl~ k ettikten sonra 1336 rabiulâhir 28 (23 ~ubat 1918) pazar günü ak~am~~ yetmi~~ yedi ya~~nda vefat etmi~tir 2. Ölümünün ertesi pazartesi günü adet ve teâmül üzere nâ~~'n~ n Topkap~~ saray~ na nakliyle orada techiz ve tekfini yap~ l~ p cenaze namaz~~ k~ l~ nd~ ktan sonra ezani saat dokuzda ( ikindi zaman~ ) tertip olunacak cenaze alay~~ ile büyük babas~~ ~ kinci Sultan Mahmud'un türbesine defnedilmesine irade ç~ km~~~3ve saltanatta ölmü~~ bir hükümdar gibi kendisine yap~ lan merasimle defnedilmi~tir. Vefat~~ birinci cihan harbinin buhranl~~ zaman~na ve ~stanbul halk~n~n muharebe dolay~ siyle açl~ k ve peri~anl~ k anlar~ na tesadüf etti~inden dolay~~ bunun saltanat~~ devrinde her ~eyi ucuz yiyen ve bulan halkdan baz~lar~~ teessürlerinden dolay~~ ( bilhassa kad~ nlar) cenaze alay~~ giderken biz senin zaman~nda aç de~ildik, diye ba~r~~m~~lard~ r. * * Abdülhamid'in Beylerbeyi saray~ ndan nâ~m~n naklinden sonra yatak ve istirahat odalar~n~n kap~lar~~ muhafaza kumandan~~ kaymakam Rasim Celâleddin beyin emri üzerine muhaf~zl~ k zabitlerinden Ali R~ za ve Zekeriya beyler taraflar~ndan mühürlenmi~~ E. de Zambaur hal'ini 6 rabiulâhir gösteriyor. 2Sultan Hamid'in ölümünden be~~ ay sonra da (23 ramazan 1336) biraderi Be~inci Sultan Mehmed (Re~ad) vefat ederek Eyüp'te yarpt~ rd~ k~~ mektebinin (orta okul) yan~ ndaki türbesine defnedilmi~tir. 3 Telgraf. Mahrac: mâbeyn-i hümâyun müstaceldir. Makam-~~ sâmi-i cenab-~~ vekâletpenahiye H'ekan-~~ sâblk Sultan Hamid han hazretlerinin bugün irt~ halleri vukuuna binaen naa~-~~ ma~firet nak~~lar~ n~ n deeb-i d'irin-i saltanat-~~ seniyyeye, tevfikan yar~ n sabah Beylerbeyi saray-~~ hümâyunundan suret-i hususiyede Topkap~~ saray-~~ âlisine nakliyle orada techiz ve tekfinleri icra ve salat-~~ cenaze eda edildikten sonra ezanf saat dokuz raddelerinde tert~ b olunacak alay-~~ vâla ile kald~ r~ larak cedd-i emcedleri Sultan Mahmud Han-~~ sâni hazretleri türbe-i ~erifelerine definleri irade-i seniyye-i cenab-~~ pfidi~ahi fcab-~~ âlisinden olmakla olbabta. 10-2-34 Serkâtib-i hazret-i ~ehriyar1 Ali Fuad 730 I. "r1AKKI UZUNçAR.~iLl ve bunu müteakip ~eyhulislâmilktan gönderilen müste~ar Kamil Efendi taraf~ ndan da mali 12 ~ubat 1334 ( 25 ~ubat 1918 ) sal~~ ünü bir heyet huzurunda bu odalar ayr~ ca mühürlenmi~tir. Bundan dört gün sonra, yani 16 mali ~ubat cumartesi günü sadaret makam~ ndan verilen emir üzerine Harbiye naz~ n ve Ba~kumandan vekili Enver ve ayan azas~ ndan Salih Hulusi pa~alar ile ~üray-~~ devlet mülkiye ve maarif daireleri reisi Haz~ m bey ve Me~ihat müste~ar~~ Hüseyin Kamil efendi, Saray muhaf~ z! Rasim ve muhaf~ z zabitlerinden Ali R~ za ve Zekeriya beylerle harem a~alar~ ndan Nureddin ve ~ehrüddin a~alar~ n huzurlariyie bu odalar aç~ larak gözden geçirilmi~tir; bundan sonra Abdülhamid'e ait e~yan~ n say~ l~ p tesbit edilmesi için bu 16 ~ubattan ba~ka 17 ve 20 ~ubatve 2 ve 12 mart tarihlerinde de Beylersaray~ na giden heyet a~a~~daki mü~terek raporu vermi~lerdir. Huzur-~~ Sâmi-i Sadaretpenâhiye Bin üçyüz otuz dört senesi m ~ h-~~ ~ubat~ n onuncu pazar günü vefat eden hakan-~~ sab~ k merhum Abdülhamid han-~~ sâni hazretlerinin ikamet buyurduklar~~ Beylerbeyi saray~ n~ n merhum-~~ mü~arünileyh hazretleri taraf~ ndan yatak ve istirahat odalar~~ ittihaz olundu~u anla~~ lan ve mü~arünileyhin irtihalinin ertesi pazartesi günü naa~-~~ ma~firet nak~~lar~ n~ n ç~ kar~ lmas~~ akibinde saray-~~ mezkür muhaf~ z~~ kaymakam Rasim Celâleddin bey taraf~ ndan verilen emir üzerine muhaf~ zl~ k zabitlerinden binba~~~ Ali R~ za ve Zekeriya beyler taraf~ ndan tahtim edildi~i beyan olunan iki oda ve ittisalindeki hamam odas~ n~ n a~a;;.1 ve yukar~~ kap~ lar~~ hanedan-~~ saltanat nizamaamesinin onbe~inci maddesine tevfikan cânib-i celil-i me~ihatpenahiden izam buyurulan müste~ar-~~ me~ihat Kamil efendi taraf~ ndan 12 ~ubat sene 1334 sal~~ günü muhaf~ z-~~ mümaileyh ile mukaddema temhir eden miimaileyhima Ali R~ za ve Zekeriya beyler ve harem a~alar~ ndan Nureddin ve ~ehrüddin a~alar haz~ r olduklar~~ halde odalar aç~ lmaks~ z~ n mevzû mühürler yan~ na k~ rm~ z~~ mumla mühürlenmi~~ ve 16 ~ ubat sene 1334 cumartesi günü makam-~~ sami-i sadaretpenahiden ,,erilen emir üzerine Harbiye naz~ r~~ ve ba~kumandan vekili Enver pa~a hazretieri ile saray muhaf~ z~~ mûmaileyh Rasim Celâleddin ve binba~~~ Ali R~ za Salih Hulusi pa~a, milli mii~,adele esnas~ nda 1920 mart~ nda Istanbul hikc~ netinin sadr-i âzam~~ olmu~~ ve yirmi dört gün sonra istifa etmi~tir. Babas~~ liman reisi Dilâver pa~dd~ r ; Salih pa~a 1939 'da Istanbul'da vefat etmi~tir. 11. ABDÜLHAMID~N HAI~~ VE ÖLÜMÜNE DAIR 731 ve Zekeriya beyler ve harem a~alar~ndan Nureddin ve ~ehrüddin a~alar ve heyet-i acizanemiz haz~ r bulundu~umuz halde bâdezzeval saat dörtte sâlifülarz mühürlenen odalardan yatak odas~~ oldu~u beyan olunan saray~ n zemin kat~ nda ve kara cihetinde cenup ve ~arka naz~ r kö~edeki odan~ n iki kanadl~~ kap~ s~~ üzerinde mühürler fek edilerek içeriye girildikte mezkûr oda mustatilimsi bir oda olup ~arka naz~ r kafesli iki ve cenuba naz~ r kezalik kafesli bir pencere, ki cem'an üç penceresi bulundu~u ve kap~n~n sa~~nda bir tuvalet masas~~ ve yan~ nda edviye ve saire ~i~eleri ile memlû aynal~~ beyaz lâke bir dolap ve onun yan~nda kezalik lâke bir karyola bulunup üzerinde vi~ne çürü~ü renginde pelo~- dan berradiye ve cevanib-i erbaas~~ "yilyan„ bir paravana ile muhat ve ba~~ ve yan taraf~na Hereke mensucat~ ndan mamul birer yastik mevzu bulundu~u ve odan~ n cihet-i cenubiyesinde kad~n efendilere mahsus iki madeni karyola ve ma~fur-~~ mü~arünileyhin karyolas~ n~ n ayak ucunda bir uzun sandalye ve mukabilinde bir dolap ve kap~ n~n sol cihetinde kad~n efendilere mahsus bir konsol ve bununla pencere aras~ nda yanyana ve aynal~~ iki dolap ve ortada çini beyaz bir soba, bunun arkas~nda üzerine ma~fur-~~ mü~arünileyhin sigara tak~mlar~~ ve saire mevzû bir masa görülmü~tür. Aç~ lan dolaplardan salifülbeyan ~ark cihetindeki pencere yan~ nda bulunan dolapta biri büyük ve di~eri küçük olmak üzere iki el çantas~~ bulunup büyük çanta derununda kilitsiz iki vida ile kapat~ lm~~~ ve üzerine sar~ lm~~~ kâ~~d~n birkaç mahallinden k~rm~z~~ mumla ve hâkan-~~ merhumun mühr-i zatisiyle mühürlenmi~~ tahtadan mamul ufak bir kutu zuhur etmi~- tir; mezkür kutu aç~ larak muhteviyat~ n~ n muhtelif hacimlerde p~ rlantadan ibaret oldu~u görülmekle yine kapat~ larak çantaya konulmu~~ ve çanta derununda muhtelif renklerde atlas ve örme ibri~im ve beyaz bezlerden mamul dokuz adet küçük keselerde alt~n liray-~~ Osman! nukud ve çantada kâ~~tlara sar~ l~~ bank-~~ Osmani cekleri ve Rayi~~ Bank nam~ ndaki Alman bankas~~ tahvilât~~ zuhur etmi~~ ve vaktin adem-i müsaadesine binaen bunlar bilâtâdat hemen olduklar~~ gibi tekrar mezkûr çantalara vaz ve üzerleri taraf-~~ acizânemizden bittemhir beray-~~ muhafaza sâray-~~ mezkûr muhaf~ z~~ kaymakam-1 milmaileyh Rasim beye tevdi edilerek oda kap~ s~~ kelevvel tahtim edilmi~tir. 732 I. HAKKI UZUNÇAR~ILI 17 ~ubat sene 1334 pazar günü heyet-i acizanemizle hakan-~~ merhumun verese-i kibar' taraflar~ ndan gönderilen vekiller ile adliye nezaret-i celilesinden gelen muhallefat-~~ umumiye kassam~~ Ahmed Kamil efendi ve Eytam müdiri Refik bey haz~ r olduklar~~ halde mezkûr çantalar tekrar açt~ r~ larak derunundaki keseler muhteviyat~~ bittâdat cem'an iki yüz yetmi~~ be~~ liray-~~ Osmani ve k~ rk bir kuru~~ nakid ile baz~ lar~~ yüzer ve baz~ lar~~ be~er yüz liral~ k tevarih-i muhtelife ve numaralar ile murakkam Osmanl~~ bankas~ na mahsus on alt~~ bin be~yüz liral~ k yüz otuz bir adet çek ve Rayi~~ Bank nam~ ndaki Alman bankas~ n~ n yüzde üç buçuk faizli kezalik muhtelif tarih ve numaralar ile murakkam dokuz k~ ta'da yedi yüz otuz bin mark~~ muhtevi tahvilât ve marelarz vidal~~ ve miftah~ nda yirmi iki santimetre tul ve be~~ buçuk santimetre arz~ nda ve miftah~ ndan esfele do~ru on santimetre umkunda zü mustatil - ül - adla tahtadan mamül bir kutu derunundaki mücevherat bir çift küpe ve yüzükten maada bir çok p~ rlantalar oldu~u görülmü~~ ve bunlar~ n tadad~~ ve bir muhammin vas~ tasiyle k~ ymetlerinin takdir ve tahmini vakte muhtaç oldu~undan bulundu~u hal üzere yine kutu derununa yaz edilerek mezkiir çanta içine konmu~~ ve üzeri kassam-~~ mü~arünileyh ve Eytam müdürü ve verese-i kibar ve sigar vekil ve vasileri taraflar~ ndan bittemhir saray muhaf~ z~~ mümaileyh Rasim Celâleddin beye tevdi edilmi~tir. 20 ~ubat sene 1334 çar~anba günü heyet-i acizanemizle kassam-~~ mü~arünileyh ve Eytam müdürü ve verese-i kibar ve sigar vekili ve vasileri kelevvel haz~ r olduklar~~ halde salifülarz yatak odas~~ kü~ad edilerek kütüb ve evrak-~~ mevcude tetkik ve e~yay-~~ beytiyye kassam-~~ mü~arünileyh taraf~ ndan tahrir edilmi~~ ve bu miyanda yüz seksen yedi liral~ k evrak-~~ nakdiye ve üç adet yüzer kuru~luk alt~ n liray-~~ Osmani ve bin iki yüz yirmi dokuz kuru~luk sim mecidiye ve aksam~~ zuhur etmi~~ ve bunlar kassam taraf~ ndan bilahz salifülbeyan nukudun bulundu~u sandu~-a vazolunmu~~ ve oda içinde dolaplarda mevcut elbise ve edviye ve saireye dair e~ya sebt-i defter edilerek mukabilinde yani deniz taraf~ ndaki odaya geçirilmi~tir. Bu odada mevcut elbise ve saire dahi tahrir edilerek yatak odas~~ ittisalinde kâin hamam odas~~ aç~ lm~~~ ve dahilinde mevcut sand~ klar ve bavullar ledelmuayene içlerindeki elbise ve çama~~ r ve marangozlu~a ait alt ve edevat görülüb birer numara vaz'iyle bittahrir saray~ n üst kat~ nda kin odalar- II. ABDÜLHAMID'IN HA'L~~ VE ÖLÜMÜNE DAIR 733 dan birine nakl ve kap~ s~~ kassam ve verese vekilleri taraflar~ ndan temhir ve bahçede kin ah~ rda yirmi bir reis küçük ve büyük süt inekleri ile bo~a ve buza~~lar dahi sebt-i defter edilmi~tir. 2 mart sene 1334 cumartesi günü yine heyet-i acizanemizle kassam-~~ umumi ve eytam müdürü ve verese vekil ve vasileri haz~r olduklar~~ halde ~ehremanetinden celbedilen darbhane müteahhidi Ar~od efendi taraf~ ndan sülifülarz kutu derunundaki mücevherat mendil ile silmek suretiyle bilmuayene büyücekleri münferiden ve küçükleri bir tak~m aksama tefrik ile vezn ve tahmin-i k~ymet ettirilmi~~ ve büyük ta~lar aras~ nda pembe renginde zuhur eden büyücek bir elmas muhammin-i mümaileyh Ar~od efendi taraf~ ndan mendil ile silindikte esasen beyaz elmas oldu~u halde k~ rm~ z~~ boya ile telvin edilmi~~ oldu~u tezahür etmi~~ ve bu mücevherattan bir az büyücek olan k~ s~mlar~ n~ n adetleri bin iki yüz elli ikiye ve k~ymet-i muhammeneleri de yüz doksan sekiz bin sekiz yüz on lira ve üç çeyrek liraya bali~~ olmu~~ ve küçük k~ s~mlar~ n~n tâdad~~ kabil olam~ yaca~~~ cihetle p~ rlantaya mahsus kalbur vas~ tasiyle yar~ m~ar bu~daya var~ ncaya kadar k~s~ mlara tefrik ve bilvezin k~ ratlar~~ tayin ve k~ ymetleri tahmin ettirilerek küçük ve büyük umumunun mecmu k~ ratlar~~ yedi bin be~~ yüz otuz üçe ve k~ ymet-i muhammene-i mecmualar~~ dahi iki yüz k~ rk be~bin doksan lira ve bir çeyrek liraya bali~~ olmakla cümlesi yine mezkür kutuya vazedilerek sâlifülarz alt~ n nükud ve evrak-~~ nakdiye ve cek ve tahvilât ile beraber yine mezkür çantaya yaz ve üzeri kassam-~~ umumi ve ey tam müdürü ve verese-i mü~arünileyh vekil ve vasileri taraflar~ ndan bittemhir saray muhaf~ z~~ m~lmaileyh Rasim beye tevdi edilmi~tir. Fi 12 mart sene 1334 sal~~ günü heyet-i acizanemizle kassam-~~ umumi ve eytam müdürü ve verese vekil ve vasileri haz~r olduklar~~ halde hanedan-~~ saltanat meclisi âlisince ittihaz buyuruldu~u beyan buyurulan karara ibtinâen adliye naz~r~~ beyfendi hazretleri taraf~ndan eytam müdürü Refik beye verilen emir üzerine berveçhi mâruz mücevherat ve sim-ü-zer nükud ve evrak-~~ nakdiye ve cek ve tahvilât~~ muhtevi çantan~ n Bank-~~ Osmant'ye tevdii beyan edilmi~~ olmakla mezkûr çanta üzeri heyet-i âcizanemiz ile kassam-~~ umumi ve eytam müdürü ve bilcümle verese ve varisleri taraf~ndan bittemhir büyücek bir bohçaya sar~ larak uzeri dahi kassam-~~ umumis 734 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI taraf~ ndan mühr-i resmiyle bâdettemhir seyr-i sefain ~irketinden celb edilen istanbot-~~ mahsusla ve binba~~~ R~ za bey maiyyetinde iki nefer muhaf~ z asker ve zevat-~~ mümaileyhim refakatlariyle Galata'da Bank-~~ Osmanrye tevdi edilmi~tir. Hanedan-~~ saltanat nizamnamesinin onbe~inci maddesinin f~ kra-i âhiresinde muharrer oldu~u veçhile ma~fur-~~ mü~arünileyh hazretlerine ait odadaki e~- yan~ n esnay-~~ tahririnde siyaset ve müdafaa-i mülk ve vatana ait bir güna evrak görülmemi~~ ve ancak Kâ~~ thane ve Maslak civar~ nda kin iki k~ t'a çiftliklerinin birini ~ehzâdegândan Nureddin ve di~erini Abid efendiler uhdesine terk ettiklerinden bahsile muamele-i lâzimesinin defterhane-i hâkanice Ifas~~ temennisine dair bir varaka görülüp kassam efendiye tevdi ve hâkan-1 mü~arünileyh hazretlerinin Alman bankalar~ na mevdu olup evvelce hazine-i devlete terk ve teberrû buyurmu~~ olduklar~~ nukud ve saireye müteallik baz~~ evrak-~~ âdiyenin as~ l ve suret ve müsveddeleri bilahz yirmi üç k~ tadan ibaret oldu~u halde hanedan-~~ saltanat meclis-i âlisince görülmek üzere mahtum bir zarf içinde ve mü~arünileyh hazretlerinin isimleri mahkük gümü~ten marnül örme çanta derununda baz~ s~~ isim ve baz~ s~~ tu~ra mahkük alt~ ndan masnû biri hatem di~erleri mühür ve kan ta~l~~ ve çiçekli madalyonlar~ n hazine-i hümâyuna vaz'~~ teamül-i kadimi icab~ ndan bulunmu~~ oldu~u cihetle mezkür hatem ve mühür ve madalyonlar dahi di~er mahtum bir zarf derununda olarak merbuten takdim k~ l~ nan ilmühaber meâlinden müsteban olaca~~~ üzere sadaret-i uzma müste~ar~~ Emin bey efendi hazretlerine tevdi edilmi~tir. Mü~arünileyh hazretlerinin isimleri mahkük ve daima nezdinde bulundurduklar~~ rivayet edilen ve kad~ n efendi nezdinde olup da verese-i kibardan ~ehzâde Selim efendi hazretlerine tevdi edilece~i ifade olunan biri alt~ n çenberli kan ta~~ na mahkük mustatil ve di~eri necef, üç yüzlü mühür yevm-i mezkûrda Selim efendi hazretleri te~rif ederek mü~arünileyhadan tesellüm etmi~~ ve ancak merbuten takdim k~ l~ nan mü~arünileyhin hatemile mahtum yarakadan müsteban olaca~~~ üzere taraflar~ ndan yedleriyle hanedan meclis-i âlisine takdim edilece~i beyan buyurulmu~~ olan mühürler küçük bir çanta içinde oldu~u halde bir zarf içine konulup üzeri heyet-i acizâncmiz taraf~ ndan temhir edilerek mü~arünileyhin yedinde ibka edilmi~~ oldu~u arzolunur. Olbabta ve katibe-i II. ABDÜLHAMiD'~N HAll VE ÖLÜMÜNE DAIR 735 ahvalde emr-ü-ferman hazret-i veliyülemrindir. Fi 3 C. sene 1336 ve fi 16 mart sene 1334 (1918). Müste~ar-~~ Me~ihat-i Ulya ~uray-~~ Devlet Ayandan Mühür Mülkiye ve Maarif Dairesi Salih Hulusi Hüseyin Kamil Reisi 1307 Haz~m * * * Abdülhamid'in vefat~ na ait raporlarla protokol, sadaret makam~ndan saraya yollanm~~, bunlar padi~ah Sultan Mehmed Re~ad taraf~ndan görülüp hanedan-~~ saltanat nizamnamesi mucebince icabeden kay~ t muamelesi yap~l~ p vesikas~~ tanzim edildikten sonra 10 cemaziyelâhir sene 336 ve 23 mart sene 334 (5 nisan 1918) tarihli tezkire ile usulen Bab-~~ ali ar~ivinde h~ fzedilmek üzere Bab-~~ aliye yollanm~~ ° ve ayn~~ günde sadr-~~ âzam vekili Enver pa~a ile âyandan Ali R~ za ve Mahmud pa~alar taraflar~ndan imzalanan bir tezkire ile Bab-~~ ali hazine-i evrak~ na (Ba~bakanl~ k ar- ~ivi) yollanarak saklanm~~t~ r 2. Mabeyn-i müle~ kiine Ba~kitabeti Hiikan-~~ sab~ k Sultan Abdülhamid han hazretlerinin keyfiyyet-i irtihallerini mübeyyin 15 numaral~~ ve 11 ~ubat sene 334 ( 24 ~ubat 1918) tarihli tezkire-i hususiyye-i vekâletpenahileri ile tisyar buyurulup arz-~~ huzur-~~ li k~ l~ nm~~~ olan protokol ile iki k~ ta rapor üzerine bu kerre Dolmabahçe sahilsaray-~~ hümfiyununda hanedan-~~ saltanat nizamnamesi mucebince tanzim olunan vesika mezk~lr nizamname ahld~m~ na tevfikan muamelât-~~ muktaziyyenin ifas~~ z~ mn~ nda ber mentilk-~~ emr-ü-ferman-~~ bümilyun-~~ mülükâne leffen savb-~~ sâmi-i fahimanelerine irsal edilmi~~ ve mezkür protokol ile raporlar dahi usulen hazine-i evrakta [Ba~bakanl~ k Ar~ivi] h~ fzolunmak üzere aynen iade k~ l~ nm~~~ olmakla olbabta emr-ü-ferman hazret-i veliyülemrindir. Fi 10 cemaziyelâhir 1336 ve Fi 23 Serkâtib-i hazret-i ~ehriyari mart 1334 Ali Fuad 2 «Beylerbeyi sabilsaray-~~ hümiiyununda ikamet etmekte olan hilkan-~~ sâb~ k sultan Abdülhamid Han-~~ ~~ âni bin cennetmelcân Sultan Abdülmecid han hazretlerinin bin üçyüz otuz alt~~ sene-i hicriyesi ~ehr-i rabiulöhlr~ n~ n yirmi sekizinci ve bin üçyüz otuz dört senesi ~ubat~ n~ n onuncu pazar günü ihtikanürree ve özimay-~~ reevl neticesi tahaddüs eden zaaf-~~ kalb sebebiyle mezkiir saray-~~ hümayunda irtihal-i dar-i beka eyledikleri tabib-i hususileriyle et~ bbay-~~ m~ldaviye ve hükümetçe muayenelerine memur edilen di~er etibbay-~~ mütehass~ sa taraflar~ ndan mü~tereken ita ve makam-~~ sadaretten 10 numaral~~ ve 11 ~ubat 334 tarihli tezkire-i hususiyye ile arz-~~ atebe-i ulykk~ l~ nan protokol ile iki k~ ta rapor mündercat~ ndan anla~~ lmas~ na binaen ~erefsad~ r olan irade-i seniyye-i hazret-i hilf~fetpenah£ 736 ~. HAKKI UZUNÇAR~ILI Abdülhamid'e ait olup ölümünden sonra Beylerbeyi saray~ nda yan~ nda bulunan evrak~~ Bâb-~~ âIi ar~ivine, mühür madalyonlar~~ da Topkap~~ saray~ ndaki hazine-i hümâyuna gönderilmi~tir . Mühürleri kad~ n efendide bulunup al~ nm~~t~ r. Bu mühürlerden biri üç veçheli olup bir yüzünde (Abdülhamid) ismiyle kaz~ ld~~~~ tarih olan 76 (1276) senesi ve ikinci yüzünde Beduh ve üçüncü yüzünde de Gazi Abdülmecid goncast Abdülhamid ibareleri vard~ r. BU MAKALE DOLAYISIYLE BAZI VES~KA SURETLERI Bankadaki paras~n~n verilmesi hakk~nda II. Abdillhamid taraf~ndan Kredi Liyone Bankas~~ direktöriine yollanan mektup miisveddesi Kredi Liyone Bankas~~ Direktörlü~üne Efendim, Fi 27 temmuz sene 1909 tarihlü mektubunuzun yedime vas~ l oldu~unu tasdik ederim. Bankan~ zdaki paran~ n altm~~~ iki bin küsur liradan ibaret oldu~u tahattur edilmekte ise de paran~ n taraf~ma hin-i iadesinde ilmühaberlerinin ( sertifika dö depo) iamentak-~~ âlisine tevfikan naa~-~~ makfiret nak~ slar~~ cedd-i emcedleri cennetmekün Sultan Mahmud han-~~ sâni hazretlerinin medfun bulunduklar~~ türbe-i serifeye defnedilmis ve mezkür raporlar usülen hazine-i evrakta hifzolunmak üzere ber mentuk-~~ emr-ü-ferman-~~ hümâyun baskitabetten ba tezkire-i hususiyye aynen Bab-~~ âliye iade k~ l~ nm~ s olmakla hanedan-~~ saltanat nizamnamesinin mevadd-~~ mahsusas~~ mucebince muamelat-~~ muktaziyyenin ifas~~ z~ mn~ nda isbu vesika bittanzim taraf~ m~ zdan imza olundu. 10 cemaziyelâhire 1336 ve 23 nisan sene 334 Ayandan Ayandan Sadr-~~ âzam vekili Mahmud Ali R~ za Enver 1 Mabeyn-i hümüyun-~~ mülükâne Baskitâbeti 44 Hâkan-~~ merhum Sultan Abdülhamid han hazretlerine ait olarak Beylerbeyi saray~ nda zuhur eden evrak ile mühür ve madalyalar~~ havi ve icabeden zevat canibinden mahtum olup makam-~~ sami-i sadaretpenahilerinden 27 numaral~~ ve 13 mart 1334 tarihli tezkire-i hususiyye ile arz-~~ huzur-~~ EilL k~ l ~ nan iki k~ t'a zarf ber mentuk-~~ emr-ü-ferman-~~ hümüyun-i mülüküne hanedan-~~ saltanat umurunun rüyetine mahsus mecliste kiisad ve muhteviyat~~ tetkik olunarak alt; k~ tadan ibaret olan salifüzzikr mühür ve madalyonlar meclis-i mezkür karariyle usul ve emaaline Il. ABDÜLHAMID'IN HA'Li VE ÖLÜMÜNE DAIR 737 desi tabii oldu~undan ol vakit miktar-~~ sahihi taayyün edecek ve tediyat~ n~ z ana göre vaki olacakt~ r. Fi 18 may~s sene 1909 tarihlü mektubumun beynimizde mün'- akit mukavele ahkam~ na muvaf~ k olmamas~ na gelince: i~bu mukavelenin esnay-i vukuatta zâyi oldu~unu ve münderecat~ n~ n hat~ rdan ç~ km~~~ idi~inü beyan eder ve mukavelenin sureti gönderilirse ahkam~ na tevfik-i hareket edilece~ini ve fakat mektubumun bir mühr-i mahsusle temhiri, icabât-~~ mukavelenameden ise de bu mührün de zâyi edildi~ini ilaveten dermiyan ederim. Taraf~ n~ za irsal olunan ~u mektubum hükümete tasdik ettirilmi~~ oldu~undan buna itimad etmenizi ve dür-ü-diraz muâmelâta hacet b~ rak~ lmaks~ z~ n ilmühaberleri (sertifika-dö-depo) taraf~- n~za iade edilmek ~artiyle nezdinizdeki param~ n bir memur-~~ mahsus ile taraf~ ma irsalini rica ve i~bu memur masarifinin taraf~ mdan tediye edilece~ini beyan eder ve paran~ n yedime hin-i tesliminde Selanik Frans~ z konsolosunun dahi haz~ r bulundurulmas~~ mümkün oldu~un~~ ityan ile ihtiramat~m~ n kabulünü temenni eylerim. Fi 25 a~ustos sene 325 ve fi 7 eylül sene 1909. 11 Abdfilhamid'in Kredi Liyone Bankas~ndaki paras~na dair geçen muamele Harbiye nezareti Tahrirat dairesi Be~inci Kolordüy-~~ Hürnayun [Kumandan~ ] Tahrirat kalemi Ferik Hasan Tahsin pa~a hazretlerine 855 Hakan-~~ sab~ k taraf~ ndan Krediliyone bankas~ na tevdi olunan nukudun istihsali z~mn~ nda bank-~~ mezkür aleyhine Dersaadet birinci ticaret mahkemesinde ikame edilecek dava için hakan-~~ mü~arünileyhten al~ nmas~~ laz~ m gelip Maliye nezaret-i celilesinden bâ tezkire tisyar k~ l~ nan vekâletname sureti leffen gönderilmi~~ olmakla i~bu vekâletnamenin sevab~ k~~ misillü hakan-~~ mü~arünitevfikan Topkap~~ saray-~~ âlisindeki hazine-i bümüyunda lieclilh~ fz hazine-i müsarünileyha kethüdal~ k~ na tevdi olunmus ve evrak-~~ mebhüsün at~ ha dahi usulen BEib-~~ üIi hazine-i evrak~ nda h~ fzolunmak üzere aynen savb-1 sâmi-i daver-i azamilerine iade k~ l~ nm~ s olmakla olbabta emr-ü-ferman hazret-i veliyyülemrindir. Fi 18 cemaziyelâhir sene 1336 ve fi 31 mart sene 1334. hazret-i sehriyari Ali Fuad Belleten, C. X F. 47 738 1. HAKK1 UZUNÇAR~IL1 leyhe imza ve tahtim ve mukavelât muharrerli~inden de tasdik ettirilerek serian taraf-~~ âciziye iade ve isbali hususuna masrf~fi-i himem-i valalar~~ mütemennad~r. Fi 4 receb 329 ve Fi 18 haziran 327 Harbiye Naz~r~~ Mahmud ~evket Asl~na mutab~ k oldu~unu tasdik ederim Hakan-~~ mahlüln muhaf~z~~ 17 haziran 327 Kola~as~~ Rasim Celâleddin 111 Abdillhamid'in Kredi Liyone Bankas~ndaki paras~n~n blimuhakerne al~nmas~~ Için sab~k hiikilmdar~n Osmanl~~ Maliye naz~r~n~~ vekil yaparak göndermi~~ oldu~u vel~aletname sureti Dersaaderte Kredi Liyone bankas~ nda yirmi be~~ adet senet ile matlubum olan elli iki bin dörtyüz otuz bir Osmanl~~ liras~~ ile yetmi~~ be~~ kuru~un faizi miiterakimiyle beraber mezkar bankadan tahsil ve ahz ve kabz~ na Selanik bidayet mahkemesi muamelât muharrirli~inden musaddak 27 haziran 327 tarihli vekâletname ile tevkil eyledi~im Hükümet-i Osmaniyenin maliye naz~ r~~ Nail bey efendinin birinci meclis-i ticaret mahkemesi huzurunda ikame edip taht-~~ hükme ald~ rd~~~~ yetmi~~ üç bin yediyüz altm~~~ bir lira on dört kuru~tan masarif-i muhakeme ve ücret-i vekâletin bali~~ oldu~u üçbin yediyüz altm~~~ bir lira on dört kuru~un tenzilinden sonra miltebaki kalan yetmi~~ bin adet Osmanl~~ liras~ n~~ r~ za ve muvafakatimle hükümet-i Osmaniyye'ye terk ve teberrû eyledi~imden mebla~-~~ mahkümün bih-i mezkürun hemen KrediLiyone bankas~ ndan tahsil ve ahziyle yetmi~~ bin liras~ n~~ hükamet-i Osmaniyye'nin Maliye nezaretine ve mûtebaki üç bin yediyüz altm~~~ bir lira on dört kuru~tan masarif-i muhakeme ile ücret-i vekaleti, ait olanlara tevdi ve teslim eylemesi için vekilim Naz~ r-~~ mû~arünileyh Nail bey efendiyi tevkil eyledi~imi ve müteberria-i mezküreden dolay~~ vekilim naz~ r-~~ mü~ariinileyh Nail bey efendiyle hükümet-i IL ABDOLHAMID'~ N HA'Li VE ~~BOMÜNE DAIR 739 Osmaniyyenin zimmetini ibra eyledi~imi mübeyyin ibray~~ mutazamm~ n i~bu vekâletnâme tahtim ve Ita k~ l~ nd~. 11 ~ubat 327 ve 6 rabiulevvel 330 ~ahit Hakan~~ mahlenn dahil! muhaf~z~ lar~ ndan millaz~m-~~ evvel Salih ~ahit Hakan-~~ mahlüln dahili muhaf~ zlar~ ndan Yüzba~~~ Vas~f ~ahit Hakan-~~ mahlüln muhaf~ z~~ Kola~as~~ Rasim Celâleddin IV Abdiiihamid'e Ait mücevherat~n Paris'te sat~lmas~~ hakk~nda Heyet-! ~ela mazbatas~~ ve pAdi~ah~ n tasdiki Mehmed Re~at Maliye nezaretinin miyane-i bendegânemizde k~ raet olunan tezkiresinde dermiyan olundu~u veçhile donanmay-~~ Osmâni muavenet-i milliyye cemiyetine terkedilmi~~ olup Bank-~~ Osmani'de mahfuz bulunan mücevherat~ n de~er fiyatiyle bey'i için tariki eslem, bunlar~ n Paris'e nakliyle alenen bilmüzayede füruhti sureti oldu~u tetkikat-~~ vak~ adan anla~~lm~~~ ve mücevherat~ n Paris'e suret-i nakli ve füruht~ na dair Frans~ z mücevhercilerinden muhammin Mösyö Linzler ile tanzim olunan mukavele ile müzayede ve bey'i muamelât~ n~ n suret-i müsalemede cereyan~~ için kaleme al~ nan talimatnâme mündericat~~ muvaf~ k ve temin-i maksada kâfi görünmü~~ oldu~undan mezkür mukavelenâmenin mümaileyh ile imza ve teatisi ve talimat~ n tatbiki hususunun nezaret-i mü~arünileyhaya havalesi tezekkür ve tezkire-i mebhüsün anha melfüflariyle arz ve takdim k~ l~ nmagla kat~ be-i ahvalde emr-ü-ferman hazret-i veliyülemir efendimizindir. Fi 13 receb sene 319 ve 27 haziran 327 Hariciye naz~ r~~ ~eyhülislam Sadr-~~ âzam Rifat Musa Kaz~ m Hüseyin Hilmi Adliye naz~ r~~ ve ~uray-~~ Dahiliye naz~ r~~ Harbiye naz~ r~~ devlet reisi Necmeddin Talat Mahmud ~evket Maliye naz~ r~~ Bahriye naz~ r~~ Nail Mahmud Muhtar 740 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI Maarif Naz~ r' Ticaret ve Naf~ a naz~ r~~ Abdurrahman Hulusi Orman ve ~ naadin ve zirat naz~ r~~ Evkaf-~~ Hümüyun Naz~ r' Mavrokordato Hayri Telgraf ve P. ve T. naz~ r~~ Istanbulyan V Abdülhamid'in Bursa'daki kas~ rda oturtulmas~na karar verildi~i zaman Bursa vilAyetiyle olan muhabere Bâb-~~ âIi Daire-i Sadaret Bizzat hal olunacakt~ r. Tahrirat kalemi Hüdavendigür Vilâyet-i Vekâletine C 9 te~rin-i evvel 328. bugün yaz~ lan telgraf~ n cevab~ na intizar olunmaktad~ r ; maahaza kasr-~~ hümüyunun da mümkün oldu~u kadar ve süratle ihzar~~ lüz~ md~ r. 9 te~rin-i evvel 328 Sadr-~~ .zam Gaz~~ Ahmed Muhtar * * * Mahreci Bursa Mahrem 10 te~rin-i evvel 328 10 saat yirmi Numara 19227 dakika Mahrem ve müstâceldir ~ifreli telgraf halli Huzûr-~~ Sâmi-i Hazret-i Sadaretpenahiye C 9 Te~rin-i evvel 328. zeylen varid olan evvelki telgrafnâme-i sâmilerinin teehhür-i cevab~ , f~ rt~ nadan tellerin bozuk olmas~~ cihetiyle her iki telgraf iri da birlikte ancak bu sabah zevali saat sekizde tevdi olunmas~ ndan mütevellittir. Konak görülmek ve daha bir miinasibi taharri edilmek üzere bizzat ikamet-i hususiye-i çakerareme [mahsus] imi~~ gibi icray-~~ taharriyat eyledim. Bursa mahallât~~ hemen tamamen Istanbul'un kenar mahallât~~ gibi te~ekkül etmi~~ oldu~undan haneler yckdi~erine mülas~ k ve büyük konakier dahi bu izdiham aras~ nciad~ r ; mai konak II. ABDOLHAM~D'IN HALI VE ÖLÜMÜNE DAIR 741 Rusya tebaas~ ndan birine ait olup önü parmakl~ kl~~ ve bahçeli ise de yanlar~~ mülas~ k ve yahudi mahallesi içindedir; di~er büyük haneler var ise de Istanbul'un mutavassit haneleri derecesinde ve mahalle aras~ nda ve bazan da memerr-i nâs olan caddeler üzerindedir. ~u itibar ile emakin-i hususiyyeden hiç biri, ne inzibat ; ne de ~erait-i saire nokta-i nazar~ ndan muvaf~ k de~ildir. A~~ klar mevkiinde kin mekteb-i askeri ile mekteb-i Sultant binalar~~ cesim ve izole bir halde ve inzibat~~ gayet kolay ise de tarz-~~ bina tertipleri itibariyle ikamete salih olam~ yaca~~~ anla~~lmaktad~ r. ~u halde yaln~ z kasr-~~ hümâyun kalm~~~ oluyor; ancak mahall-i mezkûr hakk~ nda mukaddema tak dim eyledi~im izahat alelade bir ikamet için idi. Hâkan-~~ sâb~ k için tahsis olunacak ikametgâh~ n ~erait-i hususiyesi derkâr oldu~undan orada cidden tertibat icras~~ lâz~md~ r. Kasnn kendüsi elyevm dört be~~ ki~inin ikametine elveri~li ve derhal ilrzan kabildir ; ancak matbah~~ ve tathirat için hamam gibi bir mahalli çama~~rl~~~~ mevcut olmad~~~~ gibi harici ufak bir pavyondan ba~ka muhaf~ zlar~ n ikametini temin edecek mü~temilât~~ yoktur; bu pavyon ancak yirmi otuz ki~i istiab eder; fakat buran~ n da levaz~ m-~~ zaruriyye için muktazi mahalleri ve matbah~~ mevcut de~ildir. Bu nekais~ n itmami katiyyen derece-i vücubta oldu~u gibi evvelki i~'ar-~~ bendegânemde arzeyledi~im veçhile bahçenin ve makarr-i nisâ olacak yerlerin arkadaki hâkim tepeterden ki pek yak~ nd~ r, manzara kesilmek üzere arka duvarlar~ n üzerine ve müstakil mahallere pancurdan ve ah~aptan hailler yap~ lmak ve muhafaza kordonu için nöbetçi kulübeleri vücuda getirmek iktiza eder. Havalar~ n burada daima ya~murlu, f~ rt~ nal~~ gitmesi hesabiyle aç~ kta vuku bulacak in~aat suhuletle ilerleyemiyecektir. Halbuki haricen ihtiyacat~ n bir k~sm~~ çad~ r ile temin edilmek fikri varid olabiliyorsa da gayet sert ve yalç~ n olan etraf arazide bu suretle tûl-i müddet bar~ nmak gayr-~~ kabildir. Derhal ihzar olunmas~~ keyfiyetine gelince, kö~kün dahilinin .... olup e~yay-~~ mevcudenin tanziminden ibaret bir kaç saatlik bir i~tir. Gelenler hususi e~yalar~~ getirmek ~artiyle ikamet edebilirse de bilâhire tadad edilen nevak~ s ile hatta bir ay bile bar~ nmak kabil de~ildir; çünkü kas~ m gelmek üzeredir. Evvelce de arzolundu~u üzere hemen tertibata ba~lamak için on günden fazlaca bir zaman ve elde para bulunma~a mütevakk~ ft~ r. Burada bu i~~ üzerine memur edilecek emin kimse bulunmad~~~ ndan i~in emr-i icras~~ 742 ~ . HAKKI UZLINÇAR~ILI vilâyete havale buyrulacak ise mahremâne yapabilmek üzere müstediyat-~~ mütekaddime-i cakerâneme müsaade buyurulmas~~ yahut oradan faal bir memur ile baz~~ adamlar ham katiyyen elzemdir. Tekrar tekide hacet kalmamas~~ hakk~ndaki irade-i samiye-i fahimânelerinin infaz~~ maruzat-~~ vak~ a-i çakerânemin is'af~na menuttur. Olbabta ve katibe-i ahvalde ferman 10 te~rin-i evvel 328. Vali Vekili Efdaleddin vi Vaki tehlike üzerine Abdülhamid'in Istanbul'a getirtilmesi hakk~nda heyet-i ~elli karar~~ ve plicli~ah'~n iradesi Bâb-~~ âli Meclis-i Mahsus Mehmed Re~at Malüm-~~ âli buyuruldu~~~ veçhile Rumeli'nin ahval-i haz~ ras~ ndan dolay~~ hâkan-~~ sâb~ k hazretlerinin Bursa'da vaki kasr-~~ hümâyunda ikamesi bâ mazbata vaki olan arz ve istizan üzerine makrun-~~ müsaade-i seniyye-i cenab-~~ pâdi~ahi olmu~~ idi. Mü~arünileyhe bilvas~ ta tebli~-i keyfiyet olunmas~~ üzerine kendisinin Selânik'te b~rak~ lmas~~ arz us~ n~~ izhar etmi~~ ise de Selânik'in ~u aral~ k mâruz oldu~u muhatarata nazaran mü~arünileyhin orada devam-~~ ikametleri katiy yen gayr-i câiz ve her halde hemen nakli zaruri olup Bursa'daki kasr-~~ hümâyun, mü~arünileyhin ikametine gayr-i kâfi ve ikmal-i nevak~s~~ ve tevsii hayl~~ vakte mütevakk~f bulundu~u cihetle mü~arünileyh hazretlerinin Dersaadete celbi nâçar oldu~undan ve Ç~ ra~an saray-~~ hümâyunu civar~ ndaki daire-i mahsusada ikametleri evvelce tassavvur olunmu~~ ise de daire-i mezkiirenin de tamirat-~~ külliyyeye ve bu ise bir kaç aya mütevakk~ f bulundu~u anla~~ld~~~ndan Beylerbeyi saray-~~ hümâyunun mü~arünileyhin ikametine tahsis ve ber mantük-~~ emr-ü-ferman-~~ hümâyun-~~ ~âhâne Almanya sefiri nezdinde icra olunan te~ebbüsat üzerine mü~arünileyh hazretlerini Dersaadete nakl için damad-~~ hazret-i ~ehriyari Arif Hikmet ve Mehmed ~erif pa~alar~~ hamilen Selânik'e giden Lorelay sefinesinin buraya vüsulünde mü~arünileyh hazretlerinin mezkür saray-~~ hümâyuna tysaliyle kemakân cihet-i askeriyyenin nezaret ve mesuliyyeti taht~nda muhafazas~~ ve Selânik'te ~imdiye kadar tatbik olunan her türlü tedabir ve takayyüda- Evkaf-~~ Hümâyun naz~ r~~ Mehmed Ziya Nafia naz~ r~~ Ziya Maarif naz~ r~~ Mehmed ~erif (Selanik'te) Maliye naz~ r~~ Abdurrahman IL ABDOLHAMID'IN HA'Li VE ÖLÜMÜNE DAL2 743 t~ n kemafissab~ k tamamen ve aynen icras~~ tezekkür k~ l~ nma~la kat~ be-i ahvalde emr-ü-ferman hazret-i veliy ülemr efendimizindir. 20 zilkade sene 330 ve 18 te~rin-i evvel 328 Harbiye naz~ r~~ Naz~ m ( darülharpte ) Hariciye naz~ r~~ Gabriyel ~ey hulislâm Sadr-~~ âzam Mehmed Cemaleddin Kamil Adliye naz~ r~~ ve ~uray-~~ Dahiliye naz~ r~~ devlet reis vekili Re~it Bey Arif Hikmet ( Izmirde ) ( Selanik'te ) Bahriye naz~ r vekili Salih ( darülharpte ) Ticarei ve Ziraat naz~ r~~ Mustafa Re~it (imzada bulunamad~ ) Posta ve telefon ve Telgraf naz~ r~~ Müzürüs VII Hasta bulunan Abelfilhamid'e ölümünden on saat pazar günü gündüz yap~lan ilk mü~terek muayeneden verilmi~~ olan 10 ~ubat 1334 (23 ~ubat 1918) tarihli sureti t evvel sonra rapor 10 ~ubat 1334 pazar günü sabahleyin harbiye nezaret-i celilesinden terakki etdi~imiz emir üzerine bir müddettenberi hasta olan hakan-~~ sab~ k Abdülhamid-i sanl hazretlerini muayene ve tedavi için Beylerbeyi saray~ na geldik. Orada tabib-i hususIsi doktor At~ f bey ile Beylerbeyi hastahanesi etibbas~ ndan doktor Alkibüyadis efendi ve doktor Nikolaki Parasküvayidis efendilerden mal~amat-~~ âtiyeyi ald~ k : 1-lakan-~~ sâb~ k hazretleri be~~~ubattanberi hasta olup nezlesi oldu~unu ve s~ k s~ k midesinden ~ikayet etmekte bulundu~unu ve 9 ~ubat cumartesi ak~am~~ rahats~ zl~~~~ kesb-i ~iddet etti~inden gece zevall saat sekiz buçukta tabib-i hususileri At~ f bey gelin- 744 t. HAKKI UZUNÇAR~ILI ceye kadar Beylerbeyi hastahanesinden isimleri berveçh-i bala zikrolunan iki tabibin celbi iktiza etti~ini ve bu zevat hakan-~~ sab~ k hazretlerini ~iddetli usret-i teneffüsten muztarip bulunduklar~ n~~ ve aded-i teneffüsün altm~~~ be~~ oldu~unu ve muayenede her iki reede ve bilhassa sol reede pek ~iddetli ihtikan bulundu- ~unu ve kalbin pek zay~ f olup nabz~ n mü~kilâtla hissedilmekte ve aded-i daraban~ n yüz otuz oldu~unu ve idrar~ n pek az geldi~ini gördüklerini ve beray-~~ tedavi kuru mihcemler tatbikini ve dahilen mukavvi-i kalb ve müdrir olarak Ispartein ve Teobromin verdiklerini ve bunun üzerine hastan~ n ahvalinde biraz salah has~ l olmu~~ ise de enzar vahim oldu~u cihetle bir mü~avere-i t~ bbiyye icras~ na lüzum has~ l oldu~unu beyan etmi~lerdir. Zirde vaz~ ülimza et~ bba, saat on birdeki muayenemizde mü~arünileyh hazretlerinin ~iddetli usret-i teneffüsten muztarip olup nabz~ n dakikada yüz yirmi ve zay~ f oldu~unu ve sol reenin kaidesinde asammiyyet ve teneffüste hu~unet ile beraber pek çok harahir-i f~ rkaiyye-i duniyyenin mevcut bulundu~unu ve her iki reenin aksam-~~ sairesinde ta zirvelerine kadar ayn-~~ harahirin i~itildi~ini ve hakan-~~ mü~arünileyh hazretlerinin müdemmem k~~ aat-~~ muhat~ yye ifraz etmekte oldu~unu gördük. Etraf so~umu~~ olup magbenler'de derece-i harareti otuz alt~~ buçuk mü~ahede ettik. Mü~arünileyh hazretleri en ziyade nahiye-i ~ersufiyedeki s~ k~ nt~ dan ~ikayet etmekte idi; derakab zahre mihcem-i mebzag tatbik ederek bir miktar kan al~ nm~~~ ve dahilen almak üzere Digalen ve Asilbendiyet-i sud ile Kafein güllaçlar~~ tavsiye edilmi~tir. Mil~ cemlerin tatbikini müteakip hakan-~~ sab~ k hazretleri iztirab~ n~ n bir az kesb-i sükünet etti~ini ve bizlerin çekilebilebilece~imizi söylemi~tir. Mü~arünileyh hazretlerinin son on iki saat zarf~ ndald idrarlar~~ pek az olup bize irae olunan idrar yüzelli santimetre mikab~~ idi; bu idrarda eser halinde Albümin mevcut ve ~eker mefkud olup kesafetinin bin yirmi be~~ oldu~u görülmü~ür. Hakan-~~ sab~ k hazretlerinin bizzat kendisinden ve etraf~ ndan, dün ak~am fazlaca miktarda et, bal~ k, börek ve pirinç unlu hamur tatl~ s~~ eki etmi~~ olduklar~ n~~ ve rahats~ zl~~~ n bundan iki saat sonra zuhur etmesiyle müshil olarak Manyezi ve Sinameki alm~~~ bulunduklar~ n~~ ö~rendik. Hastan~ n mukaddema bir kaç defa hünnak-~~ sacir nöbetleri araz~ n~~ ibraz etti~ini tabib-i hususisi doktor At~ f bey ifade etmi~~ oldu~u da nazar-~~ itibare al~ narak enzar~ n gayet vahim oldu~u Il. ABDOLHAMID'IN HA'Ll VE ÖLÜMÜNE DAIR 745 beyan edilmi~~ ve badezzeval birde Beylerbeyi saray~ ndan mufarekat edilmi~~ oldu~unu mü~'ir i~bu rapor tanzim ve takdim k~ l~ nd~. 10 ~ubat sene 1334. Taksim Hastanesi T~ b Fakültesi Reisi Sertabibi Müderris Rifat Akil Muhtar Hakan-~~ Mü~arünileyhin Tabib-i Hususisi Kaymakam At~ f Hüseyin Beylerbeyi hastanesi etibbas~ ndan lhtiyat yüzba~~~ Alkibüyadis VIII Il Abdiilhamid'in 81fin~finü müteakip yap~lan mü~terek muayene neticesinde verilmi~~ olan rapor sureti I . Rapor Etibbay-~~ müdaviye taraf~ ndan verilen rapor melfuftur. Netice-i muayene-i mevti hâvi mufassal protokol melfuftur. Bin üç yüz otuz dört senesi ~ubat~ n onuncu pazar günü ak~am~~ saat onda vukubulan davet üzerine zirde vaz~ yülimza et~ bba Beylerbeyi sahilsaray~ na azimetle harem dairesinde hakan-~~ sab~ k Abdülhamid han-~~ sant hazretlerinin yatak odalar~ na dahil olc114,3mmuzda karyola içerisinde hakan-~~ sab~ k hazretleri oldu~u aram~ zda baz~ lar~~ taraf~ ndan te~his olunan bir zat~ n istica-~~ zahri-i tabiide giyinmi~~ olarak yatmakta oldu~unu gördük. Kalb ve nabz~ n tamamen tevakkuf etmi~~ ve haml-i meythin takarrür eylemi§ bulundu~u ledelmuayene anla~~ ld~ ktan sonra vücudun her taraf~~ arlz, amik tetkik ve muayene olunarak kebavet-i meytiyye asâriyle tedavisine memur olan et~ bba taraf~ ndan arka ve gö~süne lieclittedavi tatbik olunan on üç kadar mihcem yeri ve vefat~ ndan bir Fotorafist makalenin sonuna konmu~tur. 746 ~ . HAKKI UZUNÇAR~ILI saat evvel mü~arünileyh hazretlerinin kendi taraflar~ ndan yap~ ld~~~~ maiyetleri erkân~~ canibinden ifade edilen nahiye-i ~ersufiyedeki sathI ve gayri muntazam küçük asari keyyie'den ba~ka hiç bir eser-i cebr ve tardid ve cerha tesadüf olunmad~ . Hâkan-~~ sâb~ k hazretlerinin ~ubat~ n be~indenberi hasta bulunduklar~~ ve melfuf rapor müeddas~ ndan anla~~ laca~~~ veçhile mü~arünileyh Sultan Abdülhamid han-~~ sâni hazretleri~~ in ihtikanürree ve özimây-~~ reevi neticesi tahaddüs eden bir zaaf-~~ kalb sebebiyle irtihal ettikleri tebeyyün etmi~~ olmakla i~bu mü~terek raporumuz bittanzim takdim olunmu~tur. Beylerbeyi Sahilsaray~~ Fi 10 - 11 ~ubat 1334. S~ hhiye Müdür-i Umurnt Vekili T~ b Fakültesi Reisi Doktor Adnan Müderris Akil Muhtar Gülhane Seriryat Hastahanesi Harbiye Nezareti S~ hhiye Dairesi Sertabibi ve Müdürü Üçüncü ~ube Müdürü Kaymakam Miralay Z. Zelling Sad~ k Sahra S~ hhiye Müfetti~-i Dersaadet Alman Hastahanesi Umumi Muavini Binba~~~ Sertabibi Doktor Refik Ibrahim Schleib (~ilayp) Hâkan-~~ Sâb~ k hazretlerinin Taksim Hastahanesi Sertabibi Tabib-i hususisi Doktor Kaymakam Rifat At~ f Hüseyin IX II. Abdillhamid'in vefat~~ dolay~siyle tabibler taraf~ndan tertip edilen 1918 ~ubat 23-24 tarihli protokol sureti Protokol Bin üçyüz otuz dört senesi ~ubat~ n onuncu pazar günü ak~am~~ zevali saat onda Beylerbeyi sahilsaray~ ndan vukubulan davet üzerine hâkan-~~ sâb~ k Abdülhamid hân-~~ sani hazretlerinin yatak odalar~ nda aram~ zda baz~ lar~~ taraf ~ ndan mü~arünileyh hazretleri olarak te~his Foto~ratisi makalenin sonuna konmu~tur.
Muhterem Hazirun… Hepinizi hürmet ve muhabbetle selamlıyorum. Bugün önemli bir toplantıya ev sahipliği yapmanın mutluluğu içindeyiz. Vefat-ı Devriyesinin 100. Yılı münasebetiyle Sultan Abdülhamid-i Sani’yi anmak üzere bir araya geldik. Bilim, teknoloji, eğitim, siyaset, iktisat, dış politika başta olmak üzere İslam dünyasının son Büyük Halifesi’nin icraatlarını, siyasetini, insan, cemiyet ve dünya ile ilgili çalışmalarını enine boyuna konuşma imkanı bulacağız. İlginiz ve teşrifleriniz bizi ziyadesiyle memnun etmiştir. Hoşgeldiniz! Şeref verdiniz! Bu toplantıyı Sultan Abdülhamid-i Sani’nin banisi olduğu ve bugün içinde İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi’nin bulunduğu tarihi Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi’nde Türkiye Yazarlar Birliği ve Eğitim-Bir-Sen işbirliği ile gerçekleştiriyoruz. Organizasyonda başta Üniversitemiz olmak üzere diğer iki güzide kurumumuzdan emeği geçen bütün arkadaşlarıma, kardeşlerime en içten şükranlarımı sunuyorum. Dünya üzerinde zor coğrafyalar vardır. Coğrafya kaderdir der İslam düşünürü İbni Haldun. Tarihin akışı içinde bu zorluklara zor zamanlar eklenir bazen. Zor zamanlar vardır insan ve toplum hayatında. Bin yıldır içinde yaşadığımız bu coğrafyada tarih yaptı ve tarih yazdı bu memleketin evlatları. Tarih yapan bu milletin evlatlarının en önemli adamlarından birini konuşacağız burada. Sultan II. Abdülhamid hem geniş Osmanlı ülkesi ve hem de İslam dünyasının zor zamanlarında otuz üç yıl (dile kolay!) ülkeyi yönetti. Zor zamanlar derken dışarıdan olduğu kadar içeriden gelen zorluklara da göğüs germek zorunda kaldı. XIX. yüzyıl milliyetçiliğin yaygınlaştığı ve büyük dış güçlerin Osmanlı coğrafyasında ayrılıkçı hareketlerin kışkırtılmaya başladığı bir yüzyıldı. TakdİM YAZILARI VIII Bu yüzyıl hem dünya ve hem de Osmanlılar için siyasal alanda ve dış politika alanında yepyeni konuların gündeme geldiği bir yüzyıldı. Eğitimde ilkokuldan üniversiteye kadar dünyada son derece önemli gelişmeler ortaya çıktı. Tarım ve sanayide el emeği yerine makine kullanımı hızla yaygınlaştı. Ekonomide ve uluslararası ticarette önceki yüzyıllarla karşılaştırılamayacak derecede büyük değişimlerin yaşandığı “uzun bir yüzyıl” dı. Batı Avrupa merkezli Sanayi Devriminin sonuçlarının tüm berraklığı ile ortaya çıktığı ve sanayinin temel hammaddelerin kontrolü ile ilgili mücadelelerin yoğunlaştığı bir dönemde tahtta bulundu Sultan Hamid. Bildiğiniz üzere XVIII. yüzyılda sanayi devrimi tekstil alanında ortaya çıktı. Tekstildeki temel hammaddeler genel itibariyle pamuk, yün ve ipekti. XIX. Yüzyılda sanayinin temel hammaddesi demir ve çelik cevherleri oldu. Avrupa demir ve çelik cevheri konusunda yeterli kaynağa sahipti. Avrupa ve Kuzey Amerika bu madenleri işleyerek sanayide büyük yatırımlar gerçekleştirdi. XIX. yüzyılın sonuna doğru sanayi yeni bir hammaddeye ihtiyaç duydu: petrol. Detayına girmeyelim; kara ve deniz ulaşımında kullanılan gemi ve demiryoluna ilave olarak karada motorlu araba ve havayolunda da uçak devreye giriyordu. İşte bu iki yeni icad petrolle çalışacaktı. Petrol Avrupa’da da Amerika’da da bulunmaktaydı. Ancak üretim maliyetleri Osmanlıların kontrol ettiği Batı Asya’daki derinlik düzeyi ve üretim maliyetleri ile kıyaslanamazdı. Batı Avrupa merkezli ortaya çıkan modern kapitalist sistem, Asya, Afrika ve Amerika kıtalarına hakim olmuş ve buralardaki sanayinin girdileri ve temel hammaddelerini, emek ve sermayeyi kontrol altına almayı başarmıştı. Hakim olamadıkları ve kontrolleri altına alamadıkları tek coğrafya üç kıtanın kesişim noktası olan Osmanlı dünyasıydı. XIX. yüzyılın son çeyreğine girerken Batılı Büyük Sanayi Güçlerinin en önemli sanayi girdisi olan ucuz ve bol petrolün önündeki en önemli engel Osmanlı Devleti’ydi ve bu devletin başında da Sultan II. Abdülhamid vardı. Sultan Hamid, bu ülkede bazı insanlar tarafından “Ulu Hakan” bazıları tarafından da “Kızıl Sultan!” olarak nitelendirilmiştir. Biz bu toplantıda tarihin ne övgü ne de sövgü laboratuvarı olarak görüldüğü, sadece gerçek- IX lerin ortaya çıkması ve berrak hakikatin tüm gençliğimizce bilinmesi için gayret göstereceğiz. Tüm çabamız hafızamıza sahip çıkarak hakikatin izini sürmektir. İnancımız odur ki tarih bir milletin hafızası ise, esasen hafıza sadece dünü bilmek için değil bugünü ve yarını inşa etmek için gereklidir. Onsuz ne dünü doğru anlayabilir ne de bugünü ve yarını sağlıklı ve sağlam bir zemine oturtabiliriz. Bu vesileyle bize içinde bulunduğumuz bu tarihi mekan başta olmak üzere nice eserler bırakan Sultan II. Abdülhamid’i rahmet ve minnetle yâd ediyoruz. Toplantının hayırlı başlangıçlara vesile olmasını temenni ediyor, hepinize hürmetlerimi arz ediyorum. Mehmet Bulut İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Rektörü X XI Değerli Misafirler… 1 00 Yıl Sonra Sultan II. Abdülhamid Han Uluslararası İlmî Toplantısını, 23-24 Şubat 2018 tarihlerinde İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi’nde Türkiye Yazarlar Birliği ve Eğitim-Bir-Sen iş birliği ile gerçekleştiriyoruz. Türkiye dışından Tunus, İran, Irak ile İngiltere’den ilim ve fikir adamlarının katıldığı toplantıda; Sultan II. Abdülhamid Han döneminin modernleşme, merkezileşme, kültür-sanat, eğitim, dış politika, Filistin meselesi, İslâm birliği gibi konular konuşuldu, önemli bildiriler sunuldu. Bugün, yakın ve uzak coğrafyamızda yaşanan olayların anlamlandırılabilmesi için Sultan II. Abdülhamid Han dönemindeki gelişmelerin mercek altına alınması, analiz edilerek yorumlanması gerekir. Emperyalist devletlerin ülkemiz ve bölgemiz üzerindeki bitmek bilmeyen oyunları ve taarruzları, bizi İmparatorluğun en uzun yüzyılı olarak tavsif edilen 19. asra yeniden dikkat kesilmeye mecbur etmektedir. Sultan II. Abdülhamid Han’ın bu dönemde hayata geçirdiği icraatlar ve uygulamaya koyduğu reformlar, sadece Türkiye topraklarının değil bütün bir Orta Doğu coğrafyasının mukadderatını şekillendirmeye matuf gayretler olarak okunmalıdır. Çünkü, Sultan II. Abdülhamid’in siyasî tasavvurunda vatan sathı bugün içine sıkıştığımız bu küçük coğrafyadan çok daha geniş bir ufku ve istikbali kuşatmaktadır. XII Bugün, Orta Doğu coğrafyasının içine düştüğü sonu gelmeyen kaos ve çatışma ortamı, II. Abdülhamid Han’ın müdafaa etmeye çalıştığı Müslüman sathının düşüşü ile neticelenen hadiseler silsilesinin belki de en ağır faturalarından birisi olarak her gün vicdanlarımızı yeniden yoklamaktadır. II. Abdülhamid Han’ın 33 yıl süren padişahlık dönemini ve siyasî dehasını anmak, anlamak, anlatmak için düzenlediğimiz bu sempozyum oldukça başarılı geçti. Söz uçar yazı kalır. Değerli bilim adamlarının sundukları bildiriler, yapılan konuşma ve değerlendirmeler kitap haline getirildi. Eser, II. Abdülhamid Han konusunda araştırma yapacakların, o dönemde Orta Doğu ve dünya ülkelerinde yaşanan olayları merak edenler için bir kaynak niteliği taşıyor. 100 Yıl Sonra Sultan II. Abdülhamid Han Uluslararası İlmî Toplantısının gerçekleştirilmesinde emeği geçen Türkiye Yazarlar Birliği’ne, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi’ne ve Eğitim-Bir-Sen’e şükranlarımı sunuyorum. Prof. Dr. Musa Kâzım Arıcan Türkiye Yazarlar Birliği Genel Başkanı
ASIRLIK MENFÎ BİR İMAJI YIKMAK, YAHUT ABDÜLHAMİD TASAVVURUNDAKİ YÜZ YILLIK DÖNÜŞÜM D. Mehmet DOĞAN* Son büyük Osmanlı padişahı Sultan II. Abdülhamid’in şahsiyeti etrafında meydana getirilen menfî imaj, yakın tarihimizin doğru kavranabilmesinin önündeki en önemli engellerdendir. 19. yüzyılın sonundan itibaren, daha çok yurt dışında, Avrupa’da imâl edilen bu imaj, döneminde içeride de zemin bulmuş, bilhassa modern öğretim görenler arasında yaygınlaşmıştır. Dönemin bütün kötülükleri Sultan Hamid’e yüklenmiş, Abdülhamid aleyhdarlığı neredeyse aydın olmanın vazgeçilmez vasfı haline getirilmiştir. Batıcı aydınlar yanında dindar okuryazarlar da bu aleyhdarlık havasından ciddi sûrette etkilenmişlerdir. Bunun bir dönem psikolojisi halinde yaygınlaştığını, gerçeklik temeli olsun olmasın belirli kesimlere sirayet ettiğini söyleyebiliriz. Menfî Abdülhamid imajının onun tahttan indirilmesine kadar zirveye çıkarıldığı gözlenebilmektedir. Bu tarihten sonra cereyan eden olaylar, Osmanlı Devleti’nin idaresine el koyan İttihat ve Terakki Fırkası’nın Abdülhamid’e isnad edilen olumsuzlukların daha ötesine geçecek bir yönetim sergilemesi, menfî Abdülhamid imajını geri plana itmeye başlamıştır. İttihatçılar, Abdülhamid’i ve dönemini kötülemek için “irtica” kavramını kullanmışlardır. “Rücû”, “geriye dönüş”le aynı kökten olan kelime, İslâmiyet’in başlangıç devresinde, “müslümanlıktan uzaklaşıp câhiliye devrine dönme” anlamında kullanılmışken, İkinci Meşrutiyet’ten sonra Abdülha3-14 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Türkiye Yazarlar Birliği Şeref Başkanı. 4 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm mid devrine dönme, gericilik şeklinde kullanılmaya başlanmıştır. Kavrama dini, dindarlığı kapsayacak şekilde yaygın anlam verilmesi, Mehmed Âkif’in Âsım kitabında şu mısraları yazmasına sebep olmuştur: “Ağlasın milletin evlâdı da bangır bangır, Durma hürriyeti aldık diye, sen türkü çağır! Zulmü alkışlayamam zalimi asla sevemem Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem” Gelen kimdir? Halen iktidarda olan İttihatçılar. Onlar için şair, şiirin devamında “Üç buçuk soysuz” ifadesine yer verir. Ya geçmiş? Şiirin devamında şu dikkate değer mısralar da yer alır: “Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırım Zâlimin hasmıyım amma severim mazlumu İrticaın şu sizin lehçede mânası bu mu? İşte ben mürteciim, gelsin işitsin dünya! Hem de baş mürteciim, patlasanız çatlasanız Haydi kanununuz assın beni, yahud yasanız!” Her türlü zorluğa rağmen hakdan yana olmak, mazlumu sevmek ve zâlimin hasmı olduğunu ilân etmek... Abdülhamid Düşmanlığı ve Cumhuriyet İttihatçıların mirasını, Abdülhamid düşmanlığı mevzuunda da Cumhuriyetin kurucu partisi Halk Partisi üstlenmiştir. Cumhuriyet’in Osmanlı aleyhdarlığında Abdülhamid düşmanlığı merkezî bir yer işgal eder. Bunun sebebi, Cumhuriyetin modernlik adına yücelttiği birçok uygulamanın köklerinin Abdülhamid dönemine gitmesinde aranmalıdır. Cumhuriyet, Abdülhamid’in modernleşme altyapısı üzerinde yürümektedir. Maarif, ulaştırma, haberleşme, sağlık... Abdülhamid’in bıraktığı noktadan çok da ileriye götürülememiştir. Abdülhamid’in güçlü mirası propaganda ile yok sayılmış, böylece her türlü modernleşme hamlesi Cumhuriyet’e has bir gelişme olarak gösterilmek istenmiştir. D. Mehmet DOĞAN 5 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Abdülhamid Han’ın Dört Süvarisi Bugün hayli yaygınlaşan olumlu Abdülhamid tahayyülünü öncelikle edebiyatçılar oluşturmuştur, tıpkı zamanında olumsuz imajı edebiyatçıların meydana getirdiği gibi. Bu, bir nevi edebiyatın kendini temize çıkarma harekâtı olarak görülebilir. Abdülhamid imajının dönüştürülmesinde edebî metinlerin ve edebiyatçıların rolünün birinci derecede olduğunu söylemek mübalağa sayılmamalıdır. Bu Abdülhamid’in hal’inden sonra yavaş yavaş ortaya çıkan, zamanla güçlenen bir temayüldür. Burada 4 önemli ismin oynadığı rol üzerinde durulacaktır. Abdülhamid imajının olumluya dönüşmesinde dört önemli edebiyatçı bilhassa mühim rol oynamıştır: Rıza Tevfik Bölükbaşı, Süleyman Nazif, Nihal Atsız ve Necip Fazıl Kısakürek. Bu dört önemli ismin hayat tarzları, toplum anlayışları, fikrî temayülleri ve edebî meslekleri birbirinden çok farklıdır. Şüphesiz bu dört isim dışında başka edebiyatçılar da bu değişimin ortaya çıkmasına hizmet etmiştir. Bu bazen doğrudan Abdülhamid’i olumlamak maksatlı eserler ortaya koymak çabasının sonucu olmayabilir. Mesela, Refik Halit Karay’ın Üç Nesil Üç Hayat (1943) başlıklı kitabı, sürgün dönüşü Cumhuriyet’i yüceltmek maksadıyla yazıldığı halde, dikkatle okunduğunda, Abdülhamid dönemindeki olumlu değişimi açığa çıkaran unsurlar ihtiva eden bir eserdir. Abdülhamid’in menfî imajı nasıl ekseriya gerçeklikten yoksun bazı olumsuzluklara, kötülüklere dayandırılmışsa, zamanla müspet Abdülhamid imajının da benzer bir süreçten geçtiği söylenebilir. Bir tarafta şeytanlaştırma, diğer tarafta aşırı yüceltme yönünde yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Sultan II. Abdülhamİd Han Dönemİnde Osmanlı Sİyasetİ - Modernleşme, Bürokratİkleşme ve Merkezİleşme 6 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1. Rıza Tevfik Yüz yıl önce “mahlu”1 Padişah’ın İstanbul Beylerbeyi Sarayı’nda vefatı ile cenazesinin ona en çok düşmanlık etmiş İttihat ve Terakki erkânının da iştirakiyle muazzam bir kalabalıkla kaldırılması, bir dönüm noktası olmuştur. Bu tarihten sonra Abdülhamid aleyhdarı propagandanın gücünü yitirdiği, hatta daha önce şiddetli Abdülhamid aleyhdarı olarak tanınan bazı ünlü şahsiyetlerin, nedamet getirerek, O’nun hakkını teslim edici, hatta Onu övücü ifadelerle andığı görülmektedir. Bunlar içinde en meşhuru, (Filozof) Rıza Tevfik’in “Sultan Abdülhamid’in ruhaniyetinden istimdat” şiiridir. Bu şiirin ne zaman yazıldığı bilinmiyor, fakat ilk defa 1937’de Mısır’da, Müsavat dergisinde yayınlanmıştır.2 Türkiye’de ve Latin harfleriyle ilk olarak Büyük Doğu dergisinin 1947 Haziran sayısında basılmıştır. “Nerdesin şevketli Abdülhamîd Hân? Feryadım varır mı bârigâhına? Ölüm uykusundan bir lâhza uyan! Şu nankör milletin bak günahına! Tarihler adını andığı zaman, Sana hak verecek ey koca sultan!! Bizdik utanmadan iftira atan Asrın en siyasî Padişahına!” Rıza Tevfik’in “feylesof” olarak tanınmakla beraber, şiirle iştigal ettiği, tekke nefesleri tarzında başarılı örnekler ortaya koyduğu bilinir; Tıbbiye mezunu bu doktorun İttihatçılığı, siyasî tarafı üzerinde fazla durulmaz. Hareket ordusunun önünde İstanbul’a gelip şehrin sokaklarında nutuk atan Rıza Tevfik bilahare Edirne meb’usu seçilmiştir. İkinci defa meb’us seçilmesi İttihat Terakki tarafından şiddet kullanılarak önlenince Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na geçmiş, Millî Mücadele’ye karşı olmuş ve Sevr anlaşmasını imzalayan heyette yer almış, bu sebeple Cumhuriyet’ten sonra Yüzellilikler arasında sürgün edilmiştir. 1 Zorla makamından uzaklaştırılmış, hal’ edilmiş. 2 Cüneyt Polat, Dünden Yarına, Yazıgen, İstanbul 2015, s. 49. D. Mehmet DOĞAN 7 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu bir zamanların şedit Abdülhamid muarızının “Sultan Abdülhamid Han’ın ruhaniyetinden istimdad” şiiri büyük Sultan’a aydınların yaptığı haksızlıklardan dolayı özür diler mahiyette bir metindir. Şiirde, Rıza Tevfik’in hayatındaki kırılmalardan ötürü maruz kaldığı sıkıntıların tesirini okumak mümkündür. Buna rağmen, bu şiir Abdülhamid Han’ın olumsuz imajının yıkılmasında çok önemli bir rol oynamıştır. 2. Süleyman Nazif Vefatından bir yıl sonra, 1919 yılının ocak ayında Utarid mecmuasında Sultan Abdülhamid’e isnad edilen bir hatırat neşredilmeye başlanmıştır. “Hâtırat-ı Abdülhamit Hân-ı Sânî” başlıklı metin ilk defa 6 Ocak 1919 tarihinde yayınlanmaya başlanan haftalık Utarit mecmuasında şu ibarelerle sunulmuştur: “Cennetmekân Sultan Abdülhamit Hân-ı Sânî’nin (İkinci Abdülhamid Han’ın) Beylerbeyi saray-ı hümâyununda mutekif bulundukları zaman ara-sıra hâtırat kaydettikleri ağızdan ağıza dolaşır ve bâzı mukarriblerinin (yakınlarının) mânâlı tavır ve îmaları bu rivayeti takviye ederdi (güçlendirirdi). Hâtıratın vefatından beş sene sonra ve Almanya’nın Leipzig şehrinde tab` olunmasını (basılmasını) merhum hayatında vasiyet etmiş, vefatını müteakip Almanya’da gösterdiği mahâlle isâl edilmiş (ulaştırılmış) olan o kitabın bâzı sahaif (sayfaları) ve mebahisi (konuları) elimize geçti. Bu gibi âsârın tarihe ne derecelerde hizmet ettiği mâlumdur. Elimizdeki vesaiki (belgeleri) münasip düştükçe mecmuamızla neşredeceğiz. Ermeni meselesi bu sırada ceraid-i yevmiyeye (günlük gazetelere) gaye-i mekal (sözkonusu) olduğundan buna ait iki sahifeyi aynen mecmuamıza dercediyoruz (yayınlıyoruz).” Abdülhamid’in hatıratının döneminde nasıl bir ilgiye mazhar olduğunu derginin ikinci sayısının arka kapağındaki bir “ihtar” başlıklı açıklamadan çıkarabiliriz: “Bâzı yerlerde müvezzilerin (dağıtıcıların) ‘Utarit’te Sultan Abdülhamid’in hâtıratı vardır’ diyerek mecmuamızı on, hâtta on beş kuruşa sattıklarını istihbar eyledik (haber aldık). Halbuki mecmuamız Sultan II. Abdülhamİd Han Dönemİnde Osmanlı Sİyasetİ - Modernleşme, Bürokratİkleşme ve Merkezİleşme 8 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm her yerde yedi buçuk kuruş olduğundan bu gibi münasebetsiz müvezzilerin sözlerine ehemmiyet vermemelerini ve hâtta mümkünse kim olduklarını idarehânemize bildirmelerini muhterem kâri ve kâriyelerimizden (bey ve hanım okuyucularımızdan) rica ederiz.” Bu tefrika, ikinci sayı dışında, 1-17. sayılarda iki veya üç sayfalık bölümler şeklinde yer almıştır. 19. sayının arka kapağında “Gelecek nüshada: Hâtırat-ı Abdülhamit Hân-ı Sânî” ilânı bulunmasına rağmen derginin 19 Haziran 1919 tarihli son sayısında tefrika yer almamıştır. Bu hatıratın düzmece olduğu İbnülemin Mahmud Kemal (İnal) tarafından ortaya konulmuş, onun “tevbihi”3 ile, tefrika yarıda kesilmiştir: “Yıldız evrakını tedkike memur olduğum esnada -evvelce arayıcılar tarafından karmakarışık olan- sandıklar dolusu kağıtlar arasında Sultan Abdülhamid merhumun -her ne maksada mebnî ise- söyleyip yazdırdığı bazı muhtıraların dağınık müsveddelerine tesadüfle istinsah etmiş ve bir kısmını -hâşiyelerle- (notlarla) Türk Tarih Encümeni Mecmuası’na dercetmiştim.” “Merhumun hâtırası olmadığı ve hâtıra yazmak hatırından geçmediği hâlde Süleyman Nazif, tarihle oynarcasına ve -hassa-i temyizden mahrum (ayırma gücünden yoksun) oldukları için- her şeye, hâttâ kendi malumatlarına inanan birtakım sade diller ve cahillerle eğlenircesine merhumun hâtıratı olmak üzere bir risâle yazıp tab’ ettirmişti. İleride tarihi ve erbab-ı tarihi (tarihçileri) tağlît edecek (yanıltacak) olan bu yolsuz hareketinden dolayı kendini tevbîh etmiştim (azarlamıştım).”4 Abdülhamid’e isnad edilen hatıratı, sonradan İttihatçılara muarız olan, eski İttihatçı şair Süleyman Nazif’in kaleme aldığı anlaşılmaktadır; tefrikanın İbnülemin’in ihtarından sonra yarıda kesilmesinden de bu çıkarılabilir. Fakat buna rağmen döneminde bu tefrikayı ciddiye alanlar çıkmıştır. Sonraki yıllarda bu ciddiye alışın daha ileri safhalara vardığı görülmektedir. 3 Tevbih: Tekdir, azarlama. 4 İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1940, s. 341, dn. 2; Ali Birinci, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri Meselesi”, Divan-İlmî Araştırmalar, Sayı 19 (2005), s. 177-194. D. Mehmet DOĞAN 9 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu metin 1922’de, başına Vedat Örfî imzalı “Birkaç Söz” başlıklı yazı ile Hâtırat-ı Abdülhamid Hân-ı Sânî (72 sf.) adıyla kitap halinde basılmıştır. Çok partili siyasî hayata geçiş döneminde aynı metin İsmet Bozdağ tarafından yeni harflerle 1946 yılında yayınlanmıştır. Bursa’da basılan kitapçık fazla dağıtılamamış, yayınevi kapanmıştır. 1960’da Sabahattin Selek aynı metni yayınlamıştır. 1964’te Osman Yüksel Serdengeçti de bu metni neşretmiştir. 1970’lerde Tercüman gazetesinin sahibi Kemal Ilıcak hatıratın devamının Almanya’daki bir yayınevinde bulunduğu iddiasının -güyaaraştırılmasını sağlamıştır. İsmet Bozdağ’ın hatıratın devamını Almanya’da keşfi hikâyesini inandırıcı bulmak mümkün değildir. 1975’te basılan metnin ilk kısmını Süleyman Nazif yazmışsa, yeni bulunduğu iddia edilen kısmını da İsmet Bozdağ’ın imal ettiğini söylemek mümkündür.5 Dönemin tanınmış bir edebiyatçısı olan Süleyman Nazif, neden edebî bir eserin sağladığı imkânlar çerçevesinde bir eser yazarak Abdülhamid konusundaki tavrını kayda geçirmek istemedi? Süleyman Nazif romancı değildir ama ifade etmek istediklerini bir roman yazarak okuyucuya ulaştırabilirdi. Hatta hatıra metnine de bu romanda yer verir ve güçlü bir gerçeklik etkisi uyandırabilirdi. Bazı edebî metinlerin hakikati ifade güçleri zamanla o hususla ilgili dağınık asıl metinlerin yerine geçecek kadar müessir olabilmektedir. 3. Nihal Atsız Türkçü bir mütefekkir olan Hüseyin Nihal Atsız’ın Ocak Dergisi’nin 11. Sayısında (11 Mayıs 1956) yayınlanan “Abdülhamid Han (Göksultan)” başlıklı yazısı konuyla ilgili önemli işaret taşlarından biri olarak görülmelidir. “Toplumun en büyük haksızlığa uğramış tarihî şahsiyetlerinden biri, II. Abdülhamid’dir. Kendisinden önceki devirlerin ağır yükünü omuzlarında taşıyan, en güvenebileceği adamların ihanetine uğrayan ve dağılmak üzere olan içi dışı düşman dolu bir imparatorluğu 33 yıl sırf zekâ ve hamiyeti ile ayakta tutan bu büyük padişah katil, 5 Ali Birinci, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri Meselesi”, s. 177-194. Sultan II. Abdülhamİd Han Dönemİnde Osmanlı Sİyasetİ - Modernleşme, Bürokratİkleşme ve Merkezİleşme 10 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm kanlı, müstebit, kızıl sultan, cahil ve korkak olarak tanıtılmış, daima aleyhinde işleyen bu propagandanın tesiriyle de böyle tanınmış talihsiz bir insandır.” “Daha ilkokul sıralarında belirli bir propagandanın tesirinde kalmaya başlayarak, yaşları ilerledikçe aynı telkinler ile büyütülen nesillerin, o propagandanın yalanlarını bir gerçek gibi benimsemelerinden tabiî ne olabilir?”6 Yazının devamında, Sultan Hamid düşmanlığı aşılayan “kalemleri kırılası” kişilerin yazdığı saçmaların ders kitaplarında yer almasının körpe beyinleri etkilediği belirtiliyor ve bu düşmanlığın devleti 33 yıl ayakta tutan Abdülhamid’den sonra 10 yılda dağıtan ve memleketten kaçan İttihatçıların işi olduğu ifade ediliyor. Atsız, yabancıların teşviki ile Ermeniler ve Rumların Abdülhamid düşmanlığını ayakta tuttuğu üzerinde duruyor, Filistin’de bir “Yahudistan” kurmak teşebbüsleri Sultan Hamid tarafından önlenen Yahudileri bilhassa zikrediyor. Nihal Atsız’ın Abdülhamid’i kötüleyici “Kızıl Sultan” yaftasına karşı “Gök Sultan” nitelemesi yüceltici bir mahiyettedir. 4. Necip Fazıl Kısakürek Sultan II. Abdülhamid’in olumsuz imajını olumluya tahvil etme hususunda Necip Fazıl Kısakürek’in çabaları bütün daha önceki yapılanların üstünde bir tesir uyandırmıştır. Denilebilir ki Necip Fazıl, Abdülhamid’i olumlu (ve büyük) bir şahsiyet olarak topluma kabul ettirme yönünde sistematik bir faaliyet içinde olmuş ve âdeta bu yolda büyük bir mücadeleye girişmiştir. Necip Fazıl, Abdülhamid’i “Ulu Hakan” olarak nitelemiş ve bu adı taşıyan kitabını ilk defa 1965 yılında bastırmıştır. Bu 320 sayfalık kitabın, daha sonra yazdığı Abdülhamid Han piyesinin esasını teşkil ettiği tahmin edilebilir. Yazar ilk baskının muhtevası üzerine bina ettiği piyesin her şeye rağmen geniş kitlelere ulaşamayacağını düşünerek kitabı genişletmiş ve 1977’de başına kitabın hikâyesi mahiyetinde “Abdülhamid Etrafında” başlıklı bir sunuş koymuştur. Burada Abdülhamid’le ilgili kitabın 1960’ın ilk 6 Bu yazı Hüseyin Nihal Atsız, Türk Tarihinde Meseleler, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015 künyeli kitaba alınmıştır. D. Mehmet DOĞAN 11 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm yıllarında gazetelerde tefrika edildiğini, peşinden kitaplaştırıldığını, birinci yarım baskının hemen tükendiğini belirttikten sonra “ikinci tam baskısı da bitmiş, bunu üçüncü baskı takip etmiş ve işte, şimdi Abdülhamid taraflısı yayınların modalaştığı bugünlerde, ‘bu davanın sahibi benim; manevî telif ve keşif hakım mahfuzdur!’ dercesine, kâmil, tashihli ve ilaveli şekliyle ortaya çıkmıştır” diyor. Necip Fazıl’a göre, olumsuz Abdülhamid imajı Yahudi, dönme, mason, kozmopolit ve emperyalizma ajanlarıyla el ele, İttihat ve Terakki eşkıyasınca imal edilmiş, Cumhuriyet rejimi boyunca bu sahte tarih sürdürülmüştür. Oysa, Abdülhamid 36 Türk hükümdarı arasında belki en büyüğü ve tarihî hakkı muazzam bir zattır. Necip Fazıl, Abdülhamid konusunda ilk yayınların 1943’te Büyük Doğu ile başladığını, her an olgunlaşa olgunlaşa devam ettiğini, bir aralık sahibini zindana kadar sürüklediğini belirttikten sonra “Gayemiz Abdülhamid’in hakkı olduğu için, bizim hakkımız görülmese bile ona ait bahtiyarlığımızı ilan ediyor; bu sahipsiz diyarda kimsenin kaale almadığı manevî telif ve keşif hakkımızı bağışlıyoruz” demektedir. Necip Fazıl, Abdülhamid imajını müspetleştirme konusunda önceliğin kendisinde olduğunu ısrarla vurgulamaktadır. Rıza Tevfik’in şiirini de ilk olarak o yayınlamıştır ve bu sebeple ilk defa hapishane ile tanışmıştır. Büyük Doğu’nun yayına başladığı tarihten itibaren bu mesele hep gündeminde olmuştur. Bunu tarihçi olarak değil, bir sanat ve tefekkür adamı olarak yapmaktadır. Necip Fazıl bu noktada üçlü bir tasnif ortaya koyar: Hikmet ilmin, ilim de tekniğin üstündedir. Kendisi tarihi, hikmet yönünden ele alarak, onu, kafasındaki tezatsız ve her örgüsü tamam bir dünya görüşüne nisbet etmiştir. Konuyu ilim gözüyle yuğuran, vakıaları sağlam bir (analiz) ve (sentez) halinde umumî kıymet hükümlerine bağlar. Teknik açıdan inceleyen de, sadece malzeme ve ham madde verir ve gerisi için tasa çekmez. Birinci tarzın sahibi, cemiyet hamurkârı büyük fikircidir. Cemiyet hamurkârlığı, yani toplumu yoğurmak, şekillendirmek... Necip Fazıl bilhassa bunu yapmak ister: Sultan II. Abdülhamİd Han Dönemİnde Osmanlı Sİyasetİ - Modernleşme, Bürokratİkleşme ve Merkezİleşme 12 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm “Anlattıklarım davamı isbata yeter. Öğretmek istediğim, -gururuma verilmesin!- vakıalar değil, manalardır. Usulüm de tarihin ikinci üçüncü nevinden inşasındaki kanunlara aykırılık göstermeden, üstelik bunlardan yeteri kadar pay alarak birinci soya bağlı bir hikmet ve sanat fırsçasıyla içyüzlere inmek ve dinamik çizgiler yolundan, hikaye üstü ruha tırmanmak...” “Öyleyse bu eser, hangi neviden olursa olsun, ne bir tarih, ne bir tarihi edebiyat; sadece vakıalar temeli üzerinde, ilmi, akli, teessüri, her melekeye dayanan bir (tez), bir (manifest), bir dava çerçevesi...” “Onun içindir ki, bu eserde, bibliyografya, endeks, fotokopi, vesika adresi gibi gerçekliği nisbetinde sahteliği mümkün, ilim unifornası nişanlarından eser aramak yersiz... Anlatılanların hepsi riyazi gerçekler halinde sabit ve apaçık meydandadır; ve böyle bir fikir işinde benim davam ırgatlık tarafına ait zahmetlerden bağışlanmamı istemek hakkımdır.” “Ulu Hakan” onun çeyrek asırdan beri yakasına yapıştığı dosttur, ters taraftan onun kadar ehemmiyetli düşmanına gelince, o borcu da ödeme imkânını Allah’ın bağışlaması için dua etmektedir. Necip Fazıl, Abdülhamid’le ilgili ilk telkini “kölesi olmak devletine erdiği büyük veli”den, yani Abdülhakim Arvasî’den almıştır. “Necip Fâzıl’ın fikir dünyası üzerinde çalışılırken en fazla göz önünde tutulması gereken husus, Abdülhakim Arvasî tesiri olmalıdır. Bu tesirin yazarca da çeşitli vesilelerle teyid edilen çok yönlü bir etki olduğu dikkatten uzak tutulmamalıdır.”7 Necip Fazıl’ın sonradan 687 sayfalık kalın bir cilt haline getireceği 1965’te yayınlanan Ulu Hakan kitabından sonra Abdülhamid Han piyesini yazmıştır. Abdülhamid Han piyesi, Abdülhamid dışında 6 şahıs ve 12 figüranlı, yani 7 Bkz. D. Mehmet Doğan, “Necip Fazıl’ın Üniversitesi: Seyyid Abdülhakim Arvasi”, s. 156- 165 içinde D. Mehmet Doğan, İki Yol Açıcı: Nureddin Topçu ve Necip Fâzıl, Yazar Yayınları, Ankara 2016. D. Mehmet DOĞAN 13 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dar şahıs kadrolu, tarihî bir oyun olmasına rağmen olabildiğince sade bir dekorla sahnelenecek şekilde tasarlanmış bir piyes. Necip Fazıl’ın bu piyesi, Devlet Tiyatrolarında veya Şehir Tiyatrolarında, yani geniş imkânlı kurumlarca sahnelenemeyeceğini bilerek, asgarî şartlarda bile oynanabilmesi için yazdığı düşünülebilir. 1968 Haziran’ında yazımının tamamlandığı sonundaki nottan anlaşılıyor. Necip Fazıl, olabildiğince yalın şekilde Osmanlı Devleti’nin son büyük padişahını bir piyesle halkın önüne çıkarmaktadır. O ne “kızıl sultan”dır, ne de “müstebid”. Dindar, şahsiyetli, cesur ve son kertede kadere teslim olan kahraman bir şahsiyettir. Bu piyesin 1970’lerde Abdülhamid tartışmalarının yaygınlaştığı bir dönemde güçlü bir tesir uyandırdığı tahmin edilebilir. Necip Fazıl, Ulu Hakan kitabı ile Abdülhamid piyesi ile yetinmemiş, ilk baskısı 1969’da yapılan Son Devrin Din Mazlumları kitabında da Abdülhamid’e özel bir yer ayırmıştır. Abdülhamid Han’ı itibarsızlaştırma bir devrin edebiyatını tayin ederken, ona iade-i itibar mücadelesi de öncelikle edebiyatçıların işi olmuştur. Sultan Hamid’e iade-i itibar esasen tarihe itibarını iade etmektir. Yalnız tarihçilerin geriden geldiği bir iade-i itibar mücadelesi ile karşı karşıya olduğumuzu hatırdan çıkarmamalıyız. Gerçeklik temelinden yoksun olumsuz Abdülhamid imajının değişiminde bilhassa Necip Fazıl’ın rolü önemlidir. Necip Fazıl, Abdülhamid’le ilgili menfiliklerin temelsiz olduğunu ciddi çaba harcayarak ortaya koymaya çalışmış, bu vesile ile döneminin tarihini gözden geçirerek kendi görüş açısına göre yorumlamıştır. Necip Fazıl’ın olumlu Abdülhamid imajını oluşturma yönündeki çabaları, onun dikkatten kaçmayacak bazı olumsuz yönlerinin de görmezden gelinmesi şeklinde seyretmiştir. Necip Fazıl, tamamen olumlu, ideal bir şahsiyet, bir kahraman tasviri ortaya koymuştur. Bugün Abdülhamid imajının ciddi bir değişim geçirdiğinin belirtilerinden biri de, bir üniversitemizde onunla ilgili böyle bir toplantının yapılmasıdır. Bir zamanlar edebiyatçıların işi olan konular bugün ilim ve fikir adamlarının ele alarak derinleştirdiği mevzular haline gelmiştir. Sultan II. Abdülhamİd Han Dönemİnde Osmanlı Sİyasetİ - Modernleşme, Bürokratİkleşme ve Merkezİleşme 14 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Atsız, Hüseyin Nihal, Türk Tarihinde Meseleler, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015. Birinci, Ali, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri Meselesi”, Divan-İlmî Araştırmalar, Sayı 19 (2005). Doğan, D. Mehmet, İki Yol Açıcı: Nureddin Topçu ve Necip Fâzıl, Yazar Yayınları, Ankara 2016. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1940. Polat, Cüneyt, Dünden Yarına, Yazıgen, İstanbul 2015
fet: Ali Süavi Modernleşme sürecinde kimi âlimler, sekülerleşmeye karşı tamamen şeriattan yana muhalif tavır alırken, fâni siyaset ile ebedî şeriatın nihaî uzlaşmazlığını gören kimi âlimler, zımnen siyasetin öncelik ve özerkliğini tanıma yoluna giderek bir tür apati (duymadım, görmedim) tavrına kaydı. 1856 Islahat Fermanı’nın ilanından sonraki en zor süreçte Şeyhülislâmlık (1854-1858) yapan, Tanzimat ricâliyle mutabakat içinde çalışmasıyla, açık fikirli ve uyumlu olarak tanınan Meşrebzâde Mehmed Ârif Efendi (1791- 1858)’nin tutumu, ulemânın geldiği zihniyeti göstermesi açısından ibretliktir.35 Devletçe makbul bir âlimin portresini Abdurrahman Şeref Bey’den dinleyelim: “Mehmed Ârif Efendi, kibâr-ı müderrisînden Trabzonlu Şâtırzâde Emîn Efendi’nin mahdûmu ve sudûrdan Meşrebzâde Ali Efendi’nin kerîme-zâdesidir. Büyük pederine nisbetle Meşrebzâde dinmekle müte‘ârefdir. Bâb-ı Âli’ce en ziyade memdûh ve mergûb olan, tarîk-i ‘ilmiyyeye büyük hizmetler eden Şeyhülislâm Arif Efendi merhûm34 Bernard Lewis ismini vermeden Âsım Efendi’nin bu yorumuna şöyle atıfta bulunur: “Another contrast between the French Revolution and earlier movements in Europe was that the French took active steps to promote their ideas among the peoples of the Middle East. At first, the response to French revolutionary propaganda was minimal, and confined in the main to the Christian subject peoples. But among these they spread rapidly, and before very long affected the masters as well as the subjects of the Empire. To adopt a simile used by several contemporary Ottoman writers, these new Frankish ideas spread like the new Frankish disease.” Bernard Lewis, The Middle East: A Brief History of the Last 2000 Years, Scribner, New York 1996, s. 265, 317. 35 Tanzimat devri modernleşme sürecinde ulemânın rolü hakkında, Abu-Manneh 2001, Altuntaş 2013, 2016, Anscombe 2010, 2014, Bein 2011, Chambers 1972, Cihan 2004, Güldöşüren 2013, Heyd 1993, Kushner 1987, Levy 1983, Özdalga 2005, Özkul 2005, Peters 1986, Weismann 2005, Yakut 2005, Yurdakul 2008. BEDRİ GENCER 53 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dur. Müdîr ve müdebbir, îcâbât-ı zamâniyye tamamiyle muktedir, zihni açık ve uyanık, tahsîl ve ihâtası vâsi‘, fuhûl-i ‘ulemâdan bir zât-ı kemâlât-simât olup meşîhati Tanzimat-ı Hayriyye ile va‘d ve i‘lân ve ba‘dehû Paris Mu‘âhedesi ile te’kîd kılınan ıslâhât-ı dâhiliyenin sâha-yı icrâya vaz‘ı zamânına tesadüf etmekle cânib-i hükümet-i seniyyeden tasmîm olunan yeni şeylerin kâffesini kabul etmiş ve müşkilât çıkarmamıştır. Meclis-i Hâs’da müzâkere olunan bir iş için bazen vükelâdan birinin “Bir kere de îcâb-ı şer‘îsi Bâb-ı Fetvâ’dan sorulsun” dediği vâki‘ olub Arif Efendi, “Efendim! Her şeyi bize sormayınız. Sormadan yaptığınız şeylere karışıyor muyuz? Bizim bir ölçümüz vardır. Sorulan şeyleri o ölçüye vururuz. Uyarsa ne âlâ! Ya uymazsa...” mukâbele-i hakîmânesinde bulunur imiş.”36 Mehmed Ârif ve Ahmed Cevdet gibi modernleşme sürecinde devletle uzlaşma ve inisiyatif yolunu tutan az sayıda âlimin dışında alimlerin çoğunluğuna kalan seçenek muhalefetti. Bu noktada da muhalefetin keyfiyeti, münferit-pasif veya müşterek-aktif olup olmama meselesi öne çıkıyordu. Aslında âlimin genlerinde siyasî otoriteye muhalefet olgusu yoktu. Onun muhalefet potansiyeli, başlıca üç kanaldan inkişaf edecekti. Softalar, sûfîler ve aydınlar. Birincisi, Yeniçerilerin imhâsından sonra ulemâ siyasî otoriteye muhalefette maddî gücünden mahrum kaldığı için gençliğe has radikallik psikolojisini taşıyan ulemâ adayları, medrese talebeleri softalar, Tanzimat sürecinde kamuoyu tepkisini yönlendiren kesim olarak öne çıktı.37 Aslında softaların isyan hareketleri yeni değildir. Ahmet Refik’in Onaltıncı Asırda Rafızilik ve Bektaşilik adlı eseri, bu tür ifadelerle doludur: “Karesi ve Biga sancaklarında Çırpanoğlu’nun softalarla beraber isyan ettiğine dair, Maalgara (Malkara)’da softaların isyanına dair, Merzifon’da softaların isyan ettiklerine dair, kefilsiz ve silahlı softaların imaretlere girmemelerine dair, Silivri’deki softaların sarhoşluklarına dair, Bolu ve Kastamonu’daki softaların fesatlarına meydan verilmemesine dair, Beypazarı’nda softaların isyanına dair…”38 36 Abdurrahman Şeref, Tarih Musâhabeleri, Maârif Vekâleti, İstanbul h. 1339, s. 303. 37 Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, s. 325. 38 Ahmet Refik, Onaltıncı Asırda Rafızîlik ve Bektâşîlik: Onaltıncı Asırda Türkiye’de Rafızîlik ve Bektâşîliğe Dair Hazine-i Evrak Vesikalarını Havidir, İstanbul 1932, s. 13-16, 17-19, 21-22. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 54 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1853 yılında Kırım konusunda Ruslarla bir antlaşmaya varamadığı gerekçesiyle Sultan Abdülmecid tarafından sadaretten azl edilen Mehmed Ali Paşa’nın Mustafa Reşit Paşa aleyhine softaları kışkırtması üzerine çıkan Softalar İsyanı (1853), Tanzimat devrinde çıkan ilk belli başlı softa hareketidir.39 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile açılması düşünülen Dârülfünûn, 20 Şubat 1870’te Dârülfünûn-ı Osmanî adıyla resmen faaliyete başlamıştır. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, Dârülfünûn’un açılışından sonra müfredatını desteklemek üzere Ramazan ayında (Aralık 1870) halka açık bir dizi konferans verilmesini kararlaştırmış, Münif ve Tahsin Efendiler serinin “Terakkiyât-ı İlim ve Sanâyi” başlıklı en önemli 10. konferansını Cemaleddin Efgânî ’ye tevdi etmişlerdi. Efgânî’nin konferansta sarf ettiği “nübüvvetin bir sanat” olduğu ifadesi, ulemâ tarafından ilhad sayılarak tepki çekmişti.40 Onu jurnal ederek Dârülfünûn’u kapattıran ve Afgânî’yi sınır dışı ettiren de softalardır. Hatta softaların başlarından sayılan ders vekili Filibeli Halil Fevzi Efendi, Afgânî’ye atf olunan “nübüvvet bir sanattır” sözüne reddiye olarak oğlu Hayreddin Efendi tarafından Türkçeye tercüme edilen Arapça bir eser yazmıştır.41 Abdülaziz’in tahttan indirilmesinden üç hafta önce vukû‘ bulan softalar kıyamı, Sadrazam Mahmut Nedim Paşa’nın azlini sağlamıştı. Bilahare softalar, bazı ulemânın teşvikiyle II. Abdülhamid’in rejimine karşı ilk yafta yapıştırma kampanyasını başlatmışlardı. Bu protesto üzerine Sultan, iki bin kadar softayı Doğu Anadolu’ya sürmüş, ancak bir süre sonra Ermeni komiteleriyle iş birliği yapmaya hazırlandıkları ihbarı üzerine onları geri getirmek zorunda kalmıştı.42 Ülkenin kaderine yön verecek gelecek seçkin nesiller arasında softaların önemi hakkında Genç Türklerin önde gelen isimlerinden Mizancı Murad Bey’in değerlendirmesine bakmakta fayda vardır. Bu, aynı zamanda meşrûiyet mercisi olarak ulemânın önemi ve âlim/aydın iş birliği hakkında da bir fikir verir. Murad Bey, henüz Avrupa’ya kaçmadan önce ülke39 İlter Turan, “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Öğrenci Siyasal Faaliyeti”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 29, Sayı 1-4 (1969), s. 171-191. 40 Bedri Gencer, İslâm’da Modernleşme, 1839-1939, Doğu Batı, Ankara 2017, s. 457-460. 41 Ergin, Ergin, Türk Maârif Tarihi, C. I, s. 559. 42 Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri. İletişim, İstanbul 2008, s. 67, 71-72. BEDRİ GENCER 55 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm nin ahvâli hakkında Avrupa kamuoyunu doğru bilgilendirme maksadıyla Türkçesi Yıldız Saray-ı Hümâyûnu ve Bâbıâli-yahut-Şark’ın Derd-i Aslîsi (Mısrü’l-Kahire, 1313) adıyla yayınlanan bir Fransızca risale kaleme alır. Yazarın kendi ifadesiyle eserin maksadı: «Avrupa erbâb-ı iktidârıyla ahvâl-i ‘umûmiyyesine Türkiye’nin ahvâl-i hâzıra-i dâhiliyyesi hakkında ma‘lûmât-ı sahîha vermek, yani çürük ve kayb olmaya mahkûm olan tabakanın idâre-i resmiyyeden ibaret bir dış kabuktan başka olmadığım iddi‘â etmek, devlet ü millet-i ‘Osmâniyye’nin pek ziyâde ıslâh ve kemâle müsta‘id olduklarını isbât etmek.» Mizancı’ya göre Türkiye’de iki Türkiye vardır. Biri Saray’ın temsil ettiği resmî Türkiye, diğeri de hâiz olduğu bütün medenî ve insanî vasıflarıyla gelecek millî Türkiye’dir. «Resmî Türkiye»nin karşısında «istikbal Türkiye’si» nedir ve nasıl olacaktır? Ona göre geleceğin Türkiye’sini kuracak zümreler, “seçkinler, aydınlar, bürokratlar ve softalar”dır. Bütün «kavm-i necîb-i ‘Osmânî»nin mensûb olduğu bu «hâlis millî Türkiye»nin unsurları arasında, başta «on beş senedir teessüs eden usûl-i tahsil sayesinde peydâ olan hamiyetli gençler» gelir. Yüksek tahsil yapmış olan bu gençlerin sayısı az olmakla beraber onlar kuvvet ve iktidar sahibidirler. Yarının Türkiye’sinin yapıcısıdırlar. Bunların yarısı doktor veya subay olarak askerî sınıfa mensuptur. İkinci sırada, tahsil ve diplomaları olmamakla beraber okuyan, kitaplarla beslenmiş, yeni fikir ve gayelere uyanmış «Kalem müdavimleri» yer alır. Üçüncü sırada gelenler, «Saray-ı Hümâyûn ile sâ’irenin sû-i emsâline imtisâl etmeksizin safvet-i asliyyesinde sâbit-kadem kalmış olan hey’et-i milliyyedir ki, en büyük işler asıl böyle temiz bir ‘unsur sâyesinde görülebilir.» Ancak Avrupa umumî efkârının sorması muhtemel şu sabit fikir vardır: «Ey peki ama softaları -yani İslâm ta‘assubunun asıl kahramanlarını- sen hangi sıraya koyuyorsun?» Onun cevabı şudur: “Ah softalar... Avrupalılar rahatta ve keyiflerinde olsunlar. Zira softalara isnâd olunan hüner ve marifetler, Beyoğlu otellerinde çorba ile yahni arasında muharrerâtını yazmayı i‘tiyâd eden gazete muhâbirlerinin hayâllerinden başka bir yerde mevcûd değildir. Midhat Paşa Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 56 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm devresinde hürriyet fırkasına dâhil olarak fırkanın ehemmiyetini arttırmışlardı. Talebe-i ‘ulûmun bâhusûs ahâlî nezdinde itibarları çok olduğundan kıymetleri büyüktür. Sâ’ir hürriyet-perverlerden farkları varsa, o da ahkâm-ı şer‘iyyeye daha ziyade vâkıf bulunmak hasebiyle Saray-ı hümâyûna karşı olan şiddet husûsunda herkesten ileri bulunmalarından ‘ibârettir.”43 İkincisi, Osmanlı’da âlim, resmen Yönetenler sınıfının parçası olsa da aslında Asker/Re‘âyâ denen Yönetenler ile Yönetilenler arasında köprüydü. Ancak ulemâ zamanla devletle bütünleştikçe halktan koptu. Buna karşılık sûfîler veya veliler denen batın ulemâsı, halkla kuvvetli irtibatını ve asıl kanaat önderliğini hep sürdürdü. Sûfîlerin bu önemi, Tanzimat devrinde kuvvetlendi. Yeniçerilikle birlikte Bektaşiliğin tasfiyesiyle Nakşibendîlik nüfuzunu arttırdı. Ancak Nakşibendîliğin bu gücü, modernleşme sürecinde devlet için iki ucu keskin kılıç olarak işleyecekti. Nakşibendîlik, Bektaşîliğe karşı sahih-sünnî İslâm anlayışının yerleşmesine hizmet eden mektep olduğu gibi, meşrûiyet krizine gebe modernleşme sürecinde muhalefetin cephesi de oldu. Meşrûiyet krizini zirveye çıkaran 1856 Islahat Fermanı’na en ciddi muhalefet, iki Nakşibendî-Hâlidî şeyhten geldi: Süleymaniyeli Şeyh Ahmed ve Sarıyerli Hoca Sadık. Başta Namık Kemal olmak üzere Yeni Osmanlılar hareketi de muhalefet ilhamını ve gücünü bu iki şeyhten aldı. Bunun sonucunda Nakşibendî-Hâlidîler, devletin korkulu rüyası ve dolayısıyla sürgünler kaderleri oldu.44 Ancak Şeyh Ahmed ve Hoca Sadık misallerinde kuvvetli muhalefet hareketleri yanında en güçlü meşrûiyet destekleri de gene Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî ve Kureyşîzâde Mehmed Fevzi gibi Nakşibendî-Hâlidî sûfîlerden geldi.45 Üçüncüsü, bilhassa modernleşme sürecinin hızlandığı Devr-i İstibdad, hoşnutsuz âlim ile hoşnutsuz aydını muhalefette iş birliğine sevk etti. Aslında âlim/aydın, medrese/mektep arasında daima bir gerginlik vardı; bu âlim/ 43 Birol Emil, Mizancı Murad Bey Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1979, s. 408-409. 44 Rüya Kılıç, “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşbendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 17 (2006), s. 103-119. 45 İsmail Kara, İslâm Siyasî Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: Hilâfet Risâleleri, C. I, Klasik, İstanbul 2002, s. 30. BEDRİ GENCER 57 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm aydın gerginliği, modernleşme sürecinde alaturka/alafranga rekabetine dönüştü.46 İlginçtir ki âlim müverrihlerden Ahmed Âsım ve Ahmed Cevdet’in ikisi de Frenklerin (Batılıların) dilini öğrenen ve onları taklit eden seçkinleri devlet büyüklerinin kalplerinde sekülerleşmenin (küffarın akla-politikaya dayalı düzenlerinin) tohumlarını attıkları gerekçesiyle ağır bir dille tenkit ederler: “Ve câme-i ‘asabiyyetden ‘uryân olan ba‘z-ı bu’l-hevesân dem-bedem anlardan politika te‘allüm ve niçeler dahî lisânlarına rağbetle Fransız hâceleri ittihâz ve lugatlerini tahsîl edüp, bî-mehâbâ tekellüm eylemelerini güzîde-i mesârif cümlesinden şümâr ile medâr-ı iftihâr eylediler. Ve bu takrîble niçe sahîfu’l-‘akîde sebük-mağzânın kulûbuna âyîn-i Firengâne işrâb ve nizâmât-ı ‘akliyyelerini beynlerinde istihbâb eder oldular. Hûşmendân-ı dûr-endîşân olanlar ve sâ’ir divel elçileri, bu vaz‘-ı ebleh-firîbâneye [M1 376] dûrdan dîdedûz-i te‘accüb ü istinkâr olup, îmâ vü tasrîhle tezyîf ü takbîh ve bu mukaddimelerin netâyic-i seyyi’e intâc edeceğini mülâhaza birle dâğdâr olurlar idi. İbtidâ politika tohmunu zemîn-i kulûb-i erkâna zer‘ ve nizâm-ı ‘aklîye igrâ vü tesvîl birle, hâşâ tehvîn-i ahkâm-ı şer‘ eden ol tâ’ife-i bî-dîn ve gürûh-i mekrûh-i mekr-âyîn idi.”47 Eski düzenden yeni düzene geçiş süreci olarak modernleşme, ne eski düzeni isteyen âlimi, ne yeni düzeni isteyen aydını tam olarak tatmin edecekti. Bu yüzden ulemâdan önce Ali Suavi, Yeni Osmanlılar, bilahare Hoca Kadri, Hoca Muhiddin, Ubeydullah Efendi, Genç Türklerle iş birliği yaptılar. Bunlardan bilhassa II. Abdülhamid’e adavetle nam salmış Mehmed Akif Ersoy üzerindeki tesiri bakımından Hoca Kadri önemli bir simadır.48 Bariz 46 Carter Vaughn Findley, Ottoman Civil Officialdom: A Social History, Princeton University Press, Princeton 1989, s. 178. 47 Mütercim Ahmed Âsım Efendi, Âsım Efendi Tarihi, C. I, s. 721-722; Özkul, a.g.e., s. 375. 48 Mehmed Akif’in Rüşdiye’den hocası, Hoca Kadri diye tanınan Mehmed Kadri Nâsıh Pajiću (1855-1918). II. Abdülhamid zamanında Mısır’a giderek Kanûn-ı Esâsî gazetesini çıkaran, Mısır’dan da vefat ettiği Paris’e giden bu zât, yayınlarından dolayı gıyabî idam cezasına çarptırılmıştı. Ali Birinci, hakkında şu bilgiyi verir: “Hoca Mehmed Kadri Nâsıh Efendi, Jöntürklerden. Gazeteci, yazar. Hoca Kadri Efendi diye bilinir. Jöntürklüğün nev‘i şahsına münhasır denmeye layık nadir şahsiyetlerinden biri, belki de birincisi olan Hoca Kadri, Boşnak asıllı olup Hersek köylerinden birinde doğdu (1855). Çocuk yaşta Koniça’ya gitti. Yazları Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 58 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm olarak hicri 1314 (l896-97) tarihinde başlayan, İkinci Meşrûtiyet’e giden yoldaki bu iş birliğini, iki kesimin karşılıklı ihtiyacı, birbirini tamamlayan işlevleri mümkün kıldı. Ulemâ, yabancısı olduğu muhalefet (ideolojik) dili ve stratejisinde aydınlarla iş birliği ihtiyacını duyarken aydınların ulemâya ihtiyacı daha büyüktü: halifeye, İslâmcı padişaha siyasî muhalefetin meşrûlaştırılması. Dolayısıyla bu aslında kerhen bir iş birliğiydi. Genç Türklerin önde gelen isimlerinden Mizancı Murad, “Talebe-i ‘ulûmun bâhusûs ahâlî nezdinde i‘tibârları çok olduğundan kıymetleri büyüktür” demesine rağmen geleceğin Türkiye’sini kuracak zümreler arasında seçkinler, aydınlar ve bürokratlardan sonra âlim adayı softaları dördüncü, son sıraya yerleştiriyordu.49 Lafzen İslâmcılık, şeriatçılık olduğundan Yeni Osmanlılar tarafından Tanzimat’ın ikinci devresindeki (1856–1870) şeriat talebi, ön-İslâmcılık olarak tanımlanabilirdi. Geçmişte “şeriat elden gidiyor” diye kazan kaldıran Bektâşî Yeniçerilerin zâhiren maksatları, şeriatın daha iyi icrâsıydı. Ancak Yeni Osmanlıların maksadı, şeriatın daha iyi uygulanması bir tarafa, sadece köyünde koyun çobanlığı yapıyor, kışları da okuyup yazmak için büyük bir gayretle çalışıyordu. Bütün arzusu ise üç lisan üzre neşriyat-ı İslâmiye ile meşgul olmaktı. V. Murad’ın tahta çıkışından (30 Mayıs 1876) birkaç ay önce bahar başlangıcında yirmi bir yaşında İstanbul’a giderek bir müddet Fatih medreselerinde okuduğu hakkında delilden mahrum bir rivayet vardır. Ancak üç sene okuduğu Dâru’l-Muallimîn’den 1881’de yirmi altı yaşında birincilikle mezun olduğu bilinmektedir. Hoca Kadri, mezuniyetinden sonra İstanbul rüşdiyelerinde on altı sene muallimlik yaptı, bu arada Mehmed Akif’in de hocası oldu.” Ali Birinci, Tarih Yolunda Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, Dergâh, İstanbul 2001, s. 75-78. Yahya Kemal Beyatlı da Târih Musâhabeleri’nde bir müzmin ve bedbin muhalif aydın olarak Hoca Kadri’nin portresini çizer: “Üçüncü sınıfa gelelim: Bunlar, bizde, iktidar mevkiinin mutlaka fena adamlar tarafından gasp edildiğini farz ederler. Bunların bazıları o kadar marazîdirler ki, iyi kalpli, meziyetli, namuslu ve muktedir olarak tanıdıkları iktidar mevkiine geçseler onları o günden itibaren kötü görmeye başlarlar. Bazıları da yine marazî bir iffetle dâimâ mes’ûliyetten korkarlar, iktidara ya bizzat geçseler yâhud da geçmiş olanlara yardım etseler halkın nazarında kirleneceklerini zannederler. Bu sınıfın müşahhas bir timsâli, Paris’te vefât eden mâruf Hoca Kadri idi. Bu zât, Abdülhamid’e muhâlif ve Paris’te fîrârî olarak yaşıyordu. Çok ahlâklı ve bedbindi. Daha Abdülhamid devrinde, Genç Türklerin ileride Abdülhamid’e rahmet okutacak derecede fenâ olacaklarını söyler dururdu. Halâskâr Vak‘ası olunca yine vatana dönmedi. Çünkü iktidar mevkiine kim geçerse geçsin mutlaka fenâ bir netîce hâsıl olacağına inanmıştı. Bu büyük, bedbin ve merdümgirîz (adam) Paris’te ömrünü geçirdiği kahvelerde dâimâ hükümete geçmişlerin aleyhinde söylenir durur ve son söz olarak Boşnak lehçesiyle: “Bîçâreyüz, bîçâreyüz, ah bilmezsün ne bîçâreyüz!” derdi.” Yahya Kemal Beyatlı, Târih Musâhabeleri, Kubbealtı, İstanbul 1991, s. 54-55. 49 Emil, a.g.e., s. 408-409. BEDRİ GENCER 59 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm uygulanması, seküler mevzuatın ithali riskine karşı yürürlükte kalmasıydı. II. Abdülhamid devrinde dış şartların zorlamasıyla hilâfet kurumunun yeni bir önem kazanması ise “yukarıdan İslâmcılık” olarak görülebilirdi. Aynı kökten türeyen “ümmet ve imam” kavramları gereğince daha önce Yavuz Sultan Selim için tabiî bir hedef olarak algılanan “İslâm birliği”, şimdi II. Abdülhamid sayesinde “Panislâmizm” şeklinde ideolojik bir görüntü kazanmakta, geleneksel dünyanın “Gâzî”si modern devirde “Halife” olarak sahneye dönmektedir.50 Aslında Âlî Paşa’nın 1871’de vefatından sonra Yeni Osmanlı muhalefetinin müşahhas gerekçesi ve hedefi kalmamıştı. Genç Türklerin önde gelen isimlerinden Mizancı Murad Bey’in görüşüne göre Yeni Osmanlılar, mensupları ve gayeleri itibariyle tam muvaffak olmuş bir hürriyet partisi değildir. Hareketin kaynağında, maksatları Türkiye’den ziyade Mısır’la ilgili birtakım paşaların ihtirası vardır ve Yeni Osmanlılar, onların bendegânıdırlar. Kanûn-ı Esâsî ilân edildiği sırada dahî onların muntazam bir programları ve parti hüviyetleri yoktu.51 Namık Kemal ve arkadaşları, şeriattan uzaklaşma olarak sekülerleşmenin Âlî Paşa gibi muayyen şahısların vebali değil, milletin kaderi olduğunu anlamışlardı. 1871-1875 yılları arasında dışarıdan Düvel-i Muazzama’nın baskıları, içeriden ayrılıkçılık ve bölünme tehditleri, Namık Kemal gibi samimî aydınlarla devlet ricali arasında devletin bekâsı için dayanışma, iş birliği hissini güçlendirdi, onları daha çok birbirine yaklaştırdı. II. Abdülhamid’in tahta çıktıktan hemen sonra Namık Kemal’e el uzatması bunun tipik misalidir. Sultan, cülûsunun sekizinci günü Kemal’i huzuruna kabul ederek bir saatten fazla sohbet etmiş ve şöyle demiştir: “Allah afiyet versin, birader (Sultan Beşinci Murad) menviyyâtını dâimâ benden gizlerdi ve sizlerle husûsiyyet peydâ etdiğimi hiç istemezdi. Cenab-ı Hakkın cilvesine bakınız ki bugün o, sizi görse tanıyacak halde değil iken, tasavvurlarını gizlediği ve sizi kıskandığı kardeşini, kendisinin yapmağa muvaffak olamadığı şeyleri ic50 Gencer, İslâm’da Modernleşme, s. 324. 51 Emil, a.g.e., s. 409. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 60 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm râya vâsıta eyledi. Hırka-i Şerif odasında secde-i şükrâna kapanub bu lutf-i ilâhiye mazhariyyetimi kemâl-i tazarru‘la niyâz eyledim. Allah içün olsun Kemal Bey, heb birlikde çalışalım, bu devlet ve saltanatı eski hâlinden ‘âlî bir mertebeye getirelim.” Namık Kemal, bu görüşmeyi aktarınca Ebuzziya Tevfik, “Aldanma Kemal; o, daima Sultan Murad’ın dediği âdemdir. Bugün sana başka dürlü görünebilir. Lakin hiçbir vakit başka dürlü olamaz. Çünkü hilkati müsâid değildir” demiştir. Buna mukabil Namık Kemal, “Sen istediğin kadar sû-i zan et. Zâten senin huyundur. Lakin göreceksin ki Abdülhamid, hürriyetperverlikte dünyaya tek gelen bir Pâdişâh olduğunu cihâna tasdîk ettirecektir” der. Ebuzziya, daha sonra bununla ilgili olarak, “Va hayfa ki sû-i zan dediği hakikatler, üç dört ay sonra birer birer sâha-i havâdisde cilvekâr oldular” diyecektir.52 II. Abdülhamid, daha da hızlandırdığı modernleşmeyi İslâmî sembollerle yeniden meşrûlaştırmaya çalışarak Yeni Osmanlıların takipçisi Genç Türklerin “muhalefet aracı olarak İslâmcılık” kozunu ellerinden aldı.53 Onun rejimine muhalefet için 1889 yılında kurulan, daha sonra Ahmed Rıza’nın teklifiyle pozitivistlerin parolası uyarınca İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak ismi değiştirilen İttihâd-ı Osmanî’nin üyeleri yavaş yavaş Avrupa’ya kaçmaya başlamışlardı. Auguste Comte’dan etkilenerek pozitivizmi benimseyen Rıza, Paris’teki pozitivist derneğine katılarak 1891 yılından itibaren onların yayın organı Revue Occidentale dergisinde yazı yazmaya, Kasım 1895’te de Türkçe Meşveret ve Fransızca eki Mechveret Supplément Français’i çıkarmaya başladı. Genç Türkler, 1902’deki ilk kongreye kadar yaptıkları yayınlarda Sultan’ın siyasî amaçlarla İslâm’ı kullanmasına hep çatmışlardı.54 2 Haziran 1889 (21 Mayıs 1305) tarihinde Konyalı Hikmet Emîn, Diyârbekirli İshak Sukutî, Ohrili İbrahim Edhem (Temo), Arapgirli Abdullah Cevdet, Kafkasyalı Mehmed Reşid adlı beş Mekteb-i Tıbbiyye-i Askeriyye talebesi, birkaç sene sonra İttihat ve Terakki ismini alacak İttihad-ı Osmânî 52 İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Sadrazamlar, Dergâh Yayınları, C. III, İstanbul 1982, s. 1278. 53 Gencer, İslâm’da Modernleşme, s. 193. 54 Mehmet Şükrü Hanioğlu, Preparation for A Revolution: The Young Turks, 1902-1908, Oxford University Press, New York 2001, s. 44, 180. BEDRİ GENCER 61 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm cemiyetini kurdular. Zamanla Abdülhamid ve Saray çevresi, haklarında “dinsiz, vatan haini, müfsit, ahlâksız, hamiyetsiz, sergerde” gibi ithamlarla yürüttüğü psikoloji harple Genç Türkleri gayr-i meşrû, haksız mevkiye düşürmüştü. Böylece mânen sıkışan Genç Türkler, haklarındaki gayr-i meşrûiyet ithamını tersine, Sultan’a çevirmek için dinin, dolayısıyla meşrûiyetin yegâne mercisi olarak ulemâyı kendi saflarına çekme zarureti duydular. İttihat ve Terakki Cemiyeti, saraydan yayılan haklarındaki “dinsiz, mason, Hristiyanlarla iş birliği yapanlar” gibi ithamlardan kurtulmak, kendilerine meşrûiyet sağlamak, Padişaha muhalefette dinî sembollere dayalı bir dil geliştirmek, halka nüfuz etmek gibi gerekçelerle ulemâ ve dinî çevrelerle münasebet kurmaya yöneldiler.55 İdarî Meşrûiyetin Hamîdî Restorasyonu: Ceberûttan İstibdada Osmanlı’da klasik çağda hassas bir dengeye oturan şeriat ve kanuna bağlı içtimaî ve idarî meşrûiyet, Tanzimat sürecinde kutuplaştı. Bu kutuplaşma, içtimaî ve idarî meşrûiyetin restorasyonuyla aşılacaktı. Osmanlı’da sistem-içi Devlet/Din ayırımında sultan, bedenin başı olarak geniş mânâda siyasî sistemin, dar mânâda atanmış ehl-i örfün hükm ettiği hükümet sisteminin (Devlet=İdarî Müessese) başı olarak idarî meşrûiyetten, âlim (şeyhülislâm) ise ehl-i şer‘in hükm ettiği Din=Dinî Müessesenin başı olarak içtimaî meşrûiyetten sorumluydu. O yüzden II. Abdülhamid, öncelikle idarî meşrûiyetin restorasyonuyla işe başlayacaktı. Kânûnî devrinde İbrahim Paşa’nın yürütmenin başı kılınmasıyla başlayan devletin tüzelleşmesi süreci Tanzimat devrinde hızlanmış, “devlet efendinin kulları”nın yerini “devlet kurumunun bürokratları”nın almasıyla devlet, padişahın şahsından bağımsız bir hükmî şahsiyet kazanmıştı. Bu zaaf, bilhassa III. Selim devrinden itibaren hızlanan çözülme ve modernleşme sürecinde belirginleşti. Devrin vak‘anüvîsi Mütercim Âsım Efendi, “Devr-i sâbıkda her biri Eflâtûn-i vakt gibi dakîka-dân-ı dâhiye-i devrân olanların re’y ü tedbîrleri, devlet ü saltanatı ne hâle getürüp ve ne sûrete munkalib eylediği ma‘lûmdur”56 diyerek Osmanlı’da değişen siyasetin tabiatıyla ilgili mühim bir tenkitte bulunur. 55 Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki 1908-1914, Nuran Yavuz (trc.), Kaynak, İstanbul 1971, s. 29. 56 Mütercim Ahmed Âsım Efendi, Âsım Efendi Tarihi, C. I, s. 649. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 62 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Meşrûiyet krizinin çaresi, modern gayr-i şahsî (impersonal) siyasetten geleneksel kişiselci (personal) siyasete dönüştü. Batı insanı, icat ettiği Leviathan denen canavar devletle görünmez zalimleri görünür zalimlere, krallara tercih etmişti. Ancak Doğu insanı, en azından hesap sorabilmek için görünür zalimleri, Devlet Babayı, görünmez zalimlere, Devlet Makinesine tercih edecekti. İşte Âsım Efendi, Allah nezdinde halkın adaletini sağlamak üzere şeriatı icrâdan bürokratların değil, bizzat padişahın mesul olduğunu söyler: “Umûr-i ‘âmme, ehass-ı havâss olan Pâdişâh-ı me‘âlî-ihtisâsa menût ve anların harekât ü sekenâtları, şer‘-i şerîfe merbûtdur. Ve bir mülkde Pâdişâh bir olur, müte‘addid olmaz. Nîk ü bed-i ahvâl-i memleketi [N1 152a] yarın hazret-i Zü’l-celâl ‘azze şânühû veliyyü’l-emr olandan su’âl eder. “Küllüküm râ‘in ve küllüküm mes’ûlün ‘an ra‘iyyetihî” hadîsi sahîhdir. Yoksa vükelây-ı devlet ta‘bîr olunan ve mükâleme nâmiyle mesâlih-i ‘ibâda teslît kılınan eşhâsdan su’âl eylemez. Ve: “Ne yapayım bunlar böyle dedi ve böyle re’y eyledi. Ben dahî anlara i‘timâd ü muvâfakat eyledim” sözünü Rabbü’l-‘izze hazretleri dinlemez. Emânetullah riştesi dest-i selâtîndedir. Ol riştede şerî‘atden gayrinin ‘alâkası yokdur.”57 Âsım Efendi, keza başka bir yerde de Cevdet’in de iktibas ettiği şu mısraları söyler: “Şâh vâkıf gerekdir ahvâle, Vükelâya kalursa vay hâle ‘İbâdullâhın bu ‘âlem-i dünyâda bir pâdişâhları vardır, anın dergâhına derdlerini ‘arz ile istimdâd eylemedikce, kimin dergâhına varup istimdâd eylesünler. [Mısrâ]”58 Tanzimat sürecinde “Devlet Baba”nın “Devlet Makinesi”ne dönüşmesi, gerek hükümet sisteminde, gerekse siyasî sistemde meşrûiyet krizi yaratmıştı. Enderun denen Saray mektebi yerine yeni mekteplerde yetişen bürokratlarda “devletin hürmeti” anlayışı değişmişti. Bunlar için artık salta57 A.g.e., s. 649. 58 A.g.e., s. 694-695. BEDRİ GENCER 63 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm natın namusundan ziyade devletin ırzı önemliydi. Sultan Abdülaziz’in 30 Mayıs 1876’da hal‘inden sonraki mâbeynci Fahri Bey ile darbeci subayın tutumları, padişaha bağlı kul ile devlete bağlı rasyonel bürokrasi arasındaki zihniyet farkını göstermeye yeterdi.59 Darbeci subay için artık padişah, “Efendimiz” değil, “Aziz Efendi” idi. Tekrar “Devlet Baba” anlayışına yönelen Sultan Abdülaziz, istibdadı ceberûta dönüştürünce idarî meşrûiyet krizini derinleştirerek sonunu hazırladı. 1871’de Âlî Paşa’nın vefatından sonra II. Abdülhamid’in devrinde kızışan Yıldız/Bâbıâlî rekabeti, aslında eski ve yeni, hakikî ve hükmî devletlerin mücadelesiydi. Abdullah Cevdet’in Vittorio Alfieri’nin Della Tyrannia adlı eserini İstibdâd60 adıyla 1899’da tercümesiyle ve Arap milliyetçiliği önderi Abdurrahman Kevâkibî’nin üç sene sonra 1902’de bu tercümeye dayanarak yazdığı Tabâi‘u’l-İstibdâd adlı kitabını Reşid Rıza’nın el-Menâr dergisinde tefrika etmesiyle Osmanlı ve Arap dünyasında istibdad terimi, çarpık ceberût mânâsını kazandı. Hâlbuki Alfieri’nin kullandığı Batılı tyranny kelimesinin Doğu dünyasındaki karşılığı ceberût’tur;61 aslî mânâsıyla istibdad, Weber’in patrimonyalizmini çağrıştıran Aristo’nun kullandığı şekliyle despotizm’in karşılığıdır. Ümit Hassan’ın İbni Haldun’un siyaset teorisini incelerken belirttiği gibi, istibdad kelimesi, tyranny değil, otokrasi ve mutlakıyet mânâsına gelir. Siyasî otoritede ifratla tefrit, çok-başlılık ile ceberût arasında gidip gelen Batı’daki bütün siyasî modernleşme süreci, aslî mânâda istibdadı başarmaya yöneliktir; ortaçağlardaki çok-başlılığı aşmak için Jean Bodin’in hâkimiyet teorisi, bunun yol açtığı ceberût tehlikesi, buna karşı Montesquieu’nun kuvvetler ayırımı, bilahare Amerikan tarzı başkanlık.62 59 Fatma Müge Göçek, Rise of the Bourgoisie Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change, Oxford University Press, New York 1996, s. 80. 60 Vittorio Alfieri, İstibdâd (Della Tyrannia). Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Matbaası, Geneva 1317 [1899]), s. 314 (İkinci Baskı, Matbaa-i İctihad, Mısır, 1908, Dış Kapak 1909). 61 Arapça cebr kökünden türetme bir masdar olan ceberût, Tanzimat’tan sonra “ceberût-ı devlet=devletin ceberûtu” diye isim tamlaması olarak revaç bulan tabirde olduğu gibi baskı mânâsına gelmektedir. Ancak zamanla masdar sıfata, isim tamlaması sıfat tamlamasına, “ceberût-ı devlet=devletin baskısı”, “ceberût devlet=baskıcı devlet”e dönüşmüştür. 62 Ümit Hassan, İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara 1977, s. 219. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 64 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Arapça’da kelime mânâsıyla istibdad, istişarenin karşılığı olarak görünür. Mütercim Ahmed Âsım Efendi Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi’nde şu tarifi verir: [el-istibdâd] Müstakil ve başlı başına olmak ma‘nâsınadır; yukâlu: ve minhü’l-meselü: َ 63 Aşağıdaki gibi başka Arapça sözlüklerde de geçen “Başkalarının sözünü dinlemeyip sırf kendi görüşüyle hareket eden=müstebid, dalalete, helake düşer” şeklinde şahit cümlelerden olumuz mânâda istibdadın istişarenin zıddı olduğu anlaşılır: İstibdadın menfî mânâsı, başkalarıyla istişare etmeden, sırf kendi görüşüyle hareket etme, bildiğini okumadır.64 Bu mânâ, Osmanlı literatüründe “istiklâl ü istibdâd” olarak ifade edilmiştir. Nitekim Osmanlı tarihçisi Müneccimbaşı, Kânûnî hakkında “Kendüleri genç Pâdişâh olup umûr-ı saltanatta istiklâl ü istibdâd hevesinde idiler” der.65 Ahmed Cevdet Paşa’nın kullanımı da bu şekildedir: “Fırka-i Islahiyye ile Kozan’a vardığımızda Kozan-ı Garbî Ağası mûmâ-ileyh Ahmed Ağa ve Kozan-ı Şarkî Ağası bu Yusuf Ağa idi. O zaman sancak mutasarrıflarına «kaymakam» ve kazâ kaymakamlarına «müdir» denildiğine kıyasen, Kozan-ı Garbî Ağasına, «Kozan kaymakamı» ve Kozan-ı Şarkî Ağasına, «Kozan-ı Şarkî müdiri» denilür ve evrâk-ı resmiyyede öyle yazılur idi. Hâlbuki ikisi de evâmir-i ‘aliyyeyi tanımayup yerlerinde istiklâl ü istibdâd üzre hükümet ederlerdi.”66 63 Mütercim Ahmed Âsım Efendi, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi: el-Okyânâsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi (yay.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu, C. II, İstanbul 2013, s. 357. 64 İsmail Kara, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İz, İstanbul 1994, s. 125. 65 İsmail Hâmi Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. II, İstanbul 1971, s. 194. 66 Ahmet Cevdet Paşa, Ma’ruzât, Yusuf Halaçoğlu (yay.), Çağrı, İstanbul 1980, s. 122. BEDRİ GENCER 65 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Mutlak olarak kullanıldığında “istibdad” ile bilenlerle istişare ettikten sonra son sözü söyleme, tek karar mercisi olma şeklindeki orijinal müsbet mânâsının kasd edildiği görülür. Ancak Sultan Abdülaziz’in yönetimiyle istibdadı ceberût mânâsı kazandı. II. Abdülhamid’in istibdad hakkındaki görüş ve tutumunu daha iyi anlamak için zıddı adem-i merkeziyetin türlerine bakmakta fayda vardır. “Otorite, mesuliyet ve kaynakların merkezden idarenin alt tabakalarına -tevsî‘, tevkil, tefviz yoluyla- nakli” olarak tanımlanan adem-i merkeziyetin (decentralisation) siyasî, idarî ve malî üç türü vardır. Siyasî adem-i merkeziyet olarak otonomi (muhtariyet), siyasî otorite devri, bir topluluğa, bir kuruluşa, merkezî otorite altında ayrı bir yasaya tâbi‘ olarak kendi kendini yönetme hakkının verilmesi demektir. İdarî ve malî adem-i merkeziyetin özerklik derecesine göre üç türü ayırt edilebilir. Tevsî‘ (deconcentration), tevkil (delegation), tefviz (devolution). Tevsî‘, yerel yetkililere karar-alma yetkisinden ziyade mesuliyet verilmesidir; bu, belli merkezî mansıpların (offices) bölgelere dağıtılmasıdır. Tevkil (delegation), yerel yetkililere belli alanlarda kısmen karar-alma yetkisinin verilmesi, tefviz ise idare ve maliyede karar-alma yetkisinin merkezden yerele nakli, yarı-özerk yetkililere devridir. Buna göre tevsî‘ ve tevkil, idarî, tefviz ise siyasî ve malî adem-i merkeziyete tekabül eder.67 Vükelâ, sultanın kendi adına hükümet işlerini görmek üzere tevkil ettiği vekilleri, bakanlar, hey’et-i vükelâ (bakanlar kurulu) demektir. Bu, vakıf hukukundaki tevkil/tefviz ayırımıyla daha iyi anlaşılır. “Veliyyü’l-emr, 67 G. Shabbir-Rondinelli Cheema, Dennis A. (eds.), Decentralizing Governance Emerging Concepts and Practices, Brookings Institution, Washington 2007, s. 1-3, 90, 91. “Decentralization was defined as the transfer of authority, responsibility, and resources -through deconcentration, delegation, or devolution- from the center to lower levels of administration (…) Decentralization is a generic term, which covers a number of modes, such as the following: deconcentration, which refers to the process of administrative decentralization whereby the central government designs a structure that enables its agents to work close to the local people in field units or agencies of central government; delegation, which is the transfer of responsibilities from the central government to semiautonomous bodies that are directly accountable to the central government; devolution, which is the process of transferring decision-making and implementation powers, functions, responsibilities, and resources to legally constituted local governments; and delocalization, which is the spatial distribution of central government socioeconomic development facilities and activities in peripheral regions.” Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 66 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ülü’l-emr” tabirlerinin de ifade ettiği üzere ülke=mülk vakıf, peygamber vâkıf (vakf eden) sultan da mütevellî hükmündedir. Merhûm Ali Himmet Berki’nin izahıyla: “Tevkil ile tefviz arasında fark vardır. Tevkil, mütevellinin yapabileceği işlerde bir kimseyi kendi makamına ikame etmekten, tefviz ise vâkıftan telâkki olunan salahiyete müsteniden tevliyeti âhara tevcih eylemekten ibarettir. Tevkil mütevelliye ve tefviz vâkıfa izafetledir. Mütevelli vekilini azl edebilir. Fakat tevliyeti kendisine tefviz eylediği kimseyi azl edemez. Meğer ki vâkıf tarafından tefviz ve azle me’zun olsun.”68 II. Abdülhamid, muhtemelen Maarif Nâzırı Münif Paşa’ya yazdığı bir muhtırada, amcası Abdülaziz’in devlet idaresinin dizginlerini ellerine kaptırdığı paşaların ülkeyi uçuruma sürüklediklerini dile getirir. Amcasının yönetimi tamamen kendilerine bıraktığı ve her dediklerini yaptığı Âlî Paşa, Fuad Paşa, Mahmud Paşa, Hüseyin Avni Paşa ve Midhat Paşa gibi devlet adamlarının ülkeyi borç batağına sürüklediklerini, alınan paraları üretime yatırmadıklarını, borç antlaşmalarından % 1,5 rüşvet aldıklarını vurgular. Ayrıca Hüseyin Avni Paşa ve Midhat Paşa’yı bazı emelleri uğruna ülkeyi kazanılmayacağı aşikâr bir harbe sürüklemekle tenkit eder.69 Böyle devlet/ hükümet, saltanat/idare dengesinin bozulmasının neticesi, idarî meşrûiyet krizini derinleştiren bir uçtan diğer uca, tefritten ifrata, mülkî istibdaddan mîrî ceberûta düşmekti. İdarî meşrûiyet krizi ise devletin ve dolayısıyla milletin zevali riski demekti. O yüzden devletin selameti için Sultan, ceberûttan istibdada dönmek suretiyle devlet/hükümet, saltanat/idare dengesini yeniden kurarak idarî meşrûiyeti restore edecekti. Daha 1876 anayasası hazırlığı sürecindeki tavrı, Sultan’ın aslî mânâda istibdada (mutlakıyet, merkeziyet) mugayir bütün adem-i merkeziyet türlerine karşı olduğunu gösterir. O, Midhat Paşa’nın hazırladığı 1876 Kanûn-ı Esâsî Hatt-ı Hümâyûnu müsveddesinden “Constitution kanununun terakkiyât-ı milelin esbâb-ı asliyyesinden” olduğu gibi hamasî, naiv cümleleri çıkarmış, “başvekil” yerine “sadâret-i uzmâ” tabirini koydurmuş, vekille68 Ali Himmet Berki, Vakıflar 1, Aydınlık Basımevi, İstanbul 1916, s. 205. 69 Sultan İkinci Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, C. I, s. 14-15. BEDRİ GENCER 67 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm rin tayinini kendi salahiyeti cümlesinden addetmiştir.70 Çünkü başvekâlet, altındaki vekilleri tayin salahiyetini verecek şekilde başbakanı yürütmenin başı kılmak, tevkil etmek demektir. Bakanlar ve bürokratlar, ancak sultanın kontrolü altında hükümet işlerini yürüten memurlardır; Sultan, nefs-i nâtıka, kutup (mıknatıs) gibi onları kendine çekmediği takdirde ya kendi aralarında çarpışırlar veya ona karşı yapışırlar. Sultan, adem-i merkeziyetin ikinci mertebesini oluşturan tevkile karşı olduğu gibi birinci mertebe tevsî‘(-i mezûniyete) de karşıydı: “Âzâde-i külfet-i beyândır ki idâre-i umûr hususunda devletlerin ittihâz ettikleri usûl-i idâre esâsen iki türlüdür. Bu usûllerin birisi merkeziyet ve diğeri tevsî‘-i me’zûniyet esasları üzerinedir ki her ikisi de bir mülkün ecnâs-ı muhtelife-i sekenesi ve ahvâl-i mevki‘iyye ve coğrafiyyesi nazar-ı ehemmiyet ve mülâhazaya alınarak ba‘det-tatbik te’sîs ve icrâ kılındığı halde mûcib-i fâ’ide ve menfa‘at yoğ ise ‘ale’l-‘amyâ ihtiyâr ve icrâ olunacak olur ise muzırr ve mühlikdir. Mesela tevsî‘-i mezûniyet usûlü, bir mülkte bâdî-yi ma‘mûriyyet olup diğerinde müstevcib-i harâbiyyet olabilir. Ve idare-i merkeziyye dahî bunun gibidir ki merkeziyet de mülkü hem ma‘mûr, hem de harâb edebilir. Bu iki usûlün kangısı mülkün hâline muvâfık ve mutâbık olabileceği evvel-i emirde ‘arîz ü ‘amîk mülâhaza ve tedkîk olunmak ehemm-i umûrdan olup arzu olunan ıslâhatımızın dahî böyle bir esâs-ı metin ve muhkem üzerine binâ olunması ve tehlike halinden henüz kurtarılmış olan şu mülkün bir daha tehlike ve muhâtaraya düşürülmemesi için ahvâl-i memleketi güzelce mütâla‘a ile mülkü teşkil eden ahâlinin ecnâs-ı muhtelifesi ve mezâhib-i müte‘addidesi ve mertebe-i ma‘lûmât ve cehâleti ve ahvâl-i mâliyye ve serveti ve mevâki‘in kâbiliyyet ve isti‘dâdı ve civâr komşuların münâsebâtı hep hâtıra getürülerek bu iki usûl-i idâreden kangısı ihtiyâr olunacak ise kararlaştırıldıktan sonra mesâ’il-i müteferri‘a ona göre tertîb olunup te‘âtî-i ârâ ve mütâlaât olunması lâzımdır.”71 70 Aksun, a.g.e., s. 63. 71 Sultan İkinci Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, C. II, s. 184. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 68 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid, otonomi taleplerinin bir İngiliz oyunu olduğu ve asıl maksadın “otonomi değil anatomi” (parçalama) olduğu kanaatindeydi: “İngiliz devletinin ne‘ûzü billâhi Te‘âlâ Devlet-i ‘Aliyye’yi tavâif-i mülûk şekline koymağa sa‘y etmekde olduğu bedîhîdir. Mesela Arnavutluğu Arnavutluk ve Ermeni sakin olan mahallerde bir Ermenistan ve bilcümle Arap sekenesi bulunan mahallerde bir Arap hükûmeti ve Türk sâkin olan yerleri Türkistan, ta‘bîrleriyle otonomi (muhtariyet) değil yani anatomi yapmaktan ‘ibârettir.”72 II. Abdülhamid’e göre, güya kendi istibdadına karşı çıkan aydınlar samimî hürriyet taraftarları değildiler; asıl maksatları, kendileri müstebid olmaktı: “Yalnız şurasına te’essüf olunur ki, bizim yâni Jön Türk ta‘bîr olunan bir takım çapkın makûlesi herifler ki el ve ayakları ile İngilizlerin şu maksadını tervîc ederek leylî ve nehârî şöyle bir fenalığı fi‘le getirmeye çabalamaktadırlar. Vükelâ-yı devlet içinde bulunan sosyalistler dahî istibdâdı pâdişâhdan kendileri almak, kendileri müstebid bulunmak için gece-gündüz sefâretlere mürâca‘atla şu maksadı bir takım va‘dlerle te’min edip bu yolda İngilizlerden birçok paralar almaktadırlar.”73 Sultan’ın bu kanaatleri zanna değil, Ebuzziya Tevfik gibi Yeni Osmanlılar tarafından “Ebu’l-Ahrâr” (Liberallerin Babası) lakabı verilen Midhat Paşa’dan gelen bir habere dayanıyordu: “Midhat Paşa’nın konağında hemen her akşam (Namık) Kemal Bey, Ziya Bey (Paşa) ve Rüştü Paşa’larla diğer arkadaşların toplanıp içtiklerini ve ileri geri konuşmalar yaptıklarını öğreniyordum. Bir seferinde Midhat Paşa’nın «Hânedân-ı ‘Osmânî’den artık hayır gelmez. Cumhuriyete gitmekten başka çare kalmadı. Bunu nasıl sağlamalı dersiniz? Bu meseleyi sizin gibi birkaç kişi anlar. Âlemde bugüne kadar “Âl-i ‘Osmân” denilmiş, bundan sonra da “Âl-i Midhat” denilse ne olur? Siz ne dersiniz?» dediğini de yine o mecliste hazır bulunan bir kimseden öğrendim.”74 72 A.g.e., s. 181. 73 A.g.e., s. 141. 74 İsmet Bozdağ, Abdülhamidʼin Hatıra Defteri, Pınar, İstanbul 1985, s. 42. Bu hadisenin Şubat 1876’da yaşandığı ve İkinci Abdülhamid’in İlk Mâbeyn Feriki Eğinli Said Paşa’nın Hatıratında (1876-1880) da nakl edildiği söylenmektedir. BEDRİ GENCER 69 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan, “Şâhı ahvâle vâkıf” olmaya çağıran Âsım Efendi gibi âlimlerin arzusu istikametinde aslî mânâda istibdada dönerek birbirine bağlı iki açıdan idarî meşrûiyet krizini aştı: Devletin dizginlerine eline alarak ve sadık bürokrasi oluşturarak. Zamanında Mahmud Nedim Paşa gibi bürokratların istibdad talebi, aslında “kula kul olmama” arzusundan kaynaklanıyordu. Padişahın dirayet ve istibdadını kayb etmesi durumunda ise baskın çıkan Âlî Paşa gibi “kula kul olma” durumu, idarî meşrûiyet krizinin ana sebebiydi. Meşrû olan, “kula kul” değil, hamiyet ve dirayet sahibi Efendiye bağlı olmaktı. Devlet baba, halkın=sürünün pederi, kulların=hizmetçilerin efendisi idi. Sultan, devletin selameti uğruna idarî meşrûiyetin restorasyonu için bürokrasi ile yapılan kadim zımnî mukaveleyi yenilemeye yöneldi. Hedef, idarî meşrûiyetin restorasyonu yoluyla bürokrasi tarafından, orijinal mânâda istibdada dönerek devletin dizginlerini yeniden eline alan sultana ‘ubûdiyetle saltanatın namusunun, yeniden tahrim edilen devlete sadakatle devletin ırzının korunmasıydı. Osmanlı’da devletin Sultanı da aşan gayr-i şahsî ve Sultanla kaim şahsî iki boyutu vardı. Ahmed Vâsıf Efendi’nin kullandığı “ırz-ı devlet ve nâmûs-ı saltanat”75 tabirlerinin belirttiği gibi bu iki boyut, “devlet ve saltanat” kelimeleriyle anlatılabilirdi. Kullar=bürokratların bu iki boyuta karşılık iki ahdi ve vazifesi vardı: devlete sadâkat, saltanata ‘ubûdiyet ile birincisinin ırzını, ikincisinin namusunu korumak. Saray mektebi yerine modern mektepten yetişen darbeci subayın mahlû‘ padişaha “Efendimiz” değil, “Aziz Efendi” dediği zihniyetten farklı olarak bürokratlar, artık hem sultana, hem devlete bağlı, hem kul, hem rasyonel bürokrat olmak zorundaydılar. Padişah namına Makâm-ı Seraskerî Mektûbî Kalemi’nden Cevdet Paşa’ya gönderilen “Düstur Cem‘iyyeti kaç kişiden ibaret olduğu ve kangı sadr-ı a‘zamın zamanında ictimâ‘ ettiği” konulu bir yazı, devlet/bürokrasi münasebetine dair yenilenen bu anlayışı ve istisnaî formasyonundan dolayı Cevdet Paşa’nın Sultan’ın gözündeki değerini yansıtması bakımından önemlidir. 75 Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, Mücteba İlgürel (yay.), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994, s. 48. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 70 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yazı, gönderildikleri Berlin Kongresi’nde Osmanlı Devleti aleyhine Berlin Antlaşması’nı imzalayan üç Ermeni murahhasın meclis-i umûmî imtiyazı hakkında Meclis-i Vükelâ mazbatası ve kararnamesinin olmadığı belirtilir: “Taraf-ı Devletden gönderildikleri kendilerine beyân olunmuş ve bunlar Berlin’de devletin ‘aleyhinde Anadolu’yu şu hale koyacak sûretde imzâ koymuşlar ve devletin hâkiminin haberi olmadığı halde ol vakıtki vükelânın verdiği şeyi şimdi talebde bulunurlar, ne büyük küstahlık ve din ve devlete ve hemcinsine ne büyük hıyânet, la‘netullâhi ‘aleyh. Bu husûsa dâ’ir olan bi’l-cümle ma‘lûmâtları hâtırlarda kaldığı derecede ‘arz buyurmaları efendimize ve devlete olan sadâkat ve ‘ubûdiyyetlerine ve husûsıyle tarîk-i ‘ilmiyyeden yetişmiş bir zât-ı ‘âlî-kadr olmalariyle dîn-i mübîn-i İslâma olan şu zarardan bi’l-cümle ricâlden ziyade müte’essir olmaları (tabiîdir).”76 Artık devlet için bürokraside aranan ana vasıf, sadakat, yani, devlete sadâkat, saltanata ‘ubûdiyet idi; sadakat adalet, dirayet faziletti. Bürokrasinin istihdamında asıl, öncelikli ve kâfî şart, sadakat idi; sadakat ile dirayet, adalet ile faziletin buluşması ise ‘aliyyü’l-a‘lâ, kâfi ve vâfî idi. Tanzimat devrinde modernleşen devlet için yetişmiş adam kıtlığını anlatan “kaht-ı rical” tabiri revaç bulmuştu. Zaten kıt olan adamlar içinde bir de sadık olanını bulmak kolay değildi.77 II. Abdülhamid namına 24 Ekim 1886 (25 Muharrem 1304)’da Sadrazam Kâmil Paşa (25 Eylül 1885-4 Eylül 1891)’ya hitaben yazılan muhtıradaki “tecrübe edilmiş dirayet ve sadakat” vurgusu dikkat çekicidir: “Bu dakîkanın dahî lâyıkıyle ihâtasıyla bu yüzden dahî menâfi‘-i mukaddese-i saltanat ve devletin her türlü nakz ve halelden vikâyesi husûsu dirâyet ve sadâkat-i mücerrebe-i fahîmânelerinden bi-hakkkın me’mûl ve herhâlde ber-vefk-i dilhâh-i ‘âlî husûlü maksad-ı ‘uhde-i liyâkatlerine muhavveldir.”78 Kırımî-zâde Mehmed Neş’et’in Sultan’a sunduğu raporda olduğu gibi, devrin kayıtlarında geçen “asdikâ-yı bendegân” (sadık bendeler) tabiri, II. Abdülhamid’in oluşturduğu yeni sadık bürokrasi tipini anlatır: 76 Zekâi Ökte, Osmanlı Arşivi: Yıldız Tasnifi: Ermeni Meselesi, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1989, s. 311. 77 Ahmet Oğuz, “Türk Demokrasi Tarihinde Muhalefet Geleneğinin Oluşması Açısından Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 2/2 (2008), s. 109-120. 78 Sultan İkinci Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, C. II, s. 124. BEDRİ GENCER 71 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm “Bir haftadır Liman Reîsi Dilâver Paşa hazretlerinin vukû‘ bulan keyfsizliğinden bi’l-istifâde Nâzır-ı müşârun-ileyh, Liman Dairesi’nin ihlâl-i umûr ve mu‘âmelât fikrini tecdîd etmiş olduğu ve binâ-berîn beş mâh mukaddem kendisinin emr-i mahsûs üzerine hizmetinden çıkarmış olan Kayıkçı îdâresi Müdürü Ömer Efendi’yi bi’l-ilzâm yeniden hizmetine gönderip dâire umûrunun teşvîşine vâsıta ittihâz etdiği tahakkuk etmiş ve Ömer Efendi dahî asdikâ-yı bendegân şimdiden bârid mu‘âmeleler etmekde ve teşvîş-i mu‘âmelâta girişmekde bulunmuşdur. Şimdiye kadar muhâfaza etdiğimiz sadâkat ve istikâmet tarîkindan bizim içün inhirâf kâbil olmadığından Nâzır-ı müşârun-ileyh her ne türlü tedbîr ve vesâite teşebbüs etse ve Dilâver Paşa Hazretlerinin hastalıkları mâni‘-i müdâfa‘a ve mukâbele olsa dahî taraf-ı kemterânemizden def‘-i müdâhale ile zât-ı akdes-i hazret-i veliyy-i ni‘met-i a‘zamî hidemât-i seniyyesinde sıdk ü hamiyyetimizi vikâye vezâ’if-i sadâkatkârîden olduğu ve Hudâ-yı lem-yezel hazretleri sıdk-ı ifâdemize şâhid-i ‘âdil bulunduğu…”79 Vali Yusuf Ziya Paşa’nın Trabzon merkez mutasarrıfının sicil dosyasına yazdığı kayıt, Devr-i Hamîdî’de bürokratik sadakat kültürünün revacını göstermesi bakımından ilginçtir: “… me’mûriyyet-i hâzırasını hüsn-i îfâ etmekte olduğu gibi iktidâr ve ehliyyet ve ‘iffet ve istikâmet erbâbından olmasıyla maslahatca kendisinden cidden istifâde olunur bendegân-ı sadâkat-nişân-ı saltanat-ı seniyyeden olduğu…”80 Sultan, vazife verdiği tüm sadrazamlarda sadakat ilkesini diğer tüm özelliklerden önde tutmuştur.81 İlginçtir o, Midhad Paşa’ya yönelik kaleme aldırdığı sadaret tevcihi layihasında sadakatten değil, devletin içinde bulunduğu durumun böyle bir kararı gerektirdiğinden bahseder: “Ehemmiyeti muhtâc-ı ta‘rîf olmayan mesâlih-i hâzıra-i devletin yolile görülmesi ve Devlet-i ‘Aliyyemizin hukûk ve menâfi‘-i meş79 Kırımî-zâde Mehmed Neş'et, Kırımî-zâde Mehmed Neş’et Efendi tarafından Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a Takdim Edilen Jurnallerin Tahkîk Raporları, Raşit Gündoğdu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz (yay.), İstanbul 2006, s. 107. 80 Pakalın, a.g.e., C. V, s. 123. 81 Tahsin Paşa, nakl eder: “Saraya gelip (arz-ı ‘ubûdiyyet) etmek birçok kimseler için sadakat icabı olduğu gibi Sadrazam ve nazırlar için bir vazife, bir mecburiyet idi.” Tahsin Paşa, a.g.e., s. 31. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 72 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rû‘asının enzâr-ı ‘umûmiyyede isbâtıyla mesâ’il-i mevcûdeye bir hüsn-i netice verilmesi ve umûr-u mâliyyece devâm eden müşkilâtın ta‘dîline çalışılması husûslarında olan âmâlimiz, bir yed-i iktidâra tevdî‘-i idâreye lüzûm gösterib sizin sıfât-ı matlûbe ve müstakîmeyi câmi‘ olmanıza binâ’en mesned-i sadâret ‘uhdenize…” Bu tür bir ifade tarzı, Abdülhamid devrinde başka bir sadrazam tayininde kullanılmamıştır. Sonraki tayinlerin tamamına yakınında ısrarla saltanata sadakat esası vurgulanmıştır. Mesela İbrahim Edhem Paşa’ya vazife verildiğini bildiren layihada Paşa’nın “emniyeti haiz” olduğuna dikkat çekilir.82 Şerif Mardin’in belirttiği gibi, tahta çıktığı zaman Abdülhamid’in, 1) Hürriyetçi fikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanlılar), 2) Bâbıâlî erkânından bir grup, 3) Askerî kuvvetlerden oluşan bir grup, 4) Din adamlarından oluşan bir grupla karşılaştığı söylenebilirdi.83 Bu ittifak, Osmanlı İmparatorluğu’nda seyfiye, kalemiye, ilmiye gibi ana meslek gruplarının bir ittifakından başka bir şey değildi. İttifakın Âlî ve Fuad Paşa’dan kalan bir sisteme karşı başarıyla kullanılmış olması, gerektiğinde Abdülhamid’e de yönelebileceğini gösteriyordu. Abdülhamid devrinin bütün iç politikası, bu ittifakı çözmeye yönelik bir strateji olarak görülebilir. Sultan’ın askerler için kullandığı taktik, askerî kumandanların ellerinden yetkileri alıp Yıldız’ı askerî politika, “harekat ve eğitim” ve personel merkezi haline getirmek oldu. Öte yandan dış ilişkilerde sorunlar, olabildiğince asker ve silaha başvurmaksızın diplomasiyle çözülmeye çalışıldı. Donanma atıl bırakıldı. Bürokrasiye karşı kullanılan taktik ona önem vererek Yıldız’a bağlamaya çalışmak oldu. Peki, yeni bürokratlarda saltanata ve devlete aranan bu sadakat nasıl sağlanacaktı? Bunun cevabı basitti: Yeni seçkinler, yeni okullardan yetişecekti. II. Abdülhamid’in, seyfiye, kalemiye, ilmiye denen saltanata ve devlete sadık yeni askerî, mülkî ve adlî bürokratlar, artık yeni okullardan, 1834, 1859 ve 1880’de kurulan Mekteb-i Harbiye, Mekteb-i Mülkiye ve Mekteb-i Hukuk’tan yetişecekti. Sultan’ın cülûsundan sonra Yıldız Sarayı’na bağlı olarak Mekteb-i Âlî diye açılan Şehzâdegân mektebinde şehzadelerle birlikte 82 Yusuf Tekin, II. Abdülhamit’ten Cumhuriyet’e Miras: Bir Ulus Yaratma Projesi, Gökkubbe, İstanbul 2009, s. 197. 83 Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, s. 67-68. BEDRİ GENCER 73 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm okuyan paşazâdeler, 1889’da Mekteb-i Harbiye’de açılan özel sınıflara devam etmeye başladılar.84 Sultan, Mülkiye’den birincilik ve ikincilikle mezun olanları Mâbeyn’de kendi hizmetine alarak akranından daha yüksek bir hayat standardı sağlıyordu. Mülkiye mezunu olmayan biri, kaymakamlığa tayin edilmiyordu. Mülkiye’nin 1887’den sonra bir siyasî faaliyet merkezi olmaya başladığı derecede Padişah’ın Mülkiyelileri kendine bağlaması politikası başarılı olmamış sayılmalıdır. Mülkiye’den çıkan akımları genel olarak “âdâbını muhafaza eden” tipte muhalefet yarattıkları derecede Padişah başarılı olmuş sayılabilir.85 Sultan, bu şekilde sadık bürokratlardan bir kadro kurarak devletin dizginlerini eline aldı. Osmanlı’da kritik rejim değişiklikleriyle birlikte hükümet yerinin de değiştiği görülür. II. Mahmud, Topkapı Sarayı’ndan Beşiktaş Sahilsaray’ına, halefleri Abdülmecid ile Abdülaziz ise Eski Çırağan (1841) ile Dolmabahçe (1854) Sarayı’na taşınarak devleti yönetmişlerdi. II. Abdülhamid, birinci yılında aldığı kararla Dolmabahçe Sarayı’ndan Yıldız Sarayı’na taşındı. Bu, sadece bir mekân değil, aynı zamanda selefi Abdülaziz devrine tepkiden kaynaklanan bir hükümet anlayışı değişikliğiydi. Sultan, yabancı devlet yetkililerine karşı gereken dirayeti gösteremeyen Bâbıâlî’nin gücünü Yıldız Sarayı’na taşıdı. Sultan’ın 1 Eylül 1876’daki cülûsundan itibaren 1876-1878 arasında Mâbeyn Başkâtipliği görevini yürüten Küçük Mehmed Said Paşa, Tahsin Paşa,86 Mehmed Memduh, Ahmed Saib, Musa Kâzım ve Celâl Nuri gibi kişilerin de belirttiği üzere, Hamîdî istibdadın, Saray merkeziyetçiliğinin fikir babası sayılır: “Sultan Hamid, kuvvetli bir merkeziyetçi idi. Mülkî, askerî, siyasî, dinî ve içtimaî bütün mesâili Yıldız’da toplamıştı. İstibdat idaresinin icâbât-ı tabîiyesinden olan bu sistem, Said Paşa’nın eser-i himmetidir. Mâbeyn başkâtipliği zamanında Said Paşa, Sultan Hamid’i bu yola sevk etmişti. Said Paşa, kudret-i ilmiye ve kalemiye sahibi ve son derece cerbezeli olduğundan Sultan Hamid’i bu tarz-ı idareye sevka muvaffak olmuştur. Nihayet iş o hale gelmiştir ki, devlet mesâilinin tamamen 84 Ergin, Türk Maarif Tarihi, C. I, s. 6-10, C. III, s. 892. 85 Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, s. 70. 86 Tahsin Paşa, Abdülhamid Yıldız Hâtıraları, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1931, s. 30. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 74 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm saraydan geçmesini, sarayın ıttılâ‘ına vâsıl olmadan hiçbir kararın ittihâz edilmemesini Sultan Hamid, adeta bir ‘umde olarak kabul etmiştir. Artık her iş saraydan geçecek, her şey sarayda karar kılacak, herkes sarayı melce tanıyacaktı. Bundan dolayıdır ki her gün Yıldız kapısından giren insanlar, Yıldız telgrafhane ve postahanesinden geçen telgraf ve mektuplar sayılmayacak derecede idi.”87 Sultan, bilhassa Cevad Paşa’nın sadarete atandığı 1891’den sonra fiilen hükümetin bütün yetkilerini eline alarak, Bâbıâlî’yi tamamen bypass ederek iç ve dış politikanın asıl yürütücüsü haline geldi.88 Zaman içinde Yıldız’ın bütün kurumlarla doğrudan yazışma tekelini de ele geçirmesi, Bâbıâlî’yi tamamen devreden çıkarmıştı. İbnülemin M. Kemal İnal’ın tabiriyle, bu süreçte sadrazamlar, “Bâbıâlî’de bostan korkuluğu hükmünde” olmuşlardır.89 Bu süreçte Yıldız Sarayı, fiilî bir meclis ve kabine haline geldi. Saray’da din, ırk sınıf ve meşrep ayırımı yapılmadan, sadece sadakat ve liyakat kıstasına göre her alanda mütehassıs bir dizi danışman istihdam edildi.
Avrupalılar, yerli Hıristiyanlar, ‘süper alafranga’ kalem efendileriyle en muhafazakâr tarikat şeyhleri, Yıldız Sarayı’nda hep birlikte çalıştılar; bir gayr-i resmî parlamento gibi imparatorluktaki her dinî, ırkî ve sosyal grup, 87 Tahsin Paşa, Said Paşa’ya kendi eseri istibdadın iki ucu keskin kılıç gibi bir gün kendisine de dokunacağının hatırlatıldığını kayd eder: “Abdülhamid’i bu tarzı idareye alıştıran ve sarayı herkesin ve her işin merci ve merkezi haline getiren zât, Said Paşa olduğu hakkındaki kanaat o kadar kuvvetli idi ki seleflerimden Ali Fuad Bey, Said Paşa’nın ilk sadaretinde hatt-ı hümâyûnu hâmilen Said Paşa ile birlikte Bâbıâlî’ye giderken, “Paşa Hazretleri, Saray-ı Hümâyûn’un merkeziyet usûlünden en evvel zât-ı devletiniz şikâyet edeceksiniz” diyerek Said Paşa’nın sarayda tesis ettiği merkeziyet sisteminin bir Sadrazam için tahammül-fersâ bir şey olduğunu ima etmek istemiştir. Bu merkeziyet siyasetinin Sultan Hamid’in umûr-ı devlet üzerinde kontrolünü temin ettiği ne kadar aşikâr ise, Bâbıâlî’nin kuvvetini adeta sıfıra indirdiği de o derece bedîhîdir. Binaenaleyh idare-i memlekete ait mes’uliyetleri düşünürken bu noktanın nazar-ı dikkate alınması icap eder.” Tahsin Paşa, a.g.e, s. 33. Said Paşa ise hatıratında, sarayın Bâbıâlî’yi fiilen bir icra memurluğu mesabesine indirdiğini, dâhiliye, hâriciye, maliye, askeriye, zaptiye, maarif, ticaret ve nafıa alanlarına sarayın nasıl müdahale ettiğini uzun uzadıya anlatır, ancak bu yönetim tarzının mimarının kendisi olduğu tenkitlerini ise reddeder. Saîd Paşa, Saîd Paşa’nın Hâtırâtı, I-III. Dersaâdet: Sabah Matbaası, C. I, Dersaâdet h. 1328, s. 14-17; İnal a.g.e., C. II, s. 1046; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim, İstanbul 2004, s. 165. 88 Akyıldız, a.g.e., s. 168. 89 İnal, a.g.e., C. III, s. 1547, 1552. BEDRİ GENCER 75 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm sarayda temsil edildi. Ayrıca Saray’da çeşitli alanlarda bir dizi geçici ve daimî komisyonlar kuruldu. Bunlar, alternatif hükümet, gölge kabine gibi çalıştı. Bâbıâlî’den saraya sunulan her türlü teklif, önce Sultan tarafından bu komisyonlara havale ediliyor, komisyonların yazılı beyanları üzerine danışmanların fikirleri alındıktan sonra son sözü Sultan söylüyordu. Ancak Abdülhamid’in bu komisyonlar ve danışmanlardan gelen görüşleri çoğunlukla olduğu gibi kabul ettiği görülmektedir. Padişahın hiç müdahale etmediği tek alanın adalet ve hâkimler olması mânâlıdır. Yapılan incelemelere göre Sultan, hayatında sadece iki idam cezasını tasdik etmiştir.90 Böylece Yıldız Sarayı, sadece payitahtın değil, bütün mülkün merkezi oldu. Sultan, yerel muhtariyet yönündeki bütün eğilimleri bastırmaya çalıştığı gibi, bürokratik hiyerarşi ve kurallara bakmadan taşradaki yöneticiler üzerinde de sıkı bir kontrol kurmuştur. O, icabında taşradaki yöneticilerle doğrudan yazışarak tayinlerde bizzat müdahil olmuştur. “Bunu tamamlayıcı ve belki de paradoksal bir unsur olarak, taşradaki söz sahibi eşrafla yakın münasebetler kurup, çoğu zaman devletin memurları karşısında eşrafın yanında yer almıştır. Dahası, İstanbul ile vilayetler arasında sivil ve askerî alanlarda alternatif bir iletişim kanalı yaratmıştır. Vali-Dâhiliye Nâzırı-Sadrazam-Sultan sırasıyla işleyen resmî bürokratik kanalın yanında, vilayetler ile saray arasında gayr-i resmî doğrudan bir kanal kurulmuştu. Bunda hem vilayetlerde yaşayan, hem de o vilayetleri İstanbul’da temsil eden eşraf rol oynadı. Eşrafın talepleri resmî bürokratik mekanizmanın uzun işleyişi beklenmeden, saraydaki ‘temsilcileri’ tarafından -telgrafın da sağladığı kolaylıkla- hemen Sultana iletilirdi. Burada hem paralel bir karar alma süreci, hem de alternatif iletişim kanalları söz konusudur.”91 90 Akyıldız, a.g.e, s.175-177; Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları Sayı 47 (2016), s. 353-409. Nitekim Sultan, kızı Şadiye Osmanoğlu’nun hatıratında verdiği idam cezasıyla ilgili bu arşiv verilerini şöyle teyit eder: “Allah’ıma sığındım. Vicdanımı tâzip edecek harekette bulunmadım. Kimsenin başını menfaatim için kestirmedim. Kimsenin idamını imza etmedim. Şadiye Osmanoğlu, Babam Abdülhamid Saray ve Sürgün Yılları, Timaş, İstanbul 2009, s. 56. Yalnız bir tek harem ağasının idamını işlediği bir cinâyetten dolayı kısasa kısas olmak üzere imza ettim.” Keza diğer kızı Ayşe Osmanoğlu’nun hatıratındaki ifadeler de bunu doğrular. Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid: Hatıralarım, Selçuk, İstanbul 1984, s. 285-286. 91 Tahsin Paşa, a.g.e, s. 30-32; Akyıldız, a.g.e, s. 139, 170-171; Çetinsaya, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, s. 378. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 76 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu gelişmeye karşı Bâbıâlî’nin yeniden bütün işlerin mercisi olmasını isteyen Sadrazam Cevad Paşa’ya cevap olarak gönderdiği muhtırada (Şubat 1895), Sultan, bu talepleri diktatörlük hevesi olarak tavsif edecektir: “… kâffe-i umûrun merci‘i Bâbıâlî olması, yâni şevket-meâb efendimiz hazretlerine takdim olunacak ma‘rûzâtın kâmilen sadaret vasıtasile ‘arz olunması ve başka hiç bir tarafdan ma‘rûzât vukû‘ bulmaması ve bir mâdde hakkında bir kaç tarafa telgraf çekilmeyüb yalnız Bâbıâlî’ye çekilmesi ‘arz olunuyor. Bu hâlde zâtı-şevket simât efendimiz hazretlerinin alacakları ma‘lûmât, makâm-ı sadâretin ‘arzından ‘ibâret kalub memleketde taş taş üzerinde kalmasa başka tarafdan ‘arz-ı ma‘lûmât olunamayacak. Bir de yine zikr olunan ‘arîzalarında ıslâhâta me’mûr olacak komisyonun iş‘ârâtını yalnız Bâbıâlî’ye bildirmesi lâzım geldiği ‘arz olunuyor. Bu kadar ‘asırlık bir devletin umûr-ı mühimmesi mes’ûliyyetini yalnız ‘uhdelerine almakdan nasıl ihtirâz edilmiyor, bunlar diktatörlük değil de nedir?”92 İçtimaî Meşrûiyetin Hamîdî Restorasyonu: İkbalden İdbara Ulemâ Saydığımız sebeplerle umumî olarak ulemânın Tanzimat sürecinde modernleştirmeyi meşrûlaştırma imkânı ve modernleştirmeyi gayr-i meşrûlaştırmak üzere muhalefetten başka bir seçeneği kalmamışı. Ulemânın temsil ettiği şeriat adına İslâmcı-ideolojik bir muhalefete geçmesi, bekâ için sekülerleşme zaruretindeki devlete vahim bir tehdit oluşturacaktı. Klasik devirde hassas bir dengeye oturan şeriat ve kanuna bağlı içtimaî ve idarî meşrûiyet, şimdi kutuplaşmıştı. Bu kutuplaşmanın aşılması için içtimaî meşrûiyetin faili ulemânın tecrit ve tasfiyesinden sonra yeni alternatif meşrûiyet failleri ve meşrûlaştırma tarzlarının bulunması gerekiyordu. Osmanlı’da idarî meşrûiyet, politik ve biyolojik bakımdan siyaset ve iḥsâ yoluyla devletin tahrimine (nötralizasyonuna) dayanıyordu. Kapıkullarının “siyaseti” yoluyla mahrem (nötral, dokunulmaz) bir varlık, alan olarak Devletin ırzının ve Harem ağalarının “iḥsâsı” yoluyla Saltanatın namusunun korunması. İçtimaî meşrûiyetin çözümü, siyaset ve iḥsâya karşılık olarak tecrit ve tasfiye, ulemânın devletten tecridi ve mülkten tasfiyesine 92 İnal, a.g.e, C. III, s. 1278. BEDRİ GENCER 77 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dayanıyordu. Birincisi, ulemânın İslâmcı-ideolojik muhalefetle devletin hürmetini ihlal ve meşrûiyetini tehdit etmesini, ona dokunmasını önleyecek şekilde devletin-siyasetin tahrimi, ikincisi, devletin gidişatı giderek şeriattan uzaklaşma yönünde olduğundan ulemânın eğitim ve işlevinin tadili yerine tatili, fiilen işlev alanının daraltılması ve âtıl bırakılması. Ahmed Cevdet, bizzat mensubu olduğu ulemâyı devletten tecrit ederek İslâmcı muhalefeti temelsizleştirmek için tâ İbni Haldun’un gelen emperyal sistemlerde ortaya çıkan siyasetin özerkliği ve nötrlüğü anlayışını esas alır. Ona göre “mebâhis-i mülkiyye” (siyasî konular) üzerinde muhakeme kabiliyetlerini kayb etmeleri sonucunda ilmiyenin siyasî karar-alma mekanizmasına katılma imkânı kalmamıştı. Bu yüzden o, mensup olduğu sınıfın yetkilerinin kısıtlanmasını, muafiyetlerinin kaldırılmasını, vazife alanlarının net bir şekilde tanımlanarak umumî idarî mekanizmayla bütünleştirilmesini savunuyordu. Bunun sonucu ise ulemâ sınıfının iç özerkliğinin kaybıyla depolitize olmasıydı. Cevdet, bunun yerine, değerli saydığı tek-tük âlimin, kendisinin yaptığı gibi, ferdî olarak aktif idarî görevler almasını savunur.93 Devr-i Hamîdî’de İlmiye en çok “üvey evlat” muamelesi gören müesseseydi.94 Tahsin Paşa’nın nakline göre: “Meşihat dairesi, Abdülhamid’in en çok dikkat ve tarassut altında bulundurduğu bir makamdı; bir fetva ile Padişahların yarım saat içinde yuvarlandıklarını biliyordu. Meşihatle münasebâtı olmak, hatta orada bir tanıdığı bulunmak, bir insan için tehlikeli idi. Meşihate ait haberler, jurnaller, hele fetva hikâyelerini de ihtiva ederse, büyük bir ehemmiyetle telakki olunurdu. Şeyhülislâm Efendi, saraya geldiği günler yolunun üstünde tesadüf edenler bile selam vermek mecburiyetinde kalmamak için ya başlarını çevirirler, ya yollarını değiştirirlerdi.”95 Bu yüzden Devr-i Hamîdî’de medreselerin ıslahına teşebbüs edilmedi. Tanzimat devrinde ilmî Türkçülüğün öncülerinden Süleyman Hüsnü Paşa (1838- 1892)’nın 1875 yılında ilmiye ve askeriye talebesine yabancı dil öğretmek üzere kurduğu, devrin önde gelen âlimlerinden Seydişehirli Mahmud Es‘ad 93 Neumann, a.g.e., s. 101. 94 Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, s. 67-68. 95 Tahsin Paşa, a.g.e., s. 39-40. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 78 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Efendi’nin de mezun olduğu idâdî (lise) ve âlî (yüksek) derecelerdeki Menşe-i Muallimîn, iki yıl sonra 1877’de kapatıldı.96 Osman Nuri Ergin’e göre: “Esasen bu devirde Abdülhamit II’ye medrese programlarının ıslahından, softaları fikren yükseltecek derslerin programa ilâvesinden bahs etmek büyük bir hıyanet ve cinayet sayılırdı ve buna kimse cesaret edemezdi. Hatta bu devirde talebe askerlikten istisna edilerek medreseler bir asker kaçağı yuvası ve bir cehalet ocağı haline getirildi.”97 İddiaya göre, ulemâyı “köreltme” uygulamalarından biri, siyasî fikirlerin tartışılmasına vesile olacak dinî eserlerin yasaklanmasıydı. Genç Türklerle iş birliği yapan Hoca Muhiddin, bu iddiayı şöyle dile getirir: “Zaman-ı saadetten şimdiye kadar hiçbir pâdişâh vaktinde kütüb-i şer‘iyye nüshalarının toplandığını işittiniz mi? Medreselerin harâbiyetten, hayvan damlarından farkı kalmadı. Seyyahlar gelip görüyorlar, bari ecânibden hicâb ediniz...”98 Kanûn-ı Esâsî yayıncılarından Hoca Muhiddin, Hoca Kadri ve Ubeydullah Efendi gibi kimselerin Genç Türklerle niçin iş birliği yaptıkları meselesi bu açıdan değerlendirilmelidir. 1897 yılında Genç Türkler arasında ilk tutuklamalardan sonra kurulan Numûne-i Terakki grubunda bulunan ulemânın sayısı kabarıktı.99 Bu süreçte medreseler, ilan edilmeyen resmî bir kararla zaman içinde kendi kendini tasfiyeye bırakılmıştır. Yeni askerî ve mülkî bürokrasiyi (seyfiye ve kalemiye) yetiştirecek Mekteb-i Harbiye ve Mekteb-i Mülkiye, 1834 ve 96 Menşe-i Muallimîn’in tedrisatı, Doksanüç Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı çıkınca, çoğu asker olan hocalarının sefere gitmek zorunda olmasıyla bir ara gevşemiş, daha sonra da kesilmiştir. Okulun kapatılmasında Süleyman Hüsnü Paşa’ya muhalif bazı kişilerin İkinci Abdülhamid’e sundukları jurnallerin de tesiri olduğu rivayet edilmektedir (Yıldız 1992: 462). Serhafiye Zülüflü İsmail Paşa’nın jurnali: «Süleyman Paşa, efkâr-ı muzırra ashâbından biridir. Memlekette esâs-ı hürriyet üzerine müesses bir hükümet teşkil etmek istiyordu. Lâkin ümmetin pîşvâsı olan ulemâ ile memleketin kuvve-i hayâtiyesini teşkil eden ordu bu mel‘ûnane fikre iştirak etmedikçe mevki‘-i tatbîka vaz‘ etmek mümkün değildi» Ergin, Türk Maârif Tarihi, C. I, s. 720. 97 Ergin, Türk Maârif Tarihi, C. I, s. 108, 720. 98 II. Abdülhamid’in hal‘ fetvâsında hal‘ için “İmâmül-Müslimîn olan Zeyd, ba‘z-ı mesâ’il-i mühimme-i şer‘iyyeyi kütüb-i şer‘iyyeden tayy ve ihrâc ve kütüb-i mezkûreyi sun‘ ve hark ve ihrâk…” gerekçesi öne sürülür. Bu fetvânın kendisine okunması üzerine Sultan, «Ben hangi kütüb-i şer‘iyyeyi yakmışım? Hasbünallâh derim» diyerek iddianın şer‘î kitapları yaktırdığı kısmını reddederken toplattığı kısmını zımnen kabul etmiş olmaktadır. Ayşe Osmanoğlu, a.g.e., s. 150. 99 Mardin, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, s. 71. BEDRİ GENCER 79 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1859 yılında II. Mahmud ve Sultan Abdülmecid devirlerinde kurulmuştu. Ancak ilmiyeye alternatif yeni seküler adlî bürokrasiyi yetiştirecek Mekteb-i Hukuk’un 1880’de “İslâmcı padişah” II. Abdülhamid devrinde kurulması kaderin cilvesidir. Belki de medrese ve ulemânın tatili, kasdî bir tercih ve siyasadan ziyade şartların zorladığı tabiî bir gelişmeydi. Zira birincisi, Osmanlı otoriteleri belki de sezgisel olarak biliyorlardı ki, dinde ilim özünde câmi-temelli, sivildir. Ve bu din, Batı’da olduğu gibi, ulemânın değil, Allah’ın koruması altındadır; asıl peygamber vârisi âlimler olarak veliler, devlet dışındaki sivil alanda irşâd vazifelerini her halükârda sürdüreceklerdir. İmam-ı A‘zam gibi peygamber varisi kadim âlimlerin temsil ettiği ilmin muhtariyeti, âlimin istiklali anlayışına göre devlet bir arızaydı ve bu arızî cihaz, meşrûiyet kaygısıyla ulemâyı sahiplendiği gibi bir gün yeni bir meşrûiyet kaygısıyla pekâlâ sırtından da atabilirdi. Ulemâ, bu hakikati unutmuş ve acı da olsa hatırlamıştı. İkincisi, bu yüzden devlet için makul olan, elindeki sınırlı kaynakları medresenin reformu için harcamak yerine ihtiyaç duyduğu yeni personeli yetiştirecek yeni okullara sarf etmekti. Sultan, medreseleri ve dolayısıyla ulemâyı zevale terk edecek, mekteplerin ve dolayısıyla aydınların kıyamını ise göze alacaktı. O, bu okullardan yetişecek Genç Türkler veya İttihat Terakki diye bilinen seçkinlerin iktidarının altını oyacağını bilerek, bindiği dalı kesmeyi göze alarak devletin bekâsı uğruna bu okulları açtı. İçtimaî Meşrûiyetin Hamîdî Restorasyonu: Pederden Halifeye II. Abdülhamid, içtimaî meşrûiyetin faili ulemâyı safdışı bıraktıktan sonra ümmetin asıl kanaat önderi olarak Ahmed Ziyaeddin Gümüşhânevî ve Muhammed Zâfir Medenî gibi şeyhler ile vatansever Namık Kemal ve Ahmed Midhat gibi aydınlar sayesinde dört yolla içtimaî meşrûiyeti restorasyona yöneldi. 1.Patrimonyalizm: Halkın pederi imajının tahkimi 2.İmamet: Ümmetin tabiî, meşrû otoritesi olarak hilafetin tahkimi 3.Sünnet: Ümmetin birleştiği doğru inanç çerçevesi olarak ehl-i sünnet itikadının tahkimi Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 80 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 4.Cemaat: Ümmetin dayandığı orijinal ümmet olarak Arapların sembolleştirilmesi II. Abdülhamid’in Arnavutluk bölgelerinin “tevhid-i idare” (otonomi) adıyla tek müstakil bir bölgeye dönüştürülmesi projesiyle ilgili şayialara karşı Arnavutları uyarmak için yazdığı siyasî muhtırada patrimonyal ve İslâmî meşrûiyeti vurgular.100 Tahsin Paşa’nın da belirttiği gibi, Abdülhamid’in Arnavutların şecaat ve sadakatleri hakkında kuvvetli kanaati, onlara yüksek itimadı vardı; Sultan’ın Balkan siyaseti, Arnavutlara itimadına dayanıyordu.101 Rumeli’de Arnavutlar, Abdülhamid siyasetinin bir istihkâmı gibi telakki olunurdu. Arnavutluk’a “Osmanlı Rumeli’sinin direği” yâhut “Devlet-i Osmâniye’nin belkemiği” denirdi.102 “Ey hüsn-i haliyle, niyetiyle, hamiyetiyle, gayret, şecaat ve kuvvetiyle üstün ve meşhur olan Arnavutluk ahâlîsi!” diye hitap eden Sultan’a göre tevhid-i idare, yabancıların ülkeleri bölmek ve yutmak için tasarladıkları kötü niyetli bir projeydi. Bu bozuk fikir, Kırımlıları Osmanlı, Dağıstanlıları da tâbi‘ oldukları devletten ayırarak yabancılar tarafından yutulacak lokma haline getirdi. Bir çobanın riayet ve himayesi altındaki sürüden ayrılan koyunlar, elbette kurtlara yem olur. Sultan, “Osmanlı, pek çok kan dökerek aldığı bu vilayetlerin yabancıların eline geçmesine nasıl göz yumabilir?” diye sorduktan sonra nida eder: “Haiz olduğum hilafet-i kübrâ münasebetiyle, hepinizin de pederi bulunduğum, rahat ve huzurunuza herhangi bir zarar ve noksanlık gelmemesi için uykumu, rahatımı ve nefsime hoş gelen şeylerin tamamını terk ettiğim teslim olunan hakikatlerdendir. Hal böyleyken, evlâdımın bir kısmı olan Arnavutları babalık şefkatimden nasıl uzaklaştırabilirim?” Böylece müslim ve gayr-i müslim unsurlardan mürekkep heterojen Arnavut halkına karşı yatay ve dikey diyebileceğimiz, hem patrimonyal babalık, hem İslâmî halifelik otoritesini vurgular. Sultan, “devlet/mülk” ayırımına tekabül eden “ıslâh/ihyâ” formülünü modernleşme sürecine uyarlayarak modernleşme ile birlikte onu dengeleyecek ve kaçınılmaz olarak bir şekilde İslâm’ı ideolojileştirecek meşrûlaş100 Sultan İkinci Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, C. I, s. 125-127. 101 Tahsin Paşa, a.g.e, s. 25. 102 Aksun, a.g.e, s. 200. BEDRİ GENCER 81 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm tırma hareketini elele yürüttü: Devlet=politik toplumda ıslâh, mülk=sivil toplumda ihyâ. Geleneksel İslâmî terminolojide ıslâh, bid‘at denen sünnete aykırı yenilikleri gidermek demekti. Oysa Osmanlı XIX. asrında ıslâh, “düşmana kendi silahlarıyla karşı koyma” mânâsına gelen klasik misilleme düsturunca, Batı’dan gelen tehdit edici yenilikleri dengeleyecek, bid‘at-ı seyyie olarak modernleşmeye karşı bid‘at-ı hasene sayılan yeniliklerin icrâsı mânâsını kazandı.103 Devlette ıslâh, Mecelle projesinde tecessüm eden Cevdet tarafından temsil edilen politik muhafazakâr aktivizmin ürünüydü. Asırlardır el-Mültekâ (İbrahim Halebî) gibi eserlerde geleneksel formatıyla uygulanan fıkıh, modernleşen devlette hâkimiyetini sürdürmesi ümidiyle Mecelle ile mevzuat kisvesine büründürüldü. Buna karşılık milletin yaşadığı sivil alanda ihyâ, ehl-i sünnet ve cemaat tabirindeki sünnet ve cemaate vurgu şeklinde iki türlü yapıldı. Burada sünnetin ihyâsı da ilmî ve amelî olarak iki boyutta ele alınabilirdi. Geleneksel olarak ilmihâller, dini sünnet olarak anlatan popüler İslâmî kılavuzlar olarak görülebilirdi. İslâm’a göre din, Rasûl-i Ekrem ‘aleyhi’s-salâtü ve’s-selâmın sünnetinde mütecessim ve meknûzdur. İmam Birgivî’nin Risâle-i Birgivî adlı ilmihâlinin 1803 yılında matbaada ilk basılan eser olması, bu bakımdan mânâlıdır. Bilahare 1842 yılında Mızraklı İlmihâl adıyla bilinen diğer bir klasik ilmihâl Miftâhu’l-Cenne basılacaktır. Oflu Mehmed Emin Efendi’nin Risâle-i Birgivî’nin izinde giden Necâtü’l-Mü’minîn: Namazı ve Zekâtı ve Orucu Beyân Hakkında Necâtü’l-Mü’minîn Risâlesidir adlı ilmihâli de bu sıralarda yayınlanır. Gazâlî’den Nâblusî’ye Sünnî İslâm’ın klasiklerinin bu devirde Arapça asılları veya Türkçe tercümeleriyle yayınlanması tesadüf değildi. Osmanlı reform asrında sivil alanda sünnetin ihyâsının amelî boyutu ise halkı sünnete sarılmaya zorlama olarak kendini gösterir. Modernleşmeden dolayı meşrûiyet krizinin başladığı Nizam-ı Cedit devrinden itibaren padişah, bir taraftan muhtemel dinden uzaklaşma ithamlarını önlemek, diğer taraftan İslâm’ın içtimaî kaynaşmayı sağlayan moral gücünden yararlanmak için câmilerde cemaatle kılınmasını, Ramazan orucunun tutulmasını emir, 103 Kemal Haşim Karpat, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity State Faith and Community in the Late Ottoman State. Oxford University Press, Oxford 2001, s. 187-188; Selim Deringil, “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808–1908”, Comparative Studies in Society and History, vol. 35/1 (January 1993), s. 27. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 82 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm bunlara uymayanlara ceza gibi uygulamalara gidiyordu.104 Bu tür uygulamalar, II. Abdülhamid devrinde daha da arttı. Devr-i Hamîdî’de “ehl-i sünnet ve cemaat” tabirindeki sünnete vurgudan sonra cemaate vurguya baktığımızda II. Abdülhamid’in meşrûiyet siyasetinin ana ayaklarından biri olan İslâmcılığa geliriz. İslâmcılığın mânâsı, sünnet/cemaat ile devlet/ulus ayırımlarına göre değişir. Burada cemaat ile ulus arasında tekabül açıkken sünnet ile devlet arasındaki münasebet muğlak görünür. Sünnet, aslında şeriat, şeriat ise İslâm mânâsına gelir.105 Dolayısıyla şeriatçılık=İslâmcılık, emperyal devletlerden ulusal devletlere dönüşüm sürecinde önce ulus-kurucu, sonra devlet-kurucu bir ideoloji olarak işlemiştir. Tanzimat devrinde proto-milliyetçilik (ön-milliyetçilik) olarak Osmanlıcılıktan İslâmcılığa, Osmanlıcı milliyetçilikten İslâmcı milliyetçiliğe doğru ulus-kurma sürecinin üç merhalesi ayırt edilebilir: 1. Tanzimat-1839: Osmanlı vatanseverliği 2. Islahat-1856: Osmanlı milliyetçiliği 3. Berlin Kongresi-1878: Osmanlı-İslâm milliyetçiliği Heterojen Osmanlı tebaasını bir arada tutacak bir bağ olarak Osmanlı vatanseverliğini öngören İttihâd-ı ‘Anâsır=Osmanlıcılık, Tanzimat’ın ilk proto-milliyetçilik (ön-milliyetçilik) ideolojisiydi. Geleneksel olarak Dâru’l-İslâm=Osmanlı’da tebaiyet, “eşit fakat ayrı” denen bir tefrîk-i cins ü mezhebe (etnik ve dinî ayırıma) dayanıyordu. II. Mahmud, “Ben tebaamın Müslümanını câmide, Hristiyanını kilisede, Musevisini de havrada fark ederim; aralarında başka gûnâ bir fark yoktur. Cümlesi hakkındaki mahabbet ve adaletim kavîdir ve hepsi hakîkî evlâdımdır” sözüyle “bilâ tefrîk-i cins”, yani dinî-hukukî hiyerarşi korunmakla birlikte ırk ayırımının kaldırıldığı bir Osmanlı vatanseverliğini ifade ediyordu. Namık Kemal, Tanzimat Fermanı’nda ifadesini bulan bu Osmanlıcılığı “Vatan sevgisi imandandır” 104 Enver Ziya Karal, Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları-Nizam-ı Cedit 1789-1807, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1946, s. 127; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi VIII: Birinci Meşrûtiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988, s. 198. 105 Muhammed Hayr Ali Ferec, Târîhu Mustalahi’s-Sünneti ve Delâletühû, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrût 2012, s. 48, 72, 73. BEDRİ GENCER 83 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm mânâsına gelen “Hubbü’l-vatani mine’l-îmâni” hadisiyle temellendirmişti. Tanzimat Fermanı’ndaki şu ifadeler aslında geleneksel dinî-hukukî hiyerarşinin korunduğunu ifade ediyordu: “…tebe‘a-i saltanat-ı seniyyemizden olan ehl-i İslâm ve milel-i sâ’ire bu müsâ‘adât-ı şâhânemize bilâ-istisnâ mazhar olmak üzre cân ve ırz ve nâmus ve mâl maddelerinden hükm-i şerî iktizâsınca kâffe-i memâlik-i mahrûsemiz ahâlîsine taraf-ı şâhânemizden emniyyet-i kâmile verilmiş…”106 Düvel-i Muazzama’nın bunun modern vatandaşlık anlayışına uymadığı gerekçesiyle Osmanlı otoritelerine yaptıkları baskı sonucunda ilan edilen 1856 Islahat Fermanı ile “bilâ tefrîk-i cins ü mezheb” (etnik ve dinî ayırım yapmaksızın) Osmanlı tebaası arasında ırkî ve dinî-hukukî hiyerarşiyi tamamen kaldıran modern seküler vatandaşlığa geçildi. Artık Osmanlı tebaası “bilâ tefrîk-i cins ü mezheb”, yani ırk ve din ayırımı yapılmaksızın eşit vatandaşlar kılınmıştı: “…ve mezheb ve lisân ve yâhûd cinsiyyet cihetleriyle sunûf-ı tebe‘a-i saltanat-ı seniyyemden bir sınıfın âhar sınfdan aşağı tutulmasını mutazammın olan kâffe-i ta‘bîrât ve elfâz ve temyîzât-ı muharrerât-ı dîvâniyyeden ile’l-ebed mahv u izâle kılınması…” İlginç olan, Islahat Fermanı’nda ilk defa “vatandaşlık” kavramının kullanılmasıydı: “…revâbıt-ı kalbiyye-i vatandaşî ile birbirine merbût olan ve nazar-ı ma‘delet-eser-i müşfikânemde müsâvî bulunan kâffe-i sunûf-ı tebe‘a-i şâhânemin her yüzden husûl-i temâmî-i se‘âdet-i hâl ve mcmâlik-i şâhânemizin ma‘mûriyyetini müstelzim olacak esbâb ve vesâ’ilin an-be-an ilerlemesi murâd-ı merhamet-i‘tiyâd-ı mülükânem iktizâsından bulunduğuna binâ’en…” Bununla İttihâd-ı Anâsır denen Osmanlıcılığın bir adım ilerisine, vatanseverlikten milliyetçiliğe geçileceği umuluyordu. Böylece Gülhane Fermanı’nın öngördüğü Osmanlı vatanseverliğinden eşit vatandaş kimliğinde temellenen Osmanlı milliyetçiliğine geçilecekti. Ancak mutlak eşitlik, “vahdet içinde kesreti” sağlamaya yönelik kadim hiyerarşik dünyagörüşüne mugayir modernizmin herkesi kandıran yanılgısıydı. Eşit vatandaşlıkla kimlikler hiyerarşisi eşitliğe yerini bırakmayacak, sadece kılık değiştirecekti. 106 Ed. Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islâhâtı: 1826-1882, Ali Reşad (trc.), Kanaat Kütüphanesi, İstanbul h. 1328, s. 479, 481; Roderick Davison, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923: The Impact of the West, Saqi, USA 1990, s. 116-119. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 84 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1839 ile 1856 fermanları arasında gözden kaçırılan kritik bir nokta vardı. 1839 Fermanı’nda gayr-i müslim tebaanın ötekisi Müslümandı; gaye, hâkim müslim kimlik karşısındaki zimmî zilletinden kurtulmaktı. 1856 Fermanı ile gayr-i müslim tebaa, zimmî zilletinden kurtulmaya başlayınca ötekisi de değişti. Ötekisi, artık siyasî milliyetçiliklere dönüşecek dinî asabiyetler, Ortodoks, Katolik, Protestan gibi farklı mezheplerden dindaşlarıydı. Modern vatandaşlığın bütün dinî kimliklerle çeliştiğini gören Tanzimat paşaları, Islahat Fermanı ile gayr-i müslim tebaayı müslim hakimiyetinden kurtardıktan sonra kendi dinî cemaatlerinin otoritesinden kurtarmak için her gayr-i müslim cemaate has bir anayasa (charter) tanzimini öngören milletlerin reorganizasyonuna yöneldi.107 Beklentiye göre dinî dogmatizm ve kilise otoritesi ne kadar azaltılabilirse, imparatorluğu Osmanlılık temelinde birleştirme şansı da o kadar artacaktı. Reorganizasyonun hedefi, istismarların kökünü kazımak, halk yönetimi ilkesini genişletmek ve azınlıkların Osmanlı devletine sadakatini arttırmaktı. Ancak Osmanlı sadakatini arttırma niyetinden kaynaklansa da reorganizasyonun milletler temelinde yapılması, zımnen Osmanlı halkları arasında adem-i tecanüsün teyidi, milletin ayrı niteliğinin tasdiki mânâsına geliyordu. Ruhban sınıfının gücü azaltılmış ve bir derece sekülerleşme getirilmiş olsa bile, Osmanlı halkları arasındaki dinî ayırım çizgileri silinmek yerine kalınlaşmıştı.108 Cemaat-içi dinî-mezhebi kimliklerle hesaplaşma, artan seküler eğitim ve milliyetçi propagandanın da etkisiyle siyasî milliyetçiliklere dönüşmekte gecikmeyecekti. Giderek yükselen Slav milliyetçiliği dalgasıyla Balkanlardaki Osmanlı varlığına bilkuvve son veren Rusya ile ‘93 (1877–78) harbini izleyen 1878 Berlin Antlaşması’nın Hristiyan tebaa lehindeki kararları, müslim/gayr-i müslim Osmanlı tebaası arasındaki gerginliği had safhaya çıkarmış, Balkanlar, patlamaya hazır bir bombaya dönmüştü. Batılı güçler, Osmanlı’dan Berlin Antlaşması’nda öngörülen reformların icrasını, Doğu Rumeli ve Makedonya için belirlenen yeni statünün tatbikini, küçük Balkan devletleri lehindeki sınır revizyonunun tahkikini istiyorlardı.109 107 İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008, s. 449-462. 108 Davison, Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, s. 115, 132. 109 Aksun, a.g.e., s. 210. BEDRİ GENCER 85 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Artık Osmanlıcılık fiilen çökmüş, İmparatorlukta Müslüman, Arapça konuşan nüfus oranı artmıştı. Devr-i Hamîdî’de İslâmcılık siyaseti, Avrupa’da neredeyse varlığı kalmayan Osmanlı Devleti’nin Asya’daki varlığını sürdürme, topraklarını koruma kaygısından doğmuştur. Nitekim Yeni Osmanlıların iyimserliğine karşılık Tunuslu Hayreddin Paşa, 1868 yılında yayınladığı Akvemü’l-Mesâlik adlı eserinde daha realistik bir bakışla Osmanlılık projesinin ciddî risklerine dikkat çekmişti. Sonunda gerçeği gören Namık Kemal’in başını çektiği Yeni Osmanlılar da daha gerçekçi bir tutumla Sultan Abdülhamid ile birlikte İmparatorluğun Müslüman nüfusu arasında birliği öngören Osmanlıcı-İslâmcılığa, İttihâd-ı Anâsır’dan İttihâd-ı İslâm’a kaydılar.110 Artık hedef, heterojen bir Osmanlı siyasî kimliği yerine homojen bir Müslüman siyasî kimlik geçirmekti. Osmanlı aydınlarının “İttihâd-ı İslâm” dediği bu emperyal İslâmcılık, aslında geleneksel Müslüman siyasî kimlik “ümmînin (ümmete mensup)” daraltılarak tahkiminden ibaretti. İslâm’da “ehl-i sünnet ve cemaat“ tabirindeki sünnet ve cemaate tekabül eden dinî-içtimaî ve siyasî kimliklerin kaynağı dinî topluluk olarak milletin tarikat (sünnet), siyasî topluluk olarak ümmetin ise şeriatta temellendiği söylenebilir. İslâm’da siyasî topluluk olarak ümmet veya cemaat, müslim/millî ve gayr-i müslim/zimmî tebaaya şamildi; ancak gayr-i müslim tebaanın tedricî ayrılışı sonucunda ümmî, Müslüman tebaaya inhisar edecekti. Müslim/millî ve gayr-i müslim/zimmî tebaa, Osmanlı’da Arap/Yunan’ın karşılığı sayılabilirdi. Bu durumda ümmetin inhisar ettiği Müslüman tebaa, Araplık demekti. Bilahare dinî topluluk olarak milletin temellendiği sünnetin tahkimine sıra gelecekti. Bu şekilde II. Abdülhamid devrinde Müslüman tebaa için geleneksel İslâmî yatay ve dikey özdeşleşme tarzları dönüştürülerek tahkim edildi. Birincisi, ehl-i sünnet inancının tahkimi, ikincisi, Arapların yüksek İslâm’ın sembolü haline getirilmesi. Araplar dinî olarak İslâm ve Osmanlı dünyasında İslâm’ın sembolü olarak alınmıştır. Aslında İbni Haldun ve Kâtib Çelebî’nin de vurguladığı gibi, İslâm kültürü, daha çok Acem denen İranlılar ve Türkler sayesinde geliş110 Tunuslu Hayreddin, Akvemü’l-Mesâlik fi Ma‘rifeti Ahvâli’l-Memâlik. Munsıf İşnûfî (yay.), ed-Dâru’t-Tunûsiyye, Tunus 1986, s. 144. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 86 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm miştir. Ancak İbni Haldun’un da müşahede ettiği gibi Araplar, hem dinî topluluğun kuruluşunu sağlayan nesep asabiyetini taşıdıkları, hem de dinin kutsal kitabının indirildiği Arap dilini konuştuklarından dolayı Müslüman kültürün sembolü sayılmıştır. Mesela Namık Kemal’in İbni Haldun’un mantığıyla Fârâbî ve diğer Türk kökenli Müslüman âlimleri Arap sayması bu yüzdendir. İnanç ve dil bağı, Türkler ile Arapları birbirlerine sıkıca bağlamıştır. Türkler, Hz. Peygamber ‘aleyhi’s-salâtü ve’s-selâmın da aynı soydan gelmesinden dolayı Arapları kavm-i necîb (temiz kavim), Arapçayı ise lisân-ı mübârek (mübarek dil) olarak vasıflandırmıştır.111 Hem dinin mukaddes kitabı Kur’ân başta olmak üzere şehir ve insan isimleri gibi ortak İslâmî kültürel sembollerin, siyasî unvanların, ezan ve ibadet dilinin Arapça olması, hem de ilmî üretimin Arapçada yapılmasından dolayı Araplarla Türkler bir “yüksek İslâm” anlayışında buluşmuşlardır.112 111 Namık Kemal, Renan Müdâfa’anâmesi, İstanbul h. 1326, s. 38. 112 Zeine N. Zeine, The Emergence of Arab Nationalism: With a Background Study of Arab-Turkish Relations in the Near East, Khayats, Beirut 1966, s. 10-18. BEDRİ GENCER 87 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Abdurrahman Şeref, Tarih Musâhabeleri, MaârifVekâleti, İstanbul 1339. ——, Son Vak‘anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II. Meşrutiyet Olayları (1908-1909), Bayram Kodaman-Mehmet Ali Ünal (yay.), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996. Abu-Manneh, Butrus, Studies on Islam and the Ottoman Empire in the 19th Century (1826-1876), The ISIS Press, İstanbul 2001. Ahmad, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, Nuran Yavuz (trc.), Kaynak İstanbul 1971. Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, Tertib-i Cedid, I–XII, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1309. —— , Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefâ, I-II, Bedir, İstanbul 1969 [1331]. —— , Ma’ruzât, Yusuf Halaçoğlu (yay.), Çağrı, İstanbul 1980. —— , Tezâkir, I–IV. Cavid Baysun (yay.), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1986. Ahmed Vâsıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü’l-Ahbâr, Mücteba İlgürel (yay.), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1994. Ahmet Refik, Onaltıncı Asırda Rafızîlik ve Bektâşîlik: Onaltıncı Asırda Türkiye’de Rafızîlik ve Bektâşîliğe Dair Hazine-i Evrak Vesikalarını Havidir, İstanbul 1932. Aksun, Ziya Nur, II. Abdülhamid Han, Ötüken, İstanbul 2010. Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim, İstanbul2004. Altuntaş, Zeynep, Sultan Abdülmecid Dönemi Osmanlı Ulemâsı, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013. —— , “Sultan Abdülmecid Döneminde Trabzonlu Bir Şeyhülislam: Şatırzâde/Meşrebzâde Mehmed Arif Efendi”, I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8-10 Ekim 2015), Şenol Saylan-Betül Saylan (yay.), I/65-79, Değişim, İstanbul 2016. Anscombe, Frederick E., “Islam and The Age of Ottoman Reform”, Past & Present, 208 (August 2010), s. 159-189. ——, State, Faith, and Nation in Ottoman and Post-Ottoman Lands, Cambridge University Press, New York 2014. Asılsoy, Abdülkerim, Türk Modernleşmesi Öncülerinden Fuat Köprülü: Hayatı, Eserleri ve Fikirleri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2008. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 88 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bein, Amit, Ottoman Ulema, Turkish Republic: Agent of Change and Guardians of Tradition, Stanford University Press, Stanford 2011. Bell, Dean Phillip, Jewish Identity in Early Modern Germany: Memory, Power and Community, Ashgate, Aldershot 2007. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı, İstanbul 1978 [1964]. Berki, Ali Himmet, Vakıflar 1, Aydınlık Basımevi, İstanbul 1946. Beyatlı, Yahya Kemal, Târih Musâhabeleri, Kubbealtı, İstanbul 1991. Birinci, Ali, Tarih Yolunda Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, Dergâh, İstanbul 2001. Bozdağ, İsmet, Abdülhamidʼin Hatıra Defteri, Pınar, İstanbul 1985. Chambers, Richard L., “The Ottoman Ulema and the Tanzimat”, Scholars, Saints and Sufis: Muslim Religious Institutions in the Middle East since 1500, Nikki R. Keddie (ed.), s. 33-46, University of California Press, Berkeley 1972. Cheema, G. Shabbir-Rondinelli, Dennis A. (eds.), Decentralizing Governance Emerging Concepts and Practices, Brookings Institution, Washington 2007. Cihan, Ahmet, Modernleşme Döneminde Osmanlı Uleması (1770-1876), Birey, İstanbul 2004. Çelik, Hüseyin, Ali Suavi ve Dönemi, İletişim, İstanbul 1994. ——, Bir Medeniyet Analizi: Türk Yanlısı İngilizlerin Osmanlı’ya Bakışı, Ufuk, İstanbul 2002. Çetinsaya, Gökhan, “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”, Cumhuriyet›e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrûtiyet›in Birikimi, s. 54-71, İletişim, İstanbul 2001. —— ,“II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi,” Osmanlı Araştırmaları, 47 (2016), s. 353-409. Danışman, Zuhuri-Gök, S., Osmanlı Padişahları, Zuhuri Danışman, İstanbul 1971. Danişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-V., Türkiye, İstanbul 1971. ——, Tarihî Hakikatler, I-II, Tercüman, İstanbul 1979. Davison, Roderic H., Reform in the Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press, Princeton 1963. ——, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923: The Impact of the West, Saqi, USA 1990. BEDRİ GENCER 89 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Deringil, Selim, “Legitimacy Structures in the Ottoman State: The Reign of Abdülhamid II”, International Journal of Middle East Studies, 23/3 (August1991), s. 345–359. ——, “The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808–1908”, Comparative Studies in Society and History, 35/1 (January 1993), s. 3–29. ——, Well-protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909, I.B. Tauris, London 1999. Donbay, Ali, Namık Kemal’in Hürriyet Gazetesindeki Makaleleri, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1992. Eisenstadt, Shmuel Noah, The Political Systems of Empires, Free Press, New York 1963. Emil, Birol, Mizancı Murad Bey Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1979. Engelhardt, Ed., Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniye’nin Tarih-i Islâhâtı: 1826-1882, Ali Reşad (trc.), Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1328. Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti, 1856-1908, Ötüken, İstanbul 1992. Ergin, Osman Nuri, Türk Maârif Tarihi, I–V, Eser, İstanbul 1977. ——, “İslâmiyet’in Hukûk-ı Beşere Hizmetleri”, İslâmî Araştırmalar, XIV/2 (2001), s. 316-336. Ferec, Muhammed Hayr Ali, Târîhu Mustalahi’s-Sünneti ve Delâletühû, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrût 2012. Findley, Carter Vaughn, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, Princeton University Press, Princeton 1980. ——, Ottoman Civil Officialdom: A Social History, Princeton University Press, Princeton 1989. Fleischer, Cornell H, Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âlî (1541-1600), Princeton University Press, Princeton 1968. Gencer, Bedri, “Osmanlı Siyasi Felsefe ve Rejimi: Kuruluşun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Bir İcmal”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 2/4–5 (Şubat-Temmuz 2000), s. 103–154. ——, İslâm’da Modernleşme, 1839-1939, Doğu Batı, Ankara 2017. Göçek, Fatma Müge, Rise of the Bourgoisie Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change, Oxford University Press, New York 1996. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 90 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Güldöşüren, Arzu, II. Mahmud Dönemi Osmanlı Ulemâsı, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013. Hanioğlu, Mehmet Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal, İstanbul 1981. ——, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakkî Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902), İletişim, İstanbul, 1986. ——, Preparation for A Revolution: The Young Turks, 1902-1908, Oxford University Press, New York 2001. Hassan, Ümit, İbn Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, Ankara 1977. Heyd, Uriel, “The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II”, The Modern Middle East, Albert Hourani-Philip S. Khoury-Mary C. Wilson (eds.), s. 23–28, I. B. Tauris, London 1993. İbn Haldûn, Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn, I-III. I-II Pîrîzâde Mehmet Sâhib (trc.), III: Ahmed Cevdet (trc.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu, İstanbul 2015. İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Sadrazamlar, I-IV, Dergâh, İstanbul 1982. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi, Eren, İstanbul 1996. —— , The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1800, Phoenix, London 1997. Cezar, Mustafa, Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, I-VI, İskit, İstanbul 1957. Kantarcı, Şenol, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I-III, ASAM Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2003. Kara, İsmail, İslâmcıların Siyasi Görüşleri, İz, İstanbul 1994. ——, İslâm Siyasî Düşüncesinde Değişme ve Süreklilik: Hilâfet Risâleleri, I–VI, Klasik, İstanbul 2002–2014. ——, “Turban and Fez: Ulema as Opposition”, Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy, Elisabeth Özdalga (ed.), s 162-200, Routledge Curzon, London 2005. Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümâyûnları-Nizam-ı Cedit 1789-1807, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1946. ——, Osmanlı Tarihi VIII: Birinci Meşrûtiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988. Karpat, Kemal Haşim, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity State Faith and Community in the Late Ottoman State, Oxford University Press, Oxford 2001. BEDRİ GENCER 91 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1985. Keçecizâde İzzet Mollâ, Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr. Ömür Ceylan, Ozan Yılmaz (yay.), Sahhaflar Kitap Sarayı, İstanbul 2005. Khadduri, Majid, War and Peace in the Law of Islam, Johns Hopkins University Press, Baltimore 1955. Kılıç, Rüya, “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşbendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 17 (2006), s. 103-119. Kınalızâde Alî Çelebî, Ahlâk-ı ‘Alâî. Mustafa Koç (yay.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu, İstanbul 2014. Kırımî-zâde Mehmed Neş’et, Kırımî-zâde Mehmed Neş’et Efendi tarafından Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a Takdim Edilen Jurnallerin Tahkîk Raporları, Raşit Gündoğdu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz (yay.), Çamlıca, İstanbul 2006. Köprülüzâde Mehmed Fuad, “Musâhabe-i İçtimâiye: Mekteb-Medrese,” Tasvîr-i Efkâr, 15 Mart 1913. Kushner, David, “The Place of the Ulema in the Ottoman Empire during the Age of Reform (1838-1918)”, Turcica 19, 1987, s. 51-74. Lewis, Bernard, The Middle East: A Brief History of the Last 2000 Years, Scribner, New York 1996. Levy, Avigdor, “The Ottoman Ulema and the Military Reform of Sultan Mahmud II”, The Ulama in the Modern Muslim Nation-State, Abubaker A. Bagader (ed.), s. 29–53, MYMOM, Kuala Lumpur 1983. Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat, Matbaa-i Osmâniye, İstanbul 1326- 1327/1908-1909. Mahmud Nedim Paşa, Âyine ve Hasbihâl, Karabet Matbaası, İstanbul 1327. Mardin, Şerif, Din ve İdeoloji, İletişim, İstanbul 1983. —— , Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediüzzaman Said Nursi, SUNY Press, Albany 1989. —— , Türk Modernleşmesi, İletişim, İstanbul 1991. —— , “The Just and the Unjust”, Daedalus, 120/3 (Summer 1991), s.113–129. —— , Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim, İstanbul 1992. —— , Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim, İstanbul 1995. —— , Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim, İstanbul 1996. ——, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, İletişim, İstanbul 2008. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 92 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm MEB (1940–1988) İslam Ansiklopedisi, I-XX. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı. Muallim Nâcî, Lügat-ı Nâcî, Asır Matbaa ve Kütüphanesi, İstanbul 1308 [1891]. Mustafa Nûri Paşa, Netâyicü’l-Vukû‘ât, I-IV,Uhuvvet Matbaası, İstanbul 1327. Mütercim Ahmed Âsım Efendi, Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi: el-Okyânâsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît, I-VI, Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi (yay.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu, İstanbul 2013. ——, Âsım Efendi Tarihi, I-II. Ziya Yılmazer (yay.), Türkiye Yazma Eserler Kurumu, İstanbul 2015. Namık Kemal, Renan Müdâfa’anâmesi, İstanbul 1326. ——, Makâlât-ı Siyâsiyye ve Edebiyye, İstanbul 1327. ——, Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri. Bütün Makaleleri 1. Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara (yay.), Dergâh, İstanbul 2005. Napoléon, The Mind of Napoléon: A Selection from His Written and Spoken Words, J. Christopher Herold (ed. and trs.), Columbia UP, New York 1961. Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet’in Siyasal Anlamı, Tarih Vakfı, İstanbul 1999. Norton, Claire (ed.), Conversion and Islam in the Early Modern Mediterranean: The Lure of the Other, Routledge, Abingdon 2017. Ocak, Ahmet, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092),Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2002. Oğuz, Mustafa, “Osmanlı Devleti’nde Devlet Adamı Kıtlığı (Kaht-ı Rical) Hakkında II. Abdülhamid’e Sunulan Bir Rapor,” Türklük Bilimi Araştırmaları 24 (Güz), 2008, s. 99-134. Oğuz, Ahmet, “Türk Demokrasi Tarihinde Muhalefet Geleneğinin Oluşması Açısından Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi,” Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 2/2, (2013), s. 109-120. Ortaylı, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid: Hatıralarım, Selçuk, İstanbul 1984. Osmanoğlu, Şadiye, Babam Abdülhamid Saray ve Sürgün Yılları, Timaş, İstanbul 2009. Ökte, Zekâi, Osmanlı Arşivi: Yıldız Tasnifi: Ermeni Meselesi, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul 1989. Özdalga, Elisabeth (ed.), Late Ottoman Society: The Intellectual Legacy, Routledge Curzon, London 2005. BEDRİ GENCER 93 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Özkul, Osman, Gelenek ve Modernite Arasında Ulemâ, Bir Harf, İstanbul 2005. Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-III, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1993. ——, Sicill-i Osmanî Zeyli, I-XIX, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2008. Peters, Rudolph, “Religious Attitudes towards Modernization in the Ottoman Empire: A Nineteenth Century Pious Text on Steamships, Factories and the Telegraph”, Die Welt des Islams, 26/1/4 (1986), s. 76-105. Saîd Paşa, Saîd Paşa’nın Hâtırâtı, I-III, Sabah Matbaası, Dersaâdet 1328. Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatıratım, Dergâh, İstanbul 1975. Sultan İkinci Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, I-II. Atilla Çetin (yay.), Çamlıca, İstanbul 2011. Şânî-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi, Şânî-zâde Târîhi (1223-1237/1808-1821). Ziya Yılmazer (yay.), Çamlıca, İstanbul 2008. Tahsin Paşa, Abdülhamid Yıldız Hâtıraları, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1931. Tekin, Yusuf, II. Abdülhamit’ten Cumhuriyet’e Miras: Bir Ulus Yaratma Projesi, Gökkubbe, İstanbul 2009. Tunuslu, Hayreddin, Akvemü’l-Mesâlik fi Ma‘rifeti Ahvâli’l-Memâlik, Munsıf İşnûfî (yay.), ed-Dâru’t-Tunûsiyye, Tunus 1986 [1868]. Turan, İlter, “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Öğrenci Siyasal Faaliyeti”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 29, Sayı 1-4 (1969), s. 171-191. Weismann, Itzchak-Zachs, Fruma (eds.), Ottoman Reform and Muslim Regeneration, I. B. Tauris, London 2005. Yakut, Esra, Şeyhülislamlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap, İstanbul 2005. Yıldız, Hakkı Dursun (yay.),150. Yılında Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992. Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876), İletişim, İstanbul 2008. Zeine, Zeine N., The Emergence of Arab Nationalism: With a Background Study of Arab-Turkish Relations in the Near East, Khayats, Beirut 1966. Haşİn Modernlİkten Narİn Meşrûİyete İkİncİ Abdülhamİd’İn Meşrûİyet Sİyasetİ 94 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 95 Sultan II. Abdülhamid’in Kamusal Alanda Görünürlüğü Fatmagül DEMİREL* Sultan II. Abdülhamid saraydan çıkmayan bir padişah olarak toplumsal hafızada iz bırakmış olsa da, iktidarı döneminde toplumun gündelik hayatına “görünmeden görünür” olarak sürekli nüfuz etmiş ve her yerde varlığını hissettirmiştir.1 Osmanlı kamusal alanı padişahın şahsında ve sarayı merkeze alan uygulamalar ile biçimlendirilirken2 pek çok unsur onun görünür olmasını sağlamıştır. Bunlar içinde en etkin olanlarını törenler, basın, kamu yatırımları ve hayır işleri olarak sıraladığımızda hepsinin birbiri ile bağlantılı ve iç içe geçtiği görülür. Bu çalışmada, önce II. Abdülhamid’in iktidarda olduğu yıllarda kamusal alanda nasıl göründüğü ve onu görünür kılan unsurların neler olduğu açıklanacaktır. Daha sonra tahtan indirilmesiyle yaşanan süreçte onu görünür hale getiren/kılan unsurların nasıl değiştiğine yer verilecektir. II. Abdülhamid’in kamusal alanda görünür olmasını sağlayan törenler arasında en etkili olanlar Cuma Selamlığı, cülûs ve doğum yıldönümü kutlamalarıdır. Bu törenler içinde Abdülhamid, Cuma Selamlığı’nda fiziki olarak halkın içinde bulunmuştur. Her yıl düzenli olarak yapılan cülûs *Prof. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Bölümü. 1 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve ideoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) çev. Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002, s. 29. 2 Nadir Özbek, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2004, s. 43-44. 95-111 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 96 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ve doğum yıldönümü kutlamalarında halkın içinde yer almamış olmasına rağmen, onun varlığı imparatorluğun en uzak vilayetlerinde dahi hissedilmiştir.3 Cuma Selamlığı, Osmanlı padişahlarının her hafta cuma namazını kılmak üzere camiye gidişleri ve dönüşleri sırasında yapılan törendir. Cuma Selamlığı’nın dinî yönü öne çıkmasına rağmen, padişahın halkın içinde olması onların istek ve şikâyetlerini alması açısından çok daha farklı anlamlar taşımaktaydı. Sultan II. Abdülhamid, Yıldız Sarayı’nda ikamet etmeye başladıktan sonra, 1886 yılında sarayının çok yakınında Hamidiye Camii’ni yaptırmış ve düzenli olarak Cuma Selamlığı töreni de burada yapılmıştır. Bu tarihe kadar II. Abdülhamid cuma namazını Beşiktaş’taki Sinan Paşa Camii, Dolmabahçe Camii, Beşiktaş Şazeli Dergâhı, Teşvikiye Camii, Ortaköy Büyük Mecidiye Camii gibi civardaki camilerde kılmıştır.4 II. Abdülhamid Cuma Selamlığı’na ayrı bir önem vermiş, oldukça etkileyici ve gösterişli törenler yapılmıştır. Her cuma töreni izlemek isteyenler Yıldız Hamidiye Camii’nin etrafını doldurmakta, sarayın konukları da özel bir platformdan töreni seyrederek padişahı selamlamaktaydı.5 Cuma Selamlığı’na birkaç tabur piyade, bir iki alay süvari ve iki batarya topçu birliğiyle katılan askerler gerek kıyafetleri gerekse silahları ile tören alanında etkileyici bir manzara oluşturmaktaydı. Namazdan sonra askerî geçit töreni de icra edilirdi.6 Cuma Selamlığı bu yönüyle devletin askerî gücünün sergilendiği bir gövde gösterisine dönüşürdü.7 Tören sırasında halkın şikâyet ve isteklerini içeren arzuhaller toplanır ve halka sadaka 3 Osmanlı Devletinde yapılan törenler hakkında bkz. Zeynep Tarım Ertuğ, XVI. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Cülûs ve Cenaze Törenleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999; Fatmagül Demirel, “Osmanlı Padişahlarının Doğum Günü Kutlamalarına Bir Örnek”, İlmi Araştırmalar, 11 (2001); Hakan Karateke, Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004; Dündar Ali Kılıç, İmparatorluk Seramonisi: Osmanlı’da Devlet Protokolü ve Törenler, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul 2004; Nigar Ayyıldız, II. Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008. 4 Mehmet İpşirli, “Sultan II. Abdülhamid’in Merasimleri”, II. Abdülhamid, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, İstanbul 2010, s. 138-140. 5 Deringil, a.g.e., s. 33-34. 6 Örikağasızâde Hasan Sırrı, Sultan Abdülhamid Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, haz. Ali Adem Yörük, Dergâh Yayınları, İstanbul 2007, s. 194-197. 7 Karateke, a.g.e., s. 106-108. Fatmagül DEMİREL 97 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm da dağıtılırdı. Her cuma sadaka verme âdeti Yıldız çevresine münhasır kalmayıp, İstanbul’un belirlenen bir semtinde de padişah adına yirmi bir adet kurban kesilerek ihtiyaç sahiplerine dağıtılırdı. Genellikle bu tür sadakanın dağıtıldığı mekânların bir tekke veya medrese olmasına dikkat edilirdi. Yoksul halka törensel bir havada dağıtılan sadakalar, dualar ve “Padişahım Çok Yaşa” tezahüratı eşliğinde yapılırdı. Ertesi gün yayınlanan gazeteler hem Cuma Selamlığı’ndan hem de sadaka-ı seniyyeden bahsederek hedef kitleyi genişletirdi.8 II. Abdülhamid’in kendisini halka gösterdiği başka bir tören ise, her yıl Ramazan ayında tekrarlanan Topkapı Sarayı’ndaki Hırka-i Saadet ziyaretiydi.9 Yıldız Sarayı’ndan Topkapı Sarayı’na alayla gidilen bu ziyarette, sahil yolu takip edildiğinde Galata Köprüsü üzerinden Topkapı Sarayı’na kırk beş dakikada ulaşılmaktaydı. Tabii ki padişahın geçtiği güzergâh boyunca halk, askerler ve mektep öğrencileri sıralanarak tezahüratlarıyla padişahı selamlamaktaydılar. Sultan Abdülhamid saltanatının ilk yıllarında bu ziyaret sonrası iftara kadar Topkapı Sarayı’nda kalır, iftardan sonra fener alayıyla Yıldız’a dönerdi. Yollarda saf tutan askerlere iftar vakti yemek verilmesinin yanı sıra çeşitli hediyeler de tevzi` edilirdi. Yıldız’a gelindiğinde ise kurbanlar kesilir ve etleri dağıtılırdı.10 Dolayısıyla Abdülhamid her hafta Cuma Selamlığı’nda ve her yıl Hırka-i Saadet ziyaretine giderken geçtiği güzergâh üzerinde toplanan halkın arasında bizzat görünmekteydi. II. Abdülhamid’in kamusal alanda görünmeden görünür olduğu iki tören ise her yıl yapılan cülûs ve doğum yıldönümü kutlamalarıydı. Her iki kutlama sarayda devlet ricalinin, yabancı sefirlerin tebrikleriyle ve verilen ziyafetlerle gerçekleştirilmesine rağmen etkisi çok daha geniş kitlelere ulaşmaktaydı. II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu hatıratında saraydaki doğum yıldönümü kutlamalarını şöyle anlatmaktadır: 8 Özbek, a.g.e., s. 132-133. 9 Deringil, a.g.e., s. 35. 10 Karateke, a.g.e., s. 198-199. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 98 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm “Doğum günlerinde babam erkenden Büyük Mabeyin-i Hümayun’a çıkar akşama kadar gelen vekiller vezirler ve paşaları ve yabancı sefirlerin tebriklerini kabul ederdi. Ancak akşama doğru hareme gelip, kendi ailesinin ve sultanların tebriklerini kabul etmeye vakit bulabilirdi. Hepimiz uzun etekli güzel tuvaletlerimizi giyer bütün nişanlarımızı takar, büyük salona gidip padişaha tebriklerimizi arz ederdik. Sarayın bahçesinde dairelerimizin önü fener ve bayraklarla donatılır, kapıların üzerine “Padişahım Çok Yaşa” levhalarını asardık. Aramızda o gece için zarif eğlenceler tertip eder, birbirimizi davet eder ziyafetler verirdik. Sarayın bütün kalfaları en güzel elbiselerini giyerler müzik ve neşe içinde geç vakitlere kadar eğlenirdik”11 Peki, kamusal alanda cülûs ve doğum yıldönümü kutlamaları nasıl yapılmaktaydı? Dönemin gazeteleri ayrıntılı olarak kutlamaların nasıl yapıldığı hakkında bilgi verirken,12 taşradaki mülkî idareciler de bulundukları yerde törenin nasıl icra edildiğini merkeze resmî yazılarla bildirmekteydi.13 Ülke genelinde cülûs ve doğum yıldönümü kutlamaları her yıl benzer etkinliklerle gerçekleşirdi. Resmî dairelerin süslenmesi, öğle vakti bir nöbet top atışı,14 hükümet konaklarında yapılan tebrik merasimleri, padişahın saltanatının daim ve ömrünün uzun olması yolunda yapılan dualar, atılan toplar, askerî geçit törenleri, devlet görevlilerinin konaklarını ve halkın evlerini süslemeleri, “Padişahım Çok Yaşa” levhalarının asılması bu törenlerin vazgeçilmez ritüelleri ve Abdülhamid’i sürekli hatırlatan unsurları olmuştu. Vilayetlerden ve yabancı ülkelerdeki elçiliklerden gelen telgraflar bulundukları yerde kutlamaların nasıl yapıldığını bildirirken, gazeteler günlerce kutlamalardan bahsetmekteydi.15 Halk arasında bayram olarak görülen bu özel günlerde bol bol nişan, rütbe, madalya dağıtılır, sürgün, mahkûmiyet ve vergi borcu 11 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Selçuk Yayınları, İstanbul 1994, s. 82-83. 12 Cülûs kutlamaları için bkz. Tarik, nr. 1331, 31 Ağustos 1887, s. 1-4; Tarik, nr. 1332, 1 Eylül 1887, s. 1-4. 13 BOA., DH.MKT., nr. 1200/36. 14 BOA., DH.MKT., nr. 1538/19. 15 Tarik, nr. 1331, 31 Ağustos 1887, s. 1-4; Tarik, nr. 1332, 1 Eylül 1887, s. 1-4; Demirel, “Osmanlı Padişahlarının Doğum Günü”, s. 67-72; Karateke, a.g.e., s. 40-45. Fatmagül DEMİREL 99 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm olanların cezaları da affedilirdi.16 Özellikle cülûs ve doğum yıldönümü kutlamalarına denk getirilen ve kamuoyunda etkili olan uygulama ise cezaların üçte ikisini tamamlayan mahkûmlara getirilen kısmi aflardı. Bu tür aflar dinî bayramlar ve gecelerde de çıkarılırdı. Fakat siyasî, suikast ve tecavüz gibi suçlar af kapsamı dışında bırakılmaktaydı.17 Af kapsamına girenlerin serbest bırakılması hükümet konağının önünde, kamusal bir alanda törenle gerçekleşmekteydi. Mülkî amirin nasihat niteliğindeki konuşmasından sonra mahkûmlar, üç defa “Padişahım Çok Yaşa” duasıyla özgürlüklerine kavuşmaktaydı.18 Kuşkusuz yukarıda ifade edilen bu tür törenler aracılığıyla iktidar sahipleri hem toplum nezdinde kendilerini içselleştirmekte hem de meşruiyetlerini sağlamlaştırmaktaydı.19 Dolayısıyla önceki padişahlar ile mukayese edildiğinde II. Abdülhamid’in cülûs ve doğum yıldönümü kutlamalarıyla kamusal alana daha çok nüfuz ettiğini söyleyebiliriz. Kutlamaların kamusallaşmasında basın etkin bir rol üstlenerek geniş kitlelere ulaşmasını sağlarken,20 kamu binalarının temel atma veya açılış töreni de kutlamaların parçası haline gelmiştir.21 Cülûs veya doğum yıldönümüne denk getirilerek açılışı yapılan kamu binasına “Hamidiye” ismi verilmesi22 törenin veya binanın fotoğraflarının merkeze gönderilmesi,23 dönemin sık rastlanan uygulamasıydı. Kamu binalarının açılış veya temel atma törenlerine halkın 16 Karateke, a.g.e., s. 44-45. 17 Demirel, “Osmanlı Padişahlarının Doğum Günü”, s. 70. 18 Fatmagül Demirel, “Kastamonu Hapishanesi”, Üsküdar’a Kadar Kastamonu, hazırlayan Lütfi Seymen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008, s. 303. 19 Karateke, a.g.e., s. 211-212. 20 Alev Erkmen, Geç Osmanlı Dünyasında Mimarlık ve Hafıza: Arşiv, Jübile Âbide,Ofset Yayımevi, İstanbul 2010, s. 112-115. 21 İstanbul’da Ziraat Bankası binasının açılışı padişahın doğum gününe denk getirilerek 5 Mart 1893 tarihinde açılmıştır. Bkz. BOA., İrade Hususi, nr. 9, 1310. Ş. 6, Darülaceze’nin açılışı ise II. Abdülhamid’in doğum yıldönümüne getirilerek 31 Ocak 1896 tarihinde açılmıştır. Bkz. Tercüman-ı Hakikat, nr. 5210, 17 Şaban 1313; Erkmen, a.g.e.,s. 112-115. 22 Padişahın 1901 yılındaki cülûs kutlamasında Balıkesir’de Hamidiye caddesinde inşa edilen kütüphaneye “Hamidiye” ismi verilmiştir. Bkz. BOA., İ. DH., nr.1386/27/ 1319. Ca.3, Kosova vilayeti İştib kazasında açılışı yapılan medreseye padişahın isminin verilmesi hakkında bkz. BOA., DH.MKT. nr. 2568/112. 23 BOA., Y.A.HUS., nr. 390/113; BOA., Y.MTV., nr. 105/83; BOA., DH.MKT., nr. 1017/25 Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 100 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm katılımı ve bunların basında da yer aldığı dikkate alınırsa, basın Sultan Abdülhamid’in iktidarını tanımlamada ve hedeflerini anlatmada kullandığı en etkin araçlardan biri olmuştur.24 Özellikle kamu binalarının açılış töreninde coşkulu bir şekilde halkın karşısına çıkan devlet ricali “Padişahım Çok Yaşa” avazeleri arasında yaptıkları konuşmalarda padişaha olan sadakati, yapılan yatırımları ve yapılacakları kamuoyuna iletme fırsatı bulurdu. Örneğin, 3 Kasım 1890 tarihinde Sirkeci gar binasının açılışı sırasında Anadolu’da yapımı devam eden demiryolu hattının Bağdat’a kadar uzanacağının müjdesi verilmiş, bu hat ile Hindistan ile bağlantı kurulacağına da vurgu yapılmıştır.25 Sultan II. Abdülhamid döneminde inşa edilen okul, hastane, istasyon binası, hükümet konağı, çeşme, saat kulesi gibi yapıların sayıca fazla olduğu dikkat çekmektedir. Bu binalar modernleşen imparatorluğu simgeleyen yapılar olmasının yanı sıra, kamusal alanda II. Abdülhamid’i de hatırlatmaktadır.26 II. Abdülhamid iktidarına damga vuran ve pek çok vilayette inşa edilen hükümet konakları ise devletin temsiliyeti açısından oldukça önemliydi. Taşradaki saraylar olarak görülen hükümet konakları, içinde adliye, defterdarlık, nüfus gibi pek çok resmî daireyi barındırmasından dolayı halkın sürekli girip çıktığı binalardı.27 Bu yapıların devletin gücünü, padişahın siyasî ve idarî iktidarını temsil etmesinden ötürü diğer kamu binaları gibi devletin şan ve şerefine yakışır bir şekilde inşa edilmesine özen gösterilmiştir. Aynı zamanda resmî törenlerin gerçekleştirildiği hükümet konaklarının önü halk ile devlet ricalinin bir araya geldiği kamusal alanlar haline gelmiştir.28 24 Karateke, a.g.e., s. 209-210. 25 II. Abdülhamid döneminde müze olarak açılan Çinili Köşk’ün açılışı sırasında yapılan konuşma için bkz. Fatmagül Demirel, Sultan II. Abdülhamid’in Mirası: İstanbul’da Kamu Binaları, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2011, s. 66. Sirkeci garının açılış töreni konuşması için bkz. Demirel, a.g.e., s. 45-47, Karateke, a.g.e., s. 209-212. 26 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006, s. 402-403. 27 İlber Ortaylı, “Söyleşi: Osmanlı’da Bugüne Hükümet Konakları”, yöneten Güven Birkan, Mimarlık, 5 (1984) s. 5-6; Hakan Kaynar, “Siyasal iktidar ve Şehir”, Kebikeç, 10 (2000), s. 149. Tanzimat sonrasında yapılan hükümet konakları için ayrıntılı bilgi için bkz. Yasemin Avcı, Osmanlı Hükümet Konakları: Tanzimat Döneminde Kent Mekânında Devletin Erki ve Temsili, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017. 28 Avcı, a.g.e., s. 240-241. Fatmagül DEMİREL 101 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid dönemi icraatları arasında eğitim alanında yapılan yatırımlar kuşkusuz ilk sırayı almaktadır. Okul binalarında yer alan “Padişahım Çok Yaşa” levhası, tuğra ve okulun kuruluşunda padişahın inayetini anlatan kitabeler öğrencilere her zaman Abdülhamid’i hatırlatmaktaydı.29 Her eğitim yılının sonunda halkın ve devlet görevlilerinin katılımıyla bir ödül töreni düzenlenirdi. Padişaha yapılan dualarla gerçekleşen bu törenler hem İstanbul gazetelerinde hem de vilayet gazetelerinde padişahın maarif perverliği öne çıkarılarak verilirdi.30 Bu noktada, dönemin basını Abdülhamid’in görünürlüğünü ve etki alanını genişletmesi açısından kullanılan en etkin kamuoyu oluşturma aracı olmuştur. Sultan II. Abdülhamid tahtan indirildikten sonra Selanik’te geçirdiği sürgün günlerinde şahsı ve dönemindeki icraatları olumsuz haber ve yorumlarla gazetelerde yer almaya başlayacaktır. Bu tür yayınlar genellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin görüşlerini temsil eden gazeteler tarafından yapılmıştır. İktidarın yeni aktörleri, yeni padişah Sultan Reşad’ı kamuoyu nezdinde meşrulaştırmaya çalışırken, Abdülhamid algısını silmeye gayret etmişlerdir. II. Abdülhamid’in aksine Sultan Reşad saltanatı süresince halkın içinde olan meşrutiyet padişahı olarak kamuoyuna tanıtılacaktır. Sultan Reşad’ın ilk cülûs yıldönümü İstanbul’da binlerce kişinin katılımıyla vatan şarkıları eşliğinde şenlikler yapılarak kutlanır. Tanin gazetesi yazarı Babanzâde İsmail Hakkı, Sultan Reşad’ın cülûs yıldönümü kutlamalarını anlattığı yazısında, Abdülhamid döneminde halkın gönülsüz bir şekilde kutlamalara katıldığına vurgu yaparak “...kendini gizleyen milletle temas halinde bulunmaktan çekinen bir padişaha muhabbet ya ısmarlamadır veya kırbaç ve para tesiriyle hasıl olur...” sözleriyle muhabbet ve sevginin karşılıklı olduğunu halkın samimi duygularla Sultan Reşad’ın cülûs yıldönümünü kutlamalarına katıldığını anlatır.31 29 Benjamin C. Fortna, Mekteb-i Hümayûn: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, çev. Pelin Siral, İletişim Yayınları, İstanbul 2005, s. 176. 30 Malûmat, nr. 174, 26 Temmuz 1900, s. 1; Selçuk Akşin Somel, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s. 319. 31 Tanin, nr. 593, 27 Nisan 1910, s. 1; Tanin, nr. 594, 28 Nisan 1910, s. 1; Tanin, nr 595, 29 Nisan 1910, s. 3. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 102 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yeni döneme damgasını vuran yeni bayram ise “Hürriyet” ve “Meşrutiyet” düşünceleriyle kurgulanan Hürriyet Bayramı’dır.32 Artık gazeteler her yıl gerçekleşen Hürriyet Bayramı kutlamalarının nasıl coşkulu bir şekilde icra edildiğine detaylı bir şekilde yer verecektir.33 Fakat ilk yıllardaki kutlamaların coşkusu ve gazetelerde bayrama ayrılan sütunlar, art arda patlak veren savaşların etkisiyle azalacaktır.34 Kamusal alanda oldukça gösterişli bir şekilde yapılan Hürriyet Bayramı kutlamaları ile II. Abdülhamid’in cülûs kutlamaları karşılaştırıldığında, iktidarın sahibi ve biçimi değişmiş olmasına rağmen, mevcut yıldönümü geleneğinin farklı isim ve yeni bir anlam yüklemesiyle devam ettiğini söyleyebiliriz.35 II. Abdülhamid’in iktidarı süresince gazetelerde Cuma Selamlığı her hafta büyük başlıkla ve ilk sayfadan verilirken, Sultan Reşad’ın Cuma Selamlığı ikinci sayfa haberi olarak ve cuma namazını hangi camide kıldığına çok kısa değinilerek anlatılmıştır.36 Sultan Reşad’ın gerek İstanbul içine gerekse İstanbul dışına yaptığı seyahatleri Abdülhamid’in saraydan çıkmadığına atfen gün gün ve oldukça detaylı bir şekilde basında yer alırdı.37 Bu seyahatler eski idare ile yeni idare arasındaki farkın maddi bir alameti olarak kamuoyuna yansıtılıyordu. Eski idareyi hatırlatan II. Abdülhamid’in 32 Erkmen, a.g.e., s. 242-243. 33 23 Temmuz 1909 tarihinden itibaren kutlanmaya başlanan Hürriyet Bayramı kutlamaları hakkında detaylı bilgi için bkz. Sanem Yamak, “Meşrutiyet’in Bayramı: 10 Temmuz îd-i Millisi”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 38 (Mart 2008), s. 323-341; Filiz Çolak, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hürriyet Bayramı, Çizgi Kitapevi, Konya 2013. 34 Çolak, a.g.e., s, 40-42. 35 Erkmen, a.g.e., s. 242-243. 36 Tasvir-i Efkâr, nr. 6, 5 Haziran 1909, s. 2. 37 Sultan Mehmed Reşad’ın seyahatleri hakkında bkz. Lütfi Simavi, Sultan Mehmed Reşad Hanın ve Halefinin Sarayında Gördüklerim, İstanbul 1340; Halid Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, İstanbul 1981; Mevlüt Çelebi, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati, İzmir 1999; Fatmagül Demirel, “Sultan Mehmed Reşad’ın Edirne Seyahati”, Uluslararası Edirne’nin Fethinin 650. Yıldönümü Sempozyum Bildiriler Kitabı, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne 2012, s. 341- 348; Haluk Selvi, “Sultan V. Mehmed Reşad’ın İzmit Seyahati (27-28 Ekim 1909)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli 2016, s. 925-946; Kemalettin Kuzucu, “Balkanlarda Son Osmanlı Padişahı: Sultan V. Mehmed Reşad’ın 1911 Yılındaki Rumeli Seyahati”, Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2017), s. 1-39. Fatmagül DEMİREL 103 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm iktidarı olumsuz anlatımlarla öne çıkarılarak, meşrutiyet övgüsü yeni padişah üzerinden yapılmıştır. Örneğin, Sultan Reşad 1909 yılının Eylül ayında Bursa seyahatine çıktığında Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Cahit [Yalçın] makalesinde, İstanbul halkının büyük bir sevgi ile padişahı uğurladığını bunun tarihî bir olay olduğunu ifade ederek, artık padişahın ismini işitince milletin gözünün önünde din ve vatanı mahv ve izmihlâle götüren kan dökücü bir müstebidin canlanmadığından bahseder.38 Abdülhamid’in şahsına yönelik olumsuz yorumlar yapılırken, halkın ve askerlerin Sultan Reşad’ı derin bir muhabbetle sevdiği gazete sütunlarına sık sık yansır. 39 Abdülhamid’in Selanik’teki sürgün günleri İttihatçı basında alaycı bir üslupla yer alan bir diğer konu olmuştur. Örneğin, Tanin gazetesi Abdülhamid’in uğursuzluğu başlıklı haberinde, Edirne’den gazete idarehanesine gelen bir kişinin bölgede kuraklık yaşandığını ve ahalinin de bunu Abdülhamid’e bağladığını anlatmıştır. Abdülhamid trenle Selanik’e giderken sinekli mevkiine kadar uyumuş daha sonra uyanarak pencereden etrafı seyretmiş dolayısıyla onun seyrettiği yerlerde kuraklık baş göstermiştir.40 Yine bir başka haberde Abdülhamid’in Selanik’te sinir krizleri geçirdiği, zaman zaman yumruğunu masaya vurarak “lanet olsun” sözlerini sarf ettiği ve uykusuzluk çektiği için geceleri sabaha kadar odasında oturduğu anlatılmaktadır. Yine aynı haberde, Abdülhamid’in köşkteki kadınlara geleceği ile ilgili fal baktırdığı ve sakalını boyamadığı için sakalının bir tarafının beyaz diğer tarafının siyah olduğuna değinilir.41 Ayrıca Abdühamid’in kanser olduğu42 ressamlığa başladığı gibi haberler de basında yer almaktaydı.43 38 Tanin, nr. 359, 1 Eylül 1909, s. 1. 39 Sultan Reşad’ın Bursa seyahati hazırlıkları yapılırken halkın ve askerlerin Sultan Reşad’ı derin bir muhabbetle sevdiği gazete sütunlarına da yansır. Padişahı Bursa’da selamlamak üzere bir tabur asker gönderileceği zaman hangi tabur gönderilirse diğeri mahzun olacağı düşünülerek, askerler arasında kura çekmek suretiyle bir askeri tabur hazırlanmıştır. Bkz. Tanin, nr. 362, 4 Eylül 1909, s. 2. 40 Tanin, nr. 357, 30 Ağustos 1909, s. 2. 41 Tanin nr. 354, 27 Ağustos 1909, s. 3-4. 42 Tanin, nr. 353, 26 Ağustos 1909, s. 3. 43 Tanin, nr. 619, 23 Mayıs 1910, s. 4. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 104 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Selanik ile ilgili bir haber verileceği zaman imalı bir şekilde Abdülhamid’e gönderme yapılırdı. Tanin gazetesinde çıkan haberde, Selanik’te yumurta büyüklüğünde yağan dolunun ardından şehirde meydana gelen hasar anlatıldıktan sonra haberin sonuna ünlem işaretiyle acaba korkanlar oldu mu yazılmıştı. Selanik o günlerin basınında Abdülhamid’i de hatırlatmaktadır.44 Abdülhamid’in sürgün günlerinde yanında olan başkadın Sırrıcemal kalfanın ölümü de İstanbul gazetelerinde “Meğer Abdülhamid değilmiş” başlığıyla verilmiştir. Habere göre, Abdülhamid üzüntüsünden hüngür hüngür ağlamaktadır.45 Kamusal alanda Abdülhamid’i hatırlatan kamu binalarına veya yerleşim yerlerine verilen “Hamidiye” adı da İttihat ve Terakki yönetiminde değişmeye başlar.46 Abdülhamid tarafından İstanbul’da açılan ilk çocuk hastanesi Hamidiye Etfâl Hastanesi’nin ismi Osmanlı Etfâl Hastanesi olarak değiştirilmiştir.47 Yine Abdülhamid’in girişimiyle açılan adeta şahsı ile özdeşleşmiş bir hayır kurumu olan Darülhayr-i Âli de48 tahtan indirilmesinden sonra çıkarılan bir kanun ile kapatılır. Abdülhamid ile özdeşleşen ve onu hatırlatan pek çok kurum idarî düzenlemeye tabi tutulmuş, adeta hayır işleri ve sosyal yardım konularında Abdülhamid döneminin izlerini silme ve yeni bir sistem kurma çabasına girilmiştir.49 Abdülhamid’in iktidar yıllarında bulundukları yerdeki bir camiye, hastaneye, karakola veya bir köye “Hamidiye” adını vermek istediklerini bildiren yerel idarecilerin50 iktidar değişimiyle birlikte istekleri de değişir. Vilayetlerden gelen yazılar bu isimlerin değiştirilmesi yönündedir. Dâhiliye Nezareti’nin Sadaret’e gönderdiği 3 Haziran 1909 tarihli yazı durumu özetler 44 Tanin, nr. 618, 22 Mayıs 1910, s. 4. 45 Yeni Tasvir-i Efkâr, nr. 477, 20 Kanûn-ı sani 1911, s. 2. 46 Erkmen, a.g.e., s. 243-244, Kemalettin Kuzucu, Kahramanı Yaratmak: İttihatçıların Alemdar Mustafa Paşa’yı Hatırlaması, Timaş Yayınları, İstanbul 2018, s. 74-75. 47 Nuran Yıldırım, Hamidiye Etfâl Hastahanesi, İstanbul 2010, s. 69. 48 Özbek, a.g.e., s. 237. 49 Özbek, a.g.e., s. 251-252. 50 BOA., Y.PRK. UM., nr. 54/88; BOA., Y.PRK ASK., nr. 161/2; BOA., YA.HUS., nr. 315/67; BOA., YA.HUS., nr. 374/100. Fatmagül DEMİREL 105 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm niteliktedir. Yazıda Hüdavendigâr vilayetinin her tarafında yer isimlerinin değişikliği yönünde genel bir meyil oluştuğu ancak bu değişikliklerin resmî işlemlerle yapılabileceği anlatılır. Dâhiliye Nezareti, bu tür işlerle vakit geçirilmemesi ve vilayetin kalkınması için neler yapılabileceği ile meşgul olunmasının daha uygun olacağını düşünmektedir.51 Her ne kadar Dâhiliye Nezareti böyle düşünse de pek çok vilayetten bu tür istekler gelmeye devam eder. Gelen yazılarda mülkî idareciler değişiklik gerekçesinde ahalinin taleplerini ön plana çıkarırken, aynı vilayet içinde çok sayıda “Hamidiye” isminin olmasının tapu, nüfus ve askerlik gibi pek çok bürokratik işlemde karışıklığa ve gecikmeye yol açtığı vurgulanır. 52 Yeni verilen isimler doğal olarak yeni iktidarı hatırlatacaktır. Örneğin, Antalya’da Girit muhacirlerinin yaşadığı “Hamidiye” mahallesinin adı “Osmaniye”, yeni yapılan caminin adı Reşadiye ve mekteb-i iptidainin adı da “Meşrutiyet” olur.53 Sultan Abdülhamid’in Selanik’ten İstanbul’a getirilmesinin ardından şahsına yönelik basında yer alan olumsuz haberler de azalacaktır. Zaten yaşanan Cihan Harbinin olumsuz koşulları basının gündemini değiştirmiştir. Vaktini Beylerbeyi Sarayı’nda harbin seyrini gazetelerden takip ederek geçiren Abdülhamid, doktoru Atıf Bey ile yaptığı söyleşilerinde savaşın gidişatı hakkında endişelerini sık sık dile getirir.54 Sultan Abdülhamid, Beylerbeyi Sarayı’nda 10 Şubat 1918’de akciğerlerindeki ödem ve kalp yetmezliği sonucu vefat eder. Padişahlara mahsus düzenlenen cenaze törenine binlerce kişi gözyaşlarıyla katılır.55 Abdülhamid ölümünden sonra da şahsı ve iktidar yılları en çok tartışılan Osmanlı padişahı olarak zihinlerde iz bırakmıştır. 56 51 BOA., DH.MKT., nr. 2841/85. 52 BOA., ŞD., nr. 1607/34; BOA., BEO., nr. 3753/281446; BOA., BEO., nr. 3894/291981; Kuzucu, a.g.e., s. 74-78. 53 BOA., BEO., nr. 3804/285227. 54 M. Metin Hülagü (haz.), Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, Pan Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 40, 283; Georgeon, a.g.e., s. 500. 55 Georgeon, a.g.e., s. 502. 56 Sultan II. Abdülhamid algısının tarihsel süreç içerisinde değişimi üzerine bkz. Gökhan Çetinsaya “ II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü, 58 (1999), s. 55-64; Nadir Özbek, “Modernite Tarih ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi ve Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (2004), s. 71-90; Serkan Yazıcı, “Sultan II. Abdülhamid Örneğinde Tarihsel Algılamanın Değişimi”, History Studies, 6 (2014), s. 233-247. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 106 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid iktidarı, döneminde basını da etkin bir şekilde kullanarak en uzak vilayetlerde dahi görünmeden görünür olmuştur. Dönemin basını onun şahsını ve icraatlarını sürekli hatırlatarak ve gündemde tutarak toplumda ortak bir hafıza oluşmasını sağlamıştır. Aynı dönemde Avrupa basını da II. Abdülhamid aleyhine bir kamuoyu oluşturma gayreti içine girmiştir.57 Abdülhamid tahttan indirildikten sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin uygulamaları ve Cemiyet taraftarı gazeteler Abdülhamid’in şahsını ve dönemini aleyhte haber ve yorumlarla toplumsal hafızadan silme ve unutturma üzerine yayın yapmışlardır. Peki, kendisine karşı yapılan aleyhte yayınlara Abdülhamid’in bakışı nasıldı? Abdülhamid, Selanik’te ve Beylerbeyi Sarayı’nda yanında olan doktoru Atıf Hüseyin Bey ile yaptığı söyleşilerde şahsına ve icraatlarına yönelik aleyhte yayınları şöyle yorumlar: “Yine gazeteler beni gagalamaya başladılar. Benden ne isterler. [...] yazdıkları hep yanlış iftiradan ibaret [...] benim ne kadar çalıştığıma Allah şahittir. Başka bir şey diyemem. Allah aleyhimde bulunanlara bildiğini yapsın. İnsan bu zamanda ya derviş ya filozof olmalı.” 58 Yine kendisi hakkında gazetede çıkan bir yazı üzerine şöyle der: “...Teessüf ettiğim iki nokta var, biri müdafaa-i nefse muktedir olmayan birine tecavüz doğru olmasa gerek. Hatta müdafaası olmayan şehirlere top bile atmazlar. Madem ki ben müdafaa-i nefis edemiyorum ağza gelen şeyi yazmak hüner değildir. Benim evrakımın içinde jurnallerimde her gün kiminle görüştüm kime ne söyledim hepsi muntazaman mevcuttur. Onlar yanımda olsa hepsini arza muktedirim. İkinci cihet beni halk nazarında çürütmek... beni teşhir etmek için galiba hükümetten de teşvik görüyorlar...”59 Son söz olarak şu hususun altını çizmek gerekir, Sultan II. Abdülhamid’in toplumsal hafızada derin izler bırakmasının en önemli unsurları onun döneminde yapılan hayır kurumları ve günümüzde de pek çoğu ayakta olan 57 Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007, s. 148-152. Ayrıca bkz. Orhan Koloğlu, Avrupa’nın kıskacında Abdülhamid, İletişim Yayınları, İstanbul 1998; Necmettin Alkan, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid ve Osmanlı İmajı, Selis Kitaplar, İstanbul 2006. 58 Hülagü, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, s. 187. 59 A.g.e., s. 190. Fatmagül DEMİREL 107 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm kamu binalarıdır. Bunlar Sultan II. Abdülhamid’in icraatlarının sessiz tanıkları olarak sürekli kendisini hatırlatmaktadır. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 108 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BOA, BEO., nr. 3804/285227, 3753/281446, 3894/291981 BOA, Y.PRK. UM., nr. 54/88, BOA, Y.PRK. ASK., nr. 161/2 BOA, YA.HUS., nr. 315/67, 374/100, 390/113 BOA., İ. DH., nr.1386/27/ 1319 BOA, Y.MTV., nr. 105/83 BOA, ŞD., nr. 1607/34 BOA., İrade Hususi, nr. 9, 1310. Ş. 6 BOA, DH.MKT., nr. 2841/85, 2568/112, 1017/25, 1538/19, 1200/36 Süreli Yayınlar Tarik, nr. 1331, 31 Ağustos 1887 Tarik, nr. 1332, 1 Eylül 1887 Tanin, nr. 353, 26 Ağustos 1909 Tanin, nr. 354, 27 Ağustos 1909 Tanin, nr. 357, 30 Ağustos 1909 Tanin, nr. 359, 1 Eylül 1909 Tanin, nr. 362, 4 Eylül 1909 Tanin, nr. 593, 27 Nisan 1910 Tanin, nr. 594, 28 Nisan 1910 Tanin, nr 595, 29 Nisan 1910 Tanin, nr 618, 22 Mayıs 1910 Tanin, nr 619, 23 Mayıs 1910 Tasvir-i Efkâr, nr. 6, 5 Haziran 1909 Yeni Tasvir-i Efkâr, nr. 477, 20 Kanûn-ı sani 1911 Fatmagül DEMİREL 109 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Telif-Tetkik Eserler Alkan, Necmettin, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid ve Osmanlı İmajı, İstanbul, Selis Kitaplar 2006. Avcı, Yasemin, Osmanlı Hükümet Konakları: Tanzimat Döneminde Kent Mekânında Devletin Erki ve Temsili, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017. Ayyıldız, Nigar, II. Abdülhamid Dönemi Saray Merasimleri, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2008. Benjamin, C. Fortna, Mekteb-i Hümayûn: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde İslâm, Devlet ve Eğitim, çev. Pelin Siral, İletişim Yayınları, İstanbul 2005. Çelebi, Mevlüt, Sultan Reşad’ın Rumeli Seyahati, İzmir 1999. Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış”, Türkiye Günlüğü, 58 (1999), s. 55-64. Çolak, Filiz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hürriyet Bayramı, Çizgi Kitapevi, Konya 2013. Demirel, Fatmagül, “Kastamonu Hapishanesi”, Üsküdar’a Kadar Kastamonu, hazırlayan Lütfi Seymen, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008, s. 299-305. ——, “Osmanlı Padişahlarının Doğum Günü Kutlamalarına Bir Örnek”, İlmi Araştırmalar, 11 (2001), s. 67-72. ——, “Sultan Mehmed Reşad’ın Edirne Seyahati”, Uluslararası Edirne’nin Fethinin 650. Yıldönümü Sempozyum Bildiriler Kitabı, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne 2012, s. 341-348. ——, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007. ——, Sultan II. Abdülhamid’in Mirası: İstanbul’da Kamu Binaları, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2011. Deringil, Selim, “Abdülhamid Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Simgesel ve Törensel Doku: Görünmeden Görünmek” Toplum ve Bilim, 62 (1993), s. 34-55. ——, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) çev. Gül Çağalı Güven, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002. Erkmen, Alev, Geç Osmanlı Dünyasında Mimarlık ve Hafıza: Arşiv, Jübile Âbide, Ofset Yapımevi, İstanbul 2010. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 110 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Ertuğ, Zeynep Tarım, XVI. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Cülûs ve Cenaze Törenleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999. Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul 2006. Hülagü, M. Metin (haz.), Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, Pan Yayıncılık, İstanbul 2007. İpşirli, Mehmet, “Sultan II. Abdülhamid’in Merasimleri”, II. Abdülhamid, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2010, s. 138-140. Karateke, Hakan, Padişahım Çok Yaşa: Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004. Kaynar, Hakan, “Siyasal iktidar ve Şehir”, Kebikeç, 10 (2000), s. 141-157. Kılıç, Dündar Ali, İmparatorluk Seramonisi: Osmanlı’da Devlet Protokolü ve Törenler, Tarih Düşünce Kitapları, İstanbul 2004. Koloğlu, Orhan, Avrupa’nın kıskacında Abdülhamid, İletişim Yayınları, İstanbul 1998. Kuzucu, Kemalettin, “Balkanlarda Son Osmanlı Padişahı: Sultan V. Mehmed Reşad’ın 1911 Yılındaki Rumeli Seyahati”, Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2017), s. 1-39. Kuzucu, Kemalettin, Kahramanı Yaratmak: İttihatçıların Alemdar Mustafa Paşa’yı Hatırlaması, Timaş Yayınları, İstanbul 2018. Lütfi Simavi, Sultan Mehmed Reşad Hanın ve Halefinin Sarayında Gördüklerim, İstanbul 1340. Ortaylı, İlber, “Söyleşi: Osmanlı’da Bugüne Hükümet Konakları”, yöneten Güven Birkan, Mimarlık, 5 (1984), s. 3-15. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selçuk Yayınları, Ankara 1994. Örikağasızâde Hasan Sırrı, Sultan Abdülhamid Devri Hatıraları ve Saray İdaresi, haz. Ali Adem Yörük, Dergâh Yayınları, İstanbul 2007. Özbek, Nadir, “Modernite Tarih ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi ve Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (2004), s. 71-90. Fatmagül DEMİREL 111 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ——, Osmanlı İmparatorluğunda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2004. Selvi, Haluk, “Sultan V. Mehmed Reşad’ın İzmit Seyahati (27-28 Ekim 1909)”, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kocaeli 2016, s. 925-946. Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İletişim Yayınları, İstanbul 2010. Uşaklıgil, Halid Ziya, Saray ve Ötesi, İstanbul 1981. Yamak, Sanem, “Meşrutiyet’in Bayramı: 10 Temmuz îd-i Millisi” İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 38 (Mart 2008), s. 323-342. Yazıcı, Serkan, “Sultan II. Abdülhamid Örneğinde Tarihsel Algılamanın Değişimi”, History Studies, 6 (2014), s. 233-247. Yıldırım, Nuran, Hamidiye Etfâl Hastahanesi, İstanbul 2010. Sultan II. Abdülhamİd’İn Kamusal Alanda Görünürlüğü 112 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 113 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid Han Döneminde Osmanlı Dış Politikası ve Dünya Siyaseti 114 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 115 Sultan II. Abdülhamid’in Dış Siyaseti ve Uygulamaları Azmi ÖZCAN* 1 9. yüzyılın ikinci yarısı hem Osmanlılar hem de Avrupalı devletler için öngörülemeyen pek çok yeni gelişmeye sahne olmuş, 1854 Kırım Savaşı ve 1856 Paris Antlaşması sonrasında Avrupa’da yeni bir siyasî tablo tezahür etmiştir. Yeni bir döneme işaret eden bu siyasî tablo Avrupalı devletler arasında kurulan yeni ittifakları ve nevzuhur devletleri haber veriyordu. Artık sömürgecilik faaliyetleri Osmanlı topraklarını daha fazla tehdit ediyordu. Sultan II. Abdülhamid, gençlik yıllarını bu şartlar altında, Osmanlı tarihinin en köklü dönüşüm hamlesi olan Tanzimat’ın sıkıntılarını bizzat yaşayarak geçirmiştir. Reformların sarsıntısı ve maliyeti, devlet adamları arasında yaşanan güç mücadeleleri, alınan dış borçlar nedeniyle Avrupalı devletlerin her geçen gün artan müdahaleleri, II. Abdülhamid’in bu devirde bizzat şahit olduğu gelişmelerdi. Sultan II. Abdülhamid, padişah olduğunda, arka arkaya gelen taht değişiklikleri yüzünden ülkedeki istikrar altüst olmuş, yaşanılan kanlı hadiseler Bâb-ı Âli’de güvensizlik ve karamsarlık uyandırmıştı. Balkanlarda özellikle Rusların tahrikleriyle ortaya çıkan karmaşa bütün şiddetiyle devam ederken, Avrupa kamuoyu daha çok dinî gerekçelerle Osmanlı Devleti’nin aleyhine dönmüştü. Bu ortamda, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 93 Harbi başlamıştı. 115-126 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 116 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Kanun-ı Esâsî’nin ilanından sonra Meclis’in açılışı (13 Aralık 1877) Osmanlı ordularının neredeyse tamamen dağıldığı ve Rusların Edirne’ye dayandığı olağanüstü gelişmelere rast geldiği için teşrîî bütün meseleler ikinci plana atıldı. Sadece Osmanlı-Rus Savaşıyla ilgili hususlar siyaseti meşgul etmekteydi. İstanbul’un da elden gitmesi korkusuyla Rus isteklerine boyun eğildi. Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya muazzam bir savaş tazminatı ödemeyi kabullenmesinin yanı sıra artık Romanya, Sırbistan ve Karadağ toprakları Osmanlı hâkimiyetinden tamamen çıkmış, Bulgaristan fiilen Rus nüfuzuna bırakılmıştı. Ayrıca, Bosna-Hersek idaresinde Avusturya ve Rusya etkileri kabul edilmiş ve nihayet doğuda Kars, Ardahan, Batum ve Doğubayazıt Rusya’ya terk edilmişti. Ancak Rusya’nın bu kazançları bölgedeki çıkar hesapları yüzünden başta İngiltere ve Avusturya olmak üzere Avrupa devletlerini endişelendirmiş ve bu devletler duruma müdahale ederek Rusya’yı, Yeşilköy Antlaşması’nı yeniden gözden geçirmeye zorlamışlardır. Berlin Kongresi (13 Temmuz 1878) neticesinde Osmanlı Devleti’nin kayıplarının telafisinden çok, Rusya’nın daha önce elde ettiği kazançların sınırlandırılması yoluna gidildi. Avrupalı devletler, kendi aralarındaki pazarlıklar çerçevesinde Paris Antlaşması’nın Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma prensibini bir tarafa bıraktı ve Osmanlı topraklarını kendi aralarında paylaşma imkânlarını aramaya başladı. Nitekim Makedonya dışında Balkanların neredeyse tamamen elden çıkması, Rusya’nın Kars, Ardahan ve Batum’u alması, İngiltere’nin Kıbrıs’a yerleşmesi, Yunanistan’ın Teselya’yı (2 Temmuz 1881) ve Fransa’nın Tunus’u (12 Mayıs 1881) işgal etmesi Avrupalı devletler arasında yürütülen pazarlıkların neticesidir. Yine Berlin Kongresi kararları gereği, Osmanlı Devleti Hıristiyanlarla mukim eyaletlerinde Avrupalı devletlerin nezaretinde ıslahat yapmayı taahhüt ederek, bir bakıma yabancı devletlerin iç işlerine müdahale etmesini de resmen kabullenmek zorunda kalmıştı. Avrupalı devletler, kimin nereyi alacağı hususunda mutabakata varamadıkları için takip ettikleri Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma siyasetini terk ederek Osmanlı Devleti’ni paylaşma planları yapmaya başlamışlardır. Avrupalı devletlerin emperyalist yayılmacılığının farkında olan Sultan II. AbAzmİ ÖZCAN 117 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dülhamid, devletin kendisini toparlayabilmesi için acil ve uzun süreli bir barışa ihtiyaç bulunduğuna hükmetmiş ve bir yandan tarafsızlık anlayışıyla büyük devletler arasındaki rekabet ve çıkar çatışmalarından faydalanmaya, diğer yandan da yabancı devletlerle olan meselelerini mümkün olduğunca sulh yolu ile halletmeye gayret ederek sonuca ulaşmaya çalışmıştır.1 Berlin Kongresi’nin ardından yaşanan süreçte, Osmanlı Devleti’nin önünde ya bir devletle müttefik olarak devam etmek ya da tarafsızlık siyaseti gütmek gibi iki seçenek kalmıştı. Birinci tercihte, yaşanmış tecrübelerin ittifak taahhütlerine ne kadar güvenilebileceğini açıkça ortaya koyması bir tarafa, eşit şartlar ve güçlerde gerçekleşmeyen bir ittifakın bir bakıma güçlü müttefikin güdümüne girmek anlamına geldiği açıktı. Böyle bir durumun kabul edilmesi mümkün olmadığı gibi, Osmanlı Devleti’nin böyle bir arayışı da söz konusu değildi. Kaldı ki, dönemin siyasî teamülü devletlerin birbirleriyle ittifaka girmelerinden ziyade ancak belirli konularda birbirlerine yakınlaşmalarını mümkün kılıyordu. Sultan II. Abdülhamid’in tarafsızlık politikası, Avrupalı devletlere duyulan güvensizliğin yol açtığı bilinçli bir politik tercihti. Sultan II. Abdülhamid’in asıl amacı devleti birinci planda mümkün olduğunca savaşlardan uzak tutmak sonra da devletin elinde kalan toprakları muhafaza edebilmekti. Bu çerçevede, Sultan II. Abdülhamid 1880’lerden itibaren başka devletlerin iştahını kabartan Kuzey Afrika, Orta Doğu ve Balkanlardaki Osmanlı topraklarına özel hassasiyet göstermiş, buraları en azından hukuken Osmanlı sınırları içerisinde tutabilmek için gayret sarf etmiştir. Özellikle Tunus ve Mısır konusunda Fransa ve İngiltere’ye yönelik tutumu bu anlayışa örnek olarak gösterilebilir. Fransa daha Berlin Kongresi’nde Avrupalı devletlerden Tunus tavizini almış ve işgal için uygun vesile kollamaya başlamıştı. Nitekim Nisan 1881’de bu işgal gerçekleşmesine rağmen Osmanlı Devleti yaşanan fiili durumu hiçbir zaman kabullenmedi. Ancak bundan sonra ortaya çıkan daha büyük keyfiyetli Mısır meselesi Bâb-ı Âli’yi Tunus meselesiyle ilgilenmekten alıkoyan bir gelişme oldu. 1 Padişah’a göre mevcut şartlarda Avrupa devletlerine karşı izlenebilecek en iyi politika tarafsızlık idi. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı (YEE), 9-1820-72; 8-2609-77-3; 9-2727-72-4; A. Çetin ve R. Yıldız, Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, İstanbul 1976, s. 31-39; 47-55; 56-61. SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ SİYASETİ VE UYGULAMALARI 118 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm İngiltere, en son 93 Harbi sonrasında bir ara Kıbrıs yerine Mısır’a yerleşmeyi düşünmüş fakat diğer devletlerin buna razı olmayacağı telakkisiyle bundan vazgeçmişti.2 İngiltere, nihayet Fransa’nın da onayını alarak 15 Temmuz 1882’de “Bâb-ı Âli adına barış ve istikrarı temin” gerekçesiyle Mısır’ı işgal etti. İngilizlerin verdiği teminatlara göre bu işgal geçici nitelikteydi ve durumun müsait olduğu en kısa zamanda sona erecekti. Sultan II. Abdülhamid, bu oldu bittiyi kabullenmeye yanaşmadığı gibi hiçbir zaman da devletin Mısır üzerindeki haklarından vazgeçmedi. Sultan II. Abdülhamid’in Berlin Kongresi’nden sonra uğraşmak zorunda kaldığı meselelerden bir diğeri de 93 Harbi ile Balkanlarda ortaya çıkan bunalımdır. İngiltere ve Rusya, yeni (bağımsız veya muhtar) Balkan devletlerinin kurulmasıyla bunlar üzerinde nüfuz mücadelesine girmiş ve özellikle Bulgaristan Prensliği ile Osmanlı idaresinde kalan Doğu Rumeli bölgesine yönelik planları çerçevesinde Abdülhamid idaresine baskı kurmuşlardır. Büyük devletlerin baskılarına maruz kalan Sultan II. Abdülhamid, bölgede askerî bir çözümün yeni sorunlar doğuracağı endişesini taşımaktaydı. İngiltere’nin Rusya’ya karşı artık Osmanlı Devleti yerine yeni bir tampon bölge arayışı ve Fransa’yla birlikte Bulgaristan’ı himaye etmeye çalışması değişen İngiliz politikasının bir başka göstergesiydi. Diğer taraftan, Avrupa devletleri 1896’da Girit’te patlak veren isyanın ardından muhtemel bir Osmanlı-Yunan savaşını önlemek gerekçesiyle Osmanlı Devleti’nden Girit’e özerklik tanımasını istediler. Ancak Yunanistan Girit’i ilhak ettiğini ilan etti ve dikkatleri başka yöne çekmek için Teselya ile Makedonya’daki Osmanlı mevzilerine saldırmaya başladı. Osmanlı Hükümeti, bu durumda Yunanistan’a savaş ilan etti (17 Nisan 1897). Avrupa devletleri ise kendi kararlarını dinlemeyen Yunanistan’a duydukları kızgınlık sebebiyle tarafsız kalacaklarını deklare ettiler. Fakat bu devletler, savaş kısa sürede Osmanlı ordularının kesin zaferiyle sonuçlanıp Atina yolları açılınca Osmanlı Devleti’nden ilerlemesini durdurmasını talep ettiler. Sonuçta 20 Mayıs 1897’de ateşkes ilan edildi. Ateşkese göre, Osmanlı Devleti sahadaki başarısının diplomatik karşılığını alamıyor ve savaştan önceki durum büyük oranda muhafaza ediliyordu. 2 Public Record Office (PRO), FO, 78/4341; 195/2363, Annual Report for Turkey, BOA, YEE, 8-1063-77-3; 9-2612-72-4. Azmİ ÖZCAN 119 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yunan Savaşı ve sonuçları Sultan II. Abdülhamid için birçok açından ders verici oldu. Her şeyden önce bu savaşın akabinde Batılı devletlerin tutumu bir daha açıkça göstermişti ki, eğer gelişmeler aynı zamanda Avrupa’nın da hesaplarına uygun düşmezse, Osmanlı Devleti haklı olduğu bir meselede dahi hak ettiğini alamayacak, sadece kaybettikleriyle kalacaktı. Bununla birlikte, Yunanlılara karşı kazanılan askerî başarı manevî açıdan hem Osmanlılar hem de bütün İslâm alemi için moral olmuş ve İslâm dünyasının hemen her yerinde kutlanmıştır. Zira bu galibiyet her ne kadar küçük çaplı da olsa son yarım yüzyıl içerisinde Müslümanların Hıristiyanlara karşı kazandığı tek galibiyetti. Bu yüzden Osmanlı ordularının galibiyeti bütün İslâm alemine bir ümit ışığı oldu. Galibiyet aynı zamanda Sultan II. Abdülhamid’in şöhretinin yayılmasına ve onun muzaffer bir halife olarak selamlanmasına vesile oldu.3 19. yüzyılın son çeyreğinde Sultan II. Abdülhamid’i en çok uğraştıran meselelerden biri de Anadolu Islahatı ve Ermeni Meselesidir. Sultan II. Abdülhamid, Ermeniler konusunda bir takım yeni düzenlemelerin yapılmasının gerekliliğine gerçekten inansa da, ilan etmek zorunda kaldığı “mevadd-ı muzırra” hemen tatbike başlanılacak tedbirlerden ziyade baskıları geçiştirmeye yönelik bir manevra gibi görünmektedir. Zira II. Abdülhamid, Anadolu’da yaşanan gelişmelerin arkasında yatan siyasî emellerin nihai olarak, önce muhtariyetini daha sonra bağımsızlığını kazanmış bir Ermeni devleti kurulmasını öngördüğünü düşünüyordu. Dolayısıyla son kertede “Muhtariyete götürecek ıslahatı kabulden ise ölmeyi tercih ederim” diyordu.4 Ancak Ermeni Meselesi ve bu dönemde yapılan propagandalar Avrupa’da Osmanlı Devleti için “imaj” bakımından silinmesi güç izler bırakmıştır. Dönemin iletişim vasıtalarının yardımıyla hem Müslüman Türkler hem de Padişahın bizzat kendisi son derece vahşi varlıklar olarak tasvir edilmişlerdir. Sultan II. Abdülhamid için bir kısım çevrelerde kullanılagelen “Kızıl Sultan” nitelendirmesi de esasen o günlerden kalan bir mirastır.5 3 Osmanlı basını bu vesileyle dünyanın muhtelif yerlerinden gelen tebrik telgraflarını yayımlamıştır. Mesela bkz. Malumat 5 Haziran 1897. 4 Geniş bilgi için bkz. Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984. 5 Bu dönemdeki Avrupa kamuoyu için bkz. W. L. Langer, The Diplomacy of Emperialism 1890-1902, N. York 1969. SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ SİYASETİ VE UYGULAMALARI 120 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Şu ana kadar temas ettiğimiz harici meseleler Sultan II. Abdülhamid idaresinin ilgilenmek zorunda kaldığı işlerin yalnızca bir boyutunu teşkil ediyordu. Sultan II. Abdülhamid’in içişleri, maliye, ticaret ve sanayi, ordu ve güvenlik, eğitim ve kültürü kapsayan, alanlarda çözmesi gereken devasa sorunlar vardı. Devletin varlığını devam ettirebilmesi kendi güç ve dinamiklerinin yanı sıra başka devletler arasındaki rekabet ve anlaşmazlıklardan faydalanan bir denge politikasına bağlıydı. Hal böyle olunca gün gelip ilgili devletlerin Osmanlı üzerindeki hesaplarında anlaşabilmeleri ihtimali Abdülhamid’i daima tedirgin ediyordu. Dolayısıyla Abdülhamid’in dış siyasetteki en önemli hedefi bu ihtimali önlemeye çalışmak, devletler arasındaki anlaşmazlıklardan istifade etmek ve her devlete karşı farklı siyaset izlemek şeklinde özetlenebilir. Bu bağlamda, Abdülhamid’in Almanya dışındaki Avrupa devletlerine yaklaşımı daima şüphe, güvensizlik ve tereddüt üzerine bina edilmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in en tehlikeli devlet olarak gördüğü İngiltere’nin “maksad-ı aslisi tevsi-i daire-i ticaret olup... Devlet-i Âliyye’ye zahiren gösterdiği asar-i dosti ve muhaleset dahi maksad-ı aslisine hizmet içindir.”6 Ve “amal ve makasıdına mümanaat eylediğini gördüğü gün ref’i nihab-ı garazkari ederek alenen ibraz-ı husumete” başlar.7 Sultan II. Abdülhamid, hilafet konusunda da İngilizlerin tutumundan şikâyetçi olmuştur. Hiçbir şekilde İngiltere’nin vaatlerine güvenilemeyeceğinden emin olan Padişah, Mısır’ın işgal edilmesindeki hedeflerden birinin; Hilafet otoritesinin İslâm dünyasında zaafa uğratılması ve daha sonra da Hilafetin İngilizlerin kontrolünde Cidde veya Kahire’ye aktarılması olduğunu düşünmekteydi.8 II. Abdülhamid, Rusya’dan da her zaman çekinmiştir. Abdülhamid’e göre, her ne kadar iki devletin dost olabilmesi için birçok tarihî ve coğrafî sebep olsa da Rusya açık bir düşmandı ve Osmanlı aleyhtarı siyaseti her zaman 6 BOA, YEE, 9-1820-72-4. 7 BOA, YEE, 8-2609-77-3, II Abdülhamid aynı yerde 93 Harbine İngiltere’nin sebebiyet verdiğini de söylemektedir. 8 BOA, YEE, 9-2638-72-4, II. Abdülhamid’e göre İngiltere’nin gayesi Hilafeti Araplara nakletmekle bu kurumu “kendi maiyetinde bir alan ittihaz ederekten cümle müminini istediği gibi tasarruf etmektir.” Geniş bilgi ve tartışmalar için bkz Azmi Özcan, “İngiltere’de Hilafet tartışmaları 1873-1909”, İslam Araştırmaları Dergisi, II (1998), s. 49-71. Azmİ ÖZCAN 121 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm belliydi. Panslavizm’le Balkanları kontrol altına almak ve boğazlar yoluyla açık denizlere inmek isteyen Rusya’nın bu siyaseti Osmanlı Devleti’nin kaderiyle yakından ilgiliydi. Bu durumda, Rusya’ya karşı başka devletlerle iş birliğine ihtiyaç vardı. Fakat böylesine hayati bir hususta II. Abdülhamid artık İngiltere ve Fransa’ya güvenilemeyeceği kanaatini taşıyordu. Bu sırada İngiltere, Fransa ve Rusya’nın yanında Almanya’nın da diğer bir güçlü devlet olarak siyasî ve askerî sahnede tezahürü, Sultan II. Abdülhamid tarafından alternatif bir güç merkezinin ortaya çıkışı olarak telakki edilmiştir. Üstelik Almanya’nın Müslüman ülkelere yönelik sömürgeci bir politika benimsememesi veya bunun için çok geç kalmış olması Almanya-Osmanlı ilişkilerinin gelişmesi için olumlu bir durumdu. Böylece iki devlet arasında önce ticarî ve kültürel alanlarda bir yakınlaşma başladı. Daha sonra Alman İmparatoru’nun Osmanlı ülkesini iki defa ziyaret ederek Müslümanların halifesi olan Osmanlı Padişahı ile dost olduğunu ve daima dost kalacağını ilan etmesi iki devlet arasındaki siyasî yakınlaşmayı pekiştirdi. Ardından Almanların teklif ve taahhütleriyle İstanbul’u Anadolu’nun ve Arabistan’ın büyük şehirlerine bağlayacak ünlü Bağdat Demiryolu projesi başlatıldı. Osmanlı-Alman ilişkilerindeki gözle görülür gelişme ve stratejik önemi çok büyük olan demiryolu projesinin Almanlara verilmesi bu iş için iştah kabartan diğer Avrupa devletlerini ciddi manada telaşlandırdı. Rusya, İngiltere ve Fransa çeşitli vesilelerle tepkilerini açıkça belirttiler, hatta Rusya buna mukabil Karadeniz Demiryolu imtiyazını elde etti.9 Sultan II. Abdülhamid dönemini karakterize eden en önemli hususiyetlerden biri ‘İttihad-ı İslâm’10 siyasetidir. Onun bu anlayış ve siyasetini, İslâm âlemindeki birlik imkânını uluslararası siyasette mübalağalı da olsa zaman zaman gündeme getirmesi ve koz olarak kullanmış olması şeklinde hülasa edebiliriz. Söz konusu siyasetin oluşumunda dönemin konjonktürü oldukça belirleyici olmuştur. Şöyle ki, Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıktığı dönem, sömürgeciliğin İslâm âlemi üzerinde (Osmanlı toprakları dışında) büyük oranda hâkimiyet sağladığı, buna karşılık Müslüman toplulukların 9 Konu ile ilgili genel olarak bkz. İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İstanbul 1983. 10 Geniş bir değerlendirme için bkz. Azmi Özcan, “İttihadı İslam”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXIII, s. 470-475. SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ SİYASETİ VE UYGULAMALARI 122 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm belirli bir şaşkınlıktan sonra direniş ve kurtuluş yollarını aramaya başladıkları bir zaman dilimine tekabül etmiştir. Bu aşamada, öncelikle diğer Müslümanlara karşı sorumluklar taşıdığına inanılan Hilafet kurumunu elinde bulunduran ve aynı zamanda tarihteki başarıları nedeniyle İslâm âleminin gururu olan Osmanlı Devleti, bütün Müslümanlar için gerektiğinde başvurulacak ve sığınılacak bir liman konumundaydı. Sultan II. Abdülhamid, İslâm âleminin bir bakıma tek tesellisi olan hilafet makamını bir taraftan çeşitli tedbirlerle güçlendirmeye çalışmış, diğer taraftan da Avrupa devletleri ile ilişkilerinde koz olarak kullanmaya gayret etmiştir. Sultan Abdülhamid’e göre, Osmanlı Devleti yeryüzündeki bütün Müslümanların umudu olduğu için Osmanlı ülkesinde ve haricinde yaşayan bütün Müslümanların en önemli sorumluluğu devleti korumak, hilafet ve saltanata sadakatle bağlı olmaktı.11 Bunun aksi, din ve devlet düşmanlarına yardımcı olmaktı ki, böyle bir şeyin İslâm’da asla yeri yoktu. Bu hususta II. Abdülhamid’in sadece “pragmatist” bir anlayışla hareket ettiğini söylemek mümkün değildir. Zira Abdülhamid’in inandığı değerler sisteminin devletine ve ülkesine sağlayacağı faydaları göz ardı etmesi düşünülemez. O halde, burada yapılması gereken şey zaten dinin kendisinde var olan bu anlayışı insanların davranışlarında, devlete ve saltanata karşı olan tutumlarında ön plana çıkarmaktı. “Osmanlı sultanı İslâm’ın halifesidir ve ona hizmet etmek bütün Müslümanlara hizmet etmek” demektir.12 Bu durumda devlet ve saltanat meşruiyetini dinden almalıdır ki, Sultan II. Abdülhamid zamanında üzerinde hassasiyetle durulan hususlardan birisi de budur. Daha 1876’da Padişahın İslâm’ın halifesi, din ve devletin koruyucusu olduğu Kanun-ı Esâsî’de ilan edilmiştir. Sonra da devletin resmî evraklarında ve Padişaha ait unvanların kullanımında halife ve Emirü’l-Mü’minîn gibi cihanşümul dinî sıfatlar yaygınlaşmıştır. Benzer hususlara basın ve yayın faaliyetlerinde de yer verilmiş gerek gazete makalelerinde gerekse müstakil olarak yayımlanan risale ve kitaplarda birlik beraberlik duygusu, halifeye itaat ve devlete sadakat gibi konular sık sık işlenmiştir. Aynı şekilde Sultan II. Abdülhamid’in tasavvufa olan ilgisi ve memleketin muhtelif bölgelerin11 BOA, YEE, 9-2008-72-4; BOA, YEE, 11-1763-130-5. 12 BOA, YEE, 9-2610-72-4. Azmİ ÖZCAN 123 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm deki tarikat şeyhleri ile olan yakın irtibatı geniş halk kitlelerinin Padişah’a ve devlete karşı olumlu tavır takınmalarında etkili olmuştur. Sultan II. Abdülhamid’in İttihâd-ı İslâm siyasetinde özellikle Hindistan önemli bir yer tutmuştur. Sultan II. Abdülhamid’in Hindistan’la bu kadar ilgilenmesinin nedeni İngiliz siyaseti konusunda Hindistan tecrübesinden dersler çıkarmaktı.13 Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından kısa bir müddet sonra hem İngiltere ile ilişkilerin yavaş yavaş bozulması hem de Osmanlı Devleti’nin dış siyasetinde İttihâd-ı İslâm anlayışının belirgin bir şekilde öne çıkması, İstanbul’daki İngiltere Büyükelçisi Layard ve Hindistan Genel Valisi Lytton tarafından Londra’ya yazılan raporlarda da yer almıştır. Bu raporlara göre, Sultan II. Abdülhamid 93 Harbi’ndeki tutumundan dolayı İngiltere’ye olan kızgınlığının tesiriyle intikam alabilmek için Hindistan Müslümanlarını İngiltere aleyhinde bir ayaklanma için teşkilâtlandırmaya çalışmaktadır.14 Nitekim İngilizlerin buna cevabı gecikmemiş, çok geçmeden, “Abdülhamid’in önderliğinde insanlığı tehdit eden bir Pan-İslâmizm” heyulâsı icat edilmiş ve bununla da Batılıların İslâm ülkelerine yönelik sömürge politikalarına meşruiyet kazandırılmaya çalışılmıştır. 15 Şüphesiz devletin çok bunaldığı bazı anlarda Sultan II. Abdülhamid yeryüzündeki diğer Müslümanlarla irtibatını Batılı devletlere karşı caydırıcı bir araç olarak kullanmak istemiştir. Ancak 19. yüzyılda İslâm dünyasının içinde bulunduğu şartlar itibarıyla İttihad-ı İslâm fikrinin hayata geçirilmesinin çok mümkün olmadığı Abdülhamid’in de malumuydu. Nitekim kızı Ayşe Sultan, hatıralarında babasının bu siyaseti “blöf” olarak ifade ettiği13 Bir vesile ile İngiltere’nin, Osmanlı Devleti’ne zahirde gösterdiği dostluk ile İngilizlerin “Hindistan’ın evâil-i istilâsında hükümet-i mahalliyeye karşı izhâr ve ittihâz eylediği politika” arasında pek ziyade bir benzerlik olduğunu ifade etmiştir. BOA, YEE, 8-2609-77-3. Mehmet Hocaoğlu, Abdülhamid Han’ın Muhtıraları, İstanbul ty., s. 55 14 Lytton ve Layard’ın görüşleri ve raporları için bkz. IOR, Ltton Papers, E. 218/23, Layard Papers, 39132/16, British Museum; FD, Sec. March, 1881, no. 45-90, National Archives of India (NAI). 15 V. Chirol, “Pan-Islâmism”, Proceedings of Royal Central Asian Society, Nov. 1906, s. 19-24; B. Vehbi Bey, “Pan-İslâmism”, Nineteenth Century, LXI (May 1907), s. 861-872. SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ SİYASETİ VE UYGULAMALARI 124 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ni açıkça belirtmektedir.16 Sultan II. Abdülhamid’in kendi çizdiği hedefler açısından durumunu değerlendirdiğimiz zaman, onun genelde beklediklerini elde ettiğini söylemek mümkündür. Zira uzun saltanatı sırasında Sultan’ın ismi ve nüfuzu Hindistan’ın ücra köylerine kadar yayılmış ve her yerde ihtiramla anılır olmuştu. Öte yandan, Osmanlıların ihtiyaç duydukları anlarda Hindistan Müslümanları imkânlarını zorlarcasına daima yardım ve destek sağlamışlardı. Aynı şekilde Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren uluslararası olaylarda Hindistan Müslümanları gerek siyasî platformlarda gerekse basın yoluyla hep Osmanlıların sözcülüğünü üstlenmişler ve onların haklarını savunmuşlardır. Osmanlı Devleti’nin cihanşümul siyaset anlayışı çerçevesinde ilgilendiği bir başka coğrafya da Uzak Doğu’dur. Sultan II. Abdülhamid özellikle Endonezya ve Malezya gibi Müslüman ülkelerle özel olarak ilgilenmiştir. Bu bölge Müslümanlarının Osmanlılar ile ilişkileri hakkında yapılan çalışmalar bize Endonezya adalarından “Müslümanların XVI. Yüzyıldan itibaren Osmanlı tebaiyyetine ve himayesine girdiklerini” bildirmektedir.17 Osmanlı Devleti bölgedeki ilk konsolosluğunu (şehbenderliğini) 1882’de Cava Adası’ndaki Batavia şehrinde açmıştır. Bundan sonra, Osmanlı şehbenderleri bir taraftan bölgede Osmanlı nüfuzunu ve halifeye bağlılığı arttırmaya yönelik faaliyetler yaparken diğer taraftan da Hollanda nezdinde Müslümanların hukukunu korumak için çalışmışlardır. Mesela 1886’da Şehbender Ali Galip Bey’in faaliyetleri bu cümledendir. Ali Galip Bey’in İstanbul’a gönderdiği raporda bölge adaları ve bunlar üzerindeki Hollanda hâkimiyetinin geniş bir tarihi verildikten sonra Hollandalıların Müslümanların Osmanlı Devleti ile irtibatlarını zayıflatmaya yönelik çalışmaları anlatılmaktadır. Sultan II. Abdülhamid ve dönemi Osmanlı tarihinin en fazla tartışılan, hakkında en fazla söz söylenen ve üzerine en çok kalem oynatılan dönemlerinden biridir. Bu yüzden konu üzerine ortaya çıkan literatür hem çok çeşitli hem de çoğu kere birbiriyle çelişkilidir. Bu farklılık ve çelişkilerde, ide16 Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, Hatıralarım, İstanbul 1986, s. 231. 17 Antony Reid, “Nineteenth Century Pan-Islam in Indenosia and Malaysia”, Journal of Asian Studies, XXVI (Feb. 1976), s. 268 Azmİ ÖZCAN 125 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm olojik ve siyasî kaygılardan kaynaklanan önyargılar ile ilerleyen yıllarda beliren hassasiyetlerin tesiriyle geriye dönük tarih inşa etme gayretlerinin payı inkâr edilemez bir gerçekliktir. Sultan II. Abdülhamid dönemi üzerine oluşan literatürün bu denli farklı ve çeşitli olmasına yol açan bir diğer önemli faktör, bu dönemin Osmanlı tarihi ve uluslararası ilişkiler açısından çok hassas olması ve Sultan II. Abdülhamid’in çok girift bir kişiliğe sahip olmasıdır. Her şeyi kontrol etmek isteyen ve bunda da kararlı olan bir iradenin böylesine hassas bir dönemde günden güne çözülmeye doğru sürüklenen bir imparatorluğu bir arada tutabilme gayret ve endişesi normal şartlarda farklı gelişmesi mümkün olan siyasî tecrübeyi katı bir merkeziyetçiliğe götürmüştür. Ancak Sultan II. Abdülhamid zor bir zamanda yaşamasına ve zor şartlar altında olmasına rağmen, devletin varlığını devam ettirebilmesi için son derece önemli olan uzun süreli bir barış dönemini tesis etmeyi başarmış, birçok alanda yeni müesseseler inşa etmiş ve “modern” bir devlet olmanın gerektirdiği alt yapının temellerini başarıyla atmıştır. SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DIŞ SİYASETİ VE UYGULAMALARI 126 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BOA, YEE, 8-1063-77-3; 9-2612-72-4. BOA, YEE, 8-2609-77-3. BOA, YEE, 8-2609-77-3. BOA, YEE, 9-1820-72; 8-2609-77-3; 9-2727-72-4. BOA, YEE, 9-1820-72-4. BOA, YEE, 9-2008-72-4 BOA, YEE, 11-1763-130-5. BOA, YEE, 9-2610-72-4. BOA, YEE, 9-2638-72-4. FO, 78/4341; 195/2363, Annual Report for Turkey. IOR, Ltton Papers, E. 218/23, Layard Papers, 39132/16, British Museum; FD, Sec. March, 1881, no. 45-90, National Archives of India (NAI). Telif-Tetkik Eserler Bey, B. Vehbi, “Pan-İslâmism”, Nineteenth Century, LXI (May 1907), s. 861-872. Chirol, V., “Pan-Islâmism”, Proceedings of Royal Central Asian Society (Nov. 1906), s. 19-24. Çetin A., ve R. Yıldız, Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, İstanbul 1976. Hocaoğlu, Mehmet, Abdülhamid Han’ın Muhtıraları, İstanbul ty. Küçük, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul 1984. Langer, W. L., The Diplomacy of Emperialism 1890-1902, N. York 1969. Ortaylı, İlber, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İstanbul 1983. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Abdülhamid, Hatıralarım, İstanbul 1986. Özcan, Azmi, “İngiltere’de Hilafet Tartışmaları 1873-1909”, İslam Araştırmaları Dergisi, II (1998). ——, “İttihadı İslam”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. XXIII, s. 470-475. Reid, Antony, “Nineteenth Century Pan-Islam in Indenosia and Malaysia”, Journal of Asian Studies, XXVI (Feb. 1976). Azmİ ÖZCAN 127 Sultan II. Abdülhamid ve Politikası Üzerine Düşünceler Cezmi ERASLAN* II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) Osmanlı Devleti’nin bir yandan idarî ve siyasî alanda yenileşme, modernleşme çabalarını sürdürmesine, diğer yandan emperyalist Batı dünyasının dünya Müslümanlarını sömürgeleştirmesine son noktayı koymaya matuf büyük bir çaba ve direnişe sahne olmuştur. II. Abdülhamid Han’ın Osmanlı Devleti için adeta son bir nefes olarak ortaya koyduğu İslâm birliği siyaseti hem Osmanlı sınırları içindeki Müslümanlar hem de dünya Müslümanları arasında bir dayanışmayı hedeflediği için emperyalist devletleri son derece rahatsız etmiştir. Bu politikanın esası, İstanbul’dan başlayıp Anadolu ve Rumeli’ye uzanan topraklarda din kardeşliği esaslı bir dayanışma tesis etmek ve bu vesileyle de dünya Müslümanlarının ilgi ve desteğini Osmanlı Devleti’nin devam ve bekasını sağlamaya tevcih etmekti. II. Abdülhamid’e göre, “Milletin niyeti halistir. Fertleri arasında bir ittifak ve ittihat hâsıl edilecek olursa Osmanlı Devleti büyük güçlerin ortasında bir politika ittihaz edebilirdi.”1 Milletin bağımsız yaşama arzusunu güçlendirip, birbirine bağlayacak ortak bağ ise İslâm dini idi. Burada II. Abdülhamid devri siyasetinin üç esasına işaret etmeliyiz: 1. İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Avrupa’nın büyük devletlerine karşı etkin bir denge politikası * Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1992, s. 184. 127-138 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 128 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Cezmİ ERASLAN takip etmek. 2. Osmanlı cemiyetini din esası etrafında birleştirerek huzuru ve gelişmeyi sağlamak. 3. Hilafeti İngiltere ve Rusya gibi büyük Müslüman nüfusa sahip sömürgeci ülkelere karşı bir tehdit unsuru olarak kullanmak.2 Bu anlayış ile İslâm birliği siyaseti hayata geçirilmeye çalışıldı. II. Abdülhamid Döneminde İslâm Birliği Siyaseti Öncelikle Abdülhamid’in İslâm birliği siyaseti anlayışı çerçevesinde iç politikada devamlı olarak devletin İslâmî niteliği vurgulanmıştır. Bu nedenle, II. Abdülhamid padişahlık sıfatının geride tutulup halifelik vasfının öne çıkarılmasına büyük önem vermiştir. Sultan Abdülhamid yönetiminde ülke sathında İslâm dinine ait cami, tekke, medrese ve benzeri müesseselerin iç ve dış görünüşleri, çalışanları ve işlevi dünya Müslümanlarının beklentilerine cevap verecek bir hale getirildi. Camiler, türbeler tamir edildi, çevre düzenlemeleri yapıldı. Din adamlarının maddi imkânları iyileştirildi, sosyal statülerinin devlet için önemli olduğunu gösteren uygulamalar hayata geçirildi. Topluma en kolay ulaşılacak vasıta olarak tarikatlara ayrı bir önem verildi. Halife/Padişah II. Abdülhamid, şeyhlere özel ilgi gösterirken tekkelerin pek çok ihtiyacını bizzat kendi cebinden karşıladı. Halk ile devleti birleştiren bir ortam oluşturuldu. Bu politikanın temel motivasyonu ülke içindeki birliği sağlamaktı. Çünkü ancak içeride güçlü olan bir devlet gözünü dış politikaya çevirme imkânı bulabilirdi. II. Abdülhamid’in bu politikası imparatorluğun farklı bölgelerinde çeşitli biçimlerde uygulanmıştır. Örneğin, Arabistan’ın merkezî bölgesi ile Yemen’de bulunan kabile şeyhleri ve ileri gelenlerine çeşitli hediyeler göndermek veya son zamanlarda Halifenin huzuruna çıkma şerefi ile onurlandırmak Osmanlı yönetimine olan bağlılıklarını arttırmak için kullanılan bir yöntemdi. Ayrıca üç ayların başında Mekke ve Medine’ye gönderilen hediyeleri taşıyan Surre alaylarının güvenliğine özen gösterilmiştir. Zira Müslüman hacıların bedevi kabilelerin saldırısından korunarak güvenliklerinin sağlanması devletin saygınlığı açısından oldukça önemli bir meseleydi.3 2 A.g.e., s. 190. 3 A.g.e., s. 198. 129 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu politikanın en büyük rakibi konumunda bulunan İngiltere ise II. Abdülhamid’in Arap yarımadasına yönelik bu politikalarını engelleme gayreti içinde oldu. İngiltere, özel yetiştirilmiş oryantalistleri, misyonerleri, politikacıları ile Halifeliğin yani İslâm âleminin dinî reisliğinin Mekke Şerifine ait olduğu ve hakkını alabilmesi için siyasî, askerî ve malî destek verebileceği propagandasını yapıyordu. Bilhassa Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla soğuyan Osmanlı-İngiliz ikili ilişkileri, İngiltere’nin Mısır ve Süveyş Kanalı’nın kontrolünü ele geçirdiği 1882 yılından itibaren açık bir düşmanlığa dönüşmüştü. Yemen’de ise Osmanlı Devleti, halifeliğini tanımayan âsi Zeydi emirleriyle uğraşırken, İngiltere bu ortamdan yararlanarak nüfuzunu iç bölgelere kadar yayabilme imkânı bulmaktaydı.4 II. Abdülhamid, İslâm birliği politikasının bir gereği olarak kendisine yakın olan ve hâkimiyetini destekleyen şahsiyetlere sahip çıkmış, halkın halifeye tâbi olmasını sağlamak için kabileler arasına vaiz ve hocalar göndermiştir. Sultan Abdülhamid, bu minvalde dinî kitapların halka ulaşmasını sağlamayı, Halifenin bütün Müslümanların hâdimi/hizmetçisi olduğu anlayışını yaymayı ve aleyhteki neşriyatı engellemeyi de önemsemiştir. Fakir bölgelerden vergi almamak, bilakis dinî günler ve bayramlarda halka maddi yardımlarda bulunmak, halkı halifeye bağlamak için gerekli görülmüştür. Burada görevlendirilecek memurların bölgenin dil ve kültürüne aşina kişiler olmasına özen gösterilmiştir. Diğer yanda dünyanın her tarafından hacca gelen Müslümanların ve bölge halkının umumi sıhhatini muhafaza etmek, salgın hastalıkların yayılmasına engel olmak Mekke ve Medine’yi yönetme ehliyetinin de göstergesi olarak algılanmıştır. Bölgede hacıların istifade edeceği sıhhi, hayrî müesseseler yapmak, hacıların bir yerden diğerine giderken kullanacakları her türlü ulaşım vasıtasını makul şartlarda sağlamak, muhtaçların ihtiyaçlarını gidermek, kanun dışı uygulamaları önlemek meşru idare olmanın gereklerinden olarak görülmüştür. Kuveyt ve Katar emirliklerinin İngilizlerin kontrolüne girmemeleri için her türlü hassasiyet bizzat Sultan II. Abdülhamid tarafından gösterilmiştir. Buna mukabil, Basra Körfezi’ndeki kabileler arasında kendine taraftar bularak savaşta ilk kontrol edeceği petrol kuyularını belirleyen İngiltere, 4 A.g.e., s. 205. SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE POLİTİKASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 130 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid ve İslâm birliği siyasetinin en önemli rakibi olmuştur. Bu sahada Hıristiyan Batının sömürgeci devletlerini en çok endişelendiren, “Panislamizm’in en görkemli eseri” olarak niteledikleri Hamidiye-Hicaz demiryolu zikre değer bir başarı olmuştur. Büyük bir kısmı Türk mühendis ve işçilerinin elinden çıkan demiryolu gerçekten de II. Abdülhamid’e ve Osmanlı Devleti’ne büyük itibar kazandırmıştı. Osmanlı Devleti’nin malî sıkıntılarına karşın, dünya Müslümanlarının maddi yardımları hattın vaktinden önce bitirilmesine imkân sağlamıştır. Hamidiye-Hicaz demiryolu hattı sömürgeci devletlere karşı İslâm âleminin bir öndere duyduğu ihtiyacın ve dayanışma isteğinin sembolü haline gelmiştir. Hattın inşa amacı, dinî, askerî, ekonomik başlıklar altında toplanabilir. Fakat bu hat her şeyden önce Müslümanların sürat ve emniyet içinde hac yapabilmelerini kolaylaştırmıştır. İngilizlerin, II. Abdülhamid’in Mısır’daki halifelik pozisyonuna vurdukları darbe son derece önemlidir. Padişah kendini Müslümanlar önünde gururu kırılmış olarak algılamış ve bunu ortadan kaldırabilmek için ciddi uğraşlar vermiştir. İngiliz emperyalizminin en önemli kamuoyu oluşturma silahı olan basın yayın faaliyetlerini engellemek ilk uygulamalar arasında yer almıştır. Mısır’daki din adamlarının ve kanaat önderlerinin desteğini halife lehine kazanıp İngilizlere karşı kamuoyu desteği oluşturmak ağırlıklı bir politika olarak uygulanırken, basın yayın organları desteklenerek Osmanlı hâkimiyeti lehine bir algı oluşturmaya çalışılmıştır. İngilizlerin El-Mukattam gazetesine verdikleri desteğe mukabil II. Abdülhamid de Bosfor Egyptian gazetesinin sahip ve yazarlarına nişanlar verip maaşlar tahsis ederek Osmanlı hilafeti lehine yayın yapmalarını teşvik etmiştir. Tevfik ve Abbas Paşa gibi Mısır Hidivlerinin İngiltere’ye meyletmelerine mâni olmak için de daha yakın temasta olunmaya gayret edilmiştir.5 Hidiv Abbas Paşa’nın İngiltere’nin tahrik ve teşviki ile Osmanlıdan sonra halifeliğin Mısır’a geçeceği propagandasını yapması iki taraf arasında oluşturulmaya çalışılan yakınlaşmayı ve güven ortamını imha etmiştir. II. Abdülhamid Suriye’de bulunan Mısırlıları sınır dışı ederek bu tutuma tepki göstermiştir.6 II. Abdülhamid döneminde İran ile yakınlaşarak Sünni-Şii ittifakının sağlanma5 A.g.e., s. 297. 6 A.g.e., s. 299. Cezmİ ERASLAN 131 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm sının yolları araştırılmıştır. İran’ın bilhassa Irak havalisinde Şiiliği yayma çabalarını bloke etmeye yönelik birkaç girişimde bulunulmuşsa da nihai bir netice alınması mümkün olmamıştır. İran’ın 19. asrın başından itibaren İngiltere ve Rusya arasında nüfuz alanlarına bölünmüş bulunmasının da bu neticedeki etkisi unutulmamalıdır. II. Abdülhamid, devletin son derece zor şartlar altında bulunduğu bir sırada tahta çıkmıştı. Yetişme yıllarında yaşadığı tecrübelerin yanı sıra şehzadeliğinin son yıllarında şahit olduğu saltanat kavgaları onun iktidar yıllarındaki uygulamalarını derinden etkilemiştir. Amcası Sultan Abdülaziz’in hal’i ve ölümü ile ağabeyi Sultan V. Murad’ın tahta çıkarılmasından kısa bir süre sonra akli dengesindeki bozukluk dolayısıyla tahttan indirilmesi gibi olaylar Sultan Abdülhamid’in vehmini artırarak döneminin devlet adamlarına güvenmesini zorlaştırdı. Bununla birlikte, II. Abdülhamid gerçekçi bir kişiliğe sahipti ve elindeki imkânların kıymetini, gücünü layıkıyla takdir edebilen bir anlayışta idi. Devletin mukadderatını belirleyecek dış gelişmelerin İngiltere ve Rusya gibi toprakları üzerinde çeşitli emelleri bulunan emperyalist devletlerce yönlendirilebileceğinin bilincindeydi. II. Abdülhamid, bu düşüncelerle devletin üst kademe yöneticilerine verdiği çeşitli direktiflerde, “İngiltere veya Rusya’dan hangisinin emel ve teşebbüslerinden devletin zarar görmeyeceği, devletin toprak bütünlüğüne, merkezi idare sistemine ve bağımsızlığına zarar getirmeyeceğine kanaat getirilirse” o tarafa meyledilmesini, politikaların bu çerçevede belirlenmesini istemişti.7 Bununla birlikte, Sultan Abdülhamid bu devletlerden hangisi ile birlikte hareket edilirse edilsin diğerinin maddi ve manevi zararlara sebep olacağının da bilincinde idi. Bu ortamda II. Abdülhamid, İngiltere ve Rusya’yı dengeleyebilecek bir alternatif güç ihtiyacı içerisinde idi. Padişah “Devlet-i Aliyye’ye karşı doğrudan doğruya bir niyet-i faside ve tecavüzkarânesi bulunmadığının anlaşıldığı” Almanya’yı kazanmayı hedeflemiştir. Başlangıçta Osmanlı Devleti’nin ve topraklarının paylaşılmasını önemsemeyen dış politikası nedeniyle Almanya ile mümkün olmayan iş birliği, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in hükümeti değiştirerek dış politikaya 7 A.g.e., s.184. SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE POLİTİKASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 132 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm kendisinin yön vermeye başlaması üzerine gerçekleşme sürecine girmişti. Osmanlı yönetiminin 1880 yılındaki Alman askerî ve mülkî memurlar getirtme isteği, Almanya tarafından da olumlu karşılanmıştı. 1882’de gelen ilk Alman heyeti ve ardından gelenlerle 1918’e kadar Osmanlı Devleti’nin merkezinde varlığını sürdüren Alman etkisi gerek askerî ıslahat ve gerekse kültürel planda derin bir iz bırakmıştır. Askerî staj için Almanya’ya gönderilen kurmay subayların arasında ciddi manada yayılan Alman hayranlığının etkileri sonraki yılların stratejik kararlarında belli ölçülerde görülecektir. Ancak hemen ifade edelim ki II. Abdülhamid’in şahsında Almanya sadece dış politikada kullanılan önemli bir unsurdan başka bir şey değildi. Öyle ki Bismarck ile başlayan tereddütlü yakınlaşmayı çok daha ileriye taşıma kararındaki II. Wilhelm kendisini ziyaret etmek istediği zaman uluslararası ilişkiler kaidelerini hiçe sayarak “iade-i ziyaret istememe” koşuluyla kabul etmiştir. Bu, bir yandan da devletin askerî ve malî sıkıntılara rağmen kendini çaresiz hissetmediğinin göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bir diğer deyişle, II. Abdülhamid İngiltere’yi hiçbir zaman gözden çıkarmamıştır. Nitekim II. Abdülhamid’in tahttan indirildiği dönemde özel doktoruna yaptığı değerlendirmelerde İngiltere’ye yönelik çekincesinin hayatının sonuna kadar sürdürdüğünü görüyoruz. “…Ben her vakit İngilizlerden korkarım. Ona hiçbir şey olmaz. O herkese zarar verir. Yaman bir millettir. İngilizler mağrur, muannit bir millettir. Pek çok fenalıklar yapabilirler, korkarım…”. “Rusları insan kullanabilir, lakin İngilizler ele avuca sığmaz…”8 II. Abdülhamid dönemin diğer güçleri için yaptığı değerlendirmelerinde de siyasetinin ana çizgisinin değişmediğini düşündürtmektedir: “…Ben Ruslardan korkmam. Onların Çar’ını elde etmek kâfidir. Çünkü Çar onlarca hem padişah hem de Allah gibidir. O kadar hürmet ederler. Onun dediği olur.” Rusların Osmanlı Devleti’nin İngiltere ile yaklaşmasını, buna mecbur kalmasını istemeyeceğini belirten II. Abdülhamid, bu yaklaşımına delil olarak da Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa isyanı dolayısıyla yardım istendiğinde Rus Çarının tereddütsüz desteğini gösterir.9 8 Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıraları (1909-1918), haz. M. Metin Hülagü, İstanbul 2014, s. 283. 9 A.g.e., s. 328-329. Cezmİ ERASLAN 133 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Birinci Dünya Savaşına Almanlar ile birlikte girmeyi şartların getirdiği bir netice olarak gören II. Abdülhamid, “savaşın bitiminde Alman hâkimiyeti altına düşmekten çekinmeliyiz” diyerek Alman ittifakını İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni gözden çıkarmaması için teyakkuzda tutmak adına bir hamle olarak gördüğünü ortaya koymuştur.10 II. Abdülhamid tarafından ortaya konan dış siyaset iki kısımdır. 1- İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Avrupa’nın büyük devletlerine karşı aktif denge, 2- Hilafeti İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Müslüman sömürgeleri olan devletlere karşı bir tehdit unsuru olarak kullanma. Halifeliğin etkinliğini göstermek için de dünyanın dört bir bucağındaki Müslümanlarla ilişkiler kurmak ve geliştirmek. Ancak bu surette Batılı devletlerin papalık gibi bir konum ve güç vehmettikleri Halifelik bu işlevi yerine getirebilirdi.11 Burada II. Abdülhamid merkezli uygulamaları iki ana başlıkta incelemekte fayda vardır. Öncelikle Batı yazınında Panislamizm olarak adlandırılan dış faaliyetleri ana hatlarıyla ele almakta fayda vardır. Abdülhamid’in yaptıklarına baktığımızda sömürge idaresi altında yaşayan Müslümanlara Kur’an-ı Kerim ve dinî kitaplar göndermek, küçük Müslüman devletçiklerin idarecilerinin problemlerine arabuluculuk yapmak, haklarından tecrit edilen Müslümanlara yardımcı olmak gibi tamamen küçük çapta, Müslüman cemaatlere onları himaye ettiği izlenimini verecek faaliyetlerde bulunduğunu görüyoruz. Ayrıca, dinî günlerde, bayramlarda ve halifenin özel günlerinde İslâm âleminin çeşitli yerlerinden gelen tebrik telgraflarına cevaplar vermek, medreselerde dereceye giren öğrencilere Kur’an-ı Kerimler göndermek de bu kısımda sayılabilir. Müslüman yerleşim birimlerinde temsilcilikler açmak, çeşitli vesilelerle İstanbul’a gelen Müslümanların acil ihtiyaçlarını karşılamak (ulaşım, yiyecek, içecek, barınma vs.) gibi ferdi çapta uygulamalar da mevcuttur. İslâm âleminin genelinde II. Abdülhamid’e destek kazandıracak faaliyetler arasında, Müslümanların dinî hislerini rencide edecek davranışlara karşı tavır alma (İslâmiyet ve peygamber aleyhtarı unsurlar taşıyan oyunlara engel olunması gibi) ve bilhassa Hollanda gibi katı bir baskı uygulayan emperyalistlerin ida10 A.g.e., s. 294. 11 Geniş bilgi için bkz. Eraslan, a.g.e., III. Bölüm. SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE POLİTİKASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 134 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm resindeki Müslümanların çocuklarına Osmanlı devlet merkezinde eğitim imkânı sağlama çabalarını sayabiliriz. Halifenin kendilerini düşündüğünü, onlar için bir şeyler yapmak istediğini gören, duyan Müslümanlar da daha bir sevgi ile Osmanlı Devleti’ne, onun padişah-halifesine bağlanıyorlardı. Ancak hemen ilave etmeliyiz ki, bunlar öyle geniş çaplı, yaygın faaliyetler olmaktan uzaktır. Zira II. Abdülhamid bu tip çalışmalarda sömürgelere hâkim devletler ile doğrudan problemler yaşamak istememiştir. Mesela, sömürge idaresinde yaşayan Müslümanlarla ilgili bir etkinliğe kendi adının veya mevkiinin karıştırılmasından son derece rahatsız olmuştur. (Japonlara İslâm’ı öğretmek için Batavyalı bir âlimle birlikte kitap yazan Osmanlı şehbenderinin kitaba adını koymasına izin verilmemesi gibi).12 Bu kısımda son olarak Çin’e ve Japonya’ya heyet gönderilmesine değinmeliyiz. 19. asrın sonu ile 20. asrın ilk yılları Halifenin İslâm’ı yaymak için bu bölgeye heyetler, hocalar göndermesi hususu dikkate şayandır. Alman imparatorluğunun Çin Müslümanlarının Boxer ayaklanmasına katılmamaları için Halifenin mektup göndermesi yolundaki teklifi usta bir manevra ile heyet gönderme şekline çevrilmiştir. Daha önce İngiltere ve Fransa’nın faydalandığı yöntemi bu kez II. Abdülhamid Osmanlı Devleti adına daha faydalı bir hale getirmiştir. Heyetin bütün masrafları ve nakliyeleri Almanya’ya yüklenmiştir. Zira hükümetin böyle bir organizeyi gerçekleştirebilecek teşkilat kapasitesi yoktur. Ancak bu vesile en iyi şekilde değerlendirilmek istenmiştir. Fransız kaynaklarına da akseden hoca meseleleri ise doğrudan Halifenin faaliyeti olmaktan uzak görünmektedir. Abdülhamid baskısından kaçarak bu bölgeye giden muhalif gençler bile Fransız istihbaratı tarafından “Halifenin Panislamik ajanı” kabul edilmiştir.13 Diğer taraftan, 1870’li yılların başından itibaren görülen, Güney Afrika Müslümanlarından, Japonya Müslümanlarına kadar, Halifeden İslâm’ı öğretecek din âlimleri gönderilmesinin talep edilmesi dikkat çekici bir durum olarak kaydedilmelidir. Ancak 1868’de Güney Afrika’da “İslâm’ı unutmamak, çocuklarını Müslümanca yaşatmak” isteyen insanlara gönderilecek 12 Batavya şehbenderi Rasim Beye izin verilmemesi hakkında bkz. Eraslan, a.g.e., s.377. 13 İhsan Süreyya Sırma, İkinci Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti, İstanbul tarihsiz. Cezmİ ERASLAN 135 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm vasıflarda bir hoca, iki sene sonra tesadüfen bulunabilmiş,14Japonların isteğine ise “öyle hocalar bulunursa memleket dâhilinde vazifelendirileceği” cevabı verildiğini II. Abdülhamid bizzat kendisi ifade etmiştir.15 Balkanlara Dönük Politikalar II. Abdülhamid’in İslâm birliği siyasetinin en önemli sacayaklarından birini Balkanlara yönelik izlediği politikalar oluşturmuştur. 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşından sonra Balkanlarda artık şekli hale gelen Osmanlı hâkimiyetine mukabil burada yaşayan halkların kendi milli devletlerini kurma ve istiklallerini alma süreci hız kazanmıştır. Bölgede Slav unsurun Rusya yardımı ile ön plana çıkmasının müşahhas örneği Ayastefanos Anlaşması ile kurulmaya teşebbüs edilen büyük Bulgaristan devletidir. İngiltere ve Almanya’nın müdahalesiyle toplanan Berlin Konferansı bu adımı yarım bırakmakla birlikte, Bulgarların ve Rusların ilk hedefi olarak zihinlerde varlığını sürdürmüştür. Osmanlı yönetiminin bu süreçteki politikası, Balkan unsurlarının en tehlikelisi olarak gördüğü Bulgarlara karşı diğer unsurlara daha yakın davranmak şeklinde ortaya çıkmıştır. Öyle ki Yunanistan ile iş birliği çeşitli vesileler ile gerçekleştirilmeye çalışılmış, Ulahların kendi kültürleri çerçevesinde varlıklarını güçlendirmelerine olumlu bakılmış, hepsinden önemlisi bölgede kalan Müslüman halkın dinî yaşamlarının düzenlenmesi, meselelerinin İstanbul’da halledilebilmesi için bir takım girişimlerde bulunulmuştur. Balkanlardaki Müslümanların dinî hayatlarının düzenlenmesi çabaları bize bir asır önce devletten kopan ilk büyük Müslüman kitle olan Kırım tatarlarının dinî hayatlarının düzenlenmesi için halifelik makamının devreye sokulmasını hatırlatmaktadır. Devletin askerî, siyasî, malî kudretinin yetmediği yerde Müslüman kimliğini adeta siyasî bir güç olarak ilişkilerde belirleyici kılma girişimi bilhassa Balkanlarda devletin sıkıntılarını daha açık bir biçimde ortaya koymuştur. Her şeyden önce devlet, Berlin Konfe14 Cezmi Eraslan ve Mustafa Baktır, “Ebubekir Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), fasikül 67, cilt 10, 1994 s. 276-277. 15 Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, İstanbul 1980, s. 100-110. SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE POLİTİKASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 136 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ransı ve Anlaşması ile ortaya çıkan statüyü dahi koruma ve devam ettirme gücünden yoksun bir durumdaydı. Halifelik makamı dolayısıyla üstlenilen fonksiyonların yerine getirilmesi sırasında yaşanan zorluklar bu gücün de etkisinin sınırlı olduğunu, aslında temel yaptırımın devletin siyasî ve askerî gücü olması gerektiğini dost düşman herkese göstermiştir. Osmanlı Devleti, Balkanlarda kalan Müslüman cemaatin dinî haklarını korumak ve dinî hayatlarının belli bir düzen içinde yaşanmasını sağlamak için düzenlemeler yapmıştır. Bu faaliyetler arasında devleti en fazla uğraştıran konu, Bulgaristan’ın Berlin Anlaşması ile kabul edilen temel hakların yerine getirilmesine karşı giriştiği engelleyici politika olmuştur. Bulgaristan idaresinin suret-i haktan görünmekle birlikte engellemeye çalıştığı faaliyetlerin ifa edilebilmesi için Osmanlı yönetimi Bulgaristan’a herhangi bir yaptırım uygulayabilecek durumda değildir. Buna mukabil, II. Abdülhamid’in Balkanlarda Bulgar yayılmasına karşı Rumlar ve Ulahları ön plana çıkarmaya özel bir dikkat harcadığını söyleyebiliriz. Ulahların dillerini muhafaza ve din ve kültürlerini yaşatma hususundaki faaliyetleri çerçevesinde Manastır’da açtıkları okullara müdahale olunmazken, Sırpça öğretmek için okullar açılmasına izin verilmemesi dikkat çekmektedir. 16 Rumeli’de asayişi ihlal eden Bulgarlara ve bunlara destek olan Slav hükümetlerine (Rusya ve Sırbistan, Karadağ) karşı Yunan hükümetinin dostluğundan istifade edilmesi için Rum unsura ilgi göstermede ileri gidilmesi bir politika olarak benimsenmiştir. Osmanlı hükümetinin, Osmanlı vatandaşı olan Rumların sâdıkane hareketlerine karşı güzellikler yapmasının yanı sıra Rumeli’deki valilere ve Rumeli müfettişi paşaya emirler verdiği görülmektedir.17 Padişah, devletin yüksek eğitim kurumlarına Selanik, Yanya ve Manastır vilayetlerinden dörder Ulah talebenin parasız olarak kabulünü emretmesine karşılık, üç şehirden toplam dört talebenin kabul edilmiş olmasına tepki 16 Manastır vilayetindeki eğitim faaliyetleri için Maarif nezaretine 21 Mart 1891 tarihli tezkire, BOA, Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO) Ayniyat Defteri, nr. 1538. 17 26 Şubat 1903 tarihli resen sadır olan irade için bkz. BOA, İrade Hususi, 1320 Zilkade 101. Cezmİ ERASLAN 137 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm göstererek her vilayetten dört talebenin kabulü için re’sen emir vererek18 Bulgarlara karşı diğer unsurları himaye etme yoluna gitmiştir. Osmanlı Devleti’nin doğrudan kendi gücüne dayanarak politikalar yürütemediği bu süreçte, büyük devletler arasında olduğu gibi Balkanlardaki farklı unsurlar arasında da dikkatli bir denge politikası takip etmek durumunda olduğu anlaşılmaktadır. Bu süreçte, bilhassa Rusya destekli Bulgarların Balkan hâkimiyet politikalarına karşı, Ulah ve Rum unsurların din ve eğitim sahasında kendilerini geliştirmelerine imkân veren politikalar takip edilerek onların kültürlerini yaşamalarına katkıda bulunulmuştur diyebiliriz. Bu çalışmada, zikredilmeye çalışılan bütün bu politikaların ortak hedefinin kadim Türk Devlet anlayışına uygun olarak ‘devlet-i ebed-müddet-i Osmanîyi yaşatmak’ olduğu unutulmamalıdır. Zira II. Abdülhamid istikameti farklı olsa da Tanzimat dönemi düzenlemelerini devletin yeniden canlandırılması olarak kabul eden bir anlayışı benimsemiştir. Mevcut sistem çağın gereklerine karşı yetersiz kaldığında devleti yönetenlerin birtakım düzenlemelere gitmesi kaçınılmazdır. Kendisi de öncelikle dönemin şartlarını dikkate alıp paşalarının önerilerine uyarak Osmanlıcılık siyasetini takip etmiş, Türkçülük olarak nitelendirilebilecek davranışlarda bulunmaktan çekinmiştir. Son noktada, II. Abdülhamid devlet ile millet birlikteliğini sağlamak ve devletin geleceğini garanti altına almak amacıyla İslâm birliğini devreye sokmuş ve son günlerine kadar devlet siyaseti olarak takip etmiştir. Gerek Orta Doğu genelinde gerekse Türkiye özelinde toplumun devlete bakışını belirleyen, temel meşruiyet kaynağının geçen bir asırlık süreçte değişmemiş olması, II. Abdülhamid’in politikasındaki isabetin göstergesi olarak yorumlanabilir. 18 4 Temmuz 1903 tarihli resen sadır olan irade için, BOA, İrade Hususi, 1321 Rebiülahir 20. SULTAN II. ABDÜLHAMİD VE POLİTİKASI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER 138 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BOA, Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO) Ayniyat Defteri, nr. 1538, 21 Mart 1891. BOA, İrade Hususi, 1320 Zilkade 101 (26 Şubat 1903). BOA, İrade Hususi, 1321 Rebiülahir 20 (4 Temmuz 1903). Telif-Tetkik Eserler Eraslan, Cezmi ve Mustafa Baktır, “Ebubekir Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), fasikül 67, cilt 10, 1994, s. 276-277. Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1992. Hüseyin Bey, Atıf, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıraları (1909-1918), haz. M. Metin Hülagu, İstanbul 2014. Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, İstanbul 1980. Sırma, İhsan Süreyya, İkinci Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti, İstanbul tarihsiz. Cezmİ ERASLAN 139 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid’in Balkan Siyaseti Rahman ADEMİ* Viyana bozgunundan sonra, başta Sultan II. Abdülhamid olmak üzere, Osmanlı Devleti idarecilerinin Balkanlar’da uyguladıkları yönetim ve siyasetin temel hedefinin çoğunlukla statükoyu korumaya yönelik olduğunu söylemek mümkündür. Fransız Devrimi sonrasında Avrupa’nın birçok yerinde siyasî karışıklıkların ortaya çıktığı malumdur. Bu karışıklıklar, Osmanlı Devleti’nin Orta Avrupa bölgesindeki en büyük rakipleri arasında bulunan Avusturya ve Rusya’yı meşgul etmesi nedeniyle Osmanlı idarecileri için oldukça makbuldü. Bu bakımdan Fransa, Osmanlı idarecilerinin özel ilgi ve dostluk tavırlarına mazhar olmuştur.1 1804-1830 yılları Balkan halklarının Osmanlılara karşı uyanış süreci olarak değerlendirilmiştir.2 Devletin zafiyetinin iyice ortaya çıktığı 19. asrın ikinci yarısında, Fransız ihtilalinin özgürlük, kardeşlik ve eşitlik sloganları yanında, milliyetçilik kavramı ve düşüncesi sadece Avrupa devletlerinde değil, Osmanlı tebaası olan -Müslim ya da gayrimüslim- bütün halklar arasında da neşvünema bulmuştur. Müslüman Boşnakların 1831 yılında ve keza Müslüman Arnavutların II. Abdülhamid döneminde başını çektikleri isyanların ortaya çıkmasında bu fikirlerin büyük payı olmuştur. * Doç. Dr., Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Sina Akşin, “Fransız İhtilalinin II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri Üzerine Bazı Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgileri Fakültesi Dergisi, (1994), Online ISSN: 13091034, s. 24. 2 Stevan K. Pavloviç, İstorija Balkana 1804-1945, Drugo izdanje, Clio, Beograd 2004, s. 36. 139-157 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 140 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu çalışmada, Sultan II. Abdülhamid’in Balkanlara yönelik siyasetini ve bu siyasetin bölgedeki halklar açısından yansımalarını, Osmanlı arşiv belgelerinin yanında bölgede yapılan araştırmalardan elde ettiğimiz bilgiler ışığında ortaya koymaya çalışacağız. II. Abdülhamid, iktidara gelir gelmez çok büyük sorunlarla karşı karşıya kalmıştır. Osmanlı, Sırbistan ve Karadağ arasında 1876 yılında patlak veren savaşı destekleyen Rusya, bu savaş sayesinde Sırbistan üzerindeki etki ve nüfuzunu Bulgaristan üzerine de genişletme gayretinde idi. Osmanlı-Rus Harbinin tahribatı Balkan ülkelerinde çok ağır oldu.3 Bölge Hristiyanları arasında ve Rusya’da büyük heyecana sebep olan bu savaşın hedefi Bulgaristan, Bosna-Hersek, Karadağ, Dalmaçya ve Macaristan’ı içine alan adeta yeni bir Duşan İmparatorluğu kurmaktı.4 Geçen asırda, Yugoslavya’nın dağılma süreci sırasında ve “Büyük Sırbistan” kurulması adına yaşanan hadiseler, başta bölge Müslümanları olmak üzere bölge haklarının yaşadığı facia bunun doğru olduğunu göstermektedir. 1861-1882 yılları arasında Rusya Dışişleri Bakanlığı görevini yürüten Gorçakof, selefinin aksine sıkı bir Pan-Slavist idi. Bazı Rus aydınları da bu fikri hararetle destekleyerek, Osmanlı Devleti ile Avusturya’nın yıkılması suretiyle, Balkanlarda Rusya tarafından himaye edilen İstanbul merkezli büyük bir Slav devletinin kurulması için çalışmalar yapıyorlardı. Rusya’nın İstanbul Büyükelçisi İgnatiyef’in sayesinde, Balkanların her tarafına yerleşmiş bulunan Rus konsolosları, ajan gibi çalışarak Hıristiyan halkı Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtıyorlardı.5 Rus konsoloslar açıkça ve her fırsatı kullanarak Bulgarları desteklemekten geri durmuyorlardı. Bu durum, sadece Osmanlı idarecilerini değil, Müslüman halkı da ciddi olarak rahatsız ediyordu. Örneğin, 1903 yılında birbirinin ardından öldürülen Manastır ve Mitroviçe (Kosova) konsolosları bu duruma iyi bir örnek teşkil eder. Manastır’daki Rus konsolosu, jandarma karakolu önünden geçerken nöbet tutan jandarma eri selama durmadı diye tokatlamış, er de onu vurup 3 Jovan Muhadinoviç, “Crnogorsko-Tursko Razgranicenje od 1878- do 1880”, Matica Crnogorska, br. 69, proljece 2017, s. 346. 4 Ayşe Özkan, Miloş’tan Milan’a Sırp Bağımsızlığı, 1830-1878, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2011, s. 271. 5 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1995, s. 82. Rahman ADEMİ 141 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm öldürmüştür. Mitroviçe’deki Rus konsolosu ise, devlet yetkilileri tarafından şahsi güvenliğine yönelik Arnavut halkının tehdit oluşturduğu konusunda kendisine yapılan uyarılara kulak asmayarak, hiç olmaması gereken yerlerde ve uygun olmayan zamanlarda halk arasında dolaşmış ve bunun sonucunda Gilanlı bir Arnavut tarafından vurularak öldürülmüştür.6 II. Abdülhamid ve idaresinin hedefi, kuşkusuz devletin toprak bütünlüğünü korumakla birlikte, özellikle eğitim ve ulaştırma gibi alanlarda gelişme kaydederek devleti güçlendirmek olmuştur. Bu nedenle, II. Abdülhamid düvel-i muazzama olarak bilinen Avrupa devletleri ile Rusya karşısında devleti korumak maksadıyla denge siyaseti uygulamaya gayret etmiştir. Fakat bu siyasetin uygulanabilmesi için dış desteğe ihtiyaç vardı. 1878 Berlin Kongresi sonrasında Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü koruma siyasetinden vazgeçen İngiltere’nin bu tavrı, Abdülhamid’in ister istemez başka çıkar yolları aramasına sebep olmuştur. Sömürge elde etme faaliyetlerine daha geç dönemde başlayan Almanya’nın desteği, Osmanlı siyaseti için en uygun seçenek olarak görülmüştür. Bu çerçevede, Abdülhamid idaresi tarafından yurt dışına en fazla öğrenci Fransa’dan sonra Almanya’ya gönderilmiştir. 1880 yılından sonraki dönemde, askerî alanda yapılan reformlar gereğince, Osmanlı ordusuna eğitim vermesi için çok sayıda Alman subayın talep edilmesi neticesinde7 Osmanlı Devleti ile Almanya arasında adeta stratejik ilişkiler kurulmaya başlanmıştır. Fransa ve dünya kamuoyunu etkilemek isteyen Abdülhamid, Paris’in ünlü gazetesi Le Figaro’nun 12 Eylül 1903 tarihli nüshasında Mısırlı Kâmil Bey imzasıyla bir yazı yayınlatmıştır. Bu yazıda, kısaca şunlar dile getirilmiştir: “Avrupa, Müslümanları Hristiyanlardan ayırmak için her şey yapmış, sadece Hristiyanlar için reformlar talep etmektedir. Bu sırada Avrupalılar tarafından Arnavutlara teklif edilen ıslahat Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına bir başlangıçtır. Bu durum ise padişahımız 6 Tahsin Uzer, Makedonya Eşkıyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 153; Hasip Saygılı, Osmanlı’nın Son 40 Yılında Rumeli Türkleri ve Müslümanları 1878-1918, İlgi Kültür Sanat, İstanbul 2016, s. 49. 7 Mustafa Gençoğlu, “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt 4, sayı 2 (Temmuz 2014), s. 38. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 142 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm tarafından dile getirilen ve tüm İslâm âlemi içinde “Avrupa bize karşı örtülü bir haçlı seferine koyuluyor” sözlerinin yayılmasına şaşırmamalıdır. Bu örtülü haçlı savaşı, tüm Müslümanların birbirine kenetlenmesine ve manevi liderliği olan Osmanlı saltanatına kuvvetli bir şekilde bağlanmalarına sebep olacaktır. İslâm hilafeti bugün olduğu gibi geçmişte muazzez tutuluş değildir. Batı Avrupa yazarlarının saltanat-ı seniyye aleyhindeki sözlü tecavüzleri bu bağlanma ve sevgiyi sadece artırmaktadır. Müslümanların mümtaz sınıfını teşkil eden Mısır ve Hindistan Müslümanlarının, padişahımızın tahta oturmasının yıldönümünde icra ettikleri törende ortaya koydukları tavır, Afrika ve Asya kavimlerinin Osmanlı’ya olan bağlılıklarını ispat etmeye kâfidir. Bağımsızlıklarını kaybetmiş olan bu kavimler en azından Devlet-i Aliyye’nin devam ve bekasını arzu etmektedirler. Bulgar isyanı zuhur eder etmez, İslâm düşmanları tüm kabahatin Osmanlı devletine ait olduğunu ifade etmişlerdir. Bulgarlar tarafından, trenlerin, gemilerin havaya uçurulması ile kadın ve çocukların gaddarca katledilmeleri hadiseleri ufak tefek günahlardır onlara göre. Ancak Osmanlı devletinin isyanı bastırması ve bu kargaşaya son vermesi cinayetlerin de cinayetidir. Kendilerini tarafsız olarak gören ve ciddi geçinen insanlar, Bulgarların bu cinayetleri meşru, devletin ise kendi evinde huzuru sağlaması hususunu haksızlık olarak görmüşlerdir. Böylesine kin ve garez Müslümanlar ile Hıristiyanlar arasındaki çukuru genişletmekten, barış ve asayişe zarar vermekten başka bir işe yaramaz. Tekrar ifade edelim ki Makedonya Meselesi bir din, mezhep ve ırk meselesi değildir. Rumlar ve Ulahlar Hristiyan oldukları halde Bulgarlara kardeş olarak bakmamakta, büyük Bulgaristan’ın kurulmasına asla cevaz vermezler. Makedonya ikinci Kudüs’tür. Oradaki Hristiyanlar kendi başlarına bırakılsalar birbirlerini boğazlarlar. Bu zor meselenin çözümü olarak, Makedonya’nın Bulgaristan’a ilhakı veya muhtariyeti –ki bu da ilhak manasına gelir- veya Makedonya’yı hakimane bir tarzda idare etmek için Prens Ferdinand gibi bir Avrupalı teklif edilmiştir. Tüm bu tekliflerin kabulü mümkün değildir. Türk askerinden bir nefer kaldıkça Osmanlılar Makedonya’yı terk etmeyeceklerdir. Şarki Rumeli ve Girid acı hatıratı her Müslümanın kalbinde Rahman ADEMİ 143 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm nakşedilmiştir bugün. Avrupa diplomasisinin tavrı da acayiptir. Sanki halife tebaasının arzularını ve devletinin menfaatlerini korumağa mecbur değilmiş gibi davranmaktadır. Hâlbuki devletin bütünlüğünü muhafaza etmek padişahımızın mukaddes vazifesidir. Devletin parça parça edilmesi için çabalayan tehditlerin halife tarafından görmezden gelinmesi mümkün müdür? Şu anda Osmanlı memleketindeki herkes harp istiyor. Osmanlıya bağlı olan Bulgaristan’ın bu serkeşliği milli duygulara dokunmaktadır. İddia edildiği gibi Osmanlı hükümeti Müslümanlara taassuba teşvik etmiş olsaydı, dünya kim bilir ne afet görmüş olurdu. Rusya’nın Makedonya meselesindeki tavrı ve hareketi zihinleri ziyadesiyle işgal etmiştir. Müslümanlar bunu mezalim olarak telakki etmiştir. İslâm âlemi bugün tarihinin en önemli devirlerinden birini yaşamaktadır. İslâm’ı Avrupa’dan atılması için yapılan baskılar her zamankinden çok açık olmuştur.”8 Sahada durum tam da bu makalede anlatıldığı gibiydi. Kendi menfaatlerine zarar vermediği sürece Avrupalılar için Müslümanların her gün öldürülmeleri, mallarının gasp edilmesi veya yok edilmesinin bir önemi yoktu. Osmanlı Devleti, onların bu yaklaşımlarından da cesaret alan çetelerin faaliyetlerini durdurmak ve asayişi sağlamak maksadıyla sürekli olarak bölgeye asker takviyesi yapmıştır.9 Devlet, asker takviyesini her zaman doğrudan bölgedeki halktan sağlayamadığı için diğer bölgelerdeki askerleri Balkanlara kaydırmak zorunda kalmış, bu durum devlet içinde genel bir güvenlik zafiyeti ortaya çıkmıştır. 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi’nden evvel Hersek bölgesinde çıkan isyan, Osmanlı Devleti’nin bulunduğu iktisadî ve idarî duruma ilave bir yük olmuştur. Harp sonucunda, başkent İstanbul başta olmak üzere, Anadolu ve Rumeli’nin her tarafına dağılan ve zor şartlar altında iskân edilmeyi bekleyen muhacir kitlenin yoğunluğu sorunları daha da büyütmüştü. Abdülhamid, Midhat Paşa tarafından hazırlanan, devletin içine düştüğü buhranı ortadan kaldırması beklenen ve bu hususta adeta mucizeler vadeden Anayasa’yı devre dışı bırakarak idareyi tam olarak eline almış ve bir tür olağa8 BOA.Y.PRK.TKM. 47/18 19.06.1321/11.09.1903. 9 BOA. İrade Dahiliye, 1313 S 4 (27 Temmuz 1895), No: 17. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 144 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm nüstü hal ilan etmiştir. Öte taraftan Abdülhamid, sahip olduğu halife unvanı sayesinde tüm dünya Müslümanlarının lideri ve dolayısıyla sözcüsü olarak kendini ön plana çıkarmaya ve Osmanlı Devleti’nin gücünü korumaya ve büyütmeye gayret etmiştir. Bu durum, muarızları tarafından ileri sürülen Osmanlıcılık fikri karşısında II. Abdülhamid’in İslâmcılık yöntemini benimsediğini göstermektedir. Balkanlı tarihçilere göre, II. Abdülhamid’in bu siyaseti Osmanlı aydınlarının milliyetçilik duygusuna kapılmalarını geciktirmiş ve İslâm’ın Hristiyan sınırında bulunmasından ötürü Balkan Türkleri/Müslümanları arasında milliyetçiliğin yayılmasına sebep olmuştur.10 Arnavutların Berlin Kongresi’nin sonucunda beklediklerini elde edememeleri, kendilerini komşu Sırp ve Yunanlıların tehditleri altında hissetmelerine yol açmıştır. Buna tepki olarak Arnavutlar arasında Arnavut Birliği düşüncesi ortaya çıkmıştır. Birliğe aktif olarak destek veren bölgeler Prizren, İşkodra ve Preveze çevreleri olmuştur. Arnavutlar, Osmanlı hükümetinden çok önemli taleplerde bulunmuşlardır. Bu talepler şunlardır: 1. Arnavutların yaşadığı tüm bölgelerin tek bir vilayet olarak birleştirilmesi, 2. Arnavut memurların atanması, 3. Arnavut okulların açılması, 4. Vilayetten elde edilecek gelirin yine vilayette harcanması, 5. Bir meclisin oluşturulması 6. Tüm dinlere özgürlük sağlanması.11 Abdülhamid’in merkeziyetçi yönetim anlayışı nedeniyle bu taleplerin hepsine müsaade etmesi zordu. 93 Harbi Osmanlı için büyük bir felaket, Rusya ve onun desteklediği Pan-Slavist çevreler için çok büyük bir zaferdi. Çok geniş topraklara kavuşan Bulgaristan sayesinde Rusya doğrudan Akdeniz’e inme fırsatını elde etti. Ancak Berlin Kongresi’nde alınan kararlar bir bakıma Pan-Slavistlerin de mücadeleyi kaybettiklerini göstermekteydi.12 Kısa bir süre sonra, Rusya ile Bulgaristan arasındaki ilişkiler de bozulmuştur. Rusya, Yeşilköy Antlaşması neticesinde ortaya çıkan muazzam büyüklükteki Bulgaristan Prensliğinin karşıtlarından biri olmuştur. Ayrıca Rusya ile Avusturya arasında 1897 yılında nota vasıtasıyla bir anlaşma yapılmış ve bunun sonucunda 10 Stevan K. Pavloviç, a.g.e., s. 197. 11 Avlonyalı Ekrem Bey, Osmanlı Arnavutluk’undan Anılar (1885-1912), İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 164-168. 12 Cezmi Eraslan, a.g.e., s. 110. Rahman ADEMİ 145 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Balkanlardaki mevcut durumun korunması yönünde iki ülke arasında ittifak yapılmıştır.13 Fransa’nın Balkanlara yönelik tutumunun net olduğunu ifade etmek zordur. Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi Mösyo Kostan’a, Fransa’nın Osmanlı Devleti’nin Balkan siyasetine karşı hoşgörülü davrandığı, Siroz’da görev yapan Fransız subaylar tarafından ifade edilmiştir. Aynı subaylar ise Bulgaristan ajanlarından Toşev’e şunları ifade etmişlerdir: “Türklerin hiçbir nevi ıslahat tatbik ve icrasına kabiliyetli olmayıp yalnız Avrupa teşebbüsatını akim bırakmak üzere maharet-i siyasiye göstermek iktidarında olduklarını beyan etmektedir. Ona nazaran ıslahat birçok perdeli bir komedya oyunundan başka bir şey değildir. Keza Şteg ve fi eyyam-ı ahirede Bulgarlara karşı asar-ı mehabbetini azaltmıştır. Di Jorji’yi riyasetinde olan içtimalarda karar verilir ise cümlesi birden hizmetten çekilmeği talep edeceklerden ancak bu zamana kadar jandarma kumandanının çekilmiş olmasına intizar lazımdır.”14 Balkanlarda güç dengesi taraftarı olan Almanya, hem Ortodoksların çoğunlukta yaşadıkları doğu Balkanlara yönelik Rus müdahalesine hem de batı Balkanlara ve Selanik’e doğru inmek isteyen Avusturya’nın etkinlik kazanma gayretlerine karşıydı. Rusya ve Avusturya ise; Sırbistan, Karadağ, Yunanistan ve Bulgaristan prensliklerinin Osmanlı ülkesini parçalayıp Balkanları paylaşmalarına olumlu bakmakta idiler. Ancak Abdülhamid savaşa devam etme noktasında kararlılık gösterince, konunun İstanbul’da düzenlenecek bir konferansta konuşulmasına karar verilmiştir.15 Daha sonraki süreçte Sultan Abdülhamid, bölge ülkeleri ile şahsi dostluklar kurmaya çalışarak muhtemel zararlardan devletini korumaya çalışmıştır. Bu çerçevede, özellikle Sırbistan ile sıkı müttefik olan Karadağ Kralı ile ilişkiler önemli bir seviyeye gelmiştir. Abdülhamid, Karadağ Kralı’nın 13 Krste Bitovski, Kontinuitetot na makedonskite nacionalnooosloboditelni borbi ve XIX i pocetokot ne XX vek, İntitut za nacionalna istorija, Skopje 1998, s. 239. 14 İSAM HHPE D.6/324 28 Teşrin-i Sani 1907. 15 Jovan Muhadinoviç, a.g.e., s. 247. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 146 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm oğlu ve veliahdı Prens Danilo’nun nişanlanmasını bir nezaket göstergesi olarak telgraf göndererek kutlamış,16 Karadağ kralına İstanbul’da bir yalı hediye etmiş ve kralı daha evvel İran şahı için üretilen şeref madalyasının aynısı ile ödüllendirmiştir.17 Sultan Abdülhamid’in aldığı tedbirler sadece bunlardan ibaret değildi. Devlet, askerî ve istihbarî önlemler alarak bazı zararlı teşebbüsleri engellemeye çalışıyordu. Osmanlı askerî kuvvetleri ve mülkî amirlerinin, yabancı konsolosların baskılarına ve diğer bütün olumsuz şartlara rağmen çetecilerle başa çıkma başarısı gösterdiği söylenebilir. II. Abdülhamid’in kurduğu hafiye teşkilâtının istihbarat faaliyetleri sayesinde, silahlı grupların yaptıkları ve yapmayı planladıkları askerî ve diğer faaliyetlerin çoğu hakkında Osmanlı idaresinin önceden haberdar olduğu görülmektedir. Osmanlı-Rus harbinden kısa bir süre sonra Bulgar, Rum ve Sırpların organize olarak Makedonya’da bağımsızlık hareketlerini başlatmak maksadıyla cemiyetler kurdukları hususunda istihbarat alınmıştır.18 Ancak ayrılıkçı hareketler, teşkilatlanmalarını Makedonya topraklarında rahat bir biçimde gerçekleştirememeleri nedeniyle Sofya ve Bükreş gibi şehirleri faaliyet merkezine dönüştürmüşlerdir. Makedonya topraklarında rahat edemedikleri içindir ki faaliyetler istenen hızda gerçekleşemiyordu. Örneğin, 26 Haziran 1895 tarihli bir vesikadan, Osmanlı istihbarat memurlarının “gayet mahremane” bir şekilde gönderdikleri bilgilere göre Romanya başkenti Bükreş’te biri Makedonyalı diğeri Arnavut iki komitenin faaliyet gösterdiği ve bu iki komitenin Sofya’da bulunan komite ile iş birliği içinde olduğu anlaşılmıştır.19 Osmanlı idarecileri, istihbarat teşkilatı sayesinde isyan hareketlerinin kim tarafından organize edildiğini, hangi kurumlar tarafından desteklendiğini 16 Velimir Vujaçiç, “Medalya-Spomenica povodom vjencanja prijestolonaslednika Danila”, Arhivski zapisi, casopis za arhivsku teoriju i praksu, Godina XVIII/2011, broj 1, Cetinje, 2011, s. 48. 17 Rahman Ademi, “Osmanski izvori o osmansko-crnogorskim odnosima za vrijeme Abdulhamida II”, Crna gora i Osmansko carstvo, İskustvo medudrzavnih odnosa, Zbornik radova, Matica Crnogorska, Podgorica 2017, s. 553. 18 BOA, HR. AZN. Dosya No: 6, Sıra No: 94. 19 BOA. Y.PRK. UM. Dosya No: 32, Sıra No: 66. Rahman ADEMİ 147 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm takip etmek suretiyle zararlı faaliyetlerin çoğundan haberdar olmuşlardır. Mesela 25 Mart 1901 tarihli bir belgeye göre 120 kişilik bir eşkıya çetesi Peşte kazası civarında bulunmuş, Samakof ve Kazanlık (Bulgaristan) taraflarında bulunan silahlar fıçılara konularak kaçak şekilde Makedonya’ya sokulmuştur. Bunun yanında İlçe ve Balta köyleri civarındaki eşkıya, o civarlarda yaşayan Müslümanların koyun ve sığırlarını gasp etmişlerdir.20 Daha önce 28 Ocak 1898’de eşkıya çetelerinin Bulgaristan vasıtasıyla Rusya’yı da Makedonya Meselesine dâhil etmeye yönelik gayretleri görülmüştür. Bunun için de Bulgaristan’a yakın olan Edirne, Selanik ve Manastır vilâyetlerindeki belli noktalara çeşitli şekillerde silahlı saldırılar ve bombalamalar düzenlemişlerdir.21 Diğer taraftan Osmanlı idaresi, “Santralist” çetelerinin liderlerinden ve “Dâhili Makedonya İhtilal Komitesi”nin Selanik bölge komuta üyesi olan Sarafof’un22 faaliyetleri hakkında da detaylı bilgilere sahip olmuştur. 18 Eylül 1905 tarihli bir vesikada bu faaliyetlere müteallik çok önemli ayrıntılar vardır. Buna göre Sarafof’un komitenin en eski üyelerinden olduğu ve on seneden beri çete faaliyetleri ile uğraştığı bilinmektedir. Hatta onunla ilgili çok özel bilgilere de ulaşılmıştır. Mesela Makedonya’nın bağımsızlığını kazanmak maksadıyla halktan zorla toplanan paraları iç eden kişilerden biri Sarafof’tu. Bu vesikadan öğrendiğimiz başka önemli bir bilgi de, iki komite (daha bağımsız hareket etmeye çalışan Santralistler ve Bulgaristan kontrolündeki Vrhovistler) arasındaki mücadeledir.23 Bu mücadele, zaman zaman aralarında kanlı hesaplaşmaların cereyan etmesine kadar varmıştır. Nitekim Vrhovistler, büyük İlinden İsyanı’ndan yaklaşık bir sene önce Cuma-i Bâlâ civarında isyan başlatarak Dâhili Komite’nin hesaplarını bozmak istemişlerdir.24 Ancak bütün bunlara rağmen her iki komitenin merkezinin Sofya olduğu hususunda ciddî kanıtlar vardır.25 20 BOA. Y.PRK. MYD. Dosya No: 23, Sıra No: 74. 21 BOA. Y.PRK. MK. Dosya No: 8, Sıra No: 6. 22 Stojanoski, Aleksandar, Katarciev, İvan, Zografski Danço, Apostolski, Mihailo, İstorijata na Makedonskiot Narod (Makedonya Halkı Tarihi), Makedonska Kniga, Misla, Kultura, Nasa Kniga, Skopje 1988, s. 172. 23 İSAM. HHPE. Dosya No: 9, Sıra No: 593. 24 Stojanoski, Katarciev, Zografski, Apostolski, s. 169. 25 İSAM, H: HPE. Dosya No: 16, Sıra No: 1056. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 148 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid yönetimi, aldığı tedbirler sayesinde çete gruplarının tüm hal ve hareketlerini yakından takip etmekteydi. Bulgar çetecilerin ana maksatlarından birisinin, Fener Rum Patrikhanesine bağlı kilise ve mensupları ile mücadele ederek halkı yeni kurulan Bulgar Eksarhlığı’na geçmeye zorlamak olduğu bilinmektedir.26 Fakat Atina Sefareti Maslahatgüzarının bildirdiğine göre 14 Ağustos 1902’de, Bulgarlar, tüm saldırgan faaliyetlerini Müslümanlara yönelttiğinden, maksatlarının Rum halkının sempatisini kazanmak olduğu hususuna dikkat çekiliyordu. Osmanlı menfaatlerine aykırı olan bu hususun önlenmesi için söz konusu durum, Yunan konsolosluğuna bildirilerek Makedonya’da olabilecek karışıklıkların Yunanistan’ın çıkarlarına aykırı olduğu münasip bir dille anlatılıp tedbir alınması istenmiştir.27 Devleti parçalama gayreti içerisinde olan komşu ülkeler ve diğer Avrupa ülkelerinin entrikaları ile çok fazla meşgul olmak zorunda kalan Osmanlı idaresinin,28 Müslümanların yaşadıkları sıkıntılara çözüm olabilecek tedbirleri almak için çok az fırsat bulabildiğini görüyoruz. Bu itibarla devlet, aslî görevleri olan güvenlik, asayiş, adalet vb. faaliyetlerden çok, dış politika ile uğraşmak zorundaydı. Avrupalı devletler, Osmanlı devletinin içişlerine karışmak için her fırsatı kullanmaya gayret ediyorlardı. Bu müdahaleler çoğu zaman iyi niyetten yoksun olduğu gibi asıl konuyla hiçbir alakası yoktu. Mesela Fransa’ya göre, Makedonya ahalisinin maruz kaldığı mezalim ve sıkıntıların kaynağı maliyede yapılması gereken ıslahatların yapılmayışıdır.29 II. Abdülhamid, asayiş ihlallerini engellemek maksadıyla askerî tedbirlerin yanında bazen polisiye tedbirlere de başvurmuştur. Artan tehlike ihtimalini bertaraf etmek için 18 Mart 1905 tarihli bir genelge ile şehir, kasaba, köy ve pazar yerlerinde kimsenin silahla gezemeyeceği ilan edilmiştir. Bu karara karşı gelen veya bunu ihlal eden kimselerin derhal tutuklanmaları ve adliyeye sevk edilmeleri istenmiştir.30 26 Aşkın, Koyuncu, Bulgar Eksarhlığı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Çanakkale 1998, s. 208. 27 BOA. HR. EŞA. Dosya No: 40, Sıra No: 86. 28 BOA. Y. MTV. Dosya No: 281, Sıra No:61; BOA. Y. EE. Dosya No: 83, Sıra No:10. 29 BOA. Y. PRK. HR. Dosya No: 32, Sıra No: 43. 30 BOA. Rumeli Vilâyet-i Şahanesi, Müfettiş-i Umumiliği, No yok, 5 Mart 1321. Rahman ADEMİ 149 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Buna benzer tedbirleri daha önce, merkezî hükümetten bağımsız olarak yerel idareciler de almışlardır. Mesela 1901 yılında Razlık’ta kaymakamlık görevinde bulunan Tahsin Bey, mevcut silahları toplamaya girişmiş ve iki ay içinde Bulgar köylerinden çeşitli markalarda 2.000 adet tüfek 10.000 adet mermi ve 59 adet bomba ele geçirildiğini ifade etmiştir.31 Uygulamaya konulan tedbirlerle asayişin sağlanması hususunda önemli mesafeler alınmıştır. Bu esnada idarenin önemle dikkat ettiği husus, Müslümanların meselenin çözümüne karışmamasını sağlamak olmuştur.32 Bir diğer önemli konu, Bulgaristan Devleti’nin tutumu olmuştur. Komite çetelerine yardım yapmadığını zaman zaman iddia eden, fakat gerçekte en büyük destekçisi konumunda olan Bulgaristan’a33 karşı Osmanlı haklı olarak tedbiri elden bırakmamaya çalışmıştır. İdareye göre: “Rumeli’de çok sayıda asker bulundurmak mevcut şartlara göre bir zaruretti. Ayrıca Berlin Antlaşması’nın malum maddesine göre (23. madde) Rumeli vilâyetlerinde yapılması istenilen ıslahatların gerçekleştirilmesi için Bulgaristan ısrarcı olma gayretindedir. Bu maddenin uygulanmasının, söz konusu vilâyetlerde otonom bir idarenin kurulması manasına geldiği hususunda şüphe yoktur. Bu vaziyetin gerçekleşmesi durumunda ise, Rumeli’de bulunan topraklar kolaylıkla elden çıkmış olur. Ayrıca Bulgaristan’ın, halen Devlet-i Aliyye’nin mümtaz bir eyaleti olduğu için Berlin Antlaşması’na dayanarak bizden ıslahat talep etmeye hakkı yoktur. Böyle bir şey, söz konusu Antlaşma’nın salahiyeti dışındadır. Buna rağmen konuyu aynı dille seslendirmeye devam ederse, Bulgaristan’a, Berlin Antlaşması gereği yerine getirmesi gereken şartları yerine getirmediği ve yükümlülüklerini yerine getirmesi için tarafımızdan her türlü girişimde bulunulacağı anlatılmalı. Söz konusu yükümlülükler, Tuna Vilâyeti’nde bulunan (Osmanlı’dan kalan) kalelerin yıkılması ve vergilerle alâkalı bazı hususlardır. Hatta Düvel-i Muazzama tarafından dahi Berlin Antlaşması hükümlerinin yerine getirilmesi istenirse, onlara da Bulgaristan’ın bu yükümlülükleri hatırlatılmalıdır.”34 31 Uzer, a.g.e., s. 128. 32 BOA. TFR-1-UM. Dosya No: 2, Sıra No: 151. 33 BOA. HR. SYS. Dosya No: 33, Sıra No:89; BOA. Y. PRK. MK. Dosya No: 6, Sıra No: 83. 34 BOA. Y. PRK. EŞA. Dosya No: 37, Sıra No: 84. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 150 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Şikâyet konusu olan, devletin idarî mekanizmasını, daha etkin ve ulaşılması kolay hale getirmek için de bazı tedbirler alınmıştır. Bu itibarla hem resmî işlerin takip edilmesinde karşılaşılan zorlukların aşılması hem de emniyet ve asayişin sağlanması için 23 Ocak 1885 tarihinde Ohri’ye bağlı Ustruga kasabasının nahiye haline getirildiği görülmektedir. Benzer sebeplerden dolayı Rekalar kazası idare merkezinin yeri de Trebişte’den Jirovnitsa’ya nakledilmiştir.35 Bu idarî tedbirlerin yanı sıra, Sultan Abdülhamid’in başvurduğu belki de en önemli siyaset halifelik ve İslâm kardeşliği fikrinin yaygınlaştırılması olmuştur. Bahsettiğimiz tehlikelere karşı, o sırada tek bağımsız Sünni Müslüman ülke konumunda olan Osmanlı Devleti’nin sultanı ve bütün dünya Müslümanlarının halifesi olan II. Abdülhamid’in elinde başka bir imkân yok gibiydi. Buna binaen bazı çevreler, Padişah, “hainane bir Panislâm siyasetiyle Hıristiyanlığı ortadan kaldırmak istiyor” şeklinde şikâyetler yaymaya başlamışlardır. Genel olarak ifade edebiliriz ki, Sultan Abdülhamid kişisel olarak ırkî değil, dinî öğeleri ön planda tutmuştur. Bunun nedeni, dinî anlayış, bilinç ve farkındalığın yaygınlaştırılmasının İslâm kardeşliği fikrini kuvvetlendiren bir sonuç ortaya çıkaracağını düşünmesiydi. Sultan Abdülhamid, bu nedenle eğitim faaliyetlerine büyük önem vermiş adeta bir tedrisat seferberliği başlatmıştır. Hıristiyanların yoğun eğitim çabalarına karşın, Müslüman ulemâ ve eğitimcilerin hizmetleri değerlensin diye onların hayat şartlarının iyileştirilmesi için gayret sarf etmiştir. Sultan Abdülhamid, içinde bulunduğu şartlar itibariyle (Devlet parasız ve ağır borçlar altında, ordu ise yaptığı son savaşta ağır yenilgi almış ve yıpranmıştır) bir devlet başkanından çok dinî bir lider rolü oynamaya mecbur kalmıştı.36 Bu itibarla onun panislâmist çabaları da dönemin yarattığı siyasî zaruretlerden bağımsız değildi. Öte yandan, özellikle Rumeli’de bir hayli etkili olan Rusya’nın Panslavist siyaseti hem yayılmacı hem de saldırgan bir özelliğe sahipti. II. Abdülhamid’in Panislamist gayretleri ise büyük güçlerin faaliyetlerine karşı bir duygu birliği içinde savunma mekanizmasının çalıştırıl35 Osmanlı Yönetiminde Makedonya, T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 74, İstanbul 2005. s. 11 ve 17. 36 Azmi Özcan, Panislâmizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877- 1924), İSAM Yay. İlaveli 2. Baskı, Ankara 1997, s. 61-66. Rahman ADEMİ 151 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ması anlamına geliyordu. Zira Panslavizm ve Pangermanizm gibi bir Slav birliği veya Alman birliğinin hedeflenmesi pek de gerçekçi görünmemektedir. Bunun için ekonomik ve askerî kaynakların yetersiz olduğu ortadadır.37 Osmanlı Devleti’nin maddi imkânları kapsamlı bir Panislamizm hareketine müsaade etmediğinden, padişah, devleti parçalamak isteyen güçleri oyalayarak zaman kazanmaya çalışmıştır.38 Dolayısıyla Abdülhamid, Panislâmizm siyasetini hem Rusya’nın etkinliğini dengelemek hem de kendi topraklarında bulunan Müslümanlar arasındaki dayanışmayı kuvvetlendirmek maksadıyla izlemiştir.39 II. Abdülhamid idaresi, isyan ve devleti sıkıntıya sokan diğer problemlerin halli için askerî ve idarî tedbirlerin yanında “nasihat” yöntemini de kullanmıştır. Örneğin, 7 Ağustos 1903 tarihli şifreli telgrafnâme-i sâmiyenin yazdıklarına göre, bir taraftan Bulgarların o esnada icra ettikleri katliam ve diğer asayiş ihlallerini önleyip, yapılanları cezasız bırakmamak, diğer taraftan da bugüne kadar idareye gösterdikleri bağlılıklarını devam ettirmeleri için kendilerine “nasayıh-ı müessire ve müteyekkıza”nın yapılması uygun bulunmuştur. Bu amaçla, oralarda bulunan adliye müfettişi ile birer idarî ve askerî memurdan oluşan bir komisyonun kurulup bu vazifeyi yerine getirmesi istenmiştir.40 Muhtemelen bu çalışmaları esnasında, Müslümanlar ve Hristiyanlar arasındaki ilişkilerde İslâm’ın koyduğu kurallar öne çıkarılmıştır. Bilindiği gibi İslâm etnik ayrımı hiçbir zaman onaylamamıştır. Buna karşın hukukî meselelerin hallinde din farklılıklarını gözeten bir anlayış mevcuttur. Bu itibarla Osmanlı idaresi gayrimüslimleri bir cemaat veya “millet” üyesi olarak görmüş ve buna göre muamele etmiştir. 41 37 Cezmi Eraslan “II. Abdülhamid ve Siyaseti: Türkiye Nasıl Kurtulur?”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, İç ve Dış Siyaset, Bildiriler, 1. Cilt, TTK, Ankara 2014, s. 26-27. 38 Melike Sarıkçıoğlu, “İran Kaynakları Işığında II. Abdülhamid Han’ın İran Politikası”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, İç ve Dış Siyaset, Bildiriler, 1. Cilt, TTK, Ankara 2014, s. 289. 39 Kemal H. Karpat, Balkanlarda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Yayınevi, İstanbul 2004, s. 128. 40 BOA. TFR -I-M (1321 5 13) Dosya No: 1, Sıra No: 74. 41 Gül Akyılmaz, Osmanlı Devletinde Eşitlik Kavramının Gelişimi, Yayınlanmamış Profesörlük Çalışması, Konya 2000, s. 88. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 152 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Osmanlı Devleti’ni tedbir almaya zorlayan çok sayıda sebep vardı. Bunların başında, komitelerin silahlı eylemleri ve buna paralel olarak devam eden Avrupa devletlerinin süregiden baskı ve tehditleri gelmektedir. Berlin Konferansı’nda alınan aleyhte kararların uygulanmasını uzun zaman geciktirmeyi başaran Abdülhamid idaresi, yıllar sonra yine bu kararların bazı maddelerinin uygulanması talebi ve baskısı ile karşılaşmıştır. Sultan II. Abdülhamid, 1878 yılında yapılan söz konusu kongreden yaklaşık 22 sene sonra benzer baskılarla karşı karşıya kalmıştır. Bu sefer II. Abdülhamid, (muhtemelen Makedonya’nın özerkliğini öngören 23. madde nedeniyle) olayların varacağı noktadan endişe ederek derhal ıslahat çalışmalarına başlanılmasını istemiştir.42 Yerel idareciler, Babıâli’ye Makedonya’daki mevcut durumun düzeltilmesi ile ilgili önerilerde bulunmuşlardır. Bazılarına göre, bölgede yaşayan çeşitli unsurlar arasında baş gösteren düşmanlığı ortadan kaldırabilmek için alınacak tedbirler hem idarî hem adlî ve hem de askerî olmalıdır. Bölgede birbirlerinin kanlarını dökmüş olan bu grupları sakinleştirmenin yolu ancak böyle bir tedbirle mümkün olacaktı.43 Burada, Osmanlı hükumetinin sorunun kaynağını çok iyi teşhis ettiği görülmektedir. Buna benzer olarak, Makedonya Umumi Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa bu konuyla ilgili şu önerilerde bulunmuştur: “Makedonya’da Bulgarlar tarafından tahrik edilen kanlı fesat faaliyetlerini ortadan kaldırıp, huzuru yeniden tesis edebilmek, yabancıların söz konusu vilâyetlerdeki faaliyetlerine engel olmaktan geçer. Zaten yabancıların bu teröristlere olan destekleri dolayısıyla fesat komitelerinin istekleri günden güne çoğalmakta ve icra ettikleri fesat ve cinayetlerinin dozu da sürekli olarak artmaktadır. Bu durumu düzeltebilmek için Bulgarlara, sadece Osmanlı idaresi altında rahat, huzur ve refah içinde yaşayabilecekleri anlatılmalı ve onlar bu konuda ikna edilmelidir. Bunu gerçekleştirmek için bazı jestler yapılabilir.”44 42 BOA. TFR -I-A. Dosya No: 1, Sıra No: 79. 43 BOA. Y. PRK. EŞA. Dosya No: 39, Sıra No: 2. 44 İSAM. HHPE. Dosya No: 15, Sıra No: 971. Rahman ADEMİ 153 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu doğrultuda Babıâli, bölgede olayları kışkırtan ve isyancıları kollayan, konsolos görevlileri, gazeteciler ve benzeri kişi ve kuruluşları icra ettikleri bu faaliyetlerden vazgeçirmek için gayret sarf edilmesini istemiştir.45 Sadrazam’ın, Makedonya Umumi Müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa’ya gizli olarak gönderdiği bir yazıda, yabancı devletlerin sefirlerinin yaptıkları kışkırtıcı ve asayiş bozucu propaganda faaliyetleri ve bazı Osmanlı askerlerinin yanlış tutumlarına işaret edilmiştir. Bu askerlerden bazılarının, Müslümanların arasını bozacak, birtakım zararlı faaliyetler içinde olduğu ve hatta dış güçlerin bu meseleye müdahalesini tahrik teşebbüsünde bulundukları hususunda bilgiler mevcuttur. Bunlardan bazıları yurt dışından getirilen bir takım zararlı evrak ve mektuplarla halkın Osmanlı’ya olan sevgi ve sadakatini etkilemek istemişlerdir.46 Abdülhamid’in 1908 yılında Anayasa’yı tekrar ilan etmesi, devletin her tarafında büyük bir heyecanla karşılanmıştır. Bu durum Avusturya’yı endişeye sevk ederek Bosna-Hersek konusunda bir an evvel harekete geçmesine sebep olmuştur. Anayasa ilanı ile beraber seçimlerin yapılması ve diğer reformların Bosna Hersek taraflarına yerleşmesi Avusturya için kabul edilemez bir durumdu.47 Aslında, Osmanlı Devleti’nde yapılması düşünülen reformlar, Batılıların kabul ettiği standartlardan uzaktı. İktidarın esas hedefi kapsamlı bir siyasî değişimden ziyade askerî, bürokratik ve teknik alanlarda reform gerçekleştirmekti. Reformlar iktidarın dağılmasını değil, kuvvetlenmesini ve daha da merkezileşmesini sağlamalı idi.48 Çok sayıda farklı etnik grup ile iki büyük dinin mensuplarının aynı toprakları paylaştığı Balkanlarda, 15-19. asır arasında yaşanan ve pax ottomana olarak da adlandırılan huzur, II. Abdülhamid dönemi itibariyle büyük ölçüde bozulmaya yüz tutmuştur. Bu bozulmada Fransız İhtilali’nin özellikle gayrimüslim tebaa üzerindeki etkisi belirleyici olduğu gibi, dönemin Os45 İSAM. HHPE. Dosya No: 16, Sıra No:1039. 46 İSAM. HHPE. Dosya No: 19, Sıra No:1260. 47 Tomislav Farkaş, Bosna od Berlinskog kongresa do Prvog svjetskog rata, Flozofski fakultet, Diplomski rad, Osijek 2017, s. 18. 48 John L. Esposito, İslamska prijetnja-mit ili stvarnost, Üçüncü Baskı, Washington 1998, s. 41. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 154 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm manlı bürokrasisinde tedavül eden zararlı fikirlerle ahlaki bozulmaların da yadsınamayacak kadar büyük bir tesiri olmuştur. Bunun yanında, Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü durumdan azami derecede istifade etmek için fırsat kollayan büyük devletlerin faaliyetleri de görmezden gelinmemelidir. Bu şartlar altında II. Abdülhamid, hem uluslararası koşulların sebep olduğu sorunlarla baş etmek hem de yabancılarla iş birliği halinde olan iç muhalefeti kontrol altında tutmak durumundaydı. Dâhili sorunları çözmek ve dışarıdan kaynaklı siyasî, askerî ve ekonomik şoklardan korunmak maksadıyla devleti her alanda güçlendirmek bu ortamda en iyi yöntem olarak telakki edilmiştir. Diğer taraftan büyük güçlerin adeta neferleri konumunda olan gayrimüslim Osmanlı vatandaşları arasında bulunan kilise anlaşmazlıklarının devamını sağlamak önemli bir imkândı. Ayrıca Müslüman ahalinin İslâm kardeşliği bilincinin kuvvetlendirilerek canlı tutulması da mühimdi. Bu çok eksenli siyasetin ekseriyetle olumlu neticeler verdiğini gözlemlemek mümkündür. Ayrıca umumi olarak halkın refahını artırmak maksadıyla yapılan icraatlar kuşkusuz büyük bir öneme sahipti. Ayrıca bölgede faaliyet gösteren silahlı çetelerin sahip oldukları yoğun dış desteklere rağmen başarısız olmaları, II. Abdülhamid idaresinin bu alanda başarılı icraatlar ortaya koyduğunu göstermektedir. Anadolu ile birlikte Balkanlarda da eğitim, ulaştırma, haberleşme ve sağlık alanında yapılan ve günümüzde halen ayakta olan yatırımlar bu durumun canlı şahididir. Osmanlı devrinden bu yana bir asırdan fazla bir sürenin geçmiş olmasına ve uluslararası camianın türlü imkânlarına rağmen bölgedeki huzursuzluğun bir türlü sona erdirilememesi ise düşündürücü bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Rahman ADEMİ 155 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri BOA. HR. AZN. Dosya No: 6, Sıra No: 94. BOA. HR. EŞA. Dosya No: 40, Sıra No: 86. BOA. HR. SYS. Dosya No: 33, Sıra No:89 BOA. İrade Dahiliye, 1313 S 4 (27 Temmuz 1895), No: 17. BOA. Rumeli Vilâyet-i Şahanesi, Müfettiş-i Umumiliği, No yok, 5 Mart 1321. BOA. TFR -I-A. Dosya No: 1, Sıra No: 79. BOA. TFR -I-M (1321 5 13) Dosya No: 1, Sıra No: 74. BOA. TFR-1-UM. Dosya No: 2, Sıra No: 151. BOA. Y. EE. Dosya No: 83, Sıra No:10. BOA. Y. MTV. Dosya No: 281, Sıra No:61. BOA. Y. PRK. EŞA. Dosya No: 37, Sıra No: 84. BOA. Y. PRK. EŞA. Dosya No: 39, Sıra No: 2. BOA. Y. PRK. HR. Dosya No: 32, Sıra No: 43. BOA. Y. PRK. MK. Dosya No: 6, Sıra No: 83. BOA. Y.PRK. MK. Dosya No: 8, Sıra No: 6. BOA. Y.PRK. MYD. Dosya No: 23, Sıra No: 74. BOA. Y.PRK. UM. Dosya No: 32, Sıra No: 66. BOA. Y.PRK.UM 47/18 (19.06.1321/12.09.1903) BOA.Y.PRK.TKM. 47/18 19.06.1321/11.09.1903. İSAM HHPE D.6/324 28 Teşrin-i Sani 1907 İSAM, H: HPE. Dosya No: 16, Sıra No: 1056. İSAM. HHPE. Dosya No: 15, Sıra No: 971. İSAM. HHPE. Dosya No: 16, Sıra No:1039. İSAM. HHPE. Dosya No: 19, Sıra No:1260. İSAM. HHPE. Dosya No: 9, Sıra No: 593. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 156 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Telif-Tetkik Eserler Ademi, Rahman, “Osmanski izvori o osmansko-crnogorskim odnosima za vrijeme Abdulhamida II”, Crna gora i Osmansko carstvo, İskustvo medudrzavnih odnosa, Zbornik radova, Matica Crnogorska, Podgorica 2017. Akyılmaz, Gül, Osmanlı Devletinde Eşitlik Kavramının Gelişimi, Yayınlanmamış Profesörlük Çalışması, Konya 2000. Aşkın, Sina “Fransız İhtilalinin II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri Üzerine Bazı Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgileri Fakültesi Dergisi, (1994), Online ISSN: 13091034. Avlonyalı Ekrem Bey, Osmanlı Atnavutluk’undan Anılar (1885-1912),912), İletişim Yayınları, İstanbul 2006. Bitovski, Krste, Kontinuitetot na makedonskite nacionalnooosloboditelni borbi ve XIX i pocetokot ne XX vek, İntitut za nacionalna istorija, Skopje 1998. Eraslan, Cezmi, “II. Abdülhamid ve Siyaseti: Türkiye Nasıl Kurtulur?”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, İç ve Dış Siyaset, Bildiriler, 1. Cilt, TTK, Ankara 2014. Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1995. Esposito, John L., İslamska prijetnja-mit ili stvarnost, Üçüncü Baskı, Washington 1998. Farkaş, Tomislav, Bosna od Berlinskog kongresa do Prvog svjetskog rata, Flozofski fakultet, Diplomski rad, Osijek 2017. Gençoğlu, Mustafa, “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt 4, sayı 2 (Temmuz 2014). Karpat, Kemal H., Balkanlarda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Yayınevi, İstanbul 2004. Koyuncu, Aşkın, Bulgar Eksarhlığı, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Çanakkale 1998. Muhadinoviç, Jovan, “Crnogorsko-Tursko Razgranicenje od 1878- do 1880”, Matica Crnogorska, br.69, proljece 2017. Osmanlı Yönetiminde Makedonya, T.C. Başbakanlık, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 74, İstanbul 2005. Özcan, Azmi, Panislâmizm, Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), İSAM Yay. İlaveli 2. Baskı, Ankara 1997. Rahman ADEMİ 157 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Özkan, Ayşe, Miloş’tan Milan’a Sırp Bağımsızlığı, 1830-1878, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2011. Pavloviç, Stevan K., İstorija Balkana 1804-1945, Drugo izdanje, Clio, Beograd 2004. Sarıkçıoğlu, Melike, “İran Kaynakları Işığında II. Abdülhamid Han’ın İran Politikası”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, İç ve Dış Siyaset, Bildiriler, 1. Cilt, TTK, Ankara 2014. Saygılı, Hasip Osmanlı’nın Son 40 Yılında Rumeli Türkleri ve Müslümanları 1878- 1918, İlgi kültür Sanat, İstanbul 2016. Stojanoski, Aleksandar, Katarciev, İvan, Zografski Danço, Apostolski, Mihailo, İstorijata na Makedonskiot Narod (Makedonya Halkı Tarihi), Makedonska Kniga, Misla, Kultura, Nasa Kniga, Skopje 1988. Uzer, Tahsin Makedonya Eşkıyalık Tarihi ve Son Osmanlı Yönetimi, TTK Yayınları, Ankara 1999. Vujaçiç, Velimir, “Medalya-Spomenica povodom vjencanja prijestolonaslednika Danila”, Arhivski zapisi, casopis za arhivsku teoriju i praksu, Godina XVIII/2011, broj 1, Cetinje, 2011. II. Abdülhamid’İn Balkan Sİyasetİ 158 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 159 Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamid Bülent ARI* Sultan II. Abdülhamid,1 sadece Osmanlı için değil, dünya tarihi için de geçtiğimiz asrın en mühim hükümdarlarındandır. Hükümdarlık süresi uzun olduğu için tesiri de kalıcı olmuştur. Ondan önce, Tanzimat bürokrasisi merkezî idareyi pekiştirmiş, bürokrasiyi adeta tek otorite haline getirmişti. Mustafa Reşid, Fuad ve Âli Paşa gibi vezirler, padişahları gölgede bırakmışlardı. Sultan II. Abdülhamid, son halkası Midhat Paşa olan bu karizmatik devlet ricali devrine son vermiş ve idareyi bizzat eline almıştır. Onun devrinde, sadrazam dâhil, vezirler artık padişahın memurudur. Mamafih, bu idare tarzı birdenbire gerçekleşmemiştir. Konjonktür, hükümdarı adım adım böyle bir tarz geliştirmeye zorlamıştır. Yani bir bakıma, Devr-i Hamidi, maruz kalınan evvelki zincirleme hadiselere karşı hükümdarın geliştirdiği bir reflekstir. Sultan II. Abdülhamid’i Etkileyen Olaylar Amcası Sultan Abdülaziz’le birlikte (1867) Paris, Londra, Berlin ve Viyana seyahatlerine iştirak etmeseydi, Londra’da veliaht Murad Efendi’ye yapılan iltifatları, kendisinin mason yapılmasını, bir İngiliz prensesiyle izdivaç * Prof. Dr., YÖK Denetleme Kurulu Üyesi. 1 16 Şaban 1258 / 22 Eylül 1842 senesinde doğan şehzade Abdülhamid’in doğumu resmî kayıtlarda şöyle yer alır: “Velâdet-i hümâyun-i meymenet-makrûn-i hazret-i pâdişâhiye dair Abdülmecid Han hazretlerinden Sadrazam Mehmed Rauf Paşa’ya hitâben yazılan hatt-ı hümâyun …” Hatt-ı hümâyun’un tam metni için bakınız: 17 Şaban 1258/23 Eylül 1842, Salnâme-i Nezâret-i Hariciye, İşaret, İstanbul 2003, s. 30. 159-170 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 160 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm teşebbüslerini,2 İngiliz nüfuzunun hanedana kadar uzanma gayretlerini, 9 sene sonra amcasının ulema-asker ittifakıyla alaşağı edilip bir hafta içinde katledilmesini görmeseydi, tahta çıktığında birkaç ay içinde en az beş suikast teşebbüsüyle karşılaşmasaydı, yüksek bürokrasinin iş bilmezliğiyle açtıkları harpte Ruslar Yeşilköy’e kadar ilerlemeseydi, aklını kaçırıp kendini Dolmabahçe’de havuzlara atan, üstünü başını yırtan abisi Murad’ı tekrar tahta çıkarmak üzere Ali Suavi ve çevresindekiler Çırağan baskınını yapmasaydı, muhtemelen çok farklı bir Abdülhamid portesiyle karşılaşacaktık. Serasker Hüseyin Avni Paşa cezasını bir suikastla bulup, Midhat Paşa sürgüne gönderildikten sonra idareyi ele alan Sultan II. Abdülhamid, artık o kadar dikkatlidir ki, Plevne kahramanı Gazi Osman Paşa’yı bile “Mâbeyn-i Hümâyun-i Cenâb-i Mülûkâne Müşiri” sıfatıyla yanı başında âdeta tarassut altında bulundurmuştur. O Gazi Osman Paşa ki, vefatına kadar Sultan II. Abdülhamid aleyhine tek bir siyasî faaliyette bulunmadığı halde (öl. 1898). Gençliğinden, tahttan inene kadar geçen 50 sene içinde birkaç Sultan II. Abdülhamid portresi vardır: Bu 50 senede en az iki şehzade Abdülhamid Efendi’yi ve yine en az iki Sultan II. Abdülhamid’i göz önüne almalıyız. Yani ondan bahsederken en az dört farklı kişilik karakterini dikkate alarak tahliller yapmak gerekir. Bu suretle hadiseleri daha kolay ve teferruatıyla inceleme imkânımız olur. Aksi takdirde pek çok olay hakkında yapılan mütalaalar tarihî gerçeklere uymaz. Şehzade Abdülhamid Efendi, Veliaht Murad Efendi’yle amcalarının saltanatı esnasında yurtdışı seyahatleri yaptı. (1863’de Mısır seyahatinin ardından 1867’de Paris, Londra, Berlin ve Viyana). Onun akli durumuna dair muhakkak yakından malumatı olmalıdır. Ayrıca iki şehzadenin mukayesesi bize enteresan bilgiler verir: Murad Efendi müflis iken Abdülhamid Efendi zengin bir müteşebbistir. Londra seyahatinde, İngiliz lobisinin veliaht Murad Efendi’ye yakınlığına bizzat şâhit olmuştur. Galata Bankerleri zaten Murad Efendi’nin tahta geçmesine çoktan taraftardır. Başka türlü alacaklarını tahsil etmenin imkânsız olduğunun farkındadırlar. 2 Londra’da iken bir İngiliz prensesi Murad Efendi’ye namzet olarak gösterilmiştir. Fuad Paşa’nın dirayeti ve Sultan Abdülaziz’in kat’i bir tutum takınması sebebiyle ileride vahim sonuçları olması muhtemel bu nişan gerçekleşmemiştir. BÜLENT ARI 161 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Fuad (1869) ve Âli Paşaların (1871) vefatlarından sonra Sultan Abdülaziz, saltanatında müstakil hareket etmeye başlamıştı. Bu süre zarfında, Midhat ve Hüseyin Avni Paşaların Sultan Abdülaziz’e olan husumetlerinin, Dolmabahçe Sarayı’ndaki ortaoyunlarında kendilerinin taklitlerinin yapılmasına dayandığı rivayet olunur. Bu türden, evvelki gelişmeler, Sultan Abdülaziz’in hal’inin ardından oluşan yeni şartları da belirlemiştir. İleride anayasayı yazan ve (o zaman) veliaht olan Abdülhamid Efendi ile âdeta siyasî pazarlık yaparak tahta geçmesini tasdik makamında bulunan Midhat Paşa, bir sene evvel bambaşka biri gibidir. Farklı kişiliklere bürünen Midhat Paşa hakkında enteresan bir malumat vardır. 1875 yılında (Şevval 1292) Midhat Paşa’nın Adliye Nezareti’nden istifa gerekçesi bize çok farklı bir portre çizmektedir: “Vaktimin çoğu taşra memuriyetlerinde geçtiğinden, bu kadar karışık işlerin içine girmemiş ve emsalini görmemiş olduğundan, fikir ve kabiliyetime uygun ve o ayarda bir hizmet buyurulması ümidinde olarak istid’â-yı merhamet ve şefkat-i velinimete mecburiyet halinde bulundum.”3 Beklemedik Gelişmelerin Abdülhamid Efendi’yi Tahta Çıkarması Mesaisini küçük memuriyetlerde geçirdiğini ve büyük makamlara hazır olmadığını itiraf eden Midhat Paşa, bir sene sonra büyük operasyonlara imza atacaktır. Mamafih, Abdülhamid’le Midhat Paşa arasındaki siyasî ihtilafa dair başka bir mesele öne sürülür. Rivayete göre, Midhat Paşa, çantasında, Veliaht Abdülhamid Efendi’den aldığı bir taahhütname taşır: “Akli melekeleri düzeldiği takdirde, tahtı Sultan Murad’a iade edecektir.” Bu senet, Sultan Murad sağ olduğu müddetçe tabiatıyla Abdülhamid’i tedirgin etmektedir. Amcası Sultan Abdülaziz’in bir darbe ile devrilip bir hafta içinde katledilmesiyle gerçekleşen olaylar zinciri kısa sürede tam olarak aydınlatılamamıştı. Ağabeyi Sultan Murad’ın 3 aylık kısa saltanatı, Meşrutiyet’in ilanı ve felaketle neticelenen Osmanlı-Rus harbi, Abdülhamid’i siyaseten çok zor durumda bırakmıştı. Abdülhamid, Midhat Paşa’yı sadaretten indirmesine 3 Osman Selim Kocahanoğlu (haz.), Tabsıra-i İbret, Midhat Paşa’nın Hatıratı, Temel Yayınları, İstanbul 1997. Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamİd 162 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rağmen, darbenin sorumluları hakkında esaslı bir inceleme yapamamıştı.4 Aradan 5 sene geçtikten sonra 1 Mart 1881’de Çar II. Alexander, Katerina Köprüsü’nde arabasına bomba konularak öldürüldü. Çar, daha evvel de iki suikast atlatmıştı. Bu hadise, Avrupa kamuoyunda büyük akis yapmıştı. Hükümdarlara yapılan suikastların ne büyük sonuçları olduğu herkes tarafından açıkça görülmüştü. Sultan II. Abdülhamid’in Çar II. Alexander suikastından etkilendiği ve siyasî kamuoyunun çalkalanması fırsatını nasıl değerlendirdiği yeniden araştırılmalıdır. Midhat Paşa muhakemesinin bu suikastın ardından başlaması dikkat çekicidir. Midhat Paşa Fransız konsolosluğuna sığınmıştı. Ancak müzakereler neticesinde Adliye Nâzırı Ahmed Cevdet Paşa, Midhat Paşa’yı Fransızlardan teslim almış ve Midhat Paşa 17 Mayıs 1881’de İzmir’de tevkif edilmişti. Ardından Malta Köşkü’nde meşhur Yıldız Mahkemesi yapılmış ve mahkeme Midhat Paşa’nın mahkûmiyetiyle sonuçlanmıştı. Fakat idam kararı padişah tarafından affedilmiş ve Midhat Paşa sürgüne gönderilmişti. Bizzat yaşadığı ve müşahede ettiği gelişmeler yanında, darbenin müsebbipleri hakkında Sultan II. Abdülhamid’i şüphelerinde haklı çıkaran enteresan olaylar vardır. Bunlardan biri Mösyö Lorando’nun alacağı meselesidir. Fransa tebaasından olan Lorando uzun yıllar boyu hazineden alacağını tahsil edememiştir. Fransa sefiri Mösyö Constant, Sadrazam ve Hariciye Nâzırından defaatle parasını istemiş, muvaffak olamayınca son çare olarak Hünkârdan bir Cuma Selamlığı’nda parasının ödenmesini talep etmiştir. Mahkeme kararına ve bu hususta bir komisyon kurulmasına rağmen para bir türlü tahsil edilememiştir. Sonradan anlaşılır ki, vaktiyle Lorando’dan alınan para, Sultan Abdülaziz’in hal’inde kullanılmıştır. Para resmî kanallardan tahsil edilemeyince, bir Fransız filosu Midilli adası önüne gelip karaya asker çıkarmıştır. Bir müfreze gümrüğü işgal etmiştir. Bu skandal karşısında ilgililer daha fazla olayı örtbas edememiş ve Maliye, faiziyle birlikte fahiş bir yekûna iblağ olan parayı Lorando’ya ödemek durumunda kalmıştır.5 Daha evvel hadiseyi bütün çıplaklığıyla Sultan II. Abdülhamid’e izah edecek cesaret kimsede yoktur. 4 Serasker Hüseyin Avni Paşa, Çerkez Hasan tarafından öldürülmüş ve darbenin müsebbiplerinden olarak cezasını bu şekilde çekmişti. 5 Tahsin Paşa’nın Hatıratı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1990, s. 100-102. BÜLENT ARI 163 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid’in İdare Tarzı ve Başlıca Faaliyetleri Sultan II. Abdülhamid, babası Abdülmecid ve amcası Abdülaziz gibi devlet işlerini paşalar ve vezirlerinin insafına terk etmemişti. Her meseleyle bizzat ilgilenirdi. Amcası Sultan Abdülaziz, hal’ fetvasında hazineyi israf etmekle itham ediliyordu. Bu şekilde suçlanmamak için tasarruflu idi; çok mütevazi yaşardı. Sadece kendisi değil, çocukları ve kadınları da buna uymak mecburiyetindeydi. Hele babası Sultan Abdülmecid devrinin harem skandallarına, devleti müşkül bırakacak derecede mücevher müptelalığına asla rastlanmaz. Tahttan indirildikten sonra bu mütevazi hayat tarzı yüzünden ayrıca itham edilecektir. Sultan Abdülaziz’i tahttan indiren süreç Maliye’nin iflası idi. Diğer siyasî gelişmeler yanında, malî buhran ve 1875’de ilan edilen faizlerin yarısını ödeme kararı çok önemlidir. Saray israfı ve bürokrasinin bu hususta gerekli tedbirleri zamanında alamaması, bütçede sürekli açık verdiriyordu. Mamafih, Parvus Efendi’nin risalesi, Batılı sermaye gruplarının ve konsorsiyumların borçların asla azalmaması ve anapara ödemelerine gelinmeden ekonominin sürekli olarak faiz kıskacında kalması için nasıl özel gayret gösterdiklerini sarahatle açıklar.6 Parvus Efendi’ye göre, Osmanlı Maliyesinin ayağa kalkmaması için sürekli ödemeler artırılıp yeni munzam karşılıklar talep edilmekteydi. Yeni düzenlemeler, borcun ödenmesi değil, anaparanın ödenmemesi için kurulmuştu. Bu suretle Batılı grupların oyunlarından gafil kalan yüksek bürokratlar, devleti borç sarmalından bir türlü çıkaramamışlardır. Üstelik, rüşvet kabilinden büyük hediyeler, tedbir alma faaliyetini hep gevşek tutmuştur. İşte bu şartlar altında tahtı devralan Sultan II. Abdülhamid, sürekli dış müdahaleleri önlemek için 278 milyon liraya ulaşan Osmanlı borçlarını, dâhilde kurulacak bir komisyon marifetiyle yapılandırmış ve 117 milyon liraya indirtmişti. Alacaklılar, yüksek faizlerden ve bazı taleplerinden vazgeçme karşılığı, devletin tütün ve gümrük gibi nakit gelirlerine el koymuş ve kalan parayı bütçeye devretmişlerdir.7 Bunun 6 Cenk Beyaz, Parvus Efendi, Ötüken, İstanbul 2013. 7 Duyun-i Umumiye (Genel Borçlar) idare meclisi 7 üyeden müteşekkildi. Üyeler iki Türk, birer İngiliz, Fransız, Alman, Avusturyalı ve İtalyan’dan müteşekkildi. Dış borçların tamamına yakın bölümü İngiliz ve Fransızlara ait olduğu için, Meclis-i İdare Başkanlığı yalnız onlardan seçilebilmekteydi. İdare’nin yetkisine bırakılan gelirler, tütün, tuz ve ipek vergi gelirleriyle damga pulu ve balık resimleri idi. Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamİd 164 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm toplam Osmanlı bütçe gelirlerinin yaklaşık %30’una tekabül etmesi, borç tahsilinin ne büyük meblağlara ulaştığını göstermesi bakımından manidardır. Bu suretle, yabancı devletlerin müdahalelerine bahane kalmamış ve mümkün olduğunca (şartlar elverdiğince) uzak tutulmuşlardır. Sultan II. Abdülhamid, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan beri ilk defa Rusya ile uzun bir sulh devri kurmuştur. Bu da bazı ilkeleri benimsemesiyle sağlanmıştır: 1. Askerî güç kullanmamak. Bu yüzden 1882 Mısır, 1885 Doğu Rumeli (1897 Yunan saldırganlığı hariç) toprak kayıpları sineye çekildi. 2. Saltanatının ilk yıllarından itibaren kurulmaya başlanan Avrupa İttifak sistemlerine karşı temkinle yaklaşmak, taraflar arasındaki ihtilafı kullanmak. 3. Sürekli olarak bir denge siyaseti takip etmek ve Avrupa muvazenesini bozmamak. Sultan II. Abdülhamid, 1878’den itibaren İngiltere’nin artık Osmanlı Devleti’ni istemediği kanaatine varmıştı. 1854 Kırım Harbi’nde olduğu gibi Osmanlı Devleti’ni askerî bakımdan desteklememesi ve 93 Harbi’nde Osmanlı’yı Rusların insafına terk etmesi bunun açık deliliydi. Üstelik zor durumda kalan Osmanlı Devleti’nden Kıbrıs ve ardından Mısır’ın idaresini alması bu kanaatini pekiştirmiş olmalıdır. Bu yüzden, Sultan II. Abdülhamid 1882’den itibaren de Rusya ile ilişkileri geliştirdi. 1878 Berlin Konferansı, Osmanlı toprakları üzerindeki İngiliz stratejisini pekiştirmişti. 1867’de açılan Süveyş Kanalı Doğu Akdeniz’in jeo-stratejik önemini artırmıştı. Kısa bir süre sonra İngiltere’nin Kıbrıs ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurması tesadüf değildir. Bu suretle Hindistan-İngiltere yolu, zincir şeklinde kurulan üsler vasıtasıyla sağlama alınmıştır. Basra Körfezi’nden Malta’ya ve Cebelitarık üzerinden Britanya adasına uzanan hat, büyük oranda Osmanlı toprakları aleyhine olacak şekilde tesis edilmiştir. Bundan sonra Cihan Harbi’ne kadar, İngiltere’nin bütün stratejisi, Basra Körfezi ile Malta arasındaki bölgeye hiçbir yabancı gücü müdahale ettirmemek, hatta bunu hayal bile ettirmemek üzerine kurulmuştu. BÜLENT ARI 165 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid memlekette bir maarif hamlesi olmadan, ilerlemenin imkânsızlığının farkındaydı. Kendisinin esaslı bir tahsili olmamasına rağmen Avrupa seyahati esnasında gördüklerinden muhtemelen çok etkilenmişti. Müddet-i Saltanatında seferberlik halinde ülkenin her tarafında mektepler yaptırması tesadüf değildir. Onun devrine kadar medreseler haricindeki okullar son derece sınırlı sayıda açılabilmişti. Sultan III. Selim devrinde 1793 yılından itibaren Mühendishane-i Bahri-i Hümâyun, Mühendishane-i Berri-i Hümâyun, Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne, Sultan Abdülmecid devrinde Mekteb-i Harbiye ve Mekteb-i Bahriye, Sultan Abdülaziz devrinde Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) açılabilmişti. Yaklaşık bir asırda açılan az sayıdaki din dışı eğitim verilen okulun yanında Sultan II. Abdülhamid devrinde açılan mektepler sayesinde muazzam bir eğitim seferberliği görülür: - Taşrada çok sayıda Mekteb-i Sultaniler, - İstanbul’da Mekteb-i Mülkiye, - Taşrada Mülkiye Liseleri, - İstanbul’da Darü’l-Muallimin, - İstanbul’da Darül-Muallimat, - Hukuk Mektebi, - Mekteb-i Nüvvab, - Lisan Mektebi, - Sanayi-i Nefise Mektebi, - Ticaret, Ziraat ve Baytar Mektepleri, - Sanayi Mektepleri. Bu mekteplerin kimi lise, kimi yüksekokul, kimi fakülte olarak Cumhuriyet boyunca eğitim hayatına devam etmiştir. Hatta bir bakıma Cumhuriyet maarifi, Sultan II. Abdülhamid devrinde açılan bu mektepler üzerinde yükselmiştir denilebilir. Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamİd 166 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid’i Bertaraf Etme Planları Yunanlılar ve Sırplar, Sultan II. Abdülhamid’in dedesi Sultan Mahmud devrinde, Avrupa’nın diplomatik ve askerî baskısıyla bağımsızlık kazanmışlardı. Avrupalı devletler, Ermeniler lehine de bazı planları olduğunu saklamıyorlardı. Kendilerine hem Ayestefanos Antlaşması hem de Berlin Konferansı’nda bazı sözler verilmişti. Sultan II. Abdülhamid’in saltanatının 20. yılına girildiğinde, Osmanlı Devleti’nin, ondan önceki 20 sene boyunca maruz kaldığı idarî zafiyet ve malî buhranlar Avrupa kamuoyunun malumuydu. Ancak sonraki 20 senenin idarî ve malî performansı, beklentilerin aksine fevkalade iyi gitmekteydi. Ermeni meselesine bu şartlarda kimse kolay kolay el atamazdı. Hariçten desteklenen Ermeni komitacılar, önce 1890’da Kumkapı baskınını gerçekleştirdiler. Ermeni Patriği’ni zorla yanlarına alıp bildiri okuyan ve Yıldız Sarayı’na yürüyüşe geçen göstericiler, çabucak dağıtıldılar. İsyanın bu ilk işaret fişeği, az hasarla atlatılmıştı. Daha sonra Anadolu’nun çeşitli yerlerinde küçük çaplı ayaklanmalar baş gösterdi. Asıl ses getirici ve Avrupa kamuoyunu meşgul eden eylem 26 Ağustos 1896’daki Osmanlı Bankası baskınıdır. 30 saat süren baskında eylemcilerden ve güvenlik görevlilerinden pek çok kişi ölmüştü. Osmanlı Bankası Müdürü Edgar Vincent ile Rus Sefaretinin baş tercümanı Maximoff, eylemci grupla müzakereleri yürütmüştü. Ruslar bu kadar kan döküldükten sonra eylemcileri daha fazla desteklemeyeceklerini açıkladıktan sonra eylemciler teslim oldular. Sağ kalan 17 eylemcinin, bir Fransız gemisiyle Marsilya’ya gitmelerine müsaade edildi. Ancak asker ve kolluk kuvvetlerine şehrin başka mahallelerinde yapılan saldırılar Ermenilere karşı nefreti artırdı. Halk nezdinde, Ermenilerin kendi başlarına değil, Avrupa’dan ve bilhassa İngilizlerden aldıkları siyasî destekle bu elim teşebbüste bulunduklarına dair kanaat hakimdi. O devirde İstanbul’da bulunan bir İngiliz gazetecinin intibaları, bu kanaati pekiştirmektedir. Kendisine 1896 yılında devrin İstanbul valisi “İngiltere bir zamanlar bizim için bir gül bahçesi, hoş düşünce ve manzaralar ile hatıralar kaynağıydı. Şimdi, Yazıklar olsun! Aramıza bir yılan girdi” demiştir.8 Bu tür hamlelerden sonuç alınamayınca, 10 yıl sonra Genç Osmanlıların yeni bir evresiyle karşı karşıya kalınmıştır. İttihat ve Terakki, Avrupa’nın 8 Sidney Whitman, II. Abdülhamid Devrinde İngiliz Gazetecinin Anıları, Yeditepe, İstanbul 2017, s. 13. BÜLENT ARI 167 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid’i devirme planlarını gerçekleştirmek için içeride siyasî ortamı hazır hale getirmişti. Yayınlar, gizli toplantılar, subaylar ve münevverler arasında direnişi canlı tutuyordu. Sultan II. Abdülhamid’i devirecek her türlü faaliyet ve güç odağı ile ittifak yapmaya hazırdılar. Meşrutiyetin hayata geçirilmesi ve Meclis-i Mebusan’ın tekrar açılmasını tek çare olarak görüyorlardı. Meşrutiyet halk ve entelektüeller nezdinde o kadar ısrarla talep edildi ki, Şair Eşref, devrin münevverlerinin ruh halini şu kıtada çok iyi yansıtır: “Var lüzumu bize Meclis-i Mebusan’ın İçine dâhil olanlar ne olursa olsun Doksan üç vak’asını eylemesin tanzir İsterse yüzde doksan üçü eşşekle dolsun” İttihat ve Terakki Güçleniyor Sivillerden ziyade askerî bir yapı olan İttihatçılık, iktidarı ele geçirdikten sonra da bu özelliğini korudu. İttihat ve Terakki, devrin modası olan komitacı eylemlerle Sultan II. Abdülhamid’i devirmişti. Tarık Zafer Tunaya’ya göre, “İttihatçılık şiarı”, kendi gibi düşünmeyenleri vatan haini ilan eden siyasî bir tarikat sayılır.9 24 Temmuz 1908’de yeniden ilan edilen Meşrutiyet ile sıradan adamların, ufak kâtiplerin, genç yüzbaşıların bir kabine kurma imkânı olmadığı gibi, Cemiyet’in esaslı bir hazırlığı da yoktu. Saraya karşı blöf çekilmiş ve iskambil kağıtlarından kurulu bir zorbalık olduğu ortaya çıkmıştı.10 Bir kere başarı elde edildikten sonra artık ne Sultan II. Abdülhamid, ne de diğer saray erkanı gidişatı durduramazdı. Hazırlıklar tamamlandıktan sonra onu tamamen tahtından indirecek hamleler yapıldı. 31 Mart Vak’asına kadar uzanan bu kısa dönem hakkında senkronize olarak batının ve bilhassa İngiltere’nin müdahalesini aydınlatacak esaslı çalışmalar henüz yapılmamıştır. Ancak gelişmeleri kronolojik sıra ile dikkatlice takip ettiğimizde bütün şüpheler İngiltere üzerinde yoğunlaşır. Sultan II. Abdülhamid’in devrilmesi ile sonuçlanan uluslararası konjonktüre de ayrıca bakmakta fayda vardır. 9 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler, Cilt 3, İstanbul 1988, s. 608. 10 Hüseyin Cahit Yalçın, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür, İstanbul 1976, s. 125. Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamİd 168 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Marconi tarafından icat edilen “telsiz” cihazının patenti İngiltere’de beklerken, İngilizlerin, sistemin temel prensiplerini Japonlara verdikleri bilinmektedir. Japonlar, geliştirdikleri ve T 35 adını verdikleri telsizi donanmadaki gemilerine monte ettiler ve merkez üssüyle kesintisiz irtibat sağladılar. Bu sayede puslu bir havada birbirini kaybeden Rus donanması imha edildi. 1905 yılında Rus filosunun Japonlara karşı Tsuşima deniz muharebesinde aldığı ağır mağlubiyet, Avrupa’daki yenilmez Rus imajını da yerle bir etmişti. Bu, İngilizlerin yıllardır beklediği ortamı sağladı ve 29 Ağustos 1907’de Rus-İngiliz Entent’ı imzalandı. Daha önce de Fransa’yla yapılan anlaşmaya ilaveten bu suretle Üçlü Entente sağlanmıştı. Bu gelişmelerin hemen ardından İngilizlerin İttihatçı subayları fişekleyip Sultan II. Abdülhamid’in ipinin çekildiği açıkça görülüyor. 23 Temmuz 1908’de II. Meşrutiyet’in, bu Entente’ın imzasının üzerinden 1 sene bile geçmeden ilan edilmesi, tarihi kronolojiye dikkatimizi çekmektedir. Hemen ardından 31 Mart Vak’ası sonucu Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle, Birinci Cihan Harbi’nin fiilen ilan edildiğini söyleyebiliriz. Arada geçen Balkan Harpleri ve İmparatorluğun parça parça koparılması, Büyük Harb’e hazırlığın ön safhalarıdır. Sultan II. Abdülhamid’in Kalkınma Hamlesi: Şimendifer Bağdat Demiryolu projesi Osmanlı devletinin en büyük ulaştırma hamlesidir. Bu sayede taşrayı İstanbul’a bağladığı gibi hac ulaşımı için de esaslı bir kolaylık teşkil edecekti. Sultan II. Abdülhamid, Sultan Abdülaziz’i tahttan indirenlerin İngiltere’den yardım aldığını biliyordu. Bu yüzden İngiltere’ye itimadı azalmıştı. Almanya’yı kendine siper edindi ve Hindistan’a uzanacak olan Bağdat Demiryolu imtiyazını Almanlara verdi. Fakat bunun için de enteresan bir planı vardı. Eskişehir-Bağdat hattını 200 kilometrelik kısımlara ayırdı. Her etap bittikçe elde edilen gelirden teminat akçası ödenip hattın yeni kısmı inşa edilecekti. Bu suretle hem Almanya’yı kazandı hem de İngiltere’nin husumetine mâni oldu. İttihatçılar ise denge politikasını bırakıp sadece Almanya’ya tutundular ve kademeli inşaatı kaldırarak hattı tümüyle Almanya’ya ihale ettiler. Cihan Harbi sonunda Osmanlı-Alman ittifakı mağlup olduktan sonra, hattın Suriye kısmını Fransa, Irak kısmı İnBÜLENT ARI 169 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm giltere tarafından zapt edildi.11 Hudutlar demiryoluna göre çizildi. Türkiye bu suretle cezalandırıldı. İttihatçılar, Sultan II. Abdülhamid devrinin ilim, nafia ve imar hamlelerini bir mirasyedi gibi birkaç sene içinde tüketmişler, üstelik baskı, şiddet, korku ve sindirme idaresi ile Devr-i Hamidi’ye rahmet okutmuşlardır. Daha sonra Millî Mücadele hareketine halkın ve münevverlerin bir süre endişe ve tereddütle bakması, bunun yeni bir İttihatçı hamlesi olarak algılanmasından kaynaklanır. Sultan II. Abdülhamid devrinin olaylarını geriye doğru inceleyecek olursak, tahttan indirildikten ve vefatından sonraki mütalaalar daha kayda değer nitelik taşır. Mesela İngiliz istihbarat üst düzey görevlisi Sykes, 1913 İstanbul’unu şöyle anlatmaktadır: “Abdülhamid’in düşüşü bir despotun değil, bir halkın, bir fikrin düşüşü idi. Saray, hafiye gitti; gizli cemiyetler, harp divanları, suikastler geldi. Ağır başlı Türk’e içki, güvenilir askere isyan öğretildi; dinle alay edildi.”12 Sultan II. Abdülhamid devri hakkında yazılacaklar bundan sonra yeniden ele alınmalıdır. O devre ait pek çok şey henüz karanlıktadır. Akl-ı selimle ve tarafsız bir gözle yapılacak çalışmalara ihtiyaç olduğu malumdur. Bu çalışmada, buna dair bir fikir vermek adına, imkân nispetinde Devr-i Hamidi’den sadece bazı kesitler verilmiştir. Çizilen çerçevenin yeni bir bakış açısı getireceğine ve kapsamlı araştırmalar adına yeni ufuklar açacağına inanıyoruz. 11 Ahmet Reşit Rey, İmparatorluğun Son Döneminde Gördüklerim, Yaptıklarım, (1890- 1922), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014, s. 38. 12 Tuncer Baykara, “II. Abdülhamid Devrinin Atatürk’ün Yetiştiği Ortam Olarak Tahlili”, Sultan Abdülhamid Devri Semineri, 27 Mayıs 1992. Avrupa Emperyal Baskılarına Karşı Sultan II. Abdülhamİd 170 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Baykara, Tuncer, “II. Abdülhamid Devrinin Atatürk’ün Yetiştiği Ortam Olarak Tahlili”, Sultan Abdülhamid Devri Semineri, 27 Mayıs 1992. Beyaz, Cenk, Parvus Efendi, Ötüken, İstanbul 2013. Kocahanoğlu, Osman Selim (haz.), Tabsıra-i İbret, Midhat Paşa’nın Hatıratı, Temel Yayınları, İstanbul 1997. Rey, Ahmet Reşit, İmparatorluğun Son Döneminde Gördüklerim, Yaptıklarım, (1890-1922), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2014. Salnâme-i Nezâret-i Hariciye, İşaret, İstanbul 2003. Tahsin Paşa’nın Hatıratı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1990. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, Cilt 3, İstanbul, 1988. Whitman, Sidney, II. Abdülhamid Devrinde İngiliz Gazetecinin Anıları, Yeditepe, İstanbul 2017. Yalçın, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1976. BÜLENT ARI 171 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid Han Döneminde İç ve Dış Muhalif Hareketler 172 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 173 Balkanlarda Muhalif Hareketler ve Sultan Abdülhamid Mehmet HACISALİHOĞLU* Osmanlı Devleti’nin büyük tehditler ve meydan okumalarla karşı karşıya kaldığı bir çağda uzun bir padişahlık dönemi geçiren II. Abdülhamid, çok sayıda ve farklı özelliklerde muhalif hareketle karşı karşıya kalmıştır. Bu muhalif hareketlerin ana merkezlerinden biri de Osmanlı Devleti’nin Balkan toprakları olmuştur. Sultan II. Abdülhamid’e karşı bilinen en büyük muhalefet hareketi Jön Türk hareketidir. Fakat Jön Türkler arasında II. Abdülhamid’i İkinci Meşrutiyeti ilan etmeye zorlayan fraksiyon Selanik-Manastır merkezli gruptur. Bununla birlikte Jön Türkler, Balkanlarda Abdülhamid yönetimine karşı oluşan muhalefetin öncüleri değildir. Bu hareket 33 yıllık Abdülhamid iktidarının ancak son üç yılında ön plana çıkabilmiştir. Abdülhamid döneminde, Jön Türklerden daha eski ve hatta çok daha etkili muhalif hareketler ortaya çıkmıştır. Muhalif kavramı burada Abdülhamid’in başını çektiği Osmanlı hükümetine karşı yönelen tüm hareketler için kullanılmaktadır. Abdülhamid’in iktidarının ilk yıllarında 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda imzalanan Ayastefanos Antlaşması’nın uygulanmasına karşı Arnavutlar tarafından kurulmuş Prizren Birliği, özellikle Makedonya diye adlandırılan bölgede 1890’larda kurulmuş komiteler, Makedonya komiteleri ve diğer siyasî örgütler bu bağlamda değerlendirilmektedir. Muhalif hareket olarak 173-185 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Prof. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi BALKAR Müdürü. 174 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm değerlendirdiğimiz örgütlenmelerin siyasî ideolojileri de farklılık göstermektedir. Bunlar arasında milliyetçilik, sosyalizm, anayasacılık/liberalizm gibi farklı akımlar sayılabilir. Bu çalışmada, bu hareketler özetlenerek Abdülhamid yönetiminin bu muhaliflere karşı nasıl bir politika takip ettiği değerlendirilecektir. Abdülhamid’in İlk Yıllarındaki Muhalif Hareketler Abdülhamid, Osmanlı Devleti Balkanlarda büyük bir krizle boğuşurken iktidara geldi. İktidarının henüz başında Büyük Güçler, Balkan meselesine müdahil olma kararı almıştı ve İstanbul’da Elçiler Konferansı toplanmıştı. Toplantının ilk günü Midhat Paşa’nın yönlendirmesiyle Meşrutiyeti ilan eden padişah, bununla bir yandan Balkanlardaki ayrılıkçı hareketleri sakinleştirmek, diğer yandan da Büyük Güçlerin taleplerini yumuşatmak arzusunu taşıyordu. Fakat umulan sonuç alınamadı. Bosna-Hersek ve Bulgaristan bölgesinde özerk vilayetler oluşturmayı içeren reform taslağı Avrupalı güçler tarafından padişaha sunuldu, fakat padişah bu talepleri reddetti. Osmanlı hükümetinin bu meydan okuması Rusya’nın Osmanlı’ya karşı askerî müdahalesinin meşruiyetini oluşturdu ve Osmanlı Devleti savaş sürecinde ve sonunda ağır bir bedel ödemek zorunda kaldı. İktidarının ilk yıllarında yaşadığı bu ağır travma, Sultan Abdülhamid’in ilerleyen dönemde daha temkinli ve pasifist bir siyaseti benimsemesinde etkili olmuş görünmektedir. 3 Mart 1878’de Rusya’nın Osmanlı’ya dikte ettiği Ayastefanos Antlaşması Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki varlığını neredeyse sona erdiriyordu ve kurulan Büyük Bulgaristan üzerinden Ege Denizine kadar Balkan toprakları Rusya’nın kontrolü altına giriyordu. Rusya, Kavala Limanı üzerinden Akdeniz’e bir kapı elde etmişti ve bu da özellikle İngiltere’nin Akdeniz siyasetine ters düşüyordu. Kıbrıs’ı Osmanlı’dan alan İngiltere, Rusya’yı Ege kıyılarından da uzaklaştırmak amacıyla Berlin Kongresinin düzenlenmesine öncülük etti. Berlin Kongresi ile Osmanlı’ya reform yapması şartıyla geri iade edilen Makedonya bölgesi (Selanik, Manastır ve Kosova Vilayetleri) sayesinde Osmanlı başkenti ile Arnavutluk arasında bir koridor oluşturulmuş oldu ve Osmanlı’nın Balkanlardaki ömrü 35 yıl uzadı. Mehmet HACISALİHOĞLU 175 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Ayastefanos Antlaşması yalnızca Büyük Bulgaristan’ı kurmakla kalmadı, aynı zamanda Karadağ’ın, Sırbistan’ın ve Romanya’nın topraklarını Osmanlı aleyhine genişleterek bağımsızlık ilanlarını da beraberinde getirdi. Bu kadar büyük bir kaybın yaşanması ilk olarak Arnavut aydınlar arasında bir direnişi tetikledi. Özellikle Karadağ ve Sırbistan’a verilen toprakların bir kısmı yoğun Arnavut nüfus barındırıyordu ve Arnavutlar Berlin Kongresi öncesinde Arnavut haklarını savunmak amacıyla örgütlendiler.1 Osmanlı hükümeti, 10 Haziran 1878’de kurulan Prizren Birliğini başlangıçta desteklese de Berlin Antlaşmasının imzalanmasından sonra örgüt Osmanlı hükümetine karşı bir muhalif harekete dönüştü. Örgüt, Osmanlı hükümetini Arnavut topraklarını vermekle suçlamaya başladı ve Kosova’daki bazı bölgeleri kontrol altına aldı. Arnavut milliyetçileri bölgedeki üç vilayetin Arnavut vilayeti adıyla birleştirilmesi, Arnavutça okul sistemi ve Arnavut güvenlik gücü oluşturulması gibi özerkliğe varan talepler dile getirmeye başladılar. Özellikle Berlin Antlaşması gereği bazı toprakların Karadağ’a tesliminin ardından Osmanlı jandarmasıyla silahlı Arnavutlar çatışmaya başladılar. 1881 yılında Osmanlı hükümeti silahlı direniş gösteren Arnavutların üzerine ordu sevk ederek Ülgün’ü aldı ve Karadağ’a teslim etti. Akabinde diğer bölgelerdeki isyan bastırıldı, Arnavut hareketinin öncüleri tutuklandı ve Birlik kapatıldı. Hem isyanın bastırılma sürecinde hem de isyandan sonraki süreçte Abdülhamid halife olarak kendisine karşı isyan etmenin ne kadar büyük bir yanlış olduğu, halifeye sadakatle bağlı olunması gerektiği şeklinde bir propagandaya da başvurdu. Abdülhamid, böylelikle Arnavutları İslâm birliği ve kardeşliği siyasetine başvurarak kontrol altına almaya çalıştı. “Müslüman tebaası arasında bir bölünmeye izin vermek” istemeyen Sultan Abdülhamid, Arnavut milliyetçilerinin muhalefetini de bu siyasetle etkisiz hale getirmeye gayret etti.2 1 Arnavutların örgütlenmesi hakkında çok sayıda çalışma mevcuttur. Bunlardan belli başlıları için bkz. Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi, Boyut Kitapları, İstanbul 1997; Bilgin Çelik, İttihatçılar ve Arnavutlar, II. Meşrutiyet Dönemi Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, Büke Kitapları, İstanbul 2004; Peter Bartl, Milli Bağımsızlık Esnasında Arnavut Müslümanları, 1878-1912, Çev. Ali Taner, Bedir Yayınları, İstanbul 1998. 2 Nuray Bozbora, “Arnavut Milliyetçiliğinin Gelişimi”, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, 2. Baskı, Akçağ, Ankara 2013, s. 563. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 176 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Makedonya Meselesi Kapsamındaki Muhalifler Berlin Antlaşmasıyla Osmanlı’ya bırakılan topraklarda Osmanlı yönetimine karşı daha 1878 yılında Kresna-Razlık ayaklanması çıktı. Bölgede yaşayan Bulgarlar, Rus subayların da teşvikiyle Osmanlı yönetimine iade edilmeyi protesto ederek ayaklandılar. Osmanlı hükümeti bölgeye ordu sevk ederek bu isyanı bastırdı.3 Berlin Antlaşmasının 23. maddesi gereğince bölgede reform yapma yükümlülüğü taşıyan Osmanlı hükümeti; Hıristiyan, özellikle Bulgar-Makedon ahalinin taleplerini karşılamak için ciddi bir adım atmayınca, Osmanlı yönetimine karşı gizli örgütler kurulmaya başlandı. Bunlardan en önemlisi, 1893 yılında Makedonya Devrimci Örgütü adıyla kuruldu ve daha sonra Dahili Makedonya ve Edirne Devrim Komitesi adını aldı. Bu örgüt, sosyalist akımlardan etkilenen Makedonya kökenli gençler ile Bulgar milliyetçileri tarafından müştereken kurulmuş ve hedef olarak da Makedonya’nın özerkliğinin sağlanmasını belirlemişti. Ardından doğrudan Bulgaristan’ın girişimiyle 1895 yılında Yüksek Makedonya Komitesi adıyla bir gizli örgüt daha kuruldu.4 Bulgaristan’daki göçmen dernekleri (Makedonya’dan Bulgaristan’a göç edenlerin kurduğu dernekler) de Osmanlı hükümetinin Berlin Antlaşmasında vaat ettiği reformları yapması için sürekli gösteriler düzenliyordu. Yüksek Makedonya Komitesi, 1895 yılında Melnik’te bir ayaklanma başlattı. Ayaklanmanın asıl amacı bölgenin Bulgar toprağı olduğunu ve Bulgarların Osmanlı yönetimi altında mutsuz olduğunu dünya kamuoyuna duyurmak ve bu şekilde büyük güçlerin müdahalesini sağlamaktı. Osmanlı’da çıkarılan bu isyanla, Bulgar Prensi Rusya ile arasındaki tanınma sorununu da çözmeyi hedefliyordu. Ancak Osmanlı kuvvetleri isyanı bastırdı.5 3 İsyanla ilgili Bulgar tarih yazımına örnek olarak bkz. Doyno Doynov, Kresnensko-Razloşkoto Vıstanie 1878-1879, BAN, Sofya 1979, s. 37-38; Makedon tarih yazımı için bkz. Mihailo Apostolski vd. (ed.), Kresnenskoto Vostanie 1878-1879, MANU, Üsküp 1982. Karşılaştırmalı bir değerlendirme için bkz. Mehmet Hacısalihoğlu, “Muslim and Orthodox Resistance against the Berlin Peace Treaty in the Balkans”, War and Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877- 1878 and the Treaty of Berlin, ed. Hakan Yavuz, Peter Sluglett, The University of Utah Press, Salt Lake City 2011, s. 130-133. 4 Fikret Adanır, Makedonya Sorunu: Oluşumu ve 1908’e Kadar Gelişimi, Çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001, s. 118-124. 5 Adanır, a.g.e., s. 124-125; Hristo Silyanov, Osvoboditelnite Borbi na Makedoniya, Cilt 1, Nauka i İzkustvo, Sofya 1983, s. 61; Tuşe Vlahov, Kriza v bılgaro-turskite Otnoşeniya 1895- 1908, BAN, Sofya 1977, s. 21-22. Mehmet HACISALİHOĞLU 177 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1897 Girit Krizi ve Osmanlı-Yunan Savaşı da Abdülhamid’i uğraştıran önemli konulardan biridir. Nitekim Osmanlı ordusu savaşı kazanmış olmasına rağmen yapılan müzakereler sonunda alınan kararla Osmanlı ordusunun Girit adasından çekilmesi Büyük Güçler tarafından Osmanlı hükümetine dikte edilmiştir.6 Girit’teki bu gelişme Makedonya komitelerinin de stratejilerini değiştirmesine veya şekillendirmesine etki etti. Demek ki silahlı bir hareket veya isyan Osmanlı ordusunun müdahalesiyle bastırılsa bile Büyük Güçler devreye girdiğinde özerklik elde etmek mümkün olabiliyordu. Bölgedeki Bulgar-Makedon halkın asıl temsilcisi olduğunu göstermek isteyen Dahili Makedonya Edirne Devrim Komitesi 1898’den itibaren Gotse Delçev isimli bir öğretmenin liderliğinde çeteler örgütleyerek silahlı harekete başladı. Gotse Delçev, Ermeni örgütlerle de iş birliği yaparak silah temin etmeye başladı. Osmanlı hükümeti bu örgütün varlığını ancak 1897 yılında bir ev araması neticesinde öğrenebilmiştir. Osmanlı hükümeti, kendisine yönelen bu tehdide karşı şiddetli önlemler almaya çalışmışsa da örgütün gittikçe büyümesine engel olamadı.7 Yüksek Makedonya Komitesi, 1902 yılında Cuma-i Bala (Gorna Cumaya) isyanını gerçekleştirerek Avrupa devletlerinin müdahalesini sağladı. Rusya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu hükümetleri öncülüğünde Viyana Maddeleri adıyla bir reform programı oluşturuldu. 1903 yılında Dahili Makedonya-Edirne Devrim Komitesi büyük bir ayaklanmaya öncülük etti. İlinden İsyanı olarak adlandırılan bu ayaklanma ile tüm Avrupa’nın dikkatleri Makedonya Meselesi üzerine çekilmiş oldu. Ardından da Avusturya-Macaristan ve Rusya’nın öncülüğünde Mürzsteg Reform programı oluşturularak büyük güçler tarafından Osmanlı devletine dayatıldı.8 6 Konuyla ilgili ayrıntılar için bkz. Pınar Şenışık, The Transformation of Ottoman Crete. Revolts, Politics and Identity in late Nineteenth Century, I.B. Tauris, New York 2011. 7 Adanır, a.g.e., s. 129-143. 8 Adanır, a.g.e., s. 192-219. Konuyla ilgili farklı bakış açıları için ayrıca bkz. Gligor Todorovski, Makedonskoto Praşanye i Reformite vo Makedoniya, Kultura, Üsküp 1989, s. 141-143; Manol Pandevski, Makedonskoto Osloboditelno Delo vo XIX i XX vek, Cilt II: Ilindenskoto Vostanie, Institut za Natsionalna Istoriya, Üsküp 1987, s. 79-9-87; Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1911, 2. Baskı, Institute for Balkan Studies, Selanik 1993, s. 148-149. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 178 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu örgütler ve bunları destekleyen Balkan hükümetleri Osmanlı hükümetine karşı çok ağır ithamlarda bulunuyorlardı. Bu propaganda faaliyetleri farklı kanallarla yürütülüyordu. Bunlara örnek olarak, 1901 yılında Makedonyalı bir kadın tarafından kaleme alınarak Evrensel Kadınlar İttifakı’na gönderilen bir çağrı görülebilir. Bu yazı Osmanlı’ya karşı propagandanın önemli yayın organlarından biri olan Pro Armenia gazetesinde de yayınlanmıştır. Yazıda Makedonya şöyle tarif edilmektedir: “Ermenistan’ı kan gölüne çeviren, aydınlığa kavuşmuş insanlığı böyle acı bir biçimde altüst eden korkunç olaylar, Makedonya’da yinelenme tehlikesi taşıyor… Doğu Hıristiyanlığı hiçbir zaman böylesine karanlık ve trajik anlar yaşamamıştı. Türkler artık hiçbir şeye saygı göstermiyorlar. Acımasız bir düşünce hükümetin bütün eylemlerine hükmediyor; bu düşünce, Makedonya Sorunu’nun kabul edilebilir tek çözümü olarak, Hıristiyanların sistematik olarak yok edilmesidir.”9 Bir yandan Makedonya komitelerinin şiddetli muhalefeti ve propagandası devam ederken, diğer yandan Osmanlı hükümeti kendisine dayatılan reform programını uygulamaya koyduğunda Arnavutların direnciyle karşılaştı. Arnavutların direncini kırmak için padişah 1903 başında Arnavut ileri gelenlerinden Ferid Paşa’yı Sadrazamlık makamına getirdi. Ferid Paşa, önce müzakereler yoluyla Arnavutların direncini kırmaya çalıştıysa da başarılı olamadı ve yine Arnavutların üzerine ordu sevk edilerek isyanları bastırıldı.10 Jön Türk Muhalefeti Yukarıda değinilen muhalif hareketler dışında Abdülhamid yönetimine karşı gelen bir diğer grup Jön Türklerdir. Jön Türk hareketi başlangıcından itibaren padişah ve hükümete karşı muhalif söylemler üretmiştir. Bu durum Balkanlardaki Jön Türk grupları için de geçerlidir ve bu konuda çok sayıda 9 “Appel à l’Alliance universelle des Femmes pour la Paix, presidée par Mma la princesse Wiecnewska”, Pro Armenia, 14 (10 Haziran 1901), s. 107-108; Mehmet Hacısalihoğlu, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), Çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008, s. 102. 10 Adanır, a.g.e., s. 179-182. Mehmet HACISALİHOĞLU 179 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm çalışma mevcuttur.11 1895 yılında Ermenilerin Babıali’yi basmaları üzerine kendini deşifre eden bir bildiri yayınlayan Jön Türkler bu bildiride “… hakikatte zulüm, istibdat ve idaresizlik, bu mucib-i teessür ve teessüf hadiseleri doğurmaktadır” demektedir.12 1895’ten itibaren Osmanlı’da takibata uğrayan Jön Türkler farklı ülkelere kaçmaya başladılar. Bu süreçte Bulgaristan ve Romanya’da örgütlenmeye girişip farklı gazeteler yayınlamaya koyuldular. Örgütün kurucularından biri olan İbrahim Temo, Romanya’ya yerleşerek faaliyetlerini oradan yürüttü. Jön Türkler, Bulgaristan’ın Filibe şehrinde Muvazene isimli bir gazete çıkardılar. Bu gazetede, Osmanlı hükümeti eleştirilirken Bulgaristan’la karşılaştırmalar da yapılıyordu. Buna göre, Osmanlı İmparatorluğu’nda gelişmenin olmamasının temel sebebi özgürlüğün olmamasıydı. Osmanlı Devleti’ni içinde bulunduğu kötü durumdan kurtarmak isteyenler saf dışı bırakılıyor ve “Engizisyonlara rahmet okutacak” baskılarla engelleniyordu. Gazetede ayrıca, Osmanlı’nın düne kadar bir parçası olan Bulgaristan’ın meşruti idare sayesinde hızla geliştiği özellikle vurgulanıyordu.13 Genel olarak Jön Türkler Abdülhamid’in pasif bir politika takip ettiğini, İmparatorluğu dış saldırılara karşı koruyamadığını iddia ediyorlardı. 1897 Girit Krizi döneminde Abdülhamid’in Yunanistan’a karşı savaşma kararı alması ise olumlu karşılanarak bu dönemde Abdülhamid yönetimine karşı yürütülen muhalefet durduruldu. Fakat Osmanlı’nın açık zaferine rağmen savaş sonrasında yapılan müzakerelerle Osmanlı ordusunun Girit’i boşaltması kararı alınınca ve Osmanlı hükümeti bu karara karşı direnemeyince yeniden Jön Türk muhalefeti başladı ve daha şiddetli bir şekilde devam 11 Jön Türkler ve Balkanlar hakkında bkz. Gül Tokay, Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa Yayınları, İstanbul 1996; Fikret Adanır, Makedonya Sorunu; Mehmet Hacısalihoğlu, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu; Mehmet Hacısalihoğlu, “Jön Türklerin Balkan Politikası 1908-1913”, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, Vol. 13 (2008), s. 99-127; Şükrü Hanioğlu, Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York, Oxford 1995; Şükrü Hanioğlu, Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902- 1908, Oxford University Press, Oxford 2001; E. Semih Yalçın, “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Balkanlar”, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, 2. Baskı, Akçağ, Ankara 2013, s. 575-594. 12 Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 57-58. 13 “Mektub”, Muvazene, 180 (21 Şubat 1312), s. 2-3; Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 61-62. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 180 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm etti.14 Bu dönemde Abdülhamid kendisine yönelen bu muhaliflere karşı yasaklarla önlemler alıyordu. Abdülhamid’in aldığı önlemlerden biri sürgündeki Jön Türklerin çıkardığı muhalif gazetelerin Osmanlı’ya girişine engel olunmasıydı. Bunun yanı sıra, Abdülhamid ekonomik zorluklar içinde sürgün hayatı yaşayan Jön Türkleri gönderdiği aracılarla ülkeye geri getirerek pasifize etmeye çalışıyordu. Nitekim 1897 yılında Ahmed Cemaleddin Paşa Avrupa’ya gönderildi ve sürgünde bulunan Mizancı Murad Bey’i padişahın reformlar yapacağı konusunda ikna ederek İstanbul’a dönmesini sağladı.15 Makedonya reformları gündeme geldiğinde Arnavutların silahlı direniş göstermesi üzerine Jön Türk gazetesi Osmanlı: “Eyvah! Hükümetin her türlü fena yola gitmeye icbar etdiği Türkün Osmanlılar içinde nefret etmediği bir Arnavud kavmi kalmışdı. Artık onlardan da soğuyacak. Arnavudlar da dipçiğini yediği Türkden uzaklaşmak hissine tudulacakdır” diye yazıyordu.16 Buradan da Jön Türklerin padişahın Arnavutlara yönelik tutumunu eleştirdiğini ve bunun tehlikeli sonuçlar doğuracağından endişelendiklerini görüyoruz. Örneğin, Tunalı Hilmi Bey kaleme aldığı Makedonya, Mazisi, Hali, İstikbali başlıklı broşürde Makedonya sorununun Balkan devletlerinin ve büyük güçlerin yayılmacı emelleriyle ortaya çıktığını belirtmekle birlikte sorunun çözülememesinin Sultan’ın kötü idaresinden kaynaklandığını belirtiyordu.17 Fakat bu meselede Sultan’ın kötü idaresini ancak ikinci, üçüncü sınıf bir neden olarak değerlendirmiştir. Jön Türk liderlerinden Ahmed Rıza Bey ise Osmanlı’ya dış müdahaleyi önlemenin gerekliliği hakkındaki bir yazısında “Ne içun milliyet, cinsiyet ayırmaksızın umum ahaliyi razı ve memnun edecek ıslahatla düşmanı hayrette bırakmıyoruz, utandırmıyoruz” diyordu.18 14 Örnek olarak bkz. Tunali Hilmi, Makedonya, Mazisi, Hali, İstikbali, 2. Baskı, Kahire 1326 [1910]; “Makale-i Mahsusa: Makedonya, Mazi, Hal, İstikbal”, Osmanlı, sayı 9 (1 Nisan 1898), s. 4-5; “Makedonyacılar”, Osmanlı, sayı 10 (15 Nisan 1898), s. 3-4. 15 Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 68. 16 “Siyasi ve İctimai: Girid, Yeşil Kitab ve Arnavudluk”, Osmanlı, sayı 2 (15 Aralık 1897), s. 1-2; Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 71. 17 Tunali Hilmi, Makedonya, Mazisi, Hali, s. 30-32, 43; Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 80. 18 Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 83. Mehmet HACISALİHOĞLU 181 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Padişahla ilişkileri bozularak 1900 yılında Jön Türk hareketine katılan Damad Mahmud Paşa da “Geçmişimiz ne kadar parlaksa ne yazık ki yaşadığımız şu günler de o kadar karanlıktır ve bundan da yalnızca Abdülhamid sorumlu tutulmalıdır” diyordu.19 1902 yılında Paris’te bir kongre düzenleyen Jön Türkler iki fraksiyona bölünmüştü. Fakat her iki fraksiyonun hemfikir olduğu konu Sultan’ın kötü yönetimi ve bunun değiştirilmesi gerektiği idi. 1906’dan itibaren Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti adıyla kendi örgütünü kuran Damad Mahmud Paşa’nın oğlu Prens Sabahaddin’in düşüncesinin temelinde padişahlık rejiminin bir “istibdad” rejimi olduğu iddiası vardı. Fakat Prens Sabahattin bu duruma kaynak olarak; Osmanlı’da istibdada direnecek bağımsız bir toplum tabakasının mevcut olmamasını gösteriyordu. Ona göre, devlet memurluğu ve himaye ile yükselme beraberinde itaat ve istibdadı getiriyordu. Bunun çözümü için teşebbüs-i şahsinin gelişmesi ve yönetimin de merkezilikten kurtarılması gerekiyordu.20 Nihayet 1908 Haziran ayında Jön Türk devrimi Manastır ve çevresinde başlayınca İttihat ve Terakki Cemiyeti bildiriler hazırlayarak halka dağıtmaya başladı. Bu bildirilerden biri Müslümanlara yönelikti: “Ey, Vatanın evlatları! Ey, Osmanlı kardeşler! Ey, Rumeli’nin cesur halkı! Cesaretinizi göstermenin zamanı geldi nihayet. Bir araya gelip, vatanımızı istila etmiş olan zulümlerden kurtarma zamanı geldi çattı. Eğer kendi kendimize yardım etmezsek, bize kim yardım edebilir? Toprak mı, yoksa taş mı? Vatan tehlikededir” diyordu.21 Bu bildiride, Sultan’ın kötü idaresinden çok, Balkan topraklarını istila etmek isteyen dış düşmanlar ve çetelere atıf yapılmıştı. Hıristiyanlara yönelik bildiride de amacın anayasal bir düzen kurmak ve hürriyet getirmek olduğu belirtiliyor ve “Hıristiyan vatandaşlarımızdan kim gerçek özgürlük, eşitlik ve kardeşlik idealine sahipse, hiç şüphesiz bizim istek ve taleplerimize katılacak ve ortak düşmanımıza – despot yö19 Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 89. 20 M. Sabahaddin, Teşebbüs-i Şahsi ve Tevzi-i Mezuniyet Hakkında Bir İzah, Dersaadet 1324 [1908]. 21 “Proclamation au Peuple Mohamétan”, Tsentralen Dırjaven İstoriçeski Arhiv (Sofya), Fond 331, Op. 1, ae. 233, varak 136-151; M. Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 177. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 182 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm netime – karşı mücadele eden kutsal hareketimize elini uzatacaktır” diyordu.22 Bu şekilde Hıristiyanları da Sultan’ın yönetimine karşı Jön Türklerle birleşmeye davet ediyordu. Fakat devrim başarıyla gerçekleştikten sonra Jön Türklere destek veren Dahili Makedonya Edirne Devrim Komitesi’nin solcularının lideri Yane Sandanski’nin nutuklarından sürekli olarak “kahrolsun Sultan” sloganları yükselince, Jön Türkler bu durumdan rahatsız olacaktır. Jön Türkler onu sultanlık makamının yıpratılmaması konusunda uyaracaklardır. Çünkü sultanlık makamı Osmanlılık düşüncesi için vazgeçilmez olarak görülmüştür. Sonuç olarak, Balkan topraklarındaki Osmanlı Devleti’ne muhalif hareketleri değerlendirirken bu hareketler arasındaki büyük siyasî-ideolojik farkların da altını çizmemiz gerekir. Nitekim Makedonya komiteleri özerklik ve bu doğrultuda milli haklar talep ederken, Jön Türkler, Osmanlı’da anayasal bir sistemin kurulmasını talep etmekteydi. Jön Türklerin muhalefeti ile Makedonya komitelerinin muhalefeti arasındaki farkı, Dahili Makedonya Edirne Devrim Komitesinin sağcı fraksiyonunun lideri Hristo Matov şu şekilde izah ediyor: “Aralık 1907’de bizim Ermeniler, Gr. Vasilev ve diğerleri beni, Ahmed Rıza tarafından organize edilen kongreye Paris’e gitmeye veya oraya bir delege göndermeye ısrarla ikna etmeye çalıştılar. Ben mutabık olmadığımı açıkladım. […] Biz otonomi istiyoruz. Türkiye’nin tekrar canlanmasını isteyen kişilerle birleşmekle ilgilenmiyoruz. Bizim orada bulunmamız reform faaliyetlerinin mantıksal sonuçlarına kadar gelişmesi eğilimine zarar verir. Hem Yaşlı Türkler hem de Genç Türkler ve de Avrupalılar bunu bize karşı istismar etmek isteyeceklerdir. […] Ermenilerle ve hatta Jön Türklerle yalnızca yok etme zemininde birleşebiliriz: Hem onlar, hem de biz, Türk egemenliğinin otoritesini sarsmak için eylem yaparız.”23 22 “Vızvanie kım Vsiçki Naşi Sıoteçestvennitsi Hristiyani”, Tsentralen Dırjaven İstoriçeski Arhiv (Sofya), Fond 771, Op. 6, ae. 71, varak 1-4; Bildirinin tam metni ve Türkçe çevirisi için bkz. M. Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 445-449. 23 Hristo Matov, Hristo Matov za Svoyata Revolyutsionna Deynost. Liçni Belejki, Yer yok 1928, s. 53; M. Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 160. Mehmet HACISALİHOĞLU 183 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Matov’un ifadesinden de anlaşıldığı gibi, Jön Türklerin Osmanlı Devleti’ni kurtarmak ve güçlendirmek (“Türkiye’nin yeniden canlanmasını”) isteyen bir hareket olduğu Balkanlardaki komiteler tarafından iyi biliniyordu. Bu nedenle, Balkanlarda Abdülhamid yönetimine karşı homojen bir muhalefetten söz edemeyiz. Fakat tüm muhaliflerin buluştuğu ortak noktaların bulunduğu da göz ardı edilmemesi gereken bir husustur. Sultan’ın idaresinin “istibdad” rejimi olduğu bütün muhalif grupların ortak düşüncesiydi. Bir diğer ortak düşünce Abdülhamid’in İmparatorluğu kötü yönettiğine yönelik kanaattir. Yine Jön Türklerde dikkat çeken başka bir düşünce ise padişahın yanına topladığı yönetici sınıfın memleketin menfaatlerini değil, kendi menfaatlerini düşünen kişilerden oluştuğu şeklindeydi. Jön Türklere göre, bu yöneticiler vatana ihanette bir beis görmüyorlardı. Makedonya komitelerinde ise padişahın “kanlı” bir rejim uyguladığı, yani katliamcı olduğu şeklinde söylemler mevcuttur. Nitekim bu komiteler prensip olarak ayrılıkçı hareketlere öncülük ediyorlardı. Son söz olarak, bütün muhalif hareketler göz önünde bulundurulduğunda II. Abdülhamid dönemini Türk tarihinde siyasî muhalefetin -özellikle Jön Türkler bağlamında- modern anlamda yaygınlaştığı bir zaman dilimi olarak değerlendirebiliriz. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 184 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA “Appel à l’Alliance universelle des Femmes pour la Paix, presidée par Mma la princesse Wiecnewska”, Pro Armenia, 14 (10 Haziran 1901), s. 107-108. “Makale-i Mahsusa: Makedonya, Mazi, Hal, İstikbal”, Osmanlı, sayı 9 (1 Nisan 1898), s. 4-5. “Makedonyacılar”, Osmanlı, sayı 10 (15 Nisan 1898), s. 3-4. “Mektub”, Muvazene, 180 (21 Şubat 1312), s. 2-3. “Proclamation au Peuple Mohamétan”, Tsentralen Dırjaven İstoriçeski Arhiv (Sofya), Fond 331, Op. 1, ae. 233, varak 136-151; M. Hacısalihoğlu, Jön Türkler, s. 177. “Siyasi ve İctimai: Girid, Yeşil Kitab ve Arnavudluk”, Osmanlı, sayı 2 (15 Aralık 1897), s. 1-2. “Vızvanie kım Vsiçki Naşi Sıoteçestvennitsi Hristiyani”, Tsentralen Dırjaven İstoriçeski Arhiv (Sofya), Fond 771, Op. 6, ae. 71, varak 1-4. Adanır, Fikret, Makedonya Sorunu: Oluşumu ve 1908’e Kadar Gelişimi, Çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001. Apostolski, Mihailo vd. (ed.), Kresnenskoto Vostanie 1878-1879, MANU, Üsküp 1982. Bartl, Peter, Milli Bağımsızlık Esnasında Arnavut Müslümanları, 1878-1912, Çev. Ali Taner, Bedir Yayınları, İstanbul 1998. Bozbora, Nuray, “Arnavut Milliyetçiliğinin Gelişimi”, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, 2. Baskı, Akçağ, Ankara 2013. ——, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi, Boyut Kitapları, İstanbul 1997. Çelik, Bilgin, İttihatçılar ve Arnavutlar, II. Meşrutiyet Dönemi Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, Büke Kitapları, İstanbul 2004. Dakin, Douglas, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1911, 2. Baskı, Institute for Balkan Studies, Selanik 1993. Doynov, Doyno, Kresnensko-Razloşkoto Vıstanie 1878-1879, BAN, Sofya 1979. Hacısalihoğlu, Mehmet, Jön Türkler ve Makedonya Sorunu (1890-1918), Çev. İ. Catay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2008. ——, “Jön Türklerin Balkan Politikası 1908-1913”, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, Vol. 13 (2008), s. 99-127. Mehmet HACISALİHOĞLU 185 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ——, “Muslim and Orthodox Resistance against the Berlin Peace Treaty in the Balkans”, War and Diplomacy. The Russo-Turkish War of 1877-1878 and the Treaty of Berlin, Eds. Hakan Yavuz, Peter Sluglett, The University of Utah Press, Salt Lake City 2011, s. 125-143. Hanioğlu, Şükrü, Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908, Oxford University Press, Oxford 2001. ——, Young Turks in Opposition, Oxford University Press, New York, Oxford 1995. Matov, Hristo, Hristo Matov za Svoyata Revolyutsionna Deynost. Liçni Belejki, Yer yok 1928. Pandevski, Manol, Makedonskoto Osloboditelno Delo vo XIX i XX vek, Cilt II: Ilindenskoto Vostanie, Institut za Natsionalna Istoriya, Üsküp 1987. Sabahaddin, M., Teşebbüs-i Şahsi ve Tevzi-i Mezuniyet Hakkında Bir İzah, Dersaadet 1324 [1908]. Silyanov, Hristo, Osvoboditelnite Borbi na Makedoniya, Cilt 1, Nauka i İzkustvo, Sofya 1983. Şenışık, Pınar, The Transformation of Ottoman Crete. Revolts, Politics and Identity in late Nineteenth Century, I.B. Tauris, New York 2011. Todorovski, Gligor, Makedonskoto Praşanye i Reformite vo Makedoniya, Kultura, Üsküp 1989. Tokay, Gül, Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri (1903-1908), Afa Yayınları, İstanbul 1996. Tunali Hilmi, Makedonya, Mazisi, Hali, İstikbali, 2. Baskı, Kahire 1326 [1910]. Vlahov, Tuşe, Kriza v bılgaro-turskite Otnoşeniya 1895-1908, BAN, Sofya 1977. Yalçın, E. Semih, “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Balkanlar”, Balkanlar El Kitabı, 1. Cilt: Tarih, 2. Baskı, Akçağ, Ankara 2013, s. 575-594. Balkanlarda Muhalİf Hareketler ve Sultan Abdülhamİd 186 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 187 Sultan Abdülhamid Döneminde İngiliz Hıristiyan Siyonistler Ş. Tufan BUZPINAR* Filistin meselesinin oluşum sürecinde Hıristiyan Siyonistlerin oynadığı rol, genellikle göz ardı edilen hususlardandır. Siyasî bir kavram olarak 1890’larda kullanılmaya başlanan Siyonizm,1 kısaca, Yahudilerin Filistin’e dönüşü ve burada bağımsız bir devlet kurma fikrini ifade etmektedir. Filistin’de kurulacak yeni devletin Yahudi nüfusuna dayanması öngörüldüğünden, bugüne kadar yapılan Türkçe neşriyatta Siyonizm konusunda daha çok Yahudilerin faaliyetleri ele alınmıştır. Bu çalışmada ise, Siyonizm’in oluşum seyrinde katkısı giderek önemsenen Hıristiyan Siyonizm’inin İngiliz temsilcilerinden birkaç önemli isme dikkat çekilmeye çalışılacaktır. Filistin’e Yahudi göçü hususuna katkısı bakımından Alman, Amerikan ve Fransız Hıristiyan Siyonistlerin rolü de dikkate değer olmakla birlikte, bu çalışmada İngiltere kökenli üç Hıristiyan Siyonist’in, sırasıyla Anthony Ashley-Cooper (1801-1885), Laurence Oliphant (1829-1888) ve William Henry Hechler (1845-1931)’in üzerinde durulacaktır. * Prof. Dr., İstanbul Şehir Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Nathan Birnbaum (1864 Vienna-1937 Scheveningen/Netherlands), kendisinin çıkardığı Selbstemanzipation adlı süreli yayında Siyonizm kavramını ilk olarak 1890’da kullanmıştır. Siyasî Siyonizm kavramı da yine Nathan Birnbaum tarafından ilk defa 1892’de kullanılmıştır. Nathan 1897’deki ilk Siyonist Kongre’nin genel sekreteri idi ama çok geçmeden ayrıldı. 1912’den itibaren Ortodoks Yahudiliğe geçen Nathan, siyasî Siyonizm’e karşı tavır almış ve 1933’te Hollanda’ya yerleşerek siyasî Siyonizm karşıtı Der Ruf (The Call) gazetesini çıkarmıştır. 187-202 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 188 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan Abdülhamid döneminde etkin olan İngiliz Hıristiyan Siyonistlerin önemli isimlerinden bahsetmeden önce Hıristiyan Siyonist fikrin özü ve İngiltere’deki gelişim seyri hakkında kısa bilgiler vermek gerekmektedir. Hıristiyanların kendi inanışlarının bir gereği olarak Yahudilerin Filistin’e dönmeleri ve orada bir devlet kurmaları fikri, Hıristiyan Siyonist düşüncenin özünü oluştururken bu fikrin İngiltere’deki tarihî kökenleri, 16. yüzyılda yaşanan Reformasyon sürecine kadar gitmektedir. Reformasyon öncesinde Avrupa genelinde ve İngiltere özelinde Yahudi aleyhtarlığı oldukça kuvvetli iken, Reformasyon, Hıristiyanların Yahudilere ve Filistin’e bakış açılarında köklü değişikliklere yol açmış görünmektedir. Hıristiyanlar geleneksel olarak Eski Ahit’te geçen ilk Yahudilere saygı duyup kendi dönemlerinde yaşayan Yahudileri hor görürken, Reformasyonla birlikte bu iki gruba yönelik farklı yaklaşım yerini geçmişte ve o dönemde yaşayan Yahudilere saygı duymaya matuf pozitif bir algıya bırakmıştır. Reformasyon öncesi İngiltere’sinde yaygın olan anlayışta Filistin, Hıristiyan Kutsal Toprağı olarak görülüyorken 17. yüzyıla gelindiğinde Filistin, Yahudilerin vatanı ve onlara vaat edilmiş topraklar olarak algılanmaya başlanmıştır. 2 Konumuz açısından, Eski Ahit metinlerini anlama konusunda yaşanan önemli gelişmelere de değinmek gerekir. Eski Ahit’e dayandırılan bir kehanete göre, Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi için Yahudilerin Filistin’e dönmeleri gerekiyordu. İlginçtir, bu anlayışın geliştiği dönemde Yahudilerin İngiltere’de yaşamaları yasaktı. Kral I. Edward tarafından 1290 yılında İngiltere’den çıkarılan Yahudiler, ancak Oliver Cromwell’in 1650’lerde iktidara gelmesinin ardından İngiltere’ye dönebilmişlerdir. Cromwell’in Yahudileri İngiltere’ye çekmeye çalışmasının temel nedeni ise dinî değil, dünyevî idi. İç Savaş (1642-1651) nedeniyle zor durumda olan İngiltere’nin, Avrupalı Yahudilerin sahip oldukları zenginliklerden yararlanma çabaları Yahudilerle ilgili yasağın kaldırılmasına yol açmıştı. Yahudilerin İngiltere’de yaşamalarına izin verildi ama onların bazı haklardan yararlan2 İngiltere’de Yahudilerle ilgili gerçekleşen bu önemli fikrî değişimlerle ilgili olarak bkz. Regina S. Sharif, Non-Jewish Zionism: Its Roots in Western History, Zed Books, London 1983, s. 10-27. İncil’in İngilizce çevirilerinin Yahudilerle ilgili fikri değişimlerdeki etkisi için bkz. Barbara W. Tuchman, Bible and Sword: England and Palestine from the Bronz Age to Balfour, Random House Trade Paperbacks, New York 2014, s. 71-89. Ş. Tufan BUZPINAR 189 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm maları için 200 yılı aşkın bir süre daha beklemeleri gerekecekti. Bir başka ifadeyle, Yahudiler, İngiltere’de 1858 yılına kadar eşit vatandaş statüsüne sahip olamamışlardır. Yahudiler, 1858 Özgürlük Kanunu ile birlikte seçme seçilme hakkını elde ettiler. Yahudilerle ilgili böylesine ilginç tecrübelerin yaşandığı İngiltere’de, 16. yüzyıldan itibaren giderek güçlenen Yahudilerin Filistin’e dönmeleri fikri 1830’lardan itibaren hayata geçirilmeye çalışılacaktı. Hayatının son yıllarını Sultan Abdülhamid döneminde geçiren Anthony Ashley-Cooper (ö.1885), yaygın olarak bilinen unvanıyla Lord Shaftesbury, 1830’lu yıllardan itibaren Filistin’e Yahudi göçü meselesine çok büyük emek vermiş bir siyasetçiydi. Anthony Ashley-Cooper, 1826-51 yılları arasında parlamentoda, 1851’den itibaren de ölünceye kadar Lord Shaftesbury unvanıyla Lordlar Kamarasında görev yaptı. Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi öğretisine kuvvetle inanan birisiydi ve Anglikan Kilisesi mensupları arasında önemli bir yere sahipti. İngiltere, Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Osmanlı merkezî hükümetine karşı isyan ederek Filistin ve Suriye bölgesini hâkimiyeti altına aldığı dönemin şartlarını iyi değerlendirerek Kudüs’te Avrupa’nın ilk diplomatik temsilciliğini 1838’de açtığında,3 Lord Shaftesbury, Kudüs Konsolosluğuna kendisiyle aynı öğretiye kuvvetle inanan William Young’ın atanmasını sağladı. Young, Yahudilerin Filistin’e yerleştirilmelerinin gerekliliğine inanan birisi olarak kendisini Filistin’de yaşayan Yahudilerin koruyucusu gibi görüyor ve bu konuda, bağlı bulunduğu Kahire Başkonsolosu Patrick Campbell ile zaman zaman ters düşmekten çekinmiyordu.4 Young’ın halefi James Finn (1806-1872) de Lord Shaftesbury çevresinden biriydi ve aynı yönde politikalar izlemeye devam etti. Finn, kısa adı London Jews Society (Londra Yahudi Cemiyeti) olan London Society for Promoting Christianity amongst the Jews (Londra Yahudiler Arasında Hıristiyanlığı Yayma Cemiyeti) adlı cemiyette de Shaftesbury ile beraberdi. 1863 3 19. Yüzyılın ilk yarısında İngiltere’nin Filistin bölgesindeki nüfuz mücadelesinin bir değerlendirmesi için bkz. Tufan Buzpınar, Hilafet ve Saltanat: II. Abdülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar, Alfa Yayıncılık, İstanbul 2016, s. 421-427. 4 Sharif, a.g.e., s. 57. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 190 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm yılına kadar 17 yıl gibi uzun bir süre yürüttüğü konsolosluk görevi boyunca bölgede Yahudi nüfusunu artırmak için çalıştı.5 1853’de Kudüs surları dışında bir arazi satın aldı. 1855’te burada bir ev inşa etti ve Yahudilere çiftçiliği öğretmeye çalıştı. Beytü’l-Lahim kasabası dışında Artas köyünde deneme çiftliği kurulmasına da destek oldu. Lord Shaftesbury, James Finn’in 1865’te kurduğu ve Filistin bölgesi üzerine önemli araştırmalara ve yayınlara öncülük edecek olan Palestine Exploration Fund adlı cemiyetin kurucu üyeleri arasına da almıştı. Lord Shaftesbury, İngiltere siyasetinde Yahudilerin Filistin’e dönmeleri hakkındaki düşüncelerin kuvveden fiile geçmesinde öncü rolü oynayan bir siyasetçidir. Yakın arkadaşlarından biri 1830’lu ve 40’lı yılların etkin dışişleri bakanı ve 1859-65 yıllarının başbakanı Lord Palmerston (1784- 1865) idi. Diğeri ise, 1835-1841 yılları arasında başbakanlık yapan Lord Melbourne (1779-1848) idi. Lord Shaftesbury, dinî ve siyasî bağlantılarını Filistin’e Yahudi göçü fikrini hayata geçirmek için kullanmak konusunda kararlıydı. Bunu yaparken, kamuoyu oluşturma çabalarını da esirgemiyordu. Lord Shaftesbury, 1839’da Quarterly Review’da yayımlanan konuyla ilgili makalesinde, Osmanlı hâkimiyetinde fakat İngiltere’nin himayesinde başkenti Kudüs olan bir Yahudi yönetimini savunuyordu. Aynı çerçevede, Avustralya’da yayımlanan The Colonial Times gazetesinin 23 Şubat 1841 tarihli nüshasında “Memorandum to the Monarchs of Europe for the Restoration of Jews” başlığı altında bir bildiri de yayımladı. 1830’ların sonlarına doğru Filistin’e Yahudi göçü konusunda faaliyetlerini yoğunlaştıran Lord Shaftesbury, yoğun müzakereler sonunda Lord Palmerston’ın desteğini sağladı. Lord Palmerston’ın Ağustos 1840 tarihinde İngiltere’nin İstanbul büyükelçisine Avrupa’da bulunan Yahudilerin Filistin’e dönüşü konusunda Osmanlı hükümetinin iznini temin etmesi hususunda yazılı talimat vermesi, Lord Shaftesbury’nin girişimlerinde ne denli başarılı olduğunu gösteriyordu.6 Filistin’e Yahudi göçü hususunda izin alı5 Finn’in Filistin’e Yahudi yerleşim fikrinin gerçekleştirilmesi yönündeki çabaları için bkz. Donald M. Lewis, The Origins of Christian Zionism: Lord Shaftesbury and Evangelical Support for a Jewish Homeland, Cambridge University Press, Cambridge 2013, s. 247-250. 6 Tuchman, Bible and Sword, s. 152. Ş. Tufan BUZPINAR 191 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm namamış olması bu girişimin başarısız olduğu anlamına gelmez. Aksine, İngiltere hükümetinin konu hakkında Osmanlı Devleti ile resmî temasa geçecek derecede ilgilenmiş olması çok önemli bir gelişme olarak görülmelidir. Bu konuda yapılmış ilk ve tek resmî girişimin de böylece gerçekleştiğini belirtmek gerekir. Lord Shaftesbury’nin Filistin’e Yahudi göçü konusundaki en önemli adımlarından biri de 1865’te Palestine Exploration Fund adlı bir cemiyeti kurmuş olmasıdır. Bu kuruluşun ana gayesi Filistin’i mümkün olduğu kadar detaylı araştırıp Yahudilerin dönüşü için hazır hale getirmekti. Bu gaye, cemiyetin 1875’teki yıllık toplantısında Lord Shaftesbury tarafından şu şekilde dillendirilmişti: “Filistin’i enine boyuna araştırmak için gelin bir an önce en iyi elemanlarımızı gönderelim, bölgeyi tarayalım, mümkünse her bir köşesine gidelim… ve eski maliklerinin [Yahudilerin] dönüşüne hazır hale getirelim.”7 1870’lerde Osmanlı Devleti’nin yaşadığı ciddi problemler ve 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Rusya’nın Yahudilere artan baskısı Lord Shaftesbury’nin hayatının son yıllarında ümidini kuvvetlendiren gelişmelerdi. Bir taraftan Doğu Avrupa’daki Yahudilerin ihtiyaçlarının karşılanması, İngiliz kamuoyunda Yahudi meselesi hakkında farkındalığın artırılması ve İngiltere’ye giden on binlerce Yahudi’ye sahip çıkma çalışmalarına öncülük ederken, diğer taraftan bunların Filistin’e dönüşünü sağlama çalışmalarına devam etti. Londra Yahudi Cemiyeti aracılığı ile de Filistin’e ulaşan Yahudilere yardım ediyordu.8 Lord Shaftesbury, 1882’de zor durumdaki Yahudilere yardım etmek amacıyla Society for the Relief of Distressed Jews adıyla yeni bir cemiyet kurdu, cemiyetin ilk başkanı da kendisi oldu ve bütün imkânlarını Filistin’deki Yahudilere yardım için kullanma kararı aldı. Lord Shaftesbury, 1 Ekim 1885’te vefat edinceye kadar aynı çizgideki çabalarını sürdürdü.9 Lord Shaftesbury’nin karşılaştığı en olumsuz gelişme, Sultan Abdülhamid’in Filistin’e Yahudi göçünü engelleme konusunda ciddi anlamda kararlılık gösteriyor olmasıydı. 7 Alıntı için bkz. Lewis, a.g.e., s. 319. 8 Lord Shaftesbury’nin 1880’li yıllarda Yahudilerle ilgili faaliyetleri için bkz. Lewis, a.g.e., s. 322-327. 9 Albert Montefiore Hyamson, British Projects for the Restoration of the Jews, The British Palestine Committee Publications, 1917, s. 9; Lewis, a.g.e., s. 328-29. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 192 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Lord Shaftesbury’nin hayatının son yıllarında Hıristiyan Siyonizm’ine gönül vermiş başka isimler de öne çıkmaya başladı. Bunlardan birisi Lord Shaftesbury’nin oğlu Evelyn Ashley’nin yakın arkadaşı eski gazeteci, diplomat ve seyyah Laurence Oliphant (1829-1888) idi. Evelyn Ashley, babasının yakın arkadaşı olan Lord Palmerston’ın 1859-1865 yılları arasındaki başbakanlığı döneminde özel kalem müdürlüğünü yaptı. Bu bağlantıların dışında, Oliphant’ın 19. yüzyılın en güçlü Yahudi hayırseverleri arasında yer alan Moses Montefiore (1784-1885) ile de ilişkisi vardı. Ayrıca, kraliyet ailesinden prenses Christian ile yakın arkadaşlık bağı bulunan Oliphant, en üst düzeyde hükümet ve diplomatik çevrelerle irtibat sahibi birisiydi. Bu arka plana ilave olarak, 93 Harbi sonrasında Berlin Kongresi’nde yaşanan gelişmeler ve uluslararası ilişkilerdeki yeni denge oluşturma çabaları, Oliphant’ı harekete geçirmiş görünmektedir. Oliphant, 93 Harbi sonrasında Filistin’e Yahudi göçü hakkındaki düşüncelerini çocukluk arkadaşı prenses Christian’ın aracılığı ile zamanın İngiltere başbakanı ve dışişleri bakanı gibi üst düzey politika belirleyicileriyle de paylaşarak desteklerini aldıktan sonra Suriye ve Filistin bölgesinde incelemelerde bulundu.10 Oliphant, bölgede görev yapan İngiliz diplomatlar ve Osmanlı yetkilileriyle de görüşerek projesine uygun arazi tespiti yapmaya çalıştı. Bu tür ön hazırlıkları tamamladıktan sonra 1879 yılında Filistin’e Yahudi göçü hususunda kapsamlı bir projeyi Osmanlı hükümetine sundu. Projenin detaylarını bir başka çalışmamda11 belirttiğim için burada şu kadarını ifade etmekle yetinmek isterim: Projeye göre, konuyla ilgili iskân-ı muhacirin için bir şirket kurulacak, şirket aracılığıyla Belka sancağında yaklaşık 4,5 milyon dönüm arazi nakit ödeme yapılarak satın alınarak Yahudi göçmenler yerleştirilecek, söz konusu araziye yerleştirilen Yahudiler kendi idarî, adlî ve güvenlik birimlerini oluşturarak bir nevi muhtariyete haiz bir yönetim oluşturacak10 Oliphant’ın Hıristiyan Siyonizm’ine katkılarının genel bir değerlendirmesi için bkz. Norma Claire Moruzzi, “Strange Bedfellows: The question of Lawrence Oliphant’s Christian Zionizm”, Modern Judaism, 26/1 (February 2006), s. 55-73. 11 Ş. Tufan Buzpınar, “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında Filistin’de Yahudi İskânı Girişimleri, 1879-1882”, Türkiye Günlüğü, No. 30 (Eylül-Ekim 1994), s. 58-65. Bu makale kısmî değişikliklerle daha sonra Hilafet ve Saltanat (İstanbul 2016) adlı çalışmamızda da yer almıştır. Bkz. s. 370-384. Ş. Tufan BUZPINAR 193 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm lardı.12 Osmanlı hükümeti, Oliphant’ın projesini “hükümet içinde bir hükümet demek olarak” görmüş ve hiçbir şekilde kabul edilebilir bulmamıştır. Osmanlı Devleti’nin projeye tavrı net bir şekilde olumsuz olmasına rağmen İngilizce literatürde Sultan Abdülhamid ve hükümetinin başlangıçta olumlu yaklaştığı, projenin detaylı bir incelemeye tâbi tutulduğu ve bazı değişikliklerin müzakere bile edildiği gibi yanlış bir anlatım bulunmaktadır. 13 Oliphant, İngiliz yetkililerin desteğiyle yaptığı girişimden sonuç alamayınca Amerikan diplomatlarının desteğiyle ikinci bir girişimde bulundu. Zira birinci girişiminin olumsuz sonuçlanmasında Türk aleyhtarlığıyla bilinen Gladstone’ın Nisan 1880’de hükümet kurması ve Osmanlı-İngiliz siyasî ilişkilerinin giderek kötüleşmesinin önemli payı olduğunu düşünüyordu. Bu arada, Romanya ve Rusya’da Yahudi aleyhtarlığının kuvvetlenmesi, binlerce Yahudi’nin göçmen durumuna düşmesi, bunlardan önemli bir kısmının Amerika ve İngiltere’ye göç etmekle birlikte Osmanlı Devleti’ne sığınanların da sayısının giderek artması Oliphant’ın ikinci girişimi öncesinde inancını ve motivasyonunu kuvvetlendiren gelişmelerdi. Haziran 1882’de Amerika’nın İstanbul diplomatik temsilcisi Wallace ile görüşerek zor durumda olan Yahudilerin durumunu gerekçe gösterip Wallace’ı Filistin’e Yahudi göçüne izin almak konusunda Osmanlı Devleti nezdinde girişimde bulunmasına ikna etti. Wallace, Osmanlı hükümet yetkilileriyle konuyu görüştüğünde kendisine, yürürlükte olan göç mevzuatı çerçevesinde Yahudilerin Filistin ve civarı bölgeler hariç Osmanlı topraklarına yerleşebilecekleri, yerleşimlerin yetkililer tarafından planlı bir şekilde yapılacağı ve yerleştikleri yerlerin durumuna göre de sorumluluklarının farklılaşacağı bildirilmiştir. Örneğin, Anadolu’ya yerleşecek olanlar 12 yıl vergiden ve askerlikten muaf tutulacakken Rumeli’ye yerleştirilecekler 6 yıl muaf olacaklardır.14 Wallace’ın olumlu bulduğu bu şartlar Oliphant için 12 Oliphant’ın Bâb-ı Âli’ye sunduğu dört genel ve otuz üç detay maddeden oluşan teklifin tamamının yeni harflere aktarılmış hali için bkz. Ömer Tellioğlu, Filistin’e Musevi Göçü ve Siyonizm, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2015, s. 285-290. 13 Hyamson, a.g.e., s. 32; Philip Henderson, The Life of Laurence Oliphant, Robert Hale Ltd, London 1956, s. 208-209. 14 Wallace’ın konuyla ilgili yazışmaları ve ekleri için bkz. Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1882, Washington Government Printing Office 1883, s. 516-519. Bu belgelerin temininde desteğini esirgemeyen Şükrü Hanioğlu Hocama bir kez daha teşekkür ederim. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 194 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm kabul edilemezdi, çünkü kuvvetle inandığı Hıristiyan Siyonist öğreti gereği Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi öncesi Yahudilerin Filistin’e dönmeleri gerekiyordu. Oliphant, 1888’de ölünceye kadar hayatının son altı yılını bu inancın gerçekleşmesi için çalışmakla geçirdi. Aralık 1882’de kuzey Filistin’de bulunan Hayfa kasabasına yerleşti. Hayfa’nın içinde bugün de kendi adıyla anılan kışlık evi ve yaz aylarını geçirmek üzere Hayfa’nın yüksek yerlerinde Dürzi ailelerin yoğun olduğu bölgede yazlık evi vardı. Eşi Alice, Aralık 1886’da bu yazlık evde vefat etti. Kendisi gibi Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi kehanetine inanan Hıristiyanlarla, özellikle de Temple Society adı altında bir araya gelerek Hayfa’ya yerleşen Alman Hıristiyanlara15 yakın mekânlarda faaliyet gösterdi. Osmanlı hükümetinin Yahudi göçüne karşı tavrı devam etmekle birlikte bir şekilde bölgeye gelebilen Yahudilere sahip çıkmak, onlara çiftçilik yaparak hayatlarını kazanmayı öğretmek ve Filistin’e Yahudi göçü meselesini gündemde tutmak amacıyla çabalarını sürdürdü. Oliphant’ın Hayfa’da iken yazdığı ve 1886’da ilk baskısı yayımlanan Haifa or Life in Modern Palestine adlı kitabının “Filistin’de Yahudi Meselesi” başlıklı bölümünde anlattıklarına göre, Rusya ve Romanya’da Yahudilere yapılan baskılar, bölgeye Yahudi göçü konusunda yeni cemiyetlerin kurulmasına ve göç masraflarının karşılanması için kaynak oluşturulmasına devam edilmesini sağlamıştır. Aynı zamanda Osmanlı hükümetine diplomatik baskı yapılarak Yahudilerin hac maksadıyla bile Filistin’e girişlerine izin verilmediği yolunda tartışmalar başlatılmıştır. Osmanlı hükümeti ise bunu yalanlayarak kutsal mekânlara hac ziyareti konusunda hiçbir sınırlandırma getirilmediğini, sadece yerleşmek maksadıyla Filistin’e göçe müsaade edilmediğini vurgulamıştır. Kapitülasyonlar nedeniyle Rusya vatandaşı olan Yahudilerin bölgeye yerleşmesine mâni olunamayacağını belirttikten sonra Romanya ve Rusya’dan gelen yirmi beş Yahudi ailenin Taberiye Gölü civarına yerleştirildiklerinden bahsetmektedir.16 15 Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi kehanetine inandıkları için 1868’den itibaren peyderpey Hayfa’ya gelip yerleşen Alman Hıristiyan kolonisi için bkz. Mahmoud Yazbak, “Templars as Proto Zionists? The “German Colony” in Late Ottoman Haifa”, Journal of Palestine Studies, 28/4 (Summer 1999), s. 40-54. 16 Laurence Oliphant, Haifa or Life in Modern Palestine, Blackwood, Edinburgh and London, second edition 1887, s. 48-49. Ş. Tufan BUZPINAR 195 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Oliphant, Hayfa’da kaldığı dönemde İbranice’de kendisine yardımcı olmak ve Yahudilerle ilişkilerinde desteğini almak üzere Naftali Herz Imber (1856-1909)’i özel sekreteri olarak yanında bulundurdu. Imber’in burada hazırladığı Morning Star (Sabah Yıldızı) adlı şiir kitabı 1886’da yayımlandı ve bu kitapta yer alan “ümidimiz” adlı şiir önce Siyonist marşın, sonra da İsrail ulusal marşının güftesini oluşturdu. Özellikle Romanya ve Rusya’dan gelen fakir Yahudilerle yakından ilgilenmeyi sürdürdü. Maddî yardımlarının yanı sıra Hayfa’da yaşayabilmeleri için tarım arazilerini nasıl ekip biçeceklerine yardımcı olmaktan ihtiyaç duydukları alet edevatı temin etmeye kadar onlarla ilgilendi. Beceri yetersizliği nedeniyle iş yapamayanlara da kendi imkânlarıyla destek oldu.17 Hatta bu konuda Amerikan hükümetinin de desteğini sağlamak üzere Özgürlük Abidesi kitabesi yazarı Yahudi kökenli Emma Lazarus’a mektup yazdı.18 Oliphant bu dönemde Filistin’i ziyaret eden üst düzey isimlerle irtibatta olmayı da ihmal etmiyordu. Sudan’da görevlendirilen General Gordon ve Sunderland Dükü bu isimlerin önde gelenlerindendi. Dahası, Dük ile irtibatı kuvvetlendiren Oliphant, Hayfa’da bazı yatırımlar için 1884’de ondan para talep etmenin ötesinde 1885’te Sunderland Dükü’nün Filistin’i ziyareti sırasında Sultan Abdülhamid’e atfen Hamidiye Demiryolu adı verilmesini teklif ettiği Ürdün Vadisini Akka’ya bağlayacak bir demiryolu projesinde İngilizlerin yer alması gerektiğini savundu. Ona göre, bu demiryolunu kim ele geçirirse Suriye ve Fırat vadisinin kontrolü ona geçecekti.19 Sultan Abdülhamid döneminde İngiliz Hıristiyan Siyonistlerin Filistin meselesinin oluşumuna katkıları bakımından öne çıkan üçüncü önemli isim William Henry Hechler (1845-1931)’dir.20 Evanjelik Kiliseye bağlı bir misyoner olan Alman babanın (Dietrich Hechler) ve bir İngiliz annenin çocuğu olarak 1845’te Hindistan’da doğan Hechler, babasının da tesiriyle 17 Oliphant’ın bu tür yardımlarda kullandığı paranın bir kısmı The Christadelphian adlı cemaat tarafından gönderilmekteydi. Bkz. Thomas Amit, “Laurence Oliphant: Financial Sources for His Activities in Palestine in the 1880s”, Palestine Exploration Quarterly, 139/3 (2007), s. 205-212. 18 Anne Taylor, Laurence Oliphant, Oxford University Press, Oxford 1982, s. 217-18. 19 A.g.e., s. 225-26. 20 Hechler’in İngilizcenin yanı sıra Almanca, İbranice, Grekçe, Latince, Arapça, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Fransızca ve İki Afrika dili bildiği belirtilmektedir. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 196 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm erken yaşlardan itibaren Evanjelik Kilisesinin aktif misyonerlerinden birisi olur. Babasının Yahudilere karşı pozitif ilgisi William’ı da etkilemiş görünmektedir. William, 1860’lardan itibaren Evanjeliklerin Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişinin ön şartı olarak Filistin’e Yahudi göçü ve orada bir Yahudi devleti kurulması fikrinin etkisinde kaldı. 1870’te Anglikan papazı oldu. 1873’te Baden Dükü I. Frederik’in çocuklarının özel öğretmeni oldu. Frederik’in oğlu ve kendi öğrencisi Ludwig aracılığıyla sonradan Kayzer olacak olan Wilhelm ile diyalog geliştirdi. 1880’lere geldiğinde ise, koyu bir Hıristiyan Siyonist oldu ve bütün imkânlarını bu öğretinin hayata geçirilmesi için kullanmaya başladı. 1882’de Almanya, Fransa ve Rusya’yı ziyaret ederek Yahudi meselesini daha iyi anlamaya çalıştı. İstanbul üzerinden İngiltere’ye dönerken Sultan Abdülhamid’e Filistin’e Yahudi göçüne müsaade etmesi için ricada bulunma girişimi İngiliz büyükelçisinin yardımcı olmaması nedeniyle sonuçsuz kaldı. Meşhur risalesi “The Restoration of the Jews to Palestine” (Yahudilerin Filistin’e Dönüşü) yayımlandı.21 Bu risalenin ana fikri, Hz. İsa’nın yeryüzüne ikinci gelişi için Yahudilerin Filistin’e dönüşünün ön şart olduğudur. Ona göre, her Hıristiyan Yahudileri sevmeyi bir vazife bilmelidir. 1885’ten itibaren İngiltere’nin Viyana Büyükelçiliği din görevlisi olarak çalışan Hechler, resmî görevi dışında Filistin üzerine yayın topluyor, harita koleksiyonu oluşturuyor ve kendince Süleyman mabedinin yeniden inşası fikrini kuvvetlendirmek için model mabet bile yapıyordu. Bu sırada Yahudilerin Filistin’e dönüşü fikri üzerinde daha çok çalışma fırsatı buluyordu. Mart 1896’da bir kitapçıda Theodore Herzl’in yeni yayımlanan Yahudi Devleti kitabına rastlayınca22 yeni bir heyecan yaşamaya başladı. Kitabın ana fikrini kendisinin yıllardır savunuyor olması nedeniyle hemen Herzl ile şahsen temasa geçti. Herzl’in günlüğüne göre, ilk tanışmaları 10 Mart 1896’da Hechler’in isteğiyle gerçekleşti. Bu ilk buluşmada, kuvvetle 21 Lewis, bu risalenin 1882’de yayımlandığını belirtirken, Jerry Klinger (The Jewish American Society for Historic Preservation başkanı) bu risalenin 1893’te yayımlandığını ifade etmektedir. Lewis, a.g.e., s. 329; Klinger, “William H. Hechler”, The Jewish Magazine, July 2010. 22 Herzl’in bu yıllarda İstanbul’daki girişimleri ve II. Abdülhamid ile görüşme çabaları hakkında bkz. Vahdettin Engin, Pazarlık: İkinci Abdülhamid ile Siyonist Lider Dr. Theodore Herzl Arasında Geçen “Filistin’de Yahudi Vatanı” Görüşmelerinin Gizli Kalmış Belgeleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013. Ş. Tufan BUZPINAR 197 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm inandığı kehanetlere göre 1897-98’de Yahudilerin Filistin’i tekrar ele geçireceklerini iddia etti. Herzl’in kitabını Alman kraliyet ailesine sunacağını da belirten Hechler, kendisini kraliyet ailesine takdim edebileceğini de belirtti.23 Hechler, Mart 1896’dan itibaren Herzl’in Filistin’de bir Yahudi devleti kurulması fikrinin gerçekleşmesine çalıştı. Şüphesiz bu kararlılığın temel nedeni kendi inançlarıydı ancak Herzl’in başarısının kendi inancının gerçekleşmesine doğrudan katkı yapacak olması Hechler-Herzl ikilisinin sekiz yıllık kesintisiz birlikte çalışma başarısını açıklar niteliktedir. 10 Mart 1896’da gerçekleşen birinci görüşmeden yaklaşık bir hafta sonra Herzl, Hechler’i evinde ziyaret ettiğinde Filistin hakkında farklı malzemelerin biriktirildiğine şahit oldu. Filistin hakkında çeşitli kaynakların yanı sıra çok büyük bir askerî harita da sergilenir. “Sizin için ortamı hazırladık” diyerek Herzl’e jest yapmaya çalışan Hechler, kendi çalışmalarına göre Süleyman mabedinin nerede olması gerektiğini anlatır ve önceden yaptığı mabet maketlerini gösterir. Görüşmenin can alıcı noktası, Herzl’in Yahudilerin kendisine inanması ve değer vermesi için kendisinin saygın devlet adamlarıyla, bir prensle hatta mümkün olur ise Alman Kayzeri ile birlikte görünmesi gerektiğini belirtmesidir. Herzl, o zamana kadar kendisinin hep engellendiğinden ve bunun da enerjisini tükettiğinden yakınır. Onun için bu hedef o kadar önemli ve ulaşması zor idi ki, Hechler bunu başarabileceğini belirttiğinde Herzl, hiç emin olamamıştı.24 Çünkü Hechler’den önce Herzl’in Avrupa’nın büyük devletlerinin yöneticileriyle irtibat kurabilmesi mümkün olmamıştı. Hechler daha önce çocuklarına özel öğretmenlik yaptığı Baden Dükü I. Frederik ile irtibata geçti ve Herzl’in ve kendisinin Siyonist fikirleri hakkında detaylı bilgi paylaşımında bulundu. Bu irtibat önemliydi, çünkü Kayser II. Willhem I. Frederik’in yakın akrabasıydı ve Wilhelm üzerinde etkili bir isimdi. I. Frederik ile uzun müzakerelerde bulunan Hechler, onu Herzl ile görüşmeye ikna etti ve bu iki önemli ismi 23 Nisan 1896’da görüştürdü. Bu görüşmede Herzl, Hıristiyan Siyonist inanç gereği Filistin’e Yahudi 23 Marvin Lowenthal, The Diaries of Theodor Herzl, The Dial Press, New York 1956, s. 104. 24 Lowenthal, a.g.e., s. 105-106. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 198 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm göçü anlayışından ziyade zor durumda olan Yahudilere bir yurt arayışı için Filistin’e Yahudi göçü projesini anlattı ve destek istedi. Bu arada Kayzer ile görüşme imkânı olmadı. Siyonist kongreyi toplamaya çalışan Herzl, beklediği maddi ve manevi desteği bir türlü sağlayamıyordu. Rothschild gibi zengin ve güçlü Yahudi aileleri Herzl’e itibar etmiyordu. Herzl, İngiltere’nin yanı sıra Avusturya ve Fransa’nın güçlü Yahudi ailelerinin de desteğini alamıyordu. Sadece güçsüz aileler ve göçmen Yahudilerin desteğiyle de mesafe alamıyordu.25 Münih’te gerçekleştirmeyi planladığı kongre şehrin Yahudilerinin sert muhalefeti üzerine İsviçre’nin Basel kentine kaydırılmak zorunda kalındı. 1897 Ağustos’unda zor şartlar altında yapılan Birinci Siyonist Kongre’ye Hechler de özel misafir sıfatıyla katıldı. Kongre, Siyonizm konusunda Yahudiler arasındaki fikir ayrılığını iyice gün yüzüne çıkardı ama Batı dünyası medyasında yer alması önemli bir başarı sayıldı. Kongre sonrasında da Kayzer’e ulaşma çabaları devam etti. I. Frederik’in de tavsiyesi üzerine Hechler, eşi eski bir öğrencisi olan Almanya’nın Avusturya büyükelçisi ve Kayzer’in yakın arkadaşı Philipp-Fuerst-von-Eulenburg ile bağlantı kurdu. Hechler, Eylül 1898’de von-Eulenburg ile Herzl’i tanıştırdı ve fikirlerini büyükelçiye etraflıca anlatarak konunun Kayser’e ulaşmasını sağlamaya çalıştı. Mart 1896’dan itibaren bu minvalde yürütülen kulis faaliyetleri neticesinde Hechler, Kayzer II. Wilhelm’in yakınındaki iki önemli ismin (Baden Dükü ve Viyana Büyükelçisi) ve onlar aracılığıyla da Kayzer’in Filistin’e Yahudi göçü fikrine aşina olmasını sağlamayı başardı. Bu başarının önemli sonuçlarından biri de, 1898 sonbaharında gerçekleşen Kayzer’in İstanbul ve Küdüs seyahatine kendisinin de katılmış olmasının yanı sıra Herzl’in İstanbul’da ve Kudüs’te Kayzer ile görüştürülmüş olmasıdır. Böylece, dönemin bir kısım Yahudi ileri gelenleri tarafından eleştirilen ve değersizleştirilmeye çalışıldığı bir zamanda Herzl’in, Hechler’in bağlantıları ve sarsılmaz desteği sayesinde, Alman kraliyet ailesiyle kurduğu bağlantı dünya kamuoyuna mal olmuştur. Bu irtibatlar, II. Ab25 Bu dönemde Herzl’in karşılaştığı Yahudi muhalefeti için bkz. David Vital, The Origins of Zionism, Oxford, Paperback reprint 1990, s. 268 vd. Ş. Tufan BUZPINAR 199 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dülhamid’in Filistin’e Yahudi göçüne karşı tavrını değiştirememiş ise de Herzl’in dünyadaki şöhretini ve Siyonizm ideolojisinin tanınırlığını ciddi anlamda artırdığı söylenebilir.26 Alman kraliyet ailesiyle kurulan bu bağlantılardan pratikte bir sonuç çıkmaması Hechler’i yeni arayışlara yöneltti. Herzl’i ve Filistin’e Yahudi göçüne dair fikirlerini dönemin etkin siyasî isimlerine tanıtma çabalarını devam ettirdi. Hesse Dükü, Galler Prensi (daha sonra VII. Edward olarak tahta çıkacaktır) ve Rus Çarı II. Nikola bu bağlamda irtibat kurulan önemli isimler arasında zikredilebilir. Hechler, Herzl’in 1904’te vuku bulan vefatına kadar desteğini hiçbir zaman esirgemedi. 27 Sonuç olarak, bu çalışmada söz konusu edilen üç İngiliz Hıristiyan Siyonistin Filistin’e Yahudi göçü konusunda belirgin katkı yaptıkları açıkça ortaya konulmuştur. Ele alınan şahıslardan ikisi Abdülhamid döneminin ilk yarısında, sonuncusu ise ikinci yarısında etkin olmuştur. Osmanlı Devleti’ne konu ile ilgili doğrudan yapılan iki müracaattan 1840 tarihli olan ilki, bizzat Lord Shaftesbury’nin yoğun çabaları sonucu Dışişleri Bakanı Lord Palmerston’ın talimatıyla gerçekleşmiştir. Bir diğer ifadeyle, İngiltere hükümeti 1840 müracaatıyla resmî olarak Osmanlı hükümeti ile irtibata geçecek kadar konuyla ilgilendiğini göstermiştir. Lord Shaftesbury’nin Filistin meselesi ile ilgili en önemli başarılarından biri budur. Ayrıca, Filistin hakkında sayısız yayın gerçekleştirerek 19. yüzyıldan bugüne faaliyetlerini aralıksız sürdüren Palestine Exploration Fund’ın kuruluşunda Lord Shaftesbury’nin önemli rol oynadığını da belirtmek gerekir. İkincisi ise, Laurence Oliphant tarafından 1879 tarihinde yapılmış olup kraliyet ailesinin ve İngiltere hükümetinin gayri resmî olarak desteklediği bir müracaattır. Sultan Abdülhamid’in 1880 yılında Oliphant’ı huzuruna kabul ederek Filistin meselesini görüşmesi bu müracaat sonucunda olmuştur. Bilinebildiği kadarıyla Abdülhamid’in gayri Osmanlı birisiyle konuyu resmî olarak müzakere ettiği ilk ve tek kişi Oliphant’tır. Bu müracaatın bir diğer özelliği de, 26 Herzl’in Kayzer ile görüşmesi ve Kudüs seyahatinin bir değerlendirmesi için bkz. Desmond Stewart, “Herzl’s Journeys in Palestine and Egypt”, Journal of Palestine Studies, III/3 (Spring 1974), s.19-28. 27 Lawrence J. Epstein, Zion’s Call: Christian Contributions to the Origins and Development of Israel, University Press of America, Lanham 1984, s. 77-82. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 200 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yahudi Siyonizm’inden yıllarca önce Abdülhamid yönetiminin Filistin’e Yahudi göçü konusunu inceleyip cevap üretmesini sağlamış olmasıdır. Bu çalışmada söz konusu edilen üçüncü İngiliz Hıristiyan Siyonist William Henry Hechler ise, Kayzer II. Wilhelm’in Filistin’e Yahudi göçü meselesini Ekim 1898’de Sultan Abdülhamid ile görüşmesinin arka planını hazırlayan kişidir. Bu görüşme öncesinde yıllardan beri konuya vakıf olduğu için Sultan Abdülhamid’in Kayzer’e net olumsuz cevap vermesi şaşırtıcı değildir. Son olarak, bu üç teşebbüsün Filistin meselesinin gidişatı açısından ne anlama geldiği hususu da önemlidir. Osmanlı Devleti her üç girişime de olumsuz cevap verdiği için pratik bir sonuç üretilemediği söylenebilir. Ancak bu girişimlerin, Filistin’e Yahudi göçü meselesine katkıları oldukça önemlidir. Öncelikle belirtilmesi gerekir ki, zikredilen girişimler mesele hakkında farkındalığı ciddi anlamda güçlendirmiştir. Başlangıçta İngiliz kamuoyunda ve yüzyılın sonlarına doğru ise Avrupa ve Amerika genelinde Filistin’e Yahudi göçü ve Osmanlı Devleti’nin bu göçü engelleme çabaları bilinen bir konu haline gelmiştir. Ayrıca bu girişimler, Yahudi Siyonistlerden çok önce ve onlardan daha fazla çabanın Hıristiyan Siyonistler tarafından gösterildiğinin belirgin işaretleridir. Bu kısa çalışmada sunulan bilgiler de göstermektedir ki, Filistin meselesinin oluşumunda Yahudi olmayan unsurların ve özellikle de Hıristiyan Siyonistlerin katkısı küçümsenmeyecek düzeydedir. Ş. Tufan BUZPINAR 201 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Amit, Thomas, “Laurence Oliphant: Financial Sources for His Activities in Palestine in the 1880s”, Palestine Exploration Quarterly, 139/3 (2007). Buzpınar, Ş. Tufan, “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında Filistin’de Yahudi İskânı Girişimleri, 1879-1882”, Türkiye Günlüğü, No. 30 (Eylül-Ekim 1994). ——, Hilafet ve Saltanat: II. Abdülhamid Döneminde Halifelik ve Araplar, Alfa Yayıncılık, İstanbul 2016. Engin, Vahdettin, Pazarlık: İkinci Abdülhamid ile Siyonist Lider Dr. Theodore Herzl Arasında Geçen “Filistin’de Yahudi Vatanı” Görüşmelerinin Gizli Kalmış Belgeleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2013. Epstein, Lawrence J., Zion’s Call: Christian Contributions to the Origins and Development of Israel, University Press of America, Lanham 1984. Henderson, Philip, The Life of Laurence Oliphant, Robert Hale Ltd, London 1956. Hyamson, Albert Montefiore, British Projects for the Restoration of the Jews, The British Palestine Committee Publications, 1917. Klinger, Jerry, “William H. Hechler”, The Jewish Magazine, July 2010. Lewis, Donald M., The Origins of Christian Zionism: Lord Shaftesbury and Evangelical Support for a Jewish Homeland, Cambridge University Press, Cambridge 2013. Lowenthal, Marvin, The Diaries of Theodor Herzl, The Dial Press, New York 1956. Moruzzi, Norma Claire, “Strange Bedfellows: The question of Lawrence Oliphant’s Christian Zionizm”, Modern Judaism, 26/1 (February 2006). Oliphant, Laurence, Haifa or Life in Modern Palestine, Blackwood, Edinburgh and London, second edition 1887. Papers relating to the Foreign Relations of the United States, 1882, Washington Government Printing Office 1883. Sharif, Regina S., Non-Jewish Zionism: Its Roots in Western History, Zed Books, London 1983. Stewart, Desmond, “Herzl’s Journeys in Palestine and Egypt”, Journal of Palestine Studies, III/3 (Spring 1974). Taylor, Anne, Laurence Oliphant, Oxford University Press, Oxford 1982. Tellioğlu, Ömer, Filistin’e Musevi Göçü ve Siyonizm, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2015. Sultan Abdülhamİd Dönemİnde İngİlİz Hırİstİyan Sİyonİstler 202 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tuchman, Barbara W., Bible and Sword: England and Palestine from the Bronz Age to Balfour, Random House Trade Paperbacks, New York 2014. Vital, David, The Origins of Zionism, Oxford, Paperback reprint 1990. Yazbak, Mahmoud, “Templars as Proto Zionists? The “German Colony” in Late Ottoman Haifa”, Journal of Palestine Studies, 28/4 (Summer 1999). Ş. Tufan BUZPINAR 203 İranlı Meşrûtiyetçilerin II. Abdülhamid Devrindeki Faaliyetleri: İstanbul’da Yayınlanan İki Farsça Gazete Ahter ve Şems Bağlamında* Nasrollah SALEHİ** Günümüz İran’ının yüz yıllık tarihindeki önemli değişim ve dönüşümlerden biri, meşrûtiyet talebi hareketinin ortaya çıkmasıdır. Bu hareket, her ne kadar 20. asrın başlarında (1324 k./1906 m.) zafer kazanmışsa da, fikrî, siyasî ve iktisadî kökleri 19. yüzyıla, bilhassa da bu yüzyılın ikinci yarısına kadar gider. Bu hareketin müteaddit dâhilî ve hâricî sebepleri mevcuttur. Hâricî sebepleri içinde, şüphesiz İran’ın komşusu olan devletin, yani Osmanlı Devleti’nin yaşadığı değişim ve dönüşümlerin tesiri dikkate değerdir. İranlılar, birkaç yoldan Osmanlıların yaşamakta olduğu değişim ve dönüşümlerden haberdar olmaktaydılar: - İstanbul’da bulunan İranlı bazı devlet adamları ve bunların göndermiş oldukları raporlar vesilesiyle - İranlı pek çok kimsenin, bilhassa da İranlı münevverlerin İstanbul’da bulunması ve bunların yazdığı yazılar yoluyla - Neşredilen gazeteler ve eleştirel eserler ve bunların İran’a gönderilmesi yoluyla - İranlıların İstanbul’a ve Osmanlı devletinin diğer bazı şehirlerine gidiş-gelişleri vesilesiyle 203-214 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm ** Dr. Öğretim Üyesi, Farhangian Üniversitesi, Kerec, İran. * Bu çalışma Doç. Dr. Ali Ertuğrul tarafından Farsça’dan Türkçe’ye tercüme edilmiştir. 204 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bütün bunların içinde her şeyden daha fazla tesir eden husus, şüphesiz “Ahter” isimli bir gazetenin İstanbul’da 23 yıl aralıksız olarak yayınlanması olmuştur. Bu gazetenin Doğu İslam Dünyası’nda geniş bir okuyucu kitlesi mevcuttu. Ahter, İran ve Osmanlı coğrafyasından başka Kafkasya, Orta Asya, Hindistan, Afganistan, Irak ve Mısır’da da dağıtılıyordu. Ahter’in neşri, 33 yıl hükümdarlık süren II. Abdülhamid’in devrinde, tam olarak 23 yıla yakın devam etmiştir. Bu bakımdan Sultan Abdülhamid devrinin vakaları bu gazetede ziyadesiyle yer bulmuştur. Buna binaen Ahter, sadece Nâsırî dönemi İran tarihi için değil, Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihi için de birinci el kaynak olarak kabul edilebilir. Osmanlı Sultanı şahsen bu gazeteye olumlu bakıyor ve bazen de onu görüp okuyordu. Bu gazetenin şemsiyesi altında bazen Osmanlı Devleti’nin siyasetleri ve menfaatleri doğrultusunda çalışmalar yapıyordu. Gazete, Rusya ile Osmanlı arasında cereyan eden harp sırasında Osmanlı tarafını tutmuş ve İttihad-ı İslâm siyasetini destekleyerek bu düşüncenin propagandasını yapmıştır. İstanbul’daki İran Sefaretine ait belgelerden birinde, İran Sefîri Muʻînülmülk’e ait bir mektupta, İran Sefîri’nin Osmanlı sultanıyla görüşmesi anlatılırken, İran Hâriciye Vekâleti’ne yönelik bir hitap mevcuttur. Bu görüşme 60 sayı yayınlandıktan sonra gazetenin ilk kapanışıyla ilgili olup İran Sefiri, Zilhicce 1293/Ocak 1877’de Hâriciye Vekâleti’ne yolladığı raporunda şunları yazmıştır: “Kurban Bayramı’nda Sultan ile mülakata gittim. O, Ahter Gazetesi’nin kapanmış olmasından dolayı üzüntülerini izhar buyurdu ve şöyle dedi: “Maalesef İstanbul’da Türkçenin temeli ve dillerin en tatlısı olan Farsça bir gazete mevcut değil.” Bu şekilde Farsça bir gazete yayınlanması için hayli istekli olduğunu izhar ettiler.”1 Muʻînülmülk devamında şunları yazmıştır: Sultan’ın teşvik edici görüşleri neticesi Ahter Gazetesi 28 Muharrem 1294/12 Şubat 1877’de tekrar yayınlanmaya başladı. Bu kez ilk nüshayı Sultan’ın huzuruna göndermişler ve onun emri neticesi 55 nüsha abone yapmışlardır. 20 nüsha Hâriciye Vekâleti’ne, 20 nüsha Maʻârif Vekâleti’ne, 10 nüsha Saray’a, 5 nüsha şehzâdelere taksim buyurmuşlar; 1 nüsha da âdeti olduğu üzere kendileri için istemişlerdir.2 1 Han Melik Sasanî, Yâdbûdhâ-yi Sefâret-i İstanbul, s. 205. 2 A.g.e., s. 206. Nasrollah SALEHİ 205 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Ahter’in Doğuşu İstanbul’da ikâmet eden Tebrizli iki hemşehri, Aka Mirzâ Muhammed Tâhir Tebrizî ile Aka Mirzâ Mehdî Tebrizî müdür ve yazar unvanı altında birlikte çalışarak İstanbul’da “Ahter” Gazetesi’nin altyapısını oluşturdular. Bu gazetenin ilk sayısı 13 Ocak 1876’da, yani ilk Osmanlı meşrûtiyet belgesi olan Kanun-i Esasî’nin imzalanmasından (23 Aralık 1876) bir yıl önce ve İran meşrûtiyet hareketinin zafer kazanmasından (1324/1906) otuz yıl önce İstanbul’da neşredilmiş ve bu neşir faaliyeti 23 yıl düşe kalka devam etmiştir. Öncü bir gazete olarak Ahter, ilk sayılarından itibaren aydınlatan başyazılar ve makaleler yayınlamak yoluyla efkâr-ı umûmiyenin haberdâr kılınmasında ve İranlı seçkinlerin uyandırılmasında bâriz ve mühim bir paya sahip olmuştur. Ahter’in ilk yılında yayınladığı sayılarda yer alan başyazıların bir kısmının başlıkları, yeni birtakım bahislerin ve mefhumların ele alınmakta olduğunu göstermektedir. Sadece misal olarak: “İnsâniyet ve Medeniyet”, “Fikir Özgürlüğü”, “Özgürlük ve Hürriyet”, “Adalet ve Özgürlük”, “Vatan Sevgisi”, “Vatanı Tanımak ve Onunla İlgili Vazifeler”, “Vatan Çocuklarının Vazifeleri”, “İlk Vadandaşlık Teklifi”, “Kızların Terbiyesi”, “Vatan Muhafazası” vd. 23 yıllık yayın hayatı boyunca Ahter’de farklı tutumlar ve tavırlar görülmüştür. İlk tutum, Osmanlı’daki özgürlük ve istibdâdla ilgili iki türlü yaklaşımdır. Bu tutuma bağlı olarak Ahter, iki dönem hâlinde 22 yıl ve 1 yıl olarak yayın hayatını sürdürmüştür. 2 yıl, Birinci Meşrûtiyet’le ortaya çıkan özgürlük parıltıları altında; 21 yıl da Abdülhamid’in hükümeti dönemindeki istibdâd gölgesi altında geçmiştir. Tabii ki bu dönemlerin aynı zamanda İran’daki Nâsırî istibdâdı dönemiyle yakın irtibatı vardı. Ahter’in uzun süren neşir hayatı sırasında Mirzâ Akahân Kirmanî, Şeyh Ahmed Ruhî, Mirzâ Habîb Isfahanî gibi meşhur yazarlar ve aydınlar bu gazete ile iş birliği içinde çalışmışlar; bu kimselerin kaleme aldığı yazılar bu gazetede daimî olarak yayınlanma imkânı bulmuştur. 23 yıl zarfında adı geçen yazarların ve de isimli-isimsiz diğer yazarların daimî ve sürekli olarak halkı aydınlatma çabalarının İranlılarda yeni siyasî fikirlerin uyanmasında ziyadesiyle tesirleri olmuştur. Bu gazetenin ehemmiyeti hususunİranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 206 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm da, neşredilmeye başladığı zamandan bugüne kadar pek çok söz söylenmiş ve yazılmıştır. Mesela Mirzâ Melik Han Ahter’den 15 yıl sonra Londra’da yayınlanmış olan “Kanun” Gazetesi’nde Ahter’in ehemmiyeti hakkında şunları yazmıştır: “Bu Gazete İran devleti ve milletine yetmiş vezir-i aʻzamdan (başbakandan) daha fazla hizmet etmiştir…” Ya da Ahter’in sıkı okuyucularından olan Mirzâ Alihan Terbiyet-i Tebrizî bu hususta şunları demiştir: “Ahter’in sayfalarından çakan medeniyet şimşekleri halkın kalplerinde parıldıyor…”3 Ahter’in yazarları, Osmanlı’da birinci meşrûtiyetin ilan edilmesiyle geçen iki yıllık kısa fırsatı ganimet bilmişler ve Osmanlı tecrübesini dikkatle takip etmişlerdir. Bu yüzden sayılarının ekseriyetinde, Osmanlı’daki meşrûtiyet talebi hareketinin geniş yansımaları görülür. Gazete sayfaları, meşrûtiyet, kanun, hürriyet, şurâ meclisi ve bu nevi mefhumların ehemmiyeti hususunda bolca bahislerin tercümesine tahsis edilmiştir. Bununla birlikte istibdâd mağduru ve “İran”ın resmî yüzü olan gazete, Osmanlı meşrûtiyeti hakkında bir tek kelime bile yazacak halde değildi. Sanki İran’la duvardan duvara komşu olan bu ülkede hiçbir şey olmuyordu. Ancak Midhat Paşa’nın tevkif edilip muhâkeme edilmesi hususu ortaya çıktığında, “İran” Gazetesi’nin müdürü İʻtimâdüssaltana yeniden canlanmış ve Midhat Paşa’nın hıyânetini ispat etmek hususunda kalem aşındırma gayreti içinde olmuştur.4 Osmanlı’daki Birinci Meşrûtiyet’in ömrünün gayet kısa olduğunu biliyoruz. Meşrûtiyet neticesi ortaya çıkan meclis, açıldıktan iki yıl sonra Sultan Abdülhamid’in emriyle 19 Aralık 1878’de tatil edilmiştir. Bu tarihten sonra Kanun-ı Esasî ve meclis, 30 yıl müddetle Osmanlı siyasî sahnesinden çekilip ortadan kalkmıştır. Abdülhamid’in tek adam olma kararı yolundaki ilk adımı Midhat Paşa’yı devre dışı bırakmak olmuştu. Abdülhamid, Midhat Paşa’nın sadrazamlığı sırasındaki bir buçuk aylık süre içinde takriben bütün alanlarda onunla ihtilaf içinde olmuştur. Bu yüzden meclisin açılmasından önce Midhat Paşa’yı işten el çektirip sürgüne yollamıştır. 3 Reisniyâ, “Ahter ve Mukaddime-i Ân”, Cihân Kitâb, sy. 141-144, s. 22. 4 A.g.m., s. 22. Nasrollah SALEHİ 207 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 23 yıllık yayın hayatı sırasında Ahter, sadece iki yıl, Birinci Meşrûtiyet ile aynı zaman dilimi içinde tümüyle özgür ve demokratik bir ortamda yayınlanma imkânı bulmuş; bundan sonraki 21 yıl Abdülhamid’in mutlakıyet hükümeti devresinde faaliyetlerini sürdürmüştür. Bu yüzden bu dönemin sansür uygulamasından geçmek için hâkim durumdaki heyetin hassasiyetlerine mümkün olduğunca dikkat etmek zorunda kalmış; bu sırada İran toplumunda meydana gelen hadiselerin bazısına da sayfalarında yer verememiştir.5 Buna binâen Ahter’in aşağı-yukarı yirmi yıl içindeki neşri düşe-kalka geçen gayet zor bir yolculuk olmuştur. Bu gazete defalarca tevkif ve tatil edilme durumuna maruz kalmıştır. Bunun sonucu, Nâsırî ve Abdülhamid gibi iki liderin temsil ettiği mutlakî yönetimlerin siyasetine çaresizce riayet etmek olmuştur. Ahter, 3 Muharrem 1293/17 Ocak 1877 tarihli üçüncü yılın ilk sayısında, “Hatt-ı Hümâyûn Sûretinin Tercümesi”ni vermeden önce, “Hak-şinasîİnsâf” başlıklı bir başyazıda, Osmanlı sultanının Kanun-ı Esasî’yi ilân etme hususunda attığı adımlardan övgü ve sitayişle söz eder ve devamında “Hatt-ı Hümâyûn Sûreti”nin tercümesini tam olarak verir. Ahter, üçüncü yılın dördüncü sayısında (7 Şubat 1877), Osmanlı Kanun-ı Esasî’sini tam metin olarak neşretme vaadini yerine getirmiştir. Osmanlı Kanun-ı Esasî’sini “güzel-talihli bir başlangıç” olarak gören Ahter, bu sebeple onun tüm metnini de yayınlamıştır. Filvâkiʻ Osmanlı meşrûtiyetinin ilanından kısa bir süre sonra Kanun-ı Esasî’nin tam metni bu şekilde Farsça olarak ilk kez Ahter’de yayınlanmış oluyordu.6 Ahter’in Osmanlı Kanun-ı Esasî’sini tam metin olarak neşrettiği tarihte, İran’ın resmî gazetesi konumunda bulunan “İran”, Osmanlı meşrûtiyet hareketinin zaferi, Kanun-ı Esasî’nin tedvini ve Meclis-i Mebʻûsân’ın teşkili hakkında tek bir kelime bile yazmıyordu. Elbette bu sessizlikten niyet, İran halkının komşuları Osmanlı Devleti’nde yaşanan değişim-dönüşümlerden haberdâr olmasını engellemekti. Filvâkiʻ Ahter, ilk kez ve resmî olarak Osmanlı Meşrûtiyeti ve Kanun-ı Esasîsi hakkında kelam sarf eden ve muha5 A.g.m., s. 23. 6 Ahter, yıl 3, sy. 4, s. 1-8, s. 269-276. İranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 208 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm taplarını bu mefhumlara aşina kılan gazete idi. Takîzâde’nin inancına göre “meşrûtiyet” kelimesi ve “kanun-ı esasî” ıstılahı bu şekilde Osmanlı ülkesinden İran’a giriş yapmıştı.7 O açık bir şekilde şöyle yazmaktadır: “Meşrûtiyet kelimesi şüphe götürmez bir şekilde Osmanlı ülkesinden gelmiştir. 1293/1877 senesinde İstanbul’da millî hükümetin tesis edildiği zamandan ve Sultan II. Abdülhamid’in saltanatının başlangıcından bu yana, bu ülkenin önayağı ve meşhur ıslahatçısı olan Midhat Paşa marifetiyle bu kelime burada revaç bulmuştur.”8 Osmanlı Kanun-ı Esasî’sinin metnini neşrettikten sonra Ahter, ana ilgi alanı olarak Meşrûtiyetle birlikte ortaya çıkan değişim-dönüşümlere yoğunlaşmış ve neredeyse bütün sayılarında Osmanlıların hârici ve dâhili meseleleriyle bağlantılı hususlara sayfalarında yer vermiştir. Mesela: - “Müslümanlık Esası ve Kanun-ı Esasî” - “Meclis-i Umumî’nin Açılışı” - “Nutk-ı Hümayûn Metni”nin tercümesi - “119 Madde Hâlinde Kanun-ı Esasî Metni”nin neşri - “Hey’et-i Aʻyân ve Meclis-i Mebʻûsân Azaları”nın isimleri - “Hey’et-i Mebʻûsân’ın Dâhili Nizamnâmesi”nin tam metninin neşri - “Osmanlı Meclis-i Umumî’sinin Açılışı” haberi - “Sultânın Nutku”nun tercümesi Ahter, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin hârici meseleleriyle bağlantılı hususlarda, bilhassa da Osmanlı-Rus Savaşıyla ilgili olarak Osmanlı tarafını tutmuş ve bu devletle ilgili pek çok hususa hakkaniyet ölçüleri içinde sayfalarında yer vermiştir. Mesela: - “Avrupa Devletlerinin Yapmaya Zorladığı Islahatları Tenkit” hususunda tahlili bir bahis - “Rusya’nın Osmanlı’ya Savaş İlanı Hususunda Bâb-ı ʻÂlî Beyannâmesi” 7 Makâlât-ı Takîzâde, C. I, s. 256: Reisniyâ’nin nakliyle, İran ve Osmanî, C. II, s. 858. 8 Aynı eser, s. 390, Reisniyâ’nin nakliyle, c. II, s. 859. Nasrollah SALEHİ 209 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm - “Düşman Karşısında Durmak İçin Osmanlı Askerlerine Hitâben İrâd Edilen Nutk-ı Hümayûn” tercümesi - “Osman Paşa’ya Hitâben Yazılan Padişah Hattı” tercümesi - “Hindistan saflarında yaşanan savaşın tesirleri ve ve Cihad Hükmünün Müslümanlar için anlamı - “Düşmanlara Mukavemet ve Savaşın Devam Etmesinin Lüzumuna Dair Padişahın Askere Hitabı” tercümesi Osmanlı Devleti’nin dâhili ve hârici değişim-dönüşümlerinin Ahter’e geniş bir şekilde yansımış olması, bilhassa İran’ın dâhilinde gayr-ı resmî ve özgür bir gazete yayınlanması imkânı bulunmadığından, İran’daki efkâr-ı umumiyenin uyandırılması hususunda büyük tesirler yaratmıştır. Buna binâen Ahter’de yer alan her bir bahis, İranlıların haberdâr edilmesi ve uyandırılması yolunda önemli katkılarda bulunmuştur. Geniş bir düzlemde ele alınan yeni bir takım mevzu ve mefhumların Farsçaya girip yerleşmesi bu gazete vesilesiyle mümkün olmuştur. Mesela: Vatan ve vatan talebi, kanun ve kanun talebi, Kanun-ı Esasî, meşrûtiyet rejimi, hürriyet ve özgürlük, eşitlik ve birliktelik, fikir özgürlüğü, meclis-i mebʻûsân vd. Meşrûtiyet talep eden ülke dışındaki İranlıların çabaları, bilhassa da İstanbul’daki Ahter halkasının fikren ve kalem yoluyla gösterdiği gayretler, İran’da meşrûtiyet talebinin fikrî bakımdan şekillenmesinde büyük tesirler ifâ etmiştir. Nâsırüddin Şah’ın 1895’te terör estirmesi ve neticesinde Nâsırî istibdâdının sona ermesinden sonra şartlar, meşrûtiyet talebi fikrinin gelişmesi için gayet münasip hâle gelmişti. Birkaç on yıl zarfında gösterilen tüm çaba ve gayretlerin meyvesi nihayet 1906’da olgunluğa erişti ve meşrûtiyet talep eden hareket İran’da zafer kazandı. Muzafferüddin Şah, meşrûtiyet fermanını imzaladıktan birkaç gün sonra vefat etti ve genç oğlu Muhammed Ali taç giyip tahta oturdu. O işin başında meşrûtiyet ile aynı tempoda sözler sarf ederek Meclis-i Şûrâ-yı Millî’yi teşkil etmiş ve millet de temsilcilerini seçmiştir. Kanun-ı Esasî tedvin edilmiş ve yeni düzen tedricen olgunlaşma yoluna koyulmuştur. Ancak çok geçmeden istibdâd talep edenler yeni düzenle uzlaşmaz tavırlar içine girmişler ve müstebid Şah’ın himayesine güven duyan meşrûtiyet düşmanı öfkeli kavgacılar tedricen İranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 210 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm yükselişe geçmişlerdir. Özgürlük ve istibdâd taraftarlarının karşı karşıya gelmesi sertlik ve çatışmayı beraberinde getirmiş; Meclis topa tutularak kapatılmış ve meşrûtiyet taleb edenlerin defteri dürülmüştür (1326/1908). Bir kez daha istibdâd rejimi gâlip gelmiş ve özgürlük ve meşrûtiyetin önüne set çekilmiştir. “Ahter”in Batışı 23 yıl düşe kalka sürdürdüğü neşir hayatından sonra Ahter, nihayet Nâsırüddin Şah’ın estirdiği terörden birkaç ay sonra, Abdülhamid’in mutlakıyet hükümetinin baskıları neticesi kapanmıştır. Abdülhamid yönetimi yirmi yıl önce Osmanlı özgürlük talepçilerini şiddetli bir şekilde baskı altına almıştı. İran’da meşrûtiyet hareketinin zafer kazanması gibi meydana gelen önemli hadiselerin hiçbir şekilde Osmanlı’ya aksetmemesi için Osmanlı hâkimi her türlü nefesi elinden geldiğince kesmeye çalışıyordu. Ancak iki yıl sonra, İran’daki Meclis-i Şûrâ-yı Millî topa tutularak kapatılınca ve İran’da meşrûtiyetin esaslarının önü kesilince (1326/1908), bu haber Osmanlı matbuʻâtında geniş bir şekilde yankı bulmuştur. Takîzâde’nin yazdığına göre: “Osmanlı halkı hangi meclisin ortadan kaldırıldığını anlamamışlardı. Zira böyle bir şeyin varlığından haberdâr değillerdi.”9 “Şems”in Doğuşu Meclisin bombalanmasından sonra, şehâdet ve esâretten kaçan ve kendini Tebriz’e, Gilan’a veya İran sınırlarının dışına atan meşrûtiyetçiler hemen çalışmaya başladılar. Bir kez daha İstanbul, İranlı meşrûtiyetçilerin merkezi hâline geldi. Bu kimseler bu kez de efkâr-ı umûmiyeyi aydınlatmak için gazete neşretme işine el attılar. Bu sırada talih onlara yardımcı oldu. Çünkü İran’da meclisin bombalanmasından takriben bir ay sonra Osmanlı meşrûtiyetçilerinin çaba ve gayretleri meyvesini vermiş ve Osmanlı sultânı 23 Temmuz 1908’de resmî olarak meşrûtiyeti geri getiren ve Meclis-i Mebʻûsân’ı teşkil eden bir ferman yayınlamak zorunda kalmıştı. Bu şekilde Osmanlı’daki İkinci Meşrûtiyet zafere ulaşmıştı. Sürgündeki Osmanlı aydınlarının ve özgürlükçülerinin geri dönmesiyle ortam, sadece Osmanlı meşrûtiyetçileri için değil, İran’dan kaçmış meşrûtiyetçiler ve de Osmanlı 9 Makâlât-ı Takîzâde, C. I, s. 242-243, Reisniyâ’nin nakliyle, İran ve Osmanî, C. II, s. 860. Nasrollah SALEHİ 211 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm topraklarında ikâmet eden İranlı özgürlükçüler için de millî ve özgür gazeteler neşretmeye uygun hâle gelmişti. Bu nevʻi şartlar dâhilinde Şems Gazetesi’nin ilk sayısı, Meclis-i Şûrâ-yı Millî’nin bombalanmasından tam iki ay on dört gün sonra ve de Osmanlı’da İkinci Meşrûtiyetçilerin zafer kazanmasından bir ay ve birkaç gün sonra, 5 Eylül 1908 tarihinde İstanbul’da neşredilmeye başlandı. İstanbul’daki “Şems Kütüphanesi”nin sâhibi olan Seyyid Hasan Tebrizî’nin küçük istibdâd devresinde bu gazeteyi neşretme teşebbüsü, Azerbaycan’da ve bilhassa da Tebriz’de Muhammed Ali Şah’ın gönderdiği sipahilere karşı mukavemet gösteren cengâverlere ümit ruhu üflemek için özgürlükçülerin attığı en büyük adım olmuştur. Küçük istibdâd dönemiyle aynı zamana denk gelen Şems’in birinci yılındaki bahislerinin muhtevası, meşrûtiyetçilerin zaferi ve İran’da ikinci meşrûtiyet safhasına geçilmesi hususunda bu gazetenin olumlu ve tesirli bir rolü olduğunu göstermektedir. Birinci yılda yayınlanmış bahislerin tümüne bir göz atıldığında, bunların umumiyetle makaleler, raporlar, telgraflar, mektuplar ve hatta fotoğraflar ve tasvirler olduğu görülür. Bütün bunlar, bu gazetede yazan ve çalışan kimselerin tüm çaba ve gayretlerinin, istibdâdı ve müstebidleri ortadan kaldırmak ve meşrûtiyeti geri getirmekten başka bir şey olmadığını gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Şems, bu mukaddes maksadına nâil olmak için gazetenin ilk yıl neşrettiği bütün sayfalarını, aşağıda görüleceği üzere kendi aslî ve temel istikameti olan farklı ve türlü bahislere tahsis etmiştir: 1) İran halkını Muhammed Ali Şah’ın baskıcı rejimine karşı ayaklandırmak için istibdâd aleyhine makaleler neşretmek 2) Necef’teki âlimlerin ve büyük merciʻlerin müstebidlerle çatışmanın ve meşrûtiyeti savunmanın vâcib olduğu yönündeki hükümleri, fetvâ, telgraf ve mektuplarını neşretmek 3) İran’ın muhtelif şehirlerindeki isyan ve kıyamın, bilhassa da Tebrizli meşrûtiyetçi mücahitlerin kıyamının yayılmasının akisleri 4) Tebriz muhâsarasına katılan halka destek olup yardım yapmak için İran hâricinde yaşayan İranlıların teşvik edilmesi İranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 212 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 5) Osmanlı’nın muhtelif şehirlerinde, Mısır’da ve başka yerlerde ikamet eden İranlıların İran’da mücadele eden savaşçılara yaptıkları yardımların akisleri 6) İranlıların Osmanlı, Kafkasya, Kahire ve Necef’te meşrûtiyet talebiyle ilgili yaptıkları faaliyetlerin akisleri 7) Osmanlı sefaretinin İranlı meşrûtiyetçilere arka çıkması ve onların haklı taleplerini savunmasıyla ilgili haberlerin neşri  İstanbul’daki İranlıların mutluluklarını ve onların faaliyetlerini yansıtan onlarca mektup ve telgraf neşri 9) İstanbul’daki İranlı kadınlar komitesinin Avrupalı devlet başkanlarına Muhammed Ali Şah rejiminin mahkûm edilmesi yönünde yazdıkları birkaç mektup ve telgrafın neşri 10) Milletin birliği yolunda çatışma ve mukavemet gösterme ruhunu üflemek için gazetenin edebiyat sütunlarında millî duygulara hitap eden ve özgürlük arzusunu dile getiren şiirlerin neşri 11) İran’ın dâhilinde meşrûtiyet talebiyle mücadele eden mücâhit ve savaşçıları himaye edip teşvik etmek adına gazetenin ilk sayfasında onlarla ilgili yer verilen onlarca fotoğraf ve tasvir 12) İran’ın dâhilinde mücadele eden savaşçılar arasında ümit uyandırmak niyetiyle Osmanlı meşrûtiyetçilerinin zaferi, bilhassa da Abdülhamid’in düşüşünün safahatı ve Genç Türklerin zaferiyle ilgili muhtelif haberlerin ve raporların neşri Zikredilen bu faaliyetleri sırasında Şems, İran şehirlerindeki, bilhassa da Azerbaycan’daki isyanın yayılmasının akislerine her şeyden daha çok ilgi göstermiştir. Yine Necef’teki meşrûtiyetçi âlim ve merciʻlerin istibdâd ile mücade etmenin vâcib olduğu yönündeki hüküm ve fetvalarına genişçe yer vermek sûretiyle, İran halkının dinî his ve heyecanını harekete geçirmek hususunda önemli ve etkili bir rol ifa etmiştir. Kesrevî gayet açık bir şekilde: “Settârhan gibi mücâhitler, âlimlerin fetvalarına sarılarak istibdâd ile savaşta mukâvemet göstermişler ve nihayet istibdâd sahasını kapamaya muvaffak olmuşlardır.” diyerek10 bu noktaya işaret etmiştir. 10 Kesrevî, Tarih-i Meşrûta, s. 665-666. Nasrollah SALEHİ 213 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Son olarak, Şems Gazetesi de Ahter gibi muasır İran tarihinin zor bir döneminde ortaya çıkmış ve geride kalıcı bir tesir bırakmıştır. Küçük istibdâd devresinde meşrûtiyetçilerin İran’ın dâhilinde ve hâricindeki mücadelelerini takviye etme hususunda bu Gazete’nin rolü emsalsizdir. Birinci el kaynak olarak bu Gazete, küçük istibdâd devresinde meşrûtiyet talebiyle ilgili değişim ve dönüşümlerin tarihini anlamak için ciddi ve dikkatli bir şekilde araştırılıp incelenmelidir. İranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 214 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Anja Pistor- Hatam, “Ahter ve İntikâl-i Efkâr-ı Siyâsî ez Osmânî be-İran”, trc. Müctebâ Şükûrî, Mecelle-i Yâd, Zemistan 1386 hş., s. 86. Hân Melik Sasanî, Yâdbûdhâ-yı Sefâret-i İstanbul, İntişârât-ı Babek, 1354. Bu kitabın Türkçe tercümesi için bkz. Hân Melik Sasanî, Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir, çev. Hakkı Uygur, Klasik Yayınları, İstanbul 2006. Reisniyâ, Rahîm, “Ahter ve Mukaddime-i Ân”, Cihân Kitâb, İsfend 1380 ve Ferverdîn 1381 hş., ss. 141-144. ——, “İran ve Osmânî der Âsitâne Karn-ı Bîstom”, Sutûdeh, Tahran 1374 hş. Sâlihî, Nasrullah, “Ufûl-i Ahter ve Tulûʻ-i Şems der İstanbul”, Peyâm-ı Behâristân, Devre-i dovvom, sy. 2, n. 7, Bahar 1389, ss. 895-906. ——, “Rûznâme-i Şems ve Pîrûzî-yi Meşrûta-i Dovvom (1326-1327 hk.)”, Matbûʻât-ı Behâristân, n. 1, Pâyîz 1390, ss. 128-138. Kesrevî, Ahmed, Tarih-i Meşrûta-i İran, İntişârât-ı Kûşeş, Tahran 1388 hş. Rûznâme-i Ahter, Müdür: Muhammed Tâhir Tebrîzî. Rûznâme-i Şems, Müdür: Seyyid Hasan Tebrîzî. Nasrollah SALEHİ 215 II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet Caner ARABACI* Sultan II. Abdülhamid, halkıyla özdeşleşen ve halkının büyük teveccühünü kazanmaya mazhar olmuş devlet adamlarından biridir. Sultan II. Abdülhamid’in bu hususiyeti, onun halk arasında “yedi evliya” kudretinde bir hükümdar olarak telakki edilmesini sağlamıştır. 1 Sanayi ve ticaret alanında kalkınmayı, devletin varlığını idame ettirmesinin şartlarından biri olarak gören II. Abdülhamid, sanayi ve ticaretin gelişimine büyük önem vermiştir. II. Abdülhamid, sanayi ve ticaretin yanı sıra, fikir, düşünce, tarım, hayvancılık vb. alanlarda yetişmiş insan gücünün devletin ilerlemesi için elzem olduğunu düşünmekteydi. II. Abdülhamid, toplumun hürriyet ve meşrutiyete kavuşabilmesi için olgunlaşması ve cehaletten kurtulması gerektiğine inanmaktaydı. Bu nedenle, ilkokuldan üniversiteye kadar her kademede pek çok eğitim kurumu açmıştır. Sultan Abdülhamid, okulsuz ve camisiz köy, kasaba bırakmak istememiş, mülkiye, hukuk ve ticaret mekteplerinin yaygınlaştırılmasına öncülük etmiş ve İstanbul’da 14 yüksekokul ve ihtisas okulu açmıştır. Sultan II. Abdülhamid devrinde rüştiyelerin sayısı 250’den 600’e, idadilerin sayısı 5’ten 104’e, darülmualliminlerin sayısı da 4’ten 32’ye çıkmıştır. II. Abdülhamid’in başa geçtiği 1876 yılında 200 olan iptidailere 33 yıl içinde beş bine yakın yenisi eklenmiştir. * Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Süleyman Kocabaş, Sultan II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Yayınları, İstanbul 1995, s. 321. 215-241 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 216 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 10 bin sıbyan mektebi, yeni usulde eğitim verecek şekilde değiştirilmiştir.2 II. Abdülhamid, babası Abdülmecid ve dedesi II. Mahmud devrinde başlayan Avrupa’ya talebe gönderme geleneğini devam ettirmiştir. Fakat Avrupa’ya gönderilen talebeler, Osmanlı’ya has sadelik erdemi yerine, genellikle Avrupa’dan “İçki içmek, ahlaka uygunsuzluk” gibi hasletler yüklenmiş olarak dönmüşlerdir. II. Abdülhamid, açtırdığı mekteplerde, kendisi başta olmak üzere, din ve devlete karşı “nefret” öğretilmesine engel olamamıştır. İslami kaygıları ön planda tutan politikalar izleyen II. Abdülhamid’in açtığı bütün okulların, Batı tipi eğitim kurumları olduğu göz önünde tutulmalıdır. II. Abdülhamid’in, Avrupa’nın Osmanlı’ya galebe çalması ve İslâm topraklarına yönelik yayılmacı politikası karşısında, her türlü olumsuzluk ve engellere rağmen gelişmeyi sağlamak üzere düşündüğü tedbirler arasında, Latin Harflerinin alınması, zaten kullanılmakta olan Rumi Takvim üzerine Miladi Takvimin kabulü, Batı müziğine önem verilmesi, tek kadınla evlilik, boşanmanın zorlaştırılması gibi reformlar başı çekmektedir. Bunun yanı sıra, Alman askerleri usulü “sivri uçlu” başlık (şapka) giymenin de dinle bir alakası olmadığı görüşündedir.3 Keza çocukları Yıldız Sarayı’nda piyano ve keman eğitimi almışlardır. Sarayda bulunan yazlık ve kışlık tiyatrolarda ise ağırlıklı olarak İtalyan sanatçılar icra-yı sanat eylemişlerdir. Abdülhamid’in batı dillerinden çevirterek okuduğu veya okutarak dinlediği kitap sayısı altı yüz civarındadır.4 Bunların ağırlıklı kısmının polisiye romanları olması dikkat çekmektedir. Aralarında ülkeleri tanıtan seyahat, keşif eserleri de bulunmaktadır. Bir halife ve devlet başkanı olarak onun, bu tür eserleri çevirtip okuması hangi anlama gelmektedir? Abdülhamid, hem batı dünyasını en sivri yanlarından tanımayı hem de ülke içinde amcasının şehit edilmesi dâhil cinayetlere, batı uzantılarının tertiplerine karşı zihni hazırlık içinde olmayı istemiş olmalıdır. 2 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1980, s. 251-252; Kocabaş, a.g.e., s. 314-317. 3 Kocabaş, a.g.e., s. 318-319. 4 Erol Üyepazarcı ve Ahmet Ümit, “Sultan II. Abdülhamid’in Polisiye Roman Merakı”, Yıldız Saray Sohbetleri 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını, İstanbul 2017, s. 74. Aynı yerde Üyepazarcı’nın belirttiğine göre, Abdülhamid’in tek nüsha yazma eserlerinin de bulunduğu özel kütüphanesi, inanılmaz zenginliktedir ve otuz bin civarında kitap barındırmaktadır. Caner ARABACI 217 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Aile ve yakın çevresindeki yönelişlere rağmen Abdülhamid, Hıristiyan dünyasının ortak saldırıları karşısında İslâm Birliği düşüncesini genel bir politika olarak benimsemektedir. Buna karşın en önemli darbeyi İslâm birliği düşüncesinde olan aydınlardan yemesi, kaderin bir cilvesi gibidir. Pozitivist, batıcı, laik, liberal bir zihniyeti temsil eden Jön Türklerle yaşadığı fikri ayrılığın bir neticesi olarak siyaseten kavgalı olması normaldir. Fakat İslâmcı olduğu bilinen aydınlarla da kavgalı olması, değerlendirilmesi icap eden ilginç bir noktadır. İslâm Birliği Düşüncesi 1860’lardan itibaren “İttihad-ı İslâm” terkibiyle Osmanlı literatürüne giren İslâm Birliği düşüncesi, 1877’den sonra Batı literatüründe Pan-İslâmizm olarak tedavül etmeye başlayacaktır. İslâmcılık ya da “İttihad-ı İslam” düşüncesi, Osmanlı Devleti’ni Batı sömürgeciliğine karşı, korumak için kullanılan bir araç durumundadır. Sultan Abdülhamid Hıristiyan dünyasının sürekli saldırılarına ve devletin yaşadığı siyasi, ekonomik ve askeri problemlere karşı durabilmek için İslâm Birliği düşüncesine sarılmıştır. Bu sebeple, Türkiye dışındaki Müslümanlarla da zihinsel ve duygusal bir ortaklık kurarak hem onlara yardım etmek hem de onların desteklerini almak istemiştir. Bu niyetin bir neticesi olarak Hilafet; İstanbul’dan uzaktaki Müslümanlara, tarikat şeyhleri ve özel temsilciler aracılığıyla ulaşmaya gayret etmiş ve Sultan Abdülhamid bütün dünya Müslümanlarına küresel bir liderliği ifade eden halife” sıfatıyla takdim edilmiştir. Bu aynı zamanda desteği kaybedilen, dâhildeki batılı tarzda eğitim almış kitleye karşı, hariçten bir denge sağlama çabasıdır. Halife ve Osmanlı Sultanı olarak dünya Müslümanlarının doğal lideri konumunda olan Abdülhamid’in, lideri olduğu geniş bir kitleyi koruma görevi bulunmaktadır. Bunun için de yeryüzünde evrensel bir güç olan İslâm varlığının, etkin bir şekilde sömürgecilere karşı değerlendirilmesi gerekmektedir. Bir savunma refleksi tarzında gelişen İslâm Birliğinin gerekçeleri bu yönden açıktır. Osmanlı varlığı 19. yüzyıl itibariyle ciddi iç ve dış tehditler altındadır. 1856 Paris Konferansına göre, Osmanlı’ya toprak bütünlüğünü koruma sözü veren İngiltere ve Fransa Osmanlı topraklarını yağmalama girişiminde başı II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 218 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm çeken iki ülke durumundadır. Verilen söz, yapılan anlaşma, anlamsızlaşmış, Hıristiyan dünyasına güven kalmamıştır. Cezayir, Kırım, Kıbrıs, Tunus, Girit, Şarki Rumeli, Mısır ardı ardına ana gövdeden koparılmıştır. Henüz Cezayir’in işgaline tepki gösterilirken, sömürgecilerin taarruzuna bir de Tunus’un 1881’deki işgali eklenmiştir. Tunus’un Fransızlar tarafından işgalinin peşi sıra İngilizler 1882’de Kahire’ye girmişlerdir. Birçok yer, önce kan dökülerek asayiş yönünden sorunlu hale getirilmiş, ardından bu sorunların mûcidi olan “Düvel-i Muazzama” çözüm olarak sunduğu “ıslahat” telkinleriyle Osmanlı’yı baskı altına almıştır. Bu bağlamda Hıristiyan halkın korunması en önemli bahane olarak öne sürülmüştür. Neticede yürütülen bu menfi çabalar başarılı olmuş; Islahat, Hristiyan nüfusun yaşadığı bölgelere Hıristiyan valilerin atanması ve özerklik gibi kademe kademe yükselen söylem ve isteklerle Osmanlı toprakları hızla parçalanmıştır. Bu arada bütün bunlar olurken Müslüman halka acınmamıştır. Asayişi ve güvenliği sağlamak için harekete geçen Osmanlı güçleri ise Hıristiyanları koruma bahanesiyle durdurulmuştur. Müslüman ve Türk nüfus, büyük güçlerin himayesi altında faaliyet gösteren silahlı çetelerce acımasız katliamlara maruz bırakılmıştır. Hıristiyan Medeniyeti, gelişme, ilerleme adı altında görülmemiş bir kıyıcılığı bütün İslâm beldelerinde uygulamıştır. İslâm Birliği düşüncesi, bu ortamda Müslümanların maruz kaldığı bu geniş çaplı saldırıya karşı ortak direnç noktası olarak tebarüz etmiştir. Devrin ayakta kalan tek büyük Müslüman devleti olarak sorumluluk Osmanlı’nın omuzlarındadır. II. Abdülhamid dönemi dış politikasında, İslâm kimliği bu yüzden öne çıkmaktadır. Zaten, 1876 Kanun-ı Esasisi’ne göre İslâm resmi din, Osmanlı Devleti’nin devlet başkanı da İslâm’ın koruyucusudur. Şeyhülislâm hala devlet örgütlenmesinin bir parçasıdır. Bu sebeple hem medenî hem de şer’î hukuk câridir. Âyan Meclisinin görevlerinden biri, İslâm’a aykırı yasaların reddedilmesidir. Yeni Osmanlıların hazırladığı Kanun-ı Esasi’de yer alan bu maddeler Osmanlı’nın şer’î kimliğine delalet eden önemli göstergelerdendir. Bu dönemde İslâm Birliği düşüncesini işler kılmaya matuf pek çok faaliyet yürütülmüştür. Bu meyanda, Yıldız hafiye teşkilatı bütün dünyada cevval bir faaliyet içindedir. İttifak ve ittihad için en önemli vasıta ise Hac mevsimi Caner ARABACI 219 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm olarak görülmüştür. Her yıl bir araya gelen, aynı amaç etrafında toplanmış yüz binlerce Müslümanın lideri olarak halife figürü ön plana çıkarılmıştır. Bu arada kaybedilen İslâm diyarlarının ilim adamları, başka Müslüman beldelerde istihdam edilmiş ve bu âlimlere bir liderlik misyonu yüklenmiştir. Dini kurumlar hızla onarılmıştır İslamî müfredat batı tipi okullarda da okutulmaktadır. Dini organizasyon ve faaliyetlerin takviye edilmesi için yardımlar arttırılmıştır. İslâm’a ait temel kitaplar basılmış, İslâm Birliği mefkuresine hizmet edecek konsolosluklar açılmıştır. Kafkasya bölgesine oradaki Müslümanların desteğini kazanmak için Afganistan üzerinden çok sayıda hafiye gönderilmiştir. Yıldız Sarayı’na birçok hoca, imam, seyit, şeyh ve şerif alınmış, bazı idari memurluklara sarıklılar tayin edilmiştir. Müslümanların kalabalık olduğu, Afrika ve Çin içlerine elçiler yollanmış, Hicaz Demiryolu projesi hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Abdülhamid’i Destekleyen Bazı İslâmcılar Abdülhamid’e muhalif olan İslâmcı aydınlar olduğu gibi onu destekleyen İslâmcı aydınlar da bulunmaktaydı. Bu İslâmcı münevverlerin ortak özelliği bugün Türkiye’ye tekabül eden coğrafyanın dışından olmalarıdır. Şeyh Ebu’l-Huda el Şayyadî: Sultan Abdülhamid’e yakınlığı ile bilinir. Cemaleddin Efgānî ile aralarında anlaşmazlık vardır. Uzun süre (1878-1908) sarayda yaşamış çok sayıda kitap yazarak sultanın iltifatlarına mazhar olmuştur. Abdülhamid’in halifeliğini benimseyen, bütün Müslümanları ona itaat etmeye çağıran birisidir. Özellikle Arap Müslümanları yanına çekmeye gayret eden Huda, Osmanlı Devleti sınırları dışında kısmen etkili olmuştur.5 Ebu’l-Hasan Miraç Kaçar (1846-1917): Osmanlı Sultanı liderliğinde bir Şii-Sünni birliği üzerine kafa yormuş bir âlimdir. 1884’de İran’dan ayrılarak İstanbul’a yerleşmiş ve İstanbul’da bulunduğu dönemde gerek kaleme aldığı yazılar gerekse kurduğu kişisel ilişkiler vasıtasıyla etkili olmuştur. 1894’de Bombay’da, Farsça kaleme aldığı 96 sayfadan müteşekkil “İttihad-ı İslam” risalesini yayınlamıştır. Bu risale adından anlaşılacağı üzere 5 Hülya Küçük Sevil, İttihat ve Terakki Döneminde İslâmcılık Hareketi (1908-1914), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005, s. 33. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 220 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Müslümanların aynı amaç etrafında birleşmesini teşvik etmektedir. Kaçar’a göre Müslümanların esaretten kurtulması için birlik olmaları şarttır. Mezhep farkı, İran ile Osmanlı Devleti’nin bir araya gelmesine engel olmamalıdır. Bu birliği İran şahı başaramadığı için Osmanlı Sultanı etrafında birleşilmesi gerekmektedir. Osmanlı Sultanına itaat edilmeli, onun maddi, manevi otoritesi altında İslâm birliği sağlanmalıdır. Zikrettiğimiz bu iki önemli ismin dışında çeşitli vesilelerle II. Abdülhamid’in yanında yer almış başka İslâmcı düşünürler de bulunmaktadır. Örneğin, Suriyeli Arap gazeteci Abdurrahman el-Kevakibi (1854-1902), kurduğu Ummu’l-Şûra adlı birliktelik kanalıyla muhtelif Müslüman ülkelerden temsilcileri bir araya getiren toplantılar düzenlemiştir. 1909’ların başlarında ise İranlı gazeteci Ali Aga Şirazi, çıkardığı Muzaffer adlı gazete aracılığıyla İslâm Birliği düşüncesini desteklemeye çalışmıştır. Mekke ve Medine’yi ziyaret ederek, İslâm Birliğinin gerçekleşmesinde Hac ibadetinin oynayabileceği rolü vurgulamıştır. Bunun yanında ulemâdan müteşekkil bir konsey oluşturmaya teşebbüs etmiştir.6 II. Abdülhamid, İslâm Birliğini mümkün kılmaya matuf fikrî, mimarî, içtimaî pek çok çaba gösterse de bu gayretlerinden net bir netice alması mümkün olmamıştır. Bu durumun temel sebebi ona destek veren yerli aydın kadrosunun oldukça yetersiz olmasıdır. Zümrelerde Abdülhamid Karşıtlığı II. Abdülhamid dönemi İslâmcılığı, saray ve çevresinin bir politikası olmak durumunda kalmış ve okumuş aydın zümre ile bütünleşerek gelişen bir akıma dönüşememiştir. Bu nedenle, halk tabanı dışındaki elit zümrenin desteği yönünden zayıf kalmıştır. Bu yüzden de, Abdülhamid tahttan indirilir veya öldürülürse çözülebilecek bir politika olarak görülmüştür. Tarihin bir cilvesi olarak Temmuz 1908 hareketiyle birlikte Jön Türkler, Abdülhamid düşmanlığını bırakmadan Abdülhamid’in temsil ettiği İslâmcılığa sarılmışlardır. Elbette bu akımın düşünsel merkezinde yüceltilen hatta kutsanan İttihat ve Terakki Cemiyeti vardır. Ancak İslam Birliği bu parti için temel bir görüş olmaktan ziyade politik fayda vadeden bir araç durumundadır. 6 Küçük Sevil, a.g.t., s. 34. Caner ARABACI 221 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Dinin potansiyel gücünün farkında olan Jön Türkler, 1909’da Abdülhamid’i tahttan indirirken Şeyhülislamdan fetva alıp meşruiyet kazanmaya çalışmışlardır. İttihat ve Terakki Komitesinin özellikle ilk dönem söylem ve faaliyetleri İslamcı entelektüeller arasında da heyecan uyandırmıştır. Özellikle Avrupalı güçlere yönelen Müslümanları himaye etmeye yönelik tehditkâr söylem bu heyecan dalgasında önemli rol oynamıştır. Komite, Avrupalı güçleri Müslümanlara eziyet etmeye devam ederlerse onlara karşı bazı tedbirler alacağı yönünde tehdit etmiştir. Buna göre: İslâm ülkelerinden gelen temsilciler kurulu her yıl İslam dünyasının meselelerini tartışmak üzere İstanbul’da toplanacak, Rusya Müslümanları, Rus askeri arasında propaganda yapmak üzere ikna edilecek, Bulgaristan, Bosna ve Hersek’te bulunan ve göç etmeye zorlanan Türkler organize şekilde harekete geçirilecektir. Bunların yanında; Bulgaristan’da bulunan çok sayıda Türk genci Türkiye’de eğitilecek, Pomaklara Türkçe öğretilecek, Bosna ve Hersek’e Türk öğretmenler gönderilecek ve buradaki gençler, Sırpça yerine Almanca öğrenmeleri konusunda ikna edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca hac zamanında Mekke’ye delegasyon gönderilmesi, Sünnî-Şiî ayrımı gözetilmeksizin İran ile yakınlaşılması ve Cemiyet-i Hayriye-yi İslamîye, Encümen-i Terakki-i İslam gibi birleştirici cemiyetler kurulmasına çalışılmıştır. Bunlar, hem yeni meşrutiyet rejimi için İslamî destek arama, hem Hıristiyan dünyası saldırıları karşısında Müslümanları birleştirip ayakta kalma çalışmalarıdır. Bütün bunlardan dolayı, II. Abdülhamid’in tahttan indirilip sürülmesi ve Meşrutiyetin getirilmesi, başlangıçta sadece halk değil ulema ve ehli tarik gruplar arasında da büyük bir sevinç ve coşku ile karşılanmıştır. Nakşi Hâlidiye kolundan, Bekir Sami Paşa Medresesi müderrislerinin organize ederek çıkardığı, müderris Ahmet Ziya’nın yazılar yazdığı Anadolu, İttihat ve Terakki yandaşlığı öne çıkan gazetelerden biridir. 3 Eylül 1908 tarihli 4. sayısında baş sayfada yer alan “Mebus” başlıklı yazıda milletvekilleri övülürken, o tarih itibarıyla “otuz iki seneden beri” devleti elinde tutan kuvvet yerilir. Bu kuvvet, “söylememek, yazmamak, okumamak, görmemek, için bizleri cebr ve tazyik eyliyordu. Söylememek için dilimizi, yazmamak için parmaklarımızı okumamak için ağzımızı görmemek için gözüII. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 222 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm müzü kapıyordu. Söyleyecek yazacak bir muhatabın okutacak görülecek bir kitabın mevcudiyeti umut olunabilir mi idi?” denilir. Henüz başta ve Halife olan Abdülhamid yönetimi kastedilerek; “Pençe-i istibdatları ile milleti perişan vatanı hâk ile yeksan eyleyen müstebidlere de vicdanlarından, namuslarından sual edilse birincisi para, ikincisi para, üçüncüsü yine paradır cevabını vereceklerinde şüphe etmeyelim” denilir. Gazete için kahramanlar bellidir. İttihat ve Terakki, mukaddes cemiyettir: “Enver, Niyazi gibi bir kısım fedailerimiz de milleti teşcia çılıştılar... Müttehiden ve muntazaman icra-yı faaliyet eyleyen ve bihakkın cemiyet-i mukaddese namını taşıyan hamiyetperverler milletin vatanın atiyen saadetini temine bezl-i mahassıl iktidar eyleyeceklerdir.” Nakşi bir medrese ve dergâha sahip olan gayretli, Islah-ı Medaris-i İslâmiye gibi ülkeye devrinin en ünlü medresesini kazandıran grup, başlangıçta basında çıkan İttihat ve Terakki haberlerinden bile memnun olmakta, kalplerinin derinliklerinde tarifsiz serinlikler hissetmektedir: “Gazetelerde İttihat ve Terakki hakkında görülen mütalaalar kemal-i hovahişle okundukça a’mak-ı kalbimizden kopan meserretleri tarif kabil olamıyor.”7 7 Anadolu, 3 Eylül 1908, s. 2. Caner ARABACI 223 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Aynı gazete, 6 Eylül 1908 tarihli 5. sayısında bir önceki yazıyı devam ettirir. Birinci sayfanın başında şöyle hitap edilir: “Vatandaşlar! Her ne kadar Cemiyet-i Mukaddese bizim muavenetimize asla muhtaç değil ise de biz ona dinen ve vicdanen vüsamız miktarı muavenetle hizmete medyunuz. Muavenet ve hizmet canen, malen, ilmen, kalemen olacağı gibi muhabbet göstererek dua eyleyeAnadolu gazetesinin 3 Eylül 1908 tarihli 4. Sayısı baş sayfası. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 224 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rek de ifa edilebilir. Bu halde içimizden hiç birisi Cemiyet-i Mukaddeseye karşı ben ne gibi bir hizmette bulunabilirim iddiasında bulunamaz. Cemiyet-i Mukaddese asıl bundan sonra yorulacaktır. Vatanın mamuriyeti, milletin saadeti bundan sonra düşünülecektir.”8 Benzeri bir durum, köklü, kurumlaşmış başka bir ehl-i tarik grup olan Mevlevilerin gazetesi Şems Konya’da vardır. 9 Rebiyülahir 1327/16 Nisan 1325/29 Nisan 1909 tarihli gazetenin baş sayfası, İttihat ve Terakki övgüsü, Abdülhamid yergisine ayrılmıştır. Şems’in anlattığına göre, Abdülhamid devri, tarif edilemeyecek felaketler devridir. Kan dökücü sultanın baskı siyaseti ile yapılmadık zulüm kalmamış, ocaklar söndürülmüş, aileler babasız, anasız, evlatsız kalmıştır. O kadar çok genç öldürülüp Marmara Denizi’ne atılmıştır ki, Marmara’dan tutulan balıklar yenmez olmuştur. Gazete, Abdülhamid’in devleti yönettiği Yıldız Sarayı’nın da, kanın akıtıldığı kesim yeri olduğunu, padişahın dinin ana kaynaklarını yaktırarak İslâm’a saldırdığını kaydeder. İfadeler normal bir bakış açısından ziyade açık bir düşmanlığı sergilemektedir: “Ah şu otuz üç seneden beri Millet-i Osmaniye’nin geçirdiği felaketler acaba kabil-i tasvir ve tasavvur mudur?.. Tarih-i insaniyete kanlı hututla yazılacak olan bu otuz üç senede hükümdar-ı hunhuvarın takip eylediği siyaset-i müstebidâne neticesi olarak edilmedik fenalık, yapılmadık mezalim kalmadı, nice hanümanlar söndürüldü. Birçok aileler babasız, anasız, evlatsız perişan edildi. Vatan-ı azizi kurtarmak üzere ortaya atılan hamiyetperverân hapis ve nefy edildi. Denizlere atıldı. O derecede ki bir zamanlar Marmara Denizi’ndeki balıkların eti yenmez bir hale geldi. Yıldız Sarayı melanet ihtivası bir salhane şekline girdi. Kan dökmekte Haccac’lar, Cengiz’ler, Timur’lar fersah fersah geçildi. Ümmühat-ı kütüb-i diniyeden birçokları ihrak olunarak din-i mübine taarruzdan bile çekinilmedi.” Aynı yazının devamında Jön Türkler ise yüceltilir. Kendi devleti ve devlet başkanına karşı yer yer dış güçlerle irtibata geçerek karşı mücadele edenler, hamiyet sahibi kurtarıcılardır: “Temmuz onunda gayretullah zuhura geldi. Bütün mevcudiyetlerini tehlikeye koyan erbab-ı hamiyetin mütemadi mesa8 Anadolu, 6 Eylül 1908, s. 1 Caner ARABACI 225 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm isiyle teşekkül eden İttihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesi ile şanlı ordu berc-i istibdadı yıkarak yerine hısn-ı metin meşrutiyeti bünyad eyledi.” II. Meşrutiyetin hürriyet sloganı doğrultusundaki düşünce özgürlüğü ortamı, kısa sürede bunalıma dönüşmüştür. Aslında zaten var olan bunalım, ilk heyecanlar yatışmaya başlayınca görünür hale gelmiştir. İnsanların hayat hakkı başta olmak üzere insan haklarının ihlali ve dini istismar gibi fiilerle beklentilerin karşılanamaması hüsrana dönüşmüştür. Başlangıçta İttihatçı hatta bir ara sürgün olan Volkan gazetesinin sahibi, Meşrutiyet sonrasında tavrını değiştirmiştir. İslâmcılığı savunan Volkan, 4 Mart 1909 tarihli 63. sayısında; “Millet eskiden esir-i istibdat iken şimdi de esir-i Cemiyet mi olacak? Talebe-i ulumun şeriat istemesi neden haddini bilmezlik olsun?... Şeriat-ı tahire ve mutahharamız o derece muazzez ve muallâdır ki, döner de fırlatan hainin kellesini hurdahaş eder” ifadesine yer verir. “Ser”deki İttihatçılık, karşı dayılanmaya çoktan dönüşmüştür. Daha ılımlı yürüse de Abdülhamid karşıtlığı değişmeyen bir başka İslâmcı yayın organı olarak Beyanü’l Hak’tan söz edilebilir. O da “İstanbul’da 9 Rebiyülahir 1327/16 Nisan 1325/29 Nisan 1909 tarihli Şems Konya gazetesinin baş sayfası. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 226 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm istibdat ve zulmün hüküm sürdüğü bir zaman”ın karşısında, İttihat ve Terakki Genel Merkezi, Cemiyet-i İlmiye-i İslamiye teşkilatlarının tarafında yer tutmuş bulunmaktadır. Abdülhamid dönemi basını, aynı sıralar vatan toprakları olan Tunus’u (1881, Fransa), Mısır’ı (1882, İngiltere) işgal edenlere karşı, ona gösterdikleri dozda bir saldırganlık göstermez. Daha ötesi, işgalci ülkeleri; medeni, ileri, Abdülhamid’e karşı kurtarıcı gören bir muhteva öne çıkmıştır. Vatan düşmanı ile devleti vatanı üzerine titreyenlerin yer değiştirdiği, bir zihniyet bunalımı yaşanmaktadır. Bunalımın, milletin değerlerinden kopmuş, Avrupa kültür ve medeniyetini benimsemiş kesimlerde görülmesi normal karşılanabilir. Yalnız benzeri durumun İslâmcı kesimlerde de görülmesi anlaşılması güç bir haldir. Aslında İslâmcılığın da bir tür batıcılık olduğunun tespit edilmesi gerekmektedir. Özdeki düşünce tarzı benzerliği, düşüncenin kullandığı malzemelerin farklılığı yüzünden değişmemektedir. Açık saldırılar karşısında gelişen tepkiler bir yana, temelde özgün bir çıkış gerçekleştirememe söz konusudur. Gruplar bazındaki Abdülhamid karşıtlığı ile şahıslar bazındaki karşıtlık farklı gözükmemektedir. Oluşturulan atmosferin anaforunda, şahıslar, gruplar hatta kitleler savrulmaya devam etmiştir. Abdülhamid Karşıtı Bazı İslâmcılar İttihad-ı İslam hareketinin ileri gelenleri, Abdülhamid’e karşı ya resmi bir saygı göstermişler ya da açıktan hasmane bir pozisyon almışlardır. İlk İslâmcılar olarak bilinen yazarlar, hasmane vaziyet alanlar arasındadır. Ali Suavi, Namık Kemal ve Efgānî bu isimlerden bazılarıdır. Onlar hakkında bilinenleri tekrar etmemek adına bu isimler üzerinde kısaca durulabilir. Ali Suavi, “Sarıklı İhtilalci” olarak bilinen biridir. Fikri yapısında İslâmcılık dahil değişik çizgiler bulunmaktadır. Çırağan Baskını sırasında Abdülhamid’i indirip, ağabeyi Beşinci Murat’ı başa çıkarmak için uğraşırken öldürülür. Namık Kemal, başlangıçta gözyaşları içinde Beşinci Murat’ın indirilmesi için imza atanlar arasındadır. Abdülhamid’in başa geçirilişinden kısa süre sonra, tiyatro eserini seyredenler sokağa dökülüp, “Muradımızı isteriz” diye gösteri yaparken sürgüne gönderilir. “Vatanı Sattık Bir Pula” şiirinin Caner ARABACI 227 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ibretle okunması gerekmektedir.9 Cemaleddin Efgānî, İttihad-ı İslâm düşüncesinin ilk düşünürlerinden biri olarak kabul edilir. İslâmcı zümrenin bir kısmını derinden etkilemiştir. Abdürreşit İbrahim, Mehmet Akif, Şemsettin Günaltay derinden etkilediği isimlerden bazılarıdır. Abdülhamid karşıtlığı, uluslararası örgütler ve İngiltere irtibatları ile birlikte değerlendirilmesi gereken bir husustur. Abdürreşit İbrahim, Abdülhamid devrinin, Kazan ve Medine’de eğitim almış, İstanbul’da çok bulunmuş olan bir şahsiyetidir. “1897’de Efgānî’nin etkisi altına girmiştir” iddiası dikkat çekicidir.10 1895’de Çoban Yıldızı adında bir kitap bastırıp, Rusya’daki Müslümanların zulüm gördüğünü açıklayan Abdürreşit İbrahim, Orenburg’da kadılık yapmıştır. Rusya’da yaşayan Müslümanlar arasında Pan-İslamcı çalışmalar yürütmüştür. Birçok gazete, dergi, broşür çıkaran bu gayretli âlim, Rusya’nın kendisini engelleyen tutumu üzerine gerçekleştirdiği Hindistan ve Japonya seyahatlerini “20. Asrın Başlarında İslam Dünyası ve Japonya’da İslamiyet” adıyla kitaplaştırmıştır. Kitap İstanbul’da ve Mehmet Akif’in desteği ile yayımlanmıştır. İslâm birliği düşüncesinde samimidir. İnananları tek bir vücut gibi görür. Öyle olduğu için, “bir organ rahatsız olduğunda, bütün vücut acı” çekecektir. Ya da Müslümanlar, “bir bina gibidirler, bir taş yerinden oynadığında diğerleri de bundan” etkilenecektir. Eğer Müslümanlar samimi inananlar olurlarsa hasım güçlerin hüsrana uğramasına sebep olacaklardır. Rus ordusundaki iki yüz elli bin Müslüman asker, diğer Müslümanlara saldırmayı reddedecektir. Trablusgarb Savaşı’na, Birinci Dünya Harbi’nde Kafkas Cephesine katılan Abdürreşit İbrahim, ömrünün tamamını bu uğurda geçirmiştir. Mizancı Murat/Mehmet Murat: Dağıstanlı olan Mehmet Murat (1854- 1957,11 1873 yılında İstanbul’a gelmiş, Mülkiyede felsefe dersi vermiş, tarih kitapları yazmış ve İstanbul’da Mizan dergisini çıkarmıştır (1886- 1890). Bir ara Mısır’da çıkardığı (1896), daha sonra tekrar İstanbul’da 9 Hıfzı Topuz, Vatanı Sattık Bir Pula-Namık Kemal’in Romanı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013. 10 Küçük Sevil, a.g.t., s. 32. 11 Birol Emil, Mizancı Murat Bey, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 228 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm (1908) çıkarmaya devam ettiği Mizan, genel olarak İttihad-ı İslâm’ı savunan bir mecmuadır. Muhalif kişiliğiyle tanınan Mizancı Murat, başlangıçta Abdülhamid’le görüşür, ona devleti ıslah ile ilgili raporlar verir. Sarayda bir göreve tayin beklentisi karşılanmayınca tavrı değişir. Tek başına mücadele zordur. “Cemiyete” mensup beş kişi ile görüşür. Milletin kurtuluşu için engel olarak görülen hükümdarın şahsının etkisiz hale getirilmesine karar verirler. Mizancı Murat, Darüşşafaka’da tarih muallimliği yaparken bu doğrultuda talebe yetiştirmede bir hayli gayretli olmuştur. Her vesile ile talebelerine, “Abdülhamid’in kötü idaresinden, zulmünden söz eder”. “Hafiyelerin jurnalleriyle sürülen günahsız kimselerin zindanlarda nasıl çürüdüklerini” anlatır. Anlattıklarından birisi de, “İzzeddin Vapuru ile Tekirdağ açıklarında, ayaklarına zincir vurularak denize atılan” masum genç okumuşlardır. Onları, “âdeta kendi gözleri ile görmüş gibi” hikâye ettiği zaman çocuklar heyecanlanmakta, “Abdülhamid’e karşı kin ve nefret” duymaktadırlar. Yalnız tedbirlidir. Üstelik, anlattıklarının etki oranını artıracak vesileler icat eden bir tedbir anlayışına sahiptir. Bunları anlatırken, “bir öğrenciyi kapıya nöbetçi” olarak diker. Böylece talebelerin heyecanını büsbütün artırır. Artık Abdülhamid nefreti ile yetişen çocukları, aleyhte eylemlere sürmek kolay olmaktadır. Darüşşafaka talebeleri de ellerine aldıkları bir şişe mavi mürekkep ve sünger ile gece yarısı, duvarlara, “İstemezük” diye yazarlar. Bu kelimeden çıkartılan anlamın Abdülhamid olduğu o zamanlar çok bellidir. Yalnız yönetim, “İstemezük” yazısını kimlerin yazdığını onca hafiyesine rağmen öğrenememiştir.12 Abdülhamid nefretinin hedefi, sultanın devrilmesidir. Abdülaziz’in hal’i gibi ordu ile birlikte hareket etmek ya da fedailer eliyle suikast girişiminde bulunmak yerine Avrupa’nın yardımını alarak indirme stratejisi üzerinde mutabık kalınmıştır. Görev de Murat Bey’e verilmiştir. Murat Bey, İstanbul’dan 19 Kasım 1895’te çıkmadan önce, Düyûn-ı Umûmiyye komiserliğinden istifa etmiş ve bir Rus vapuru ile Kırım’a oradan Viyana, Paris’e geçmiştir. Firarı, Jön Türklerin cüretini artırmış, Abdülhamid aleyhine yapılan yayınlar çoğalıp yabancı postalarla ülke içine dağıtılmıştır. Bunlardan birisi de “Osmanlı İhtilal Fırkası” adıyla dağıtılan beyannamedir. Kırmı12 Malik Aksel, İstanbul’un Ortası, Kapı Yayınları, İstanbul 2011, s. 137. Caner ARABACI 229 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm zı mürekkeple, taş basması, yarım formalık risale şeklindeki beyanname, Abdülhamid’i, yirmi yıldır milletin başında “zulüm ve gadir değirmenleri döndüren, ellerimizdeki parayı yedikten ve damarlarımızdaki kanı emdikten başka şimdi de kanlı elini ta kalbimize sokmaya hazırlanan zalim ve gaddar” biri olarak tanımlamıştır. Onun için, bütün Osmanlılar silahlanmalı, “vatanını ve tebasını bile bile, Moskof’a vermekte olan Abdülhamid gibi din ve millete ihanet eden bir hükümdara” karşı ayaklanmalıdır. Zira “Kanun-ı Esasi uğruna şehit” Midhat Paşa’yı Taif’te boğduran, binlerce ilim talebesini Yıldız işkence hanelerinde aylarca zincire vurdurup Marmara Denizi’nde öldürten, şanlı askerimizi Girit, Makedonya, Havran eşkıyası karşısında acıklı hallere düşürten, “cihana velvele salan dehşetli ve kuvvetli donanmamızı tersanede çürüten”, “asırlarca kardeş gibi yaşadığımız Ermeni vatandaşlarımızla aramıza kandan nifak ve düşmanlık tohumları saçan”, boş yere “halife diye takdis ettiğimiz alçak Abdülhamid’dir”. Ona ve yakınlarına kıyılmalıdır. “Bu yolda akacak kanın vebali Abdülhamid’in boynuna”dır. “O nasıl bunca mazluma kıymış ve ailelerini feryatlar, matemler içinde bırakmışsa” onun “murdar şahsı ve avanesine de” öylece kıyılmalıdır. Hain memurları, hafiyeleri öldürülmeli, Yıldız ve her taraftaki Yıldız mensupları havaya savurulmalıdır.13 Mizan, Paris’in devamı olarak 11 sayı Cenevre’de yayınlandığı dönemde, II. Abdülhamid’i, “ya Meşveret usulünü kabul” veya saltanatı terk etmeye çağırmıştır. Yalnız Mizan başlığı altında, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin vasıta-i neşriyatıdır” ibaresi bulunmaktadır. Cenevre’de Abdülhamid düşmanlığı ilerlemiştir. Osmanlı Devlet başkanına, “Memleketi yöneten artık bir sultan değil, şeytandır”, “Sultan değil taht üzerinde kurulmuş ifritin ta kendisi, uğursuz herif, katil-i ekber, şeyn-i (ayıp) beşeriyet, câni-i azam” gibi ifadelerle hitap edilmiştir.14 Nedense Avrupa’dan destek istenirken içeride kargaşa, güvensizlik ortamı oluşturma çalışmaları da ihmal edilmemiştir. Mizancı Murat, ana hatları ile İslam Birliği görüşünü savunduğu halde Abdülhamid’i eleştirmeye devam etmiştir. Ama Avrupa’dan, sa13 Süleyman Kâni İrtem, Yıldız ve Jön Türkler-İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi, Yayına Hazırlayan: O. S. Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 56-65. 14 Caner Arabacı, “İttihat ve Terakki Basını”, İkinci Meşrutiyet Devrinde Basın ve Siyaset, ed. Hakan Aydın, Palet Yayınları, Konya 2010, s. 97. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 230 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rayla anlaşarak ilk dönenlerden birisi o olmuştur. Bu yüzden ihtilalci ekiple arası açılmıştır. Abdülhamid hal’ edildikten hemen sonra padişaha yakın kimselerle birlikte Haziran 1909’da Rodos’a sürülenler arasında Mizancı Murat da yer almıştır.15 Daha sonra İslâm Birliği düşüncesini güçlendirmiştir. Ona göre, Asya ve Afrika’daki Müslüman ülkelerin dini temsilcileri bir Yüce Meclis oluşturup, İslam dünyasında halifenin liderliğini sağlamalıdır. Müslümanlar, ekonomik yönden güçlenmelidir. Zira, Müslüman ülkelerle, ticaret yoluyla birlik sağlanabilecektir. Abdülhamid’den sonra, 1911 yılında yayınladığı Tatlı Emeller, Acı Hakikatlar kitabında; halife seçmek için, işgal altında bulunan topraklardaki Müslümanlardan daimî olarak dokuz üyeli bir heyet kurulmasını teklif etmiştir. “Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak” adlı eseri ile bir yönüyle İslâmcı tavır alan Ziya Gökalp’in en keskin yanı Abdülhamid aleyhtarlığıdır. Bu arada Almanlarla irtibatın geliştiği sıralar, İttihad-ı İslâm ve Almanya (1913) kitabını yayımlayan Celal Nuri üzerinde aynı anlamda durmaya gerek yoktur. Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi (1865-1914), Libya’da Sünusi Tarikatı ve diğer Müslümanlar arasında, uzun yıllar geçirmiş biridir. “İttihad-ı İslam” adında, 4 Aralık 1908 ve 23 Nisan 1909 tarihleri arasında on sekiz sayı İslamcı, İslâm Birliği çizgisinde haftalık, Türkçe bir gazete çıkarmıştır. İslamcılık’tan anladığı, bütün Müslümanları bir araya toplamak değil, “İslam toplumu yerine, İttihat ve Terakki ruhuna uygun olarak sosyal Pan-İslamizm”i hayata geçirmektir. Filibeli Hilmi de Efgānî gibi, tüm Müslüman ülkelerin bağımsızlığını destekler. Bağımsız olan Müslüman ülkeler, aynı amaçlar doğrultusunda buluşmalıdır. Osmanlı Devleti’ni, içinde bulunduğu güç durumdan kurtaracak, bağımsızlığını koruyacak tek yol, Müslümanların birliğidir. Bölünme bir felakete yol açabilir. Müslümanların temsilcisi olan Osmanlı Devleti’nin devamı için İttihad-ı İslam, bir çaredir. Said Halim Paşa (1863-1921), İttihat ve Terakki içerisindeki İslamcı kesimin en önemli şahsiyetidir. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın torunu, Halim Paşa’nın oğludur. Yurt dışındayken Jön Türk çevresine aktif olarak katılan 15 İrtem, a.g.e., s. 91. Caner ARABACI 231 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sait Halim Paşa, 1908’den sonra İstanbul’a dönmüş, 1912’de İttihat ve Terakki Komitesi’nin genel sekreteri, 1913’de Hariciye Nâzırı, ardından Sadrazam olmuştur. İslamlaşmak adlı kitabı yazan paşa, İslam’a yönelmenin kurtuluş olacağının altını çizmiştir. Said Halim Paşa’ya göre, Müslümanlar, Halifelik etrafında bir araya gelmelidir. Müslümanlar, din birliğinde başarılı olmalı, şimdiki gibi hürriyetin esiri olmamalıdır. Ona göre, dinde cehalet, inançtaki yetersizlik, İttihad-ı İslam’ın önündeki en önemli engeldir. Fakat artık onun bu fikirleri savunduğu dönemlerde Abdülhamid, siyasi bir mevta haline getirilmiş, atıldığı köşesinde ölümü bekleyen biri durumundadır. Fikir ve siyaset adamlarından M. Şemseddin Günaltay (1883 Erzincan-1961), Muhafazakâr ve dindar bir çevrede büyümüştür. Yurt içi ve dışı eğitimle, kendini iyi yetiştiren Günaltay, 1914’te Darü’l-Fünûn Edebiyat Fakültesinde Türk Tarihi ve İslâm Kavimleri müderrisi olarak dersler vermiştir. İlahiyat Fakültesi dekanlığı yapmıştır. 1915’de İttihat ve Terakki Fırkası’ndan Mebus seçilmiştir. Cumhuriyet devrinde CHP’nin önde gelen politikacılarından biri olmuştur. Başbakanlık ve senatörlük gibi görevler üstlenmiştir. İslâmcılığı benimsemiştir. Ona göre İslam, ilerlemeye engel değildir. İslâmiyetin baki olabilmesi için Müslümanlar uyanmalı, birleşmeli, hilafet makamı etrafında ahenkli bir kitle oluşturulmalı, asr-ı saadete dönülmelidir.16 En fazla önemsediği, fikirlerini benimsediği kişi, Cemaleddin Efgānî’dir. Kendisini Efgānî’nin öğrencisi olarak vasıflandırır. Ona göre, İslam ülkelerinin durumunu en iyi tahlil eden, doğru çözümler bulan kişi Efgānî’dir. Bediüzzaman Said-i Nursî, 1907’de Van, Bitlis, Siirt, Mardin, Erzurum üstünden dolaşarak İstanbul’a gelmiştir. Medreseden yetişme bu zat, memleketinde medrese açtırarak halkı aydınlatmayı düşünmekte, maksadını yüksek makamlara anlatmak istemektedir. Fakat İstanbul’da “mahalli kıyafetiyle, şalıyla dolaşırken herkesin dikkatini üstüne celb eylemiştir”. Bu durumdaki başvuruları, “kıyafeti, hali, tavrı, lisanı cinnetine hamledilerek birkaç defa tevkif edilmiştir”. Üsküdar’da Toptaşı tımarhanesine konulmuş fakat daha sonra serbest bırakılmıştır. Divan-ı Harpte sorgulanan Said-i Nursî’ye Zaptiye Nâzırı Şefik Paşa, kendisine padişahın bir kuruş maaş 16 Küçük Sevil, a.g.t., s. 57. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 232 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm bağladığını, sonra bunu yirmi, otuz lira yapacağını haber vermiştir. O, “devlete intisab hizmet içindir, maaş kapmak için değildir” diyerek bu teklifi reddetmiştir. Nursî, nasihat ve eğitim alanında hizmet vermek istediğini belirtmiştir. “Siz maarifi tehir, maaşı tacil ediyorsunuz! Ne kaide iledir ki benim şahsi menfaatimi milletin umumi menfaatine tercih ediyorsunuz?” diye mevcut tavrı sorgulamıştır.17 Daha sonra, baştan indirilen sultanın “Zabtiye nâzırı ile bana verdiği maaş ve ihsan-ı şahanesini kabul etmedim, reddettim. Hata ettim. O şefkatli sultana boyun eğmedim. Şahsî menfaatımı terk ettim” açıklamasını yapacaktır.18 Said Nursî, hacim olarak küçük bir eser olan Divan-ı Harb-i Örfi kitabında, otuzdan fazla yerde, “istibdat”, “müstebit” kelimesini kullanır. “Muhammed’in yolundan” gitmek isteyen, “milliyetini yalnız İslâm” bilen, “şeriat”, İslâm Birliği isteyen bir yazar olarak “istibdad” diye adlandırdığı Abdülhamid yönetimine şiddetle karşıdır. Abdülhamid yönetimini; o baştan indirildikten sonra da “Dünya için din feda olunmaz. Gebermiş istibdatı muhafaza için, vaktiyle mesail-i şeriat rüşvet verilirdi” diye eleştirir. Said Nursî, meşrutiyet yönetimi gelsin, Abdülhamid devri sona ersin diye çalışmıştır. Anlattığına göre, doğu aşiretlerine, İkinci Meşrutiyetin ilan edildiği günler “elli altmış telgraf”ı kendisi, “sadaret vasıtasıyla” çekmiştir. İstanbul’da Ayasofya’da, Bayezit’te, Fatih, Süleymaniye’de “umum ulema ve talebeye müteaddit nutuklar” vermiş, “mütehakkimane istibdadın, şeriatla bir münasebeti olmadığını” anlatmıştır.19 İstanbul’da yirmi bine yakın, hamal vb. işler yapan, particiler tarafından yönlendirilen hemşerilerine, umum yerleri kahveleri gezerek meşrutiyeti yani; “İstibdadın, zulüm ve tahakküm, meşrutiyetin adalet ve şeriat” olduğunu anlatmıştır.20 Kargaşa günleri, büyük toplantılar yapmıştır. “Bayezit’de talebenin içtimaında ve Ayasofya mevlidinde ve Ferah Tiyatrosu’ndaki heyecana yetiştim. Bir dere17 İrtem, a.g.e., s. 215-217. 18 Bediüzzaman Said Nursi, İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi Veya Divan-ı Harb-i Örfi, Rnk Neşriyat, İstanbul 2014, s. 28. 19 A.g.e., s. 14. 20 A.g.e., s. 15. Caner ARABACI 233 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ce heyecanı teskin ettim. Yoksa bir fırtına daha olacaktı” demiştir.21 Askerlerin bazı cemiyetlere girip politikaya karıştıklarını görünce bunun önüne geçmek için gazetelerde yazılar yazmıştır. 31 Mart günündeki “dehşetli hareketi, iki üç dakika uzaktan temaşa” etmiş ve isyancı gurubun taleplerini dinlemiştir. İtaatin bozulduğunu, nasihatin etkisiz hale geldiğini ve işlerin kötüye gideceğini anlayan Said Nursi, üç dakikadan sonra çekilip, Bakırköy’e gitmiştir. Nursî’nin maksadı, kendisini tanıyan hemşerilerinin, olaya karışmayıp çekilmesini sağlamaktı. Gazetelerde, askerlere hitaben subaylarınıza itaat edin, “şeriat istiyorsunuz, fakat itaatsizlikle şeriata muhalefet ediyorsunuz” diye yazılar yayınlamıştır. Harbiye Nezaretindeki askerler için, cuma günü ulema ile birlikte gitmiş ve gayet etkili nutuklarla, “sekiz tabur askeri itaata” getirmiştir.22 Yalnız meşrutiyet, beklentisini karşılamamıştır. Büyü, kısa sürede bozulmuştur. Said Nursî, Abdülhamid sonrasında “siyasetin dinsizliğe alet” edildiğini fark etmiştir. “Şimdiki hafiyeler eskisinden beterdir”23 noktasına gelen Nursî, “Yeni, gizli ve dinsiz bir istibdat, pis eliyle” o mübarek meşrutiyet ve hürriyeti lekelemesin demiştir.24 Artık “istibdadı” İttihat ve Terakki temsil etmektedir. İstibdat, meşrutiyet elbisesi giyip o ismi kullansa da, “rast gelsem sille vuracağım” demiştir. İttihat ve Terakki adını lekeleyen, “şube-i müstebidaneye muhalefet ettim”25 diyen Nursî için meşrutiyet, bir partinin baskı rejiminden ibaret hale gelmiştir. Öyleyse, “ifsâdât üzerine müesses olan ism-i meşrutiyet fâsittir” hükmüne varmıştır.26 Yapılanın, Abdülhamid’den hürriyeti kurtarmak değil, “belki hafif ve az istibdadı, şiddetli ve kesretli yapmak” olduğunu görmüştür.27 Ama artık iş işten geçmiştir. Nursi, bir ömrü, ömürleri kaplayacak istibdatlar ve tek parti zulümleri yaşayacaktır. 21 A.g.e., s. 18-19. 22 A.g.e., s. 24-25. 23 A.g.e., s. 13. 24 A.g.e., s. 17. 25 A.g.e., s. 31. 26 A.g.e., s. 33. 27 A.g.e., s. 40-41. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 234 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Elmalılı Ahmet Hamdi, (1878-1942), Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsiri ile tanınan son devrin din âlimlerindendir. “İnandığına kuvvetle bağlanır ve kimse onu fikrinden çeviremez” birisidir.28 “Elmalılı Küçük Hamdi”, Şeyhülislâm Mustafa Sabri, Adanalı Hayret Efendi gibi ulemadan tanınmış kimselerle birlikte İttihat ve Terakki’ye üye olmuştur.29 Âlim aynı zamanda hattat, şair, musikişinas da olan Elmalılı Hamdi, devrinin din bilginleri gibi hem İslâmcı hem Abdülhamid karşıtıdır. Ülkeyi, “çağdaş ilim ve medeniyet seviyesine çıkaracağı” ümidiyle meşrutiyet idaresini hararetle savunan birisidir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üyeliği yanında II. Meşrutiyet’in ilk meclisine Antalya milletvekili olarak girmiştir. Bu sıralar fetva emini Nuri Efendi, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesine rıza göstermeyerek fetva vermemiştir. Fetva eminini, hal fetvası müsveddesini bizzat yazarak ikna eden Elmalılı Ahmet Hamdi olmuştur.30 Devrinin “içtihat ehliyetine haiz” âlimlerinden biri olan Elmalılı, tasavvuf, hikmet, mantık ile de ilgilenmiş birisidir. İttihat irtibatı, sadece cumhuriyet başlarında işine yaramıştır. Zira, cumhuriyetin ilanından sonra İstiklal mahkemesi tarafından gıyabında idama mahkûm edilmiştir. Çalıştığı kurumlar kapatıldığı için işsiz ve fakru zaruret içindedir. İdam mahkûmu olarak İstanbul’daki evinden alınıp Ankara’ya getirilerek kırk gün tutuklu kalmıştır. Suçu, Millî Mücadele döneminde İstanbul hükümetlerinde görev yapmasıdır. Mahkeme, İttihatçılığından dolayı suçsuz bularak İstanbul’a dönmesine izin vermiştir. Elmalılı, uzun süre camiye çıkma dışında evinde kapalı kalmıştır.311926’dan itibaren Diyanet İşlerinin isteği ile Kur’an tefsirini yazan bu âlimin hayatı da Osmanlı son devri bilginlerinin dramının şahidi durumundadır. Babanzade Ahmet Naim (1872-1934), Arapça, Farsça, Fransızcayı çok iyi bilen, çokça telif ve çeviri esere sahip âlim bir zâttır. “İslâm birliği ve kardeşliği konusunda çok titiz ve dikkatli olup bu birliğe zarar verme ihti28 Mahir İz, Yılların İzi, Kitabevi yayını, İstanbul 1990, s. 358. 29 A.g.e., s. 38. 30 Yusuf Şevki Yavuz, “Elmalılı Muhammed Hamdi”, DİA, C. XI, İstanbul 1995, s. 57-62. 31 A.g.e., s. 58. Caner ARABACI 235 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm mali bulunan her harekete karşı çıkmıştır.”32 Fatih Türbedarı Ahmet Amiş Efendi kayınpederi ve şeyhidir.33 Devrin birçok saygın, ünlü şahsiyeti gibi Babanzade Ahmet Naim de başlangıçta İttihat ve Terakki’ye girmiştir.34 Mahir İz, Abdülhamid idaresine karşı olan hürriyetçi ulemadan Hoca Kadri Efendi, Küçük Hamdi Efendi, Babanzade Naîm, Akif ve arkadaşları için şu tespiti yapar: “Hep istibdat idaresinden müşteki idiler; fakat Meşrutiyet’in ilanından daha bir sene geçmeden hep birden nâdim oldular, tövbe ettiler. En geç kalan filozof Rıza Tevfik Bey idi ki, o da nedametini ‘Abdülhamîdin Ruhâniyetinden İstimdad’ diye yazdığı manzume ile ilan etmiştir.”35 Manastırlı İsmail Hakkı, Meşrutiyetten önce din âlimlerinin “Ulema-yı Sitte” dedikleri altı otoriteden biridir. Abdülhamid yönetimi karşıtlarındandır. Ayasofya’da kürsüden inerken düşmüş, ayağı kırılmıştır. Meslektaşları ve muhalifleri, bu olayı, “İttihatçılara boyun eğdiği için Allah camide dersini verdi” diye değerlendirmişlerdir.36 Mehmet Âkif, sadece şair birisi değildir. İslamcılık düşüncesini Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad’da şekillendirip, geniş kitlelere ulaştırmış bir düşünür, bir eylem adamıdır. Abdülhamid karşıtlığı, ilk çocukluk ve gençlik dönemini kapsamaktadır. Çünkü Abdülhamid karşıtlığını, Fatih Merkez Rüştiyesi’nde Türkçe derslerine giren Hoca Kadri Efendi’den (Hoca Mehmet Kadri Nâsıh, 1855-1918) öğrenmiştir. Jön Türklerin “ulema takımının en dikkate değer simalarından” biri olan Hoca Kadri Efendi, 1889’da Fatih Merkez Rüştiyesi’nden mezun olan Âkif üzerinde etkili olmuştur. O, Âkif’in, “çok sevdiği ve ismen zikrettiği” hocasıdır.37 Âkif, Meşrutiyet öncesinde Abdülhamid aleyhtarı çevre içindedir. Çok etkilendiği babası da Abdülhamid’i sevmemektedir. Eğitim dönemindeki mevcut atmosferle birlikte dostlarından da etkilemiştir. Onlardan birisi Hüseyin Kâzım’dır. Âkif, 32 İsmail L. Çakan, “Babanzade Ahmet Naim”, DİA, C. IV, İstanbul 1991, s. 375-376. 33 İz, a.g.e, s. 161. 34 A.g.e., s. 38-39. 35 A.g.e., s. 176. 36 A.g.e., s. 254. 37 Ali Birinci, “Mehmet Âkif ’in Tahsil Hayatından Bir İsim: Hoca Mehmet Kadri Nâsıh Efendi”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2008, s. 18-19. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 236 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Hüseyin Kâzım’dan, Trabzon valiliği yapan babası Kadri Efendi ile ilgili Oflu Mandal Hoca olayını dinlemiştir. Bunu Âkif, Asım içinde şiirleştirerek nakleder. O münasebetle, devrin devlet başkanı Abdülhamid için, “zâlim”, “korkak”, “kabahatli” gibi ifadeleri kullanır. Âkif’in II. Abdülhamid ile ilgili görüşleri, temelde benzese de dönem dönem doz olarak şiddetlenir ya da hafifler. Âkif, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne, II. Meşrutiyet’in ilanından dört gün sonra katılmıştır. Dindar bir aile çevresinde yetişmiş, Baytar Mektebi’nde de pozitif düşünceyi öğrenmiştir. Cehalete, hurafeye, taassuba karşıdır. İslam Birliği düşüncesine sahiptir. Müslümanların birliğinden ve Avrupa taklitçiliğinden vazgeçilmesinden yanadır. İslam Birliği düşüncesini, zor zamanlarda bozgunu durdurmak için dile getirmiştir. Müslüman toplumların ayrılıkçılık fitnesinden kaçınmaları; hurafe, taassup, tembellik ve tefrikadan uzaklaşmaları gerektiği kanaatindedir. Âkif, İstibdad şiirinde, sadece Abdülhamid aleyhtarı görüşlerini değil devlet başkanının çevresini kuşatan insaf, merhamet yoksunu, ehliyetsiz insanların, halk gözündeki durumunu da tasvir etmiştir. Mithat Cemal’in anlattığına göre: “Âkif, Hamit’ten iğrenir.” Şair Eşref’i “Abdülhamid’e söven adam diye sever”. Abdülhamid aleyhtarlığında, Efgānî taraftarlığının da bir payı vardır. Yalnız bu durum hep böyle devam etmez. Mahir İz, ulemadan ve hürriyetçi kesimden Hoca Hayret Efendi ve arkadaşlarının Âkif dâhil, Abdülhamid aleyhtarı iken, Meşrutiyetin ilanının üstünden bir yıl geçmeden “hep birlikte” pişman olduklarını açıklamıştır. Âkif’in Süleymaniye Kürsüsünden seslendirdiği Abdürreşit İbrahim ağzından 28 Ağustos 1912 tarihini taşıyan şiiri, İz’i doğrular mahiyettedir. Âkif’in burada “dilli düdük” dediği, her taşın üstüne çıkıp nutuk çekenlerden Rıza Tevfik ve benzeri İttihatçıları iğnelemiştir. Meşrutiyet devrinde, Abdülhamid ile ilgili düşüncelerinde değişme başlamıştır. Gelenin gideni arattığı bir garip süreç yaşanmaktadır. Asım’da, Köse İmam ile Hocazâde (Âkif) konuşur. Semerci, gemici hikayelerini anlatır. Acemi semerci, “usta semercinin” yerini alınca eşeklerin belini yara etmiştir. Acemi kaptan gemiyi, kayaya bindirmiş, Akdeniz yerine Karadeniz’e götürmüştür. “Eski kaptan”dan kastedilenin Abdülhamid, “yeni kaptan”ın da İttihat ve Terakki ileri gelenleri olduğu bellidir. Âkif, Meşrutiyet döneminin Abdülhamid Caner ARABACI 237 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm devrinden hiç de iyi olmadığını görmüştür.38 Sonuç olarak, II. Abdülhamid devlet adamı ve aydın zümre irtibatı yönünden şanssız bir devlet başkanıdır. Halk desteği ve Yıldız istihbaratının varlığı, çok önemli bir rol oynamış olmakla beraber, aydın zümrenin yerini tutmamıştır. Devrinde açılan batı tipi eğitim kurumları; yerli, millî okumuş, elit zümre ihtiyacını karşılamak yerine dış etkilere açık, kendi devleti ile mücadeleye teşne tipleri üretmiştir. Dönemin okumuşlarının büyük ve etkin kısmının darbeci, batı meftunu, İslâm Medeniyeti ile kavgalı tipler olması, toprak kayıplarından daha menfi bir etki yapmıştır. Zira millete rehberlik yapacak kesimlerin, başkalarının safına geçmesi, kalıcı kayıpların öncüsü olmuştur. “Kaht-ı rical” dönemi, kafa ve yüreklerdeki yenilginin benimsendiği zamandır. İnsan unsurundaki çözülmenin yerini, hiç bir gelişme ve teknolojinin doldurması mümkün değildir. Bu çözülmeye, oluşturulan atmosferin etkisi altında kalarak, İslâmcı, İslâm birliği düşüncesine sahip kesimler de kapılmıştır. Abdülhamid onun için, bölücü, ayrılıkçı, terör örgütleri, Balkan komitecileri yanında kendi safında olması gerekenlerle de mücadeleye mecbur kalmıştır. Çok yönlü yıkıcı saldırıların olduğu bu dönemde, devleti ayakta tutmak için alınan tedbirleri, yönetim şeklini İslâmcılar da eleştirmiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni, Abdülhamid’le mücadele ettiği için “Cemiyet-i mukaddese” olarak görmüşlerdir. Abdülhamid, dümenden indirilip devlet gemisi “acemi kaptanların” eline geçince, önceki dönemde eleştirilen ne varsa kat kat fazlası yaşanmaya başlamıştır. Aslında yıkılmak istenenin; Abdülhamid değil, onun şahsında Osmanlı Devleti olduğu anlaşılmıştır. Bu duruma ilk tepki gösterenler, İttihat ve Terakki Cemiyeti ile yolunu ayıran İslâmcılar olmuştur. Tek parti rejimi, basın sansürü, sürgünler, muhalif gazetecilerin öldürülmesi gibi hadiseler, “istibdat” yönetimini mumla aranır hale getirmiştir. Bu ortamlar yaşanıp önceki dönemle kıyaslanınca, Abdülhamid yönetimi tahassürle anılmıştır. Devranın hızı baş döndürücü olmuş, yıkımlar umulmadık düzeyde süratli yaşanmıştır. Medeniyetler kavgasında batı tarafı, diğerlerine hayat hakkı tanımaz olmuştur. Bu yüz38 Bkz. Caner Arabacı, “Âkif ve Abdülhamid İlişkisi”, 80 Yıl Sonra Mehmed Âkif Ersoy, ed. Enes Dağ, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2017. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 238 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm den iç çatışmayı, yenik tarafın ezikliğinin de bir sonucu olarak görmek gerekmektedir. Bundan sonra geriye dönük olumlu değerlendirme ve kıyasların yapılması, neticeyi değiştirmez. Mehmet Âkif başta olmak üzere, devletin yıkılışını derinlerinde hisseden aydınların bazı çabaları görülür. Yıldız istihbaratı yerine kurulan Teşkilat-ı Mahsusa emrinde, devlet gemisini batırmamak adına bazı çabalar gösterilir. Fakat bu çabalar, ülkeyi yıkım ve işgallerin neticesinde ortaya çıkan bir Kurtuluş Savaşı verme zorunluluğundan kurtarmaya yetmez. Peki Elmalılı Ahmet Hamdi, Babanzade Ahmet Naim, Bediüzzaman Said-i Nursî, Mehmet Âkif gibi İslâm Medeniyetini benimseme konusunda tereddüdü olmayanların, yıkım devrinde II. Abdülhamid’le birlikte hareket etmeleri, en azından ortak cephede yardımlaşmaları gerekmez miydi? Devlet, vatan, bayrak, din gibi değerlere bağlılıkta benzer olan, ortak hassasiyetlere sahip insanların niçin dayanışma göstermedikleri sorgulanmalıdır. Abdülhamid ile İslâmcı aydınlar; Hıristiyan Medeniyetinin saldırıları, sömürgeci Haçlı yayılmacılığı karşısında İttihad-ı İslâm düşüncesinde idiler. Varlığı korumak, gücü zayıflatmamak için, en azından birbiri ile mücadele etmemeleri gerektiğini biliyorlardı. Öyleyse sonraki dönem Enver Paşa, Mustafa Kemal ile vatan için dayanışma içine giren aydınlar, benzer bir irtibatı Abdülhamid döneminde niçin gösteremediler? Millî Mücadele’nin kazanılması için gösterilen çabalar sonuç verdi. Çünkü Haçlı saldırılarına karşı, Batıcısı, Osmanlıcısı, Milliyetçi-Türkçüsü, İslâmcısı; vatan söz konusu olunca omuz omuza verebildi. Birlik ve dayanışma, gücü büyüttü, başarıyı sağladı. İçinde Âkif’in de olduğu, İstiklâl Marşı’nı kabul eden Türkiye Büyük Millet Meclisi; farklılıkları, hizip kavgalarını, iç çatışmayı öne çıkarmadan vatan müdafaasında birleşebildi. Bu durum, geçmişteki yanlışın anlaşıldığını gösteren bir örnektir. Abdülhamid’e gösterilen İslâmcı muhalefetin, normalde haklı olduğu yönlerin ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir. Burada, “Abdülhamid yönetiminin, Abdülhamid aleyhtarlığının doğup gelişmesinde hiç mi payı yoktur?” diye sorulabilir. Âkif’in de içinde bulunduğu İslâmcılar, II. Abdülhamid’e, “istibdat, ittihad-ı İslâm, hilafet, meşrutiyet, hürriyet, din ve Caner ARABACI 239 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm yenileşme” konularında farklı düşünerek muhalif olmuşlardır. 1876 darbesi, ardından zamansız başlatılan Osmanlı-Rus Harbi, Sultan Abdülhamid’i, dışa karşı içeride bütünlüğü sağlamak üzere mesaisini, muhalif sesleri bastırmaya yöneltir. İdareyi disipline etme çabası, tepkileri büyütür. Sansür idaresi, 1864’ten itibaren devam etmektedir. Ona Yıldız istihbarat sistemi eklenmiştir. Devlet; hazineden maaş alan, Osmanlı nimetiyle gırtlaklarına kadar dolu ama ihanet içinde olanları tanımak, izlemek ister. Kendi devletini yıkmak, kendi padişahının canına kıymak karşılığı, yabancı devletten para alan devlet adamlarının varlığı korkunçtur. Daha kötüsü, paslaşması gerekenlerin, yüksek değerler adına dayanışamamalarıdır. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 240 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Aksel, Malik, İstanbul’un Ortası, Kapı Yayınları, İstanbul 2011. Arabacı, Caner, “Mehmet Âkif’in Mısır Hayatı Üzerine”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi Yayını, Ankara 2008, s. 38-51. ——, “İttihat ve Terakki Basını”, İkinci Meşrutiyet Devrinde Basın ve Siyaset, ed. Hakan Aydın, Palet Yayınları, Konya 2010, s. 73-171. ——, “Âkif ve Abdülhamid İlişkisi”, 80 Yıl Sonra Mehmed Âkif Ersoy, ed. Enes Dağ, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2017. Bediüzzaman Said Nursi, İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi Veya Divan-ı Harb-i Örfi, Rnk Neşriyat, İstanbul 2014. Birinci, Ali, “Mehmet Âkif’in Tahsil Hayatından Bir İsim: Hoca Mehmet Kadri Nâsıh Efendi”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2008, s. 18-25. Cerrahoğlu, A. (Kerim Sadi), Bir İslâm Reformatörü Mehmet Âkif, İstanbul Matbaası 1964. Çakan, İsmail L., “Babanzade Ahmet Naim”, DİA, C. IV, İstanbul 1964, s. 375-376. Çitçi, Selahattin, “Namık Kemal’in Eserlerinde Rusya ve Ruslar”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü yayını, C. XXV/ Bahar, s. 29-56, İstanbul 2015. Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2002. Emil, Birol, Mizancı Murat Bey, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, Yayına Hazırlayan: Necmettin Türinay, TOBB yayını, Ankara 2011. Eşref Edip (Fergan), Mehmed Âkif Hayatı-Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Sebîlürreşad Neşriyatı, c. I, İstanbul 1381 h./1962. İrtem, Süleyman Kâni, Yıldız ve Jön Türkler-İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi, Yayına Hazırlayan: O. S. Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999. İz, Mahir, Yılların İzi, Kitabevi yayını, İstanbul 1990. Karaer, Nihat, 2011, “Mehmet Akif ve Sultan II. Abdülhamid”, Selçuk Üniversitesi/ Caner ARABACI 241 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters, sy. 26, s. 137-144. Kocabaş, Süleyman, Sultan II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Yayınları, İstanbul 1995. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1980. Kuntay, Mithat Cemal, Mehmet Akif Ersoy, Türkiye İş Bankası yayını, Ankara 1990. Küçük Sevı̇l, Hülya, İttihat ve Terakki Döneminde İslâmcılık Hareketi (1908-1914), yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005. Okay, Orhan, Mehmed Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara 1998. Sâfi, İhsan, “Mehmet Âkif’in Hürriyet’e (İkinci Meşrutiyet’e) Bakışı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. XXX, 2003. s. 387-402. Sılay, Mehmet, Seyyâh-ı Beyâban Mehmet Akif (Mehmet Akif’in Seyahatları), Erguvan Yayınevi, İstanbul 2009. Tekin, Mustafa, 2011, Dönemin İslâmcılarının II. Abdülhamid’e Bakışı, Birey ve Toplum, C. I, sy. 1, Bahar 2011, s. 41-60. Topuz, Hıfzı, Vatanı Sattık Bir Pula-Namık Kemal’in Romanı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013. Üyepazarcı, Erol ve Ahmet Ümit, “Sultan II. Abdülhamid’in Polisiye Roman Merakı”, Yıldız Saray Sohbetleri. Yıldız Teknik Üniversitesi Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını, İstanbul 2016, s. 64-81. Yavuz, Yusuf Şevki, 1995, “Elmalılı Muhammed Hamdi”, DİA, C. XI, İstanbul, s. 57-62. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 242 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 243 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid Han Döneminde Osmanlı Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Dünyası 244 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 245 Sultan II. Abdülhamid Dönemi Eğitim ve Ekonomi’ye Yeniden Bir Bakış Mehmet BULUT* Osmanlılar kurdukları ekonomik sistemle ülkenin her köşesindeki insanın ihtiyaçlarını yerinde karşılamayı ve herkesin “kimseye muhtaç olmadan kendi kendine yetecek düzeyde bir iş ve üretim ünitesiyle hayatını devam ettirmesini” temin edecek bir yapı ve sistem inşa etmişlerdi. Modern Batı’da XIX. yüzyılda ortaya çıkan makineleşme ve sanayileşme dönemine kadar da bu yapının Osmanlı insanının mutlu bir şekilde hayatını devam ettirmesini temin ettiği söylenebilir. Ancak özellikle Avrupa merkezli modern kapitalizmin merkez güçlerinin ekonomileri için başta hammadde temini, tedariki ve kontrolü olmak üzere aralarındaki rekabetin artması yanında başlangıçta tekstil ve demir-çelik hammaddesine dayalı rekabetin yüzyılın sonlarına doğru petrolün ucuz temini, tedariki ve kontrolüne evrilmesi ile bu güçlerin Osmanlı ülkesi üzerindeki planları II. Abdülhamid döneminde tüm yönleriyle belirgin hale gelmiştir. XIX. yüzyıl Osmanlı coğrafyası ve insanı için zor ve uzun bir yüzyıl olmuştur. Bunun en önemli nedeni Batı merkezli ortaya çıkan modern milliyetçilik ve kapitalist sanayileşmenin doğurduğu sosyal, ekonomik ve siyasî gelişmelerdir. Büyük güçler arasında ortaya çıkan rekabete belki de dünya üzerinde en uzun dönem direnen Osmanlı ülkesi olmuştu. Bu direnç Batılı güçlerin dünyaya açıldığı ve geliştirdikleri modern kapitalist yöntemlerle 245-261 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Prof. Dr., İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İşletme ve Yönetim Bilimleri Fakültesi, İktisat Bölümü. 246 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Asya, Afrika ve Amerika kıtalarını ve kaynaklarını kontrolleri altına almayı başarmalarına rağmen Osmanlılara bu anlamda bir üstünlük sağlayamamışlardı. Osmanlılar kurdukları güçlü ve tutarlı sitemleri ile üç kıtadaki insan ve topluluklarını belki de tarihte en uzun dönem barış ve huzur içinde bir arada yaşatmayı başarmışlardı. Ancak bu durum XIX. yüzyılda değişmeye ve Osmanlı coğrafyasında yaşayan nüfus dışarıdan özellikle de Batı’da ortaya çıkan gelişmelerden ciddi bir biçimde etkilenmeye başlamıştı. Bu etkileşim, Tanzimat ile birlikte XIX. yüzyılın ortalarından itibaren sistemde de ciddi değişikliklerle Osmanlı Devleti ve insanının gündemine geldi. Hiç şüphesiz bu değişiklikler yüzyılın ikinci yarısında hızlandı ve yüzyılın son çeyreğine girilirken Sultan II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde belki de en çok eğitim ve ekonomi alanındaki değişimi gündeme getirdi. Sultan II. Abdülhamid’in ekonomi ve eğitim alanında gerçekleştirdiği atılımlar kimine göre başarı dolu hatta soraki dönemlerin Osmanlı bakiyesi topraklardaki başarının güçlü temellerini oluştururken bazılarına göre ise iflas eden, çözülen ve dağılan Osmanlı ülkesinin gidişatının tabii seyrine katkıdan başka bir etkisi olmamıştır. II. Abdülhamid en çok tartışılan devlet adamlarından biridir. Ülkemizde bazı kesimlere göre “Kızıl Sultan”, bazılarına göre ise “Ulu Hakan” dır. Oysa her insan ve her yönetici gibi onun da hataları olmasından daha tabii bir durum yoktur. Ancak varsa hataları gerçekleştirilen büyük başarıların görmezden gelinmesine sebep olmaması gerekir. Sultan II. Abdülhamid’in ebedi âleme göç ettiği 1918 yılından yüz yıl sonra artık her yönüyle doğru anlaşıması ve gelecek nesillere de doğru anlatıması için şartlar olgunlaşmıştır. Eğer hala varlıkları devam ediyorsa her iki taraf için de yeteri kadar O’nun dönemine soğukkanlı ve adil bir bütünlük içinde bakmak mümkündür. Genel itibariyle iktidarı döneminde aydın kesiminin muhalefetiyle karşılaşan ancak Osmanlı milleti tarafından bağrına basılan ve halkın dilinde “Sultan Hamid” olarak anılan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’nin 34. padişahı olarak devletin zor zamanları olarak bılinen 1876-1909 yılları arasında 33 yıllık dönemde devleti yöneten kişi oldu. Osmanlı’yı dünyada kurulan en güçlü devletler kategorisinde değerlendirenler açısından Sultan Hamid ayrı zamanda “Son İmparator” idi. Müslümanlar ve Türk dünyası için ise taMEMMET BULUT 247 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm rihte kurdukları en uzun ömürlü devletin “Devlet-i Ali Osmani” nin köklü geleneğine yaslanarak çağın gereklerine göre yeniden yapılanmasında ve iddiasını sürdürmesinde en önemli rolü oynayan kişiydi. Hiç şüphesiz, Sultan II. Abdülhamid, 1909 yılında tahttan indirildiğinde Osmanlı Devleti dünyanın en güçlü ilk 5 devletinden biriydi. Sultan II. Abdülhamid, bunu sağlamak için hukuk ve diplomasiden siyasete, eğitimden ekonomiye kadar birçok alanda önemli adımlar attı ve yatırımlar gerçekleştirdi. Bununla birlikte, Sultan Abdülhamid 1876 yılında devletin başına geçmeden bir yıl önce, 1875 yılında devlet borçlarla ilgili önemli bir karar almış ve dış borçlarını hali hazırdaki faiz oranları ve önerilen şartlarla ödeyemeyeceğini ilan etmişti. Bu durum her ne kadar Avrupa ve Amerika’da da ilgili dönemde finansal ve mali kriz olsa da Osmanlıların ekonomik ve finansal açıdan özellikle de dış piyasalarla ilişkilerde bazı zorluklarla karşı karşıya olduklarını göstermektedir. Dolayısıyla başta ekonomi ve finans alanı olmak üzere uluslararası ilişkiler ve diplomasi alanında II. Abdülhamid Han’ı zor günler beklemekteydi. Bu çalışmada, genel olarak Sultan II. Abdülhamid’in eğitim ve ekonomi alanında gerçekleştirdiği yatırımlar ve ulaşılan sonuçlar üzerinde durulacaktır. Ekonomi Anakronizme düşmeden peşinen ifade etmekte yarar görülen bir kaç hususun altını çizmekte yarar vardır. Osmanlılar XVIII. ve XIX. yüzyılda Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşanan sanayileşme gibi bir gerçekliği tecrübe et/de/mediler. Son yıllardaki araştırmalar bunun ıskalanmış olmaktan ziyade bilinçli bir tercih olduğunu göstermektedir. Deyim yerindeyse, Batı tarzı sosyal maliyeti yüksek bir sanayileşme yolu yerine, insanı merkeze alan dünya görüşü çerçevesinde tabii, insani ve dengeli bir iktisadi ve sosyal gelişme yolunu izlemeyi tercih ettiler. Sermayenin belli ellerde temerküz etmesi ve belli bir sınıfın (burjuva) öncülüğünde büyük halk kitlelerinin emeğinin ve ülkenin temel kaynaklarının sömürülmesini temel alan bir sanayileşme sürecine dahil olmadılar. Tabiatıyla belli sınırları, hudutları gözeten ve önceliği insan olan bu tercih, Kuzey Batı Avrupa ile mukayese edildiğinde XIX. yüzyıldan itibaren iktisadi büyümede belli alanlarda belli bir oranda farklılaşma tezahürlerini beraberinde getirmiştir. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 248 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Batı Avrupa’da sanayi devrimi olarak adlandırılan süreçte el emeği yerine makinenin XVIII. yüzyılda tekstil ve XIX. yüzyılda da demir çelik üretimi alanında devreye girmesi ile Osmanlılar’ın bu alanlardaki gelişmelerde yukarıda üzerinde durulan (bilinçli!) tercihten öte bir de devletin karşılaştığı savaşların doğurduğu maliyetler ve sahip olunan kaynakların tahsisindeki zorunlu tercihler iki dünya arasında varsa ekonomik alandaki farklılaşmanın anlaşılmasını kolaylaştırabilir. Sultan II. Abdülhamid’in XIX. yüzyılın son çeyreğine girilirken iktidara geldiği (1876) dikkate alındığında o zamana kadar tekstil ve demirçelik sanayi alanında Batı ile Osmanlılar arasında belli bir düzeyde bir fark ortaya çıkmıştı. Sultan Hamid, bu açığı fark eden ve bununla ilgili başta demirçelik ve tekstil alanı olmak üzere ekonomik alanda önemli yatırımları hayata geçirme konusunda önemli bir kararlılık ortaya koyduğu ve bu yatırımları gerçekleştirdiği görülmektedir. Traktörün 1889’da icat edilmiş olması, ancak 1913’te ticari bir hüvviyete bürünmesi, otomobil sektöründe ilk seri üretime XIX. yüzyılın sonlarında başlanması, ilk çamaşır makinesinin 1908, elektrikli süpürgenin 1910, ilk buzdolabının 1914 ve televizyonunda 1930 larda üretildiği dikkate alındığında belli başlı makine ve sanayi ürünleri alanındaki önemli gelişmelerin Osmanlılar’ın son dönemlerinde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki II. Abdülhamid dönemi de dahil XX. yüzyılda Türkiye’de geç kalınan sanayileşmeye ilişkin karar ve uygulamalar konusunda Osmanlıların sorumlulukları buradaki verilere bakıldığında tartışma konusu edilebilmekte ve sanki Osmanlılara biraz fazlaca haksızlık edildiği gibi bir sonuca ulaşılabilmektedir. Diğer taraftan dünyanın ilk denizaltısını 1719, dünyanın ilk arabalı vapuru olan Suhuleti 1871 yılında Osmanlılar’ın gerçekleştirdiğini de not etmekte yarar bulunmaktadır. II. Abdülhamid döneminde demiryolları İç Anadolu’nun tahıl yetiştirilen bölgelerine kadar girdi ve bu üretim alanları dünya pazarıyla buluşmuş oldu. Tahtta kaldığı 33 yıllık dönemde aşar vergisinden elde edilen kazanç %79’a yükselirken, Anadolu’dan yapılan tarım ihracatının değeri % 45 arttı.1 Bunlar nüfusta muhaceret, dönüşüm ve değişimlerin yaşandığı dönemde gerçekleşti. 1 Donald Quataert, D. Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş: 1881-1908, çev. Ş. Tekay, 1987, Ankara. MEMMET BULUT 249 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tablo 1. Osmanlı Devleti’nin Nüfusu, 1874-1914 (milyon) Tarih Balkanlar Anadolu Toplam 1874 14.8 9.4 29 1884 4.8 9.8 19 1890 6.3 1894 27 1897 5.6 11.4 29 1906 21 1914 1.9 12.5 21 Kaynak: Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, Madison, Wisconsin, 1985, s.109-14 ile Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi şartları Hakkında Bir Tetkik, İstanbul, 1970. s. 52-53’ten derlenmiştir. XIX. yüzyıl Osmanlılar için zor yılların yaşandığı bir dönemdir. Yüzyılın başlarından II. Abdülhamid’in vefat ettiği yıl olan 1918 yılına kadar geçen 118 yılın 53 yılında harp durumuyla karşı karşıyaydılar. 93 Harbi olarak bilinen 1877-78’deki Osmanlı Rus savaşı özellikle Balkanlar, Kırım ve Kafkasya bölgesinden Anadolu’ya doğru ciddi düzeyde bir nüfus hareketi ve muhacerete sebep olmuştur. Nufustaki değişim dolayısıyla işçi sayısındaki azalmanın üretim üzerindeki etkisini tahmin etmek güç değildir. Osmanlılar bu gerçekliklere rağmen II. Abdülhamid döneminde ekonomide belli düzeyde istikrarlı bir üretim artışı gerçekleştirebilmişlerdir. Son yıllarda yapılan araştırmalar, Osmanlı ekonomisinin XIX. yüzyılın başlarından Sultan II. Abdülhamid döneminin sonlarına kadar neredeyse 10 kat büyüdüğünü göstermektedir. II. Abdülhamid döneminde milli gelir artışı yıllık ortalama %1,5′larda seyretmiştir ki, bu, o devir için Osmanlı Devleti’nin dünyada en hızlı büyüyen ülkeler içinde yer alması demektir. XIX. yüzyıldaki büyümede tarım, ticaret ve hizmet sektörlerinin önemi devam etmekle birlikte özellikle sanayileşmenin ve bu alanda da tekstil yanında en önemli alanlarından biri demir çelik yatırımları ve ulaşım alanındaki yatırımların belirleyici olduğu bilinmektedir. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 250 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Büyüme ve Sanayi Osmanlı Devleti’nin Kuzey Batı Avrupa’daki gibi bir sanayileşme sürecinden farklı bir yol izlediği bilinmektedir. Sultan II. Abdülhamid dönemi deyim yerindeyse gecikmiş sanayileşme hamlesinin devlet öncülüğünde başlatıldığı dönem olarak görünmektedir. Tekstil sanayi alanında Eyüp Defterdar fes ve yünlü kumaş fabrikası, fes ve melbusat-ı askeriye fabrikası, Darülaceze Hamidiye fes fabrikası, Bakırköy bez fabrikası, Bursa ipekli ve dokuma fabrikaları, İzmit (Kocaeli) pamuklu kumaş ve pamuk ipliği (Çulhane fabrikası) fabrikası, Edirne pamuklu kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, İzmir ipek-pamuk ve mensucat fabrikası, Adana askeri elbise fabrikası ve boya atölyesi, Rize keten bezi fabrikası, İstanbul Yedikule iplik fabrikası, Tarsus iplik fabrikası ve Bursa iplik fabrikaları kurulmuştur. Tablo 2. Yıllık Ortalama Büyüme Hızları (%) Dönem 1820-1914 Batı Avrupa ve ABD 1.3 Güney Avrupa 0.8 Osmanlı Devleti 0.6 Asya 0.2 Güney Kore 0.3 Hindistan 0.2 Çin -0.1 Kaynak: Şevket Pamuk, “Dünya’da ve Türkiye’de İktisadi Büyüme, 1820-2005”, Uluslarararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları Dergisi, 2007, ½, s.3-26’ da Tablo 1’den derlenmiştir. Anadolu dışındaki topraklarda Irak-Musul dokuma sanayii, Halep kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, Selanik kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, Beyrut ipekli kumaş ve Trablus ipek fabrikaları kurulmuştur. Sultan Hamid tekstil dışında da önemli bir fabrikalaşma süreci başlatmıştır. Beykoz kâğıt fabrikası, Beyrut kâğıt fabrikası, Yıldız çini ve porselen fabrikası, Paşabahçe cam fabrikası, Çubuklu cam fabrikası, Küçükçekmece ve Beyrut kibrit fabrikaları, Beykoz kundura fabrikası, Diyarbakır deri ve MEMMET BULUT 251 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm kundura fabrikası, Musul deri ve kundura fabrikası, Beyrut deri ve kundura fabrikası, Selanik konserve fabrikası, Konya güherçile fabrikası, İstanbul Kireçburnu ile Selanik ve Beyrut’ta tuğla ve Kiremit fabrikaları kurulmuştur. Ulaşım XIX. yüzyıldaki sanayileşme sürecinde en önemli alan demiryolu yatırımları olmuştur. Osmanlı Devleti de bu sürece ilgili yüzyılın ikinci yarısında özellikle de Sultan Abdülhamid-i Sani döneminde katılmıştır. Üç kıtaya yayılan geniş Osmanlı ülkesindeki demiryolu yatırımları XIX. yüzyılın ortalarından itibaren başlatıldı. Avrupa ile Balkanlar, Asya ve Afrika kıtalarına da Anadolu ve Kuzey Afrika ve Batı Asya’ya (günümüzde Batılılar tarafından Ortadoğu olarak adlandırılan bölge) döşenen raylarla geniş Osmanlı coğrafyasının dünyanın üç kıtasıyla bağlanmasının temellerini Sultan II. Abdülhamid atmıştır. Osmanlı topraklarında ilk demir yolu yatırımları 1851 yılında İskenderiyeKahire (211 km) arasında imtiyaz sahibi olan İngilizler tarafından başlatıldı. Anadolu’da yapılacak ilk demir yolu olan İzmir-Aydın hattı için 1856’da İngiliz Ottoman Railway Company (ORC) firmasına imtiyaz verildi. Osmanlı Balkan coğrafyasındaki ilk demiryolu yatırımları da 1860 yılında Köstence-Çernevo’da demiryolu hattının yapımıyla başlandı. Osmanlı’da demir yolu ağırlıklı olarak II. Abdülhamid döneminde yapılmıştır. 1881’de 1780 km olan demir yolu uzunluğu 1907-1908 dönemine kadar 5883 km’yi bularak Abdülhamid’in hükümdarlığı boyunca üç misli bir artış göstermiştir. Osmanlı Devleti, 1854-1922 döneminde başlıca 9 demiryolu hattı inşa etmiştir. Bunlar sırasıyla, Rumeli Demiryolları (2383 km), Anadolu Demiryolları (2424 km), İzmir-Kasaba (695 km), İzmir-Aydın (610 km), Şam-Hama (498 km), Yafa-Kudüs (86 km), Bursa-Mudanya (42 km), Ankara-Yahşihan (80 km) olmak üzere Osmanlı döneminde toplam 8.619 km demiryolu inşaa edilmiştir. Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırlarındaki ilk demiryolu 1860 yılında bir İngiliz şirketi tarafından kurulan İzmir-Aydın hattının bir bölümüdür. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 252 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sonra sırasıyla; 1865’te İzmir-Kasaba, 1869-1877 yılları arasında Şark Demiryolları (Rumeli hattı) döşendi. Daha sonra 1872’de Anadolu-Bağdat ve Cenup demir yolları, 1874’de Mudanya-Bursa, 1899’da Horasan-Sarıkamış ve Sarıkamış-sınır hatları döşendi. Osmanlı döneminde inşa edilen demir yollarından Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde 4112 km kalmıştır. İstanbul’un Avrupa’ya demiryolu bağlantısı 1888’de Sultan Hamid döneminde tamamlandı. Şark Ekspresi (Orient Express) İstanbul’a geldi. İstanbul-Viyana seferleri başlatıldı. 1890 yılında Sirkeci garı açıldı. 1892’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattının işletmeye açılması sağlandı ve 1893–1896 İstanbul-Selanik demiryolu hattının yapımı gerçekleştirildi. 1893’te Haydarpaşa-İzmit hattı Adapazarı-Eskişehir-Polatlı üzerinden Ankara’ya kadar uzatma çalışmaları tamamlandı. 1894 yılında Selanik-Manastır demiryolu hattı tamamamlandı. 1894’te Anadolu Osmanlı Şimendifer Kumpanyası tarafından Eskişehir Kütahya hattı hizmete açıldı. 1896’da Eskişehir-Konya hattı tamamlandı. İstanbul-Konya arası 2 güne indi. Sultan Abdülhamid, 1900 yılında Şam-Medine ve Basra-Kudüs hatlarını içeren “Hicaz Demiryolları” olarak bilinen ve İstanbul ile Kutsal Topraklar (Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere ve Kudüs-ü Şerif) arasındaki ulaşımı ve etkileşimi güçlendirmek, hacıların güvenli bir şekilde hacca gidip gelmesini temin etmek, bölgeler arasındaki kültürel, ticari ve ekonomik ilişkileri güçlendirmek, bölgelere taşınacak askerlerin ulaşımını kolaylaşmak, kısacası geniş Osmanlı coğrafyasının imar ve irfanını yükseltmek üzere meşhur Hicaz demir yolunun inşa sürecini başlattı. 1900 yılında yapımına başlanan ve 1908 yılında Şam-Medine arasındaki kısmı tamamlanarak Sultan II. Abdülhamid döneminde resmen hizmete giren Hicaz demiryolu 1464 km’den oluşmaktaydı. Bu demiryolu Hicaz’ın Osmanlılar’ın elinden çıktığı 1919 yılına kadar toplamda 1900 kilometreye ulaşmıştır. Dış Borçlar Meselesi Osmanlılar 19. yüzyılın ortalarına kadar dış borca başvurmadılar. İlk dış borcu 1854 yılında aldılar. Dış borçları iki döneme ayırmak mümkündür. MEMMET BULUT 253 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid öncesi ve O’nun tahta çıktığı 1876 sonrası dönemdeki dış borçlar meselesi. 1854-1875 dönemine kadarki dönemde alınan dış borçların maliyeti ve bu borçların ne kadar verimli yatırımlarda kullanılmış olduğu ile 1876-1909 dönemini kapsayan Sultan II. Abdülhamid dönemi arasındaki fark üzerinde önemle durulması ve analiz edilmesi gerekir. Şurası açıktır ki Sultan Abdülhahamid’in tahta çıktığı dönemden sonrası için dış borçlarla ilgili alınan kararlar ve borç verenlerle Osmanlı devleti arasındaki müzakereler ve bunların sonuçları içeriden ve yerli bir analitik yaklaşımla değerlendirildiğinde iki dönem arasında önemli farklar olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle de alınan borçların maliyeti ve borçlardan ele geçen sermayenin kullanıldığı alanlar ve yapılan yatırımlar dikkate alındığında Sultan Abdülhamid dönemindeki durumun çok daha tutarlı ve sağlıklı bir borç yönetim dönemi olduğu ifade edilebilir. Finans kapitalizminin ilk önemli krizi Mayıs 1873’te Avrupa’da ortaya çıktı. Bu mali ve finansal kriz Amerika’yı da etkiledi ve Newyork borsasında sert düşüşlere ve önemli kayıplara neden oldu.2 Bu mali ve finansal kriz dünyada etkili olurken Osmanlıları etkilememesi düşünülemezdi. Dolayısıyla genelde 1875 yılında adeta Osmanlıların borçlarını ödeyemez durumda oldukları şeklindeki yaklaşım yerine bu krizi de bahane ederek Osmanlı yönetim elitinin borçları yeniden yapılandırma ve o zamana kadar yüksek düzeyde seyreden borçlanma maliyetini daha makul düzeylere çekme stratejisini devreye soktuklarını düşünmek daha tutarlı bir yaklaşım gibi görünmektedir. Sultan II. Abdülhamid dönemi politikalarının en belirgin özelliği, dünyadaki gelişmeleri ve dengeleri yakından takip ederek zamanında ülke lehine olacak ekonomik ve siyasi politikaları devreye sokmak olmuştur. II. Abdülhamid dönemine ait önemli tartışma konularından biri de Düyûn-ı Umumiye (Genel Borçlar) idaresinin 1881 yılında kurulmuş olmasıdır. 1881 Aralık’ında Muharrem Kararnamesi ile kurulan ve ertesi yıl çalışmalarına başlayan Düyûn-ı Umumiye İdaresi, Osmanlı Devleti’nin temsilcilerinin de yer alacağı, ödenmesinde güçlük çekilen borçların yerli inisiyatifle 2 J.K. Galbraith, A Short History of Financial Euphoria, New York 1990, s. 53-69. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 254 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm tasfiyesini teminen kurulduğu söylenebilir. O günkü şartlar çerçevesinde bakıldığında, bu yapının Osmanlı bütçesinin tanzimi ve disipline edilmesine ve maliyenin rasyonelleşmesine katkıda bulunduğu görülmektedir. Borçların en yüksek olduğu dönemde, Düyûn-ı Umumiye idaresinin kurulduğu yıl olan 1881 yılında toplam borçların bütçeye oranı % 51 düzeyinde olduğu görülmektedir. “Alacaklılar bu kararnâme ile alacaklarının ödenmesini garanti altına almış oluyorlardı. Osmanlı hükümeti de borçlardan % 54’e varan bir indirim elde etmişti. Ayrıca faiz hadleri %9’lardan %1’e kadar düşürülmüştü. En önemlisi, Bâbıâli bu kararnâme ile Avrupa devletlerinin muhtemel müdahalesini önleyebilmişti.”3 Görüldüğü üzere Düyûn-ı Umumiye idaresi ile Osmanlı Devleti borçlarını yeniden yapılandırmış ve borçlarda hem yekün ve hem de borçlanma maliyeti anlamında önemli avantajlar elde etmiştir. Düyun-u Umumiye İdaresi, kurulduktan sonra Osmanlıların dışarıdan aldıkları borç miktarı artmamış, tersine azalmıştır. Bu idare sayesinde birikmiş olan dış borçlar büyük ölçüde kapatılmış, buna rağmen yeni borç alma oranı, ödenen miktarın daima altında kalmıştır. XIX. yüzyıl dünya ticaretinde önceki hiçbir yüzyılla kıyaslanamayacak düzeyde bir artış ortaya çıkmış ve yüzyılın başından sonuna dış ticarette 25 kat artış ortaya çıkmıştır. Şüphesiz bu gelişmede politik ekonomideki değişim ile ulaşım altyapısında buharlı gemiler ile demiryollarının devreye girmesi en önemli iki etkeni oluşturmuştur. Ön yargılı yaklaşımların göz ardı edilip tutarlı bir bütünlük içinde meseye bakıldığında Osmanlıların da bu gelişmelerden olumlu etkilendikleri ve dünya ticaretindeki paylarını arttırma ve dünya piyasalarıyla bütünleşme konusunda önemli adımlar attıkları görülecektir. Avrupa’daki durgunluğa rağmen 1887-1899 döneminde ihracatın yıllık artışı ortalama % 1.2 düzeyinde gerçekleşmiştir.4 Osmanlı dış ticareti, II. Abdülhamid’in iktidardan ayrıldığı dönemde ihracat ithalattan daha yüksek gerçekleşmiş ve dış ticaret fazlası verilmiştir. 3 Cevdet Küçük ve Tevfik Ertüzün, “Düyûn-ı Umumiyye”, DİA, C. X, İstanbul 1994. 4 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Ankara 1984, s. 27. MEMMET BULUT 255 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Table 3. Osmanlı Devleti’nde Fert Başına düşen milli gelir, 1913 (Dolar ve Pound) ABD Doları ($) İngiliz Pound (£) Eldem (1994) $1.062 £8,85 Maddison (1998; 2000) $1.213 £10 Pamuk (2006) $1.308 £10,9 Broadberry and Klein (2012) $1.407 £12,8 Kaynak: Eldem, Vedat, (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları hakkında bir tetkik, Ankara; Maddison, Angus (1983), A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing Countries, 1700-1980, The Journal of Economic History, 43/1, s. 27-41; Maddison, Angus (2000), The World Economy: A Millennial Perspective/ Historical Statistics, OECD Yayınları; Pamuk, Sevket (2006), Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal of Economic History, 66/ 3, s. 809-828; Broadberry, S., Klein, A. (2012), Aggregate and per capita GDP in Europe, 1870−2000: Continental, regional and national data with changing boundaries, Scandinavian Economic History Review, 60/1, s. 79−107’den derlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin özellikle II. Abdülhamid Han döneminde ekonomide (tarım,sanayi, hizmetler, dış ticaret, ulaşım, vs) önemli başarılar kazandığı ve dünyada en hızlı büyüyen ekonomilerin ilk 10 unda yer aldığı söylenebilir. Tabiatıyla bu konularda daha son söz şöylenmiş değildir. Daha açık ifadeyle genel olarak Osmanlı Devleti’nin ekonomik büyüme alanında modern zmanlarda ortaya koyduğu performans ve özelde II. Abdülhamid dönemine ilişkin büyüme üzerinde daha derinlikşi çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Tablo 2’deki verilerden de anlaşıldığı üzere 1820 ile 1914 döneminde Osmanlı Devleti Doğu’ya göre daha yüksek Batı’ya göre daha düşük düzeyde bir ekonomik büyüme performansı ortaya koymuştur. Bunun Osmanlıların yüzyıllara dayanan dengeyi bozmadan istikrar içinde doğal büyümelerine devam ettikleri şeklinde anlaşıması gerekir. Bunun alternatifi modern batı kapitalizminin insan emeğini sömüren ve insanı bir mal ve meta haline getiren materyalist anlayışın doğuracağı sosyal maliyet ve dengesizlikleri göze almak olurdu ki Osmanlı aklı ve aklı bunu içselleştirip kabul etmemiş görünmektedir. Bu da son derece doğaldır. Çünkü Osmanlı dünyası ve medeniyetinin dayandığı değerler sistemi ve dünya tasavvuru modern kapitalist batı medeniyet tasavvurundan temelden farklıdır. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 256 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tablo 3’teki verilere bakıldığında araştırmacıların Osmanlı Devleti’nde 1913 yılına ilişkin fert başına düşen milli gelir konusunda ulaştıkları sonuçlarda yüzde kırklara yaklaşan bir fark dikkat çekicidir. Bu da bu alanda daha ne kadar önemli ve derinlikli çalışmalara ihtiyaç olduğunu göztermektedir. Bu noktada İngiltere’nin aynı dönemlerdeki fert başına düşen gelirinin 4500-5000 ABD doları civarında olduğunu belirtmekte yarar bulunmaktadır. Bu da Boadbery ve Klein’in (2012) hesaplamalarından hareket edildiğinde Osmanlı Devleti ile dünyanın sanayi gücü olşan güneş batmayan İmaparatorluk arasındaki fert başına düşen gelir farkının 3 kat civarı olduğu görülecektir. 18.yüzyılda başlayan ve iki yüzyılı kapsayan sanayileşme ve büyüme yarışında en gelişmiş Batı Avrupa ülkesinin Osmanlı ülkesiyle fert başına düşen gelir farkının 3 kat düzeyinde bulunması ayrıca derin tetkik ve tahlile muhtaçtır. Ancak özellikle II. Abdülhamid dönemindeki iktisadi büyüme hamlesi ve başarısı dikkat çekicidir. Eğitim Son yıllarda yapılan araştırmaların ortaya koyduğu en önemli sonuçlardan birisi eğitime yapılan yatırımlarla iktisadi büyüme ve gelişme arasındaki pozitif korelasyondur. Bu tarihin her döneminde böyle olmuştur. İster devlet ister özel sektör ister vakıflar yoluyla olsun eğitime yapılan yatırım ve eğitilmiş insan gücü arttıkça ekonomik büyüme ve gelişme bundan olumlu etkilenmiştir. Osmanlı Devleti’nde de özellikle eğitimde belli dönemlerde önemli atılımların yapıldığı görülmektedir. Osmanlılar, Anadolu’daki (Söğüt-Bursa) kuruluştan devletin yeniden kurulduğu Balkanlara (Edirne), İstanbul’un fethinden Devlet-i Aliye’nin son kudretli Sultanı Abdülhamid-i Saniye kadar ilim-irfana ve bunların kurumlarını ihya ve inşa etmeye özel bir önem verdiler. Başta vakıflar yoluyla olmak üzere etkili ve yetkili kişiler eğitime önemli yatımlar gerçekleştirdiler. Selçuklular döneminde Nizamülmülk’ün Anadolu’da attığı temeller Osmanlılar döneminde
Davud-i Kayseri’nin kurduğu eğitim sistemi medreselerle daha da geliştirildi. Sonrasında dönemlerine göre Sultan Fatih ve Kanuni ile çok daha ileri seviyelere ulaştırıldı. Bağdat, Semerkand geleneği önce Anadolu sonrasında Avrupa’ya Balkanlara Osmanlılar eliyle ulaştırıldı. Klasik Osmanlı medrese ve tekke geleneği Sultan II. Abdülhamid dönemine kadar devam etti. MEMMET BULUT 257 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid, XIX. yüzyılın ortalarından itibaren başlayan Osmanlı modernleşme sürecini yerli ve milli değerlere göre Balkanlardan Kuzey Afrika’ya, Kafkaslar ve Karadenizden Anadolu’ya kadar geniş coğrafyada büyük atılımlar ile yeniden yapılandırmaya çalışmış, bu çerçevede ekonomi gibi eğitim ve sağlığa özel bir önem vermiştir. Biz burada Sultan Hamid-i Sani’nin eğitim ile ilgili yatırımlarına ve politikalarına çok genel anlamda bir göz atacağız. Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zaaflardan kurtulup Düvel-i Muazzama (Büyük Devletler) ile hem mücadele etmesi hem de devlet-ebed-müddet analayışı çerçevesinde ilelebed devam edebilmesi için nitelikli, ehliyetli bir münevverler ordusu ile liyakat ve ehliyet sahibi yönetim kadrosunun yetişmesiyle doğrudan ilgiliydi. Dolayısıyla açtığı mektep ve okullarda devletin ve toplumun ihtiyacı olan bu insan açığını hızlı bir şekilde kapatmayı en öncelikli konular arasına almış ve bu alanda önemli yatırımlara imza atmıştır. Osmanlı coğrafyasını her kademeden okullarla donatarak bu eğitim ve yönetim ordusunu ülkenin ve ümmetin geleceği için hazırlamaya çalışmıştır. Bu kurumlarla klasik gelenekle modern birikimi birleştirmeyi amaçlamış ve gelişme açığının kapanmasında eğitimin en az ekonomi kadar önemli olduğu bilinci içinde bu alanda önemli yatırımlar gerçekleştirmiştir. Bu bağlamda idadiler, sultaniler, askeri okullar, yüksek mektepler ve okullar Sultan II. Abdülhamid döneminin simge okulları olarak karşımıza çıkmaktadır. Sultan II. Abdülhamid’in 1878’de Maarif-i Umumiye Nezareti ile kurulan Darül Muallimin ile eğitim meselesine öğretmen yetiştirmekle işe başladığını söylemek yanlış olmaz. Eğitimde ilkokuldan üniversiteye kadar klasik mektepler yanında modern okulların açılmasına özel bir önem vermiştir. İlkokulları köylere kadar götüren II. Abdülhamid Han her yıl ortalama açılan 400’e yakın iptidaiye-mahalle mektebi (ilkokul) ile 1905- 1906 öğretim yılında 10.000’lere ulaşmıştır. Aynı şekilde, tahta oturduğu 1876’da 250 kadar olan Rüşdiye (ortaokul) sayısı, tahttan indirildiği 1909 yılında 900’e ulaşmıştır. Aynı yıllarda idadilerin (lise) sayısını da 100’den fazlaya ulaştırarak, payitaht İstanbul başta olmak üzere Balkanlardan Anadolu’ya gerçekleştirdiği eğitim hamlesiyle ilkokul, ortaokul ve liselerin yaygınlaşması ve modern eğitim düzeyinin gelişmesi için önemli adımlar Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 258 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm atmış ve okullaşma konusunda Onun döneminde büyük bir başarı gerçekleştirilmiştir. Bunların yanında birçok sanat ve meslek okulu da açılmıştır. İlkokul, ortaokul ve liseden sonra yüksekokul ve üniversiteleşme alanında da önemli temellerin II. Abdülhamid Han zamanında atıldığı görülmektedir. Harp okullarının temelini oluşturan Mekteb-i Harbiyeler, Siyasal Bilgiler Fakültesinin çekirdeğini teşkil eden Mekteb-i Mülkiye, Hukuk Fakültesinin temelini atan Mekteb-i Hukuk, Ziraat Fakültesinin alt yapısını oluşturan Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi, Mühendislik Fakültesinin temeli olan Hendese-i Mülkiye Mektebi, Güzel Sanatlar Fakültesinin başlangıcı olan Sanayi-i Nefise Mektebi, ipek böcekçiliğine zemin hazırlayan Harir Dâru’t-ta’limi ve Harir Dâru’t-tahsili mektepleri, Bağcılık ve Aşıcılık Okulu, Orman ve Madencilik Okulu, Polis Okulu, hatta Ankara Numune Çiftliği içerisinde açılan Çoban Mektebi.. Denilebilir ki bu okulların yapılmasıyla günümüz Türkiye’sinin birçok Üniversitesinin temelleri II. Abdülhamid Han tarafından atılmıştır. Bugün içinde İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi’nin yer aldığı Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi’nin açılışında ısrarla durduğunu ifade eden Sultan II. Abdülhamid’in, açtırdığı ilk mekteplerden liselere, Darü’l-fünûndan çeşitli branşlardaki fakültelere; sanat, meslek ve teknik okullara kadar, başlattığı “eğitim hamlesi” hakkındaki değerlendirmesi dikkat çekicidir: “Ben tahta çıktığımdan beri, ilk mekteplerin sayısı on misline çıkmıştır (20 bin mektep)… Liselerimizin seviyesi gayet yüksektir. Mükemmel oldukları herkes tarafından kabul edilir… Memleketin toprakları çok bereketlidir. Ziraatımızı icap eden seviyede tutabilmek için, ziraatçılarımızın modern ziraat ilmini tahsil etmeleri lüzumludur… Halkalı’daki Ziraat mektebini açtırıncaya kadar epey ısrar etmem icap etti.” 5 Ayrıca 1894’te, Abdülhamid’in emriyle Haydarpaşa’daki Tıbbiye Binası inşa edilmeye başlanmış; 1909’da da Askeri Tıbbiye ve Sivil Tıbbiye mektepleri birleştirilerek ismi Dârü’l-Fünûn-u Osmanî Tıp Fakültesi’ne çevrilmişti. Böylece, Osmanlı’nın ilk Tıp Fakültesi Haydarpaşa’da kurul5 Sultan II. Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, İstanbul 1984. MEMMET BULUT 259 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm muş oldu. Osmanlı’nın ilk modern üniversitesi olan İstanbul Üniversitesi “Dârü’l-Fünun”, tahta çıkışının 25. yıldönümüne rastlayan 1901’de yine Abdülhamid Han zamanında açılmıştı. Sultan II. Abdülhamid ilkokuldan ünivesiteye kadar modern mektepler yanında klasik medreselere de yatırım yapmaya devam etmiştir. Onun döneminde Amasya’da Saraçhane Medresesi (1882), Mehmed Bey Medresesi (1890), Sofular Medresesi (1892) ve Çorum İskilip Hamidiye ve Osmaniye Medreseleri (1892), Kayseri Develi Şıhlı Kasabası Hamidiye Medresesi (1891-92), Ürgüp Mehmet Şakir Medresesi (1899), Samsun Süleyman Paşa Medresesi (1904), Bursa Muallim Medresesi (1906), Çankırı’da Hamidiye Medresesi (1906) gibi medreseler inşaa edilmiştir. II. Abdülhamid Dönemi’nde Adana, Ankara, Balıkesir, Bursa, İzmir, Konya , Kütahya, Diyarbakır, Sivas, Trabzon, Amasya, Bilecik-Söğüt, Yozgat, Çanakkale, Çankırı, Elazığ, İstanbul-Çatalca, İzmit, Manisa, Mardin, Aydın, Antalya, Bilecik, Erzurum, Kayseri, Niğde’de idadiler; Bolu, Edirne, Kastamonu, Kırşehir, Burdur, Kırklareli, Maraş, Samsun, Tokat şehirlerinde de rüştiyelerin inşası gerçekleştirilmiştir. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 260 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul 1994. Armağan, Mustafa, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı, İstanbul. Broadberry, S., Klein, A. (2012), “Aggregate and per capita GDP in Europe, 1870−2000: Continental, regional and national data with changing boundaries,” Scandinavian Economic History Review, 60/1, s. 79−107. Bulut, Mehmet, “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’nin Borçları” Türkiye’nin Borçları ve Cari Açık Meselesi, Ankara 2008. s. 17-31. Can, B.Bülent (2000), Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), Tarih vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. Çolak, İsmail, Son İmparator: Abdülhamid Han’ın Gizemli Dünyası, İstanbul 2014. Eldem, Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi şartları Hakkında Bir Tetkik, İstanbul 1970. Galbratih, John Kenneth, A Short History of Financial Euphoria, New York 1990. Hülagü, M.M, Batmaz, Ş. Alan, G (Ed), (2011), Devr-i hamid, Sultan II. Abdülhamid, 5 cilt, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri. Karpat, Kemal, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, Madison, Wisconsin. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK Yayınları, Ankara 1988. Maddison, Angus (1983), “A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing Countries”, 1700-1980”, The Journal of Economic History, 43/1, s. 27-41. Maddison, Angus (2000), The World Economy: A Millennial Perspective/ Historical Statistics, OECD Yayınları. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1983. Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Ankara 1984. Pamuk, Şevket “Dünya’da ve Türkiye’de İktisadi Büyüme, 1820-2005”, Uluslarararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları Dergisi, 2007 ½, s.3-26. MEMMET BULUT 261 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Quataert, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş: 1881- 1908, çev: Ş. Tekay, Ankara 1987. Sultan II. Abdülhamid, Siyasi Hatıratım, İstanbul 1984. Yasamee, Feroze, A.K, Abdülhamid’in Dış Politikası, Düvel-i Muazzama Karşısında Osmanlı, 1878-1888, Çev: Y.S. İnanç, İstanbul 2018. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğitİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 262 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 263 Sultan II. Abdülhamid ve İslâmî Görüşleri 1876 – 1909 “Tarihî/Belgesel İnceleme* Muhammed Alî Muhammed UFFÎN** Allah, Kurân-ı Kerîm’in Enbiyâ sûresinde şöyle buyurmuştur “Hayır, biz hakkı batılın üzerine atarız da beynini parçalar. Bir de bakarsın yok olup gitmiş. Allah’a karşı yakıştırdığınız nitelemelerden ötürü yazıklar olsun size!” (Enbiyâ sûresi 21/18) Evet, batılın devamlılığı yoktur. Hakikat ile beraber varlığını sürdüremez. Hakikati iddia eden her insanın hak edene hakkını vermesi gerekmektedir. Her ne kadar aradan uzun zaman geçip üzeri tozlansa da, hakikat için öyle bir gün gelir ki örtülerinden kurtulup açığa çıkar. Bununla birlikte özgür ve aydın kalemlerin de bulunması gerekmektedir. Ki bu kalemler İslâm ümmetinin bir emniyet supabı gibidir. Ne zaman ümmetin durumunu ıslâh etmek için bir kişi ortaya çıksa, çeşitli ulusların saldırılarına maruz kalıp kendisine birtakım komplolar kurulmuştur. İşte Sultan II. Abdülhamid de o dönemde kin ve nefretten kaynaklı bu iftiralardan nasibini almıştır. 263-307 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Bu çalışma Hüseyin Ölmez tarafından Arapça’dan Türkçe’ye tercüme edilmiştir. ** Dr. Öğr. Üyesi, Musul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Musul, Irak. 264 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid, tarihçilerin müellefatında büyük yer edinmiş şahsiyetlerden birisi sayılmaktadır. Osmanlı Devleti’nin en zor ve en önemli merhalelerini geçirdiği bir dönemde tahta çıkmıştır. Bu dönem, devletin zayıflayıp Avrupalılar ve Yahudiler tarafından saldırılara uğradığı ve dünyanın en güçlü imparatorluklarından birini devirmeye çalıştıkları bir dönemdir. Bu imparatorluk, hâkimiyetini mümkün olabilecek en büyük alana yaymıştır. Öyle ki; Avrupa, Afrika ve Asya’ya ulaşmıştır. Şüphesiz bu durum hiç kimseye gizli kalmayacak kadar aşikâr bir durumdur. Sultan II. Abdülhamid, yaklaşık 33 sene süren hükmü boyunca dâhilden ve hâriçten maruz kalınan çeşitli sıkıntılara rağmen devletinin kalkınmasını temin edebilmiştir. İlgili dönem, Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren büyük olaylara şahitlik etmiş ve bu dönemde Sultan II. Abdülhamid hakkında birçok kitap, dergi ve ansiklopedik eserlerde farklı dillerde yazılar kaleme alınmıştır. Her ne kadar bu kaynaklar çeşitlilik arz etse de Sultan’ın ve döneminde İslâm’a ve Müslümanlara yaptığı hizmetlerin hakkı tam olarak teslim edilmemiştir. Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’nin otuz dördüncü padişahı olup en uzun süre tahtta kalan padişahlardan biridir. 1266 h./1850 m. senesinden itibaren –Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Dönemine tanıklık ettiği sıralarda– kardeşi V. Murad ile beraber sarayda özel bir eğitim aldı. Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’ne gözünü dikmiş emperyalist hücumlara ve devletin aleyhine düzenlenen entrikalara karşı koyabilmek adına İslâm kuvvetlerinin konsolide edilmesinin zaruri olduğunu düşünüyordu. Bundan dolayı İslâm birliğini tesis etme amacını hilafeti temsil eden Devlet-i Osmaniyye’nin yüksek siyaseti olarak vaz` etmiştir. Böylece de Çin, Hindistan ve Afrika Müslümanları arasındaki kardeşlik bağlarını güçlendirmeye çalışmıştır. Aynı şekilde Japonya’ya resmî heyetler göndermiştir. Bunlara ek olarak ise, İngilizlerin ve Rusların eline geçen konjonktürel fırsatları devre dışı bırakmak adına İran ile mutabakat yapmaya gayret etmiştir. Bu durumu hariçte ve dahilde bulunan bütün Müslümanları, kendisi ve devleti etrafında birleştirilebileceği bir fırsat olarak görüyordu. Müslümanları birleşmeye davet eden bu çağrının, İslâmî görüşlerini hayata geçirebilmek için ona katkı sunacağı fikrindeydi. Fakat bu hedefini gerçekleştirmek için birçok güçlükle yüzleşmesi ve tüm engelleri aşana kadar çalışması gerekiyordu. Bu gayesini gerçekleştirebilmek adına birçok din adamı/hatipten ve çeşitli vasıtalardan faydalanmıştır. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 265 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı hilafetinin şemsiyesi altında toplanmış bir İslâm toplumu ve birliği fikrine çağrı yapmıştır. Bu birliğin Osmanlı Devleti’nin zayıfladığı ve Avrupa devletlerinin İslâm âlemi üzerindeki emellerini gerçekleştirmek istedikleri bir vasatta son derece zaruri olduğu kanaatini taşımıştır. Müslüman birliğini tesis etmenin devletteki zayıflamaya son verip, emperyalist saldırıları ve yabancı nüfuzunu engelleyebileceğini düşünmüştür. Bundan dolayı bu fikre inanmış bazı din adamları da Sultan II. Abdülhamid’e yaklaşmıştır. Bu yakınlaşmadaki temel motivasyon ise; İslâm’ın içine karışmış bid’at ve hurafelerin terk edilmesi ve ıslahatlar kanalıyla saf ve sahih olan dine dönme isteğidir. Sultan II. Abdülhamid, bilimsel gelişmeyi/ilerlemeyi de desteklemiştir. Ancak o, İslâmî bloklar ya da farklı gruplar halinde bölünme fikrini reddetmiş ve tüm bu blokları tek bir halife etrafında el ele vermeye davet etmiştir. İslâm birliği fikri, Sultan II. Abdülhamid’in dış politika alanında dayandığı üç temel dayanak noktasından bir tanesidir: - Birinci dayanak noktası, özellikle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde karşı karşıya kaldığı zayıflık açıkça ortaya çıktıktan sonra ihtilafların diplomatik yollarla çözüme kavuşturulması ve ateşkes uygulanması siyasetidir. - İkincisi, “düşmanın silahı ile silahlanma” diye anılan uygulamadır. Bu da düşman kuvvetlerinin arasına tefrika sokup onları birbirine vurdurmaktır. Sultan, Britanya’yı istediği şartlara razı olmaya mecbur bırakmak için Almanya ile zahiren bir ittifak kurmuş ve Alman İmparatoru’nu İstanbul’da ağırlamıştır. Aynı şekilde, Berlin – Bağdat demiryolu imtiyazını da Almanya’ya vermiştir. Bu hamleler, Britanya’nın sürekli artan düşmanca tutumunda diretmesine ve tarihi eser çalışmaları bahanesi altında Irak’ta yaptığı petrol arama çalışmalarına bir cevap mahiyeti taşımaktadır. - Üçüncüsü ise, İslâm birliği fikridir ki bununla Hindistan Müslümanlarının Britanya’ya karşı hilafetin yanında yer almaları ve yardım seferberliği yapmaları hususlarında başarı sağlamıştır. Aynı şekilde Rusya ve Semerkant Müslümanlarına ulaşıp Çarlık Rusya’sı karşısında durmalarını sağlamakta da başarılı olmuştur. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 266 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm İslâm Birliğinin, hem dâhildeki hem de hâriçteki hasımlar ile mücadele etmenin en etkili yöntemi olduğu görülmektedir. Dâhilde bu slogan, batılılaşmaya meyil yerine ıslah ve ilerleme çağrısı ile İslâm şeriatına iltizam iken, hâriçte ise tüm İslâmî grupları Osmanlı hilafeti etrafında toplanmaya, gerekli olduğu durumlarda emirlerini yerine getirmeye ve yabancıların emellerine karşı durmaya teşvik etmektir. Sultan II. Abdülhamid, erken dönemden itibaren ulemâ ve meşâyih sınıfıyla beraber çalışmıştır. Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Zâfir et-Tarâbulusî eş-Şâzelî ve Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât gibi birçok şahıs ona yakınlık göstermiştir. Keza Sultan II. Abdülhamid, dinî kurumların/enstitülerin inşası ile ilgilenip malî olarak onları desteklemiş ve imparatorluk sınırları dışında bulunan İslâmî heyetleri de unutmamıştır. Sultan II. Abdülhamid, çocukluk yıllarından itibaren Dımeşkli hocası Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât’tan (Şâzelî tarikatı şeyhi) etkilenmiştir. Kendisinde ruhî bir dinginlik bulup nasihatlerini aldığı şeyh, hayatının son günlerine kadar yanında kalmıştır. Sultan II. Abdülhamid, İslâm birliği fikrini değişik kutuplardan sûfî dervişlerle desteklemeye çalışıp onlara yaklaşmış ve sosyal ilişkiler kurmuştur. Ulemâya ve sûfî tarikat şeyhlerine ikramlarda bulunmuş ve onlara her şekilde yardım etmeye çalışmıştır. Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât ve Zâfir et-Tarâbulusî eş-Şâzelî gibi ulemâ ve meşâyihten isimleri bu kabilden saymak mümkündür. Bu zatlar sultan II. Abdülhamid’in yanında durmuş, sûfîliğin anlaşılması hususunda derinlemesine araştırmalar yapmış, sûfîliğin bidatler ve sapkınlıklardan arındırılması hususunda gayret etmiş ve sûfîliği o dönemde çöküşün eşiğinde olan Osmanlı Devleti’nin dayanak noktalarını pekiştirmek için bir vesile olarak kullanmışlardır. Sultan II. Abdülhamid, 32 sene 7 ay 27 gün sürecek olan saltanatının ilk anından İslâm birliği fikrini devletin karşı karşıya kaldığı sıkıntı ve hastalıklara karşı etkin bir metot olarak görmüştür. Bu fikri aşağıda en önemlileri belirtilen bir takım hedefleri gerçekleştirebilmek adına uygulamaya çalışmıştır: Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 267 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm - İslâmî grupları Osmanlı hilafeti etrafında toplamak. - Osmanlı hilafet merkezi ile diğer vilayetler arasındaki bağı pekiştirmek. - Yenilikçi ve anayasal çözümler için İslâmî alternatif sunmak. - Osmanlı Devleti’nin birliğine ve topraklarına göz diken devletlere karşı diğer kuvvetleri seferber etmek. Özellikle de senelik vergi hakkının Bâb-ı Âlî’ye verilmesi hususunun korunmasıyla birlikte Mısır’ın Mehmet Ali Paşa ailesi hükmü altında Osmanlı Devleti’nden bağımsız olduğunu kabul eden 1840 Londra Anlaşması sonrasında. Aynı şekilde Cemâleddîn el-Efġanî’nin Paris’te Muhammed Abduh’un yardımıyla çıkardığı el-Urvetü’l-vüska isimli gazete de, o dönem el-Efġanî’nin gazetede yayımladığı makaleler kanalıyla İslâm birliği fikrinin Osmanlı Devleti sınırları dışına taşınması konusunda temel bir rol üstleniyordu. Osmanlıların sûfî tarikatlarla olan ilgisi rastgele gelişmiş bir durum değildir. Aksine Osmanlı Devleti’nin henüz kuruluşundan başlayarak varlığıyla iç içe tecessüd etmiş bir ilişkidir. Osmanlı Devleti’nin 1299 yılında “Osmanoğulları Beyliği” adı ile ortaya çıkışı dahi sûfî bir ilişki ve esas üzere olmuştur. Sûfî tarikat ehillerine ikta şeklinde araziler verilmiş ve dervişler için de çeşitli binalar tahsis edilmiştir. Bu tarikatlar da birçok alanda devlete gerçek anlamda yardımcı olmuştur. Sûfîliğe olan bu ilgide bazı hükümdarlar dönemlerinde ve muhtelif zamanlarda azalma/ortadan kalkma görülmüştür. Özellikle devletin Tanzimat Dönemini yaşadığı yıllarda yani tam olarak 19. yy.’ın birinci yarısında Osmanlılar, ıslahatlara ve gayr-ı Müslimlere bazı haklar ve imtiyazlar verilmesi hususlarına odaklanmıştır. Ancak yine zikri geçen yüzyılın ikinci yarısında özellikle de Sultan II. Abdülhamid’in (1876-1909) tahta çıkmasından sonra tamamen farklı olarak sûfîliğe ihtimam ve teveccüh görülmektedir. Ağustos 1876 tarihinde tahta çıkışından itibaren bu kesime büyük ihtimam göstermiş ve onları himayesi altına almıştır. Onlar için elinden geleni esirgememiş; Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Mahmûd Ebü’ş-Şâmât ve Zâfir et-Tarâbulusî eş-Şâzelî gibi sûfilerin önde gelenleri ile meşveret etmiş, özellikle 19. yy.’da Osmanlı Devleti Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 268 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm sınırlarındaki konumlarını tahkim etmeleri konusunda onları cesaretlendirmiş, bu vesileyle de birçok tarikat özellikle Biladü’ş-Şam’da yayılma imkânı bulmuştur. Sûfî tarikatlara çeşitli hizmetler sunulması Osmanlı Devleti tarafından programlı bir siyaset doğrultusunda gerçekleştirilmiş olup bir tarikatı diğerinden ayırt etmeksizin icra edilmiştir. Buna delil olarak; Sultan II. Abdülhamid’in saltanatı döneminde istişare ettiği kişiler arasında daima Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât, Şâzelî tarikatı şeyhi Zâfir el-Medenî et-Tarâbulusî eş-Şâzelî, Irak’tan Nakşibendî lideri Şeyh Muhammed Selîm vd. gibi sûfî tarikat ehillerinin bulunması ve zikri geçen şeyhlerin hiç birisinin Sultan II. Abdülhamid’in mensup olduğu tarikatı bilmemesi gösterilebilir. Öyle ki bunlardan her biri Sultan’ın kendi tarikatına mensup olduğunu düşünmüşlerdir. Bu durum, Sultan II. Abdülhamid’in tarikatlara karşı yürüttüğü siyasetin açık bir delilidir. Tüm bunların Sultan’ın kudretinde temessül eden siyasi bir boyutu olup toplumun kılcallarına nüfuz edebilmek için sûfî tarikatlara dayanılmıştır. İslâm birliği fikrinin desteklenmesi için ihtiyaç duyulan da budur. Dolayısıyla bu tesir Osmanlı Devleti’ne İslâm âleminde dönemin lider gücü ve İslâm hilafetinin merkezi olarak siyasî bağlılığın kökleşmesine yardımcı olmuştur. Bundan dolayı Sultan II. Abdülhamid tahtta olduğu müddetçe sûfî tarikat ehilleri ile alakalar kurmaya ve geliştirmeye çalışmış, onları maddî-manevî desteklemiştir. Onlardan bir kısmı Sultan’ın yakınında ayrıcalıklı bir konum elde etmiş, saltanatı süresince büyük nüfuz sahibi olmuştur. Sultan’ın düşmanları tarafından dile getirilen olaylardan biri şapka hadisesi ve bir diğeri de Ermeni olaylarıyla ilgili iddialardır ki Batının Osmanlı Devleti’ne ve Sultan II. Abdülhamid’e karşı kurmuş olduğu komplolardan biridir. İlk ve son hedefleri; Sultan II. Abdülhamid’den kurtulmak ve o dönemde Osmanlı Devleti uhdesinde temsil edilen İslâm hilafetini sonlandırmaktır. Sultan II. Abdülhamid’in Theodor Herzl ile 1901 yılında İstanbul’daki ilk buluşmasında, Osmanlı Devleti’nin borçlarının kapatılmasına mukabil Yahudilerin Filistin’e göç etmelerine izin vermesi hususundaki son çabasının akabinde Sultan’ın söylediği meşhur bir söz vardır: Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 269 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm “Herzl’e bildirin, bu konuda ciddi hiçbir adım atmasın. Çünkü ben Müslümanların topraklarının bir karışından dahi feragat edemem… Bu topraklar benim malım değil bilakis İslâm ümmetinin malıdır. Halkım bu topraklar uğruna cihat etti, buraları kanlarıyla suladı… Yahudiler milyonlarını muhafaza etsinler. Hilafet devleti bir gün parçalanırsa Filistin’i bila bedel alabilirler… Bu asla gerçekleşmeyecek bir iştir… Hayatta olduğumuz müddetçe bedenlerimiz üzerinde otopsi yapılmasına müsaade edemem…” 1908 yılında II. Abdülhamid’e askeri darbe yapıldı. 1909 yılında ise II. Abdülhamid hal’ edilerek nihai şekilde Osmanlı tahtından uzaklaştırıldı. Bu durum Osmanlı siyasi erkinin İslâm birliği projesinden uzaklaşması ve aynı şekilde II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin siyasi cenahı ile sûfi gruplar arasında kurulan parlak ilişkiler sona ermiş oldu. Doğumu ve Tahta Çıkışı Sultan II. Abdülhamid, tarihçilerin müellefatında büyük yer edinmiş şahsiyetlerden birisi sayılmaktadır. Osmanlı Devleti’nin en zor ve en önemli merhalelerini geçirdiği bir dönemde tahta çıkmıştır.1 Bu dönem, Devlet-i Osmaniyye’nin zaafa düştüğü ve bu zayıflığı fırsat bilen Avrupalılar ve Yahudiler tarafından saldırılara uğradığı ve dünyanın en güçlü imparatorluklarından birini devirmeye çalıştıkları bir dönemdir. Bu imparatorluk, hâkimiyetini mümkün olabilecek en büyük alana yaymıştır ki sınırları Avrupa, Afrika ve Asya’ya kadar ulaşmıştır. Şüphesiz bu durum hiç kimseye gizli kalmayacak kadar aşikâr bir durumdur.2 Sultan Abdülhamid, yaklaşık 33 sene3 süren hükmü boyunca dâhilden ve hâriçten maruz kalınan çeşitli sıkıntılara rağmen devletin kalkınmasını temin edebilmiştir. Abdülhamid 1 Alaeddin Yalçınkaya, Sultan II. Abdülhamid Han’ın Notları, Sebil Yayınevi, İstanbul 1996, s. 9-10. Bkz. Süleyman Kâni İrtem, II. Sultan Abdülhamid, Temel Yayınları, İstanbul 2003; Orhan Koloğlu, Abdülhamid Gerçeği, Gür Yayınları, İstanbul 1987. 2 İdris Bostan, II. Abdülhamid’in Selanik’te Korunması ve Alatini Köşkü, Tarih ve Toplum Aylık Ansiklopedik Dergi, C. XXVII, sy. 160, Ankara 1997, s. 24-25. 3 Sultan II. Abdülhamid’in saltanatı 1876 yılında tahta çıkışından 1909 yılında görevden el çektirilmesine kadar tam olarak 33 yıl 7 ay 31 gündür. Bkz. Celalettin Yavuz, Abdülhamid’in Selanik’ten İstanbul’a Alman Gemisi İle Nakli “Alman Belgelerine Göre”, Tarih Araştırmaları Dergisi 1999-2000, Ankara Üniversitesi, C. XX, sy. 31, Ankara 2000, s. 167. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 270 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm dönemi, Osmanlı Devleti açısından oldukça önemli olan büyük olaylara şahitlik etmiş ve Abdülhamid bu dönem hakkında muhtelif dillerde birçok kitap, dergi ve ansiklopedik eser kaleme alınmıştır. Ancak ortaya çıkan geniş II. Abdülhamid literatürüne karşın, Osmanlı Devleti’nin tahtta en uzun kalan isimlerinden biri olan otuz dördüncü Sultanının İslâm’a ve Müslümanlara yaptığı hizmetlerin hakkı tam olarak teslim edilmemiştir. 4 Sultan II. Abdülhamid; hicrî 16 Şaban 1258/ milâdî 22 Eylül 1842 yılında doğmuştur.5 Doğum yeri İstanbul’daki Çırağan Sarayı’dır.6 Resmî sıfatla Osmanlı Devleti’nde batılılaşma hareketlerini yaygınlaştıran ilk hükümdar kabul edilen Sultan I. Abdülmecid’in dört erkek çocuğu arasında ikincisidir. Sultan II. Abdülhamid’in zamanı Tanzimat Dönemi olarak bilinir ki bu dönemde devlet işlerinin batılı metotlara uygun olarak düzenlenmesi ile ilgilenilmiştir.7 Sultan II. Abdülhamid’in annesi, Sultan Abdülmecid’in dördüncü eşi olan Çerkez asıllı8 Tirimüjgan Hatun’dur.9 Tirimüjgan Hatun 33 yaşında iken verem hastalığından dolayı vefat etmiştir.10 O vefat ettiğin4 Francois Georgeon, “Abdülhamid’in Kimliği”, Toplumsal Tarih Dergisi, C. XIX, sy. 120, İstanbul 2003, s. 30-33. 5 Kayhan Emiroğlu, İkinci Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Selek Yayınevi, İstanbul, 1960, s. 69-70; Encyclopedia of Islam, Vol. 3, London 2007, s. 4; Fâtıma Mahmûd el-Cevâbire, Mevsûatü’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn - Osmâniyyîn, Dâru’s-Safâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî Umân, 2004, c. 2, s. 294; Ahmed b. Zeynî Dahlân, el-Fütuhâtü’l-islâmiyye bade Meda’l-Fütühâtü’n-Nübüvve, Müessesetü’l-Halebî ve Şürekâihî li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Kahire, trz. C II, s. 29; İ. Hakkı Uzunçarşılı, “II. Sultan Abdülhamid’in Hal’i ve Ölümüne Dair Bazı Vesikalar”, Türk Tarih Kurumu, Belleten, C. X, sy. 37-40, Ankara 1946, s. 705. 6 Müellif Mechûl, Asru’s-Sultân Abdilhamîd ve Eseruhû fi’l-Aktâri’l-Arabiyye 1876 – 1909, el-Matbaatü’l-Hâşimiyye, Dımaşk 1939, s. 65-66; Ahmed Âkgündüz, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul 2008, s. 426; Emiroğlu, a.g.e., s. 69-70. 7 Mansûr Abdülhakîm, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî el-Müfterâ Aleyhi âhiru’s-Selâtîni’l-Muhteremîn, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Dımaşk 2009, s. 101. 8 Kaynaklarda belirtildiğine göre Sultan II. Abdülhamid’in annesi Kafkasya’da bir Çerkez kabilesi olan Şapsığ’da dünyaya gelmiştir. Annesi ve birçok akrabası ile beraber başkent İstanbul’a gelmiş ve 1839 yılında Sultan Abdülmecîd’in himayesine girmiştir. İstanbul’daki Beylerbeyi Sarayı’nda ölmüş ve Yeni Cami’deki türbeye defnedilmiştir. Bkz. Süleymân Kocabaş, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Şahsıyyetühû ve Siyâsetühû, çev. Abdullâh Ahmed İbrâhîm, elMerkezü’’-Kavmî li’t-Terceme, Kahire 2008, s. 31; Ömer Faruk Yılmaz, es-Sultân Abdülhamîd Hân es-Sânî el-Müfterâ Âleyhi Dirâsetühû min hilâli’l-vesâik, çev. Târık Abdülcelîl, Dâr Nâşir Osmânlî, İstanbul trz., s. 25. 9 Adem Suad, Osmanlı Padişahları ve Büyükleri, Tutku Yayınevi, Ankara 2011, s. 101; Akgündüz, a.g.e., s. 426; Kocabaş, a.g.e., s. 31. 10 Abdülhakîm, a.g.e., s. 151; Emiroğlu, a.g.e., s. 70. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 271 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm de Sultan II. Abdülhamid henüz 10 yaşındaydı.11 Babasının diğer eşi olan Perestû Hanım –ki bir çocuğu yoktu– onu büyütmüş ve yetişmesi hususunu üstlenip annesi mesabesinde olmuştur.12 Sultan II. Abdülhamid, şahsiyetinde izler bırakan bu hanımefendiden çok etkilenmiş; vakarını, dindarlığını ve dingin sesini çok beğenmiştir. Öyle ki, Sultan’ın sesi yüksek sedalı olsa da kendisi dingin bir karaktere sahipti.13 Tahta çıktığında ise bu hanımefendiye “Valide Sultan” unvanını vermiştir.14 Sultan II. Abdülhamid 1266 h. / 1850 m. yılından itibaren başlayarak kardeşi V. Murad15 ile beraber saltanat sarayında özel bir eğitim almıştır. Bu zamanlarda Osmanlı Devleti Tanzimat Dönemi’ne şahitlik etmekteydi. Sarayın geleneklerine uygun olarak ilk eğitimini uzman hocalardan almıştır ki bu hocalar dönemin en önde gelen isimleridir. Gerdankıran Ömer Hulusi Efendi’den Osmanlıca, Ali Mahvi Efendi’den Farsça, Şerif Efendi ve Ferid Efendi’den Arapça öğrenmiş ve buna ek olarak da Lütfi Efendi’den Osmanlı Tarihi dersleri almıştır.16 Kurân-ı Kerîm’i ve birçok hadîs-i şerifi hıfzetmiş ve ileride sivrileceği klasik şiirlerden de ezberlemiştir. Bu dersleri alması sarayda alışılagelmiş bir durum olup kendisinden önce gelen birçok hükümdarda da aynı durum görülmektedir. Sultân’ın Kurân dilini öğrenmesi zaruriyyât kabilindendir. Farsçayı; şiir ve edebiyat dili olduğu için, Osmanlıcayı ise resmî ve günlük dil olduğu için öğrenmiştir. Tüm bunlara ek olarak iyi derecede Almanca, Fransızca, İngilizce ve biraz da Rusça bilmekteydi. Bu bilgiler açıkça göstermektedir ki II. Abdülhamid; bazı kaynaklarda zikredildiği gibi okuma-yazma bilmeyen, eğitimsiz, diğer hükümdarlara kıyasla eğitim-öğretime meyli zayıf biri olmayıp aksine hiç 11 el-Cevâbire, a.g.e., s. 294. 12 Akgündüz, a.g.e., s. 320; Suad, a.g.e., s. 101. 13 el-Cevâbire, a.g.e., s. 294. 14 Abdülhakîm, a.g.e., s. 151; Emiroğlu, a.g.e., s. 87. 15 Sultan Abdülhamid’in tahta çıkışının anlatıldığı bölümde V. Murad’a değinilecektir. 16 Seyfullah Arabacı, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Meşârîuhü’l-Islâhiyye ve İncâzâtühû, çev. Abîr Süleymân, el-Hadâriyye, Dârü’n-Nîl li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Kahire 2011, s. 17-18; Muhammed Harb, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Âhiru’s-Selâtîni’l-Osmâniyyîn el-Kibâr, Dârü’lKalem, Dımaşk 1990, s. 31; Akgündüz, a.g.e., s. 322-325. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 272 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm de küçümsenemeyecek derecede eğitimli bir şahsiyettir.17 Dil öğreniminin yanı sıra müziğe karşı büyük ilgisi de bulunmaktaydı.18 O ve kardeşi Murad iki İtalyan üstat Cauatelli ve Lombard’a öğrencilik yapmıştır. Sultan, doğu müziğinden daha çok batı müziğine karşı meyyaldi.19 Sultan’ın kendine has bazı özellikleri ve çehresi vardı. Geniş göğüslü ve orta boyluydu. Güler yüzlü olan babası Abdülmecîd’in aksine dingin birisi olup, hissedilecek derecede şüpheci bir görüntüsü vardı. Diğer insanlara rahatsızlık vermekten son derece uzak dururdu. Giyim-kuşamına çok dikkat eder ancak hükümdarların elbiselerine ve göğüslerinin üzerine iliştirdikleri amblem ve madalyalardan takmayı veya çeşitli takılarla süslenmeyi sevmezdi. Yalnızca boynunda Âl-i Osmân nişanını taşırdı.20 Sultan’ın öne çıkan özelliklerinden birisi de mütemeyyiz zekasıdır. Kaza ve kadere iman eden, mütedeyyin, âdil ve düşmanlarına karşı bile merhametli biriydi. Muhaliflerinin kadir-kıymetini yadısmaz ve daima diğer insanları fikirleriyle ikna etmeye çabalardı. Yüksek sedalı bir sese sahip olup açık ifadelerle konuşurdu. Tasarrufatından ve hareketlerinden otoritesinin vakarı kendisini gösterirdi ki bu da genel olarak Osmanlı Hanedanı’nın bir tavrıydı.21 Sultan Abdülhamid, gençliğinde silah kullanımı konusunda eğitim almış olup, kılıç kullanmada ve tabanca ile hedefi vurmada son derece başarılıy17 Muhammed Mustafâ el-Hilâlî, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Beyne’l-İnsâf ve’l-Cühûd, Dârü’l-Fikr, Dımaşk 2004, s. 22; Emiroğlu, a.g.e., s. 71. 18 II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Sultan’ın özel hatıratında Sultan’ın şöyle söylediği belirtilmiştir: “En sevdiğim uğraşılar müzik dinlemek ve marangoz atölyesinde çalışmak. Bu iki işle uğraştığım süre boyunca hiç sıkılmıyorum…” Gerçekten de, Sultan II. Abdülhamid’in kaldığı Yıldız Sarayı’nda Sultan’ın bu iki uğraşıya ilgisini gösteren birçok eser bulunmaktadır. Bunlar halihazırda zikri geçen sarayda mevcuttur ki Sultan Abdülhamid’e görevden el çektirilmesinin akabinde meydana gelen yağma olaylarından sonra yeniden toplanmıştır. Bkz. Ali Birinci, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri”, Divan, Sayı 19, İstanbul 2005, s. 178-180; Âişe Osmânoğlu Vâlidî es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî, çev. Sâlih Sadâvî Sâlih, İşrâf ve Takdîm: Ekmeleddîn İhsanoğlu, Dârü’l-Beşîr li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Umân 1991, s. 79-86. 19 Kocabaş, a.g.e., s. 34. 20 Fembîrî, “Celâletü’s-Sultân Abdülhamîd Hân”, Mecelletü’l-Muktetaf, Yıl: 14, sy. 10, Kahire, 1890, s. 374; Arabacı, a.g.e., s. 20-21. 21 Muhammed Ebû İzze, Asru’s-Sultân Abdilhamîd, Darü’l-Menâre li’n-Neşr, Beyrut 1997, s. 86; Osmânoğlu, a.g.e., s. 63; Harb, a.g.e., s. 67. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 273 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dı. Sağlığına dikkat eder, bedenî sporlar yapmaya devam eder ve ülkesinin haberlerini takip ederdi.22 Harika hafızası karşılaştığı herkesi hayrete düşürürdü. Önceden duymuş olduğu konuşmaları/sohbetleri seneler sonra en ince ayrıntısına kadar tekrar edebilirdi. Zihni, siyasetçi olsun ya da olmasın buluştuğu herkesi –bu buluşma kısa süre dahi olsa– ve bu esnada sarf edilen sözleri sanki kâğıt üzerine yazılmış gibi kaydederdi.23 Sultan’ın özelliklerinden biri de tüm davranışlarında mütevazı oluşuydu. Hatta uyumak için hastane yataklarına benzer beyaz renk, demir bir yatak kullanırdı. Sultan, bir hobi olarak çeşitli hayvanlar ve kuşlar beslerdi. Muhtemelen güç ve kuvvet sembolü olan yırtıcı kuşlar Sultan’ı cezbetmişti. Sarayındaki divanında oturduğu sandalyeye de bunu resmetmişti. Sandalyenin iki yanını özel marangozluk atölyesinde yırtıcı bir kuşun başı şeklinde yontmuştu.24 Sultan ahşap yontma sanatına düşkün olup hobi olarak kullandığı özel marangozluk aletleri hâlihazırda Yıldız Sarayı’ndaki bir atölyede bulunmaktadır.25 Dönemin şeyhülislamı Hasan Hayrullah Efendi’nin (1834-1898) (şeyhülislamlığı: 1876-1877) fetvasıyla V. Murad’ın26 tahttan indirilmesinden sonra 22 Almâ Vetlen, Abdülhamîd Zıllüllâh ale’l-’Ard, çev. Râsim Ruşdî, Kahire 1950, s. 129; el-Cevâbire, a.g.e., s. 294; Ebû İzze, a.g.e., s. 111-119. 23 Vetlen, a.g.e., s. 50; el-Hilâlî, a.g.e., s. 23. 24 Araştırmacının Yıldız Sarayı’da gerçekleştirdiği saha araştırması sırasında sarayın odalarının birisinde marangozluğa tahsis edilmiş bir atölye olduğu görülmüştür. Bu atölyede Sultan’ın marangozluk ve ahşap yontma sanatında kullandığı birtakım aletler bulunmaktadır. Ayrıca sarayın özel bir salonunda Sultan’ın elinden çıkan değişik hacim ve şekillerde eserler bulunmaktadır. Bkz. Sabahattin Türkoğlu, “II. Sultan Abdülhamid”, Antik & Dekor: Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, sy. 50, İstanbul 1999, s. 84-86. 25 Harb, a.g.e., s. 32. 26 V. Murad, 3 Rebîülevvel 1256/21 Eylül 1840 tarihinde Çırağan Sarayı’nda dünyaya gelmiştir. Tanzimat Dönemi’nde yetişen V. Murad’ın annesi Şevkefza Sultan’dır. Amcası Abdülazîz, 30 Mayıs 1876 tarihinde azledilip aynı gün hakkında mecburi ikamet kararı verildikten sonra V. Murad tahta çıkmıştır. Hükümdar olduğunda kültürlü, eğitim-öğretime çok düşkün, lükse ve israfa meyyal olmayan bir gençti. Ancak bazı kişiler, onun gece yarısından sonra uyandırılıp amcası Sultan Abdülazîz’in tahttan indiriliş haberini aldığında yaşadığı korku ve dehşet neticesinde aklî problemlere maruz kaldığını iddia ettiler. Aynı şekilde, Cemâziyelevvel 1294/18 Haziran 1876 Cumartesi günü Çerkez Hasan’ın dut ağacına asılarak idam edilmesi olayının V. Murad’ın psikolojik durumunu olumsuz yönde etkilediği, aklî melekelerinin bozulduğu ve sağlığının hissedilir/gözle görülür derecede kötüleştiği zikredilmiştir. Bunun üzerine Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’nin 31 Ağustos 1876 tarihinde bir fetvası ile tahttan indirilmiştir. Fetvanın metni şu şekildedir: “Eğer Müslümanların imamı imamı yitirip imametinin maksadı Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 274 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm kardeşi Sultan II. Abdülhamid tahta çıkmıştır.27 Topkapı sarayındaki biat törenine vezirler, askeri ve sivil bürokrasinin önde gelen isimleri iştirak edip tahta çıkışını tebrik etmişlerdir. Bu münasebetle devletin her bir köşesinde top atışları yapılmış, kutlamalar düzenlenmiş ve İstanbul’un dört bir yanı süslenmiştir. Sadrazam Midhat Paşa28 (1876-1877) dünya ülkelerine bu durumu bildiren telgraflar göndermiştir. Bir hafta sonra Eyüp Sultan Camii’nde Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’nin huzurunda Nakîbü’l-Eşrâf Mustafa İzzet Paşa eliyle saltanat kılıcını kuşandı. Böylece 3 Şaban 1294/1 Eylül 1876 tarihinde 34 yaşında iken tahta çıkmış oldu.29 amacı ortadan kalkarsa ona imamlıktan el çektirmek sahih olur mu? el-Cevâb: Sahihtir. Allahu alem.” V. Murad hakkında tahttan indirildikten sonra Ağustos 1904 yılındaki vefatına kadar kalacağı Çırağan Sarayı’nda mecburi ikamet kararı verilmiştir. Vefatından sonra naaşı Yeni Cami’nin avlusundaki mezarlığa defnedilmiştir. Bkz. Muhammed Ferîd Bey, Târîhu’d-Devleti’l-Aliyye el-Osmâniyye, Tahkik: İhsân Hakkı, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1983, s. 586; Ömer Faruk Yılmaz, “Sultan Abdülaziz’in Kızı Nâzıme Sultan Anlatıyor”, Yedikıta Aylık Tarih ve Kültür Dergisi, sy. 38, İstanbul 2011, s. 29; Ahmed Sıdkı, Târîhu Müesseseti Şüyûhi’l-islâm fi’l-Ahdi’l-Osmânî 828-1341 H./1425-1922 M., el-Mektebetü’l-Vataniyye fi’l-Ürdün, Ürdün 2002, C. II, s. 259-260; Akgündüz, a.g.e., s. 422-423; el-Cevâbire, a.g.e., s. 292-293; Muhammed Süheyl, el-Osmâniyyûn min Kıyâmi’d-Devle ile’l-İnkılâb ale’l-Hilâfe, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1995, s. 433; Suad, a.g.e., s. 96-97. 27 Muhsin el-Emîn, Me ‘âdinü’l-cevâhir ve Nüzhetü’l-hHavâtır, Dârü’z-Zehrâ li’t-Tıbâa ve’nNeşr, Beyrut 1981, s. 315-316; el-Hilâlî, a.g.e., s. 26-27; Arabacı, a.g.e., s. 18. 28 Sultan II. Abdülhamid tahta çıktığı esnada Midhat Paşa’nın hükümette sadrazam olduğu kaydedilir. Ayrıca kendisinin bir mason olduğu da belirtilmiştir. Devletin birçok idarî problemlerle karşı karşıya olduğu dönemde Midhat Paşa ve ekibi hükümette kesin söz sahibi olmuştur. 2 Şubat 1877 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in Sultan Abdülazîz’i tahttan indirip öldüren grubu tasfiye hamlesi sırasında görevinden azledilip İstanbul dışına sürülmüştür. Daha sonra ise ufukta Osmanlı-Rus savaşı belirmiş ve savaş Nisan 1877 yılında başlayıp Haziran 1877 yılında en yoğun haliyle yaşanmıştır. Osmanlı Devleti’nin hezimetiyle sonuçlanan bu savaş, 1878 yılının Ocak ayında bitmiştir. Rumi takvime nispeten 93 Harbi olarak isimlendirilen savaş, Sultan Abdülhamid’i Şubat 1878 tarihinde Meclis-i Mebusan’ı süresiz olarak kapatmaya sevk etmiştir. Bazı tarihçiler Rus kuvvetlerinin Yeşilköy mıntıkasına kadar ulaşmasıyla neticelenen hezimetin sorumluluğunu Abdülhamid’e yüklemezken bazıları Sultan’a haksızlık edecek şekilde tam aksi iddialarda bulunmuşlardır. Abdülhamid bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 427-429; Harb, a.g.e., s. 37-40; Suad, a.g.e., 100; Abdülhakîm, a.g.e., s. 139; Ayrıca bkz. Kadrî Kalacî, Midhat Bâşâ Ebü’d-Düstûri’l-Osmânî ve Hâliu’s-Selâtîn, Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1957, s. 58-62. 29 İsmâîl Ahmed Yâġı, ed-Devletü’l-Osmâniyye fi’t-târîhi’l-islâmiyyi’l-Hadîs, Mektebetü’l-Abîkân, Riyad 1416 h., s. 183-184; el-Mîrâlây İsmâîl Serhenk, Târîhu’d-Devleti’l-Osmâniyye,Takdîm; Hasen ez-Zeyn, Dârü’l-Fikri’l-Hadîs li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1988, s. 356; Abdürrezzâk el-Baytâr, Hilyetü’l-beşer fî târîhi’l-karni’s-sâlisaşar, Tahkik: Muhammed Behcet el-Baytâr, Dârü Sâdir, Beyrut 1993, C. II, s. 797; İbrâhim Bey Halîm, Târîhu’d-Devleti’l-Osmâniyye el-Aliyye el-Marûf bi-Kitâbi’t-Tuhfeti’l-Halîme fî Târîhi’d-Devleti’l-Aliyye, Müessesetü’l-Muhtâr li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Kahire 2004, s. 371-372; Mahmûd Sâbit eş-Şâzelî, el-Meseletü’ş-Şarkıyye dirâse Vesâikıyye ani’l-Hilâfeti’l-Osmâniyye 1299-1923, Mektebetü Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 275 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid, yaklaşık 30 senelik süre boyunca, içerinden ve dışarıdan kopartılan fırtınalar/krizler arasında Osmanlı Devleti’ni eski konumuna getirip ayakları üzerinde durabilir bir hale getirmeyi başardı. Bu süre zarfında, özellikle Yahudi ve Ermenilere yönelik bir dizi kesin tedbirler almak zorunda kaldı ki bu tedbirler dâhili kamuoyunu ve Avrupa gazetelerini Sultan’ın aleyhine kışkırtmıştır. Buna karşın, Sultan aleyhine yükseltilen bu sesler hükümdara itaati bir zaruret ve görev kabul eden Müslüman halk arasında aksi seda bulmamıştır. Ancak buna karşı, -daha önce zikredildiği gibi- Midhat Paşa ve etrafındakilerin temsil ettiği ve Sultan’ı Rusya’ya karşı savaşa teşvik eden kör bir dalga ortaya çıkmıştır. Sultanın aleyhine çalışan bu güruhun faaliyetleri 93 Harbi’nin olumsuz sonuçlarıyla neticelenmiştir. Kısa bir süre sonra da bu dalganın bir uzantısı olarak ortaya çıkacak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin zuhuruna dair emareler ufukta belirmeye başlamıştır.30 Sultan II. Abdülhamid’in şahsiyeti ve dinginliği konusu birçok kaynakta zikredilmiş olup bunlardan bazıları Sultan’ın dingin halini, annesini küçük yaşta kaybedip babasının diğer eşi olan Perestû Hanım’ın onun bakımını üstlenmesine bağlamıştır.31 Ayrıca Sultan’ın yaşı epey ilerlemiş olan büyük annesi Pertevniyal Sultan’ın yanına gidip geldiği bilinmektedir. Sultan II. Abdülhamid, astroloji ve kehanet ile ilgilenen Pertevniyal Sultan’dan etkilenmiş ve aynı şekilde Pertevniyal Sultan da ona karşı şefkat ve ilgi duymuştur. Sultan Abdülhamid’in sahip olduğu sükûnet ve dinginlik halini Pertevniyal Sultan’ın yanında geçirdiği zamanlara borçlu olması muhtemeldir.32 Günlük hayatında sade bir yaşantı geçirdiği gibi yeme-içme hususunda da sadeliği tercih etmiştir.33 Kendinden önceki hükümdarların tersine israftan kaçınmış, mal varlığını bizzat kendisi denetlemiş, hesapları kaydetmiş ve yapılan harcamaları büyük bir dikkatle incelemiştir. Hiçbir şeyi riske atmamış bilakis daima akılcı ve sakin bir şekilde tasarrufta bulunmuştur.34 Bürokrasinin ve diğer müesseselerin önde gelenleriyle düzenli Vehbe, Kahire 1999, s. 136; el-Hilâlî, a.g.e., s. 27. 30 Akgündüz, a.g.e., s. 431. 31 Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1992; Emiroğlu, a.g.e., s. 87; Suad, a.g.e., s. 100. 32 Asru’s-Sultân Abdilhamîd, a.g.e., s. 71-72. 33 Emiroğlu, a.g.e., s. 98. 34 Saîd b. Sefer el-Ġamidî, Mevkıfü’l-Muârada fi’l-Meşriki’l-Arabî min Hukmi’s-Sultân AbSultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 276 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm olarak buluşarak devlet işlerini takip ve kontrol etmiştir.35 Birçok tarihçinin eserinde onun ahlakına ve güzel tabiatına değinilmiştir. Dânişmend ismiyle maruf Türk tarihçi, Sultan Abdülhamid’in iffet, vakar ve saygı timsali olduğunu; Reşîd Bey ise hatırâtında onun kelimenin tam anlamıyla iffetli ve son derece sabırlı ve mütevazı bir insan olduğunu belirtmiştir. Hatta resmî törenlerde arabayı kendisinin kullandığı ve sıradan/ sade elbiseler giydiği de kaydedilmiştir.36 Şu ana kadar zikredilenlere ilave olarak, Sultan Abdülhamid’in şahsiyetinin ve düşün dünyasının şekillenmesinde ülkesinin genel olarak içinde bulunduğu kötü durumun, ekonomik/iktisadi gidişatın devlet bütçesi üzerine birikerek yüklenmiş büyük borçların da etkili olduğu görülmektedir. Ayrıca ülkenin siyasi durumu ve Avrupa ziyareti sırasında hakikatini keşfettiği emperyalist ülkelerin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine müdahil olma hevesleri de buna eklenebilir. Amcası Sultan Abdülazîz ile beraber Fransa Kralı III. Napolyon’un davetiyle 1867 yılında Paris’te düzenlenen uluslararası fuarın açılışına katılmıştır. Daha sonra ise aynı yılın 21 Temmuz-7 Ağustos tarihleri arasında Britanya, Belçika, Avusturya ve Macaristan ziyaretlerinde bulunmuştur. Sultan Abdülhamid bu ziyaretlerden birçok tecrübe edinmiştir.37 En önemlileri şu şekilde sıralanabilir: 1. Avrupa hayatının tüm farklı yönleri ve muhtelif ahlak anlayışları hakkında bilgi sahibi olmuştur. 2. Batı’nın askeri alanda ve sanayideki ilerlemesini müşahede etme imkânı bulmuştur. (Özellikle Fransa ve Almanya’nın kara kuvvetleri ve Britanya’nın deniz kuvvetleri). 3. Uluslararası siyasi oyunlar ve Avrupalıların maslahatlarını koruma konusundaki hırslarını yakinen tecrübe etmiştir. dilhamîd es-Sânî (Şam ve Mısır), Mektebetü’t-Tevbe, Riyad 1992, s. 64. 35 Orhân Muhammed Alî, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî hayâtühû ve Ahdâsü Ahdihî, Mektebetü Dâri’l-Enbâr, el-Enbâr 1987, s. 149; Asru’s-Sultân Abdilhamîd, a.g.e., s. 75. 36 Fembîrî, a.g.e., s. 721-734; Alî, a.g.e., s. 149-150. 37 Harb, a.g.e., s. 50-56. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 277 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 4. Avrupalı güçlerin Osmanlı siyaseti üzerindeki tesirlerini keşfetmiştir. Özellikle de III. Napolyon’un amcası Sultan Abdülazîz üzerindeki etkisi ki hiç kimse onun bir dış gücün tesiri altında kaldığını hissedememiştir. Bu evrede Sultan Abdülhamid’in zihninde Fransa bir eğlence ülkesi, Britanya bir devrim, ziraat ve sanayi ülkesi, Almanya ise bir düzen, askerlik ve idare ülkesi olarak iz bırakmıştır. Özellikle Almanya’dan çok etkilenmiştir. Bundan dolayı tahta çıktığında Osmanlı ordusunun eğitim işini Alman subaylara vermiştir. İki taraf arasındaki olumlu iş birliği tüm alanlarda devam etmiştir.38 Sultan Abdülhamid’i etkileyen hususlardan bir tanesi de amcası Sultan Abdülazîz’e yapılan suikasttır. Sultan Abdülazîz’in 5 Temmuz 1876 yılında intihar ederek öldüğü söylense de tıbbî raporlar onun intihar etmediğini bilakis hala bir muamma olarak kalmaya devam eden bir suikasta kurban gittiğini göstermiştir.39 Sultan II. Abdülhamid bu planı keşfetmiş ve ilgili olayda parmağı olan herkesi tutuklatmış ve sürgüne göndermiştir.40 Haddizatında Sultan’ın bizzat kendisi dahi suikast ve darbe teşebbüslerinden kurtulamamıştır. Tahta çıkışından itibaren Britanya’nın yardımıyla gerçekleşen iki darbe teşebbüsüne maruz kalmıştır. Bu teşebbüslerin bir tanesi Genç Osmanlılar Cemiyeti üyesi Ali Suavi tarafından gerçekleştirilmiştir. Ali Suavi’nin, Sultan Abdülhamid’e muhalif birisi olduğu, ondan önce de Sultan Abdülazîz’e muhalif olduğu bilinmektedir. 18 Temmuz 1878 yılında darbe teşebbüsünde bulunmuştur. Buna ek olarak aynı yılın Eylül ayında yani Ali Suavi’nin komplosundan iki ay sonra gizli bir Yahudi/Mason cemiyetinin darbe girişimine maruz kalmıştır.41 Sultan II. Abdülhamid hükmünü ve gücünü, adalet ve eşitlikle güçlendirmeye devam etmiştir. Daima şöyle demiştir: “Adalet, meşruiyetin esasıdır.” Her zaman barış yanlısı olmuş ve kan akıtmaktan uzak durmuştur. Hatta Osmanlı Devleti tahtından indirilmesiyle neticelenecek en zor şartlar altında bile bu tavrını bozmamıştır. Düşmanlarına karşı dahi adaletli dav38 Harb, a.g.e., s. 56. 39 el-Ġamidî, a.g.e., s. 71; Harb, a.g.e., s. 60. 40 Yılmaz, a.g.e., s. 29. 41 Harb, a.g.e., 60-62. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 278 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ranmıştır. Bulunan vesikalara göre, aralarında Midhat Paşa’nın da bulunduğu –ki Sultan’a çok zararı dokunmuştur– en azılı düşmanlarının dahi idam cezasını tahfif etmiştir. Sultan Abdülhamid kendi aleyhine iş yapanların olumlu yönlerini inkâr etmemiştir. Midhat Paşa hakkında şöyle dediği belirtilmiştir: “Midhat Paşa, güzel idaresi ve vilayeti imar etmesiyle hepimizin takdirini kazandı.” Sultan, devletin maslahatına hizmet ettiği müddetçe her zaman uzmanların görüşlerini almanın ve hükümde meşverete başvurmanın zorunluluğunu teyit etmiştir. Osmanlı toplumuna hizmet eden ilerleme ve gelişme yollarının hiç birisine kapalı olmamıştır.42 Sultan II. Abdülhamid ve Önemli Sûfî Şahsiyetlerle İlişkisi Sultan II. Abdülhamid, Arap toplumundaki bazı önemli şahsiyetleri kendisine yaklaştırmaya çalışmış, onların yardımını alabilmek ve fikirlerinden istifade edebilmek için devlet içerisinde yüksek makamlar vermiştir. Bu siyaset yalnızca Osmanlıların maslahatlarını temin etmeyi hedeflememekte olup, bütün dünya Müslümanlarının fayda ve maslahatını gözetmekteydi. 43 Sultan’ın bu minvalde ilişki kurduğu kişilerin başında; Halep Nakîbü’l-Eşrâf’ı Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Dımaşk’ta Şâzelî tarikatı lideri Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât ve özel müsteşarı Şeyh Zâfir et-Tarâbulusî el-Medenî gelmektedir. Bunlara ek olarak Sultan’ın ikinci sekreteri olarak çalışan İzzet Paşa el-Âbid gibi Sultan’ın yanında ciddiyet ve ihlasla görev almış Arap dünyasından diğer birçok şahsiyet de bulunmaktadır. Zikri geçen ilk üç kişiye, bunların Sultan II. Abdülhamid’e sundukları hizmetlere ve Osmanlı Devleti’nde ulaştıkları yüksek makamlara ışık tutmak yerinde olacaktır: a- Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî 3 Ramazan 1266/17 Teşrînisânî 1849 tarihinde,44 Suriye vilayetine bağlı Hama ile Maarratü’n-Numân arasındaki Halep’in bir köyü olan Hân Şey42 Alî, a.g.e., s. 155-156; Harb, a.g.e., s. 72-80. 43 Abdurrahîm Abdurrahmân Abdurrahîm, Târîhu’l-Arabi’l-Hadîs ve’l-Muâsır, Dârü’l-Mütenebbî li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Doha 1982, s. 234; Süleyman Tevfik Özzorluoğlu, Abdülhamid’in Cinci Hocası Ebü’l-Hüda, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2011, s. 5. 44 er-Rifâî, a.g.e., s. 2; Süveydân, a.g.e., s. 21. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 279 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm hûn’da45 dünyaya gelmiştir.46 Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, yaptığı dinî ve dünyevî işlerin takdiri neticesinde birçok mertebe ve nişana ulaşmıştır. 1873 yılında Rifâiyye tarikatına liderlik etmiş, sûfîlik mertebelerinde yükselip gavslık makamına ulaşmıştır. Suriye vilayetinde ve İstanbul’da birçok zâviye inşa etmiştir. Aksaray mıntıkasında bir tekke bina etmiş olup ilgili tekke, birkaç oda ve mescit ilave edilmiş halde hâlihazırda mevcuttur. Buna ek olarak İstanbul içinde ve dışında birçok tekke daha bina etmiştir. Kaynaklarda belirtildiğine göre es-Sayyâdî’nin üstlendiği rütbeler şu şekildedir: - Hân Şeyhûn’un yönetimini üstlendi.47 - 1287 h./1870 m. yılında yaklaşık 21 yaşında iken Cisr es-Suġur Nakîbü’l-Eşrâfı oldu.48 - 1289 h./1872 m. yılında Nakîbü’l-Eşrâflık payesi uhdesinde kalmakla birlikte Cisr es-Suġur kadılığına getirildi. - Halep’te Hanefî Müftüsü ve Rifâiyye tarikatı şeyhi Bahâüddîn erRifâî’nin vefatının ardından 25 yaşında iken başkent İstanbul’daki Nakîbü’l-Eşrâfı ziyareti esnasında onun tarafından yayımlanan bir emir ile Halep vilayeti Nakîbü’l-Eşrâfı olarak tayin edildi. - 1292 h./1875 m. yılında dönemin valisi Esad Muhlis Paşa’nın emri ile Nakîbü’l-Eşrâflık görevi baki kalarak Halep İdarî Tetkikat Meclisi ve Maarif Meclisi üyesi olarak tayin edildi. Aynı yıl Sultan Abdülazîz’in çıkardığı saltanat fermanı ile –ki fermanda onun Rifâî soyundan olduğu beyan edilmiştir– Nakîbü’l-Eşrâflıktan aldığı maaşa ek olarak kendisine özel bir maaş tahsis edildi. İlgili karar dönemin vilayet kadılarından olan Münîr Beyzâde ve Râgıb Bey tarafından Şerî Mahkeme’de tescil edilmiştir. Yine aynı yılın sonunda ise İstanbul’daki Nakîbü’l-Eşrâf Mustafa İzzet 45 Muhammed Selîm el-Cündî, Târîhu Maarratü’n-Numân, Tahkik ve Yorum: Ömer Rıżâ Kehhâle, Matâbiu Vizâreti’s-Sekafe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî es-Sûrî, Dımaşk 1964, s. 215. 46 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 59-60; Tafsilat için bkz. B. Abu-Manneh, “Sultan Abdulhamid and Shikh Abulhuda Al-Sayyadi”, Middle Eastern Studies, Vol. 15, Issue 2, U.S.A. 1979, s. 131- 153. 47 er-Rifâî, a.g.e., s. 4-6; Abdülhâlik, a.g.e., s. 378. 48 Süveydân, a.g.e., s. 22; er-Rifâî, a.g.e., s. 4. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 280 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Efendi’nin emriyle kendisine Suriye vilayetleri, Diyarbakır, Bağdat ve Basra Nakîbü’l-Eşrâflığı yetkisi de verilmiştir.49 - Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıktığı 1294 h./1876 h. yılında Nakîbü’l-Eşrâf Mustafa İzzet Paşa, es-Sayyâdî’ye tekrar Halep Nakîbü’l-Eşrâflığı görevini tevcih etti. Bu tevcih Mustafa İzzet Paşa’nın, Sultan Abdülazîz’in tahttan indirildiği dönemde kısa süreliğine görevini kaybedip daha sonra tekrar atanmasının akabinde olmuştur. Tekrar atanmasına kadar geçen bu kısa sürede onun yerine Abdülmecîd el-Meşâtî isimli bir kişi bu görevi üstlenmiştir. Emir çıkarılıp Furât Resmî Gazetesi’nde yayımlandığında Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî 27 yaşını aşmamıştı. Aynı yılın sonunda, Sadrazam Midhat Paşa saltanat fermanıyla onu özel bir komisyona tayin etmiştir ki ilgili komisyonun görevi çifçiler ve bölgenin ileri gelenleri arasındaki ziraî anlaşmazlıklara çözüm bulmaktı.50 1294 h./1877 m. yılında Sultan II. Abdülhamid tarafından İstanbul’a getirildiği sırada es-Sayyâdî’ye Haremeyn payesi51 verildi. Daha sonra Nâfiz Paşa (Serkâr)52 tarafından saraya davet edildi ki bu onun Sultan II. Abdülhamid ile ilk görüşmesi olmuştur. Görüşmeden kısa bir süre sonra Sultan onu başkent İstanbul’daki sûfî tarikat şeyhlerinin şeyhi olarak tayin etmiştir. Bundan sonra da Kazaskerlik, 1885 yılında Anadolu Kazaskerliği ve kısa süre sonrasında Rumeli Kazaskerliği payesini almıştır ki bu son zikredilen makam Meşîhatü’l-İslâm makamından sonra ilmiye sınıfının en yüksek rütbesi olarak kabul edilir. Ayrıca Sultan II. Abdülhamid tarafından kendisine verilen birçok nişan ve madalyaları da bulunmaktadır.53 49 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 65; Süveydân, a.g.e., s. 22-23. 50 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 67; Süveydân, a.g.e., s. 23-24. 51 Ulema hiyerarşisi içinde önemli bir mertebedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965, s. 272-284. 52 Hâcib, Nâzır ya da Mutemet, Emîn Hurî, On iki bin küsur kelimelik Türkçe ve Farsça’dan Arapça’ya sözlük: Refîku’l-Osmânî, Matbaatü Külliyyeti’l-Âdâb, Beyrut 1884, s. 168. 53 Süveydân, a.g.e., s. 23-29; Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 69-70; Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 281 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî ve Sultan II. Abdülhamid Yazarlar ve tarihçiler tarafından birçok kaynakta belirtildiğine göre Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, -bazı yazarların54 onun hakkında farklı görüşler zikretmesine rağmen- üstlendiği makam ve mevkilere ulaşmasını sağlayan yüksek bir zekâya sahipti. Bazı kaynakların zikrettiğine göre, Şeyh es-Sayyâdî’nin başkent İstanbul’da bulunmadığı bir dönemde ona karşı haset duyguları besleyen bir kesim tarafından onun Sultan’ın katındaki konumunu istismar etmesi ve şahsi menfaatler elde etmesi sebebiyle Sultan II. Abdülhamid tarafından uzaklaştırıldığı haberleri yayılmıştır. Ancak İstanbul’da bulunmama nedeni, es-Semâtıyye kabilesinden olan validesi Suleyh Hanım’ın vefatı sebebiyle 1294 h./1877 m. yılının sonlarında Halep’e gitmesidir. Bu, Şeyh es-Sayyâdî’nin sarayda elde ettiği konuma, hızlı ve büyük başarısına karşı haset ve nefret besleyenlerin entrikalarından bir tanesidir.55 54 es-Seyyid Hasen es-Semâhî Süveydân el-Manûn Ebü’l-Hüdâ’nın kitabında birkaç yazar ve tarihçinin Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî hakkındaki görüşleri ve terceme-i hâlleri bulunmaktadır. Şeyh Abdürrezzâk el-Baytâr, Şair Veliyyüddîn Yekün, Muhammed Kürd Alî, İbrâhîm el-Müveylihî, Sâmî el-Kiyâlî, Edhem el-Cündî, Muhammed Selîm el-Cündî, Abdülhafîz elFâsî, Kustâkî el-Hımsî ve Muhammed el-Kettânî bunlar arasında olup her birinin görüşleri övgü ve yergi arasında değişiklik göstermektedir. es-Semâhî onun hakkında şöyle demiştir: “Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî’nin Sultan II. Abdülhamid’in yanında bulunduğu süreçteki ilişkisi nasihat ve irşat içindir. Onunla olan bağı; başkalarını ateşe atıp nûruyla aydınlanmak ya da nârıyla ısınmak üzere bir casusluk ilişkisi değildir...” Sultan II. Abdülhamid’’n tahttan indirilişinden sonra elde edilen dosyalar zımnında bulunan raporlar da bu söylenene delalet etmektedir. Şayet ilgili raporları alıp tercüme edebilseydik, Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî hakkındaki gerçeklere çok daha fazla ışık tutabilirdik. es-Sayyâdî’nin hayatı incelendiğinde; onun Sultan II. Abdülhamid’in siyasetine ve hükümetine yaklaşmadığı ve kendisini ilgilendirmeyen durumlara müdahil olmadığı görülecektir. Öncelikli gayesi; tarikatını yaymak, etrafında ona tabi olanların sayısı artırmak, Rifâî soyundan gelenlere hizmet etmek için çabalamak -her birinin bir nişan almalarını sağlamak veya yaşam şartlarını güzelleştirmek gibi- ve bunlara benzer işlerdir. Ayrıca Sultan fermanıyla bazı Rifâî tarikatı mensuplarının askerlikten muaf tutulması, tekke ve zaviyeler inşa etmek ve türbe restorasyonları için ödenek almaya çalışması ve Rifâî tarikatını diğer tüm tarikatlara kıyasla en üst makamlara getirmeye çalışması bunlar arasındadır ki bu durum birçok Osmanlı vesikasında beyan edilmiştir. Bkz. Mühenned elMübîdîn, el-Fikrü’s-Siyâsiyyü’l-İslâmî ve’l-Islâh et-Tecribetân el-Osmâniyye ve’l-Îrâniyye, ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-Ulûm, Beyrut 2008, s. 67-97; el-Cündî, Târîhu Maarrati’n-Numân, s. 222-223; B.O.A., IDH. Do.00989. Gö. 78148. Ta. 1303 (1885); B.O.A., BEO.Do. 2230.Gö.24, Ta, 1317 (1899); B.O.A., IML.Do. 0012.Gö.2221 Ta.1312 (1899); B.O.A., I.ŞD. Do.00012. Gö.556, Ta 1298 (1880); Süveydân, a.g.e., s. 167-173; Ayrıca bkz. Abdurrahmân b. Süleymân eş-Şâyi, Cinâyetü’s-Sayyâdî ale’t-Târîh fî badi mâ Kütibe ve Nuşira an Ebi’l-Hüdâ es-Sayyâdî elMüteveffâ 1327 h. fi’t-Târîh ve’t-Terâcim ve’n-Neseb, Dârü’l-Beşâir li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Dımaşk 2006, s. 13-29; Harb, a.g.e., s. 189-190; Süveydân, a.g.e., s. 125. 55 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 69; Süveydân, a.g.e., s. 25. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 282 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid’in siyaseti, tanınmış dinî şahsiyetleri hep özlemini duydukları İslâm birliğini56 -ki bu da kendi düşüncesinin bir ürünüydü- tesis edebilmek için yardımlarından faydalanabilmek adına kendisine çekmeye odaklanmıştır. Bu zamanlarda Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî’nin daha önce zikrettiğimiz güzel meziyetleri Sultan II. Abdülhamid’in kulağına ulaşmıştır. Sultan’ın kanaatini ve itimadını kazanarak konumunu güçlendirmiş, makamlarda yükselebilmiş, saygınlığını ve kendisine tabi olanları 56 Bu, Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıktığı 1876 yılından beri benimsediği bir fikirdir. Bunun peşi sıra ise emperyalist emellere hedef olmuş İslam âlemini tek bir noktada toplamayı arzuluyordu. Böylece Müslümanları birlik ve dayanışmaya çağırarak emperyalist saldırılara karşı durabilecekti. Dâhilî/hâricî şartlar ve Osmanlı Devleti’nin Sultan II. Abdülhamid dönemindeki durumu, Sultan’ın bu davete liderlik etmesini gerektirmiştir ki o da bunu Osmanlı Devleti’nin yakalandığı hastalıklara karşı en etkili tedavi yöntemi ve Avrupa’dan gelecek tehlikelere karşı devleti koruyacak bir zırh olarak görmüştür. Sultan, bu gayesini gerçekleştirebilmek adına Hıms şehrinin önde gelen ulemasından üç kişiyi seçmiştir. Aynı şekilde diğer İslam topraklarından da toplumda önemli bir yeri ve rolü olan kişiler seçmiştir. Her birisi için de başkent İstanbul’la irtibatlı ve Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî’nin doğrudan işrafında birer zaviye yaptırmıştır. İlgili isimler şu şekilde sıralanabilir: 1. Şeyh İbrâhîm b. Şeyh Muhammed el-Etâsî, 1852 yılı Hıms doğumludur. Şehrin ileri gelen âlim ve fâkihlerinden olup sahabî Hâlid b. Velîd Camii’nin hatibiydi. Daha sonra 1889 yılında İstanbul’a göçmüş ve şehrin uleması arasına katılmıştır. 1940 yılında vefat etmiştir. 2. Şeyh Muhammed Sad Zeynülâbidîn, Rifâî tarikatının Hıms şehrindeki en geniş nüfuzlu şeyhidir. Sûfî tarikat şeyhlerinden konuklar ve ziyaretçileri karşılamak için zaviyesinin kapılarını açmıştır. 3. Şeyh Sadüddîn es-Sadî, Sadiyye tarikatının mürşidi olup Hıms’ta mürîdân arasında en popüler olanıdır. Sultan’ın bu isimleri seçmesi toplum içerisindeki seçkin duruşları hasebiyledir. Böylelikle İslam birliği projesine çağrı için aktif bir rol üstlenebileceklerdir. Sultan, müslümanların birliğinin tek kurtuluş yolu olduğunun idrakiyle -Osmanlı Devleti’nin kuruluş zamanlarından beri itimat ettiği gibi sûfî- şeyhlerine itimat etmiştir. Bkz. Âġa, Medînetü Hıms, a.g.e., s. 157-158; Tukuş, a.g.e., s. 500-501; Abdurrahîm, a.g.e., 234-235; İslam birliği hareketi hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Muvaffak Beni’l-Merce, Sahvetü’r-Racüli’l-Marîd ve es-Sultân Abdilhamîd es-Sânî ve’l-Hilâfeti’l-islâmiyye, Müessesetü Sakri’l-Halîc li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, Kuveyt 1984, s. 119-149; Muhammed Abdurrahmân Yûnus el-Ubeydî, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî ve’l-Câmiatü’l-İslâmiyye, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’l-Mûsıl Külliyyetü’t-Terbiye, Musul 2000; Abdürraûf Sennû, en-Nizââtü’l-Kiyâniyye el-islâmiyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye 1877-1881, Bilâdü’ş-Şâm-el-Hicâz-Kürdistân-Albânyâ, Bîsân li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1998, s. 79-80; A. Lûşâtlîh, el-Ġare ale’l-Âlemi’l-islâmî iftirâât el-Mübeşşirîn, çev. Muhibbüddîn el-Hatîb ve Müsâid el-Yâfî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2003, s. 56-59; Abdülazîz Muhammed eş-Şenâvî, ed-Devletü’l-Osmâniyye Devle İslâmiyye Müfterâ Aleyhâ, Matbaatü’l-Encilû el-Mısriyye, C. III, Kahire 2004, s. 43-44; Muhammed Kurbân Niyâz Mullâ, es-Sultân Abdülhamîd ve Eseruhû fi’d-Daveti’l-İslâmiyye, Mektebetü’l-Menâre, Mekke 1988, s. 109-120; Ahmed Abdürrahîm Mustafâ, Fî usûli’t-Târîhi’l-Osmânî, Dârü’ş-Şürûk, Kahire 2003, s. 247-253; Ahmed Fehd Berekât eş-Şevâbike, Hareketü’l-Câmiati’l-İslâmiyye, Mektebetü’l-Menâr, Umân, 1984. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 283 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm çoğaltmıştır.57 Bu esnada Sultan, isabetli görüş ve hikmet sahibi kişilere ihtiyaç duymuş ve Sultan’ın müsteşarları olarak görev yapacak yüksek konum sahibi, aralarında es-Sayyâdî’nin de bulunduğu birçok ulemâdan müteşekkil bir heyet kurulmasını emretmiştir.58 Makamları ve üstlendiği vazifeler onu kitap telif etmekten59 alıkoymamıştır. Aynı şekilde ahlakından ve Sultan II. Abdülhamid’e olan samimiyetinden60 ödün vermemiş ve tarikatının yolundan da çıkmamıştır. Aksine evinin yanına bir zaviye kurdurup burada Rifâiyye tarikatı mensupları dışında vüzerâyla ve önde gelen devlet görevlileriyle görüşmüştür. İlgili zaviyede her hafta iki defa zikir halkası tertip edilmekteydi. es-Sayyâdî de evinden inerek, eskiden olduğu gibi –hatta daha fazla– son derece tevazu ile ve Allah’a karşı boynu bükük halde zikir halkasına iştirak etmiştir.61 Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî ve tabilerinin Sultan II. Abdülhamid katında yüksek bir konumu vardı. Aynı şekilde sadrazam katında da durum bu şekilde olup ister mali işlerle alakalı talepleri62, ister es-Sayyâdî’ye tabi olan zaviyelerin yeme-içme ödenekleri ya da es-Sayyâdî’nin aile efradıyla ilgili sosyal durumlara ilişkin tüm talepleri yerine getirilmiştir. Tüm bunlar da onun yüksek konumuna delalet etmektedir.63 Aynı şekilde 57 Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5; Süveydân, a.g.e., s. 116, 238. 58 Aġa, Medînetü Hıms, a.g.e., s. 158; M. Orhan Bayrak, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar, Turan Kitabevi, İstanbul 2002, s. 136. 59 Sayısı 212’ye ulaşan, aralarında edebiyata dair kitap/risale ve şerî ve sûfî haşiyeler/talîklerden oluşan müellefatının bulunduğu zikredilmiştir. Bkz. er-Rifâî, a.g.e., s. 9-16; Süveydân, a.g.e., s. 34-35. 60 Sultan Abdülhamid’e karşı 1908 yılında yapılan darbe ve İttihatçıların devlet işlerini ele geçirip Sultan’ın 1909 yılında tahttan indirilmesi akabinde Yıldız Sarayı’nda meydana gelen yağma olayları sırasında İttihatçıların önde gelenlerinden bir tanesi Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî’nin Sultan II. Abdülhamid’e olan samimiyetini ve bağlılığını gösteren birtakım vesikalar bulmuştur. İki taraf arasındaki tevazu ve ihtiram bağı onları dehşete düşürmüştür. Zikredilen İttihatçı, bu vesikaların Ebü’l-Hüdâ’nın maslahatına uygun olup insanlar arasındaki konumunu yücelteceği endişesiyle –ki bu durum İttihatçıların asla kabul edemeyeceği bir durumdur– arkadaşlarından bunları gizli tutmalarını talep etmiştir. Bkz. el-Cündî, Târîhu Maarrati’nNumân, a.g.e., s. 222-223; Süveydân, a.g.e., s. 168-169. 61 el-Cündî, Târîhu Maarrati’n-Numân, a.g.e., s. 220-221; Süveydân, a.g.e., s. 166. 62 B.O.A., I. ML. Do.1321. Gö. CA3. Ta. 1302 (1884); B.O.A., DH.MKT, Do.2200. Gö.29. Ta. 1300 (1882) 63 Kaynaklarda zikredildiğine göre 1307 h./1889 m. yılında Sultan ona başkent İstanbul’un en güzel semtlerinden biri olan Beşiktaş’ta bir saray hediye etmiştir. İlgili saray Sultan’ın sarayına da yakın bir konumdaydı. Tüm vilayetlerden birçok ulema bu sarayı ziyaret etmiştir. Bkz. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 284 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm birtakım işaretler de göstermektedir ki Sultan II. Abdülhamid emirler çıkararak es-Sayyâdî ve tabilerine çeşitli lütuflar ve imtiyazlar vermiştir.64 Ancak tabilerinden bir kısmı onun Sultan katındaki konumunu istismar ederek bazı arazileri kanuni sahiplerinin ellerinden hukuksuz yollarla almışlardır. Bâb-ı Âlî evrakı arasından yayımlanan 1325 h./1907 m. tarihli bir vesikada belirtildiğine göre Balebek kazasına bağlı Bûyenlî köyünden Hüseyn Alî Vefîkı isimli bir çiftçi, es-Sayyâdî’nin tabilerinden bir grubun sahte bir tapu senedine binaen arazisini gasp ettiğini belirterek şikâyette bulunmuştur. İlgili durum Osmanlı idaresine ulaşmış olup kanuni hak sahibine hakkı iade edilmiş ve kabahatliler de cezalandırılmıştır ki es-Sayyâdî de bizzat bunu talep etmiştir.65 Es-Sayyâdî, Osmanlı Devleti’nin uzun tarihi boyunca devlet içerisinde hiçbir Arap’ın ulaşamadığı bir nüfuza sahip olmuştur. Sultan’a bu denli yakın bir konumda bulunabilmesi; Sultan’ın mütedeyyin bir kimliğe sahip olması, sûfî tarikat şeyhlerine özel bir saygı duyması ve özellikle devlet işlerinde onlardan istifade edebilmek adına es-Sayyâdî gibi figürleri kendine yakın tutmaya çalışan siyasetiyle doğrudan ilişkilidir.66 Sultan II. Abdülhamid, Arap vilayetlerin halkları ile iletişim halinde olmuştur. Kendinden önceki hükümdarların –babası ve amcası gibi– düştükleri hatayı yapmamaya özen göstermiştir. Ondan önce yapılmış, özellikle de Suriye vilayetindeki zaviyelere ve tekkelere yönelik bazı çalışmalar mevcut olsa da bu çalışmalar ahalinin yakınmasını ve karşı karşıya kaldıkları zor durumları engelleyememiştir. Sultan Abdülhamid, seleflerinin bu hatasından uzak durmaya gayret etmiştir. Bu durum Sultan’ın saltanatı boyunca es-Sayyâdî ve diğer tarikat şeyhlerini kendisine yakın tutma sebeplerinden bir tanesidir.67 Osmanlı Saltanatı ve bazı hükümdarları ile birçok sûfî tariButros Ebû Âmine, a.g.e., s. 70; eş-Şâyi, a.g.e., s. 16; B.O.A., I. ML. Do.1321. Gö. RA27, Ta. 1301 (1883); B.O.A., I.ML. Do.1321. Gö. RA28. Ta.1301 (1883). 64 B.O.A., I.TAL. Do.36. Gö.11. Ta. 1319 (1901); B.O.A., I.DH. Do.00989. Gö. 78149. Ta. 1303 (1885). 65 B.O.A., BEO. Do.3488. Gö.261555, Ta. 1325 (1907). 66 E. Pears, Life of Abdulhamid, London 1917, s. 110; Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 72; el-Müveylihî, a.g.e., s. 114, 182; Ayrıntı için bkz. Süveydân, a.g.e., s. 238-250. 67 Verena Daiber, “Medînetü Dımaşk fi’l-Karni’s-Sâmin Aşar Tesîr Kârise Tabîiyye ale’l-MeMuhammed Alî Muhammed UFFÎN 285 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm kat arasındaki derin bağ ve dinî irtibat açıktır.68 Onlara tarikatlarla alakalı konularda olduğu gibi hayatın tüm alanlarında da yardım eli uzatılmıştır. 69 Sultan II. Abdülhamid, kendisine yakın olan hiçbir şahsın kendi tarikat yolunun dışında bir ekole bağlı bulunmasından rahatsızlık duymamıştır. es-Sayyâdî Rifâiyye tarikatından olmasına rağmen, Şâzeliyye tarikatına mensup olan Sultan tarafından sadır olan herhangi bir rahatsızlık belirtisi bulunmamaktadır. Sultan’a göre önemli olan; onun Bilâdü’ş Şâm bölgesinden bir sûfî olması ve üstlendiği mesuliyetleri yerine getirebilmesidir. Ayrıca belirtmek gerekir ki Rifâiyye tarikatı o dönemde yükselme merhalesinde idi.70 Sultan II. Abdülhamid, sûfî tarikatlara ve önde gelenlerine özel önem göstermiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren yaptığı gibi kendisi de bu yol üzere yürümüştür.71 Kuruluştan sonra, her iki tarafın da bazı hatalarına rağmen, devlet ve sûfî tarikatlar arasındaki bağ ve ilişki derinleşmiştir.72 Sultan II. Abdülhamid döneminde ise durum köklü bir şekilde değişmiştir. Özellikle yeme-içme ve gıdaların doğru yere ulaştırılması konuları başta olmak üzere sûfî tarikatların masraflarını şahsi olarak takip etmeye başlamıştır. Ayrıca Arap vilayetlerindeki sûfî tarikat şeyhleri katındaki konumunu güçlendirmiş ve böylece onların nüfuzunu insanlara ulaşabilmek adına kullanmıştır.73 Sultan; Çin, Fransa ve Balkan ülkeleri gibi Osmanlı Devleti’nin sınırları dışındaki Müslümanlar için Kurân-ı Kerîm başta olmak üzere dinî kitap basım ve yayını ile de ilgilenmiştir. Böylece uzak bâni’l-âm ve’l-Bünyeti’t-Tahtiyye fî Medîne Osmâniyye Kübrâ”, Osmanlı Dönemi’nde Bilâd-ı Şâm hakkında uluslararası konferans, Ircica, Dımaşk 2005, s. 52; Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 72-73. 68 Süreyyâ Fârûkı, “es-Sekafe ve’l-Hayâtü’l-Yevmiyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye”, George Kettûre’nin gözden geçirmesiyle, Mecelletü’l-İctihâd, Dârü’l-İctihâd ve’l-Ebhâs ve’t-Terceme ve’n-Neşr, sy. 45-46, Beyrut, 2000, s. 332-333. 69 Muhammed Murâd, a.g.e., s. 50-51; B.O.A., BEO, Do.1426. Gö.106877, Ta 1317(1899). 70 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 72-73; Verena Daiber, a.g.e., s. 52. 71 Harb, a.g.e., s. 195. 72 Süreyyâ Fârûkı, a.g.e., s. 332-333. 73 Harb, a.g.e., s. 195-195; Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 286 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm bölgelerde de İslâmî davete katkı sağlamaya çalışmıştır.74 Sûfî tarikatların tâbileri de Osmanlı Devlet hayatı içerisinde önemli bir rol üstlenmiştir. Birçok bölgede dinî törenler düzenleyen çok sayıda sûfî oluşum bulunmaktaydı. Tekkeler ve zaviyeler, sosyal platform mesabesinde olup bazen de resmi bir sıfat almışlardır. Başkent İstanbul ve diğer birçok şehir sakinleri bazı sûfî tarikatlara mensup bulunmuşlar ve tabi oldukları tarikatın kurucusunun öğretilerine uymuşlardır.75 Bazı Osmanlı hükümdarları halkın işlerinden uzak durmalarına rağmen genel olarak sûfî tarikatlara karşı şefkatli davranmış, tekkeler inşa ve imar edip, bu tekkeler için vakıflar kurmuşlardır. Bu da, Osmanlı Devleti sınırları içinde ya da dışında olması fark etmeksizin toplum içerisindeki bu önemli taifeye karşı olan ihtimamlarının boyutunu açıkça göstermektedir.76 Bir kısım tarihçi ve yazarların –ki özellikle Batı ile irtibatlı olan gayr-ı müslim Araplar ve laisizm savunucuları– Sultan II. Abdülhamid’in İslâmî siyasetinin saygınlığını azaltmak ve değerini düşürmek amacıyla ortaya attıkları çarpıtıcı iddialara rağmen, yapılan bilimsel çalışmalar onların iddialarının aksini ispatlamıştır. Bu incelemeler arasında yazar Caesar E. Farah’ın, İstanbul’daki Başbakanlık Devlet Arşivleri’nde mevcut bulunan ve Osmanlı basınının günlük raporlarından oluşan vesikalara istinaden tam bir objektiflik ile yaptığı çalışması mezkûr cenahtan gelen iddia ve iftiraları geçersiz kılmıştır. Ayrıca Sultan’ın ikinci müsteşarı olup, Abdülhamid Arap ve Arap olmayan Müslümanların birliğini77 ve sûfî önde gelenlerin es-Say74 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 105; Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5. 75 Donald Quataert, ed-Devletü’l-Osmâniyye 1700-1922, çev. Eymen el-Ermenâzî, Mektebetü’l-Ubeykân, Riyad 2004, s. 288-289; Ali Çoban, 19. Yüzyıl Osmanlı Şeyhlerinden Bozkırlı Muhammed Bahâeddin Efendi Ve “Îkazu’n-Nâimin” Adlı Eserindeki Tasavvuf Anlayışı, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya 2007, s. 7-8; Rukiye Aydoğdu, 19. YY. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi: Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2008; Erkan Övüç, Bir Osmanlı Sokağının Tasavvuf Merkezli Tahlili, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007. 76 Nîkulâ Ziyâde, “el-Fethu’l-Osmânî li-Bilâdi’ş-Şâm ve Âsâruhü’l-Mübâşere”, Mecelletü’l-İctihâd, sy. 44, Beyrut 1999, s. 23. 77 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 97-98. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 287 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm yâdî riyasetinde özel bir oluşumda toplanmasını78 da kapsayan İslâmî siyasetinde Sultan için çalışan İzzet Paşa’nın ailesinin şifahi şehadetleri de bunu desteklemiştir.79 Sultan II. Abdülhamid’in siyaseti yalnızca sûfî tarikat önde gelenleriyle sınırlı kalmamıştır. Çeşitli ihtisas alanlarından olan ulemâya da özel ihtimam göstermiş, çabaları ve eserleri için onları övmüştür. Hüseyn el-Cisr et-Tarâbulusî’nin er-Risâletü’l-Hamîdiyye fî Hakıkati’d-Diyâneti’l-İslâmiyye ve Hakıkati’ş-Şerîati’l-Muhammediyye isimli kitabını bu şekilde isimlendirmiş olması Sultan II. Abdülhamid’in ilim ehline olan ilgi ve yakınlığının. Ayrıca bu isimlendirme, Sultan II. Abdülhamid’in İslâm’a yaptığı hizmetlere karşılık güzel bir cevap mesabesindedir.80 1908 yılında İttihatçılar tarafından gerçekleştirilen darbede Sultan II. Abdülhamid ve etrafındakilerin başına gelenlerden es-Sayyâdî de nasibini almıştır. İttihatçıların şiddetli eziyetlerine maruz kalıp hasta yatağında iken çıkarılan emirle Büyük Ada’ya taşınmıştır. Daha sonra evi talan edilmiş, etrafındaki insanlar dağıtılmış, çeşitli hakaretlere maruz kalmış ve tüm hayatı boyunca yaşadığı saadetten katbekat daha fazlasını bir saat içerisinde yaşamıştır. Şiddetli darptan dolayı 6 Rebîülevvel 1327 h./1909 m. tarihinde vefat etmiştir. 1937 yılında naaşı Halep şehrine nakledilip Dârü’l-İftâ yakınlarında bulunan Sayyâdî zaviyesindeki babasının kabrinin yanına defnedilmiştir.81 78 Muhammed Ahmed Dernîka, et-Tarîkatü’ş-Şâzeliyye ve Alâmühâ, el-Müessesetü’l-Câmia li’n-Neşr, Beyrut 1990, s. 52. 79 Caesar E. Farah, “Reassessing Sultan Abdülhamid II’s Islamic Policy”, Archivum Ottomanicum, vol. 4, Germany 1995, s. 191. 80 Hüseyn el-Cisr, er-Risâletü’l-Hamîdiyye fî Hakıkati’d-Diyâneti’l-İslâmiyye ve Hakıkati’ş-Şerîati’l-Muhammediyye, Tahkik: Hâlid Ziyâde, el-Mektebetü’l-Hadîse, Lübnan 1933, s. 44. Bu baskıdan önce birincisi Beyrut’ta ve ikincisi Dımaşk’ta (Matbaatü’t-Tıbâati’l-Münîriyye, 1352 h./1923 m.) olmak üzere iki baskı daha bulunmaktadır. Ayrıca İstanbul’da 1307 h./1889 m. yılında Arap harfleriyle Osmanlıca bir baskı daha vardır. Bkz. Alâeddin Yalçınkaya, Sultan II. Abdülhamid Han’ın Notları, Sebil Yayınevi, İstanbul 1996; Gıyasettin Gökkent, “Sultan Hamid’in Siyaseti”, Hayat Tarih Mecmuası, sy. 2, İstanbul 1970; Kemal Karpat, “Tarih, Osmanlı ve II. Abdülhamit”, İlim ve Sanat, sy. 46-47, İstanbul 1997. 81 el-Cündî, a.g.e., s. 226-227; Süveydân, a.g.e., s. 137, 176, 216. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 288 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm b- Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât Mahmûd b. Muhyiddîn b. Mustafâ Ebü’ş-Şâmât ed-Dımaşkı el-Hanefî, 1266 h./1850 m. yılında dünyaya gelmiştir, mutasavvıf ve edîbdir.82 Dımaşk’ta meşhur olan Ebü’ş-Şâmât ailesine ve Şâzeliyye-Yeşrutiyye tarikatına mensuptur. Ki ilgili tarikatın kolları; Âlü’l-Vefâ, es-Sefercelânî, el-Yeşrutî, Âlü’l-Uş, ve Ebü’ş-Şâmât gibi kurucularının isimlerini almıştır.83 Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât, Şâzeliyye tarikatı şeyhliğini Dımaşk’ta Şeyh Hâmid el-Attâr’dan almıştır.84 Daha sonra o da Sultan II. Abdülhamid’in yakınında bulunup85 başkent içerisinde ve dışında Sultan’ın itimat ve istişare edip görüşünü aldığı sûfî şeyhlerden birisi olmuştur.86 Sultan; Ebü’şŞâmât’ın tarikatı, evrâdı, ve sarayda çalışan müridleri hakkında iyice bilgi sahibi olduktan sonra bunları beğenmiş ve Ebü’ş-Şâmât’tan tarikat alarak tahttan indirildiği 1909 yılına kadar evrâdda ve ezkârda şeyhinin yolu üzere yürümüştür. Ebü’ş-Şâmât, Sultan II. Abdülhamid’in vefatından dört yıl sonra 1922’de vefat etmiştir.87 Daha önce belirtildiği gibi Sultan II. Abdülhamid’in sûfî tarikat önde gelenlerine olan hissedilir ilgisi; İslâmî siyasetini güçlendirmek, ilgili tarikat önderlerinin nüfuz sahibi olmalarından faydalanmak ve görüşlerine danışmaktan, bunlara ek olarak da Sultan’ın bu kesime karşı eğilimli olmasından kaynaklanmaktadır. Bu sebeple, sûfîlik çalışmalarına devam edebilmeleri 82 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 51. 83 el-Askerî, a.g.e., s. 126. 84 Dernîka, a.g.e., s. 22-23. 85 Alî Hasûn’un Târîhu’d-Devleti’l-Osmâniyye adlı kitabında Fâtıma el-Yeşrutıyye el-Hüseyniyye isimli mutasavvıf bir kadının Mevâhibü’l-Hak kitabından naklen şu bilgiler verilmiştir: İlgili kadının babası Şâzeliyye-Yeşrutiyye tarikatının kutbu Şeyh Alî Nûruddîn elYeşrutî, müridi Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât’a başkent İstanbul’a oradaki bir zaviyesiyle ilgili bir iş için gitmesini emretti. İstanbul’a ulaştıktan sonra Osmanlı sarayındaki selamlıktan sorumlu Mâbeyn Veziri Ali Rıza, onun tarikatına intisap etti. –Mâbeyn-i Hümâyun; Mâbeyin Müşirliği, Dârüssaade Ağalığı, Başkatiplik gibi birçok vazifenin icra edildiği saraya bağlı bir dairedir– O zaman, yanında kalabalık bir nöbetçi birliği ile beraber, bir keramet eseri olarak şöyle dedi: “Şeyhin sana verdiği evrâddan bana da ver.” İşte bu, Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât’ın Sultan II. Abdülhamid ile ilk karşılaşmasıydı. Bkz. Hasûn, a.g.e., s. 264. 86 Emetü’l-Melik İsmâîl es-Sevr, “Rihletü Ayâni’l-Yemen ilâ İstânbûl”, Mecelletü Câmiati Sanâ li’l-Ulûmi’l-İctimâiyye ve’l-İnsâniyye, sy. 3, Sana 2008, s. 33; Dernîka, a.g.e., s. 22-23. 87 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 88; Ayrıca bkz. Saîd el-Efġanî, a.g.e., s. 154. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 289 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm için tüm ihtiyaçlarını karşılamış, tekke ve zaviye yapımına/onarımına yardım etmiş ve aylık ödenekler tahsis etmiştir.88 Ayrıca Sultan, şeyhi Mahmûd Ebü’ş-Şâmât’a karşı olan ihtiramı ve samimiyeti ile bilinmektedir. Sultan Abdülhamid’in, şeyhine yazdığı mektup tevazuunun ve ihtiramının bir delili olup ayrıca onun Arap müslümanlara ve Filistin’e karşı olan sadakatini gösteren en önemli vesikadır.89 c- Şeyh Zâfir et-Tarâbulusî (el-Medenî) Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Sultan II. Abdülhamid dönemide İstanbul’da ikamet eden tek şeyh değildi. Şâzeliyye tarikatının bir kolu olan ŞâzeliyyeMedeniyye tarikatı şeyhi Muhammed Zâfir et-Tarâbulusî el-Medenî de İstanbul’da ikamet eden önemli bir sûfî şeyhti.90 Muhammed Zâfir b. Hasen et-Tarâbulusî el-Mağribî, Mâlikî mezhebi fukahâsından bir mutasavvıftır. 1244 h./1869 m. yılında hâlihazırda Libya’nın bir şehri olan Mısrâte’de dünyaya gelmiştir.91 et-Tarâbulusî’nin, 1860-1867 yılları arasında Trablusgarp vilayeti valiliği yapan Mahmud Nedim Paşa ile aralarında güçlü bir bağ vardı ve tarikatı vilayette yaygın konumda bulunmaktaydı. Mahmud Nedim Paşa 1871 yılında sadrazam olunca Şeyh Zâfir’i başkent İstanbul’a davet etmiştir. Bu sırada, henüz Sultan olmayan Abdülhamid ile karşılaşmış ve onunla tanışmıştır. Aynı şekilde Mahmud Nedim Paşa’nın 1875-1876 yılları arasındaki ikinci sadrazamlık döneminde de İstanbul’a gelmiş ve Abdülhamid ile görüşmüştür.92 Daha sonra Medine’ye taşınmış, burada bir yıl kaldıktan sonra tekrar başkente dönmüştür.93 Medine’ye taşınması, Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından önce saygınlığını iyiden iyiye artıran Midhat Paşa’nın onu İstanbul dışına çıkarma çabaları sonucu gerçekleşmiştir. 94 Sultan II. Abdülhamid tahta çıktıktan sonra, o dönemde Mekke ulemâsı arasında bulunan Şeyh Muhammed Zâfir et-Tarâbulusî’yi yanına davet et88 B.O.A., BEO, Do. 1585-Gö.118865, Ta. 1318 (1900); B.O.A., BEO, Do.2569-Gö.200143, Ta. 1323 (1904); B.O.A., BEO, Do. 865-Gö.64865, Ta. 1314 (1896); Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5. 89 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 88-99; Ayrıca bkz. Vesikanın 3 numaralı eki. 90 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 74; es-Sevr, a.g.e., s. 33. 91 Süveydân, a.g.e., s. 99. 92 Kocabaş, a.g.e., s. 342; Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 75. 93 Süveydân, a.g.e., s. 99. 94 B.O.A., I.D. Do. 60192. Gö. 244, Ta. 1293 (1876). Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 290 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm miştir. Sultan, onun için Yıldız Sarayı yakınlarında bir zaviye tesis etmiştir ki bu zaviye Trablusgarp’tan başkent İstanbul’a giden birçok Arapa sığınak olmuştur.95 İlgili zaviye günümüzde cami olarak hala kullanılmakta olup caminin bir tarafında bulunan odada Şeyh et-Tarâbulusî’nin kabri mevcuttur.96 Sultan II. Abdülhamid, sûfî tarikat önderleriyle özel olarak ilgilenmiş ve onları sarayına almıştır.97 Şeyh Zâfir et-Tarâbulusî de –es-Sayyâdî örneğinde olduğu gibi– Sultan’ın İslâmî siyasetini ve davetini güçlendirmek için yardımını aldığı şahsiyetlerden birisidir.98 et-Tarâbulusî’nin Sultan’a yakın olması Şâzeliyye’nin bir kolu olan tarikatının güçlenmesini sağlamış ve ilgili kol “Medeniyye” ismini almıştır. Ancak Şâzeliyye-Medeniyye’nin gelişmesi/ilerlemesi Rifâiyye-es-Sayyâdiyye ile kıyaslanacak düzeyde olmamıştır. Ebü’l-Hüdâ çok daha aktif olup çağrısını yaymak için daha fazla gayret göstermiş ve çok sayıda zaviye edinmiştir. Sultan’ın es-Sayyâdî’den dinî ve sûfî kitaplar neşretmesini talep ettiği zikredilmiştir. Aynı talimat Şeyh Zâfir’e de yöneltilmiştir. Ancak görüldüğü üzere es-Sayyâdî’nin çok sayıda müellefatı bulunurken et-Tarâbulusî’nin isminin görüldüğü birkaç başlık dışında elimizde bir şey bulunmamaktadır. Bundan dolayı Şeyh Zâfir, es-Sayyâdî’ye kıyasla çalışmalarda ve inceleme yazılarında kendisine yer bulamamıştır. Ancak şüphe yoktur ki bu iki şeyhin başkent İstanbul’da bulunmaları ve Sultan’ın sûfîliğe eğilimli olması kendi çalışmalarını ve diğer tarikatları etkilemiştir. Daha önce de ifade edildiği gibi bazı Arap vilayetlerindeki diğer sûfî tarikat şeyhlerinin Sultan’dan maaş alabilmeleri, Sultan’ın emri ile askerlik hizmetinden muaf tutulmaları, zaviyelerinin bakımının/onarımının yapılması ve yeni zaviyeler inşa ettirilmesi buna delil olarak gösterilebilir.99 Bu durum ayrıca, Osmanlı Devleti sınırları içerisinde 95 Harb, a.g.e., s. 196; Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 75; Asru’s-Sultân Abdilhamîd, a.g.e., s. 179- 180; el-Hilâlî, a.g.e., s. 111; Özzorluoğlu, a.g.e., s. 5. 96 Araştırmacının Beşiktaş mıntıkasındaki Yıldız Sarayı yakınlarında bulunan mescide ziyareti sırasında. Bkz. 5 numaralı ek. Ayrıca bkz. Özzorluoğlu, a.g.e., s. 41. 97 Asru’s-Sultân Abdilhamîd, a.g.e., s. 179. 98 es-Sevr, a.g.e., s. 33; Hûrânî, a.g.e., 135-136. 99 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 75-76; Kocabaş, a.g.e., s. 333; B.O.A., BEO, Do. 1576. Gö. 118135, Ta. 1318 (1900); B.O.A., ŞD, Do. 2279. Gö. 27, Ta. 1309 (1891). Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 291 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ve dışarısında birçok bölgede belirli şahısların isimleri ile çok sayıda tarikatın ortaya çıkmasına da neden olmuştur. Ancak ilgili tarikatların tesirleri, bu çalışmada üzerine ışık tutulan ana sûfî tarikatlar düzeyinde olmamıştır. Sultan II. Abdülhamid’in bu önemli kesime karşı olan artan ilgisi ve bol miktarda malî yardım yapması, Osmanlı Devleti’ne bağlı tüm Arap vilayetlerindeki görevlilere Sultan tarafından yöneltilen emirler ve talimatlar aracılığıyla gerçekleşmiş olup toplumla doğrudan bağı bulunan ve etki sahibi sûfî tarikat şeyhlerine çeşitli yardımlar yapılmıştır.100 Bu tarikatlar İslâm’ın neşri ve İslâm birliği fikri başta olmak üzere Sultan’ın siyasetinin desteklenip uygulanması hususlarında faydalı olmuşlardır. Sultan’ın tarikatlara olan bu ilgisi yalnızca etrafında bulunan tarikat önde gelenlerine karşı değil tüm tarikatlara karşı eşit düzeyde olmuş ve her birisine eşit ve adil bir gözle bakmıştır.101 Sultan, düşmanlara karşı durabilmenin ancak İslâm âleminin tek bir safta kenetlenerek birbirlerine yaklaşmaları ve emperyalist tehditlerin üstesinden gelinmesiyle gerçekleşebileceği idrakinde olup şunu belirtmiştir: “İslâm ülkeleriyle bağımızı güçlendirip şu an olduğundan daha yakın bir hale gelmeliyiz. Birlik olmaktan başka bir ümidimiz yok. Birlik olmamız demek; Britanya, Fransa, Rusya ve Hollanda’nın nüfuzumuz altında olması demektir. Halife tarafından söylenecek tek bir kelime tahakkümü altında bulunan İslâm ülkelerine cihat ilanı için yeterli olacaktır ki bu da Hıristiyanları felakete götürür. Muhakkak ki bir gün gelecek ve müminler bir adamın ayağa kalkması gibi kalkacak ve zincirlerini param parça edecektir.”102 75 milyon Müslümanın İngiliz tahakkümü, 30 milyonun Hollanda tahakkümü, 10 milyonun Rus tahakkümü altında bulunması, ayrıca Asya ve Afrika’nın diğer bölgelerinde sayıları 250 milyonu bulup Allah’tan yardım talep eden, gözlerini ve umutlarını halifeye çeviren Müslümanların varlığına rağmen büyük devletlere karşı güçsüz kalmamız kabul edilemeyecek bir durumdur. Bundan dolayı Sultan Abdülhamid, sûfî tarikatların 100 Yılmaz, a.g.e., s. 235. 101 Butros Ebû Âmine, a.g.e., s. 75-76; Kocabaş, a.g.e., 322. 102 es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Müzekkerât es-Siyâsiyye (1981-1908), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1986, s. 75. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 292 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm önde gelenlerini etrafında toplamış ve Osmanlı Birliği yerine –ki Midhat Paşa bu fikri benimsemiştir– İslâm birliği fikrini gerçekleştirmeye çalışmıştır. Sultan, Osmanlı Devleti’nin içerisinden geçtiği zorlu bir dönemde özellikle de Balkan ülkelerindeki bölgelerin birer birer kaybedilmesinden sonra İslâm birliği fikrini Arap Müslümanların ve hatta tüm İslâm âleminin saflarını birleştirmek için bir araç olarak kullanabileceğini düşünmüştür. 103 Sultan II. Abdülhamid, 1876-1909 yılları arasında Osmanlı Devleti’ne hükmetmiştir. Otuz yılı aşkın süren saltanatı boyunca Osmanlı Devleti’ni içine düştüğü zafiyetten kurtarmaya, güçlendirmeye ve kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Başlangıçtan beri İslâm ülkelerinin kuvvetinin birliğinde olduğuna kâni olmuştur. Bundan dolayı İslâm birliğini tesis ederek Osmanlı Devleti’ni ve tüm İslâm ülkelerini emperyalist güçlerin avucuna düşmekten kurtarmak için tüm gayretiyle çalışmıştır. Sultan II. Abdülhamid’e Karşı Darbe Yapılması ve Tahttan İndirilmesi Birçok araştırmanın gösterdiğine göre, Sultan II. Abdülhamid’e karşı yapılan darbenin arkasında, esas itibariyle bu olaylarda bariz rol oynayan İttihat ve Terakki Cemiyeti bulunmaktadır. İlgili cemiyetin kökleri 19. yüzyılın ikinci yarısına, tam olarak 1862 yılına kadar uzanır. İlgili yıl bu hareketin kuruluş tarihi olarak zikredilmiş olup104 Maarif Nazırlığı görevini de üstlenmiş olan Mustafa Fazıl105, bu hareketin kurucularına Jön Türkler ismini 103 Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 102-103; Ayrıca bkz. Kalacî, a.g.e., s. 58-66. 104 Yûsuf Huseyn Omer, Esbâbü Hali’s-Sultân Abdilhamîd es-Sânî 1876-1909 M., Dârü’l-Kitâbi’s-Sekafî, İrbid 2005, s. 99-102; Harb, a.g.e., s. 268. 105 Mustafa Fazıl Paşa (1829-1875), Hidiv İsmail Paşa’nın kardeşidir. Kardeşi ile olan anlaşmazlığı sebebiyle İstanbul’a göçmüş, Genç Almanya ve Genç İtalya hareketlerinden etkilenen Jön Türkler’in kurucuları arasında sayılmıştır. Aynı şekilde arkadaşı olan şair Şinasi Efendi de Avrupa dilleri ve edebiyatlarından etkilenmiş, Fransız Devrimi fikrini ve prensiplerini benimseyenler arasında olmuştur. Şinasi Efendi, Paris’te eğitim görmüş ve birçok Fransızca şiiri Osmanlıcaya tercüme etmiştir. Ayrıca Tasvîr-i Efkâr isimli bir gazete çıkarmıştır. Jön Türkler hareketinin neşetinde önemli bir rolü olan ve hareketin manevi önderi mesabesinde bulunan kişi de Namık Kemal Bey’dir. Namık Kemal, orta çağ boyunca İslâmî bilimlerdeki Türklerin başarılarına dair yaptığı konuşmada “Türk” ıstılahını ilk kez kullanan kişidir. Daha sonra bu ıstılah, özellikle Sultan II. Abdülhamid döneminde 1868 yılında kurulan Terakki Gazetesi başta olmak geniş bir şekilde yayılmıştır. Ali Suavi de hareketin üyeleri arasındadır. Bkz. Ernest E. Ramsaur, Türkiyâ el-fetât ve sevretü 1908, çev. Sâlih Ahmed el-Alî, Mektebetü’l-Hayât, Beyrut 1960, s. 40. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 293 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm vermiştir. Ayrıca Jön Türkler’in Fransız Devrimi’nden etkilendikleri belirtilmiştir.106 Theodor Herzl107 ve Siyonist/Mason takipçilerinin Sultan II. Abdülhamid’i kendi saflarına çekme çabalarından ümitlerini kesmelerinden sonraki 1901- 1907 arası dönem hissedilir gelişmelere şahitlik etmiştir. Sultan’a suikast düzenleme planlarına başlamış ve bu görevi de asıl itibarıyla kendi idareleri altında çalışıp kendilerini gizleyen ajanlarına tevdi etmişlerdir. Buna binaen; Rusya’da suikast eğitimleri almış, yıkıcı eylemleriyle meşhur, Fransız uyruklu bir Macar Yahudisi olan Edward Joris isimli şahsa ulaşmışlardır. Suikast planı108, bir at arabasına “cehennem bombası” adı verilen saatli bombayı koyup, Sultan’ın Cuma namazını eda ettikten sonra yürüyeceği alana, o esnada patlatmak üzere yerleştirmek şeklindedir. Sultan Abdülhamid, 21 Temmuz 1905 Cuma günü namazını tamamladıktan sonra Şeyhülislam Cemaleddin Efendi (1848-1919) ile konuşmak üzere birkaç dakika daha camide durmuştur ki muhtemelen suikast teşebbüsünü başarısız kılan da camide beklenenden biraz daha fazla zaman geçirmesi olmuştur. Sokakların, muhafızlar, ordudan komutanlar ve gizli polislerle dolu olduğu bir esnada şiddetli bir patlama sesi duyulmuş; insanların, atların ve arabaların paramparça halde havada uçuştukları görülmüş ve caminin pencereleri de parçalanmıştır.109 Olaya tanıktık etmiş olan Ayşe Osmanoğlu’nun hatıratında olay şu şekilde anlatılmıştır: “Bu esnada babamı merdivenin üçüncü basamağında dururken gördüm. Ellerini açıp gür sesiyle “Korkmayınız! Korkmayınız!” diye iki kere bağırdı. Sonra “Herkes yerinde dursun” diye106 Birçok kaynakta işaret edildiği üzere Jön Türkler, Fransız Devrimi ilkelerini benimsemiş hatta onlardan birçoğu İstanbul’da Fransızlar gibi görünmeye gayret etmiştir. Durum, bir kısmının sarıklarını Fransız Devrimi şiarıyla süslemeleri derecesine kadar ulaşmıştır. Bkz. Omer, a.g.e., s. 99; Ayrıntı için bkz. Hâlid Ziyâde, İktişâfü’t-Tekaddümi’l-Ûrubbî Dirâse fi’l-Müesserâti’l-Ûrubbiyye ale’l-Osmâniyyîn fi’l-kKarni’s-Sâmin Aşara, Dârü’t-Talîa li’t-Tıbâa ve’nNeşr, Beyrut 1981, s. 54-60. 107 Herzl hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Enîs Sâyiğ, Yevmiyyâtü Herzl, çev. Hilda Şabân Sâyiğ, Munazzimtü’t-Tahrîri’l-Filistîniyye Merkezü’l-Ebhâs, Beyrut 1968; el-Mevsûatü’l-Arabiyye el-Âlemiyye, Müessesetü Amâl li’n-Neşr, Riyad 1996, C. IV, s. 9. 108 Daha önce de belirttiğimiz gibi Ali Suavi’nin üstlendiği Çırağan Sarayı Vakası olarak bilinen 1878 yılındaki olaydan itibaren Sultan II. Abdülhamid’e karşı Yahudiler’in suikast denemelerine ek olarak birden fazla darbe girişimi meydana gelmiştir. Bkz. Harb, a.g.e., s. 234; Kocabaş, a.g.e., s. 139. 109 Omer, a.g.e., s. 173-174; Şukayrât, a.g.e., s. 288-289. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 294 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rek ağır ve sakin adımlarla inmeye başladı. O an özel muhafızlar, subaylar ve askerler onu görüp derhal yerlerini aldılar. Babam, “Telaş edilmesin, hiç kimse izdihamda incinmesin” diyerek arabasının önüne geldi ve bindi. Kardeşim Burhaneddin Efendi de aceleyle arabaya bindi. Babam dizginlerini eline alıp her zamankinden daha yavaş kullanarak yokuştan çıkmaya başladı… Bu esnada Avusturya-Macaristan sefiri Bakon von Calice, başını misafirhane-i hümâyundan çıkarmış “Vive le Sultan!” (Yaşa Sultan!) diye bağırıyordu.”110 Araba olayının sonucu çok elim olmuş ve hayatını kaybedenlerin sayısı sekseni aşmıştır. Ölenlerin birçoğunun bedenleri, patlamanın etkisiyle tanınamaz hale gelmiştir.111 Masonların Sultan II. Abdülhamid’e karşı suikast girişimi başarısızlıkla sonuçlanıp suikastçı ve ona yardım edenler yakalandıktan sonra, Sultan’dan kurtulma planları Mason localarını genişletmek ve bu meseleye özel konferanslar düzenlemek suretiyle genişleyerek devam etmiştir. 1907 yılında toplanan bir konferansta alınan kararlardan bazıları şu şekildedir: - Sultan’ı tahttan indirmeye icbar etmek. - İdareyi tamamen değiştirmek.112 - Meşrutî danışma prensipleri tesis etmek. Daha sonra 1908 darbesi başlamış, olaylar ilerlemiş ve 31 Mart 1909 olayının akabinde Sultan II. Abdülhamid tahttan indirilmiştir. 1908 darbe planının başarıya ulaşmasından sonra Masonluk113 ve Siyo110 İsmet Burhânüddîn Abdülkadir, “Teġalġulü’l-Mâsûniyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye 1839- 1918” Mecelletü’l-Mecmai’l-İlmî el-Irâkı, C. I, sy. 48, Bağdat 2001, s. 230-231; Osmânoğlu, a.g.e., s. 124. 111 Omer, a.g.e., s. 174-175; el-Hilâlî, a.g.e., s. 163; Ayrıntı için bkz. Cevat Rıfat Atilhan, el-Hataru’l-Muhît bi’l-İslâm ve’s-Sıhiyûniyye ve Burûtûkûlâtühâ, çev. Vehbî İzzüddîn, Bağdat 1965, s. 125-126. 112 Hassân Hallâk, Devrü’l-Yehûd ve’l-Kuve’d-Devliyye, fî hali’s-Sultân Abdilhamîd es-Sânî Ani’l-Arş (1908-1909), Dârü Beyrût el-Mahrûse li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1993, s. 89; Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 86. 113 Binacı ya da mimar anlamına gelen Mason kelimesine “Free/Özgür” kelimesi eklenerek Özgür Mason şeklinde kullanılır. Bu tabirin, Fransızca sadık/doğru anlamına gelen “Franc” ve binacı anlamına gelen “Mason” kelimesinin bozulmuş hali olduğu da söylenmiştir. Böylece tabirin anlamının sadık binacılar olduğu düşünülmüştür. Masonluğun ortaya çıkış tarihi konusunda ihtilaf vardır. Bazıları 18. yüzyıldan önce kurulduğunu, bazıları Süleyman Mabedi’nde kurulduğunu belirtmiş ve diğer bazıları da tarihini Mısır kâhinleri dönemine kadar geri götürmüştür. Cemiyetin çeşitli ritüelleri bulunmaktadır. Yerel şubeleri “loca” olarak adlandırılmıştır. En yükseği üstatlık derecesi olan 33. derece olmak üzere birçok derecesi vardır. Masonluk, tüm dünyayı tahakkümü altına almaya çalışıp bir takım tahrip hedefleri bulunan Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 295 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm nizm’in emelleri tekrar canlılık kazanmıştır. Masonluk, Selanik’te Emanuel Karasu’nun önderliğinde yerel ve uluslararası birçok büyük şahsiyetin katılımıyla kurulan Mason localarıyla hareketine devam etmiştir. Karasu, anayasanın tekrar yürürlüğe girmesinin114 ilanını ve birçok Avrupa devletinin memnuniyetle karşıladığı ihtilalin başarısını kutlamak için Masonluk bayrağı altında bir konuşma yapmıştır. Bir anlamda Batı ülkelerinin sultanın devrilmesi karşısındaki mutluluğunu temsil eden bir konuşma yapan, dönemin önemli devlet adamlarından Britanya Dış İşleri Bakanı Edward Gray; anayasanın tekrar yürürlüğe girmesiyle Makedonya probleminin kesin olarak bittiğini belirtmiştir.115 Durum anayasanın tekrar yürürlüğe girmesiyle sınırlı kalmamış, Osmanlı Devleti kendisini zayıflatacak birçok tehlikeli hadiselere şahitlik etmiş ve yeni rejim çok sayıda başarısızlıkla yüzleşmiştir. Bunlar arasında en önemli olanın hareket-i irtica olarak da adlandırılan 13 Nisan 1909 tarihli 31 Mart Vakası olduğu söylenebilir.116 Özellikle de İttihat ve Terakki önderlerinin ve bilhassa iktidara teşne, güç elde etmek ve onu korumak için her şeyi yapmaya hazır Yahudi dönmesi olanların sürgünden dönmesi, cemiyetin iyice kontrolden çıkmasına neden olmuş ve yaşanan başarısızlığı derinleştirmiştir. 117 bir Yahudi örgütüdür. Tam olarak ortaya çıkmaya başladıkları yerin İskoçya tarihin ise 24 Haziran 1717 olduğu zikredilmiştir. Masonlar bu tarihi kuruluş yıldönümü olarak kutlarlar. 1776 yılında bu hareketin bir şubesi de Almanya’da kurulmuş ve bu vesileyle orta ve Doğu Avrupa’da yaygınlaşmıştır. Birincisi İskoç –ki Özgür Masonlar olarak bilinir– ve ikincisi Alman –ki Tevrat Masonluğu olarak bilinir– olmak üzere iki kaynağı bulunan cemiyet süratle bir araya gelip İsviçre, Fransa ve Osmanlı Devleti’nde tek bir kaynakta toplanmıştır. Birçok kaynakta işaret edildiğine göre de bu hareketin ilk ortaya çıkışı; Sabatay Sevi’nin takipçilerinin çalışmalarıyla 1675 yılında kurulan ve Osmanlı sınırlarındaki tüm locaların merkezi kabul edilen locanın tesis edilmesiyledir. Bazı kaynaklar ise bu cemiyetin Osmanlı sınırlarına ilk giriş tarihi olarak Sultan III. Ahmed (1703-1730)’in saltanatına tekabül eden 1717 yılını verirler. Osmanlı sınırlarında açılan ilk Mason locasının Arnavutluk’taki Berat locası olduğu da zikredilmiştir. Selanik Yahudilerinin Sultan IV. Murad (1648-1687) döneminde Selanik’te ilk locayı kurdukları da belirtilmiştir. Bkz. Ahmed Nûrî en-Naîmî, el-Yehûd ve’d-Devletü’l-Osmâniyye, Dârü’ş-Şüûni’s-Sekafiyye el-Âmme, Bağdat 1990, s. 179-182; Abdülkadir, a.g.e., s. 207-211; Omer, a.g.e., s. 161-162; Ayrıntı için bkz. Şâhîn Mekâriyûs, el-Esrârü’l-Hafiyye fi’l-Cemiyyeti’l-Mâsûniyye, Dârü Mârûn Avd, Beyrut 1985; Ahmed Ġalûş, el-Cemiyyetü’l-Mâsûniyye hakaikuhâ ve hafâyâhâ, ed-Dârü’l-Kavmiyye li’n-Neşr, Kahire 1966. 114 François Georgeon, Le Sultan cache Reclusion Du Sourerain et Mise En Scene Du Pouvoir A Lepoque De Abdulhamid II. 1876-1909, Leuvan 199); Abdülkadir, a.g.e., s. 233; Kocabaş, a.g.e., s. 558-559. 115 Omer, a.g.e., s. 237. 116 Tukuş, a.g.e., s. 537. 117 Omer, a.g.e., s. 237. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 296 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm İttihatçılar dışında da sultan aleyhine çalışan ve kargaşa çıkaran gruplar vardır. Sultan II. Abdülhamid’e karşı İttihatçılara yapılan yardımlarda önemli bir rolü bulunan, 1908 darbesinde ve 31 Mart 1909 olayında aktif pay sahibi olan Bektaşî tarikatı118 bunlar arasındadır.119 Yukarıda sayılanlara ek olarak cemiyet, suikastçı gizli örgütlerin metotlarını kullanarak Osmanlı bürokrasisinde ve ilmiye sınıfında bulunan nitelikli ve keyfiyetli isimleri tasfiye etme çabasına girişmiştir. Halkın tüm efradının izzetini ve yüksek makamını ona borçlu gördüğü din-i Mübin-i İslâm’ın esaslarına yapılan taaruzdan sonra sıra ulemâ ve meşayîhin tazyikine gelmiştir. Muhtelif seviyelerden pek çok âlim ve tasavvuf ehli şiddete maruz kalmış ve hapishanelere atılmıştır. Bu hadiseler, İttihat ve Terakki siyasetinin yaymaya çalıştığı fitnenin başlangıcı durumundadır. Din ulemâsı ve sûfî tarikat liderleri en fena zulüm ve işkencelere maruz kalmış; geçmişte Sultan II. Abdülhamid tarafından izzet, ikram ve ihtiramla karşılanan bu şahıslar, uzun günler boyunca başkentin sokaklarına kurulan darağaçlarında asılı kalmışlardır. Bu duruma, birçok Osmanlı vesikasında işaret edildiği gibi muhtelif dillerde yazılmış başka kaynaklarda da ilgili durum belirtilmiştir.120 Bu olaylar sonucunda, 3 Nisan 1909 tarihinde sûfî tarikat şeyhleri ve din ulemâsından oluşan İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti kurulmuş ve bu cemiyet Volkan Gazetesi’ni çıkarmaya başlamıştır. İttihatçıların benimsediği siyasete muhalif konumda olan cemiyet, İslâm şeriatına bağlılık çağrısı yapmıştır.121 118 Osmanlılar arasında yaygınlık bulmuş sûfî bir tarikattır. Bu tarikat, Nişabur’da doğmuş olan Hacı Bektaş’a nispet edilir. Osmanlı Devleti’nin değişik bölgelerinde yayılmış 16. Yüzyıl itibariyle de Arnavutluk başta olmak üzere Balkan topraklarında yayılmaya başlamıştır. Bu tarikat, namazı terk etmekte bir mahzur görmemek ve şarap içmeyi mubah kabul etmek gibi görüşleriyle İslâm öğretileri dışına çıkabilmiştir. Kalenderiyye ve Haydariyye tarikatlarını bir noktada derlediği söylenmiştir. Bektaşî isminin yeniçeri kuvvetleriyle de ilgisi bulunmaktadır. Kaynaklarda belirtildiğine göre Orhan Gazi (1326-1360) ordu kurduğunu ilk ilan ettiğinde Hacı Bektaş’tan bu ordu için dua talep etmiştir. Bunun üzerine Hacı Bektaş, elini bir askerin başına koyarak “yeniçeri” ismini vermiştir. Hacı Bektaş, 1336 yılında vefat etmiştir. Bkz. A. Rıfkı Bey, Bektaşi Sırrının Müdafaasına Mukabele, Asır Matbaası, Dâr-ı Saadet 1327 h., s. 11- 15; ez-Zeyn, a.g.e., s. 551; el-Hilâlî, a.g.e., s. 295; Hallâk, a.g.e., s. 117. 119 Hallâk, a.g.e., s. 117. 120 B.O.A., BEO, Do. 856. Gö.64126, Ta. 1314 (1896); B.O.A., BEO, Do. 3200. Gö.239989. Ta. 1325 (1907); B.O.A., i-TAL, Do. 1319. Gö.36. Ta.1319 (1901); Omer, a.g.e., s. 250; el-Ġamidî, a.g.e., s. 102; Asru’s-Sultân Abdilhamîd, a.g.e., s. 179; es-Sultân Abdülhamîd müzekkerâtî es-siyâsiyye, a.g.e., s. 166-170; Harb, a.g.e., s. 171-198. 121 Omer, a.g.e., s. 245-256. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 297 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Mahmut Şevket Paşa tarafından Divan-ı Harb-i Örfî Mahkemelerinin kurulması, sokaklara darağaçlarının dikilmesi, başta tarikat liderleri ve din ulemâsı sınıfından olmak üzere Sultan II. Abdülhamid’e bağlılığıyla bilinen önemli şahsiyetlerden bazılarının idam edildiği bir kısmının da sürgüne gönderildiği haberleri II. Abdülhamid’e ulaşınca, Sultan kardeşi Mehmed Reşad122 lehine tahttan feragat ettiğini bildirmiştir. Sultan’ın böyle hassas bir anda tahttan feragat etmesindeki temel maksat; daha fazla masum kanı dökülmesinin önüne geçmektir. II. Abdülhamid, tahttan çekildiğini açıkladıktan sonra askerleri ve diğer muvazzafları saraydan çıkartmış, yalnızca kendisi ve aile fertleri saray içerisinde ablukaya alınmış şekilde kalmıştır.123 Bu esnada, hepsi Yahudi olan ve Mart olayları akabinde firar etmiş bulunan İttihat ve Terakki liderlerinden bir grup saraya ulaşmıştır. II. Abdülhamid’in hal edildiğini beyan eden, Şeyhülislâm Mehmed Ziyâeddin Efendi’nin resmî fetva metnini Sultan Abdülhamid’e tebliğ etmek için saraya giren bu heyetin içinde Emanuel Karasu da bulunmuştur ki, bu durum Sultan’ın esef ve üzüntüsünü katmerlemiştir.124 Hemen sonrasında ise tahtan indirme hükmünün kanunilik kazanması adına Meclis-i Mebûsan ve Meclis-i Âyan’dan oluşan Meclis-i Umûmî’de oturum düzenlenmiştir. Şeyhülislam’ın hal fetvası kabul edilip Bâb-ı Âlî tarafından tüm vilayetlere şu metin gönderilmiştir: “Rûmî 27 Nisan 1325 yılına rastlayan 9 Rebîülevvel 1327 Salı günü sabah altı buçukta, Meclis-i Mebûsan ve Meclis-i Âyan’dan oluşan Meclis-i Umûmî yaklaşık 240 üye ile toplandı. Şeyhülislam tarafından verilip kendi imzasını taşıyan ve iki şıkkı havi fetva okundu. Makul kanıtlarla ve ittifakla hal kararı kabul edilip Sultan II. Abdülhamid İslâm 122 Mehmed Reşad (V. Mehmed), 1260 h./1844 m. Yılında doğmuş olup Sultan II. Abdülhamid’in küçük kardeşidir. Sultan Abdülhamid, 27 Nisan 1909 tarihinde tahttan indirildikten sonra Mehmed Reşad; İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin büyük nüfuz sahibi olduğu ve Osmanlı Devleti’nin çok zor şartlar altında bulunduğu bir dönemde, 65 yaşında iken padişah olmuştur. Bkz. Abdülkadir Tevfîk eş-Şelebî et-Tarâbulusî, ed-Devrü’l-hisân fî fadâili selâtîni Âli Osmân, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009, s. 151, 152; Mahmûd Şâkir, el-Hulefâü’l-Osmâniyyûn 923-1342 h., el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 2003, s. 295; Tukuş, a.g.e., s. 551; Vâhid Çabuk, Osmanlı Siyasi Tarihinde Sultan II. Abdülhamid Han, Emre Yayınları, İstanbul 2003, s. 223; Suad, a.g.e., s. 103-104. 123 Kocabaş, a.g.e., s. 599. 124 Almâ Vetlen, Abdülhamîd zıllüllâh alel-’ard isimli kitabında, meclisin hal kararını Şeyhülislam’a sunduğunu ve Şeyhülislam’ın etrafının tüfek süngüleri ile çevrili bir halde iken ilgili kararı tasdik etmek zorunda kaldığını belirtmiştir. Bkz. Âlma Vetlen, a.g.e., s. 200. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 298 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm hilafetinden ve Osmanlı Sultanlığından düşürüldü. Veliaht Mehmed Reşad Efendi, Sultan V. Mehmed ismiyle padişah olarak ilan edildi. Sultan’ın cülusunu mutat olan yerlerde yüz top atışı ile ilan etmeniz gerekmektedir.”125 Sultan’ın tahttan indirilme kararı duyurulduktan sonra, kendisi ve ailesi yeni ikametgâhına naklini beklemek üzere etrafı İttihatçılara bağlı emniyet güçleriyle çevrili olan sarayında hapis olarak kalmıştır ki hal ve Selanik’e sürgün cezası aynı gün verilmiştir. Sultan, ömrünün geri kalanını Osmanlı Devleti’ne hizmet ettiği yer olan Çırağan Sarayı’nda geçirmek istemiş ve bu talebini bildirmişse de ilgili heyetin cevabı kararın verilmiş olduğu ve yeni ikamet yerinin Selanik olduğu şeklinde olmuştur. 20 saati aşan meşakkatli bir yolculukla ve sıkı güvenlik önlemleri altında 29 Nisan 1909 tarihinde Alatini Köşkü’ne ulaşmıştır. Georgio Alatini adında İtalyan asıllı zengin bir Yahudi’nin mülkiyetinde olan köşk, ilgili tarihten altı yıl önce bina edilmiş olup 927 m2 alana sahiptir ve üç kattan oluşmaktadır.126 Sultan, İstanbul’dan çıkışından itibaren kötü muamelelerle karşılaşmış, kendisi ve ailesi için çok az miktarda bir maaş verilmiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından yağmalanan sarayından hiçbir şey alamamış olup, saraydaki tüm mal varlığına da el konulduğunu belirtmek gerekmektedir.127 Yağma olaylarından Sultan’ın kütüphanesindeki kitaplar da payını almıştır. Ancak kitapların bir kısmı, saray görevlilerinden birisi olan Kalkandelenli Sabri tarafından hayatını tehlikeye atma pahasına gizlice nakledilebilmiştir. Aynı şekilde, Osmanlı Devleti Hazinesi’nin Alman Bankalarındaki mevduatlarına el konulmuş –Berlin’deki Alman Deutshe Bank’ta 5 milyon lira mevduat bulunmakta idi– ayrıca birçok önemli vesika ve kıymetli eşya ortadan kaybolmuş ve bu yaşananlara dair hiçbir soruşturma açılmamıştır.128 125 Yûsuf Abdülhakîm, Sûriyâ ve’l-Ahdü’l-Osmânî, Dârü’n-Nehâr, Beyrut 1991, s. 165-166; Niyâz Mullâ, a.g.e., s. 203-211; Yılmaz, a.g.e., s. 173; Ayrıntı için bkz. Mustafâ, Usûlü’t-târîhi’l-Osmânî, s. 269-273; eş-Şâzelî, el-Meseletü’ş-şarkıyye, s. 188-200; Saîd Bircâvî, el-İmbarâtûriyyetü’l-Osmâniyye târîhuhâ es-siyâsî ve’l-askerî, el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1993, s. 271-280; Çabuk, a.g.e., s. 223; Celalettin Yavuz, “Abdülhamid’in Selanik’ten İstanbul’a Alman Gemisi İle Nakli;Alman Belgelerine Göre”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XX, sy. 31, Ankara 2000, s. 167; İsmet Burhânüddîn Abdülkadir, Devrü’n-Nüvvâbi’l-Arab fî Meclisi’l-Mebûsân el-Osmânî 1908-1919, ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, Beyrut 2006. 126 İdris Bostan, “II. Sultan Abdülhamid’in Selanik’te Korunması ve Alatini Köşkü”, Tarih ve Toplum, C. XXVII, sy. 160, İstanbul 1997, s. 24-25. 127 Çabuk, a.g.e, s. 228-229. 128 Çabuk, a.g.e., s. 227. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 299 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan, bu köşkte kaldığı sırada Sâlim isimli bir topçu albayın gerçekleştirdiği suikast girişimine maruz kalmıştır. İlgili kişi, Sultan’a ateş etmiş ancak isabet ettirmeye muvaffak olamamıştır. Sultan, hayatının en kötü günlerini geçirdiği bu köşkte üç buçuk sene kalmıştır.129 Osmanlı Devleti’nde cereyan eden olaylardan tamamen kopmuş, gazeteleri okuması dahi engellenmiş ve ikametgâhında hayatını kolaylaştıracak hiçbir şey edinememiştir. Sultan, içinde bulunduğu bu duruma sabırla, duayla ve Allah’a hamd ederek tahammül etmiştir.130 Müslümanlara ve Osmanlı Devleti’ne 33 yıldan fazla hizmet etmiş İslâmî bir şahsiyetin hayat perdesi bu şekilde kapanmıştır. Bu çalışmada, dayanılan ve yayımlanmamış bulunan birçok vesika ispat etmektedir ki Sultan II. Abdülhamid, özellikle dinî alanda olmak üzere farklı düzeylerde özel görüşlere sahip olan bir şahsiyettir. İslâmî hareketin desteklenmesi bağlamında, İslâm birliği projesine ya da sûfî tarikatların önde gelenlerine yardımlar yapmak gibi birçok alanda önemli bir rolü bulunmaktadır. Makamlarını kişisel menfaat elde etmek için sultan aleyhine suiistimal eden bazı devlet görevlilerinin bütün menfi gayret ve engellemelerine rağmen İslâm Birliği gayesini tesis etmeyi amaçlayan birçok faaliyet Osmanlı Devleti himayesinde gerçekleşmiştir. Makamlarını menfi maksatlara hâdim kılan bir güruh olduğu gibi; halka ve hakka hizmet etmeyi gaye edinmiş, dinî ve ilmî faaliyetler için çaba gösteren, tekke ve zaviyelerin bakım/onarım hizmetlerini üstlenerek sahip oldukları makamlardaki bütün nüfuzlarını fukara ve muhtaçların hizmetine sevk etmiş samimi devlet adamları da bulunmaktadır. Şu ana kadar aktarılanlardan anlaşıldığı üzere, hükümetin ya da Osmanlı Devleti’nin tarikatlarla ilgili konumu II. Abdülhamid’in temsil ettiği dönem açısından özel bir anlam ifade etmektedir., Sultan, devletin birçok 129 1912 yılındaki I. Balkan Harbi sonrasında İstanbul’a getirilmiş ve hayatının geri kalanını Beylerbeyi Sarayı’nda geçirmiştir. Daha sonra sağlığı kötüleşmiş, bitkinlik ve mide ağrıları baş göstermeye başlamıştır. Sıhhî durumunu hususi doktoru Atıf Bey takip etmiştir. Durumu gittikçe ağırlaşmış ve 20 Şubat 1918 tarihinde vefat etmiştir. 11 Şubat’ta başkent İstanbul’daki dedesi Sultan II. Mahmud’un türbesine defnedilmiştir. Türbe, hâlihazırda dünyanın değişik yerlerinden birçok turistin ziyaret ettiği en önemli tarihi yerlerden birisi olarak kabul edilmektedir. Bkz. Yavuz, a.g.e., s. 168-169; Çabuk, a.g.e., s. 229. 130 Çabuk, a.g.e., s. 228-229. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 300 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm krizle karşı karşıya kaldığı bir dönemde tarikat liderlerini ve önde gelen simalarını kendine yakınlaştırmış, onlara ciddi bir itimat göstererek birçok alanda desteklemiştir. Sultan II. Abdülhamid, bu kişiler kanalıyla Müslüman cemaati içindeki birlik ve beraberliği takviye etmeyi bu vesileyle de ayakta tutmaya gayret etmiştir. İzlenen bu siyaset, devlet açısından bazı olumlu sonuçlar vermiş ve halkın sultan ve hükümete yönelik tepkiselliği bu sûfi gruplar kanalıyla büyük ölçüde teskin edilmiştir. Sûfî tarikatlara çeşitli hizmetler sunulması Osmanlı Devleti tarafından belirlenmiş bir siyaset üzere gerçekleştirilmiş olup bir tarikatı diğerinden ayırt etmeksizin icra edilmiştir. Buna delil olarak Sultan II. Abdülhamid’in istişare ettiği kişiler arasında daima Şeyh Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Şeyh Mahmûd Ebü’ş-Şâmât, Şâzelî tarikatı şeyhi Zâfir el-Medenî et-Tarâbulusî eş-Şâzelî, Irak’tan Nakşibendî lideri Şeyh Muhammed Selîm vd. gibi sûfî tarikat ehillerinin bulunması ve zikri geçen şeyhlerin hiç birisinin Sultan II. Abdülhamid’in mensup olduğu tarikatı bilmemesi gösterilebilir. Öyle ki bunlardan her biri Sultan’ın kendi tarikatına mensup olduğunu düşünmüşlerdir. Bu, Sultan II. Abdülhamid’in tarikatlara karşı yürüttüğü siyasetin açık bir delilidir. Tüm bunların Sultan’ın kudretinde temessül eden siyasi bir boyutu olup toplumun içerisine yerleşmek için sûfî tarikatlara dayanılmıştır. İslâm birliği fikrinin desteklenmesi için ihtiyaç duyulan da budur. Dolayısıyla bu tesir, İslâm âleminde dönemin lider gücü ve İslâm hilafetinin merkezi olarak Osmanlı Devleti’ne siyasî bağlılığın kökleşmesine yardımcı olmuştur. Bundan dolayı Sultan II. Abdülhamid tahtta olduğu müddetçe sûfî tarikat grupları ile ilişkiler kurmaya ve geliştirmeye çalışmış, onları maddî-manevî desteklemiştir. Onlardan bir kısmı Sultan’ın yakınında ayrıcalıklı bir konum elde etmiş, saltanatı süresince büyük nüfuz sahibi olmuşlardır. 1908 yılında kendisine darbe yapılmıştır. Daha sonra 1909 yılında Osmanlı başkentindeki siyasî erkin zirvesinden nihaî olarak el çektirilmesiyle Osmanlı Devleti döneminin siyasî cenah ile sûfîlik arasında olan alakaların parlak bir dönemini sona ermiştir. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 301 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Arşiv Belgeleri B.O.A., BEO, Do. 1576.Gö.118135, Ta. 1318 (1900). B.O.A., BEO, Do. 1585-Gö.118865, Ta. 1318 (1900). B.O.A., BEO, Do. 865-Gö.64865, Ta. 1314 (1896). B.O.A., BEO, Do.1426. Gö.106877,Ta 1317(1899). B.O.A., BEO, Do.2569-Gö.200143, Ta. 1323 (1904). B.O.A., BEO, Do.3200. Gö.239989. Ta. 1325 (1907). B.O.A., BEO, Do.856.Gö.64126, Ta. 1314 (1896). B.O.A., BEO. Do.3488. Gö.261555, Ta. 1325 (1907). B.O.A., BEO.Do.2230.Gö.24, Ta, 1317 (1899). B.O.A., DH.MKT, Do.2200. Gö.29. Ta. 1300 (1882). B.O.A., I. ML. Do.1321. Gö. CA3. Ta. 1302 (1884). B.O.A., I. ML. Do.1321.Gö.RA27, Ta. 1301 (1883). B.O.A., I.D. Do.60192.Gö.244, Ta. 1293 (1876). B.O.A., I.DH. Do.00989. Gö. 78149. Ta. 1303 (1885). B.O.A., I.ML. Do.1321. Gö.RA28. Ta.1301 (1883). B.O.A., I.ŞD. Do.00012. Gö.556, Ta 1298 (1880). B.O.A., I.TAL. Do.36. Gö.11. Ta. 1319 (1901). B.O.A., IDH. Do.00989. Gö. 78148. Ta. 1303 (1885). B.O.A., IML.Do.0012.Gö.2221 Ta.1312 (1899). B.O.A., i-TAL, Do.1319.Gö.36. Ta.1319 (1901). B.O.A., ŞD, Do.2279.Gö.27, Ta. 1309 (1891). Telif-Tetkik Eserler Abdurrahîm, Abdurrahîm Abdurrahmân, Târîhu’l-Arabi’l-Hadîs ve’l-Muâsır, Dârü’l-Mütenebbî li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Doha 1982. Abdülhakîm, Mansûr, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî el-Müfterâ Aleyhi âhiru’s-Selâtîni’l-Muhteremîn, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Dımaşk 2009. Abdülhakîm, Yûsuf, Sûriyâ ve’l-Ahdü’l-Osmânî, Dârü’n-Nehâr, Beyrut 1991. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 302 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Abdülkadir, İsmet Burhânüddîn, “Teġalġulü’l-Mâsûniyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye 1839-1918” M.”, Mecelletü’l-Mecmai’l-İlmî el-Irâkı, C. I, sy. 48, Bağdat 2001. ——,Devrü’n-Nüvvâbi’l-Arab fî Meclisi’l-Mebûsân el-Osmânî 1908-1919, ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, Beyrut 2006. Abu-Manneh, B., “Sultan Abdulhamid and Shikh Abulhuda Al-Sayyadi”, Middle Eastern Studies, Vol. 15, Issue 2, U.S.A. 1979. Âkgündüz, Ahmed, Bilinmeyen Osmanlı, İstanbul 2008. Alî, Orhân Muhammed, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî hayâtühû ve Ahdâsü Ahdihî, Mektebetü Dâri’l-Enbâr, el-Enbâr 1987. Arabacı, Seyfullah, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Meşârîuhü’l-Islâhiyye ve İncâzâtühû, çev. Abîr Süleymân, el-Hadâriyye, Dârü’n-Nîl li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Kahire 2011. Atilhan, Cevat Rıfat, el-Hataru’l-Muhît bi’l-İslâm ve’s-Sıhiyûniyye ve Burûtûkûlâtühâ, çev. Vehbî İzzüddîn, Bağdat 1965. Aydoğdu, Rukiye, 19. YY. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi: Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara 2008. Bayrak, M. Orhan, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar, Turan Kitabevi, İstanbul 2002. Beni’l-Merce, Muvaffak, Sahvetü’r-Racüli’l-Marîd ve es-Sultân Abdilhamîd esSânî ve’l- Hilâfeti’l-islâmiyye, Müessesetü Sakri’l-Halîc li’t-Tıbâa ve’n-Neşr ve’tTevzî, Kuveyt 1984. Bey, A. Rıfkı, Bektaşi Sırrının Müdafaasına Mukabele, Asır Matbaası, Dâr-ı Saadet 1327 h. Bircâvî, Saîd, el-İmbarâtûriyyetü’l-Osmâniyye târîhuhâ es-siyâsî ve’l-askerî, el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1993. Birinci, Ali, “Sultan Abdülhamid’in Hâtıra Defteri”, Divan, sy. 19, İstanbul 2005. Bostan, İdris, “II. Sultan Abdülhamid’in Selanik’te Korunması ve Alatini Köşkü”, Tarih ve Toplum, C. XXVII, İstanbul 1997. ——, “II. Abdülhamid’in Selanik’te Korunması ve Alatini Köşkü”, Tarih ve Toplum Aylık Ansiklopedik Dergi, C. XXVII, sy. 160, Ankara 1997. Butros, Ebû Âmine, “es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî ve’ş-Şeyh Ebü’l-Hüdâ esSayyâdî”, Mecelletü’l-İctihâd, Dârü’l-İctihâd li’l-Ebhâs ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Sene: 2, sy. 5, Beyrut 1989. Çabuk, Vâhid, Osmanlı Siyasi Tarihinde Sultan II. Abdülhamid Han, Emre Yayınları, İstanbul 2003. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 303 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Çoban, Ali, 19. Yüzyıl Osmanlı Şeyhlerinden Bozkırlı Muhammed Bahâeddin Efendi Ve “Îkazu’n-Nâimin” Adlı Eserindeki Tasavvuf Anlayışı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya 2007. Dahlân, Ahmed b. Zeynî, el-Fütuhâtü’l-islâmiyye bade Meda’l-Fütühâtü’n-Nübüvve, Müessesetü’l-Halebî ve Şürekâihî li’n-Neşr ve’t-Tevzî, C. II, Kahire, trz. Daiber, Verena, “Medînetü Dımaşk fi’l-Karni’s-Sâmin Aşar Tesîr Kârise Tabîiyye ale’l-Mebâni’l-âm ve’l-Bünyeti’t-Tahtiyye fî Medîne Osmâniyye Kübrâ”, Osmanlı Dönemi’nde Bilâd-ı Şâm hakkında uluslararası konferans, Ircica, Dımaşk 2005. Dernîka, Muhammed Ahmed, et-Tarîkatü’ş-Şâzeliyye ve Alâmühâ, el-Müessesetü’l-Câmia li’n-Neşr, Beyrut 1990. el-Baytâr, Abdürrezzâk, Hilyetü’l-beşer fî târîhi’l-karni’s-sâlisaşar, thk. Muhammed Behcet el-Baytâr, Dârü Sâdir, C. II, Beyrut 1993. el-Cevâbire, Fâtıma Mahmûd, Mevsûatü’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn - Osmâniyyîn, Dâru’s-Safâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî, C. II. Umân, 2004. el-Cisr, Hüseyn, er-Risâletü’l-Hamîdiyye fî Hakıkati’d-Diyâneti’l-İslâmiyye ve Hakıkati’ş-Şerîati’l-Muhammediyye, thk. Hâlid Ziyâde, el-Mektebetü’l-Hadîse, Lübnan 1933. el-Cündî, Muhammed Selîm, Târîhu Maarratü’n-Numân, Tahkik ve Yorum: Ömer Rıżâ Kehhâle, Matâbiu Vizâreti’s-Sekafe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî es-Sûrî, Dımaşk 1964 el-Emîn, Muhsin, Meâdinü’l-cevâhir ve Nüzhetü’l-hHavâtır, Dârü’z-Zehrâ li’tTıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1981. el-Ġamidî, Saîd b. Sefer, Mevkıfü’l-Muârada fi’l-Meşriki’l-Arabî min hHukmi’s-Sultân Abdilhamîd es-Sânî (Şam ve Mısır), Mektebetü’t-Tevbe, Riyad 1992. el-Hilâlî, Muhammed Mustafâ, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Beyne’l-İnsâf ve’l-Cühûd, Dârü’l-Fikr, Dımaşk 2004. el-Kiyâlî, Sâmî, “Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî”, Mecelletü’l-Arabî, sy. 152, Kuveyt 1971. el-Mevsûatü’l-Arabiyye el-Âlemiyye, Müessesetü Amâl li’n-Neşr, C. IV, Riyad 1996. el-Mübîdîn, Mühenned, el-Fikrü’s-Siyâsiyyü’l-İslâmî ve’l-Islâh et-Tecribetân el-Osmâniyye ve’l-Îrâniyye, ed-Dârü’l-Arabiyye li’l-Ulûm, Beyrut 2008. el-Ubeydî, Muhammed Abdurrahmân Yûnus, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî ve’l-Câmiatü’l-İslâmiyye, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmiatü’l-Mûsıl Külliyyetü’t-Terbiye, Musul 2000. Emiroğlu, Kayhan, İkinci Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Selek Yayınevi, İstanbul 1960. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 304 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Encyclopedia of Islam, Vol. 3, London 2007. en-Naîmî, Ahmed Nûrî, el-Yehûd ve’d-Devletü’l-Osmâniyye, Dârü’ş-Şüûni’s-Sekafiyye el-Âmme, Bağdat 1990. es-Sayyâdî, Er-Rifâî Muhammed Ebü’l-Hüdâ, et-Tarîkatü’r-Rifâiyye, Bağdat 1969. es-Sayyâdî, Muhammed Ebü’l-Hüdâ, et-Târîhu’l-Evhad, el-Mahrûse li’n-Neşr, Kahire 1871. es-Sevr, Emetü’l-Melik İsmâîl, “Rihletü Ayâni’l-Yemen ilâ İstânbûl”, Mecelletü Câmiati Sanâ li’l-Ulûmi’l-İctimâiyye ve’l-İnsâniyye, sy. 3, Sana 2008. es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Müzekkerât es-Siyâsiyye (1981-1908), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1986. eş-Şâyi, Abdurrahmân b. Süleymân, Cinâyetü’s-Sayyâdî ale’t-Târîh fî badi mâ Kütibe ve Nuşira an Ebi’l-Hüdâ es-Sayyâdî elMüteveffâ 1327 H. fi’t-Târîh ve’tTerâcim ve’n-Neseb, Dârü’l-Beşâir li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Dımaşk 2006. eş-Şâzelî, Mahmûd Sâbit, el-Meseletü’ş-Şarkıyye dirâse Vesâikıyye ani’l-Hilâfeti’l-Osmâniyye 1299-1923, Mektebetü Vehbe, Kahire 1999. eş-Şenâvî, Abdülazîz Muhammed, ed-Devletü’l-Osmâniyye Devle İslâmiyye Müfterâ Aleyhâ, Matbaatü’l-Encilû el-Mısriyye, C. III, Kahire 2004. eş-Şevâbike, Ahmed Fehd Berekât, Hareketü’l-Câmiati’l-İslâmiyye, Mektebetü’l-Menâr, Umân 1984. et-Tarâbulusî, Abdülkadir Tevfîk eş-Şelebî, ed-Devrü’l-hisân fî fadâili selâtîni Âli Osmân, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2009. Farah, Caesar E., “Reassessing Sultan Abdülhamid II’s Islamic Policy”, Archivum Ottomanicum, vol. 4, Germany 1995. Fârûkı, Süreyyâ, “es-Sekafe ve’l-Hayâtü’l-Yevmiyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye”, George Kettûre’nin gözden geçirmesiyle, Mecelletü’l-İctihâd, Dârü’l-İctihâd ve’lEbhâs ve’t-Terceme ve’n-Neşr, sy. 45-46, Beyrut 2000. Fembîrî, “Celâletü’s-Sultân Abdülhamîd Hân”, Mecelletü’l-Muktetaf, Yıl: 14, sy. 10, Kahire 1890. Ferîd Bey, Muhammed, Târîhu’d-Devleti’l-Aliyye el-Osmâniyye, thk. İhsân Hakkı, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1983. Ġalûş, Ahmed, el-Cemiyyetü’l-Mâsûniyye hakaikuhâ ve hafâyâhâ, ed-Dârü’l-Kavmiyye li’n-Neşr, Kahire 1966. Georgeon, Francois, “Abdülhamid’in Kimliği”, Toplumsal Tarih Dergisi, C. XIX, sy. 120, İstanbul 2003. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 305 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Georgeon, François, Le Sultan cache Reclusion Du Sourerain et Mise En Scene Du Pouvoir A Lepoque De Abdulhamid II. 1876-1909, Leuvan 1997. Gökkent, Gıyasettin, “Sultan Hamid’in Siyaseti”, Hayat Tarih Mecmuası, sy. 2, İstanbul 1970. Halîm, İbrâhim Bey, Târîhu’d-Devleti’l-Osmâniyye el-Aliyye el-Marûf bi-Kitâbi’t-Tuhfeti’l-Halîme fî Târîhi’d-Devleti’l-Aliyye, Müessesetü’l-Muhtâr li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Kahire 2004. Hallâk, Hassân, Devrü’l-Yehûd ve’l-kKuve’d-Devliyye, fî hali’s-Sultân Abdilhamîd es-Sânî Ani’l-Arş (1908-1909), Dârü Beyrût el-Mahrûse li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1993. Harb, Muhammed, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Âhiru’s-Selâtîni’l-Osmâniyyîn el-Kibâr, Dârü’l-Kalem, Dımaşk 1990. Huseyn, Yûsuf,Omer, Esbâbüh Hali’s-Sultân Abdilhamîd es-Sânî 1876-1909, Dârü’l-Kitâbi’s-Sekafî, İrbid 2005. İrtem, Süleyman Kâni, II. Sultan Abdülhamid, Temel Yayınları, İstanbul 2003. İzze, Muhammed Ebû, Asru’s-Sultân Abdilhamîd, Darü’l-Menâre li’n-Neşr, Beyrut 1997. Kalacî, Kadrî, Midhat Bâşâ Ebü’d-Düstûri’l-Osmânî ve Hâliu’s-Selâtîn, Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1957. Karpat, Kemal, “Tarih, Osmanlı ve II. Abdülhamit”, İlim ve Sanat, sy. 46-47, İstanbul 1997. Kocabaş, Süleymân, es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî Şahsıyyetühû ve Siyâsetühû, çev. Abdullâh Ahmed İbrâhîm, el-Merkezü’’-Kavmî li’t-Terceme, Kahire 2008. Koloğlu, Orhan, Abdülhamid Gerçeği, Gür Yayınları, İstanbul 1987. Lûşâtlîh, A., el-Ġare ale’l-Âlemi’l-islâmî iftirâât el-Mübeşşirîn, çev: Muhibbüddîn el-Hatîb ve Müsâid el-Yâfî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2003. Mechûl, Müellif, Asru’s-Sultân Abdilhamîd ve Eseruhû fi’l-Aktâri’l-Arabiyye 1876 – 1909, el-Matbaatü’l-Hâşimiyye, Dımaşk 1939. Mekâriyûs, Şâhîn, el-Esrârü’l-hHafiyye fi’l-Cemiyyeti’l-Mâsûniyye, Dârü Mârûn Avd, Beyrut 1985. Mullâ, Muhammed Kurbân Niyâz, es-Sultân Abdülhamîd ve Eseruhû fi’d-Daveti’l-İslâmiyye, Mektebetü’l-Menâre, Mekke 1988. Mustafâ, Ahmed Abdürrahîm, Fî usûli’t-Târîhi’l-Osmânî, Dârü’ş-Şürûk, Kahire 2003. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 306 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Osmânoğlu, Âişe, Vâlidî es-Sultân Abdülhamîd es-Sânî, Tercüme: Sâlih Sadâvî Sâlih, İşrâf ve Takdîm: Ekmeleddîn İhsanoğlu, Dârü’l-Beşîr li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Umân 1991. Övüç, Erkan, Bir Osmanlı Sokağının Tasavvuf Merkezli Tahlili, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007. Özzorluoğlu, Süleyman Tevfik, Abdülhamid’in Cinci Hocası Ebü’l-Hüda, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2011. Pears, E., Life of Abdulhamid, London 1917. Quataert, Donald, ed-Devletü’l-Osmâniyye 1700-1922, çev. Eymen el-Ermenâzî, Mektebetü’l-Ubeykân, Riyad 2004. Ramsaur, Ernest E., Türkiyâ el-fetât ve sevretü 1908, çev. Sâlih Ahmed el-Alî, Mektebetü’l-Hayât, Beyrut 1960. Refîku’l-Osmânî, Matbaatü Külliyyeti’l-Âdâb, Beyrut 1884. Sâyiğ, Enîs, Yevmiyyâtü Herzl, çev. Hilda Şabân Sâyiğ, Munazzimtü’t-Tahrîri’l-Filistîniyye Merkezü’l-Ebhâs, Beyrut 1968. Sennû, Abdürraûf, en-Nizââtü’l-Kiyâniyye el-islâmiyye fi’d-Devleti’l-Osmâniyye 1877-1881, Bilâdü’ş-Şâm-el-Hicâz-Kürdistân-Albânyâ, Bîsân li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1998. Serhenk, el-Mîrâlây İsmâîl, Târîhu’d-Devleti’l-Osmâniyye, Takdîm; Hasen ezZeyn, Dârü’l-Fikri’l-Hadîs li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1988. Sıdkı, Ahmed, Târîhu Müesseseti şüyûhi’l-islâm fi’l-Ahdi’l-Osmânî 828-1341 h./1425-1922 M., el-Mektebetü’l-Vataniyye fi’l-Ürdün, C. II. Ürdün 2002. Suad, Adem, Osmanlı Padişahları ve Büyükleri, Tutku Yayınevi, Ankara 2011. Süheyl, Muhammed, el-Osmâniyyûn min Kıyâmi’d-Devle ile’l-İnkılâb ale’lhHilâfe, Dârü’n-Nefâis, Beyrut 1995. Süveydân, Hasen es-Semâhî, “Cem, tahkik ve yorum”, Ebü’l-Hüdâ es-Sayyâdî fî Âsâri Muâsırîhi, Dârü’l-Beşâir, Dımaşk 2002. Şâkir, Mahmûd, el-Hulefâü’l-Osmâniyyûn 923-1342 H. el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut 2003. Türkoğlu, Sabahattin, “II. Sultan Abdülhamid”, Antik & Dekor: Antika Dekorasyon ve Sanat Dergisi, sy. 50, İstanbul 1999. Uluçay, Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1992. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “II. Sultan Abdülhamid’in Hal’i ve Ölümüne Dair Bazı Vesikalar”, Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt X, sy. 37-40, Ankara 1946. Muhammed Alî Muhammed UFFÎN 307 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ——, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965. Vetlen, Almâ, Abdülhamîd Zıllüllâh ale’l-’Ard, Tercüme: Râsim Ruşdî, Kahire 1950. Yâġı, İsmâîl Ahmed, ed-Devletü’l-Osmâniyye fi’t-târîhi’l-islâmiyyi’l-Hadîs, Mektebetü’l-Abîkân, Riyad 1416 h. Yalçınkaya, Alaeddin, Sultan II. Abdülhamid Han’ın Notları, Sebil Yayınevi, İstanbul 1996. Yavuz, Celalettin, “Abdülhamid’in Selanik’ten İstanbul’a Alman Gemisi İle Nakli; Alman Belgelerine Göre”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: XX, sy. 31, Ankara 2000. ——, Abdülhamid’in Selanik’ten İstanbul’a Alman Gemisi İle Nakli “Alman Belgelerine Göre”, Tarih Araştırmaları Dergisi 1999-2000, Ankara Üniversitesi, Cilt XX, sy. 31, Ankara 2000. Yılmaz, Ömer Faruk, “Sultan Abdülaziz’in Kızı Nâzıme Sultan Anlatıyor”, Yedikıta Aylık Tarih ve Kültür Dergisi, sy. 38, İstanbul 2011. ——, es-Sultân Abdülhamîd Hân es-Sânî el-Müfterâ Âleyhi Dirâsetühû min hilâli’l-vesâik, çev. Târık Abdülcelîl, Dâr Nâşir Osmânlî, İstanbul trz. Ziyâde, Hâlid, İktişâfü’t-Tekaddümi’l-Ûrubbî Dirâse fi’l-Müesserâti’l-Ûrubbiyye ale’l-Osmâniyyîn fi’l-kKarni’s-Sâmin Aşara, Dârü’t-Talîa li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Beyrut 1981. Ziyâde, Nîkulâ, “el-Fethu’l-Osmânî li-Bilâdi’ş-Şâm ve Âsâruhü’l-Mübâşere”, Mecelletü’l-İctihâd, 9. yıl, sy. 44, Beyrut 1999. Sultan II. Abdülhamİd ve İslâmî Görüşlerİ 1876-1909 “Tarİhî/Belgesel İnceleme” 308 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 309 309-367 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid Döneminde Eğitim ve İdeoloji* Mehmet Ö. ALKAN** Osmanlı Modernleşmesinin Bazı Özellikleri Osmanlı modernleşmesinin özelliklerinden biri pragmatik oluşudur. Osmanlı resmi ideolojisinin ilk öğelerinden biri de modernleşme/medenileşmedir ki bu yalnızca devletin değil, aynı zamanda siyasal muhalefetin de samimi olarak benimsediği bir öğedir. Bu nedenle Osmanlı modernleşmesinin mimarları olan Tanzimat paşaları, Yeni Osmanlılar, II. Abdülhamid ve Jön Türklerin modernleşme projeleri veya özledikleri modern Osmanlı toplumu/ülkesi arasında ciddi farklar olduğunu söylemek güçtür. Ama asıl ciddi fark her üç kesimin modern topluma giden yoldaki siyasal seçimlerinde görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında modernleşmenin üç evreden geçtiğini ileri sürebiliriz. İlki Tanzimat pa- * Bu yazı, benim daha önce yayınlanan “Osmanlı’da Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası-Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, ed. Mehmet Ö. Alkan, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 377-407 ve “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri (1839- 1924)”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, ed. Şevket Pamuk, T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000, s. 125-145’deki makalem ile “Modernization From the Empire to the Republic and Education in Process of Nationalism”, Ottoman Past and Today’s Turkey, ed. Kemal H. Karpat, çev. Akile Zorlu ve Kaan Durukan, E. J. Brill, Leiden 2000, s. 47-132, Türkçesi “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Uluslaşma Sürecinde Eğitim”, Osmanlı Geçmişi Günümüz Türkiye’si, ed. Kemal H. Karpat, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 198-342 ve “Modernleşme ve Eğitim” II. Abdulhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, İstanbul 2010, s.300-319 adlı makalelerimin tekrarı niteliğinde olup bu kitap için editörlerinin isteği ile hazırlanmıştır. ** Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi. 310 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm şalarının bürokrasi ile yürütmeye çalıştıkları “bürokratik” veya “memuri” modernleşme; ikincisi II. Abdülhamid’in “monarşik” veya “sultani” modernleşmesi ve üçüncüsü ise Jön Türklerin Anayasa ve parlamentoyla yürütmeyi önerdikleri ve denedikleri “meşruti” modernleşmedir. Bu üç aşamanın ortak bir başka özelliği ise veri aldıkları siyasal sistemin bir “imparatorluk” olmasıdır. Oysa dördüncü ve sonuncu evre olan “cumhuri” modernleşmenin başlıca ayırt edici özelliği “demokrasiyi” ve “ulus-devlet”i veri almasıdır. Osmanlı modernleşmesi dönemlere göre değişen yeni yönetici elit, muhalif ve aydın tipini de ortaya çıkarmıştır. Tanzimat döneminin aydını ve eliti, bürokrasinin kendisini yasal güvenceye kavuşturması sonrasında, bürokrasi içinden usta-çırak ilişkisiyle (özellikle dışişlerinden) yetişmişlerdir. Tanzimat döneminin muhalifleri ve I. Meşrutiyet’in hazırlayıcısı olan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin üyeleri basınla ve basında yetişmişlerdir. II. Abdülhamid döneminin muhalif aydını ve yönetici eliti ise bizzat II. Abdülhamid’in kurduğu okullarda okumuşlar, yetişmişlerdir. II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde ise siyasal partiler ve dernekler aydınların ve elitin yetiştiği başlıca kaynak durumuna gelecektir. Tanzimat sonrasında (askeri ve sivil) bürokrasi dışında yine devlete bağlı üç meslek grubu; öğretmenler, hekimler ve mühendisler modernleşme militanı olarak ortaya çıkmışlardır. Osmanlı modernleşmesi basit bir taklidin ötesinde siyasal birlik-bütünlük ve ekonomik kalkınma kaygısından kaynaklanmıştır. Osmanlı Modernleşmenin zorunluluktan mı kaynaklandığı yoksa iradi bir eylem mi olduğu her zaman kolay yanıtlanabilecek bir soru değildir. Ancak Osmanlı modernleşmesini zorunluluklar karşısında iradi müdahalelerin bir sentezi olarak değerlendirmek yanlış olmaz.1 Osmanlı Modernleşmesi ve Eğitim Türkiye’nin siyasal tarihi ile eğitim alanında meydana gelen değişimler arasında paralellik vardır. Siyasal değişimin özellikleri eğitim sistemine yansımakta gecikmemiş, siyasal iktidarlar eğitim aracılığı ile kendi değerlerini 1 Mehmet Ö. Alkan, Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi, Doktora Tezi, İstanbul, 1996. Mehmet Ö. ALKAN 311 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm topluma aktarmaya çalışmışlardır. Her dönemde yayınlanan ders kitapları yakından incelendiğinde, Tanzimat dönemi Osmanlıcılık, II. Abdülhamid dönemi İslâmcılık ve II. Meşrutiyet dönemi ise Ulusçuluk ideolojisinin eğitim aracılığı ile de aktarıldığı yıllar olduğu görülür. Ders programlarında ve kitaplarının içeriklerinde meydana gelen değişiklik bunun en açık kanıtıdır. Dolayısıyla konuya genel anlamda eğitim açısından bakıldığında Osmanlı’dan Cumhuriyet’e yapısal açıdan sürekliliğin, ideolojik açıdan da ise ciddi bir değişimin olduğu görülür.2 Siyasal açıdan da eğitim açısından da son dönem Osmanlı tarihi Tanzimat, II. Abdülhamid ve II. Meşrutiyet olmak üzere üç ana dönemden oluşmaktadır. Bir bakıma aşağıda kısaca değinileceği üzere Tanzimat dönemi rüşdiyelerin, II. Abdülhamid dönemi idadilerin, II. Meşrutiyet dönemi ise sultanilerin dönemidir. II. Abdülhamid dönemi her düzey okul sayısında ve okullaşma oranında (cemaat ve yabancı okullar da dâhil) en çok artışın meydana geldiği dönemdir. Bir yandan geleneksel eğitim yapan sıbyan okulları modern eğitim yapan iptidailere çevrilmiş ve yanı sıra yeni iptidaî okullar açılmıştır. İkinci olarak özellikle idadi düzeyi eğitime büyük önem verilmiş ve sivil idadiler asıl bu dönemde açılmaya başlanmıştır. Bu dönem bir anlamda idadiler çağıdır. Üçüncü olarak Hukuk, Güzel Sanatlar, Ziraat, Ticaret, Orman, Maden, Baytar... gibi yüksek okullar kurulmuş, Mülkiye Mektebi yeniden yapılanmıştır. Bu okullar II. Meşrutiyet ve Cumhuriyet’in yönetici eliti için de bir kaynak olacaktır. II. Abdülhamid dönemi “ulema” ve “medresenin” sistem dışına itildiği yıllardır. Başlı başına Hukuk Fakültesi’nin kurulması bile, büyük ölçüde 2 Makalemizde bir sonraki dönemle ilgili gelişmelere ve değişmelere yer verilirken önceki dönemden devreden özellikler, tekrarlardan kaçınmak amacıyla, gerekmedikçe ayrıntılandırılmamış, daha çok değişimler üzerinde durulmuştur. İkinci olarak ders program, müfredat ve kitaplarında endoktrinasyon açısından önemli olanlara yer verilmiştir. Bu dersler dışında eğitimin modernleşmesi, çağdaşlaşma ve pozitivist düşünce açısından son derece önem taşıyan diğer bilimsel ve teknik dersler vardır, ancak bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Ayrıca yukarıda belirtildiği gibi Türk siyasal yaşamı ile eğitim arasında doğrudan, yakın bir ilişki ve paralellik vardır. İncelemenin sınırları siyasal gelişmelere yer verilmesini olanaksız kıldığından, bu makale okuyucunun Tanzimat’tan Cumhuriyet’e siyasal gelişmeleri bildiği varsayılarak kaleme alınmıştır. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 312 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ulema ve medresenin elindeki “hukuk” tekeline indirilen en ağır darbelerden biridir. İkinci olarak XX. yüzyıl başında açılan Üniversitenin içinde “ulûm-i âliye-i diniye” şubesinin kurulması, ulemanın elindeki son kozlardan biri olan, dinin “yeniden üretildiği” medreseye indirilen son darbelerden birisidir. Artık din, devletin tam denetimi altında yüksekokulda yeniden üretilen bir “resmî İslam”a dönüşecektir. Birçok meslek okulları bu dönemde açılmış, özel okullar da yine bu dönemde gelişmiştir. II. Abdülhamid döneminin bir diğer özelliği ders program, müfredat ve kitaplarının dinselleşme yönünde değişikliğe uğramasıdır. Zira Tanzimat döneminden miras kalan eğitim sisteminde din ve ahlak derslerinin Rüşdiye düzeyine kadar oldukça az, idadi ve sonrası eğitim düzeyinde ise yer almadığı, pozitif bilimlere ağırlık verildiği görülür. II. Abdülhamid döneminin neredeyse ilk on beş yılı boyunca aşağı yukarı aynı ders programlarının uygulanmasının da etkisi ile bizzat Abdülhamid’in kurduğu, himayesine aldığı (Tıbbiye, Mülkiye ve Harbiye gibi) okullarda pozitivist/materyalist düşünüş yaygınlık kazanmaya, kendisine yönelik muhalefet artmaya başlamış, öğrenciler arasında siyasal faaliyetler yoğunlaşmıştır. Önce Mülkiye mezunları arasında “ahval ve atvarı” farklı bir kuşağın yetiştiği fark edilince eğitimde dinselleşme başlamış, her düzey okula, ama özellikle devlete eleman yetiştiren askeri ve mülki okulların ders programlarına din ve ahlak dersleri eklenmiş ve zaman içinde saat sayıları arttırılmıştır. Bu okulların öğrenci ve öğretmenleri sıkı disiplin altına alınmışlardır. “Resmî ideoloji” ve “resmî tarih” birer kurum olarak bu dönemin eseridir ve sonraki dönemlere miras kalmıştır. Dinselleşmenin ideolojik boyutu bir “İslâm-Türk Sentezi” oluşturmak çabasıdır. “İslâm-Türk Sentezi” II. Meşrutiyet’te “Türk-İslâm Sentezi”ne dönüşecektir. Ancak her iki ideoloji de eklektik ve acemice oluşturulmuş bir bileşime sahiptir. Cumhuriyet’te ise bu ırka, kültüre ve hukuka dayalı Türk ulusçuluğu olarak formüle edilecektir. II. Abdülhamid dönemindeki “İslâm-Türk Sentezi” yaklaşımının bir örneği olarak Türklük İslâm potası içinde eritilen ve anlamlandırılan ikincil bir kimlik olarak sunulmuştur. Bununla birlikte, dönemin ikinci yarısından sonra Türklük vurgusu azalmış ve İslâm vurgusu hâkim bir nitelik kazanmıştır. Siyasal toplumsallaşma süreci, “Allah, peygamber ve padişah” kutsal üçlemesi ile II. Abdülhamid’e bağlılığın meşrulaştırıldığı, otokratik Mehmet Ö. ALKAN 313 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm siyasal kültürün aktarıldığı bir özellik gösterir. İslamcılık bir siyasal birlik aracı olarak da kullanılmıştır. Galatasaray Sultanisi nasıl ki Tanzimatçıların düşü ise, Aşiret Mektebi de dönem İslamcılığının ve II. Abdülhamid’in bir düşü olarak hayata geçirilmek istenmiş, ama başarılı olamamıştır. II. Abdülhamid döneminin bir diğer özelliği askeri okullarda okutulan ve sivil okullarda okutulanlardan hayli farklılık gösteren genel tarih kitapları ile Osmanlı tarih kitaplarının içerikleridir. Bu ders kitapları erken Türk mitolojisinin ayrıntıyla işlendiği, ulus vurgusunun ve gururunun belirgin bir şekilde öne çıktığı eserlerdir. Bu durum, II. Abdülhamid döneminde yetişen subaylar arasında yaygınlaşan ve II. Meşrutiyet döneminde hâkim duruma gelen Türk ulusçuluğunun da nedenlerinden birini anlamamıza yardımcı olmaktadır. Modernleşme, Merkezileşme ve Çevreye Nüfuz Aracı Olarak Eğitim Eğitim, XIX. yüzyılda siyasal sistemlerin merkezileşmesine (uluslaşmaya) koşut olarak “devlet”in denetimine girmiş ve kamu yatırımlarının yapıldığı bir “hizmet” alanı haline gelmiştir. Bu bağlamda, okul sayısında, okullaşma ve okuryazarlık oranlarında gözle görülür bir artış olmuştur. Eğitimin devlet tarafından organize edilmesi, özellikle de parasız ilk eğitimin zorunlu hâle getirilmesi düşüncesi Fransız Devrimi ile gündeme gelmiştir. Zorunlu eğitim, 19. yüzyılda, devletin genişleyen iktidarının sacayaklarından olan bürokratik yönetimin yayılması ve ordunun güçlenmesinin yanında üçüncü bir dayanak noktası olmuştur.3 Eğitimin, topluma nüfuz etmenin başlıca aracı durumuna dönüştüğü gözlenmektedir. Devletin artan, karmaşıklaşan işlev ve etkinliklerini (üstlenmek zorunda kaldığı yeni hizmetleri), uzman ve eğitimden geçmiş elemanlardan oluşan bir bürokrasi ile yürütmesi gerektiği gibi, sanayileşme de (uzmanlaşma, iş bölümü) bu talebin toplumsal alanda ortaya çıkmasına yol açar. XIX. yüzyılda devlete yönelik sadakatin sağlanmasında en etkili araç olan devlet denetimi altındaki ilkokulun zorunlu olması, eğitimle ilgili merkezi yönetim içinde bir birim (bakanlık veya daire) kurulması ve laikleşmeye 3 Norman Rich, The Age of Nationalism and Reform 1850-1890, W. W. Norton & Company Inc., New York 1970, s. 35-38. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 314 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm başlaması Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Rusya, Avusturya, Prusya ve Osmanlı İmparatorluğu’nda birbirine yakın senelerde ve birbiri ile etkileşim içinde olmuştur. Ancak eğitim sistemi ve düzeni konusundaki istikrar bütün ülkelerde oldukça uzun yıllar sağlanamamıştır. Eğitim siyasal birliğin, toplumsal uyumun ve devlete yönelik sadakatin sağlanmasında bir “ideolojik aygıt”, endoktrinasyon aracı olarak kullanılmıştır. Eğitimdeki modernleşme sırasında iktidarlar kendilerine yönelik bağlılığın sağlanmasında dinsel/geleneksel değerlerden de yararlanmışlardır. Eğitimdeki modernleşme sırasında dinselleşmeyi de bu bağlamda değerlendirmek gerekmektedir. Bu nedenle, -II. Abdülhamid, III. Napolyon ve III. Aleksandr gibi- çeşitli dönemlerde eğitimde dinselleşme görülmesi istisna değildir. Son olarak eğitim, -arzu edilsin veya edilmesin- pozitivist/ materyalist düşünüşün yaygınlaşmasına katkı yapmıştır. Osmanlı’da Modern Eğitim Modernleşen bütün siyasal sistemlerde olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu’nda da eğitim, bir kamu hizmeti olarak 19. yüzyılda gündeme gelmiş, bu türden okulların ilk örneği Tanzimat’ın ilanından bir süre önce İstanbul’da açılmıştır. Eğitim, XIX. yüzyılda siyasal sistemlerin merkezileşmesine (uluslaşmaya) koşut olarak devlet denetimine girmiş, dinsel/geleneksel (cemaat-millet) eğitiminin yerini yaygın/kamusal/örgün, laik ve merkezî (ve bir süre sonra ulusal) eğitim sistemi almaya başlamıştır. (bu değişim, günümüze kadar devam edecek bir çatışmanın sebebidir.) Modernleşmeyle birlikte eğitimin devlet tarafından organize edilmesi, özellikle de parasız ilk eğitimin zorunlu hâle gelmesi yaygınlaşmakta, okul sayısında, okullaşma ve okuryazarlık oranlarında artış meydana gelmektedir. En önemlisi bu yüzyılda eğitimin ilerlemenin, ekonomik kalkınmanın ve topluma nüfuz etmenin başlıca aracı durumuna dönüştüğü gözlenmektedir. İlköğrenimin zorunlu ve parasız hale gelmesi ve eğitimle ilgili merkezi yönetim içinde bir bakanlık veya daire kurulması Osmanlı İmparatorluğu dâhil modernleşen siyasal sistemlerde etkileşim içinde olmuştur. Örneğin Mehmet Ö. ALKAN 315 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Fransa’da ilköğretim zorunluluğu asıl ve sürekli olarak 1881/1882’de,4 Almanya’da 1819’da (parasız oluşu 1888’de), İngiltere’de de 1880’de (parasız oluşu 1891’de),5 Japonya’da da Meiji Restorasyonu sırasında 1872’de başlamıştır.6 Avusturya’da ise 1850 yılında “Avusturya Eğitim Bakanlığı” varken,7 İtalya ve Rusya’da eğitim ile ilgili bir bakanlık 1890’lı yıllarda kurulmuştur.8 Çin’de ise ilk modern devlet okulu 1862 gibi geç bir zamanda açılmış, eğitim sistemi 1902/3’de, öğrenim bakanlığı ise 1906 yılında kurulmuştur.9 Osmanlı’nın bir parçası durumundaki Mısır açısından da durum farklı değildir. XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde ilk kez Fransa’ya öğrenci gönderilmiş, yüksekokullar kurulmuş, ilkokullar açılmış ve bir eğitim dairesi oluşturmuştur. Merkezi yönetim içinde eğitim ile ilgili bir dairenin kurulması Fransa’da 1824 yılında “Kilise İşleri ve Kamusal Maarif Bakanlığı/ Ministère des Affaires Ecclésiastiques et de L’nstruction publique” adı ile olmuştur. Bu ismi ilk anda yadırgamamak gerekiyor. Zira Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu gibi Fransa’da da eğitim öncelikle kilise ve cemaatlerin elinde olan 4 Herbert Passin, “The Japan Educational System”, editor: James S. Coleman, a.g.e., s. 272. Merkezî yönetim içinde eğitim ile ilgili bir dairenin kurulması Fransa’da 1824 yılında “Kilise İşleri ve Kamusal Maarif Bakanlığı/ Ministère des Affaires Ecclésiastiques et de L’instructionpublique” adı altında gerçekleşmiştir. Bu ismi ilk anda yadırgamamak gerekiyor. Zira Osmanlı İmparatorluğu’nda olduğu gibi Fransa’da da eğitim öncelikle kilise ve cemaatlerin elinde olan bir hak ve işlevdi. Daha sonra eğitim işlerine bakan daire, bu bakanlıktan ayrılıp içişleri bakanlığına bağlanmıştır. Prusya’da da eğitim işleri ile kilise işleri aynı bakanlık tarafından üstlenilmiştir. Nevzad Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitimi ve Kuruluşlar ve Tarihçeler, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1948, s. 78-79. 5 Norman Rich, The Age of Nationalism and Reform 1850-1890, W. W. Norton & Company Inc., New York 1970, s. 113-114 ve Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıcından 1988’e), A.Ü. Basımevi, Ankara 1989, Genişletilmiş 3. baskı, s. 173, dn/1. 6 Herbert Passin, a.g.m, s. 272 ve Robert E. Ward, “Japan: Continuity of Modernization”, editörler: Lucian W. Pye ve Sidney Verba, Political Culture and Political Development, 2. baskı, Princeton University Press, New Jersey 1972, s. 44. 7 Bu müsteşar 1854 yılında Viyana Üniversitesi’nde Avusturya Tarihi Araştırmaları Enstitüsü de kurmuş ve kolejler ve üniversiteler aracılığı ile, kısaca eğitim kurumu aracılığı ile bir ulus olarak Avusturya fikrinin yayılmasına gayret etmiştir. William T. Bluhm, Building an Austrian Nation The Political Integration as a Western State, Yale University Press, London 1973, s. 15. 8 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıcından 1917’ye Kadar, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s. 268-269. Bizdeki rüştiye düzeyi (gimnaziya) okullarının açılması düşüncesi 1726 yılında gündeme gelmiştir. Hugh Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917, Clarendon Press, Oxford 1967, s. 35-36 ve Akdes Nimet Kurat; a.g.e., s. 292-293. 9 John Wilson Lewis, “Party Cadres in Communist China”, Education and Political, s. 413. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 316 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm bir hak ve işlevdi. Daha sonra eğitim işlerine bakan daire, bu bakanlıktan ayrılıp içişleri bakanlığına bağlanmıştır. Prusya’da da eğitim işleri ile kilise işleri aynı bakanlık tarafından üstlenilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim işlerine bakacak bir “daire”nin sonra da bakanlığın (nezaret) kurulması çağdaşlarına oranla geç değil, hatta birçoğundan öncedir. Merkezi yönetim içinde eğitim ile ilgili bir dairenin kurulması düşüncesi 1838 yılından itibaren gündeme gelmiş; bakanlık Maarif-i Umumiye Nezareti (Genel Eğitim Bakanlığı) adı ile 1857 yılında kurulmuş; bir bütün olarak eğitimi düzenleyen “Maarif-i Umumiye Nizamnamesi/Genel Eğitim Tüzüğü” ise 1869 yılında yayınlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda sıbyan eğitimini zorunlu kılan ilk ferman ise, II. Mahmut Döneminde, 1824 yılında yayınlanmış, ancak uygulanamamıştır.10 Zorunlu eğitimin kabul edilmesi, kadınların okuma olanağına kavuşması ve onlara kamusal yaşamın içinde etkin olmalarını sağlayacak yeni iş alanları açmıştır. Bu gelişme ise kadınların toplumsal ve siyasal eşitsizlikten kurtulmalarının en önemli adımlarından biridir.11 Öte yandan eğitim, imparatorluklar içindeki hâkim unsurun ulusçuluk bilincini teşvik ederken, öte yandan dinsel cemaatler için de benzer bir etki yapmıştır. Böylece geleneksel toplumun cemaat yapısını dünyevileşme yönünde değişime uğratmakta, ulusçuluk hareketlerini teşvik etmekte ve imparatorlukların dağılışını hızlandırmaktadır. Bu süreçte yabancı devletlerin ülke içinde açtıkları okullar “cemaatten ulusa” geçiş sürecinin hızlanmasında önemli bir etken olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu’nda Sırplarla başlayan bu süreç Rum, Bulgar, Ermeni, Arnavut ve Araplarla devam etmiştir. Eğitim alanındaki önemli ve kalıcı değişim 1869 yılında yayınlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi/Genel Eğitim Tüzüğü ile başlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitimi düzenleyen temel metin olan Tüzüğün ilk maddesi okulları genel okullar (mekâtib-i umumiye) ve özel okular (mekâtib-i hususiye) olarak ikiye ayırmaktadır. Genel okulların (mekâtib-i umûmiyenin) gözetim ve idaresinin (nezaret ve emr-i idaresinin) devlete ait olduğu belirtilmektedir. Özel okulların (mekâtib-i husûsiyenin) ise “yalnız gözetiminin devlete, kuruluş ve yönetiminin ise kişi veya [dini] 10 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978, s. 175. 11 Norman Rich, a.g.e., s. 38. Mehmet Ö. ALKAN 317 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm cemaatlere ait olduğu belirtilmiştir. Özel okullar da (mekâtib-i hususiye) ikiye ayrılmaktadır. Birincisi özel İslam okulları (mekâtib-i hususiye-i islamiye), ikincisi ise (mekâtib-i gayr-ı müslime) özel gayrimüslim okullarıdır. Özel gayrimüslim okulları da (mekâtib-i gayr-ı müslime) kendi içinde üçe ayrılmaktadır. Bunlardan ilki cemaatler ve patrikhane tarafından kurulan “milli mektepler”, ikincisi ise kişilerin kurdukları “eşhas mektebleri” ve üçüncüsü ise “ecnebi” yani yabancı okullardır.12 Genel okullarda (mekâtib-i umumiyede) öğretim üç öbek halinde tasarlanmıştır. İlk düzeyde sıbyan ve Rüşdiye; İkinci düzeyde idadi ve sultani, üçüncü düzeyde ise mekâtib-i âliler, yani yüksekokullar bulunmaktadır. Dolayısıyla Osmanlı ülkesinde eğitim sıbyan, Rüşdiye, idadiye, sultaniye ve âliye olarak beş basamak halinde aşamalandırılmıştır. II. Abdülhamid Dönemi Başlarken Eğitim Verileri 1839 yılında iki okul ile başlayan süreç 1294 h./1877 m. yılına gelindiğinde Tanzimat dönemi kapanırken eğitim alanında hayli önemli değişimler yaşanmıştır. Örneğin Tanzimat döneminin sonuna doğru okullaşma oranı -1873 itibariyle- ilkokul düzeyinde %1 olarak hesaplanmaktadır.13 Aşağıda bu dönem kapanırken eğitim açısından gelinen nokta rakamlarla verilmiştir.14 Bu veriler hem Tanzimat eğitiminin geldiği aşamayı hem de II. Abdülhamid dönemine devreden eğitime müteallik kurumsal mirası ortaya koymaktadır. İmparatorlukta tamamı İstanbul’da 4 askeri yüksekokul (“Mekteb-i Harbiye-i Şahane”, “Mekteb-i Fünûn-u Bahriye-i Şahane”, “Mekteb-i 12 Bu konuda yapılan bir başka sınıflandırma ise şöyledir: Okullar; resmi okullar (mekatib-i resmiye) ve özel okullar (mekatib-i gayr-ı resmiye) olarak ikiye ayrılmaktadır. Resmi okullar müdür, öğretmen, memur ve diğer çalışanları devlet tarafından atanan ve idaresi dahi devlete ait olan okullardır. Özel okullar (Mekatib-i gayr-ı resmiye) ise cemaatler, kişi (efrad) veya yabancı (ecnebi) uyruklu kişiler tarafından kurulan, öğretmenleri devlet tarafından atanmayan, masrafı kurucuları ve öğrencilerinden alınan ücretlerle karşılanan okullardır. Kısaca özel (resmî olmayan) okullar üçe ayrılmaktadır. Bunlardan ilki özel Müslüman okulları, ikincisi gayrimüslim okulları, sonuncusu ise ecnebi/yabancı okullardır. 13 Mehmed Ali, a.g.e., s. 235-236. Davison, Ziya Paşa’nın bir yazısına dayanarak 1860’ların ortasında Müslümanlar arasındaki okur-yazarlığın %2 olduğunu hatırlatıyor. Bkz. Roderic H. Davison, Reform in The Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press, New Jersey 1963, s. 68. 14 Sâlnâme, Sene 1294, haz. Maarif Nezareti Mektupçusu Halet Bey, Halil Efendi Matbaası, Dersaadet 1294 h. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 318 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tıbbiye-i Şahane”, “Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye”), ikisi İstanbul’da (“Dersaadet Mekteb-i İdadisi” ve “Mekteb-i İdadi-i Tıbbiye/Mekteb-i Tıbbiye-i İdadiye-i Şahane”) ve yedisi taşrada olmak üzere (Edirne, Manastır, Bosna, Şam-ı Şerif, Bursa, Erzurum, Bağdat İdadileri) toplam dokuz askeri idadi bulunmaktadır. Ayrıca tamamı İstanbul’da olmak üzere dokuz tane (Gülhane, Soğukçeşme, Fatih, Kocamustafapaşa, Kasımpaşa, Beşiktaş, Üsküdar Toptaşı, Üsküdar’da Paşakapısı ve Hasköy) askeri Rüşdiye vardır ve toplam öğrenci sayısı 1468’e ulaşmıştır. İstanbul’daki sivil (mülki) okullar arasında “Mekteb-i Sultani”, Darülfünun-i Sultani’ye bağlı-“Mekteb-i Hukuk”, “Mekteb-i Turûk ve Meabir” ile “Mekteb-i Edebiyat”, ayrıca “Darülmuallimîn”, “Darülmuallimât”, “Mekteb-i Mülkiye”, “Mülkiye İdadi Mektebi”, “Mekteb-i Aklâm”, “Mekteb-i Sanayi” ve “Darüşşafaka” bulunmaktadır. İstanbul’da toplam 21 erkek rüşdiyesi (Darülmaarif Rüşdî, Aksaray’da Mahmudiye, Sultanbayezıd, Takvimhane, Şehzade, Zeyrek, Fatih, Sultanselim, Galata, Mirgün, Beşiktaş, Tophane’de Feyziye, Südlüce, Davudpaşa, Eyyüb, Üsküdar Atik, Üsküdar’da Atlamataşı, Beylerbeyi, Kanlıca, Odabaşı ve Tophanelioğlu) ve bu okullarda toplam 1795 öğrenci bulunmaktadır. İstanbul’daki idadi sayısı 6 (Darülmaarif, Feyziye, Beşiktaş, Fatih, Davudpaşa ve İbrahimağa Çayırı) ve öğrenci sayısı ise 392’dir. İstanbul’da biri sanayi okulu olmak üzere toplam 10 kız Rüşdiyesi (Sultanahmed, Şehzade, Aksaray, (Atik Bayır Zabtiye Karibinde) İbrahimpaşa, Eski Alipaşa, Eyyüb, Üsküdar, Üsküdar’da Gülfem Hatun, Atpazarı, Yedikule Kız Sanayi Mektebi) vardır ve öğrenci sayısı 356’dır. İstanbul’daki (modern) İbtidâî sayısı 10 (Nuriosmaniye, Simkeşhane, Saraçhane, Eski Alipaşa, Laleli, Üsküdar’da Rüstempaşa, Mahmudiye, Beylerbeyi, Bebek, İstinye) ve öğrenci sayısı 507’dir. İstanbul ve “Bilâd-ı Selase”de Müslümanlara ait 290, Rumlara ait 65, Ermenilere ait 43, Katoliklere ait 8, Bulgarlara ait 3, Yahudilere ait 29 ve Protestanlara ait 8 olmak üzere toplam 446 sıbyan okulu bulunmaktadır. Bu okulların toplam öğrenci sayısı ise 39.980’dir. Bâb-ı Zabtiye İdaresi’nde bulunan resmi okul sayısı 13 ve öğrenci sayısı ise 312’dir. Mehmet Ö. ALKAN 319 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Aynı yıl Rumeli ve Anadolu’da bulunan sıbyan, Rüşdiye, darülmuallim, idadilerle öğrenci sayıları vilayet ve sancaklara göre sayısı ise aşağıda tablo olarak verilmiştir: Rüşdiye Erkek Rüşdiye Kız Darülmuallim İdadi Toplam Öğrenci Sıbyan Okulu (Müslim+Gayrı Müslim) Edirne 26 1385 165 Tuna 31 1884 104 Sofya 8 430 - Selanik 14 1 828 273 Bosna 21 1 729 949 Hersek 3 142 - Manastır 20 975 - Yanya 11 1 1 661 445 İşkodra 4 241 - Cezayir-i Bahr-i Sefid 14 488 - Girit 8 1 1 516 - Hüdâvendigâr 27 955 1400 Aydın 20 941 120 Konya 15 1 944 1188 Ankara 12 636 800 Kastamonu 17 819 1979 Sivas 11 595 700 Trabzon 7 265 1000 Canik 6 240 200 Erzurum 20 447 1200 Diyarbakır 17 800 1300 Halep 9 466 95 Suriye 14 690 125 Kudüs-i Şerif 2 117 - Adana 6 367 97 Bağdat 8 402 100 Zor 3 105 - Trablusgarp 3 145 60 Cidde 1 45 - Basra 1 1 - Genel Toplam 359 4 2 2 17259 12300 II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 320 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid ve “İslam-Türk Sentezi” Gelenekçi/Muhafazakâr Modernizm Resmî ideoloji ve resmî tarihin sistematize edilmesi ve kurumlaşması II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmiş ve sonraki dönemlere miras kalmıştır. II. Abdülhamid, eğitimi, mutlak monarşinin kendisini yeniden üretmesini sağlayacak bir kurum olarak kullanmaya çalışmıştır. Onun döneminde yürürlüğe giren dinselleşmeden umulan başlıca amaç, bir siyasal otorite olarak padişaha (kendisine) bağlı ve sadık bir kuşak “ubudiyet gösteren bendegân/élite” yetiştirmektir.15 Bu dinselleşmenin ideolojik boyutu bir “İslâm-Türk Sentezi” oluşturmak çabasıdır ki buna biraz aşağıda değineceğiz. Bu dönem ders programı, müfredat ve kitaplarda yer alan fikirlere bakılarak gelenekçi modernizm dönemi olarak nitelenebilir. Zira Abdülhamid bir yandan İslamiyet’i bir ideoloji halinde kullanmaya çalışırken, öte yandan ilerlemeye ve bilime son derece önem vermiş ve bilimsel gelişmenin yollarını açmaya çalışmıştır.16 Onun yetiştirmeye çalıştığı insan tipi padişaha dinî bağlarla bağlı, ama “mütefennin” bir kişiliktir. Fakat iktidarının ilk on yılında uygulamada kalan eğitim programı muhalif bir kuşağın doğmasına katkıda bulunmuş, bu yönelim fark edildiğinde eğitim sistemi dinsel bir içeriğe büründürülmüş, ama bir işe yaramamıştır. Onu tahttan indiren, Onun okullarından yetişen genç kuşak olmuştur. Sıfatlarından biri “Maarifperver” olan II. Abdülhamid dönemi her düzey okul sayısında ve okullaşma oranında (cemaat ve yabancı okullar da dâhil) en çok artışın meydana geldiği dönemdir. Eğitimin alt yapısının kurulması ve yaygınlaştırılması, Maarif Nezareti’nin merkez ve taşra teşkilâtında düzenlemeler de bu dönemde olmuştur.17 Eğitim için kaynak arayışları 15 Berkes, a.g.e., s. 204. 16 Ahmed Reşit Rey (H. Nazım), Gördüklerim-Yaptıklarım (1890-1922), Canlı Tarihler, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1945, s. 38-41. 17 II. Abdülhamid döneminin bir diğer özelliği askeri okullarda okutulan ve sivil okullarda okutulanlardan hayli farklılık gösteren genel tarih kitapları ile Osmanlı tarih kitaplarının içerikleridir. Bu ders kitaplarında erken Türk mitolojisi (dolayısıyla Türk milli kimliği) ayrıntıyla işlenmektedir. Bu durum ordu içindeki Türk milliyetçiliğinin de sebeplerinden biri olacaktır. Mehmet Ö. ALKAN 321 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm dönem boyunca sürmüş, savaşlar nedeniyle zaten güçsüz durumda kalmış olan bütçeden pay ve bütçe dışından kaynaklar yaratılmaya çabalanmıştır.18 Berlin Anlaşması sonrasında ilk ve orta düzeyde öğretimin yaygınlaştırılmasına ağırlık verilmiş, model ve düzen arayışı yoğunlaşmıştır.19 Eğitimin alt yapısının kurulması ve yaygınlaştırılması ve Maarif-i Umumiye Nezareti’nin yapısal olarak bazı değişikliklerle Cumhuriyet’e devrolacak merkez ve taşra teşkilatının oluşması bu dönemdedir. II. Abdülhamid dönemi, eğitimin kurumsallaşması açısından en önemli evredir. Rüşdiyele18 “93 Harbi”nin devlete yüklediği ağır maliyet, eğitim için yapılacak masrafların azalmasına neden olmuştur. Hele idadilerin açılması ve yaygınlaştırılması isteği gündeme geldiğinde, kaynak sorunu ciddi biçimde çözümlenmesi gereken bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. 1872 yılında her ne kadar ilköğretim masrafları cemaatlerin eline bırakıldı ise de yeterli para sağlanamadığı görülünce “öşrün öşrü” oranında bir “maarif vergisi” benimsenmiştir (İlhan Başgöz ve Howard E. Wilson, a.g.e., s. 40 ve Mahmud Cevad, a.g.e., s. 126). 1300 mali yılı sonrasından itibaren aşarın 1/7’i ve 1/4’i “Maarif hisse-i ianesi” olarak alınıp ve ek olarak müsakkafat vergisinin de % 6’sının eğitime ayrılması Said Paşa tarafından sağlanmıştır. 1300 yılından itibaren idadilerin ülke düzeyinde yayılması amaçlandığından, ancak Maarif Nezareti’nin de bütçesinde ayırabileceği parası olmadığından yeni kaynaklara gereksinim duyulmuş ve “âşâr ile meskufat vergisine zam yapılmıştır (SNMU-1318..., s. 29-30; Mahmud Cevad, a.g.e., s. 237 ve Said Paşa, Said Paşa’nın Hatıratı, Cild-i Evvel, Sabah Matbaası, Dersaadet 1328 h.). Bu yeni kaynaklar idadiler de dâhil olmak üzere yeni okulların açılmasında kullanılmıştır. (Bayram Kodaman, a.g.e., s. 119). 1881 (1298 h.) yılında “evkaf-ı münderesenin mekatib-i ibtidâîye karşılığı olarak maarife terki hususuna irade-i seniyye şerefsâdır” olur. Çalışmayan vakıfların gelirleri ile diğer vakıfların amaçlarına yönelik faaliyetlerinden artan gelirleri Maarif Nezareti’ne bağlanır (SNMU-1318…, s. 29; Nevzad Ayas, a.g.e., s. 708 ve Mahmud Cevad, a.g.e., s. 220-221). 1887 (1303 h.) yılında “maarif hisse-i ianesinin” hesabında çekilen güçlükler nedeniyle çeşitli kalemlerden alınacak vergiler için daha basit bir hesaplama yöntemi getirilmiştir (Nevzad Ayas, a.g.e., s. 708; Stannford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, a.g.e., s. 303). Taşrada aşar, bina ve emlâk vergileri üzerinden “hisse-i iâne” adıyla eğitim için ayrılan payın önce dörtte biri, sonra da yarısı İstanbul’a “mekatib-i âliye” için harcanmak üzere gönderilmeye başlanmıştır (Bayram Kodaman, a.g.e., s. 158-160). 1306 Ramazan’ında yayınlanan bir Nizamname’de maarif hissesinin on bir buçukta bir buçuk kuruş olduğu belirtilmektedir. “Menafi ve Maarif Hisse-i İanelerinin Suret-i İstihsal ve Ahzına Dair Nizamname” (Tarih: 4 Ramazan 1306/22 Nisan 1305) Mütemmim (Hilal Matbaası, Dersaadet 1333) s. 99-102, s. 99 Madde: 2 ve dipnot düşülerek 1325 Muvazene-i Umumiye Kanununun 27. maddesi gereğince 1325 senesinden itibaren (II. Meşrutiyet’in ilanından bir süre önce) Maarif hissesi sâlisen tayin edilmiştir. Eğitim konusuna bütçe açısından bakıldığında, II. Abdülhamid dönemi boyunca hem genel eğitime hem de kimi nezaretlerin elinde olan okullar için ayrılan paraların arttığı görülmektedir (Hasan Âli Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, s. 231-232). 19 II. Abdülhamid iktidara geldikten bir süre sonra genel eğitim düzeninde değişiklik yapmak arzusu ile çeşitli ülkelerin eğitim sistemlerini inceleterek, eksik ve yararlı yönlerinin değerlendirildiği raporlar yazılmasını “irade” etmiştir. Padişah, Sadrazam Said Paşa’ya 28 Zilhicce 1305/18 Ağustos 1304 tarihli bir irade ile özellikle Almanya’nın eğitim sistemini, üzerine 18 Şaban 1312 h. /2 Şubat 1310 h. tarihli bir irade ile de Maarif-i Umumiye konularında rapor hazırlanmasını istemiştir. Said Paşa, a.g.e., s. 162 ve Layiha için 572-580. Ayrıca bkz. Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s. 99, Stannford J. Shaw ve Ezel Kural Shaw, a.g.e., s. 303. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 322 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rin bir kısmı 1892 yılından itibaren idadilerle birleştirilerek öğrenim süresi üç yıla indirilirken, zaman içinde diğer rüşdiyelerin öğrenim süresi de üç yıla indirilmiştir. İdadilerin öğrenim süresi 1887 yılında dört yıla çıkmıştır. 1892 yılında ise taşra idadileri gündüzlü olanlar ilk üç senesi rüşdiye eğitimi olmak üzere beş, yatılı olanlar ise ilk üç yılı rüşdiye eğitimi olmak üzere yedi yıl eğitim vermektedir. Dönem boyunca yeni sultani kurulmadığı görülmektedir. Sultanilerin gözde olduğu dönem II. Meşrutiyet dönemidir. II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Verileri II. Abdülhamid’in eğitime verdiği önemin bir göstergesi de o dönemde eğitim konusunda ilk kez yayınlanan çalışmalardır. Bunları üçe ayırmak olanaklıdır. İlki okul tarihçeleri, ikincisi eğitim istatistiklerinin derlenmesi için bakanlık içinde (Maarif-i Umumiye Nezareti’nde) yeni bir birim oluşturulması ve ilk istatistiklerin yayınlanmasıdır. Sonuncusu ise yalnızca bu dönemde yayınlanan eğitim yıllıklarıdır. Okul Tarihçeleri: II. Abdülhamid döneminde eğitimle ilgili yayınlanan kaynakların başında okul tarihçeleri gelmektedir. Bu kitaplardan özellikle eğitimdeki ilerlemeyi anlamak, okulların yıllara göre verdiği mezun sayılarını isimleriyle birlikte bulmak olanaklıdır. Bunların başında Mir’at-ı Mekteb-i Harbiyye20, Mir’at-ı Mekteb-i Mühendishane21, Mir’at-ı Mekteb-i Tıbbiye22 gibi tarihçeler gelmektedir. Bu dönemde çeşitli okullar, görkemli mezuniyet törenleri düzenlemeye başlamış ve Mülkiye gibi okulların birincileri II. Abdülhamid tarafından ödüllendirildiği gibi, doğrudan doğruya Saray’da memuriyete alınmışlardır. Çeşitli yıllarda bu okulların mezunlarının isimleri listeler halinde yayınlanmıştır. Bu listeler okulların mezun sayılarını belirlemek açısından 20 Mehmed Esad, Mir’at-ı Mekteb-i Harbiyye, Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1310 h. 21 Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî Hümâyûn (İstanbul Teknik Üniversitesi Tarihçesi), haz. Sadık Erdem, İ.T.Ü. Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, İstanbul 1986. 22 Rıza Tahsin’in önce Şam’da sonra İstanbul’da yayınlandığı Tıbbiye tarihi geçtiğimiz yıllarda Aykut Kazancıgil tarafından ekler ve notlarla son derece zenginleştirilerek yeniden yayınlanmıştır. Rıza Tahsin, Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Ravzat-üş-Şam Matbaası, Şam 1322; Rıza Tahsin, Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Kader Matbaası, Dersaadet 1328 h.; Rıza Tahsin, Tıp Fakültesi Tarihçesi (Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye), haz. Aykut Kazancıgil, Özel Yayınlar, İstanbul 1991. Mehmet Ö. ALKAN 323 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm önemlidir.23 Sonradan yayınlanan bazı kurum tarihleri de bu konudaki rakamları elde etmek açısından kullanılabilir.24 İstatistik Şubesinin Kurulması: II. Abdülhamid döneminde eğitim konusundaki durumu ve gelinen aşamayı belirleyebilmek, eğitim planlamasına yardımcı olmak üzere Maarif-i Umumiye Nezareti içinde bir istatistik birimi oluşturulmuştur.25 İstatistik şubesi, Mehmet Tahir Münif Paşanın Maarif-i Umumiye Nazırlığı sırasında 1892 sonu ve 1893 başında kurulmuştur.26 Mesaisini istatistiğe hasredecek bu hususi komisyonun teşkili ve azaları bu cümle ile ilan olunmuştur: “Maarif Nazırı Münif Paşa’nın taht-ı riyasetinde olarak ilmi ve edebi ve sanayi istatistikleri tanzimi zımnında azası Cemiyet-i Rusumiye Reisi Portakal Mikail Efendi, Matbuat Müdürü Mehmed Efendi, Matbuat-ı Ecnebiye Serhalifesi Panciri Efendiden ibaret olmak ve haftada iki defa akd-i içtima etmek üzere bairade-i seniye daire-i maarifde bir komisyon teşkil kılınmıştır.”27 23 Bazı örnekler için bkz. Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Tevzi-i Mükafat Cedvelidir, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1301 h. ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Tevzi-i Mükafat Cedvelidir, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1302 h. 24 Bunlardan biri ve son derece yoğun bir emek ürünü olan Ali Çankaya’nın önce 2 cilt [Mücellitoğlu Ali Çankaya, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1859-1949), Örnek Matbaası, Ankara 1954] ve bir süre sonra da 8 cilt olarak [Mücellitoğlu Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1859-1968), Mars Matbaası, Ankara 1968-1969] yayınladığı Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler adlı devasa çalışmasıdır. 25 Ayas, bu komisyonun ilkin 1885 yılında kurulduğunu yazar! Nevzad Ayas, a.g.e., s. 626. 26 “1308 senesi kanun-i evvelinde Mektubi Kalemi [1321 Salnamesinde “Mektubi-i Nezaret” olarak geçiyor!] maiyetinde olmak üzere” bir istatistik şubesi teşkil edilmiştir. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Birinci Sene-, Birinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1316 h., s. 31; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -İkinci Sene-, İkinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1317 h., s. 32; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Üçüncü Sene-, Üçüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1318 h., s. 32; Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Dördüncü Sene-, Dördüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1319 h., s. 12 ve Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Altıncı Sene-, Altıncı Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Asır Matbaası, Dersaadet 1321 h., s. 24. 27 Mahmud Cevad İbn-i Eşşeyh Nafi, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1338 h., s. 255 ve “Mukaddeme”, Türkiye Cumhuriyeti Maarif Nezareti 1339-1340 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, Maarif Vekaleti İhsaiyat Müdüriyeti Tarafından Neşr Edilmiştir, Matbaa-i Amire, İstanbul 1341 h., s. 1. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 324 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu komisyon Eğitim Bakanlığındaki istatistik örgütünün de başlangıcını oluşturmaktadır. İstatistik şubesinin kurulması ardından Maarif-i Umumiye Nezaretine bağlı iptidai, rüşdî, idadi, sultani ve yüksekokulların cemaatlere göre dağılımı, kız ve erkek öğrencilerin, öğretmenlerin ve çalışanların sayıları derlenmeye başlamıştır. Bu amaçla maarif müdürlüklerine formlar gönderilmiştir. Söz konusu çalışmaların ardından derlenen veriler kitaplar halinde yayınlanacaktır. İlk Eğitim İstatistikleri: Bu konuda alınan kararla 1894/1895 ders yılından (mali tarihle 1310/1311) başlayarak, her sene istatistiklerin yayınlanması öngörülmüştür. Yine aynı yıl düzenli bir biçimde Maarif Salnamesi (eğitim yıllıkları) yayınlanması da kararlaştırılmıştır.28 Gerçekten de Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk eğitim istatistiği mali tarihle 1310/1311, miladi tarihle 1894/1895 ders yılına ait olarak yayınlanmıştır. Bunun yanı sıra, yine mali tarihle 1312/1313 h. miladi tarihle 1895/1896 yıllarına ait istatistik cetvelleri de hazırlanmış ve bir arada yayınlanmıştır.29 O dönemde Maarif-i Umumiye Nezareti’nde çalışan, II. Meşrutiyet döneminin Maliye Bakanı Mehmed Cavid, İstatistik adlı yapıtında 1312/1313 h. ve 1313/1314 h. mâlî yıllarına ait olan eğitim istatistiklerinin de yayınlandığını belirtmekle birlikte biz, yaptığımız araştırmalarda söz konusu istatistikleri göremedik.30 İlk yayınlanan eğitim istatistikleri şunlardır:31 28 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SNMU) -Dörüdüncü Sene- 1319..., s. 13. 29 Bkz. Nevzad Ayas, a.g.e., s. 626 ve ayrıca Mehmed Cavid, İhsaiyât, Matbaa-i Amire, İstanbul 1325 h., s. 296. 30 Bu konuda son iki eğitim yıllığındaki (Maarif Salnamesindeki) bilgiler de sözü edilen iki istatistiğin yayınlanmadığına ilişkin ipuçları vermektedir. Maarif Salnamelerinde şu açıklamalar bulunmaktadır: “1316 sene-i hicriyesinde 1310 ve 1311 sene-i tedrisiyelerinden iptida ile her sene intişar etmek üzere Nezaretçe bir istatistik tanzimine mübaşeret edilmiş ve 1316 sene-i hicriyesinde yine her sene neşr olunmak üzere bir de salname-i maarif tesis kılınmış olup bunların ikisi dahi İstatistik Şubesi marifetiyle muntazaman tertib-i neşr edilmekde bulunmuştur.” Bu anlatımda son iki istatistiğin yayınlandığına ilişkin bir bilgi yoktur. Bkz. (SNMU)- 1319, s. 13, (SNMU)-1321, s. 25. 31 Biz bu istatistiklerin ilki olan 1310/1311 hicri yılına ait olanını daha önce sözünü ettiğimiz çalışmamızda kullandık. Mehmet Ö. ALKAN 325 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1. Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i ibtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye-i Ecnebiyenin ve Dersaadet’de Taharri-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kitabhanelerin İstatistiki, (1310-1311) Sene-i Dersiye-i Maliyesi’ne Mahsusdur, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, ts. 2. Maarif-i Umumiye Nezareti Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i ibtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye-i Ecnebiyenin ve Dersaadet’de Taharri-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kitabhanelerin İstatistiki, (1311-1312) Sene-i Dersiye-i Maliyesi’ne Mahsusdur, Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1318. Bu istatistiklerde Maarif-i Umumiye Nezareti’ne bağlı olan iptidai, rüşdî, idadi ve yüksekokullarla, özel yabancı okullar, öğrenci ve öğretmen sayıları; öğrenci ve öğretmenlerin kız-erkek ve cemaatlere göre dağılımı; son olarak İstanbul ve taşradaki kütüphanelerin istatistikleri bulunmaktadır. Öğrenci sayıları verilirken önceki yıldan devreden öğrenci sayısı, ders yılı sonuna kadar kaydedilen öğrenci sayısı, ders yılı sonuna kadar bir nedenle okuldan ayrılan öğrenci sayısı, bir sonraki yıla devreden öğrenci sayısı ile diploma alan öğrencilerin sayıları yer almaktadır. Ayrıca okulların açılış tarihleri de verilmektedir. Bu istatistiklerde Maarif-i Umumiye Nezareti’ne [Genel Eğitim Bakanlığı’na] bağlı olmayan askeri okullarla diğer bakanlıklara bağlı okullara ilişkin bilgiler yer almamaktadır. Bununla birlikte bu istatistiklerde II. Abdülhamid döneminin yaklaşık ilk 18 yıllık diliminde eğitim alanındaki gelişmeyi somut olarak görmek olanaklıdır. Ancak Mehmed Cavid, bu istatistiklerin güvenirliğine ilişkin olarak da bazı kuşkularını şöyle ifade etmektedir: “Bu cetvellerden ikincisinin [1311- 1312’yi kastediyor.] esna-yı tertibinde Maarif Nezareti İstatistik Kaleminde bulunduğum cihetle vilayatdan gelen erkamın hemen külliyen yanlış olduğunu, buradan gönderilen talimatlardan hele mekteb hocalarının hiçbir şey anlamamış olduklarını ve binaenaleyh netayicin pek az şayan-ı emniyet bulunduğunu biliyorum. Esasen talep olunan malumat da pek cüz’i idi. ... Her halde bu yekûnların hiçbiri şayan-ı emniyet değildir.”32 32 Mehmed Cavid, a.g.e., s. 296-197. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 326 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid dönemi için kullanılabilecek istatistiklerden biri de, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra yayınlanan ve 1323/1324 yıllarına ait olan istatistiklerdir. Burada söz konusu edilen 1323/324 yılının Mali tarih mi Hicri tarih mi olduğu belirtilmemiştir. İstatistiğin başında verilen tarihler Hicri ise 1905/1906 yıllarına, Mali ise 1907/1908 yıllarına denk düşer. Bu bilgiden yoksun olduğumuz için Miladi yıl olarak karşılığını vermek güçleşmektedir. Ama sonuç olarak bu istatistiklerin 1905 ile 1908 yılları arasına ait olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu istatistik II. Meşrutiyet döneminde yayınlanan devlet salnamesinin içinde yer almaktadır.33 İstatistikte resmi ve özel okulların cemaatlere göre ve kız, erkek karma niteliklerine göre sayıları verilmiştir. Bulundukları il ve ilçe bazında verilen bu istatistiklerde yalnızca okul sayıları yer almakta başkaca bir bilgi bulunmamaktadır. Bu istatistikte yer alan tablolarda rakam ve satır kaymaları ile ciddi rakam hataları yer almaktadır. Bu nedenle çok dikkatli kullanılması gerekir. İlk Eğitim Yıllıkları (Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye): İlk eğitim istatistiklerinin yayınlanmasının kararı alındığı 1892 yılında, düzenli bir biçimde Maarif Salnamesi yayınlanması da kararlaştırılmıştır.34 İlki 1316 (1898) yılında yayınlanmaya başlayan Maarif-i Umumiye Salnamesi, 1321 yılına kadar beş kez yayınlanmıştır. Beşincinin yayınlanıp yayınlanmadığı bilinmemektedir.35 33 Salname 1326 Sene-i Mâliyesi, 65. Sene, Selanik Matbaası İstanbul 1326 h. 34 SNMU- 1319, s. 13. 35 Beşinci/1320 Maarif Salnamesi’nin yayınlanıp yayınlanmadığın bilmiyoruz. Kataloglarda referansı bulunmamaktadır. II. Abdülhamid’in Kitaplığı’nın bulunduğu İ.Ü. Eski Eserler Kütübhanesi’nde de kaydı yoktur. Seyfettin Özege’nin beş ciltten oluşan Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu’nda (bkz. Seyfettin Özege, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, V c., Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul 1971-1979) ve Salname ve Nevsâlleri derleyen Ottoman Year-Books [Hasan Duman (der.), Ottoman Year-Books (Salname and Nevsal) A Bibliograph and a Union Catalogue with Reference to Istanbul Libraries, IRCICA, İstanbul 1982] adlı katalogda da kaydına rastlayamadık. Muhtemelen basılmış, ancak bir nedenden dolayı dağıtılmamış ve imha edilmiş olmalıdır. Bu, II. Abdülhamid döneminde rastlanabilecek türden olaylardandır. Baskı hataları nedeniyle ertelenen ve basımı durdurulan devlet salnameleri olduğu gibi Takvim-i Vak’ayi’nin de başına benzer bir iş gelmiş ve uzun bir süre yayınlanmamıştır. Ayrıca 1320 yılında Matbaa-i Âmire de kapatılmıştır. Nedeni, Devlet Salnamesinde Kanun-i Esasi’nin bazı sayfalarının ters basılması ve II. Abdülhamid’in bunu kendisine yorumlayarak padişahı baş aşağı görmek arzusunun bir tezahürü saymasıdır (Bkz. Server R. İskit, Türkiye’de Matbuat Rejimleri, “Tahlil ve Tarihçe”, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatından, Ülkü Matbaası, İstanbul 1939, s. 67). Gerçekten ertesi yıl son Maarif Salnamesi, Matbaa-i Amire’de değil, Asır Matbaası’nda basılır. Mehmet Ö. ALKAN 327 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm İlki 1316 yılında yayınlanan Maarif Salnamesinde yer alan “Maarif Nezaretinin Tarihçesi” başlıklı bölümde yer alan bilgiler daha sonraki Maarif Salnamelerinde çok az değişiklik ve eklemelerle tekrarlanmış ve bir anlamda yaklaşık 30 yıl sonraki yazılacak Maarif Nezareti tarihçesine de kaynaklık etmiştir. Salnamelerde Maarif Nezareti’nin tarihçesi, Maarif nazırları, Maarif Nezareti ile diğer nezaretlere bağlı ilk orta ve yüksekokullarla gerek taşrada ve gerek İstanbul’da bütün erkek ve kızlara ait iptidai, rüşdî ve idadi düzeylerinin ders programları, nizamname ve talimatnameleri ile sınav koşulları, Maarif Nezareti’nin teşkilâtına ilişkin nizamnameler ile bazı okulların müfredat programları bulunmaktadır. Ayrıca Müze-i Hümayun, Matbaa-i Amire, Kütüphaneler, inşa olunan ve olunmakta olan okullar ve İstanbul’da o yıl içinde yayınlanan kitap, dergi ve gazetelerin listesi bulunmaktadır. Bu bilgiler 30’a yakın vilâyet ve 6 kadar sancaktaki eğitimin durumuna ilişkin bilgiler ayrıntılı bir tasvir sunmaktadır.36 Eğitim yıllıklarının listesi aşağıda verilmiştir. 1.Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Birinci Sene-, Birinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1316. 2.Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -İkinci Sene-, İkinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1317. 3.Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Üçüncü Sene-, Üçüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Darülhilafetülaliye: Matbaa-i Amire, 1318. 4.Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Dördüncü Sene-, Dördüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Darülhilafetülaliye; Matbaa-i Amire, 1319. 5.Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Altıncı Sene-, Altıncı Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Dersaadet: Asır Matbaası, 1321. 36 Biz bu salnamelerin ikisini daha önce sözünü ettiğimiz çalışmamızda kullandık. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 328 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bu arada bir not olarak kaydetmek gerekir ki, II. Abdülhamid döneminin başlarında yaşanan okul ve öğrenci sayılarındaki düşüş ve azalmanın başlıca nedeni 1877-1878 Osmanlı Rus savaşı nedeniyle yitirilen Balkan topraklardır (Tuna, Bosna-Hersek, Sofya gibi). Aynı şekilde, II. Meşrutiyet dönemindeki Trablusgarp ve Balkan savaşları da okul ve öğrenci sayılarında benzer bir düşüş yaşanmasına neden olmuştur. Eğitimde Dinselleşmenin Başlaması II. Abdülhamid döneminde, yaklaşık bir zaman vermek gerekirse 1880’li yılların ortasından itibaren sistemde bir dinselleşme başlamıştır. İlk olarak ders program, müfredat ve kitaplarının içerikleri bu doğrultuda değiştirilmiştir. Bu değişimin nedeni, II. Abdülhamid’in kuruluşunda bizzat rol aldığı Tıbbiye, Mülkiye ve Harbiye gibi okullarda pozitivist/materyalist düşünüşün yaygınlık kazanması ve bu okullarda okuyan öğrencilerin II. Abdülhamid’e karşı muhalefet etmeye başlamalarıdır. Özellikle Beşir Fuat’ın “bilimsel intiharı” yöneticileri hemen harekete geçirmiş, “itaatkâr ve sadık” bir kuşak yetiştirmek için eğitimde dinselleşme başlamış, her düzey okula, ama özellikle devlete doğrudan eleman yetiştiren askeri ve mülki okulların ders programlarına din ve ahlak dersleri eklenmiş, zaman içinde saatleri arttırılmıştır. Bu okulların öğrenci ve öğretmenleri sıkı disiplin altına alınmışlardır. İlginçtir, aynı dönemlerde (1884) Rusya’da III. Alexandr, eğitimde dinin/Ortodoksluğun etkisini yeniden arttırmıştır. (Rusya’da I. Nikola döneminde de eğitim, hükümete sadık memur yetiştirme amacındadır. Eğitim programlarına Ortodoksluk, mutlakıyet ve milliyet esasına dayanan üç prensip hâkimdir.)37 Öte yandan elde kalan topraklar içindeki nüfus kompozisyonu, siyasal egemenliğin yitirildiği fakat idarî egemenliğin sürdüğü yerlerdeki tebaanın ağırlıklı olarak Müslüman oluşu (tıpkı Jön Türklerin de yaptığı gibi) II. Abdülhamid’i İslamiyet’i, siyasal ve toplumsal birliği sağlayıcı bir ideoloji olarak kullanmaya yöneltmiştir. II. Abdülhamid “panislâmist” idealler peşinde olmaktan ziyade İslamiyet’i kullanarak elde kalan Osmanlı topraklarını ve çoğunluğu Müslüman olan ve aralarında ayrılma eğilimlerinin uzun 37 Robert Gilda, a.g.e., s. 352 ve Akdes Nimet Kurat, a.g.e., T.T.K. Yayınları, Ankara 1993, s. 335. Mehmet Ö. ALKAN 329 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm süreden beri su yüzüne çıktığı Arnavutlar, Kürtler ve Araplar gibi unsurları bir arada tutmayı hedeflemiştir. Dolayısıyla Abdülhamid’in İslamcılık projesi yayılmacı değil savunmacı bir nitelik arz etmektedir. II. Abdülhamid, İslamiyet’i içte birliği sağlamak için, devletlerarası ilişkilerde de bir “tehdit ve denge” aracı olarak kullanılmıştır. Dinselleşmenin bir başka nedeni bu dönemde misyonerlik faaliyetlerinin artması ve Hıristiyan okullarında İslam dinini eleştiren propagandaların yapılmaya başlanmasıdır. Dinin Devletleştirilmesi ve Ulemanın Dışlanması Sanıldığının aksine, II. Abdülhamid bir toplumsal güç durumundaki ulemayı ve fukahayı ve onların elindeki medreseyi sistem dışına itmiş, din konusunda da tek otorite olmak istemiştir. “Ulema” önce eğitimden (ilköğretimden ve maarif vekâletinden), sonra Hukuk Fakültesinin kurulmasıyla hukuk alanından, son olarak da Darülfünun’daki Yüksek din bilimleri bölümünün kurulmasıyla din alanından dışlanmıştır. II. Abdülhamid döneminde, ulema yerine, padişaha bağlı ve devletin resmî dinini aktaran bir din adamı sınıfı yetiştirilme gayreti gözlenmektedir. Böylece medrese ve ulemanın toplumsal ve siyasal rolü yeniden tanımlanarak devlet ile ilişkisi tek taraflı olarak belirlenmiştir. (Darülfünun ile birlikte, bir bakıma siyasal iktidara bağlı yeni bir üniversite hocası tipi geliştirilmeye başlanmıştır.) Kısaca “ulema ve medrese” son kalelerini II. Abdülhamid döneminde yitirmiştir. Artık din, devletin tam denetimi altında bu yüksekokulda yeniden üretilen bir “resmî İslam”a dönüşecektir. Din, siyasal sisteme bağlılığın sağlanmasında temel değer olduğu için “ulema” ya da “medrese” eliyle değil, devlet eliyle öğretilmeye başlanmıştır. Devlet okullarında öğretmenlik yapan medrese kökenliler yavaş yavaş azalmış, onların yerine devletin denetiminde olan öğretmen okullarından mezun öğretmenler atanmaya başlamıştır. Öğretmen resmî ideolojinin militanı haline gelmeye başlamıştır. II. Abdülhamid’in medrese ve camiden çok okula önem verdiği görülmektedir. Kendisi de her fırsatta açtığı okullarla övünmektedir.38 Resmî Din ve Mezhep: Anadolu’nun Sünnileştirilmesi ve Şiiler Tanzimat döneminden farklı olarak, II. Abdülhamid dönemi boyunca daha 38 Celal Esat Arseven, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, haz. Ekrem Işın, İletişim Yayınları, İstanbul 1993, s. 35 ve 92. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 330 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm yoğun bir şekilde itikatta Sünnilik ve amelde Hanefilik mezheplerinin resmi din ve mezhep olarak okullarda benimsetilmeye çalışıldığı görülmektedir.39 Büyüklerin çocukları, kocaların da karılarını ibadete zorlamalarının meşru olduğu gibi konularla birlikte ve asıl40 “cihat” ve bağlantılı olarak padişaha itaatin öneminden söz edilecektir.41 Bir dinsel yükümlülük olarak padişaha ve yöneticilere itaat bazen farz, bazen de vacib olarak tanımlanmaktadır.42 Diğer mezhepler küçümsenmemekle birlikte43 özellikle tarih kitaplarında Şiiliğe bakışın farklılığı hemen göze çarpar. Yavuz Sultan Selim’in Anadolu’yu Şiilerden “temizlemesi”, Anadolu’nun Sünnileştirilmesi ve Hilafet’in Osmanlı hanedanına geçmesine ders programlarının değişime uğramaya başladığı “1891 m./1308 h. tadilatı” öncesinde yazılan tarih ders kitaplarında pek fazla değinilmezken, sonrasında bu konuya ayrılan yerler artacaktır. Yavuz Sultan Selim’in “Şiileri katledişi” Anadolu’da karışıklık yaratan ve tahrikât çıkaran sufilerin şeytaniyetkarilerine son vermek için harekete geçip 40 bin kadar Şii(sufi)’yi “dirlik ve düzenlik” “birlik ve bütünlük” adına öldürdüğü, “temizlediği” veya “kılıçtan geçirdiği”... gibi ifadelerle anlatılmaktadır.44 Şiilerin öldürülmesinin İslam’ın ve devletin 39 Mustafa, Telhiz-i Mülahhas-ı İlm-i Hal, Zükur-u İbtidaiye Mekteblerinin İkinci Senesi Şakirdanına Mahsusdur, y.y., trz., s. 7; Hüseyin Hıfzı, İlm-i Hal, Arif Efendi Matbaası, Dersaadet 1315 h., s. 3; Zükur Rüştiye Mekatibine Mahsus Birinci İlm-i Hal, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1316, s. 14; Mustafa Bey, Mufassal İlm-i Hal..., s. 14; Ahmed Zıyaeddin, Vesilet..., s. 5-6; İlk İlm-i Hal, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1316 h., s. 7. 40 Mehmed Esad İmamzade, Musahhah Dürr-i Yekta, 38 Numerolu Matbaa, İstanbul 1320 h., s. 8. 41 İlm-i Hal Sağir, Rüştiye-i Askeriyelerde Okunmak Üzere Meclis-i Maarif-i Askeri ve Darüşşafaka İkinci Senesinde Tedris Olunmak Üzere Hey’et-i Tedrisiye-i İslamiye Tarafından İntihab ve Kabul Olunmuştur, On üçüncü tab’ı, Matbaa-i Ebüzziya, Konstantiniyye 1317 h., s. 44-47; Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 26-29 ve bkz. Süleyman Paşa, İlm-i Hal, Mihran Matbaası, İstanbul 1302 h., s. 49-52. Bir başka örnek için bkz. Ahmed Zıyaeddin, a.g.e., s. 89. 42 Vacib oluşu için bkz. Ahmed Zıyaeddin, a.g.e., s. 89-107 ve Farz oluşu için bkz. Ahmed Cevdet, a.g.e., s. 29. 43 Bir örnek için bkz. Hüseyin Hıfzı, Hülasa-i Tarih-i İslam, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1324 h.; Ahmed Cevdet, Eser-i Ahd-ı Hamidi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1309 h., s.12- 14. 44 Ahmed Rasim, Küçük Tarih-i Osmanî, Birinci Sene Sıbyan Mekteblerine Mahsusdur, Üçüncü tab’ı, A. Asodoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1306 h., s. 27-28; Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h., s. 43; Ali Cevad, Muhtasar Tarih-i İslam, Umum Mekatib-i Rüştiyenin Tedris Programına Muvafık Suretde Tertib Olunmuştur, Kasbar Matbaası, İstanbul 1308, s. Mehmet Ö. ALKAN 331 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm birliği, Müslümanlar arasındaki bölünmenin ortadan kaldırılması, Müslümanların bir merkeze bağlanması gibi kutsal amaçlarla gerekçelendirilmiştir.45 “İtaatkâr Bir Kuşak Yaratmak” Eğitimde dinselleşme ilk kez 1882 yılında din derslerinin arttırılması yönündeki tavsiyeler yapan bir komisyonun kurulması ile başlar. Okullarda “medeniyet-i islâmiyyenin terakkiyat-ı maddiyeye mani değil, belki en ziyâde müsaid olduğu i’tikadını yerleştirecek âsârın etfâl-ı tebaaya ta’lîm” ettirilmesi de istenir. Dinselleşme yönündeki ilk uygulamaya 1883-1884 yılından itibaren Şam Rüşdiyesinde başlandığı tahmin edilmektedir.46 Ders programlarında yer almayan veya çok az yer alan okullarda, 1880’lerin ortasından başlayarak aşama aşama her düzey okula yeni din dersleri eklendiği gibi bu derslerin saatleri de arttırılmıştır. Mekteb-i Sultani, erkek öğretmen yetiştiren Dârülmuallimînin,47 kız öğretmen okulu Dârülmu39; Ali Cevad, a.g.e. 1309 h., s.164-165; Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, y.y., 1317 h., s. 14-15; Ali Cevad, Mükemmel Osmanlı Tarihi, Kasbar Matbaası, İstanbul 1317 h. [İç kapakta 1316], c. I, s. 189; Raşid, Hükümat-ı İslamiye Tarihi, Üçüncü tab’ı, Mekteb-i Fünun-u Haribiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1318 h., s. 43; Mehmed Tevfik, Telhiz-i Tarih-i Osmani, Ceride-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1302 h., s. 13-16. 45 Mehmed Şükrü, Osmanlı Tarihi, Mekteb-i Bahriye-i Şahane İdadisinin Birinci Sınıfı Talebesine Tedris Olunur, Mekteb-i Fünun-u Bahriye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1313 h., s. 62-63; İbrahim Hakkı ve Mehmed Azmi, Atlaslı Muhtasar…, s. 150-151; Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1315 h., s. 16-17; Galib, Müntehabat-ı Tarih-i Osmani, Matbaa-i Mekteb-i Sanayi, Dersaadet 1307 h.; İbrahim Hakkı, Zübdetü’l Tarih-i Osmani, Mekatib-i İbtidaiyede Tedris Olunmak Üzere Tertib Olunmuş ve Maarif Nezaret-i Celilesi Marifetiyle Kaleme Alınan Yeni Programa Kabul Edilmiştir, Karabet Matbaası, İstanbul 1309 h., s. 24-25. Bkz. Abdurrahman Şeref, Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmanî, Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır, Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 54- 55; Musahhah Tarih ve Coğrafya-i Osmani, Kurra Mekatib-i İbtidaiyeseinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 7; Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi, (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h., s. 45. Bkz. Ali Cevad, Mükemmel…, c. I, s. 208-210; Ali Cevad: a.g.e.1309 s. 167; Mehmed Tevfik, Telhiz-i Tarih-i Osmani..., s. 77-81; Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Mekatib-i Aliyede Tedris Olunmak Üzere İki Cild Olarak Tertib Olunmuştur, Tab-ı Sani, Karabet Matbaası, İstanbul 1315 h., c. I, s. 220 ve ilk taş baskı için bkz. Abdurrahman Şeref, Tarih-i Osmani, Mekatib-i Aliye Talebesine Tedris Olunmak Üzere Tertib Olunmuştur, Cild-i Evvel, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1307 h. 46 Bkz. Bayram Kodaman, a.g.e., s. 111; Said Paşa, a.g.e., Cild-i Sânî, Kısm-ı Evvel, s. 399-400. 47 SNMU-1316..., s. 127-129 ve Mahmud Cevad, a.g.e., s. 135, 196. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 332 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm allimât,48 iptidai,49 Rüşdiye50 ve askerî okullara eklenen dersler arasında “ulûm-u diniye”, “ilm-i ahlâk” ve “fıkh-ı şerif” “Kur’ân-ı Kerîm” gibi dersler bulunmaktadır. Ayrıca öğrencilere birlikte abdest alma ve camide namaz kılma dâhil olmak üzere ibadet zorunluluğu da getirilmiştir. 51 Dinselleşmeden en çok dönemin devlete eleman yetiştiren askerî ve mülkî yüksekokulları payını alacak, bu kurumlar sıkı denetime tabi tutulacaktır.52 Dönemin sonlarına doğru hazırlanan bir raporda bu okullardan mezun olanların devlet hizmetine girdiği özenle belirtildikten sonra ahlâken ve dinen düşük durumda olmaları üzerinde durulmuş, hattâ Dârülfünûn’un varlığının öğrencileri kötü etkilediği, onların ahlâkını bozduğu belirtilerek kapatılması önerilmiştir. Bu öneriye göre, öğrencilerin çoğu mezuniyetleri ardından devlet hizmetine gireceklerinden dinî ve ahlakî niteliklerinin arttırılması için dinî terbiye ve “akaid” dersine önem verilmesi istenmektedir.53 Dinileşmenin göstergelerinden biri de 1890 yılında “lisân-ı din-i mübin” olan Arab dilinin gelişmesi, “etfal-i müslimine ta’lîmini teshil maksadı” ve II. Abdülhamid’in de “inayet ve iâneti” ile Dârülta’lîm adıyla bir okul kurulmasıdır. Bazı okulların ders programlarından “tarih, coğrafya, ahlak, malûmât-ı nafia, ilm-i eşya, hikmet-i tabiiye” gibi dersler “şâkirdânın akaid-i dîniyyesini ifsad ediyor” veya “lüzûmsuz” gibi gerekçelerle kaldırılmıştır.54 İlginç olan noktalardan biri, idâdîlerin parasız olması konusunda, taşradan iletilen görüşlerde idâdî ve yüksekokullara parasız yatılı fakir halk çocuklarının alınmasının ilerde toplumsal bir sorun yaratacağının belirtilmesidir. Buna göre, 48 SNMU-1316..., s. 292; “Dârülmuallimâtın 1290 Senesi Ders programı”, Mahmud Cevad, a.g.e., s. 131 ve Abdülkadir Özcan, “a.g.m.”, s. 460. 49 Kodaman, a.g.e., s. 113, 132. 50 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 158; SNMU-1316..., s. 191-193, 201-202; SNMU-1318..., s. 358. 51 “Mekteb-i Sultânî Nizâmâtını Hâvî İlannâme”, SNMU-1316…, s. 108. 52 Eczacılık için bkz. Naşid Baylav, Eczacılık Tarihi, Yörük Matbaası, İstanbul 1968, s. 218. 53 Yahya Akyüz, “Maarif Nazırı Haşim Paşa İle İlgili Orjinal Bir Belge ve Bazı Eğitimsel Sorunlar”, Belleten, Temmuz 1981, c. XLV/2, sy. 179, s. 205-213. 54 Hasan Ali Koçer, a.g.e., s.129; Sırrı Bey, “Sultan Abdülhamid Devrine Aid Bazı Hatıralar”, Vakit Gazetesi, 24 Kânûn-i Sânî 1324 h.; Bayram Kodaman, a.g.e., s. 113; Bilcümle Mekâtibin…, s. 3-6; bir yorum için bkz. Hasan Âli Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim…, s. 176. Mehmet Ö. ALKAN 333 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm fakir çocukların okuldan mezuniyetlerinden sonra da zengin çocuklarından aşağı hayat seviyeleri olacak ve bunun da devletin adaletsizliğinden ileri geldiğini düşüneceklerinden “nihilist, anarşist ve sosyalist gibi muzır fikirleri” hakikat gibi dinleyip bu dünyayı kendilerine göre bir kalıba sokmak isteyecekleri vurgulanmıştır.55 Ahlak kitaplarında dikkat çeken ilk nokta, Kant’ın ödev ahlakından söz eden bir iki istisna dışında dinsel/geleneksel bir içerik taşımaları, bir din kitabı niteliğinde ve ahlakın “dinin kendisi” olarak belirtilmesidir.56 Dinsel/ geleneksel ahlakın amacı “ideal kul”un tanımlanmasıdır.57 İtaat ve Sadakat Teslisi: Allah-Peygamber-Padişah Konu, bir siyasal sistem içinde düşünüldüğünde, “ideal kul”un aynı zamanda “ideal teb’a/uyruk” olması gerekir. Bunun yolu itaat ve sadakatin yalnızca siyasal iktidara/padişaha -ve onun idarecilerine- yönelmesini sağlamaktan geçmektedir. Derslerde öğretilen ilk konulardan biri “Emirü’l-Müminîn padişahımız efendimiz Hazretlerine inkıyad”58 bir nevi vezaif-i ubudiyet’tir cümlesinde hülasa edilebilecek Padişaha itaat fikridir. Hz. Muhammed’den aktarılan hadislerle padişaha itaat etmenin Allah’a itaat etmek demek olduğu, padişaha itaat etmeyen toplumların yıkılıp gittikleri sıkça vurgulanır. Hz. Peygamberin Ulu’l-Emr’e itaati de tazammun eden üçlü itaat fikriyle ilgili hadisi şu şekildedir: “Her şahıs ki emr-i sultana itaat ederse bana itâat etmiş olur. Bana itaat eden adam cenab-ı hakka itaat etmiş olur. Bir adam ki emir ve sultana münkad ve muti olmazsa bana asi olur. Ve bana asi olan cenab-ı hakka asi olmuş olur”59 İtaat konusunda üçlü bir hiyerarşi söz konusudur. Bu üçlü sıralamanın en üstünde Allah, sonra son peygamber Hz. Muhammed ve üçüncü sırada da padişah gelmektedir. Klasik düşüncede olduğu gibi Padişah “devlet” ile özdeşleştirilir, hatta “devlet”, padişahın 55 Bayram Kodaman, a.g.e., s. 124. 56 İlm-i Ahlak, Darültıbaat-ül Amire, Darülhilafetülaliye 1316 h., s. 104-105. Bir istisna için bkz. Mehmed Hayri ve Mustafa Hayrullah, Ahlak Müderrisi (Birinci Kısım), Kasbar Matbaası, İstanbul 1308 h.; Hüseyin Remzi, Ahlak-ı Hamidi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1310 h., s. 14 -17. 57 Bu tür bir liste için bkz. Ahlak, 4.Tab’ı, 1319h., s. 5-16. 58 SNMU-1318..., s. 226. 59 Bkz. Rıfat, a.g.e., s. 24-26. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 334 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm “malı” olarak sunulur. Padişah tam anlamıyla kutsallaştırılmış, padişaha itaatsizliğin veya başkaldırmanın Allah’a itaatsizlik ve isyan anlamına geleceği üzerinde pek sık durulmuştur. Padişahın tebaası ise şükretmeli, itaat ve sadakatin yanı sıra askerlik ve vergi gibi yükümlülüklerini yerine getirmelidir. Örneğin kız iptidai ve Rüşdiye ders programında “Ulûm-u dîniyye dersinde okutturulacak konulardan biri “dâî-i pâdişahi”, yani padişaha duâ konusudur. Zira kişi varlığını padişahına, yani II. Abdülhamid’e borçludur.60 Bu dönemde yayınlanan dergi ve gazetelerde, romanlarda, ahlak ve din kitapları bir yana tarih, coğrafya, kimya, matematik gibi ders kitaplarının önsözlerinde veya içinde, gerekli veya gereksiz “padişaha” (II. Abdülhamid’e) itaat ve sadakatin” gerekliliği ve öneminden, onu hep hayır dua ile anmak gereğinden söz edilmiştir.61 Siyasetle ilgilenmeyen depolitize bir kuşak yaratma arzusu, öğrencilerin belirlenenler dışında roman dâhil kitap okumalarının ve siyasetle meşgul olmalarının yasak olduğu şu cümlelerle belirtilmiştir: “Umûr-u siyasiyeden bahs ve anı tefekkür talebenin hatır ve hayalinden geçmemelidir. Çünkü havsala-ı iktidarının alamadığı şeyle vaktini zayi etmek abesle iştigal demektir. Ahvâl-i siyasiye zât-ı hazret-i hilâfetpenâhî tarafından mücerreb ve muktedir zevata tevdii olunmuş bir vazife-i mühimmedir.Erbabının gayrı olanların aklı ermez...”62 60 Ahlak…, 4. Tab’ı, 1319h., s. 2-6 v.d. 61 Aziz Mahmud bin Abdullah ve Abdi bin Raif, “Mukaddeme”, Gerimo, Kimya-yı Gayr-ı Uzvi, Mekteb-i Fünun-u Harbiyye-i Şahane ve Mekatib-i İdadiye-i Mülkiyyede Tedris Olunur, çev. Aziz Mahmud bin Abdullah ve Abdi bin Raif, Karabet Matbaası, İstanbul 1310 h., Cild-i Evvel, s. 3-5; İbrahim Hakkı, Zübdetü’l Tarih-i Osmani, (Mekatib-i İbtidaiyede tedris olunmak üzere tertib olunmuş ve Maarif Nezaret-i Celilesi maarifetiyle kaleme alınan yeni programa kabul edilmiştir), Karabet Matbaası, İstanbul 1309, s. 55; Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmanî, (Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 2; Musahhah Tarih ve Coğrafya-i Osmanî, (Kurra Mekatib-i İbtidaiyesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h. s. 15; Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, y.y., 1317, s. 2-3; Mehmed Şükrü, Tertib-i Cedid Ahlak, Cüz-ü Sani, (Maarif Nezaret-i Celilesince Ahiren Tertib Buyurulan Mekatib-i İbtidaiye Programına Muvafık Olarak tahrir Edilmiştir), A.Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1319 h., s. 4-6; İbrahim Hakkı ve Mehmed Azmi, Atlaslı Muhtasar İslam Tarihi, (Meclis-i Maarif-i Askeriye’nin Kararıyle Mekatib-i Rüştiye-i Askeriye-i Şahanede Tedris Olunmaktadır), Üçüncü Tab’ı, Karabet Matbaası, İstanbul 1306 h., s. 206. 62 Rıfat, a.g.e., s. 129-134. Mehmet Ö. ALKAN 335 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Kıraat/okuma kitaplarında bile63 padişahın yaptıklarına şükretmek, ona sınırsız itaat ve sadakat duygularıyla yönelmek gereğine işaret edilen bölümler bulunur.64 II. Abdülhamid’in kendisi ve dönemi övgü dolu cümlelerle anlatılır.65 Eğitim ve “ilm tahsil etmek” üzerinde pek sık durulmakta, bu düşünceler din ile meşrulaştırılmaktadır.66 Dini okuma parçaları, bilimsel okuma parçaları ve popüler okuma parçalarıyla birlikte verilmektedir. 67 Resmi İdeolojinin Ritüelleri Okulda gerçekleştirilen törensel faaliyetlerin de siyasal tutum inanç ve duygu oluşturmakta rolleri olduğu bilinmektedir. Armalar, kutsal günler, (padişahın doğumu, tahta çıkması...) bayrak töreni, söylevler, ulusal kahramanların yaratılması ve yeni kuşaklara aktarılması bu yöntemlerden bazılarıdır. II. Abdülhamid döneminde sabah ve akşamları “padişaha dua” edilmesi, “Padişahım Çok Yaşa!” biçiminde bağırılması gibi törenler bunun örneğidir. Bu ritüeller de II. Abdülhamid döneminde kurumlaşmış, II. Meşrutiyet döneminde tema ve içerik değiştirerek ve artarak devam etmiştir. Bir Abdülhamid Düşü: Aşiret Mektebi Mekteb-i Sultani’nin Tanzimatçıların düşü olması gibi Aşiret Mektebi de bir Abdülhamid düşüdür. Bu okul, Müslümanlar arasında ayrılıkçı (ulusçu) eğilimlerin başladığı bir dönemde, siyasal/toplumsal birliğin sağlanması için İslamiyet’i toplumun ortak paydası, adeta çimentosu kılma düşüncesiyle kurulmuştur. Bu okuldan önce Harbiye, Mülkiye ve Halkalı Ziraat Mektebi’nde “Sınıf-ı Mahsus”lar açılmıştır.68 Aşiret Mektebi, öncelikle 63 Hüseyin Hıfzı, İstifadeli Dersler, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1324 h.; Mehmed Arif, Küçük Kıraat-ı Fenniye, (Mekatib-i İbtidaiyenin Üçüncü Senesine Mahsus Olarak Hazırlanmıştır), Matbaa-i Cihan, Dersaadet 1323 h.; Reşad, Kıraat (İdadi Kısmı), Karabet Matbaası, İstanbul 1311 h. 64 Mehmed Nuri, Mükemmel Nevusul Osmanlı Elifbası, Karabet Matbaası, Dersaadet 1324 h., s. 56-64. 65 Hüseyin Sırrı, Yeni Kıraat, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul trz., s. 7-9. 66 Sami, İlm-i Terbiye-i Etfal, Birinci Kısım: Usul-i Terbiye, Matbaa-i Ahmed İhsan, Dersaadet 1323 h., s. 105; Hüseyin Hıfzı, a.g.e., s. 14-15. 67 Mim Safvet, Kıraat, (Mektebde Okutturulmak Üzere Aydın Vilayeti Maarif Meclisi Tarafından Kabul Edilmiştir), Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniyye 1308 h., s. 9. 68 Mehmed Esad, Mir’ât-ı Mekteb-i Harbiyye, Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1310 h., s. 747; Stephen Duguid, “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anaolia”, I.J.M.E.S., Mayıs 1973, c. IX, s. 139-155 ve Halkalı Zıraat Mekteb-i Alisi 1339 Senesi Zırai Nümayiş Rehberi [Pazar: 24 Haziran 1339 h.], s. 5. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 336 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Arabistan civarında bulunan ve Osmanlı Devleti’ne sorun yaratan, başkaldıran, vergi vermeyen aşiretlerin “yola getirilmesi”, “medenileştirilmesi”69 için kurulmuş ve kullanılmıştır. Başlangıçta yalnızca Arap aşiretlerinden çocuklar alınırken, zamanla Kürt aşiretlerinden ve Arnavutluk’tan çocuklar da Aşiret Mektebi’ne kabul edilmiştir.70 Ancak Aşiret Mektebi projesinin devletin her bölgesine cazip geldiği söylenemez. Örneğin, Yemenli aşiretlerin bu işe pek de önem vermedikleri anlaşılmaktadır. Okulun kurulma tasarısında belirtilen amaç, bu bölgelerin bilim ve eğitimden pay almaları ve “islam milliyeti” açısından “necat ve selamet, helak ve vehamet yollarını fark ve temyiz edebilmeleri”dir. Bu okulda okutulmak üzere yazılacak bir kitabın Osmanlı Devleti’ni yüceltici ve onun “millet-i islâmiyye ve milel-i sâire için haiz bulunduğu mevkii” vurgulayarak, çocukların Hilafet ile Saltanat’a yönelik zaten var olan “meyl ve muhabbetlerini” bir kat daha arttırıcı, şer’en ve kanunen yükümlü oldukları sadakatlerini ve dini görevlerini takviye edici olması istenmiştir.71 Resmi İdeoloji ve Resmi Tarihin Kurumlaşması Eğer II. Abdülhamid döneminde, özellikle tarih, din, ahlak ve coğrafya ders kitaplarındaki bilgileri kullanarak Osmanlı Devleti için bir tür Kimlik Kartı/Nüfus cüzdanı hazırlansaydı büyük bir ihtimalle şöyle bir tablo ortaya çıkardı. Atası: Nuh’un oğlu Yafes; Babası: Yasef’in Oğlu Türk; Kardeşleri: Tatar, Moğol, Hun, Ulah, Macar, Bulgar; Dini: İslâm; Mezhebi: Sünni-Hanefi; Uygarlığı: İslam ve Avrupa; Irken Akrabaları: Rum, Acem, Arap ve Avrupa. 69 Alişan Akpınar, Osmanlı Devletinde Aşiret Mektebi, Göçebe Yayınları, İstanbul 1997. 70 Osman Ergin, a.g.e., c. III-IV, s. 1184 ve 1186. 71 SNMU-1316..., s. 294-296 ve Osman Ergin, a.g.e., c. III-IV, s. 1185-1187. Mehmet Ö. ALKAN 337 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bunun nedenlerine biraz aşağıda değineceğiz. Ders kitaplarının içerikleri72 resmî ideoloji ve onun mütemmim cüzü resmî tarihin anlaşılması açısından ayrı bir değer taşır. Zira öğrencilere aktarılması gereken “değer”lerin içerikleri ilk kez titiz bir süzgeçten geçirilirken, farkında olarak veya olmayarak egemen siyasal kültürün, resmî ideolojinin, resmî tarihin ve resmî tarih yazıcılığının oluşumu söz konusudur. Eğitim yaygın ve kamusal bir nitelik kazanıp, siyasal iktidarların denetimine girdiği andan itibaren okullarda okutulacak dersler, derslerin içerikleri ve bu konuda kitap yazımı gündeme gelmektedir. Bu aşamada sorun, derslerde nelerin okutulacağı/öğretileceği (veya nelerin okutulmayacağı) konusunda odaklanmaktadır. Gerçekte, yüzyıllardan beri vakanüvislerin sürdürdükleri bir meslek olan resmî tarih yazıcılığı, Osmanlı İmparatorluğu’na hiç de yabancı bir kurum değildir. Ancak, “tarih” artık, vakanüvislerin yazdığı, oldukça dar bir elitin istifade ettiği ve yazma olarak çoğaltılan resmi olayların kronolojisi olmak dışında bir anlam ve işlev taşımaktadır. Bu nedenle, eğitimin yaygın ve merkezi bir biçimde yeniden örgütlenmesi sırasında ders kitaplarının içerikleri üzerinde özenle ve önemle durulacaktır. II. Abdülhamid döneminin ikinci yarısında, Maarif Nezareti aracılığı ile genelde süreli ve süresiz yayınlar, özelde ise okul kitapları için bir denetim mekanizması/sansür getirmiştir. İlk kez yayınlanmaya başlayan müfredat programları ile yazılacak ders kitaplarının içerikleri de oldukça ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Sonunda 1893 yılında iptidai, rüşdî ve idadi okullarında kullanılacak bütün kitapların nezaretçe seçileceği ve eğitimin “muallimlerin içtihatlarına mahvel olmaktan kurtarılarak tevhit ve tensik kılınması” kararlaştırılmıştır.73 Maarif Nezareti’nin denetimi sonucu yazılmaya/ yazdırılmaya başlayan yeni tarih ders kitapları resmî tarih ve resmî tarih yazıcılığının oluşmaya başladığı yıllar olacaktır. 72 Bu alandaki ilk inceleme II. Meşrutiyet’ten başlayarak ilk ve ortaokullardaki tarih öğreniminin değerlendirilmesi ve eleştirilmesini içermektedir. Bkz. Mete Tunçay, “İlk ve Orta Öğrenimde Tarih”, Felsefe Kurumu Seminerleri-III. Türkiye’de Tarih Eğitimi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1977, s. 276-285. Son yıllarda yayınlanan bir kitap için bkz. Nuri Doğan, Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918), Bağlam Yayınları, İstanbul 1994. 73 “1310 Senesi Maarif-i Umumiye Hakkında Nezaretçe İttihaz Olunan Islahat-ı Esasiyeyi Hâvî Tebliğ-i Resmi”, Mahmud Cevad, a.g.e., s. 467 ve SNMU-1316..., s. 26-32. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 338 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yöneticilerin, bilinçli bir biçimde sistematik bir “resmî tarih tezi” oluşturmak niyetlerinin olup olmadığı bu aşamada önem taşımaz. Aynı şekilde resmî tarihin ve tarihçiliğin ortaya çıkmasında II. Meşrutiyet’te kurulan Tarih-i Osmani Encümeni (Cumhuriyet’in başlarında adı Türk Tarihi Encümeni olmuş, sonra da kapatılıp yerine Türk Tarih Kurumu kurulmuştur) gibi kurumların varlığı da ilk anda gerekli değildir. Bunların resmî tarihe ilişkin örnek ve öncü çalışmalar yapması da resmî tarihin varlığı veya yokluğu açısından bir ölçü olamaz. Önemli olan yaygın eğitimin gündeme gelmesiyle birlikte, okullarda öğretilecek tüm derslerin özelde ise din, ahlak ve tarih derslerinin içeriğinin belirlenmesidir. Resmî tarihin kurumlaşması asıl II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmiştir. Tarih kitaplarında vurgulanması, öne çıkarılması istenilen konular yer aldığı gibi, önceki dönemde yazılan tarih ders kitaplarından bazı bölümlerin çıkarılması veya Fransız İhtilalinin anlatımı gibi bazı bölümlerin tamamen yasaklanması söz konusudur. Hatta kitaplarda kullanılan sözcükler bile benzer bir elemeden geçirilecektir. Resmî tarih yazımının bir özelliği kimi kişi ve olayların geçmişten silinmesidir. Abdülhamid döneminde bunun da örneklerini bulmak olanaklıdır. Örneğin, V. Murad hiç padişahlık yapmamış, hatta yaşamamış ve Osmanlı sultanları arasında yer almamış gibidir.74 Bunun yanı sıra, I. Meşrutiyet, Yeni Osmanlılar Hareketi, Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa, Midhat Paşa, Kanun-i Esasi, Meclis-i Mebusan gibi konular tarih ders kitaplarında hiç yer almayacaktır. Genelde tarih ders kitapları Abdülmecid’in padişahlığı ile bitmekte ve çoğunlukla II. Abdülhamid’in cülûs tarihi sonrasına ilişkin hiçbir bilgi yer almamaktadır.75 Bu nedenle, bu tür kitapların sonuna eklenen padişahlar listesinde Abdülmecid’den sonrakilere yer verilmediği için II. Abdülhamid’in padişahlık sırası değişmiş bazen 31. bazen 32. padişah olmuştur.76 74 Bir örnek için bkz. Mülhaz-ı Tarih-i Osmanî, (Şehir ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1315 h., s. 38. Başka bir örnek için bkz. Osman Hilmi, Hulasatü’l Vakayi, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1305 h. 75 Ali Nazima, Tarih-i Nizama’dan Küçük Tarih-i Osmanî, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1313 h., s. 67. Ama bunun istisnaları da vardır. Bkz. İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 53; Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, (Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 30. 76 Ali Cevad, a.g.e., 1309, s. 230 v.d. Mehmet Ö. ALKAN 339 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Üzerinde durulması gereken konulardan biri depozitivist bir etkilenme ile yenileşmeci (teceddüt) ve ilerlemeci (terakki) lineer yaklaşımın “resmi tarihin” bir parçası haline gelmesidir. Tarih kitaplarında, “modernleşme” III. Ahmed zamanındaki kıpırdanmalara77 ve III. Selim dönemindeki değişimlere kadar geri götürülmekte, ama asıl “terakki ve teceddüt” II. Mahmud’la başlatılmakta, ilerleme Abdülmecid döneminde de devam etmekte nihayet II. Abdülhamid ile birlikte doruğa çıkmaya başlamaktadır. İslam-Türk Sentezi II. Abdülhamid döneminin resmî ideolojisi İslamcılık yerine “İslâm-Türk Sentezi” olarak nitelenebilir. Bu dönemdeki “İslâm-Türk Sentezi”nde “Türklük” İslâm potası içinde eritilen ve anlamlandırılan ikincil ve/veya yedek bir kimlik olarak sunulmuştur. Özellikle Osmanlı-Yunan Savaşı ardından, dergi ve gazetelerde bir kültürel kimlik çerçevesinde Türklük üzerine çeşitli yazılar, yayınlar görülecektir. Ancak basındaki bu yönelimin tersine, daha önce belirttiğimiz gibi dönemin ikinci yarısından sonra ders kitaplarındaki “Türklük” vurgusu gittikçe azalacak, İslâm vurgusu daha hâkim bir nitelik kazanacaktır.78 Osmanlı kimliği zaman zaman kullanılmakla birlikte hâkim bir tanım değildir. Örneğin, coğrafya kitaplarında Osmanlılık bir kimlik olarak vurgulanmakta veya Osmanlılık, İslâmiyet ve Türklük birer kimlik olarak ifade edilmektedir: “Anadolu-i Şahanenin... kısm-ı küllîsi Türk ve mütebâkıyesi Arab, Kürt, Laz, Çerkes, Rum, Ermeni ve Yahudiden mürekkep olup, hepsi Osmanlı namı altında bulunmağa müftehirdir (a.b.ç.).”79 Bir başka tanımlamada ise, “Heyet-i müttehide-i Osmaniye Türk, Arap, Kürt, Laz, Boşnak, Pomak, Çıtak, Arnavut, Çerkez, Tatar, Mongay, Gürcü, olmak üzere başlıca oniki Müslüman kavimden müteşekkil olup bundan maada Arab, Gürcü, Rum, Ermeni, Bulgar, Arnavut, Ulah, Yahudi, olmak üzere başlıca sekiz 77 Ali Cevad, a.g.e.,1309 h., s. 228-229. Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi, (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h., s. 92 ve Ali Cevad, a.g.e., 1308, s. 80. Mehmed Şükrü, a.g.e., s. 141. Raşid, Hükümat-ı…, s. 55; Mehmed Tevfik, Telhiz-i Tarih-i Osmani…, s. 168-169; Ali Cevad, Mükemmel…, c. II, s. 383. 78 Kodaman, a.g.e., s. 164-165. Yazar burada Temo’nun kitabına atıf yapmaktadır. 79 Hüseyin Hıfzı, Rehnüma…, s. 123. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 340 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm kavm-i gayrimüslim dahi vardır. Bunların cümlesi Osmanlı nam-ı celili altında müttehiddirler... Asl-ı elsine-i Türkî’den madud olan Osmanlı lisanı bir lisan-ı umumi olduğu gibi islâmiyet ve o meyânda mezheb-i celil hanefi ekseriyet üzere hükmi cari olan diyanet ve mezheptir. Devlet-i Osmaniye’nin pay-ı tahtı belde-i tabiye Kostantiniyye olup burada ferman-ı hükümet olan zât-ı şevket semat umum Osmanlıların padişahı ve sultanı olduğu gibi hilâfet ve imâmet-i celile hesabiyle bütün dünya yüzünde bulunan iki yüz milyon kadar ehl-i islâmın merci’-i mukaddesidir.”80 İslâm-Türk Kimliğinde “İslâm” II. Abdülhamid döneminde İslâm Tarihi dersinin okul programlarına eklenmesi ve saatlerinin arttırılması eğitimdeki dinselleşmenin bir parçası olarak gerçekleşmiş, zaman içinde “Tarih-i Umumi” dersi kaldırılırken, bu ders varlığını sürdürmüştür. İslâm tarihi ders kitapları, Osmanlı Devleti’nin orijini ile ilgili düşünceleri en iyi yansıtan kaynaklardır. Bu kitaplarda tarihin evrelenişi genellikle üç bölümde işlenmekte, tarih Âdem’in yaratılışından başlayarak Tarih-i Enbiyâ>Tarih-i İslâm>Tarih-i Osmanî biçiminde sıralanmakta81 ve Osmanlı Devleti İslam tarihinin bir parçası olarak ele alınmaktadır. Bu anlatımlarda Osmanlı Devleti’nin kökeni ve kendisine atfettiği kutsallık açısından iki kaynak göze çarpmaktadır. Bunlardan biri, Türklerin Nuh’un oğullarından olan Yâfes’in soyundan geldiğinin belirtilmesidir. Bu soyun Avrupa soyunu da içerdiği ve buna bağlı olarak Selçuklu ve Osmanlıların da Türk soyundan geldikleri ve Avrupa ile “akraba” oldukları vurgulanacaktır. İkinci olarak, Osmanlı Devleti hem bir uygarlık, hem de bir siyasal güç olarak İslamiyet’in taşıyıcısı ve Arapların da ırken akrabası olarak sunulmakta,82 II. Abdülhamid dönemi düşünce hayatının temel temalarından biri olan İslamiyet’in ilerlemeye engel olmadığı savı da ders kitaplarında işlenmektedir.83 “Şer’en din ve milletin bir olması” nedeniyle 80 Bkz. Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi, (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h., s. (vav). 81 Mahmud Esad, Tarih-i İslâm, 1315 h. Ayrıca Ali Cevad, a.g.e., 1309. 82 İbrahim Hakkı ve Mehmed Azmi, a.g.e., s. 8; Ali Cevad, a.g.e., 1309, s. 7. 83 Mahmud Esad, Tarih-i İslam, (Mekatib-i Rüştiye ve İdadiyede Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1315 h., s. 185- 188. Mehmet Ö. ALKAN 341 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm bütün Müslümanların kardeş olması ve Osmanlı öncesi İslam tarihinin bilinmesinin önemi üzerinde durulmuştur.84 Bazen Türklerin İslamiyet’i kabul etmeden önce vahşi, asi ve yağmagir oldukları 85 bazen de sadık ve itaatkâr oldukları vurgulanmıştır.86 Üzerinde durulan bir diğer konu Türklerin İslamiyet’i kendi rızaları ile seçmeleridir. Adeta Türkler İslamiyet’i kabulleri sonrasında daha olumlu bir kimliğe bürünüp, medenileşmişlerdir. Türk soyundan gelen Selçuklulara ve Osmanlılara, kaos’dan kozmos’a, İslamî söylemle “nizam-ı âlem”e geçiş misyonunun da yüklendiği görülmektedir.87 İstanbul’un saltanat ve hilâfet merkezi, padişahın ülkedeki bütün Müslüman ve Hıristiyanların hükümdarı, dünya üzerindeki bütün Müslümanların halifesi ve hamisi olduğu güçlü bir biçimde vurgulanacaktır.88 84 İbrahim Hakkı ve Mehmed Azmi, Muhtasar İslam Tarihi, Beşinci Tab’ı, Karabet Matbaası, İstanbul 1313 h. 85 Abdurrahman Şeref, Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslamiye, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1301 h., s. 172-173. 86 Ali Nizama, Tarih-i Nizama’dan Küçük Tarih-i Müslimin, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1308 h., s. 90-92; İbrahim Hakkı-Mehmed Azmi, a.g.e., Üçüncü Tab’ı, s. 112-113; Ali Cevad, a.g.e.,1309 h., s. 131; İbrahim Hakkı ve Mehmed Azmi, a.g.e., Beşinci Tab’ı, s. 98-99. 87 Hüseyin Hıfzı, Hülasa-i Tarih-i İslam, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1324, s. 124-129; Mahmud Esad, Tarih-i İslâm…,1315, s. 155-169; Raşid, Hükümat-ı İslamiye Tarihi, h. tab’ı, Mekteb-i Fünun-u Haribiye-i Şahane Matbaası, İstanbul Nisan 1318 h., s. 34. 88 Musahhah Tarih ve Coğrafya-yı Osmani, (Kurra Mekatib-i İbtidaiyeseinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 21; Ahmed Cemal, Coğrafya-yı Umumi…, s. 20-21; Rıfat, a.g.e., s. 33-36; Selanikli Fazlı Necib, Coğrafya-yı Tabiî ve Politikî..., s. 21; Ali Tevfik, Memalik-i Osmaniye Coğrafyası, Kasbar Matbaası, İstanbul 1320 h.; Hüseyin Hıfzı, Rehnüma-yı Coğrafya-yı Umumi, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1323 h.; Ali Saib, Coğrafya-yı Mufassal..; Menemenlizade Mehmed Tahir, Memalik-i Osmaniye Coğrafyası, Karabet Matbaası, 1312 h.; Hüseyin Hıfzı, Sualli Cevablı Musavver Coğrafya-yı Osmani, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1323 h.; Hasan Sırrı, Muhtasar Osmanlı Coğrafyası..., İstanbul 1313 h., s. 6. Hüseyin Hüsnü, Mecmua-i Fünun Nam Eserin Birinci (Malumat-ı Mülkiye) Kısm-ı Coğrafyadan Avrupa, Aramyan Matbaası, İstanbul 1300 h., s. 3; Selanikli Ali Saib, a.g.e., s. 184-195. Ayrıca bkz. Hüseyin Hıfzı, Rehber-i Coğrafya, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1316 h., s. 10; Ahmed Cemal, Coğrafya-yı Umumi, Mekteb-i Fünun-u Şahane Matbaası, İstanbul Teşrin-i Evvel 1307 h., s. 20-21; Selanikli Fazlı Necib, Coğrafya-yı Tabiî ve Politikî, (Mekâtib-i Rüştiyye Şâkirdânına Mahsusdur), A. Mavyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1305 h., s. 28; Hüseyin Hıfzı, Rehnüma…, s. 153-154. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 342 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm İslâm-Türk Kimliğinde “Türklük” Bir süre sonra ders programlarından çıkarılmaya başlanacak olan “Genel Tarih/Tarih-i Umumi” kitaplarında, dünya üzerindeki ırkların Nuh Tufanı sonrasında Nuh’un oğullarından çıktığı belirtilmektedir. Nuh’un oğullarından birinin adı Yafes’tir. Türklerin atası da Yafes’in oğullarından biri ve adı da Türk olan bir kişidir.89 Bu kitaplarda Türklerin Orta Asya’ya ve sonra da Avrupa’ya yayılmaları ve Oğuz Han ile Hunlar, Tatarlar, Moğollar, Peçenekler, Özbekler gibi Türk kavimleri hakkında bilgiler verilerek Macarların, Bulgarların ve Ulahların ayrıca Selçukluların atasının Türk olduğu belirtilir.90 “Nuh’un oğlu Yafes’in oğlu Türk” biçimindeki soyağacı aslında Türklüğü de kutsallaştırmaktadır. Osmanlı hanedanının Oğuz Han neslinden olduğunun altı çizilmektedir. Sivil okulların tarih ders kitaplarında, birkaç istisna dışında, Osmanlı Devleti kurucularının Türk soyundan gelişi genellikle birkaç cümle ile belirtilmekte, ama Türklük vurgusu kısa tutulmakta bazılarında ise belirtilmemektedir.91 Sistemdeki dinselleşme ile birlikte Türklük vurgusu da azalacak Osmanlı Devleti’nin tarihi İslamiyet’in ortaya çıkması ile başlatılacaktır. 89 Ali Tevfik, Fezleke-i Tarih-i Umumi, (Mekatib-i İdadi-i Şahane Birinci Sene Şakirdanına Mahsusdur), Matbaa-i Ceride-i Askeriye, İstanbul 1304 h., Cild-i Evvel, s. 4; İbrahim Hakkı, Tarih-i Umumi..., s. 24-25. 90 Ali Tevfik, Fezleke-i Tarih-i Umumi, Cild-i Sani, s. 108 ve Ali Tevfik, Fezleke-i Tarih-i..., C. I, s. 103-115; İbrahim Hakkı, a.g.e., s. 28-41, 244-252 v.d. 91 Ali Nazima, Tarih-i Nizama’dan Küçük Tarih-i Osmani, , Kasbar Matbaası, Dersaadet 1313 h., s. 3-5; Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, (Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 3; Mülhaz-ı Tarih-i Osmani, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1315 h., s. 3; İbrahim Hakkı, Zübdetü’l Tarih-i Osmani, (Mekatib-i İbtidaiyede Tedris Olunmak Üzere Tertib Olunmuş ve Maarif Nezaret-i Celilesi Maarifetiyle Kaleme Alınan Yeni Programa Kabul Edilmiştir), Karabet Matbaası, İstanbul 1309 h., s. 2-4; Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmanî, (Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h.; Fezleke-i Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Karabet Matbaası, Dersaadet 1312 h., s. 3; Ahmed Rasim, Küçük Tarih-i Osmanî…, s. 8-9; Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h., s. 7; Galib, Müntehabat-ı Tarih-i Osmanî, Matbaa-i Mekteb-i Sanayi, Dersaadet 1307 h., s. 8-10. Bunun istisnaları da vardır. Bir örnek için bkz. Mehmed Hilmi, İcmâl-i Vukuât, Karabet Matbaası, İstanbul 1308 h., s. 3-4; Ali Cevad, Mükemmel…, c. I, s. 3-4 ve Osman Hilmi, Hulasatü’l Vakayi, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1305 h., s. 5-7 ve Musahhah Tarih ve Coğrafya-i Osmanî, (Kurra Mekatib-i İbtidaiyeseinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h., s. 3. Mehmet Ö. ALKAN 343 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Askerî Okullarda Erken Türk Tarihi ve Türk Mitolojisi Doğrudan askerî okullarda okutulan tarih kitaplarında Türk kavmi konusu üzerinde daha uzun ve ayrıntıyla durulmuştur. Daha önce belirtildiği gibi askeri okullarda okutulan kitapları sivil okullarda okutulanlardan farklı olarak Meclis-i Maarif-i Askeri komisyonu tarafından saptanmakta, incelenmekte, önerilmekte ve basılmasına izin verilmektedir. Bu bize II. Meşrutiyet döneminde subaylar arasındaki milliyetçilik ideolojisine bağlılığı da açıklamakta yardımcı olmaktadır. Bir dönem askeri okullarda okutulan Süleyman Paşa’nın Tarih-i Âlem adlı 1876 yılında yayınlanan genel tarih kitabının önemi, ilk kez erken Türk tarihi ve mitolojisinin ilk çağdan başlayarak üzerinde uzun sayfalar boyunca durmasıdır.92 Bu kitabın bir özelliği de, yaratılış sorunu ile ilgili hem dini hem de bilimsel bilgileri iç içe anlatmasıdır. “Âlem”in tarihi ve dünyanın yaratılışı konusunda pozitif bilimler çerçevesinde bilgi verilmekte, dünyanın gaz halinde oluşu ile başlayan oluşum süreci “nebatatın”, “hayvanatın” ve en nihayet insanın yaratılışı ile devam eden bir sıra ile anlatılmaktadır. Kitapta, sonraki tarih kitaplarına da girecek olan Türklerin Yafes’in gözde oğlu olan Türk’den geldiği, buna bağlı olarak erken Türk mitolojisi ve Türklerin soyağacı, Yafes’in oğullarının yeryüzünün çeşitli yönlerine dağılışı, Türk’ün uygarlığa katkıları ayrıntılı olarak anlatacaktır.93 Örneğin, Osmanlıların atasının Türk olduğuna ilişkin “mitos”a göre Oğuz Han’ın üç oğlu vardır. “Gün Han Osmanlıların, Deniz Han Selçukların ve Dağ Han Oğuz ismiyle maruf olan Türklerin Cedd-i alasıdır...”94 Anlatımda Türklerin bir yandan Avrupa ile olan akrabalığı, diğer yandan da Macarlar, Bulgarlar ve Lehlilerle olan akrabalığı, aynı soydan geldikleri, dolayısıyla onların da Türk oldukları vurgulanır.95 Bu vurgunun “Panslavizm’in” Balkanları faaliyet alanı olarak seçtiği yıllarda ortaya çıktığını bir not olarak kaydetmek gerekir. 92 Askerî okullar için bir genel tarih niteliğindeki Tarih-i Âlem’in ilk baskısı 1293 yılında (İstanbul: Sahhaf-ı Askeri) Askerî mekteplerin programı gözönüne alınarak yazılıp basılmış ve ödüllendirilmiştir. Daha sonra 1327 yılında tekrar yayınlanacaktır. Süleyman Hüsnü, Tarih-i Alem, Mekteb-i Harbbiye Matbaası, İstanbul 1327 h. 93 A.g.e., s. 385-390. 94 Süleyman Hüsnü, a.g.e., s. 394-395. Süleyman Paşa bu bilgileri aldığı kaynakları da zikretmiştir, s. 398. 95 A.g.e., s. 487-489. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 344 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Dönem boyunca askeri okullarda okutulan ve benzer anlatımı içeren diğer kitaplar, Atatürk’ün de hocası olan ve Cumhuriyet dönemi dâhil uzun yıllar tarih hocalığı yapan Mehmed Tevfik’in Osmanlı Tarihi96 ile Bahriye’de kullanılan, Mehmet Şükrü’nün Osmanlı Tarihi kitabıdır.97 Bu okullarda okutulan coğrafya kitaplarında da Türk kökenli kavimlerin özellikleri, yaşadıkları coğrafyalar ve “Turan kavmi içinde Türk neslinden” sık sık söz edilmektedir.98 II. Abdülhamid Döneminde Eğitimin Sayısal Verileri II. Abdülhamid döneminin ilk yıllarında Osmanlı-Rus Savaşı ve ağır ekonomik bunalım nedeniyle 1883 tarihine kadar askeri idadi dışında genel olarak mülkî okul açılması yavaş seyretmiştir.99 Üstelik ülkenin ticari ve ekonomik açıdan en gelişmiş bölgesi olan Balkanlar’da kaybedilen topraklar nedeniyle okul sayılarında bir düşme meydana gelmiştir. Ancak 1884 yılından itibaren özellikle Balkanlarda, Ortadoğu’da ve Doğu Anadolu’daki vilâyet ve liva merkezlerinde “muhtelit/karma” nitelikli idadilerin kurulması hızlanmıştır.100 İdadilerin bir kısmı Rüşdiyelerin idadiye çevrilmesiyle kurulduğundan 1890’lı yılların başından itibaren de Rüşdiye okullarında az sayıda bir gelişme meydana gelmiştir. Sultani okulları ise dönem boyunca açılamamıştır Döneminin ortalarına doğru eğitime verilen önemin bir sonucu olarak, eğitime ilişkin çeşitli yayınlar yapılmıştır. Askerî okulların gelişimini de konu alan Mir’at-ı Mekteb-i Harbiyye, Mir’at-ı Mekteb-i Mühendishane gibi “kurum tarihleri” yazılmıştır. Bunların iki Maarif İstatistiği ile beş Maarif 96 Mehmed Tevfik, Telhiz-i Tarih-i Osmani, Ceride-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1302 h., s. 11; Mehmed Tevfik, Mekatib-i Askeriye-i Şahaneye Mahsus Tarih-i Osmani, İkinci tab’ı, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1308 h., s. 5-20; Mehmed Tevfik, Mekatib-i Askeriye-i Şahaneye Mahsus Tarih-i Osmani, Üçüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Kostantiniyye 1312 h., s. 5-20. 97 Mehmed Şükrü, a.g.e., s. 2-8. 98 Hüseyin Hüsnü, Mecmua-i Fünun Nam Eserin..., Aramyan Matbaası, İstanbul 1300 h., s. 26; Rıfat, Coğrafya-yı Hususiden Asya Kıt’asının Taksimatı, Mihran Matbaası, İstanbul 1295 h., s. 10,12. Darüşşafaka’nın dördüncü sınıfı için hazırlanan bir coğrafya kitabıdır. 99 Mahmud Cevad a.g.e., s. 224-228. 100 Abdurrahman Şeref, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C. II, Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h., s. 470-471. 1888 yılında Bolu, Selanik, Gelibolu, Drama, Mamuretülaziz’de idâdîler açılır. Mahmud Cevad, a.g.e., s. 255-260. Mehmet Ö. ALKAN 345 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Salnamesi bu dönemde eğitim alanında gerçekleştirilen aşamayı rakamsal olarak vermek için hazırlanmışlardır.101 Bu dönemde yayınlanan ilk resmî eğitim istatistiğinde dönemin başından itibaren yaklaşık 15 yıllık süre içinde Maarif-i Umumiye Nezaretine bağlı olarak (askeriye ve diğer bakanlıklara bağlı açılan okullar dışındaki) gelişmeyi vermektedir. Buna göre, bu süre içinde 4 yüksekokul, 160 Rüşdiye, 55 idadi, 14 iptidai darülmuallimîn, 19 özel İslam okulu ve 9649 adet modern iptidai okul kurulmuştur. Ayrıca 5138 eski yöntem eğitim yapan sıbyan okulu da yeni yöntem eğitim yapan iptidai okula çevrilmiştir. Abdülhamid’in ilk on beş yılık döneminde bir yandan idadi okullarının diğer yandan da modern iptidai (çevrilen ve yeni kurulan) okul sayısındaki büyük artış hemen dikkat çekmektedir. Aşağıda ilk on beş yıl sonunda eğitim açısından ulaşılan durumun boyutları bir tablo halinde verilmiştir. 101 Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiyle Birinci Def ’a Olarak Tertip Edilmiştir 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsustur. (Matbaa-i Âmire, Dârülhilâfetülâliye 1316 h.), İkinci Def ’a, 1317 (Matbaa-i Âmire, Dârülhilâfetülâliye 1317 h.), Üçüncü Def ’a, 1318 (Matbaa-i Âmire, Dârülhilâfetülâliye 1318 h.), Dördüncü Def ’a, 1319 (Matbaa-i Âmire, Dârülhilâfetülâliye 1319 h.), Altıncı Def ’a, 1321 (Asır Matbaası, Dârülhilâfetülâliye 1321 h.). İlk yayınlanan istatistik Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliyye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin ve Dersaâdet’de Taharrî-i İcrâ’ Kılınan ve Taşrada Mevcûd Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki (1310-1311) Sene-i Dersiye-i Mâliyesine Mahsûsdur. (Matbaa-i Osmâniyye, Dersaadet trz.). İkinci istatistik ise Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliyye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin ve Dersaâdet’de Taharrî-i İcrâ’ Kılınan ve Taşrada Mevcûd Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki (1311-1312) Sene-i Dersiye-i Mâliyesine Mahsûsdur. (Matbaa-i Osmâniyye, Dersaadet 1317 h.). Bu istatistiklerin derlenmesi sırasında Maarif Nezareti İstatistik Kalemi’nde çalışan Mehmed Cavid, vilayetlerden gelen bilgilerin neredeyse tamamen yanlış olduğunu bu nedenle hazırlanan istatistiklere güvenmenin zor olduğunu belirtir. Mehmed Cavid, İhsaiyât, Matbaa-i Amire, İstanbul 1325 h., s. 296. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 346 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm İstanbul ve Taşradaki (Sivil/Mülki) Okul ve Öğrenci Sayısı -1893/1311102 İstanbul Adet Öğrenci Sayısı Vilâyetler Adet Öğrenci Sayısı Yüksek Okullar 8 2610 Yatılı İdadiler 18 3184 İdadiler 2 367 (Neharî) İdadiler 35 3647 Erkek Rüşdiyeleri 17 2753 Erkek Rüşdiyeleri 362 24393 Kız Rüşdiyeleri 12 2023 Kız Rüşdiyeleri 22 2239 İptidai İslâm Okulları 243 13894 İptidai Dârülmuallimîn 14 277 Özel İslâm Okullar 20 5898 İptidai İslâm Okulları 28353 835139 Toplam 302 27545 Toplam 28804 868879 Sonuç olarak ülkede (cemaat ve yabancı okullar hariç) toplam (İstanbul ve Taşra) okul sayısı 29.106, öğrenci sayısı ise 896.424’e ulaşmıştır. Bu okullarda çalışan öğretmen ve memurların toplamı ise 31.767 olmuştur. Fark edileceği üzere en hızlı gelişme sayısı 55’e ulaşan idadilerde yaşanmıştır. Öğretmen okullarının sayısı taşrada 14’e çıkmıştır. İstanbul’daki erkek ve kız öğretmen okulları yüksekokullar arasında gösterildiğinden, biri kız olmak üzere toplam öğretmen okulu sayısı 16 olmaktadır. Rüşdiyelerin sayısı ise 413’e ulaşmıştır. 102 Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin-1311 h... s. 5. Mehmet Ö. ALKAN 347 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Vilayetlerde Öğrencilerin Nüfusa Oranı 1901/1319103 ve 1903/1321104 Vilâyet-Sancak 1901-1319 (%) 1903-1321 (%) 1903-Genel Nüfus 1903-Okuyan Öğrenci Kudüs-ü Şerif Sancağı 17.48 17.48 60.000 10.493 Çatalca Sancağı 12.63 13.83 60.000 8300 İzmit Sancağı 16.28 13.16 270.000 35.540 Kosova 12.04 18.00 865.445 15.695 Kale-i Sultânîye Sancağı 11.80 11.80 140.000 16.525 Edirne 11.36 11.36 954.636 105.774 Cezayir-i Bahr-i Sefid 10.44 10.45 300.000 31.340 Trabzon 9.93 10.03 1.254.741 125.917 Kastamonu 9.69 9.69 970.692 94.084 Selanik 9.57 9.58 1.028.432 98.547 Aydın 9.25 9.25 1.630.163 179.783 Hüdavendigar 9.14 9.14 1.500.000 137.098 Konya 8.83 8.83 984.062 78.953 Manastır 6.12 7.62 840.454 64.076 Sivas 7.61 7.69 1.087.555 82.772 Beyrut 5.91 5.95 648.602 38.576 Yanya 5.25 5.48 650.000 35.650 Halep 5.15 5.15 817.740 42.080 Adana 4.19 4.19 424.281 17.749 Suriye 4.06 4.06 559.901 22.745 Mamurat-ülaziz 3.90 4.00 571.764 22.655 Bitlis 3.48 3.48 318.911 11.093 Erzurum 3.00 3.03 647.010 19.693 Bağdat 2.78 2.78 192.006 5320 İşkodra 2.53 2.53 200.000 5164 Basra 2.38 2.38 150.000 3671 Diyarbekir 2.16 2.41 472.249 10.383 Musûl 2.24 2.24 300.280 6699 Bingazi Sancağı 0.55 0.55 300.000 1638 Van 0.94 0.94 430.000 4042 Zor Sancağı 0.30 0.30 100.000 299 Ankara 0.36 0.36 850.000 31.081 Trablusgarb Bilgi yok 2.48 500.000 12.375 Hicaz Bilgi yok Bilgi yoktur Bilgi yoktur Bilgi yoktur Yemen Bilgi yok Bilgi yoktur Bilgi yoktur Bilgi yoktur 103 Büyükten küçüğe sıralanmıştır. SNMU-1319. Salnamenin sonundaki grafik ile karşılaştırılarak tarafımızdan hazırlanmıştır. 104 1321 Maarif Salnamesindeki verilerden yola çıkılarak tarafımızdan hazırlanmıştır. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 348 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Yukarıdaki verdiğimiz oranlara ilişkin tablo birçok anlam taşımaktadır. Öğrencilerin nüfusa oranı yüksek olan kentler (birkaç istisna dışında) aynı zamanda İmparatorluğun kültür ve ticaret merkezleridir. Buralarda kitap, dergi ve gazete basımı yüksek, ticari hayat gelişkindir. Dikkat çekici nokta sıralamanın üstlerinde bulunan kentlerin II. Meşrutiyet’i doğuracak hareketlerin mekânı olmasının yanı sıra, Kurtuluş savaşı sırasında sivil direnişlerin ilk ortaya çıktıkları yerler olmalarıdır. Diğer bir deyişle ülkenin ticaret ve kültür haritası, II. Meşrutiyet hareketinin geliştiği yerlerin haritası ve Kurtuluş Savaşı’nın başındaki sivil direniş haritası ile bu dönemdeki okul ve öğrenci sayısının yüksek olduğu yerlerin haritası örtüşmektedir. Dönemin sonunda yayınlanan 1323-1324 Maarif İstatistiği gelinen aşamayı ve II. Meşrutiyet’e devreden mirası gözler önüne sermektedir.105 İstatistiğe göre (Selanik ve Cebel-i Lübnan’dan bilgi gelmemiştir.) Maarif-i Umumiye Nezareti’ne bağlı (askeri okullar ile diğer bakanlıklara bağlı okullar hariç), resmî okulların toplamı 8324’tür. İdadiler 9’u İstanbul’da olmak üzere toplam 88 tanedir. Rüşdiyelerin toplam sayısı 459’dur. Bunların 381’i erkek, 77’si kız ve 1’i de karmadır. İstanbul’da 18 erkek ve 15 kız Rüşdiyesi görünmektedir. Yüksekokulların tamamı öğretmen okulları dâhil 10 tanedir ve İstanbul’dadır. Taşrada 1 tanesi kız, 27 tanesi de erkek olmak üzere toplam 28 öğretmen okulu bulunmaktadır. İmparatorluk genelinde 7739 adet modern iptidai okulu vardır. Bunların 3353’ü erkek, 307’si kız ve 4079’u ise karma niteliklidir. Sonuç olarak toplam 8324 devlet okulunun 3859’u erkek, 385’i kız ve 4080’i karmadır. 105 Her il için oluşturulan tablolardaki bu istatistiki rakamlarda çok ciddi hatalar vardır. Biz uzun uğraşlar sonucu satır ve sütun sınamalarını yaparak doğru rakamları belirlemeye çalıştık. İkinci olarak istatistik’in başında verilen “1323-1324” tarihinin rumi mi yoksa hicri mi olduğu anlaşılamamaktadır. Fakat nereden bakılırsa bakılsın rumi 1907-1908, hicri olarak 1905-1906 tarihlerine denk düştüğünden II. Abdülhamid döneminin de son eğitim istatistiği olduğuna kuşku yoktur. Metin içindeki bilgiler “Maarif-i Umumiye Nezareti İstatistiki” Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 1326 h. Maliye Altmış beşinci Sene (Selanik Matbaası, İstanbul 1326 h.) s. 336-399’dan yeniden hesaplanarak tarafımızdan derlenmiştir. Mehmet Ö. ALKAN 349 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Maarif Nezaretine Bağlı Sivil Okullarında Gelişimi Konusunda Bir Değerlendirme Tablosu Tanzimat-1877 II. Abdülhamid-1893 II. Abdülhamid-1907 İdadi 9 55 88 Rüşdiye 400 413 458 Öğretmen Okulu 4 16 30 1906 yılına gelindiğinde ülke düzeyindeki idadi sayısının resmî, hususi ve askerî idadilerin toplamının 109 olduğu hesaplanmıştır.106 Yukarıdaki bilgiler ışığında II. Meşrutiyet yıllarındaki ideoloji, örgütlenme ve basın alanında yaşanan “patlama”nın başlıca kaynaklarından biri olarak II. Abdülhamid dönemindeki okul ve okullaşma olduğu ileri sürülebilir. Osmanlı ülkesinin iktisadi ve toplumsal değişim ve gelişimine uygun eğitimli insan gücü yetiştirmek amacına matuf olarak, dönem boyunca Hukuk Fakültesi, Sanayi-i Nefise Mektebi, Dilsiz ve Ama Mektebi, Hamidiye Ticaret Mektebi,107 Aşiret Mektebi, Sivil Mühendishane’nin yanı sıra Büyük Halkalı Ameliyyât-ı Ziraat Mektebi108 Maden Mektebi gibi okullar açılmış ve Mülkiye Mektebi yeniden yapılanmıştır. Keza Öğretmen okulları da 106 Bayram Kodaman, a.g.e., s.128-129. 107 Hamidiye Ticaret Mektebi, 1883 yılında Mösyö Grati adında bir Avusturyalının girişimi ve Münif ve Subhi paşaların desteği ile kurulmuştur. Bu okul sonradan Ticaret Mekteb-i Âlisi, Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi ve sonunda da Marmara Üniversitesi adını almıştır. Amacı “erbâb-ı ticaret” yetiştirmektir. Mekteb’in Ticaret Nezareti’ne bağlı ve Dersaadet Ticaret Odası ile de ilişki içinde olacağı belirtilmiştir. Mösyö Grati hakkında bkz. Ali Haydar; “Bizde Dilsizlerin Ta’lim ve Terbiyesi” Muallimler Mecmuası No: 29 (Mart 1925) s. 1247-1248 Okul ile Ayrıca bkz. İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulu 75. Yıl 1883-1958, İstanbul Matbaacılık T.A.O, İstanbul 1958, s. 30-35; Yüksek Ekonomi ve Ticaret Broşürü, Çüturi Biraderler Basımevi, İstanbul 1946; “Hamidiyye Ticaret Mektebi Nizamnamesidir” Düstur-Zeyl-4 [Birinci tertip] (Matbaa-i Osmâniyye, Dersaadet 1302 h.) s. 97-108 Tarihi 21 Şevval 1302/1 Ağustos 1300 [1883] Ayrıca bkz. Hasan Tahsin Ayni, “İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulundan Hatıralar”, Mesleki ve Teknik Öğretim, No:104 (Ekim 1961) s. 15-16. 108 Büyük Halkalı Ameliyyât-ı Ziraat Mektebi 8 Teşrin-i Evvel 1308’de kurulmuştur. Bkz. Halkalı Ziraat Mekteb-i Âlisi 1339 Senesi Zirai Nümayiş Rehberi [Pazar: 24 Haziran 1339], s. 2. Okulun amacı yeni yöntemlere dayalı ziraat ve çiftçilik yapmak için çiftçi, koşumcu, mirahor yetiştirmektir. Bkz. “Büyük Halkalı Ameliyat-ı Ziraat Mektebi Nizamnamesidir” DüstûrZeyl-4 [Birinci tertip] (Matbaa-i Osmâniyye, Dersaadet 1302 h.) s. 108 Aynı amaçları güden okullar, Selanik’ten başlamak üzere Amelî Ziraat Mektebleri (1887) adı ile açılmıştır. Benzer amaca hizmet edecek türde bir okul da Ankara’da Numune Çiftliği adı ile kurulmuş ve ayrıca Çoban Mektebi adı ile bir okul daha açılmıştır. (1898) II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 350 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ihtiyaçlara göre yeniden düzenlenmiştir.109 II. Meşrutiyet’in ilanından bir süre önce Selanik’te iki Jandarma Okulu ile Selanik, Konya ve Bağdat’ta Hukuk Mektepleri kurulmuştur. Kız Okulları: Tanzimat döneminin sonunda 10 tanesi İstanbul’da, 3 tanesi de taşrada olmak üzere toplam 13 kız Rüşdiyesi varken, 1893 yılında 12’si İstanbul’da ve 22’si taşrada olmak üzere 34 Rüşdiye bulunmaktadır. II. Abdülhamid döneminin sonuna gelindiğinde 15’i İstanbul’da olmak üzere toplam 77 kız Rüşdiyesi bulunmaktadır. Bir tane de karma Rüşdiye bulunmaktadır. (Kız sanayi mektepleri Rüşdiye düzeyi olarak değerlendirilmiştir.)110 Kız Rüşdiye sayısı 1893’ten 1901 yılına kadar 11111 ve devrin sonuna doğru bir ekleme ile 15 olmuştur. Vilâyetlerde 1893 yılında112 22 olan kız Rüşdiyeleri dönemin sonuna doğru 62’ye çıkmıştır.113 (Bu rakamlara özel İslâm Rüşdiye sayıları dâhil değildir. Bunlar eklendiğinde rakam artmaktadır.) 109 Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi 1848-1967, Yargıçoğlu Matbaası, Ankara 1967, s.35-37 ve SNMU-1316... s. 31. 110 Bu bilgiler “Maarif-i Umumiye Nezareti İstatistiki” Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye 1326 Maliye Altmışbeşinci Sene (Selanik Matbaası, İstanbul 1326)’den hesaplanarak verilmiştir. 111 At Pazarı İnâs Rüşdiyyesi-1284, Sultân Ahmed İnâs Rüşdiyyesi-1288, Üsküdâr İnâs Rüşdiyyesi-1289, Küçük Mustafa Paşa İnâs Rüşdiyyesi-1291, Molla Gürani İnâs Rüşdiyyesi-1295, Beşiktaş İnâs Rüşdiyyesi-1296, Fındıklı İnâs Rüşdiyyesi-1296, Mirgün İnâs Rüşdiyyesi-1297, Leylî Kız Sanâyi’ Mektebi-1299, Aksaray’da Neharî Kız Sanâyi’ Mektebi-1300, Eyyüb İnâs Rüşdiyyesi-1300.Üsküdâr’da Neharî Kız Sanâyi’ Mektebi-1306. “Dersaâdet’de İnâs mekteb-i Rüşdiyyesi” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliyye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Eecnebiyyenin ve Dersaâdet’de Taharri-i İcrâ’ Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki (1310-1311) Sene-i Dersiye-i Mâliyesine Mahsûsdur. (Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye, [1311]) s. 8 ayrıca SNMU-1319...s. 165-168 12’ye çıktığı konusunda bkz. Şefika Kurnaz; a.g.e., s. 21. 112 Selânik-?, Konya-?, Erzurum-?, Kastamonu-1290, Adana-1297, Edirne-1298, Bursa-1300, Şam-1302, Yanya-1304, Manastır-1304, Beyrut-1305, Nevrekob-1306, Ankara-1307, Manisa-1308, Trabzon-1308, Sivas-1308, Diyarbekir-1308, Üsküb-1309, Haleb-1309, İzmir-1310, Van-1310, İzmid-1311. “Vilâyât-ı Şâhânedeki İnâs Rüşdiyyeleri” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliyye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Eecnebiyyenin ve Dersaâdet’de Taharri-i İcrâ’ Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki (1310-1311) Sene-i Dersiye-i Mâliyesine Mahsûsdur. (Matbaa-i Osmâniyye, Dersaâdet 1311 h., s. 44. 113 Bu rakamın 85 olduğu iddiası için Şefika Kurnaz; Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 23 ve 24. Mehmet Ö. ALKAN 351 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid yönetiminin başlarında kız iptidai okulu sayısı 95 iken, sonlarında 349 olarak hesaplanmıştır.114 Kız iptidai ve rüşdî mektepleri özel okul halinde de açılmışlardır.115 Yalnızca kızların devam ettikleri ilk özel iptidai okul ise 1880 yılında faaliyete başlamıştır.116 Yalnızca bu rakamlar bile II. Meşrutiyet ile başlayan feminist hareketin kaynaklarından birini anlamamıza yardımcı olur. Özel Okullar: Özel İslâm Okulları, Cemaat Okulları ve Yabancı Okullar: II. Abdülhamid döneminde açılan özel okullar Maarif-i umumiye nizamnamesine bağlı olarak özel İslam okulları, gayrimüslim okullar ve ecnebi/yabancı okullar olarak üçe ayrılmaktadır.117 II. Abdülhamid döneminde eğitim açısından önemli gelişmelerden biri de özel İslam okulları açılmasıdır. Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye adlı derneğin 1873 yılında açtığı ve eğitim tarihimizde önemli bir yeri olan Darüşşafaka ilk özel Müslüman Okulu sayılmalıdır.118 1875 yılından itibaren kurulmaya başlayan özel İslam okullarının büyük bir harpten oldukça zararlı çıkan bir İmparatorluğun borç batağı altında olduğu bir dönemde, az çok bir boşluk doldurduğu açıktır.119 İstanbul’da 1883 yılında 6 özel okul varken, 1888’de 114 Şefika Kurna, a.g.e., s. 13 ve 16. 115 Zükur ve İnasa Mahsus Dâhili ve Harici Mekteb-i Numune-i Terakki’nin Talimat-ı Esâsiyyesidir. (Dersaadet: Âlem Matbaası, 1305) s. 25-26 ve Mekteb-i Osmanî Dâhili ve Harici Talimatıdır. (Kasbar Matbaası, Dersaadet 1310 h.) s. 3 ve 12. 116 Mahmud Cevad, a.g.e., s. 192 ve s. 215. 117 İbrahim Hakkı, Hukuk-i İdare Cild-i Evvel (Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h.) ikinci tab’ı s. 378-379 Anımsanacağı üzere Maarif-i Umumiye Nizâmnâmesi’nin ilk maddesinde Osmanlı ülkesindeki okullar “mekâtib-i umûmiyye” ve “mekâtib-i husûsiyye” olarak ikiye ayrılmış, ilkinin “nezaret ve emr-i idaresinin devlete ait” olduğu, ikincisinin ise “yalnız nezaretinin devlete, tesis ve idaresinin efrad veyahut cemaatlere ait...” olduğu belirtilerek mekatib-i hususiye de ikiye ayrılmıştır. Birincisi “mekatib-i hususiye-i islamiye”, ikincisi “mekatib-i gayrimüslime”dir. Mekatib-i gayrimüslime de kendi içinde üçe ayrılmaktadır. Bunlardan ilki cemaatler ve patrikhane tarafından kurulan “milli mektepler”, ikincisi ise kişilerin kurdukları “eşhas mektebleri” ve üçüncüsü ise “ecnebi mektebleri”dir. 118 Nevzad Ayas, a.g.e., s. 683 Orta öğretim düzeyinde bir okul olan Darüşşafaka, Cemiyet- Tedrisiye-i İslamiye adlı derneğin çabaları ile 1873 yılında kurulmuş ilk özel müslüman okuldur. Hasan Âli Yücel, Türkiye’de Orta Öğretim, s. 10. Telgrafhane ve Rüsumat Nezâretine talebe yetiştirmesi için bkz. Ahmed Rasim; Matbuat Hatıralarından Muharrir, Şair, Edib, Kanaat Kütüphanesi ve Matbaası, İstanbul 1342-1924, s. 68. 119 Necdet Sakaoğlu, a.g.e, s. 99 ve 103. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 352 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 17’ye, 1893’te 20’ye,120 1903 yılında 28’e çıkmıştır.121 Çoğu kısa süreli olan ve kişiye bağlı olmaları nedeniyle kurumsallaşamayan bu okullar iptidai ve rüşdî düzeyinde eğitim vermektedirler.122 II. Abdülhamid Dönemi’nde resmen tanınmış 12 cemaat bulunmaktadır. Bunlar, Rum Cemaati, Ermeni Cemaati, Musevi Cemaati, Ermeni Katolik Cemaati, Protestan Cemaati, Bulgar Cemaati, Rum Melkit Katolik Cemaati, Süryani Kadim Cemaati, Süryani Cemaati, Keldani Cemaati, Nasturi Cemaati ve Yakubi Cemaati’dir.123 Cemaatlere ait okulların, yabancı okullar gibi sayılarının hızla artması karşısında ruhsata bağlanması ve bu konunun titizlikle takip edilmesi kararlaştırılmıştır. Bu okullarda Türkçe zorunlu ders olarak okutulmaktadır. Öğretmenlerin şahadetnamelerinin onaylanması, ders programları ve okutacakları ders kitapları için maarif müdürlerinin mütalaası ve izni getirilmiştir. Rum cemaatinin içinde hem okul sayısında hem de okullaşma oranında görülen artış dikkat çekici düzeydedir. 120 1893 sonrasında eklenenler: Celal Bey İnâs Mekteb-i İbtidâîsi, Mekteb-i Tefeyyüz Kuruluşu 1311 hicri olmalı Bkz. Leylî ve Nehârî Mekteb-i Tefeyyüz Resimli Kitab Matbaası, İstanbul 1331 h.) s. 2, Sahra-yı Cedid, Rehber-i Tahsil, Şûle-i Terakki, Darü’lirfân, Altunizade Mektebi, Mekteb-i Kenzü’lmaârif, Necm-i Terakki, Mekteb-i Mir’atü’lfeyz-i Hamidî SNMU-1319... s. 181-197’den derlenmiştir. 121 Şemsü’lmaârif-1292, Mekteb-i Osmanî-1293, Halile-i Mahmudiyye-1296, Mekteb-i Hamidî-1298, Dârü’lfeyz-i Hamidi-1298, Dârülta’lîm-1299, Numûne-i Terakki-1300, Medrese-i Edebiyye-1300, Maşrık-ı Füyûzât-1300, Teşvikiye-1304, Ravza-ı Terakki-1304, Hadikatü’lmaârif-1304, Dârü’ltahsil-1305, Dârü’ltedris-1305, Bürhan-ı Terakki-1305, Rehber-i Ma’rifet-1306, Şemsü’lmekâtib1307, Dârü’ledeb-1308, Hadika-i Ma’rifet-1308, Mizan-ı Terakki-1308 “Dersaâdet’de Kâin Mekâtib-i Husûsiyye-i İslâmiyye” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin... s. 21. 122 Bu konuda Mekteb-i Osmanî Dâhili ve Hârici Talîmâtıdır. (Kasbar Matbaası, Dersaâdet 1310 h.); Zükûr ve İnâsa Mahsûs Dâhili ve Hârici Mekteb-i Nümûne-i Terakki’nin Talîmât-ı Esâsiyyesidir. (Alem Matbaası, Dersaadet 1305 h.); Hadika-i İrfân Hamidî Mektebi (Mülkî ve Askerî İdadîlerine Mahrec) 322, 323 Sene-i Tedrisiyeleri ve Tevzi’-i Mükâfât Cedveli (Matbaa-i Ahmed İhsan,) İstanbul trz.; Üsküdar’da Valide-i Atik’de Necm-i Terakki Mektebi Zükur ve İnasa Mahsus İbtidâî ve Rüşdî Kısımlarını Hâvî 1320 Sene-i Tedrisiyesi Tevzi’-i Mükafat Cedveli (A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1320 h.); Hüseyin Hıfzı; İlm-i Hâl (Arif Efendi Matbaası, Dersaadet 1315 h.) Necm-i Terakki Mektebi Kütübhanesi Aded: 2; Rehber-i Saadet Mektebi Ders Nazırı Mehmed Nuri; Mükemmel Nevusûl Osmanlı Elifbâsı (Karabet Matbaası, Dersaadet 1324 h.); Rehber-i Saadet Mektebi (Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul 1326 h.); Mekteb-i Saadet Lisan Muallimi Mehmed Nafiz; Gülzar-ı Saadet (A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, Dersaadet 1325 h.). Yalnızca sonradan Maarif-i Umumiye Nezaretine bağlanan Nümune-i Terakki Okulu idadi düzeyinde de eğitim vermektedir. 123 İbrahim Hakkı, Hukuk-u İdare Cild-i Evvel, Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h. ikinci tab’ı s. 290-315. Mehmet Ö. ALKAN 353 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1904 yılındaki rakamlara göre ilk, orta ve din eğitimi veren okulların sayısı İstanbul’da 72’yi bulmaktadır.124 Benzer değişim Ermeni cemaati için de söz konusudur. Yahudiler ise daha çok Alliance İsraelite okullarını açmaya devam ederler. II. Abdülhamid döneminde cemaat ve yabancı okulların iki bakımdan önemi vardır. Bunlardan ilki her iki tür okulların sayısındaki artıştır. Bu artışın bir tür rekabete neden olduğu ve Müslüman okullarının açılışını hızlandırdığı ileri sürülmektedir.125 İkincisi bu okullarda verilen eğitim Osmanlı Devleti’nin çıkarlarına aykırı içeriktedir. Bu hem Osmanlı Devleti’nin denetimindeki okullarda bir dinselleşme yaratmıştır hem de bu okullar üzerindeki denetim arttırılmış, cemaat ve yabancı okulların Maarif Nezareti’ne kayıt yaptırmaları, açılacak olanların ise izne tabi tutulmaları istenmiş, bu amaçla Nezaret içinde bir müfettişlik oluşturulmuş, zaman içinde bu müfettişliğin yetkisi genişletilmiştir.126 İstanbul’daki Cemaat Okulları-1893/1311127 124 Osman Ergin, a.g.e., Cilt:3-4, s. 1038. 125 İlhan Tekeli, “a.g.m.”, T.C.T.A.2.Cilt (İstanbul: İletişim Yayınları, 1985) s. 471. 126 Azınlık okulları ile ilgili düzenlemeler için bkz. M. Hidayet Vahaboğlu; Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992, ikinci baskı s. 61-72 ve 98-110. 127 “Dersaâdet’deki Mekâtib-i Gayrımüslime” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin... s. 22. Derece Leylî + Neharî Okulun Mensup Olduğu Cemaat Öğrenci Sayısı Rum Ermeni Ermeni Katolik Musevî Bulgar Erkek Kız Toplam İdadi 17 10 4 2 1 1690 632 2322 Rüşdî 101 59 17 11 13 1 8171 4854 13025 İptidai 184 91 39 3 49 2 9212 5291 14503 Toplam 302 160 60 16 62 4 19073 10777 29850 II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 354 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1893 m./1311 h. yılı istatistiklerine göre vilayetlerdeki gayrimüslim iptidai, rüşdî ve idadi leylî okulların 16’sı ruhsatlı, 16’sı da ruhsatsızdır. Neharî ruhsatlılar 4115, ruhsatsız 2290 olmak üzere vilayetlerde toplam 6437 okul bulunmaktadır. Bu okullarda 280.744’ü erkek, 93.574’ü kız olmak üzere toplam 374.318 öğrenci vardır. Bu okullar 29 ayrı merkezde bulunmaktadır. İmparatorluk genelinde 1893 yılı itibariyle128 mevcut cemaat okullarının rakamları şu şekildedir: Rum: 4229, Bulgar: 689, Ermeni: 594, Musevî: 269, Ermeni Protestan:198, Sırp: 85, Ulah:63, Rum Katolik:60, Ermeni Katolik:55, Süryanî:55, Katolik: 50, Keldanî: 44, Marunî: 28, Süryanî Katolik: 5, Yakubî: 5, Bulgar Katolik: 4, Keldani Katolik: 3, Samirî:1. Yüzyılın sonuna gelindiğinde yalnızca Anadolu ve Suriye’deki Rum-Ortodoks okullarının sayısı 1584’e, yalnızca İstanbul’da ilk ve orta düzey okul sayısı 64’e ulaşmıştır.129 Ermeni okullarındaki öğrencilerin sayısı 104.502’ye ulaşmıştır.130 İstanbul’da 40, Anadolu’da 813 Ermeni okulu vardır. Yabancı okulların Osmanlı Devleti’nde görülmeye başlaması misyonerlik faaliyetlerinin artması ile eş zamanlıdır.131 İlk Amerikan Misyoner Okulu 1824 yılında Beyrut’ta açılmıştır. Ardından bu okullar hızla yayılmaya başlayacaktır. II. Abdülhamid döneminin başlarında 244 olan Amerikan misyoner okullarının sayısı 15 yıl sonra 1890 yılında 464’e ulaşacaktır. Bu tarihten sonra görülen düşme ise bu tür okullar için ruhsat almanın geçmişe göre zorlaşmış olmasından kaynaklanmaktadır.132 Yabancı okullar konusunda ilk düzenleme Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nde yer almıştır. 128 “Vilâyât-ı Şâhâne’deki Mekâtib-i Gayrımüslime” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin... s. 51-55’den derlenmiştir. 129 Cemil Koçak, “Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”, T.C.T.A.2.Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 493. 130 İlhan Tekeli, “a.g.m.” T.C.T.A.2.Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 462-464. 131 Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yabancı okullar üzerine bir çalışma için bkz. İlknur Polat Haydaroğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. ve genel olarak yabancı okulların durumu ile ilgili olarak bkz. Necmettin Tozlu, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar Akçağ Yayınları, Ankara 1991. 132 Uygur Kocabaşoğlu, “Amerikan Okulları”, T.C.T.A., 2.Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 496 Kocabaşoğlu, Maarif Salnameleri ile Vilayet Salnamelerinde yabancı okullar ile ilgili bilgilerin birbirini tutmadığını Amerika resmi kaynaklarında sayıların daha fazla göründüğünü belirterek, maarif Salnameleri ile Vilayet Salnamelerinde yer alan sayıların azlığını bu okulların ruhsatsız çalışmalarına bağlamaktadır. Mehmet Ö. ALKAN 355 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Nizamnamede öğretmenlerin şahadetnamelerinin tasdiki, ders programları ve ders kitaplarının incelenmesi ve onaylanması ile açılacak okula resmi ruhsat zorunluluğu getirilmiştir. Ancak bu maddelerin uygulanması kolay olmamıştır.133 Yabancı okullarda ve cemaat okullarında görülen artış hem eğitim sistemi içinde daha yoğun bir denetim, hem de Maarif Nezareti içinde yeni bir düzenlemeyi beraberinde getirmiştir. Yabancı okulların “zararlı faâliyetleri”nin arttığı bir sırada bütün “mekâtib-i gayrimüslime ve ecnebiyenin teftiş ve tedkik-i tedrisâtı maksadıyla mekâtib-i ecnebiye ve gayrimüslime müfettişliği” kurulmuştur.134 Bu kurumun görevleri eğitimin iyi bir şekilde yapılmasını ve programlar haricinde “şifahen ve tahriren tedrisat ve telkinat” yapılmamasını sağlamak, yeni açılacak gayrimüslim veya yabancı okullara usulüne uygun ruhsat vermek, var olanları da ruhsatlandırmak olarak belirlenmiştir.135 Yaklaşık 10 yıl sonra, 1894 yılında yayınlanan, il maarif müdürlerinin görevlerine ilişkin talimatnamede de yabancı ve gayrimüslim okulların denetimi konusunda ayrıntılı düzenlemeler yapıldığını görüyoruz.136 Zaten 1882 yılından itibaren Ermeni, Rum ve Bulgar okulları ile buralarda okutulan ders kitaplarının denetimi, okutulması olası zararlı yayınların dikkatle takip edilmesi ve önlem alınması konusunda memurlar uyarılmıştır.137 Yabancı veya cemaat okullarında ulusal kimliği öne çıkaran, yabancı devletlerin çıkarına hizmet eden eğitim yapılması; Balkanlarda, Orta Anadolu’da ve Güneydoğu Anadolu’da bu tür okullar aracılığı ile yürütülen Osmanlı Devleti’nin aleyhine zararlı faaliyetler konusunda birçok defa ayrıntılı raporlar hazırlanmıştır.138 Maarif Nezareti’nin merkezî ve taşra teşkilâtının yeniden düzenlenmesinden sonra, 1890’lı yılların başında maarif müdürlerine eğitimle ilgili geniş 133 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 24-33. 134 SNMU-1318... s.30 ve Bayram Kodaman; a.g.e., s. 31-34. 135 “Mekatib-i Gayrımüslime ve Ecnebiye İdaresinin Vezaifi” SNMU-1319... s. 41. 136 M. Hidayet Vahaboğlu, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğazici Yayınları, İstanbul 1992, ikinci baskı s. 72-93 ve 110-129. 137 Türker Acaroğlu, “Yeni Belgelere Göre: Sultan Abdülhamid II. Döneminde Dış Yayın Yasaklamaları”, Ulusal Kültür Yıl:2 sy. 5, Temmuz 1979, s. 140-141. 138 Atilla Çetin, a.g.m., s. 193-206’da verilen metin bu tür raporlara bir örnektir. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 356 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ve ayrıntılı yetkiler verilmiştir.139 Bu amaçla hazırlanan Talimatname’deki maddelerden birinde, bütün okulların eksiksiz denetlenip, eğitimin iyi bir şekilde yapılmasına dikkat edilmesi kadar, zararlı “telkinat ve talimatlara” meydan verilmemesine özen gösterilmesi istenecektir.140 Bu düzenlemenin, muhalif ve ayrılıkçı hareketin ve buna bağlı yayınların ortaya çıkmaya başladığı bir dönemde yayınlanması düzenlemeyi anlaşılır kılmaktadır. Özellikle gayrimüslim (milli) ve ecnebi okullar denetimin yoğunlaştığı kurumlar olarak göze çarpmaktadır. Müdürler, her üç ayda bir yörelerindeki bütün okullarla ilgili “vukuat raporu” hazırlayarak merkeze göndereceklerdir. Okullardaki ders programlarına ve okutturulması kesin olan kitaplara uyulup uyulmadığı ve ruhsat almaları konusu üzerinde önemle durulmuştur. Bu okullarda Türkçe derslerine önem verilmesi istenmiş hatta yılsonu sınavlarında “lisan-ı Osmanî” eğitiminin yeterli olup olmadığı konusunda denetim yapmak üzere bir müfettiş gönderileceği belirtilmiştir.141 Maarif müdürlerinin bu okullar üzerindeki teftişi birinci olarak ruhsat; ikincisi işleyişin ruhsatname ve iç tüzüğe uygunluğu; üçüncüsü öğretmenlerin şahadetnamelerinin kontrolü ve okutulan kitapların ruhsatnamelerde belirtilenlerden olup olmadığı; dördüncüsü kitap dışı tedrisattaki telkinatların “gayr-ı münâsib” olup olmadığı; son olarak da ders programlarında değişiklik olup olmadığı hususu ile “tarih ve coğrafya kitaplarıyla haritalarının taksimâtı bilhassa şayân-ı dikkat” edilecek konuların başında gelmektedir. Bütün bunların yanı sıra, “tevzi’-i mükafat” olarak bilinen ödül dağıtım törenlerinde okunacak nutukların ve oynanacak tiyatroların dahi önceden maarif müdürünün denetimine tabi olacağı belirtilmiştir. Yeni okul açılması zor olduğu gibi “mektebin açılmasına ihtiyaç gösterecek raddede efradın kesretine tevakkuf eder mevcûd olmayan millet ve kavm ve tâbi bulunmayan din ve mezheb namına yani makâsıd-ı siyasiyyeye müstenid olan müstediyat kabul ve tervic olunmayacaktır.” Gerçekten de merkezi yönetim “gayrimüslim ve ecnebî mektebler” konusunda oldukça 139 Bu Talîmâtnâmenin maârif müdürlerine yüklediği görevlerden biri de 21 Cemaziyülâhire 1312/8 Kanûn-i Evvel 1310 tarihli Matbaalar Nizâmnâmesi’yle verilen görevlerdir. 140 Vilâyât-ı Şâhâne Maârif Müdürlerinin Vezâifini Mübeyyin Talîmâtdır. 8 Receb 1314 /1 Kânûn-i Evvel 1312 (Yayın yeri ve basımevi yok) s. 4 Madde: 9. 141 A.g.e., s. 3 Madde: 6, s. 8 Madde:25, s. 9 Madde:28-32, s. 10 Madde:34-35, s. 11 Madde:40, s. 13-14 Madde: 50. Mehmet Ö. ALKAN 357 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm titiz davranmaya başlamıştır.142 Yüzyılın başında ülke genelinde yabancı okul sayısı 430’a ulaşmakta ve bunların birçoğu yine ruhsatsız çalışmaktadır.143 Ancak yabancı ve cemaat okulları konusunda getirilen denetimin yeterli olmadığı ve pratikte işlemediği anlaşılmaktadır.144 İstanbul’daki Yabancı Okulların Ülkelere Göre Dağılımı-1893/1311145 1893/1311 istatistiğine göre İstanbul’da 57, vilâyet merkezlerinde (leylî ve neharî) 326 ve Osmanlı Devleti’nde toplam 383 yabancı okul olduğu görülür. Bunlar 21 ruhsatlı, 39’u ruhsatsız leylî, 58’i ruhsatlı 208’i ruhsatsız neharî okullardır. Bu okulların 14.743 erkek, 12.113’ü kız olmak üzere toplam 26.856 öğrencisi vardır. Aynı yıl taşrada Amerikan:127, Fransız: 98, İngiliz: 54, Alman: 20, İtalyan: 13, Avusturya: 8, Rus: 5, İran: 1 olmak üzere toplam 326 yabancı okul görünmektedir.146 142 y.a.g.e. Madde:38, 42, 47 “bir mektebde siyaseten yani din-i islâm ve hukuk-u mukaddese ve meşrua-i Hazret-i padişahi ve menafi-i Devlet-i Aliyye aleyhinde ve ecnebî politikasını tervic yolunda kütüb ve risail-i muzırra tedris ve hafiyen mektebe idhal ve eyyad-ı şâkirdânda istimal eden ve ettirilen ve talebeye şifahen efkâr-ı faside telkin eyleyen ve Memâlik-i Mahrusa-i Şahaneye duhulü memnu olan kütüb ve risail-i muzırra ile evrak-ı havadisi gizlice mektebe getiren müdür ve müessis ve muallim ve hademelerle irtibatı bulunanlar hakkında tahkikat-ı lâzıme icra’sıyla netice-i mütebeniyesi Nezarete ve hükümete iş’ar ve inhaya maarif müdürleri memurdur.” Madde:52, s. 11-14. 143 Atilla Çetin, “Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkındaki Raporu”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, sy. 10-11, 1981-1982, s. 207-217’den. 144 İlknur Polat Haydaroğlu, a.g.e., s. 34-39. 145 “Dersaâdet’deki Mekâtib-i Ecnebiyye” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin... s. 22 146 “Vilâyât-ı Şâhânedeki Mekâtib-i Ecnebiyye” Maârif-i Umûmiyye Nezâret-i Celilesi İdâresinde Bulunan Mekâtib-i İbtidâiye, İdâdiyye, Âliye ile Mekâtib-i Husûsiyye ve Ecnebiyyenin... s. 55-56’dan derlenmiştir. Derecesi Bağlı Olduğu Devlet Öğrenci Sayısı Fransız İngiliz İtalya Alman Rus Avusturya Amerika Sırp Toplam Erkek Kız Toplam İdadi 9 1 2 12 905 895 1800 Rüşdî 10 5 1 1 1 1 19 725 981 1706 İptidai 11 1 8 1 2 1 1 1 26 629 550 1179 Toplam 30 6 9 2 2 3 4 1 57 2259 2426 4685 II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 358 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm II. Abdülhamid Döneminde Eğitimin Değerlendirilmesi II. Abdülhamid döneminde eğitimde okul (modern iptidai, Rüşdiye, idadi ve yüksekokul) sayılarında ve okullaşma oranında ülke düzeyinde son derece ciddi artışlar hemen göze çarpar.147 Bir anlamda Osmanlı modernleşmesinin eğitim alanındaki en ciddi gelişmesi, bu bağlamda eğitimin alt yapısının kurulması ve yaygınlaştırılması II. Abdülhamid döneminde olmuştur diyebiliriz.148 Bu dönemde Maarif Nezareti’nin merkez ve taşra teşkilâtında yapılan düzenleme Cumhuriyet Dönemi’ne miras kalmıştır. II. Abdülhamid döneminde eğitim alanındaki gelişmeler Osmanlı İmparatorluğu dışındaki Türklerin de ilgisini çekmiştir.149 II. Abdülhamid eğitimin, toplum ve ülke kalkınmasının temel aracı ve ideolojik aktarımın yapılacağı başlıca kurum olduğunun farkındadır. Kısaca II. Abdülhamid’in medrese ve camiden çok okula önem verdiği görülmektedir. Kendisi de her fırsatta açtığı okullarla övünmektedir.150 Bu dönemde bir yandan elde kalan topraklar içindeki kompozisyon, diğer yandan siyasal egemenliğin yitirildiği fakat idarî egemenliğin sürdüğü 147 Ancak resmî rakamların güvenilirliği de ciddi bir tartışma konusudur. Bu dönemde taşra eğitiminin düzeyi ve etkinliği de tartılışılır. Bu konudaki ilginç gözlem ve öneriler için Bkz. Ahmed Muhtar; Rehber-i Umrân, Matbaa-i Tahir Bey, Kostantiniyye 1318 h. s. 81 v.d. Onun önerilerinden biri de Hıristiyan ve Yahudi vatan evlatlarının ecnebi mekteblerinde okumasının siyaseten doğru olmadığı, onları İstanbul’da olduğu gibi devlet mekteblerine çekmek gerektiğidir Ayrıca, ders kitaplarının kolay öğrenime elverişli yazılması gerektiği bu konuda bir standardın oluşturulması, istikrarın sağlanması ve basitleştirilmesinin gerekliliğine dikkat çekilir. Bunun yanında yazının devlet dairelerinde gazetelerde romanlarda ders kitaplarında v.s herkesin anlayıp erişebileceği bir çerçevede kullanılmasının terakkiyi müthiş bir hıza eriştireceği vurgulanır. Ahmed Muhtar; a.g.e., s. 91-97. 148 Tanzimat döneminde başarılamayan bu olayın değerlendirilmesi için bkz. İlhan Tekeli, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler” T. C.T.A. 2. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 470. 149 Rusya’daki Müslümanların ve cedid hareketinin önderlerinden İsmail Gaspıralı’nın da dikkatini çekmiş, Kırım Bahçesaray’da yayınladığı Sâlnâme-i Türkî adlı yıllıkta Osmanlı Devleti’nden söz edilirken öncelikle II. Abdülhamid’in eğitime verdiği önem ve bu konuda alınan mesafe anlatılmıştır. İsmail Elgasferi [Gasprinski-Gaspıralı] Sâlnâme-i Türkî Sene-i İslâmiyye-i Hicrî 1300, Basmahane-i İslâmiyye, Bağçesaray 1882, s. 56-57. 150 Arseven anılarında, “...Garibdir ki bir taraftan matbuatı bu kadar baskı altında bulunduran II. Abdülhamid, diğer taraftan memlekette irfanın yükselmesi için ecnebi lisanların öğretilmesine ve milletin tenevvür etmesine çok çalışır ve mekteblere çok ehemmiyet verirdi.” demektedir. Bkz Celal Esat Arseven, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, haz. Ekrem Işın, İletişim Yayınları, İstanbul 1993, s. 35 ve 92. Mehmet Ö. ALKAN 359 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm yerlerdeki tebaanın ağırlıklı olarak Müslüman oluşu nedeniyle İslamiyet, (tıpkı Jön Türklerin düşüncesinde de yer aldığı gibi) “toplumsal birliği sağlayıcı” bir ideoloji olarak kullanılmaya başlanmıştır. Ancak bu İslamcılığın ayırıcı özelliği bir “İslâm-Türk Sentezi” biçiminde olmasıdır. İslâm-Türk Sentezi gevşek, acemi ve sistematikten yoksun bir ideoloji niteliğindedir. Din, siyasal sisteme bağlılığın sağlanmasında temel değer olduğu için “ulema” ya da “medrese” eliyle değil, devlet eliyle öğretilmeye başlanmıştır. Tarih, din ahlâk, kıraat dersleri İslâmî bir içerikle taşımaya başlamıştır. Panislâmizm’den değil, ama ülke içi birliği sağlamaya yönelik bir İslâmcılıktan rahatlıkla söz edebiliriz. “İslamiyet” siyasal ve toplumsal birliğin sağlanması amacına hizmet etmesi niyetiyle ve eğitim kurumu aracılığı ile etkin bir biçimde kullanılmıştır.151 Her düzey eğitim kurumunun ders programlarında yapılan değişikliklerle ders müfredatlarının ayrıntılı açıklamaları ve nihayet ders kitaplarının içerikleri bunu açıkça göstermektedir. II. Abdülhamid döneminin henüz başlarında eğitimin önemi hem devlet hem yabancı ülkeler hem de gayrimüslim milletler/cemaatler tarafından anlaşılmış ve ayrıntılı yasal düzenlemelere gitme zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Eğitimin zikredilen devlet ve devlet dışı aktörler tarafından bu derece önemsenmesi, hususi olarak eğitim sathında bir “soğuk savaş” yaşanmasına neden olmuştur. Bir yanda İslam, ecnebi ve gayrimüslim okulları, diğer yanda ve hepsinin üstünde, bütün eğitim kurumlarına, ders işleme yöntemlerine ve ders araçları ile içeriklerine hâkim olup denetlemek arzusundaki Osmanlı Devleti vardır. Ecnebi ve gayrimüslim okullarının sayısının artması, buralarda ayrılıkçı eğilimleri özendiren ve güçlendiren bir eğitimin yapıldığı düşüncesi, II. Abdülhamid’i devlet okullarındaki ders programlarının yeniden düzenlenmesine yönelten nedenlerden biri olacaktır. Zira bu dönemde “okul” içi ayrılıkçı/ulusçu eğilimlerin kaynaklarından biri de dindir. 151 Kodaman, II. Abdülhamid döneminde ilkokullarda “İslâmcılık”, orta öğrenimde “Osmanlıcılık” yürütülüyordu, devrin sonlarına doğru diğer iki akım terk edilmemekle beraber “Türkçülük” okulların amaçları arasına girmeye başlıyordu demekte ve buna kanıt olarak da yalnızca Türkçe derslerinin arttırılmasını göstermektedir. Ancak bu düşüncesine bu ölçülerle katılmak olanaksızdır. ilginç olan nokta ise şudur; Kodaman, Jön Türklerle II. Abdülhamid arasında eğitim düşüncesi bakımından hiç fark olmadığını yazar ki bu kanımızca doğrudur Bayram Kodaman, a.g.e., s. 164-165 yazar burada Temo’nun kitabına atıf yapmaktadır. Koçer ise, “keyfiyyet” bakımından bazı gerilemelerin yanı sıra “kemiyyet” bakımından ilerlemelerin olduğunu söyleyebiliriz diyor. Hasan Ali Koçer, a.g.e., s. 168. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 360 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Bunun yanında soruna bir “medeniyet” olayı olarak da yaklaşıldığı görülmektedir. Bilim ve eğitim, devletin kalkınması ve güçlenmesi için başlıca kurtarıcı olarak düşünülmüştür. Devlet ülkenin her yerine eğitim götürerek cehaletten kurtarılmış ahali yaratmayı kendisine görev saymıştır. (Benzer biçimde imar hareketleri ile de medeniyetten pay almalarını sağlamıştır!) O kadar ki ayrılıkçı ve başkaldırır durumdaki Arap, Kürt ve Arnavutların bu “medeniyet”ten nasiplerini almaları için bir yandan bu bölgelere her düzey eğitim kurumu açma çabası içine girilmiş, diğer yandan da başkentte çeşitli okulların içinde önce özel sınıflar ve sonra da Aşiret Mektebi adında bir okul açılarak bu bölgelerin ileri gelenlerinin çocukları okutulmuştur. Böylece “cahil” ve bu nedenle de asi durumdaki aşiretlerin reislerinin ve ileri gelenlerinin çocuklarına “İslam’ı, halifeyi ve padişahı” tanıtmak, anlatmak amaçlanmıştır. Son olarak yine sanıldığının aksine, II. Abdülhamid bir toplumsal güç durumundaki ulemayı ve fukahayı ve onların elindeki medreseyi sistem dışına itmiş, din konusunda da tek otorite olmak istemiştir. “Ulema” önce eğitim alanından, sonra Hukuk Fakültesinin kurulmasıyla hukuk alanından, son olarak da Dârülfünûn’daki Yüksek din bilimleri bölümünün kurulmasıyla resmî din alanından sistem dışına itilmiştir. Ulema yerine, padişaha bağlı ve devletin resmî dinini aktaran bir din adamı sınıfı yetiştirilmeye başlanmıştır. Böylece medrese ve ulemanın toplumsal ve siyasal rolü yeniden tanımlanarak devlet ile ilişkisi tek taraflı olarak belirlenmiştir. Kısaca “ulema ve medrese” son kalelerini II. Abdülhamid döneminde yitirmiştir. Mehmet Ö. ALKAN 361 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Abdullah, Aziz Mahmud bin ve Abdi bin Raif, “Mukaddeme”, Gerimo, Kimya-yı Gayr-ı Uzvi, Mekteb-i Fünun-u Harbiyye-i Şahane ve Mekatib-i İdadiye-i Mülkiyyede Tedris Olunur, Çev. Aziz Mahmud bin Abdullah ve Abdi bin Raif, Karabet Matbaası, İstanbul 1310 h., Cild-i Evvel. Acaroğlu, Türker, “Yeni Belgelere Göre: Sultan Abdülhamid II. Döneminde Dış Yayın Yasaklamaları”, Ulusal Kültür, Yıl:2 sy. 5, Temmuz 1979. Ahmed Cemal, Coğrafya-yı Umumi, Mekteb-i Fünun-u Şahane Matbaası, 1 İstanbul, Teşrin-i Evvel 1307 h. Akpınar, Alişan, Osmanlı Devletinde Aşiret Mektebi, Göçebe Yayınları, İstanbul 1997. Akyüz, Yahya, “Maarif Nazırı Haşim Paşa İle İlgili Orjinal Bir Belge ve Bazı Eğitimsel Sorunlar”, Belleten, Temmuz 1981, c. XLV/2, sy. 179, s. 205-213. ——, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıcından 1988’e), Genişletilmiş 3. Baskı. A.Ü. Basımevi, Ankara 1989. Alkan, Ö. Mehmet, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Uluslaşma Sürecinde Eğitim”, Osmanlı Geçmişi Günümüz Türkiye’si, ed. Kemal H. Karpat, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 198-342. ——, “Modernization From the Empire to the Republic and Education in Process of Nationalism”, Ottoman Past and Today’s Turkey, ed. Kemal H. Karpat, çev. Akile Zorlu ve Kaan Durukan, E. J. Brill, Leiden 2000, s. 47-132. ——, “Modernleşme ve Eğitim” II. Abdulhamıd Modernleşme Sürecinde İstanbul, İstanbul 2010, s. 300-319. ——, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Eğitim İstatistikleri (1839-1924)”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, ed. Şevket Pamuk, T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2000, s. 125-145. ——, “Osmanlı’da Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası-Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, ed. Mehmet Ö. Alkan, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s. 377-407. ——, Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 362 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Arif, Mehmed, Küçük Kıraat-ı Fenniye, (Mekatib-i İbtidaiyenin Üçüncü Senesine Mahsus Olarak Hazırlanmıştır), Matbaa-i Cihan, Dersaadet 1323 h. Arseven, Celal Esat, Sanat ve Siyaset Hatıralarım, haz. Ekrem Işın, İletişim Yayınları, İstanbul 1993. Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitimi ve Kuruluşlar ve Tarihçeler, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1948. Baylav, Naşid, Eczacılık Tarihi, Yörük Matbaası, İstanbul 1968. Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978. Bey, Sırrı, “Sultan Abdülhamid Devrine Aid Bazı Hatıralar”, Vakit Gazetesi, 24 Kânûn-i Sânî 1324 h. Bluhm, William T., Building an Austrian Nation The Political Integration as a Western State, Yale University Press, London 1973. Cavid, Mehmed, İhsaiyât, Matbaa-i Amire, İstanbul 1325 h. Cevad, Ali, Muhtasar Tarih-i İslam, Umum Mekatib-i Rüşdiyenin Tedris Programına Muvafık Suretde Tertib Olunmuştur, Kasbar Matbaası, İstanbul 1308 h. ——, Mükemmel Osmanlı Tarihi, Kasbar Matbaası, İstanbul 1317 h. [İç kapakta 1316], C. I. Cevdet, Ahmed, Eser-i Ahd-ı Hamidi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1309 h. Çetin, Atilla, “Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkındaki Raporu”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi sy. 10-11, 1981-1982. Davison, Roderic H., Reform in The Ottoman Empire 1856-1876, Princeton University Press, New Jersey 1963. Doğan, Nuri, Ders Kitapları ve Sosyalleşme (1876-1918), Bağlam Yayınları, İstanbul 1994. Duguid, Stephen, “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anaolia”, I.J.M.E.S., C. IX, Mayıs 1973, s. 139-155. Elgasferi, İsmail [Gasprinski-Gaspıralı], Sâlnâme-i Türkî Sene-i İslâmiyye-i Hicrî 1300, Basmahane-i İslâmiyye, Bağçesaray 1882. Mehmet Ö. ALKAN 363 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Esad, Mahmud, Tarih-i İslam, (Mekatib-i Rüşdiye ve İdadiyede Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır), Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1315 h. Esad, Mehmed, Mir’at-ı Mekteb-i Harbiyye, Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1310 h. ——, Mir’ât-ı Mekteb-i Harbiyye, Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1310 h. ——, Mir’ât-ı Mühendishâne-i Berrî Hümâyûn (İstanbul Teknik Üniversitesi Tarihçesi), haz. Sadık Erdem, İ.T.Ü. Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi, İstanbul 1986. Hakkı, İbrahim ve Mehmed Azmi, Atlaslı Muhtasar İslam Tarihi, (Meclis-i Maarif-i Askeriye’nin Kararıyle Mekatib-i Rüşdiye-i Askeriye-i Şahanede Tedris Olunmaktadır), Üçüncü Tab’ı, Karabet Matbaası, İstanbul 1306 h. ——, Muhtasar İslam Tarihi, (Beşinci Tab’ı), Karabet Matbaası, İstanbul 1313 h. Hakkı, İbrahim, Hukuk-u İdare Cild-i Evvel, (ikinci tab’ı), Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h. ——, Zübdetü’l Tarih-i Osmani, Mekatib-i İbtidaiyede Tedris Olunmak Üzere Tertib Olunmuş ve Maarif Nezaret-i Celilesi Marifetiyle Kaleme Alınan Yeni Programa Kabul Edilmiştir, Karabet Matbaası, İstanbul 1309 h. Haydar, Ali, “Bizde Dilsizlerin Ta’lim ve Terbiyesi” Muallimler Mecmuası, sy. 29, Mart 1925. Haydaroğlu, İlknur Polat, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990. Hayri, Mehmed ve Mustafa Hayrullah, Ahlak Müderrisi (Birinci Kısım), Kasbar Matbaası, İstanbul 1308 h. Hıfzı, Hüseyin, Hülasa-i Tarih-i İslam, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1324 h. ——, İlm-i Hal, Arif Efendi Matbaası, Dersaadet 1315 h. ——, Rehber-i Coğrafya, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1316 h. ——, Sualli Cevablı Musavver Coğrafya-yı Osmani, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1323 h. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 364 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Hilmi, Osman, Hulasatü’l Vakayi, Karabet ve Kasbar Matbaası, İstanbul 1305 h. Hüseyin, Hıfzı, İstifadeli Dersler, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1324 h. Hüsnü, Hüseyin, Mecmua-i Fünun Nam Eserin Birinci (Malumat-ı Mülkiye) Kısm-ı Coğrafyadan Avrupa, Aramyan Matbaası, İstanbul 1300 h. Hüsnü, Hüseyin, Mecmua-i Fünun Nam Eserin..., Aramyan Matbaası, İstanbul 1300 h. Hüsnü, Süleyman, Tarih-i Alem, Mekteb-i Harbbiye Matbaası, İstanbul 1327 h. İmamzade, Mehmed Esad, Musahhah Dürr-i Yekta, 38 Numerolu Matbaa, İstanbul 1320 h. İskit, Server R., Türkiye’de Matbuat Rejimleri, “Tahlil ve Tarihçe”, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatından, Ülkü Matbaası, İstanbul 1939. Karpat, Kemal H., “The Transformation of The Ottoman State, 1789-1908” I.J.M.E.S. Vol: 3 1972. Kocabaşoğlu, Uygur, “Amerikan Okulları”, T.C.T.A. C. II, İletişim Yayınları, İstanbul 1985. Koçak, Cemil, “Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar”, T.C.T.A. C. II, İletişim Yayınları, İstanbul 1985. Koçer, Hasan Ali; Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi 1848-1967 Yargıçoğlu Matbaası, Ankara 1967. Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi: Başlangıcından 1917’ye Kadar, T.T.K. Yayınları, Ankara 1993. Mehmed Şükrü, Osmanlı Tarihi, Mekteb-i Bahriye-i Şahane İdadisinin Birinci Sınıfı Talebesine Tedris Olunur, Mekteb-i Fünun-u Bahriye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1313 h. Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Tevzi-i Mükafat Cedvelidir, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1301 h. Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Tevzi-i Mükafat Cedvelidir, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1302 h. Muhtar, Ahmed, Rehber-i Umrân, Matbaa-i Tahir Bey, Kostantiniyye 1318 h. Mücellitoğlu Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1859-1968), Mars Matbaası, Ankara 1968-1969. Mehmet Ö. ALKAN 365 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ——, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler (1859-1949), Örnek Matbaası, Ankara 1954. Nafi, Mahmud Cevad İbn-i Eşşeyh, “Mukaddeme”, Türkiye Cumhuriyeti Maarif Nezareti 1339-1340 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, Maarif Vekaleti İhsaiyat Müdüriyeti Tarafından Neşr Edilmiştir, Matbaa-i Amire, İstanbul 1341 h. ——, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, Matbaa-i Amire, İstanbul 1338 h. Nazima, Ali, Tarih-i Nizama’dan Küçük Tarih-i Osmanî, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1313 h. Necib, Selanikli Fazlı, Coğrafya-yı Tabiî ve Politikî, (Mekâtib-i Rüştiyye Şâkirdânına Mahsusdur), A. Mavyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1305 h. Nizama, Ali, Tarih-i Nizama’dan Küçük Tarih-i Müslimin, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1308 h. Nuri, Mehmed, Mükemmel Nevusul Osmanlı Elifbası, Karabet Matbaası, Dersaadet 1324 h. Özege, Seyfettin, Eski Harflerle Basılmış Türkçe Eserler Kataloğu, C. V, Fatih Yayınevi Matbaası, İstanbul 1971-1979. Paşa, Said, Said Paşa’nın Hatıratı, Cild-i Evvel, Sabah Matbaası, Dersaadet 1328 h. Paşa, Süleyman, İlm-i Hal, Mihran Matbaası, İstanbul 1302 h. Rasim, Ahmed, Küçük Tarih-i Osmanî, Birinci Sene Sıbyan Mekteblerine Mahsusdur, Üçüncü tab’ı, A. Asodoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1306 h. Raşid, Hükümat-ı İslamiye Tarihi, Üçüncü tab’ı, Mekteb-i Fünun-u Haribiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1318 h. Remzi, Hüseyin, Ahlak-ı Hamidi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1310 h. Reşad, Muhtasar Osmanlı Tarihi, (Rüşdiye Kısmı), Artin Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, Kostantiniyye 1309 h. Reşad, Kıraat (İdadi Kısmı), Karabet Matbaası, İstanbul 1311 h. Rey, Ahmed Reşit (H. Nazım), Gördüklerim-Yaptıklarım (1890-1922), Canlı Tarihler, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1945. Rıfat, Coğrafya-yı Hususiden Asya Kıt’asının Taksimatı, Mihran Matbaası, İstanbul 1295. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 366 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Rich, Norman, The Age of Nationalism and Reform 1850-1890, W. W. Norton & Company Inc., New York 1970. Safvet, Mim, Kıraat, (Mektebde Okutturulmak Üzere Aydın Vilayeti Maarif Meclisi Tarafından Kabul Edilmiştir), Matbaa-i Ebüzziya, Kostantiniyye 1308 h. Salname 1326 Sene-i Mâliyesi, 65. Sene, Selanik Matbaası, İstanbul 1326 h. Sâlnâme, Sene 1294, hz. Maarif Nezareti Mektupçusu Halet Bey, Halil Efendi Matbaası, 1294 h. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Altıncı Sene-, Altıncı Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1321 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Asır Matbaası, Dersaadet 1321 h. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Birinci Sene-, Birinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1316 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1316 h. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Dördüncü Sene-, Dördüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1319 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1319 h. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -İkinci Sene-, İkinci Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1317 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1317 h. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, -Üçüncü Sene-, Üçüncü Def’a Olarak Tertib Edilmiştir, 1318 Sene-i Hicriyesine Mahsusdur, Matbaa-i Amire, Darülhilafetülaliye 1318 h. Sami, İlm-i Terbiye-i Etfal, Birinci Kısım: Usul-i Terbiye, Matbaa-i Ahmed İhsan, Dersaadet 1323 h. Seton-Watson, Hugh, The Russian Empire 1801-1917, Clarendon Press, Oxford 1967. Sırrı, Hüseyin, Yeni Kıraat, A. Asadoryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası İstanbul trz. Şeref, Abdurrahman, Fezleke-i Tarih-i Düvel-i İslamiye, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1301 h. Şeref, Abdurrahman, Musahhah Mülhaz-ı Tarih-i Osmanî, Şehr ve Kasaba Mekatib-i İbtidaiyesinin Üçüncü Senesinde Tedrisi Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesince Tensib Kılınmıştır, Dördüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Dersaadet 1318 h. Mehmet Ö. ALKAN 367 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ——, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Mekatib-i Aliyede Tedris Olunmak Üzere İki Cild Olarak Tertib Olunmuştur, Tab-ı Sani, C. I, Karabet Matbaası, İstanbul 1315 h. ——, Tarih-i Osmani, Mekatib-i Aliye Talebesine Tedris Olunmak Üzere Tertib Olunmuştur, Cild-i Evvel, Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Destgahı, İstanbul 1307 h. ——, Tarih-i Devlet-i Osmaniye C. II, Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h. Tahir, Menemenlizade Mehmed, Memalik-i Osmaniye Coğrafyası, Karabet Matbaası, İstanbul 1312 h. Tahsin, Rıza, Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Kader Matbaası, Dersaadet 1328 h. ——, Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Ravzat-üş-Şam Matbaası, Şam 1322 h. Tahsin, Rıza, Tıp Fakültesi Tarihçesi (Mir’ât-ı Mekteb-i Tıbbiye), haz. Aykut Kazancıgil Özel Yayınlar, İstanbul 1991. Tekeli, İlhan, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler” T.C.T.A. C. II, İletişim Yayınları, İstanbul 1985. Tevfik, Ali, Fezleke-i Tarih-i Umumi, (Mekatib-i İdadi-i Şahane Birinci Sene Şakirdanına Mahsusdur), Matbaa-i Ceride-i Askeriye, Cild-i Evvel, İstanbul 1304 h. Tevfik, Mehmed, Mekatib-i Askeriye-i Şahaneye Mahsus Tarih-i Osmani, İkinci tab’ı, Mekteb-i Fünun-u Harbiye-i Şahane Matbaası, İstanbul 1308 h. ——, Mekatib-i Askeriye-i Şahaneye Mahsus Tarih-i Osmani, Üçüncü tab’ı, Karabet Matbaası, Kostantiniyye 1312 h. ——, Telhiz-i Tarih-i Osmani, Ceride-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1302 h. Tozlu, Necmettin, Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Akçağ Yayınları, Ankara: 1991. Tunçay, Mete, “İlk ve Orta Öğrenimde Tarih”, Felsefe Kurumu Seminerleri-III. Türkiye’de Tarih Eğitimi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1977, ss. 276-285. Vahaboğlu, M. Hidayet, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1992. Ward, Robert E., “Japan: Continuity of Modernization”, Lucian W. Pye ve Sidney Verba (eds.), Political Culture and Political Development, 2. baskı, Princeton University Press, New Jersey 1972. II. Abdülhamİd Dönemİnde Eğİtİm ve İdeolojİ 368 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 369 Sultan II. Abdülhamid Döneminde Kültür, Sanat ve Spor Alanlarında Yapılan Modernleşme Faaliyetleri Necmettin ALKAN* Takriben 250 yıllık bir geçmişe sahip Osmanlı ıslahat ve modernleşme faaliyetlerinin çıkış noktası Osmanlı Devleti’nin iç meseleleriyle alakalıdır. Devletin kurumsal işleyişindeki sorunların giderilmesine yönelik arayışlar başlangıçta daha ziyade askerî alanla ilgili olarak düşünülmüştür. Fakat dış tehdidin zamanla çekirdek coğrafyaya yönelmesiyle birlikte ıslahat faaliyetlerinin alanı ve muhtevası giderek genişletilmiştir. Bu durum, öncelikle devletin içinde bulunduğu sorunların nedeninin ve çözümünün doğrudan dışarıda aranmasına sebep olmuştur. Özellikle 1787-1792 Osmanlı-Rus Harbi neticesinde devletin kuzeydeki çekirdek coğrafyası konumunda bulunan Kırım’ın nihaî olarak Rus toprağı olduğunun kabul edilmesiyle birlikte, devletin içine düştüğü duruma çözüm olması için Avrupa merkezli askerî yenilikler örnek alınarak modern bir Osmanlı ordusu kurulmuştur. Bu yenilik, takip eden süreçte diğer alanları da etkiler ve netice olarak ıslahat hareketleri modernleşmeye dönüşür. Sultan III. Selim (d. 1761-ö.1808 h.) dönemi (1789-1807), Osmanlı modernleşmesinde önemli bir kırılma noktası teşkil etmiştir. III. Selim’in 1793 Nizâm-ı Cedîd projesi, modern Fransız Ordusu esas alınarak Avrupai tarzda ilk Osmanlı askerî birliğinin kurulması olsa da, bu gelişme diğer alanları da fazlasıyla etkilemiştir. Sultan II. Mahmud [d.1785-ö.1839; h. 369-397 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Prof. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü. 370 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1808-1839], modernleşmeci bir diğer hükümdar olarak bu faaliyetleri sürdürmüş; askerî modernleşme faaliyetlerini diğer alanlara da teşmil ederek devleti yeniden inşa etmeye, milleti ise dönüştürmeye çalışmıştır. Sultan Abdülmecid [d.1823-ö.1861; h. 1839-1861], döneminde ilan edilen 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı ise, bütün bu faaliyetlerin devlet siyaseti hâline gelmesi olarak nitelendirilebilir. Öncelikle askeriyeyi biçimlendirmek amacıyla başlayan klasik ıslahat yaklaşımı, artık modernleşme faaliyetleri şeklini alarak devletin resmî siyaseti özelliğini kazanır. Islahat-modernleşme çizgisindeki bütün bu faaliyetlerin ve gayretlerin nihaî gayesi ise, devletin ömrünü uzatmak ve varlığını sürdürebilmesini temin etmektir. Sultan II. Mahmud gibi, Sultan II. Abdülhamid [d.1842-ö.1918; h.1876- 1909] de önemli bir modernleşmeci hükümdardır. Osmanlı Tarihi’nin en kritik ve sıkıntılı yıllarında tahta oturan II. Abdülhamid, kendisinden önceki hükümdarların yapmak isteği modernleşmeyi kesintiye uğratmadan aynı hızla devam ettirmiştir. Hatta bazı alanlarda bunu daha da ileriye taşımış, modern bir devletin bütün kurumlarına ve toplumunun günlük hayatına hitap eden faaliyetleriyle, Osmanlı modernleşme projesini son aşamaya getirmiştir. Abdülhamidî Modernleşme’de gelinen noktayı gösteren en güzel örnek, 1876 yılında Kânun-ı Esâsî’yi ilan etmek ve 1877 yılında Meclis-i Mebûsân’ı açmak suretiyle modern meşruti/anayasal sisteme geçilmesidir. 1908’de anayasal yönetimin yeniden ilan edilmesi ve ardından 1908’in son aylarında Türk demokrasi tarihinin ilk çok partili seçimlerinin yapılması, Türk demokrasi hayatının kilometre taşları olarak tavsif edilebilir. Burada anayasal yönetimin talep edilmesinde, hazırlanmasında ve ilan edilmesinde Genç Osmanlı Hareketi ile özellikle Midhat Paşa’nın önemli rolünün altı çizilmelidir. Sonuçları itibarıyla, Sultan II. Abdülhamid döneminde yapılan bu ve diğer modernleşme faaliyetleri, aslında Cumhuriyet Türkiye’sinin kurulmasına giden yolda hem siyasî ve kurumsal yapı hem de kadro olarak ciddî bir altyapı hazırlamıştır. II. Abdülhamid devri modernleşmesi, toplum hayatını doğrudan ilgilendiren kültür, sanat ve spor gibi alanlarda yürütülen faaliyetlerde de kendini Necmettİn ALKAN 371 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm göstermiştir. Sultan Abdülhamid, dedesi Sultan II. Mahmud döneminde başlayan ve babası Sultan Abdülmecid devrinde istikrar kazanan kültürel modernleşme faaliyetlerini sürdürmüş ve daha ileriye taşımıştır. Sultan Abdülhamid, modern bir Osmanlı toplumunun inşa edilmesine katkı sağlamış, bizzat kendisinin de ilgi duyduğu resim, fotoğraf, müze, tiyatro, opera ve sinema gibi tamamen modern Avrupaî kültür ve sanat faaliyetleri onun saltanat yıllarında yaygınlaşmış ve kurumsallaşmıştır. Bu çalışmada, Sultan II. Abdülhamid’in saltanat yıllarında yürütülen modernleşme faaliyetlerinden kültür, sanat ve spor alanlarında icra edilenler ele alınacaktır. Konunun alt başlıklarını kütüphânecilik, müze, tiyatro ve opera, sinema, resim ve fotoğraf ile spor gibi alanlar teşkil etmektedir. İlgili faaliyetlerin tespit edilmesinin ardından bunların siyasî ve sosyal olarak ne anlama geldiği hususundaki yorumlara çalışmanın son bölümünde yer verilecektir. Bu bağlamda, çalışmada cevabı aranan başlıca sorular şunlardır: Avrupa’daki kültür, sanat ve spor dallarındaki yeniliklerin Osmanlı Devleti’ne intikal etmesinde geç kalınmış mıdır? Bu alanlardaki modernleşme faaliyetlerinde bir süreklilik söz konusu mudur? Tarih câmiasında genel olarak “Panislâmist/İslâmcı” kabul edilen II. Abdülhamid’in kültürel faaliyetleri onun zihin dünyasıyla ne ölçüde örtüşüyor? Bu soruların cevaplarına çalışmanın son bölümünde temas edilecektir. Kütüphânelerin Yaygınlaşması ve Modern Kütüphâneciliğin Kurulması Kadîm Osmanlı devlet ve bilim hayatında kitap ve kütüphâne önemli bir yere sahiptir. Devlet adamlarının kurdukları kütüphâneler uzun süre önemli hizmetler sunmuşlar; Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde bilim hayatına önemli katkılar sağlamışlardır. Fakat takip eden süreçte yaşanan iç ve dış olumsuz gelişmeler diğer kurumlar gibi geleneksel kütüphâne ve kütüphâneciliği de olumsuz etkilemiştir. Çözüm olarak girişilen modernleşme faaliyetleri, zamanla geleneksel kütüphâneciliği de içine alacak şekilde genişlemiştir. Sultan II. Abdülhamid döneminde ilk olarak, bugünkü anlamda Millî Kütüphâne denilebilecek “Kütübhâne-i Umûmî-i Osmânî” 1882 yılında kuruldu. Yıldız Sarayı’nda hizmet veren “Kütübhâne-i Hümâyûn”un yapımına SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 372 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 1887’de başlandı ve 1893’te tamamlandı. Türkçe, Arapça ve Farsça dâhil çeşitli dillerdeki toplam kitap sayısının 15.000 olduğu bu kütüphânede, 16 memur ve kütüphâneci çalışıyordu. Bunlardan başka, 1895 “Kütübhâne-i Bâb-ı Âlî”/Başbakanlık Kütüphânesi, “Kütübhâne-i Müze-i Hümâyûn”/ Müze Kütüphânesi, “Kütübhâne-i Mülkiye”/ Siyasî Bilimler Kütüphânesi ve “Kütübhâne-i Daru’l- Fünûn”/Üniversite Kütüphânesi de II. Abdülhamid’in hükümdarlık yıllarında kuruldu.1 Sultan II. Abdülhamid, Kütübhâne-i Umûmî-i Osmânîye’ye çok önem vermiştir. Sultan II. Abdülhamid, devlet sınırları içinde yayınlanmasına izin verilen her kitaptan bir nüshanın bu kütüphâneye hediye edilmesini istemiştir. Bu uygulamayla birlikte, kütüphânedeki kitap sayısı 1894 yılı itibarıyla 8.054’e ulaştı.2 1881 yılında kütüphânelerin nasıl yönetilecekleri hakkında bir talimatnâme yayınlandı. 1894’e kadar da kütüphânelerdeki kataloglama çalışmaları bitirildi. Bu kapsamda, Bâb-ı Âlî’den çıkan bir emirle ülke genelinde kütüphânelerde bulunan kitapların tespiti ve bakımları için listeler istendi. Buna göre, kütüphâne ve kitap istatistikleri yayımlandı. İstatistikler neticesinde örneğin 1895 yılı itibarıyla İstanbul’daki 48 kütüpânede 71.129 ve diğer vilâyetlerdeki 276 kütüphânede 112.602 tane kitap tespit edilmiştir. İstanbul dışında vilâyet bazında ilk beş ise şöyledir: Bursa’da 28 kütüphânede 14.921, İzmir’de 28 kütüphânede 14.491, Ankara’da 17 kütüphânede, Musul’da 36 kütüphânede 9.502 ve Halep’te 23 kütüphânede 8.342 kitap bulunuyordu.3 Ayrıca II. Abdülhamid’in isteği ile Amerika ve Avrupa’daki önemli kütüphânelere Türkiye’den kitaplar gönderilmiştir. Devletin içinde bulunduğu zor şartlara rağmen kütüphânecilik alanında atılan bu adımlar önemli olmakla birlikte, Türkiye’nin kültür ve eğitim tarihi bakımından şu gerçeğin de altının çizilmesi gerekir: Aynı yıllarda Avrupa’nın önemli merkezlerinde kitap ve kütüphânecilik alanında yaşanan 1 Hakan Anameriç, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Kütüphane Kurumu Anlayışının Değişmesi”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu Bildiriler, 20-21 Şubat 2014 Selanik, C. 3, Ankara 2014, s. 11. 2 A.g.m., s. 13. 3 A.g.m., s. 26-27. Necmettİn ALKAN 373 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm gelişmeler dikkate alındığında yapılan bütün bu faaliyetler aslında çok da yeterli değildi. Osmanlı Devleti’nin kültür ve bilim seviyesinin istenilen seviyeye ulaşabilmesi için bu tür faaliyetlerin çok daha fazla olması gerekiyordu. Sultan II. Abdülhamid’in bu yönde bir isteği ve iradesi olmasına rağmen, devletin uzun süredir yaşadığı iktisadî ve siyasî sorunlar ile bu dönemde basın ve yayın faaliyetlerine uygulanan sansür kültürel ve bilimsel gelişmeye engel olmuştur. Osmanlı iç siyasetindeki yönetim karşıtı siyasî faaliyetlere karşı tedbir olarak icra edilen sansür, bu durumun en önemli nedeni olarak zikredilebilir. Fakat yine de bardağın dolu tarafına bakıldığında, Sultan II. Abdülhamid’in bütün bu icraatlarıyla birlikte Osmanlı geleneksel kütüphâneciliği modernleştirilmiş ve neticesinde Cumhuriyet Türkiye’sindeki kütüphâneciliğin kurulmasına ciddî bir alt yapı ve tecrübe sağlanmıştır. Müzecilik ve Arkeolojik Kazılar Modern kültür denince akla gelen en önemli alanlardan biri hiç şüphesiz müzeciliktir. Müzelerin vazgeçilmezi ise, tarihî eserler ve bunların sergilenmesidir. Tarihi eserlerin bulunabilmesi için de arkeolojik çalışmaların yapılması gerekir. Müzecilik alanındaki ilk faaliyetler daha önceden başlasa da Sultan II. Abdülhamid’in saltanat yıllarında müzecilik hizmetlerinin modernize edilmesi ve geliştirilmesi noktasında önemli hizmetler yapılmıştır. Müzecilik Modern müzeciliğin kökenleri o kadar da eskiye gitmemektedir. Avrupa’da 18. yüzyılın sonlarında başlayan modern müzecilik asıl gelişmeyi 19. yüzyılda yaşamıştır.4 Osmanlı müzecilik tarihi de Avrupa’da bu alanda yaşanan gelişmelerle paralel bir şekilde yürümüştür. İlk müzecilik faaliyetli Aya İrini’nin bir bölümünde teşkil edilen “Mecmua-i Âsar-i Atika” adı altında 1846 yılından itibaren başlamış ve burada Yunan, Roma ve Bizans dönemlerine 4 Wendy M. K. Shaw, Osmanlı Müzeciliği. Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleşmesi, çev. Esin Soğancılar, 2. Baskı, İstanbul 2015, s. 10-11. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 374 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ait eserler toplanmıştır. 1869 senesinde Sadrazam Sadullah Paşa tarafından “Müzehâne-i Şâhâne” adı ile yeni bir müze daha açılmış keza aynı yıl “Âsâr-ı Atika Nizâmnâmesi yürürlüğe girmiştir. Bütün bu gelişmelerle beraber müzecilik faaliyetleri belli bir seviyede seyretmeye başlamıştır.5 Müzehâne-i Şâhâne’nin müdürü Alman Philip Anton Detheir’ın 1881’de gerçekleşen ölümünden kısa bir süre sonra müze müdürlüğüne Osmanlı Hamdi Bey (1842-1910) getirilmiştir. Aslında ressam olan Osman Hamdi Bey, Türk tarihindeki modern anlamda müzecilik çalışmalarına imza atan ilk kişidir. Yeni bir müze binası yaptıran Osman Hamdi Bey, Güzel Sanatlar Mektebi’nde uzun süre müdürlük görevini yürtümüş ve 1884 yılında yeni Âsâr-ı Atîka Nizâmnâmesi’nin çıkarılmasını sağlamıştır. Bu hukukî düzenlemeyle birlikte tarihi eserler kanunen devlet malı sayılmaya başlamış ve yurtdışına çıkarılmaları yasaklanmıştır.6 Fakat o günkü şartlarda bu yasağın çok da etkili bir şekilde uygulandığı söylenemez. Bugün Berlin, Paris ve Londra gibi şehirlerdeki müzelerde sergilenen Osmanlı tarihî eserleri bu acı gerçeği açık bir şekilde göstermektedir. Bu dönemin en önemli müzelerinden biri de 1897 yılında Kasımpaşa Tersane-i Âmire’de kurulan “Deniz Müzesi”dir.7 Ayrıca Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu modern hüviyetteki “Müze-i Askerî-i Osmânî” üzerinde de kısaca durmak gerekir. Daha önceki adı Yeniçeri Müzesi olan Askerî Müze, 1908 yılında modern bir müzeye dönüştürülerek başına Ahmed Muhtar Paşa getirilmiştir. Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden eski silahlar toplanarak burada sergilenmeye başlanmış ve müze bünyesinde bir de kütüphane oluşturulmuştur.8 Arkeolojik Kazılar Modern Avrupa’da başlayan arkeolojik araştırmalar, kısa süre sonra âdeta 5 Selçuk Mülayim, “Kronolojik Notlarıyla 19. Yüzyıl Osmanlı Müzeciliği”, Osmanlı Araştırmaları, sy. 34, İstanbul 2009, s. 181-185. 6 Filiz Gündüz, “Osman Hamdi Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. XXXIII, İstanbul 2007, s. 468. 7 Mülayim, a.g.m., s. 198. 8 Cenap Çürük, “Askerî Müze”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. III, İstanbul 1991, s. 492. Necmettİn ALKAN 375 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm açık hava müzesi olan Osmanlı coğrafyasında yoğunlaşmıştır. Zîrâ Mısır, Mezopotamya ve Anadolu toprakları; Paganizm, Yahudilik ve Hristiyanlık gibi dinler ile Sümer ve Mısır gibi kadîm medeniyetlerin âdeta beşiğidir. Bu bölgeler ayrıca, Kitâb-ı Mukaddes’te geçen peygamberlerin yaşadıkları topraklardır. Daha da önemlisi, modern Avrupa’yı inşâ eden dinî ve kültürel zemin de bu merkezlerden intikal etmiştir. Bundan dolayı Avrupalı çevreler dikkatlerini buralara yöneltmişlerdir. Osmanlı topraklarındaki ilk arkeolojik kazıları başlatanlar Avrupalılardır. 19. Yüzyılın başlarından itibaren dönemin siyasi atmosferinin de etkisiyle Osmanlı toprakları tarihi eser kaçakçıları için münbit bir zemine dönüşmüş ve pek çok gayr-i resmi arkeolojik kazı gerçekleştirilmiştir. Bununla beraber Bilinen ilk arkeolojik kazı Musul Konsolosu Fransız Paul-Emile Botta tarafından 1842 yılında Musul bölgesinde yapılmıştır. Bunu diğer Avrupalı arkeologların kazıları takip etmiştir.9 Maalesef bu kazılarda bulunan tarihî eserlerin büyük çoğunluğu da Avrupa ülkelerindeki müzelerde sergilenmek üzere Osmanlı topraklarından gizlice kaçırılmıştır. Türk arkeolojik çalışmalarının ve kazıların başlaması Sultan II. Abdülhamid’in saltanat yıllarına tekabül etmektedir. Osman Hamdi Bey, arkeolojik “ilk Türk kazısı”nı 1883’te Nemrut’ta yapmış, ardından bu kazıyı 1887’de Lübnan Sayda Nekropolü, 1891-1892’de Muğla Lagina bölgelerinde yapılan kazılar takip etmiştir.10 Osman Hamid Bey ve müze uzmanı Demosten Baltacı, 30 Nisan 1897 tarihinde başlayıp 20 Haziran 1897’de tamamladıkları Sayda kazısında Kral Kenropol’ün lahdi ile birlikte 21 lahidi gün yüzüne çıkarmışlardır. Bu kazıda elde edilen Tabnit Lahdi’nin üzerindeki Fenike yazısının bir kopyası Fransa’ya gönderilerek tercüme ettirilmiştir.11 Bu kazılarda bulunan tarihi eserler İstanbul’daki müzede sergilenmiştir. Bu arada sayıları sınırlı olmakla beraber II. Abdülhamid’in izni ile bazı tarihî eserlerin yurtdışına çıkarıldığı da bilinmektedir. Örneğin Sultan Abdülhamid, Avusturyalı arkeolog M. Bendrof’un 1896 yılında Efes’te yaptı9 Wolfgang Zwickel, Das Heilige Land, Geschichte und Archäologie, München 2009, s. 8. 10 Alper Gölbaş, “Türk Arkeolojisinin Kuramı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. IX, sy. 46, s. 306. 11 Mülayim, a.g.m., s. 21. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 376 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ğı kazılardan çıkardığı tarihî eserlerden beğendiklerini almasına müsaade etmiş, bunun üzerine Bendrof ve ekibi kazının başlangıcından sonuna kadar buldukları her şeyi Viyana’ya götürmüştür.12 Fakat Sultan Abdülhamid yönetimi genel olarak tarihî eserlerin yurt dışına çıkarılmasını engellemeye çalışmıştır. Tiyatro ve Opera Modernleşme faaliyetlerinin yürütüldüğü toplamlarda ilerleyen aşamalarda kültürel dönüşüm de yaşanır. Kültürel dönüşümün en önemli göstergesi ise daha önceden görülmeyen yeni eğlence vasıtalarının artık insanların hayatına girmesidir. Osmanlı modernleşmesiyle birlikte Osmanlı toplumunda benzer bir yenilik eğlence alanında ortaya çıkmıştır. Tiyatro Modern tiyatronun Osmanlı toplumuna girişi 1860 yılında Gedik Paşa Tiyatrosu ile olmuştur. Güllü Agop, 1868’de Osmanlı Tiyatrosu ismiyle bir topluluk kurarak Türkçe oyunlar oynamıştır.13 Bu faaliyetler, Sultan II. Abdülhamid döneminde de herhangi bir kesintiye uğramadan devam etmiştir. Öncelikle tiyatroya bireysel merakı olan II. Abdülhamid’in, Yıldız Sarayı’nda modern bir tiyatro yaptırması, bu bağlamda zikredilmesi gereken önemli hususlardan biridir. Mimar Yanko, bu tiyatroyu 1889 yılında Yıldız Sarayı’nda padişahın oturduğu köşke bitişik ve harem dairesinin hemen altına inşa etmiştir. Tiyatro seyretmek isteyen II. Abdülhamid, dışarı çıkmadan sarayın içindeki merdivenlerden inerek bu salona ulaşmaktaydı. Kendisinin locası sahnenin karşısında olup, misafirler ve şehzâdelerin locaları ise hemen yan tarafta bulunmaktaydı. Osman Nûrî’nin anlattığına göre tiyatronun dekoru “fevkalade zarif”; sahnesi “oldukça geniş, perdeleri ve kulis tertibâtı ve makineleri mükemmeldir. Buradaki eşyanın kısm-ı azâmı Yıldız Marangozhânesi’nde imâl edilmişdir.”14 Osmanlı Devleti’nde tiyatro konusu üzerine en önemli çalışmaları yapan Refik Ahmet Sevengil, bu tiyatronun yapımını değerlendirirken, inşâ ta12 Shaw, a.g.e., s. 156. 13 http://www.tiyatrotarihi.com/1839_1923_donemi_turk_tiyatrosu.html, 14 Temmuz 2018. 14 Osman Nurî, Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, Hayât-ı Husûsiye ve Siyâsiyesi, C. II, s. 484. Necmettİn ALKAN 377 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm rihinin 1889 olmasından hareketle, bu tarihin tesadüfî olmadığını vurgulamaktadır. Sevengil, tiyatronun yapım tarihinin Kaiser II. Wilhelm’in İstanbul’u ilk ziyaretine denk geldiğini belirterek, bununla alakalı şu yorumu yapmaktadır: “Avrupa saraylarında olduğu gibi, Türk sarayında da küçük bir tiyatro bulunduğunu göstermiş ve kendisinin bu cins güzel sanatlardan hoşlandığını Alman imparatoruna göstermiştir.”15 Sevengil’in, II. Abdülhamid’in tiyatro kültüründen ziyade siyasî amaç veya beklentiler gereği bu tiyatroyu yaptırdığı şeklindeki yorumu abartılıdır. Bizzat kendisi ilgili çalışmasında bu tespitinin aslında abartılı olduğunu gösteren aksi bilgiler vermektedir. Bu tiyatro yapılmadan takriben yedi sekiz yıl öncesinde de sarayda tiyatro oyunlarının sahnelenmesi ve yine tiyatronun söz konusu gezi sonrasında da faaliyetlerine devam etmesi dikkat çeken ayrıntılardır. Bu tiyatro, hiçbir zaman âtıl kalmayıp sürekli olarak oyunların sergilendiği, önemli oyunlarda vükelânın davet edildiği; bizzat Sultan II. Abdülhamid’in kendisinin sadrazamla birlikte, vükelânın ise pencerelerden ve çocuklarının ise haremde oturarak oyunları seyrettikleri oldukça faal bir tiyatrodur. Ayşe Osmanoğlu, bazen sefirlerin de bu oyunlara davet edildiklerini ve eşleriyle birlikte bu davete iştirak ettiklerini ifade etmektedir.16 Nitekim Sırp Büyükelçi Chedo Mijatoviç de bunu tasdik eden bir bilgiyi aktarmaktadır. Mijatoviç, Sultan II. Abdülhamid’in Rus ve İran büyükelçilerini Merasim Köşkü’ne davet ederek İtalyan topluluğunun “Şeytan Robert” operasını birlikte seyrettiğini nakletmektedir.17 Kâtibi Tahsin Paşa da, Sultan II. Abdülhamid’in tiyatroyu “çok sevdiğini”, şehre gelen yabancı tiyatrocuların saraya davet edilerek burada oyunlarını sergilediklerini; padişahın ücretlerini para ve nişan olarak fazlasıyla ödediğini zikretmektedir. Devamında ise, Sultan Hamid’in “çok çalıştığı ve fazla yorulduğu günlerde istirahat ve eğlence vesilesi” olarak tiyatro seyrettiğini yazmaktadır. Ayrıca tiyatro seyrederken dahi locasında duruma göre devlet işleriyle meşgul olduğunu da eklemektedir.18 15 Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatro Tarihi IV. Saray Tiyatrosu, İstanbul 1970, s. 120. 16 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, 9. Baskı, İstanbul 2016, s. 77. 17 Chedo Mijatoviç, “Abdul Hamid”, Zukunft, sy. 64, Berlin 1908, s. 294. 289-296. 18 Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, 4. Baskı, İstanbul 1996, s. 19. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 378 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan Abdülhamid döneminde yapılan tiyatro gösterileri sadece Saray’a mahsus değildi. Saray dışında, İstanbul’un diğer yerlerinde de benzer oyunlar gösterilmekteydi. Hatta Sevengil’in iddiasına göre, II. Abdülhamid’in saltanat yıllarında İstanbul dünyanın “şöhretli” ve “belli başlı” sanatçılarının “uğrak yeri” haline gelmiştir. Serengil, bu tiyatroculardan en önemlilerinin isimlerini zikrederek, bunların “daima saraya çağrılarak” oyunlarının “padişah tarafından ilgi ile” karşılandığını ve bundan dolayı saraya “mutlaka davet olunacaklarını” bildiklerini ifade etmektedir. 19 Sevengil, Yıldız Sarayı’nda oynanan Türkçe oyunlara da değinmektedir. Sarayda Türkçe oyunların oynanmaya başlaması Yıldız Sarayı’ndaki modern tiyatronun inşa edilmesinden önceki tarihlere denk gelmektedir. (1881-1882) Yeni tiyatronun yapılması bittikten sonra da, Türkçe oyunların gösterilmesine devam edilmiştir.20 Buradaki tiyatro oyunlarında daha sonra ihtida ederek Yakup ismini alan Ermeni asıllı Agop Efendi, Halil Bey, Zatî Bey, Halim Bey, Ali İlyas Bey, Garip İhsan Bey ve Vasıf Bey gibi yerli aktörler görev almışlardır.21 Saray dışındaki tiyatro gösterileri de hesaba kattığımızda, tiyatro oyunlarının ekseriyetle Ermeni tiyatrocuların öncülüğünde İstanbul’un çeşitli yerlerinde sergilendiğini ifade edebiliriz. 1884’de yıktırılan Gedik Paşa Tiyatrosu, bu tiyatroların en meşhurlarından biridir. 1880 yılında Hayalhâne-i Osmanî Topluluğu, Aksaray’da Komedyahâne’de; 1881’de yeni bir tiyatro topluluğu kuran Dikran Kalemciyan daVerdi Tiyatrosu’nda gösterilerini yapmaktaydı. 1882’de tiyatroculuğun merkezi âdeta Şehzâdebaşı olmuştu ve burada dört tiyatro faaliyette bulunmaktaydı.22 Meşrutiyetin yeniden ilan edilmesinin ardından ise, tiyatro alanında ciddi manada bir hareketlenme yaşanmıştır.23 İstanbul dışında ise, Ahmet Vefik Paşa’nın 1879 yılında kurmuş olduğu Bursa Tiyatrosu ve Ziya Paşa’nın 1880 yılında kurduğu Adana Tiyatrosu24 ilk akla gelenlerdir. 19 Sevengil, Saray Tiyatrosu, s. 130-131. 20 Sevengil, Saray Tiyatrosu, s. 140-141. 21 Sevengil, Saray Tiyatrosu, s. 142-147. 22 Metin And, Osmanlı Tiyatrosu, 2. Baskı, Ankara 1999, s. 86-104. 23 Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi V. Meşrutiyet Tiyatrosu, İstanbul 1968, s. 2-342. 24 Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi III. Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1968, s. 53-144. Necmettİn ALKAN 379 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Opera Osmanlı toplumu için önemli bir yenilik olarak zikredilebilecek bir diğer modern eğlence operadır. Operaya modernleşmeyle paralel olarak büyüyen bir ilgiden söz etmek mümkündürr. Nitekim sarayın opera ile ilk tanışmasının Sultan II. Mahmud’un son yıllarına denk gelmesi tesadüfî bir durum değildir. 1839 sonrasında ise, Sultan Abdülmecid ilk defa seyrettiği operayı beğenince bunun Türk gençlerine de öğretilmesini istemiştir. Bunun üzerine Muzikâ-i Hümâyûn’a mensup gençler 1848 yılında ilk opera gösterisini yapmışlardır.25 Bundan sonra opera özellikle de sarayda kabul görmüştür. Sultan II. Abdülhamid’in operaya olan ilgisinin nedeni olarak şehzâdeliği sırasında aldığı modern musiki eğitimini göstermek mümkündür. Kızı Ayşe Sultan’ın belirttiğine göre, II. Abdülhamid İstanbul’a gelen İtalyan opera grubundan bir aileyi maiyetine alarak Muzika-i Hümayun’a kayıt ettirmiş ve bunların sarayda opera gösterisi yapmalarını sağlamıştır. Ayşe Sultan, devamında o dönemde sarayda sergilenen operaların orijinal isimlerini vermektedir. Ayşe Sultan, II. Abdülhamid’in bunlar arasında özellikle “Rigoletto”yu “çok sevdiğini” ve “daima” çaldırttığını ifade etmektedir. Sarayda en çok oynanan operetleri ise şöyle zikretmektedir: “Traviata, Troubadour, Bal Masque, Barbier de Seville, La Fille de Regiment, Fredidavolo, Mascotte, La Belle Hellene.”26 Osman Nûrî de İstanbul’a gösteri için gelen yabancı operacılar ve tiyatrocular arasından seçilenlerin ekseriyetle İtalyan olduğunu ve yüksek maaş karşılığında Muzıkâ-i Hümâyûn’a kabul edildiğini, yine İstanbul’a gösteri için gelenlerin Yıldız’a davet edilerek bol ihsanla oyunlarını sergilediklerini zikretmektedir.27 Mevcut bilgilere göre, ilk Osmanlı opera bestekârı devlet tarafından Milona’ya gönderilen ve musiki eğitimi alan Dikran Çuhacıyan’dır (1840- 1898). Ahmet Midhat Efendi’nin yazdığı ve Hristo Efendi’nin bestelediği “Zeybekler” ilk Türk opereti olarak 1884 yılında oynanmıştır. Osman Nûrî 25 Seyit Yöre, “Kültürleşmenin Bir Parçası Olarak Osmanlı’da Operanın Görümü”, Zeitschrift für die Welt der Türken, C. III, sy. 2/2011, s. 57. 53-69. 26 Ayşe Osmanoğlu, a.g.e., s. 75-76. 27 Osman Nurî, Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı. Hayât-ı Husûsiye ve Siyâsiyesi, C. II, s. 485-486. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 380 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm ve M. Muslihiddin’in metnini yazdıkları, Muzikâ-i Hümâyûn Subayı Kemancı Haydar Bey’in bestelediği “Pembe Kız” ise “metin yazarı ve bestecisi Türk olan ilk operet”tir.28 Bu şekilde Türkler arasında da gelişen operetler, Yıldız Sarayı dışında Gedik Paşa Tiyatrosu’nda oynanmıştır. Modernleşmenin Osmanlı toplumunda yol açtığı kültürel değişimin ve dönüşümün aldığı boyutu gösteren en önemli kanıt, tiyatronun ve özellikle de operanın kabul görmesidir. Sarayda başlayan bu modern Avrupai eğlence kültürü zamanla toplumun diğer kesimlerine doğru inmiştir. Film ve Sinema Modern eğlence kültürünün en önemli yeniliklerinden biri olan sinemanın Osmanlı toplumunda ilk ortaya çıkışı, Sultan II. Abdülhamid’in saltanat yıllarına tekabül etmektedir. Avrupa’da ilk filmin Paris’te 1895 yılında gösterilmesinden tam bir yıl sonra. Bertrand adlı bir Fransız Yıldız Sarayı’nda ilk filmi oynatmıştır.29 Dönemin müelliflerinden Osman Nûrî, Sultan Hamid’in Cuma, Pazar ve Çarşamba günleri hususî olarak sinema, o zamanki adı ile “sinematoğraf” seyrettiğini zikretmektedir.30 Saray dışındaki ilk “hususî film gösterimi” ise 11 Aralık 1896’da Beyoğlu’ndaki Sponek Birahânesi’nde “basın mensupları ve birkaç davetli” için yapılmıştır.31 1897’de Fransız film şirketi Pathé’nin İstanbul’daki temsilcisi Polonyalı Sigmund Weinberg tarafından, Beyoğlu’nda bulunan Sponek Birahânesi’nde ve Şehzâdebaşı’ndaki Feyziye Kıraathânesi’nde film gösterimi devam ettirilmiştir. 1899’da ise Odeon Tiyatrosu’nda benzer filmler oynatılmıştır. Sigmund Weinberg, 1901 yılında Beyoğlu’nda Konkordiya salonunda ve 1902’de Cambon isimli bir Fransız Varyete Tiyatrosu’nda film gösterimi yapmıştır. Bu filmler Sultan II. Abdülhamid’in isteği üze28 Yöre, “Kültürleşmenin Bir Parçası Olarak Osmanlı’da Operanın Görümü”, Zeitschrift für die Welt der Türken, s. 63-64. 29 Ayşe Osmanoğlu, a.g.e., s. 76. 30 Osman Nûrî, Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı. Hayât-ı Husûsiye ve Siyâsiyesi, C. II, s. 484. 31 Özde Çeliktemel-Thomen, “Hayaller Hakikat Olursa: Osmanlı İstanbulu’nda Filmler, Gösterimler, İzlenimler (1896-1909)”, Doğu Batı Düşünce Dergisi, Sinema Tutkusu 4, Kasım Aralık Ocak 2015-2016, s. 158. Necmettİn ALKAN 381 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm rine Yıldız Sarayı’nda da gösterilmiştir.32 Bunlar, genellikle kısa metrajlı belgesel ve güldürü filmleriydi. Weinberg, halkın sinemaya gösterdiği ilgiden dolayı, 1908 yılında Türkiye’deki ilk sinema olan Pathe Sineması’nı açmıştır.33 1908’den itibaren çeşitli şehirlerde halka yönelik sinema salonlarının açıldığı bilinmektedir. Kâzım Nâmi Duru, hatırasında öğrencilik yılları olan 1890’lı yılların sonlarında Beyoğlu’nda sinema filminin gösterildiğini duyduğunu, fakat kendisinin gidemediğini belirtmektedir. Duru, devamında 1908 yılından çok daha öncesinde, 1903’de Selanik’te rıhtımda Beyaz Kule’ye yakın bir yerde, o zamanki adıyla sinematoğraf açıldığını ifade etmektedir. Normal seanslar bittikten sonra, “hususî kişilere, mesela duş yapan çıplak kadın resimlerinin” de gösterildiğini söylemektedir.34 1908’den itibaren çeşitli şehirlerde halka yönelik sinema salonlarının açıldığı bilinmektedir. Cevat Boyer ve Murat Bey, gayr-i Müslimler ile yabancıların uhdesindeki sinema gösterilerine karşı 19 Mart 1908 tarihinde Şehzadebaşı’nda “Milli Sinema” adı verilen ilk Türk sinemasını açmışlardır. Ardından, İstanbul Sultanisinde film gösterileri düzenleyen Şâkir Seden, Fuat Uzkınay ve Ali Efendi hep birlikte “Ali Efendi” olarak anılan ikinci Türk sinemasını 6 Temmuz 1908’de faaliyete geçirmişlerdir.35 Osmanlı Devleti’nde bilinen ilk film çekimi 1897 yılında Alexandre Promio tarafından yapılmıştır. “Haliç Panoraması” adını taşıyan ve sadece 1 dakika 19 saniye süren bu film, “Haliç’i turistik bir gözle” siyah beyaz olarak çekmiştir.36 Daha sonra bu tür çekimler oldukça yaygınlaşmıştır. Sultan II. Abdülhamid’in kendisi de iki kez çekimlerde kaydedilmiştir. Bunlardan ilki, 28 Temmuz 1905’te Selim Sırrı Tarcan’ın refakat ettiği ekiple, Cuma 32 Mustafa Gökmen, Başlangıçtan 1950’ye Kadar Türk Sinema Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1989, s. 13-14. 33 http://www.mkutup.gov.tr/menu/80, 19 Haziran 2009. 34 Kâzım Nami Duru, “İttihat ve Terakki” Hatıralarım, İstanbul 1957, s. 20. 35http://www.turksinemasi.com/turk_sinema_tarihi/turk_sinema_tarihi_turkce.asp?tarihid=1000, 19 Haziran 2009. 36 Çeliktemel-Thomen, “Hayaller Hakikat Olursa: Osmanlı İstanbulu’nda Filmler, Gösterimler, İzlenimler (1896-1909)” ,Osmanlı İstanbulu, C. III, s. 159-160. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 382 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Selâmlığı sırasında II. Abdülhamid’i Yıldız Hamidiye Câmii’nin ikinci avlusunda kaydettiği çekimdir. Sultan Hamid’in kızı Şâdiye Sultan da böyle bir bilgiyi hatıralarında zikretmektedir.37 İkinci çekim ise, yine Yıldız Hamidiye Câmii’nde Cuma Selâmlığı sırasında 1908 yılında yapılmıştır. Fransız Pathé tarafından çekilen bu film, 2 dakika 20 saniye sürelidir. Filmde, Yıldız Sarayı’ndan faytonuyla gelen Sultan II. Abdülhamid’in etrafı askerlerle çevrili olarak halkı eliyle selâmladığı görülmektedir.38 Bu şekilde sistematik olarak yaygınlaşan sinema veya film gösterilerinin hukukî çerçevesini oluşturmak için “Sinematograf İmtiyaznâmesi” çıkarılmıştır. 29 Mart 1903 tarihli “Memâlik-i Şâhânede Sinematograf Temâşa Ettirilmesinin Şerâit-i İmtiyâziyyesi” toplamda 26 madde olup genel kapsamı iyi düzenlenmiştir. İmtiyâzın süresi 35 yılla sınırlandırılırken, imtiyâz “projektörlerden operatörlerin donanımına kadar teknik altyapıyla ilgili hususları, daha sinema salonları, sinemanın ahlaki tesirleri, filmlerin içeriği ve sinemanın akademik, teknik ve askeri eğitim alanlarını” kapsamaktaydı. İmtiyâzın maddelerine bakıldığında genel bir “Osmanlılık vurgusu” göze çarpmaktadır. Örneğin, “doğrudan Osmanlı ahalisiyle temas halinde olan görevliler Osmanlıca konuşmak ve fes takmak” zorundadırlar. Yine buna göre, sinemadan eğitim, askeriye ve ziraat alanları da istifade edebilecektir. Filmler, Sultan II. Abdülhamid tarafından incelenecek ve onun tarafından uygun görülmeyenler gösterilmeyecektir. İmtiyâzı alanlar, “genel sağlığı korumak, çocukların terbiyesini bozmamak ve aile hayatıyla ilgili en nezih ve en mergub olan filmleri sunarak genel ahlakı ıslah etmekle mesul tutulmuşlardır.”39 Bu şekilde sinema faaliyetlerine hukukî bir çerçeve çizilerek kontrol altına alınmak istenmiş; bunların toplum ve devlet adına daha faydalı olabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmıştır. Sinemanın icadından sadece bir yıl sonra Yıldız Sarayı’na girmesi Osmanlı modernleşme tarihi açısından önemli bir bilgidir. Bu bilgi, Osmanlı Hane37 İbrahim Yıldıran, “Selim Sırrı ve Türk Sinemasının Erken Dönem Tartışmalarına Katkı”, Kebikeç, sy. 27, 2009, s. 225. 38 Çeliktemel-Thomen, “Hayaller Hakikat Olursa”, s. 162-163. 39 Özde Çeliktemel-Thomen, “1903 Sinematografi İmtiyazı”, Toplumsal Tarih, sy. 229, s. 28- 30. Necmettİn ALKAN 383 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm danı’nın bu tür yeniliklere ne kadar açık olduğunu göstermektedir. Sinemanın etkisini ve önemini erkenden fark eden Sultan II. Abdülhamid’in bunun hukukî çerçevesini ve faaliyet alanını belirlemesi de aynı şekilde önemli bir ayrıntıdır. Resim ve Fotoğraf Osmanlı modernleşmesinin uygulamadaki sonuçlarından biri de modern resim ve fotoğrafçılık gibi yeni sanat dallarının Osmanlı toplumunda görülmeye başlanmasına zemin hazırlamasıdır. Her iki alandaki gelişmeler modernleşme sürecine paralel bir seyir takip etmiştir. Resim Öncelikle bizzat Sultan II. Abdülhamid, şehzâdeliği sırasında özel hocadan resim dersi alarak gerekli alt yapıya sahip olmuştur. Nitekim Ayşe Osmanoğlu’nun iddiasına göre, babası hem manzara ve çiçek resimlerinden hoşlanır hem de portre yapardı. II. Abdülhamid, Ayşe Osmanoğlu’nun annesi Müşfika Hanımefendi’nin, karakalem resmini şehzâdeliği sırasında çizmiş ve bu resmi yazıhanesinde saklamıştır. Ayşe Osmanoğlu ayrıca, babasının saraya XV. Louis tarzında alt camlı dolaplar getirttiğini ve bunların iç tarafındaki arka tahtalarına yağlı boya ile “güzel manzara resimleri” yaptığını da anlatmaktadır. Bunların dışında piyasadan “güzel tablolar” toplayarak sarayda bir koleksiyon oluşturduğunu dile getirmektedir.40 Başkâtibi Tahsin Paşa da aynı şekilde Sultan Abdülhamid’in resim yapmaya olan merakını anlatmaktadır. Tahsin Paşa, II. Abdülhamid’in eski sadrâzamlarından Mütercim Mehmed Rüşdü Paşa ile Midhat Paşa’yı bir sandala binmiş olarak gösteren bir tablo yaptığından bahsetmektedir. Bu tabloda, sandala oturmuş iki sadrâzam da ters yöne kürek çekmektedirler. Tahsin Paşa’nın iddiasına göre, bu tablo resim sanatı bakımından “pek muntazam” olmamakla birlikte Osmanlı’daki ikili siyasî akımı anlatması bakımından önemlidir.41 40 Ayşe Osmanoğlu, a.g.e., s. 33. 41 Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, s. 356. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 384 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Osmanlı Devleti’nde modern güzel sanatlar eğitimi için 1882 yılında kurulan ve 1883’de eğitime başlayan “Mekteb-i Sanâyî-i Nefise-i Şahâhene”/ Güzel Sanatlar Mektebi modern resim sanatının Osmanlı’da gelişmesinde önemli bir yere sahiptir. Müdürlüğüne Osman Hamdi Bey’in getirildiği bu okul Paris Güzel Sanatlar Mektebi esas alınarak kurulmuştur. Bu okulda resim ve heykeltıraşlık gibi alanlarda eğitim verilmiştir. Okulda verilen nazari derslerle birlikte bünyesindeki üç modern resim atölyesinde pratik olarak resim yapılmıştır.42 Modern Osmanlı resminde iki önemli isim dikkati çekmektedir: Şeker Ahmed Paşa ve Osman Hamid Bey. Şeker Ahmed Paşa (1841-1906), Paris’te resim eğitimi alan ilk Türk ressamdır. Sultan II. Abdülhamid dönemi öncesinde de resim çalışmalarını sürdüren Şeker Ahmed Paşa, Mekteb-i Sanâyî-i Nefise’de ders vermiştir. Resim çalışmalarını Mercan’da bulunan konağındaki atölyesinde sürdüren Şeker Ahmed Paşa, Paris’teki sanat galeriyle irtibata geçerek Yvon, Boulanger ve Chaplin gibi çok sayıda Fransız ressamın eserlerini temin ederek II. Abdülhamid’in saltanatı öncesinde ve sırasında saraydaki resim koleksiyonu için temin etmiştir. Avrupa’da sanat çevrelerinde de bilinen Ahmed Paşa, “toplumun değer yargılarına bağlı kalıp daha çok peyzaj ve natürmort” tarzı resimler çizmiştir.43 Yukarıda ifade edildiği gibi, modern Türk resminin öncülerinden birisi de Osman Hamid Bey’dir. Çok yönlü bir kişilik olan Osman Hamdi Bey, ressam, müzeci, arkeolog ve yazar olarak dikkatleri üzerine çekmiştir. Osman Hamdi Bey, Paris’te hukuk tahsili yaparken Paris Güzel Sanatlar Yüksek Okulu’nda resim dersleri almıştır. Tarz olarak “figürlü kompozisyonlar ve portreler yanında peyzajlar, natürmortlar, karakalem portre ve desenler” çizen Osman Hamdi Bey, 1880 ve 1881 yıllarında İstanbul’da yapılan resim sergilerine iştirak etmiştir.44 42 Derya Uzun Aydın, “Sanayi-i Nefise Mektebi” ve Paris Güzel Sanatlar Okulu “L’Ecole des Beaux Arts” Üzerine Bir Deneme”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 2, Sayı 6, s. 77-78. 43 Muhittin Serin, “Şeker Ahmed Paşa”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2010, Cilt 38, s.487-488. 44 Gündüz, “Osman Hamdi Bey”, s. 468-469. Necmettİn ALKAN 385 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Fotoğraf Osmanlı Devleti, dünyada fotoğrafın mucidi olarak kabul edilen Fransız Louis Mande Daguerre’in 1839 yılında Takvim’i Vekâyi’de haber olmasının ardından fotoğrafla tanışmıştır. 1842 yılında Fransız Kopma, İstanbul’a gelerek ticari amaçlı ilk fotoğraf çekimlerini yapmaya başlamıştır. İlk fotoğraf atölyelerinin açılması ise takriben 1850’den itibaren Beyoğlu’nda olmuştur.45 Bundan sonra fotoğraf Osmanlı toplumu içinde hızla yaygınlaşmıştır. Sultan II. Abdülhamid’in de bizzat fotoğrafa olan ilgisi fazlasıyla bilinmektedir. Sultan Abdülhamid, öncelikle fotoğrafçılığa sağlıklı bir altyapı hazırlayabilmek için Yıldız Sarayı’nın odalarından bir tanesini 1893 yılında fotoğraf atölyesine dönüştürmüş ve başına Ali Rıza Bey’i geçirmiştir.46 Sultan Abdülhamid, burada yerli ve yabancı çok sayıda saray fotoğrafçısını istihdam etmiştir. Saray fotoğrafçısı olarak nitelendirilebilecek kişiler, geniş Osmanlı coğrafyasının dört bir tarafını dolaşarak insan, hayvan, tabiat ve kamu binası gibi pek çok şeyin fotoğrafını çekmişlerdir. Böylece Sultan II. Abdülhamid, bir rivayet göre 962 albümden müteşekkil 35.535,47bir başka rivayete göre ise 911 albümden oluşan 20.000 fotoğraf çektirerek kataloglar şeklinde kayıt altına aldırmıştır.48 Sultan II. Abdülhamid, İstanbul’daki mahkûmların fotoğraflarının çekilmesini de istemiştir. II. Abdülhamid, 1884 yılında Zaptiye Nâzırı Kâmil Paşa’ya İstanbul hapishanelerinde bulunan bütün mahkûmların fotoğraflarının çekilmesi ve bunların Zaptiye Nezâreti binasında arşivlenmesi talimatı vermiştir. Boy şeklinde çekilen fotoğrafların altına mahkûmların isimleri, 45 Kemal Gök, “Fotoğrafın Bulunuşu ve Sonrasında Oluşan Teknik Gelişmeler”, Yıldız Journal of Art and Desing, C. III, sy. 1/2016, s. 61. 46 Salih Gülen, “II. Abdülhamid ve Fotoğraf”, Devr-i Hamid. Sultan II. Abdülhamid, yay. Mehmet Metin Hülagü/Şakir Batmaz/Gülbadi Alan, C. IV, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s.380. 47 Mine Çaha, “Sanatkâr Padişah Sultan II. Abdülhamit Han’ın Çağı Yakalama Tutkusu”, http://ismek.ist/blog/icerik.aspx?p=1293, 17 Şubat 2017. 48 Gülen, “II. Abdülhamid ve Fotoğraf ”, s. 380. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 386 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm suçları ve mahkûmiyet süreleri yazılmış ve bunlar tek tek veya üçerli gruplar olarak albümler hâline getirilmiştir. 1901 yılında ilan edilen af kapsamına giren mahkûmlar bu albümlere bakılarak belirlenmiştir.49 Sultan II. Abdülhamid’in burada yaptırdığı şey, günümüzde de polis kayıtlarında yer alan mahkûmların fotoğraflı kayıtlarının tutulmasının ilk örneği olarak yorumlanabilir. Sultan II. Abdülhamid, neden böyle bir istekte bulunduğunu Selânik’teki sürgün günlerinde doktoru Âtıf Hüseyin Bey’e anlatmıştır. Sultan Abdülhamid, cinayet olaylarına meraklı olduğu için İngilizce’den bazı kitapları tercüme ettirerek okumuştur. Okuduğu kitapların birinde kâtillerin ortak özelliği olarak şunları görmüştür: “Ekserisinin başparmağının ucu şahadet parmağının ortadaki boğumunu geçiyor, uzun oluyor. Elleri yabancı bir hayvan pençesi şeklini alıyor diye görmüş idim... Merak bu ya... O zaman emrettim... Hapishanede ne kadar kanlı katil varsa hepsinin fotoğraflarını aldırdım... Filhakika başparmak hemen hepsinde uzun idi. Hem de her şeyi benziyor. Lakin eller her şahısta başka şekilde oluyor. Birbirine benzemiyor... Avrupa’da bundan bi’l- istifade cânilerin resimlerinden bi’t-tatbik erbâb-ı cerâyimi yakalıyorlar.”50 Sultan II. Abdülhamid’in görevlendirdiği en meşhur fotoğrafçılar ise aslen Kayseri Ermenilerinden olan Abdullah Freres-Viçen (1820-1902), Abdullah Hovsep (1830-1908) ve Abdullah Kevork (1839-1918) kardeşlerdir. Bunlar aynı zamanda Osmanlı Devleti’ndeki modern fotoğrafçılığın da en önemli temsilcileridir. Bunların dışında Muhammed Sâdık Bey (1832- 1902), Servili Ahmed Emin (1845-1892), Askerî Fotoğrafçı Yüzbaşı Hüsnü Bey (1844-1896), Ali Rıza Paşa (1850-1907) ve Askerî Tarihçi Ali Sâmî Aközer (1867-1936) görev yapmışlardır.51 49 Engin Özendes, Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafçılık 1839-1923, İstanbul 2013, s. 32. 50 Âtıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, yay. Metin Hülagü, 3. Baskı, İstanbul 2010, s. 118. 51 Özendes, a.g.e., s. 133-242. Necmettİn ALKAN 387 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan Abdülhamid, çektirdiği fotoğrafların bir kısmını özel albümler şeklinde yurt dışındaki çeşitli merkezlere göndermiştir. Örneğin, 1893 yılında 51 fotoğraf albümünü Amerika’daki Kongre Kütüphânesi’ne,47 albümü ise İngiltere’deki Britanya Müzesi’ne hediye etmiştir. Altı fotoğrafçının çektiği bu resimler Halep, Şam, İzmir, Denizli, Bağdat, Bursa, Selanik, Beyrut, Trabzon ve İstanbul gibi şehirlerdeki bazı okulları ve çeşitli manzaraları ihtiva etmekteydi.52 Sultan II. Abdülhamid, bunları ilgili devletlere göre Osmanlı Devleti’nin mevcut durumunu en iyi şekilde anlatabilecek şekilde özel olarak seçmiş ve bu şekilde fotoğrafı propaganda aracı olarak kullanmak istemiştir. Futbol ve Olimpiyat Oyunları Modernleşme sürecinin dönüştürdüğü Osmanlı Devleti’nde ve Osmanlı toplumunda görülen yenilikler arasında spor dalları oldukça dikkat çekicidir. Yaşanan modernleşme süreci, geleneksel sporların alanını yavaş yavaş daraltırken, bunların yerini. Futbol, atletizm ve bisiklet gibi modern spor dalları almaya başlamıştır. Bu değişimin tezahürleri, Sultan II. Abdülhamid’in saltanat yıllarında açık bir biçimde görülmektedir. Sultan II. Abdülhamid döneminde spor dallarının gerçek anlamda çeşitlenmesine, toplumsal bir eğlence kültürü hâlini almasına ve bunların bilimsel anlamda öğrenilmesine yönelik icraatlar gerçekleştirilmiştir. Başta futbol olmak üzere, jimnastik, atletizm, boks, bisiklet, yüzme ve binicilik gibi alanlar okul müfredatında yer almış, bu alanlarda müsabakalar yapılmış ve kulüpler kurulmuştur.53 Futbol 19. yüzyılın ortasında İngiltere’de ortaya çıkan modern futbol, Türkiye’de öncelikle İstanbul ve İzmir’de yaşayan yabancılar arasında 1880’lı yıllarda oynanmaya başlamıştır. Bunları gören gayr-i Müslimler ve Türkler de futbola ilgi duymuşlar ve aralarında futbol oynamaya başlamışlardır. Bu etkileşim, okullarda da kendini fazlasıyla göstermiştir. Galatasaray Sultânisî’n52 Özendes, a.g.e., s. 33. 53 Yunus Tayga, Türk Spor Tarihine Genel Bakış, Ankara 1990, s.136-141; Âtıf Kahraman, Osmanlı Devleti’nde Spor, Ankara 1995, s. 643-670. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 388 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm de öğrenci olan Ali Sâmî 1899 yılında, “Terbiye-i Bedeniyye Mu’allimi Fâ’ik Bey’in talebesinden birkaç kişinin futbol oynamağa” başladıklarını fakat “muntazam bir kulüb teşkiline muvaffak olmadan hükûmetce bundan men’ edilmiş” olduklarını belirtmektedir. Devamında ise bundan dolayı “beş altı sene müddetle Türklerin futbolu kat’iyyen terk etmeye mecbûr” olduklarını; sâdece Bahriye Zâbiti olan Fuâd Bey’in, İstanbul’da kurulan bir İngiliz kulübünde “nâm-ı müste’arla arada sırada” oynadığını ifade etmiştir.54 Bu şekilde futbol ilk olarak Osmanlı sınırları içinde yaşayan İngilizlerle başlamış ardından Osmanlı tebaası arasında yaygınlaşmıştır. Futbol kulüplerinin kurulması da benzer bir seyir takip etmiştir. İlk olarak 1894 yılında İzmir Bornova’da İngiliz gençleri “Football and Rugby Club”ı kurmuşlardır. İzmir’den İstanbul’a gelen futbolcular ile çevrelerindeki insanlar Kadıköy Moda Çayırı’nda futbol oynamışlar ve nihayet 1896 yılında “Moda Futbol ve Ragbi Kulübü”nün kurulmasına öncülük etmişlerdir.55 Böylece İngilizler, Türk spor tarihindeki ilk futbol kulüplerini kurmuşlardır. Bu kulüplerle birlikte futbol, öncelikle Osmanlı vatandaşı Rum ve Ermeniler arasında yaygınlaşmıştır. İlk Türk kulüplerinin kurulması yukarıda değinilen kulüplere göre daha geç olmuştur. Bunun nedeni, Sultan II. Abdülhamid yönetiminin bu tür oluşumların Türkler arasında ortaya çıkmasına siyaseten soğuk bakmasıdır. Özellikle Abdülhamid yönetimine muhalefet eden Jön Türk Hareketi’nin gizli faaliyetlerinin belli okullarda karşılık bulması, dönemin yöneticilerinin bu tür oluşumlara şüpheyle yaklaşmasına neden olmuştur. Nitekim gizli polis takibinden kurtulabilmek için Reşâd Danyal Bey ve Fuad Hüsnü Bey, ilk Türk kulübü “Black Stocking”/Siyah Çorapları İngilizce isimle Kadıköy’de kurmuşlardır. Kulübün Onursal Başkanı Ali Ferruh Bey, Başkanı Dr. Besim Paşadır. Reşâd Danyal Bey kulübün kaptanı seçilmiştir. Üyeler ise Talis, Paçko, Mehmed Ali, Neşed Marko, Bojoviç, Rıza Tevfik ve Fuad Hüsnü Beylerdir.56 54 Ali Sâmî, “Galata Sarây Kulübü’nün Tarihçesi”, İdmân, 15 Mayıs 1321[28 Mayıs 1913], Sayı 1, s. 9. 55 Kurthan Fişek, 100 Soruda Türkiye Spor Tarihi, İstanbul 1985, s. 47-48. 56 Kahraman, a.g.e., s. 676. Necmettİn ALKAN 389 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Fuad Hüsnü Bey, 1901 yılında “Kadıköy” kulübünü kurmuştur. Fakat bu iki kulübün ömrü uzun olmamıştır. Gizli polis teşkilatına mensup hafiyelerin takibi sonucu kulüpler kapatılmıştır.57 Bu ilk futbol kulüplerinin Yıldız Sarayı’na jurnallenmesiyle ilgili bizzat dönemin şahitlerinden ve ilk futbolculardan Nûrî Bey ilginç bir ayrıntıdan şu sözlerle bahsetmektedir: “Köçeoğlu Andon isminde birisi bizi jurnal ediyor. Reşat bey içinizde olduğu Kadıköyü’nde Veliaht Reşat Efendi himayesinde bu klüb teşekkül etmiştir… diye yukarıya çıktık.” 11 kişinin ismini ihtiva eden jurnalden haberdar olan Zabtiye Nâzırı Şefik Paşa, futbolcuları çağırarak bizzat görüşmüştür. Nuri Bey’in anlattığına göre, neticede olay sadece “oyundan ibarettir, önemli bir şey yoktur” düşüncesi ağırlık kazanınca mesele halledilmiştir.58 Bu ilginç bilgiden dönemin yönetiminin siyasî endişelerinden istifade etmek isteyen bir kişinin, takımda sırf “Reşâd” adında birisi var diye, bu kulübün Veliahd Reşâd Efendi’nin himayesinde kurulduğu şeklinde şikâyette bulunduğunu anlamaktayız. Bu şikâyetinin temel nedeni, diğer jurnallerde olduğu gibi maddî bir kazancın elde edilmesidir. Bu tür binlerce jurnal başta Yıldız Sarayı olmak üzere ilgili yerlere verilmiştir. Bu anlamda kulüpler hakkındaki jurnal dönemin diğer jurnalleriyle fazlasıyla örtüşmektedir. Kısacası Abdülhamid yönetiminin futbola doğrudan karşı olmadığı rahatlıkla ifade edilebilir. Takip eden yıllarda Black Stocking dışında kurulan çok sayıda Türk kulübü olmuştur. Bunlardan bazıları 1901 Kadıköy, 1903 Beşiktaş, 1905 Galatasaray, 1907 Fenerbahçe ve 1907 Üsküdar’da Anadolu olarak sıralanabilir.59 Özellikle 24 Temmuz 1908 tarihinde meşruti yönetime geçilmesinin ardından kurulan futbol kulüplerinin sayısı artmış ve bu tip kulupler Anadolu’nun diğer şehirlerinde de yaygınlaşmıştır. Çok sayıda kulübün katılımıyla maçların yapıldığı futbol liglerinin kurulması, yine bu dönemde gerçekleşmiştir. Türkiye’deki ilk “futbol ligi” yabancıların 1903 yılında kurdukları “Moda”, “Elpis”, “İmogene” ve 57 Fişek, a.g.e., s. 48. 58 Kahraman, a.g.e., s. 672. 59 Tayga, a.g.e., s. 124-128. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 390 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm “Kadıköy Union” takımlarından oluşan “İstanbul Futbol Birliği”dir. Daha sonrasında 1905’te “Galatasaray”, 1908’de “Fenerbahçe” bu lige katılmışlardır.60 Türk futbol tarihindeki ilk maç, 28 Ekim 1901 tarihinde Black Stocking ile Rumların Moda takımı arasında oynanmıştır. Kadıköy’deki Kuşdili Sahası’nda oynan maçı Moda takımı 5-1 kazanmıştır. Fakat yukarıda değinildiği gibi jurnalin hafiyelere verilmesi üzerine kulüp kapatılmış ve futbolcular dağıtılmıştır.61 Olimpiyat Oyunları Tarihi kökenleri kadîm Grek’e kadar giden Olimpiyat Oyunları modern zamanlarda yeniden düzenlenmeye başlanmıştır. Farklı devletlerin iştirakiyle yapılan bu oyunlarda çok sayıda spor dalında müsabakalar düzenlenmiştir. Bu müsabakaların temel özelliği, sporcuların kendi adlarına değil vatandaşı oldukları devletler adına yarışmalarıydı. Osmanlı Devleti de bu oyunlara ilgisiz kalmamış ve o günkü siyasî şartların el verdiği ölçüde oyunlara iştirak etmiştir. Osmanlı Devleti’nin modern olimpiyat oyunlarının ilki olarak kabul edilen 1896 Atina’ya katılması konusu tartışmalıdır. Olimpiyat Komitesi’ne üye olunmadığı için Türk sporcuların kabul edilmediği iddia edilmekle birlikte, İzmir ve Selanik’ten bazı sporcuların atletizm ve bisiklet yarışlarına katılımları somut bilgilerle ortaya konulmuştur.62 1896 yılı Osmanlı-Yunan münasebetleri açısından olukça sıkıntılı geçmiştir. Girit’te Osmanlı yönetimine karşı başlayan ayaklanmanın Yunanistan tarafından açıkça desteklenmesi ve Teselya’daki Türk sınırına yönelik tâciz saldırıları iki taraf arasındaki ilişkileri tamamen zedelemiştir. Nitekim bir yıl sonra 1897 senesinde Türk-Yunan Harbi patlak vermiştir. Böylesine büyük olayların yaşandığı bir sırada, Osmanlı Devleti’nin Atina’da yapılan Olimpiyat 60 Fişek, a.g.e., s. 50. 61 Nedret Ebcim, Kara Deryalarda Bir Fenersin. Fenerbahçe’nin Yüzyılı, İstanbul 2007, s. 15-16. 62 Efdal As, “İmparatorluktan Cumhuriyete Geçiş Sürecinde Bir Uluslararası Entegrasyon Örneği Olarak Modern Olimpiyatlara Katılım”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, sy. 59, Ankara 2016, s. 7-16. Necmettİn ALKAN 391 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Oyunları’na devlet olarak değil de vatandaş düzeyinde gayr-i resmî olarak katılması daha makul görünmektedir. Osmanlı Devleti, 1906 Atina Ara Olimpiyat Oyunları için gelen davete verdiği cevapta Olimpiyat Oyunlarına resmen katılmayacağını fakat gayr-i resmî olarak katılmak isteyen sporculara izin verileceğini bildirmiştir. Neticede İstanbul’dan 8 Rum, İzmir’den 1 Ermeni ve 10 İngiliz, Selanik’ten 1 Musevî ve 10 Rum olmak üzere 30 sporcu atletizm, jimnastik, eskrim, güreş ve futbol alanlarında yapılan müsabakalara katılmıştır.63 Bu sporcular 1 altın, 1 gümüş ve 1 bronz madalya kazanmışlardır.64 Osmanlı Devleti, 1908 Jön Türk İhtilâli’nin cereyan ettiği günlere tekabül etmesine rağmen 1908 Londra Olimpiyat Oyunlarına da iştirak etmiştir. 2 sporcunun katıldığı yarışlarda herhangi bir derece elde edilememiştir.65 Burada sporcu sayısının düşük olmasının en önemli nedeni, 1908 Jön Türk İthilâli ve devamındaki siyasî gelişmelerdir. Anayasal yönetime yeniden geçilmesi sürecinde Türkiye’de ciddî bir yönetim boşluğu oluşmuş, bu boşluk olimpiyatlara katılma meselesini ikinci plana atmıştır. Osmanlı Kültür Modernliği ve Sultan II. Abdülhamid’in Dindarlığı Gerek tasavvur gerekse uygulama olarak kültürün çerçevesi, toplumların mensubu oldukları ve beslendikleri medeniyet havzasına göre belirlenir ve şekillenir. Medeniyet havzasının değişmesiyle, toplumsal hayatın ve günlük eylemlerin uygulaması olan kültürde de somut bir değişim ve dönüşüm yaşanır. Bu dönüşümle birlikte geleneksel kültürü teşkil eden unsurlar ya doğrudan terk edilir ya da yeniliklerle birlikte belli yönleri değiştirilir. Böylece geleneksel olanın hayat alanı daralırken, modern olanınki genişler ve hatta geleneksel olanın yerini alır. Milletlerin ve toplumların tarihinde böylesi hareketlilikler hep olagelmiştir. Benzer bir süreç Osmanlı toplumunda da cereyan etmiştir. Modernleşme faaliyetleriyle birlikte Avrupa’nın model olmaya başlamasıyla, devletin ve toplumun hayatında çok şey değişmiş ve dönüşmüştür. Modernleşen Os63 As, a.g.e., s. 20. 64 Kahraman, a.g.e., s. 703. 65 As, a.g.e., s. 30. SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 392 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm manlı Hanedanı’nın ve Osmanlı toplumunun bir ferdi olan Sultan Abdülhamid de bütün bu süreci pratik hayatında yaşamıştır. Şehzâde ve veliaht olduğu dönemlerde o günkü yöneticilerin icra ettikleri modernleşme faaliyetleri Abdülhamid’in hayatını etkilemiş, kendi hükümdarlığı sırasında ise bu kez doğrudan modernleşmeci icraatlara imza atmıştır. Böylece II. Abdülhamid hem Osmanlı modernleşmesinden etkilenen hem de Osmanlı modernleşmesini uygulayan bir şahsiyet olarak tarihteki yerini almıştır. Sultan II. Abdülhamid döneminde sanat ve kültür alanında yaşanan gelişmeleri bu çerçevede değerlendirmek gerekmektedir. Zira II. Abdülhamid, öncelikle Osmanlı modernleşme faaliyetlerinin en önemli iki temsilcisi olan Sultan II. Mahmud’un torunu ve Sultan Abdülmecid’in oğlu olarak modernleşme sürecinin şehzâdesidir. Abdülhamid, aldığı eğitim ve Avrupa ile doğrudan kurduğu kültürel temas sayesinde modern Avrupa sanatına ve kültürüne âşina olmuş ve ilgi duymuştur. Abdülhamid bizzat şahit olduğu tecrübeyi ve kişisel çabasıyla elde ettiği birikimi günlük hayatında da birebir yaşamış ve bunu hükümdarlık yıllarına da aksettirmiştir. Döneminin siyasî ve iktisadî şartlarının el verdiği ölçüde de bunların toplumsal hayata aksetmesine müsaade etmiştir Reformcu bir hükümdar olan II. Abdülhamid’in hükümdarlığı süresince böylesine Avrupaî sanat ve kültür unsurlarının yaygınlaşmasının diğer bir nedeni, -modernleşmede gelinen bu ileri aşamada- her kademede modern yükseköğretim kurumlarının ve yabancı dil bilen yetişmiş insan sayısının bir hayli artmış olmasıdır. Nitekim Vambery’nin ifade ettiği gibi, Abdülhamid döneminde güzel sanatlar gibi yüksek meslek ve ihtisas mekteplerinden mezun olanlardan devletin çeşitli kademelerinde görev alanların sayısı artmış; yabancı dil bilen, Batı Avrupa’yı yakinen takip eden ve buradaki siyasî ve felsefî gelişmeleri doğrudan izleyen “ciddî bir genç zümre yetişmiştir.”66 Böylesi bir zümrenin yetişmesi, Osmanlı toplumundaki modern sanatı ve kültürel değişimi olumlu yönde etkilemiş ve hızlandırmıştır. 66 H. Vambèry, “Türkische Reformen seit vierzig Jahren, Cosmopolis”, sy. 15, Berlin 1897, s. 891-892. Necmettİn ALKAN 393 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Takriben 19. yüzyıldan itibaren Avrupa’da görülmeye başlayan modern kültür, sanat ve spor dalları aradan fazla bir zaman geçmeden Osmanlı Devleti’nde görülmeye başlamıştır. Bazıları çok kısa bir süre zarfında, bazıları ise aradan en fazla 20-30 yıl geçmeden Osmanlı toplumunda icra edilmiştir. Özellikle o günlerde devletler arasındaki iletişim ve etkileşim araçlarının azlığı, zorluğu ve teknik olarak yetersizliği dikkate alındığında, böylesine bir gecikmenin aslında hiç de gecikme olarak görülmemesi gerektiği fark edilecektir. Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu o günkü siyasî, iktisadî ve askerî şartların zorluğu da dikkate alındığında bu durum daha iyi anlaşılacaktır. Bu anlamda yapılması gereken tespit, Osmanlı Devleti’nin kültür, sanat ve spor alanlarında Avrupa’daki yenilikleri takip etmede hiç de geri kalmadığı; aksine ilgili gelişmeleri ve yenilikleri zamanında fark edip hemen iktibas ettiği yönündedir. Sultan II. Abdülhamid yönetimi ile Jön Türkler arasında 1889-1908 yılları arasında kıyasıya cereyan eden siyasî mücadele, bu tür yeniliklerin daha sağlıklı bir şekilde alınmasında ve bunların kurumsallaşmasında olumsuz bir etkiye sahip olmuştur. Siyasî iktidarın rejimi ve kendini koruma duygusuyla muhalif hareketleri kontrol etmek istemesi bazı özgürlüklerin ve faaliyetlerin ya doğrudan yasaklanmasına ya da kısıtlanmasına yol açmıştır. Sonuçları itibarıyla, bu tür güvenlikçi kontrol mekanizmalarının devreye girmesi, bütün bunları olumsuz yönde etkilemiştir. Genel kabulün aksine “Panislâmist/İslâmcı” değil de “dindar” olarak görülmesi gereken II. Abdülhamid’in kültür hayatındaki modernleşmeci icraatları ve bunları günlük hayatında bizzat tatbik etmesi bir tezat teşkil etmemiştir. Çünkü o dindar ve zamanın ruhuna sahip modernleşmeci bir şahsiyet olarak, kendi zihin dünyasında bu iki özelliği birleştirmiş bir Osmanlı hükümdarıdır. Böylesine eklektik bir anlayış onun zihin dünyası için tezat değildir. Nitekim kendisi de bu özelliğini bizzat doktoru Âtıf Hüseyin Bey’e ve kızı Ayşe Sultan’a açıkça itiraf etmiştir. Sultan Abdülhamid, doktoru Âtıf Hüseyin Bey ile Selanik’te geçeni sürgün günlerindeki bir sohbeti esnasında dindarlığı ile modernleşmeci kimliği arasındaki hassas dengeyi şöyle anlatmıştır: “Ben terakki taraftarıyım. Avrupa’da ne icat olunursa memleketimizde yapılmalıdır. Yalnız bir noktaya SULTAN II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE KÜLTÜR, SANAT VE SPOR... 394 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm dikkat etmelidir. Hem de çok dikkat etmeli. Yalnız İslamiyet’e muvafık olmayan şeyleri edemeyiz. Ettik mi İslamiyet mazaallah dağılır. Ben buna dikkat ettim.” Bir başka gün ise şunları söylemiştir: “Din-i İslam hiçbir vakit mâni-i terakki değildir. Mâni-i terakki derler ama yalandır. İslam dini kadar serbest bir din yoktur.”67 Sultan Abdülhamid, kızı Ayşe Sultan’a da benzer şeyler söylemiştir. Ayşe Sultan, babasının “din ve fen […] ikisine de itikat etmek caiz olduğunu” söylediğini nakletmiştir.68 Kendisine ait bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere Sultan II. Abdülhamid, inançta ve ahlâkta Müslüman olarak kalınması, fakat Avrupa’nın modern biliminin ve teknolojisinin alınması fikrindedir. Bu fikrini de hükümdarlığı boyunca uygulamaya gayret etmiştir. Avrupa’dan bilim ve teknoloji alırken Avrupaî kültür, sanat ve eğlence gibi yenilikler de ithal edilmiştir. Bunlar başlangıçta hanedan mensupları ve bunların çevresindeki ekâbir arasında sınırlı kalırken, belli bir süre sonra toplumun daha alt kesimleri tarafından da kabul görmüştür. Yukarıdaki sayfalarda anlatılan yenilikler, bu sosyo-psikolojik gerçekliğin en somut delilleri olarak yakın tarihimizde cereyan etmiştir. 67 Âtıf Hüseyin Bey, a.g.e., s. 421. 68 Ayşe Osmanoğlu, a.g.e., s. 29. Necmettİn ALKAN 395 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA And, Metin, Osmanlı Tiyatrosu, 2. Baskı, Ankara 1999. Âtıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, yay. Metin Hülagu 3. Baskı, İstanbul 2010. Duru, Kâzım Nami, İttihat ve Terakki Hatıralarım, İstanbul 1957. Fişek, Kurthan, 100 Soruda Türkiye Spor Tarihi, İstanbul 1985. Gökmen, Mustafa, Başlangıçtan 1950’ye Kadar Türk Sinema Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1989. Kahraman, Âtıf, Osmanlı Devleti’nde Spor, Ankara 1995. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, 9. Baskı, İstanbul 2016. Osman Nurî, Abdülhamid-i Sânî ve Devr-i Saltanatı. Hayât-ı Husûsiye ve Siyâsiyesi, C.II, Dersaâdet 1327 h. Özendes, Engin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafçılık 1839-1923, İstanbul 2013. Sevengil, Refik Ahmet, Türk Tiyatro Tarihi IV: Saray Tiyatrosu, İstanbul 1970. ——, Türk Tiyatrosu Tarihi V: Meşrutiyet Tiyatrosu, İstanbul 1968. ——, Türk Tiyatrosu Tarihi III: Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1968. Shaw, Wendy M
XXXXXXXXXXXXXXXXXX
.
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN ULEMA VE MEŞAYİH İLE İLİŞKİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ EMRE AYDIN Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Fikrettin Yavuz MAYIS-2019 ÖNSÖZ Sultan II. Abdülhamid’in hem öze bağlı yayılmacı halifelik siyaseti hem de kalkınmacı Avrupai tecdid anlayışı yönetim anlayışında temerküz etmiş kendini her cihetle göstermiştir. Sultan ortaya koyduğu bu siyasetle bir taraftan Avrupai tedrisata fevkalade önem verirken diğer taraftan da klasik İslam anlayışını ihya etmiş ve klasik ehl-i sünnet geleneği önündeki reformist çıkışlara müdahelelerde bulunmuştur; bir taraftan sarayda Hamlet oynatırken diğer taraftan Beşiktaş’ta inşa ettirdiği Şazeli Âsitanesi’nde yapılan zikir meclislerine iştirak etmiştir; bir taraftan herşeyiyle Avrupai olmadığı için Jön Türkler tarafından geri kafalılıkla tenkit edilirken diğer taraftan Kanun-u Esâsi’yi ilan ettiği için bir kısım ulema tarafından tekfir edilmiştir. Sultan Abdülhamid böyle bir ortamda, hilafet müessesini siyasi mefkûresinde istihdam etmiş, Osmanlı genelinde Avrupai tarzda kalkınma hamleleri yürütmüştür. Sultan Hamid’in bu gayelerini tahakkuk ettirmek için en çok istifade ettiği zümrelerden biri ulema sınıfı olmuştur. Bunun için onun yönetim anlayışının fikri ve işleyiş açısından muhalifleri de karşısına ulema zümreleri ile çıkmıştır. Sultan Abdülhamid’in siyasetinde en sadık taraftarları ulemadan olduğu gibi en ciddi muhalifleri de ulemâdan olmuştur. Batı, bu muğlak dönemdeki ulema fonksiyonunu farkederek İslam âleminin içine etkileyici âlimler göndermiştir. Bu muğlak dönemde hasıl olan karışıklık ve boşluk da bazı âlimleri değişik mecralara sürüklemiştir. Her iki ulema zümresinin müessis oldukları fikir akımları bugün de devam etmektedir. Hakkında çok rağbet edilen, üzerinde çok fikri karışıklık olan ve muğlak yorumlar yapılan bu zevat üzerinde çalışılması ayrı bir önem arzetmektedir. Bu konuda arzettiğimiz şekilde yapılmış çalışma sayısı oldukça azdır. Bu teze çalışma arzusu bu ihtiyaçtan hasıl olmuştur. Elbetteki bu tez daha da tafsilatlı çalışılması gereken hakkında çok daha fazla malumat toplanabilecek bir konuya sahiptir. Bu tezde Sultan II. Abdülhamid’in Hilafet ve Saltanat siyaseti istikametinde nasıl bir siyaset ve hukuk izlediği ve Sultan’ın Osmanlı Devleti’nin bu zor döneminde ortaya koyduğu yönetim anlayışının ulemâ zümrelerindeki yansıması ortaya konulmak istenmiştir. Emre Aydın İstanbul-2019 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR .............................................................................................................i ÖZET...............................................................................................................................iii SUMMARY.....................................................................................................................iv GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNE KADAR OSMANLI DEVLETİ’NDE DİN VE DEVLET İLİŞKİSİ............................................................. 4 1.1. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda İslam’ın Etkisi..................................................... 4 1.2. Osmanlı Devleti’nde Devlet-Medrese-Tekke İlişkileri.............................................. 7 1.3. Sultan II. Abdülhamid Öncesi Dini Müesseseler ve Şeyhülislamlık ....................... 13 BÖLÜM 2: SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN YÖNETİM ANLAYIŞI ve İSLAM’A BAKIŞ AÇISI................................................................................................................ 16 2.1. II. Abdülhamid’in Sultan Olması ve İdare Anlayışı ................................................ 16 2.2. Sultan II. Abdülhamid’in Din ve İslam Birliği Anlayışı.......................................... 21 2.3. Sultan II. Abdülhamid Döneminde Tarikatlar ......................................................... 29 BÖLÜM 3: SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DİNİ GRUPLARLA İLİŞKİLERİ 39 3.1. Mevlevi Tarikatı....................................................................................................... 39 3.2. Nakşibendî Tarikatı.................................................................................................. 46 3.2.1. Halidi Tekkesi................................................................................................ 46 3.2.2. Seyyid Tâhâ-i Şemdînî ve Tekkesi ................................................................ 49 3.2.3. Arvâsî Ailesi ve Tekkeleri ............................................................................. 55 3.2.4. Şeyh Seyyid Abdülhakim Arvâsî ve Tekkesi ................................................ 62 3.2.5. Ali Haydar Ahiskavî ve Tekkesi.................................................................... 68 3.2.6. Şeyh Mahmud Es’ad Erbili ve Tekkesi ......................................................... 72 3.3. Diğer Dini Liderler................................................................................................... 78 3.3.1 Said Nursî ....................................................................................................... 78 3.3.2. Şâzelî Şeyhi Zâfir Efendi............................................................................... 90 3.3.3. Şerif Hüseyin ................................................................................................. 94 3.3.4. Şeyh Cemâleddin Afgânî............................................................................... 98 3.3.5. Mehmet Akif Ersoy ..................................................................................... 102 3.3.6. Ebul-Hüdâ es-Sayyâdî ................................................................................. 105 SONUÇ......................................................................................................................... 112 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 115 i KISALTMALAR a.s. : Aleyhi’s- Selam ATASE. : Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi b. : Bin Bkz. : Bakınız BOA. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi BEO. : Bâb-ı Âlî Evrak Odası c. : Cilt c.c. : Celle celâlûh Çev. : Çeviren DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İ-DH. : İrade Dâhiliye İ-MMS. : İrade Meclis-i Mahsus h. : Hicri Haz. : Hazırlayan Hz. : Hazreti M. : Miladî Mad. : Maddesi Nr. : Numara Nşr. : Neşreden r.a. : Radıyallahu anh r.a.h : Rahmetullahi Aleyhi S : Sayı ii s. : Sayfa s.a.s. : Sallallâhu aleyhi ve sellem ŞD. : Şura-yı Devlet Evrakı Terc. : Tercüme Eden v. : Vefat vr. : Varak Yay. : Yayınları/Yayınevi Y. A. HUS. : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y. EE. : Yıldız Esas Evrakı Y. PRK. AZJ.: Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal ZB. : Zabtiye Nezareti Evrakı iii Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Özeti Yüksek Lisans Doktora Tezin Başlığı: Sultan II. Abdülhamid‟in Ulema ve MeĢâyih ile ĠliĢkileri Tezin Yazarı: Emre AYDIN Danışman: Doç. Dr. Fikrettin YAVUZ Kabul Tarihi: 30.05.2019 Sayfa Sayısı: iv (Ön Kısım)+137 (Tez) Anabilim Dalı: Tarih Bilim Dalı: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Sultan II. Abdülhamid kendisine bağlı olan ulema ve meĢâyıh ile Ġslam âlemi üzerinde bir pan-islamism siyaseti izlemiĢtir. Sultan Abdülhamid bu ulema ve meĢâyıh ile hem ittihâd-ı Ġslam politikasını izlemiĢ, hem klasik Ġslam anlayıĢını ihya etmiĢ hem de klasik ehl-i sünnet geleneği önündeki reformist çıkıĢlara müdahelelerde bulunmuĢtur. Bununla birlikte onun idare tarzını beğenmeyip meĢruti bir idare inancına sahip olan ulema ve meĢâyıh da vardır. Sultan Abdülhamid kendisine biat eden ve karĢı çıkan bu ulema zümreleri ile nasıl bir siyaset izlemiĢ ve nasıl bir hukuk geliĢtirmiĢtir? Sultan‟ı kendisine bir öncü ve model olarak kabul eden etbâı acaba onu nasıl bir yerde ve konumda görmüĢlerdir? Onu ve yönetim anlayıĢını eleĢtiren ulema hangi nedenlerle bu duruĢu sergilemiĢlerdir? Bu karıĢık dönem hangi âlimleri ne gibi sonuçlara itmiĢtir? “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Ulemâ ĠliĢkilerinin Analizi ve Tespitleri” üzerine yaptığımız bu tezin giriĢ bölümünde, araĢtırmanın konusu, gayesi, önemi, yöntem ve yapılan çalıĢmada istifade edilen kaynaklar üzerinde durulmuĢtur. Bu çalıĢma Sultan Abdülhamid dönemindeki etkin ulemâ ve meĢâyıh zümrelerinin düĢünce yapılarını ve Sultan‟ın yönetimiyle olan hukuklarını incelemeye ve tahlil etmeye çalıĢmıĢtır. Anahtar Kelimeler: Sultan II. Abdülhamid, Ulema, MeĢayıh, Ġstibdad, Hürriyet, Pan-Ġslamism X iv Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Thesis Masters Thesis Master Degree Ph.D. Title of Thesis: The Relationship Sultan Abdulhamid II had with Scholars and Sheikhs Author of Thesis: Emre Aydın Supervisor: Assoc. Prof. Fikrettin Yavuz Accepted Date: 30.05.2019 Number of Pages: iv (Pre Text)+137 (Thesis) Department: History Subfield: History of Turkish Republic Sultan Abdulhamid II, along with the sheikhs and scholars who were associated with him, had implemented Pan Islamism politics upon the Islamic state. Alongside this, they enlivened the classic understanding of Islam and portrayed a resistance to reformist ideas which did not coincide with the classic Ahlu Sunnah tradition. Simultaneously, there were sheiks and scholars who did not approve of his method of ruling and were more inclined towards the idea of a constitutional monarchy ruling over the state. What method of politics were implemented by Sultan Abdulhamid regarding his relations with the scholars who had pledged their allegiance to him and those who held contrary beliefs in the opposition? What sort of status was he perceived to have by his allies who had seen him as their guide and leader? Within this era of confusion, what conclusions were some scholars pushed into? Within the thesis “Scholar Relations During the Era of Sultan Abdulhamid and its Specifications” consists three main sections and a conclusion. Within the „introduction‟, the research‟s significance and importance is highlighted. The „method‟ focuses on the knowledge that is to be acquired through the research. The research primarily aims to enlighten one about the reflections of the sheikhs and scholars in this era whilst analyzing their relationships with Sultan Abdulhamid II. Keywords: Sultan II. Abdülhamid, Scholar, Sheikh, Monarchic rule, Liberty, PanIslamism X 1 GİRİŞ Araştırmanın Konusu Bu tez çalışmasında Sultan II. Abdülhamid dönemi ulema sınıfının yönetim şeklinin nasıl olmasına dair meşrutiyet ve istibdat söylemi bağlamında şekillenen fikir ihtilaflarında birbirlerine karşı verdikleri fikri ve siyasi mücadele konusu işlenmiştir. Bu çalışmanın yapılmasını temel sebebi üzerinde çok ciddi tartışmalara sebebiyet veren Abdülhamid dönemindeki istibdat yanlısı, hürriyet sevdalısı, mutedil münekkitler diye üç ana sınıfa ayırabileceğimiz ulemanın fikir yapılarına mukayeseli olarak ve bu dönemi bir bütün olarak temel kaynaklar üzerinden işlemektir. Bu projede bahsi geçen ulemanın makaleleri, vazifeleri, faaliyetleri, bağlantıları, etki alanları ele alınacaktır. Eldeki bütün kaynaklar taranarak bilgi toplamaya çalışılacaktır. Resmi arşiv belgeleri, yazışmalar, kendilerinin kaleme aldığı eserler ve çeşitli kaynaklarda farklı bilgiler verilmişse onlar da değerlendirilecektir. Bu tezin birinci bölümünde kuruluşundan II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı Devleti’nde din-devlet ilişkileri, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda İslam’ın etkisi, Osmanlı Devleti’nde Devlet-Medrese-Tekke ilişkileri, Sultan II. Abdülhamid öncesi dini müesseler ve şeyhülislamlık makamının durumu incelenmiştir. İkinci bölümde; Sultan II. Abdülhamid’in yönetim anlayışı ve İslâm’a bakış açısı, Sultan II. Abdülhamid’in padişah olması ve yönetim anlayışı, Sultan II. Abdülhamid’in Din ve İslam Birliği anlayışı, Sultan II. Abdülhamid döneminde tarikatların hal-ü ahvâline yer verilmiştir. Üçüncü Bölümde; Sultan II. Abdülhamid’in dinî gruplar ve liderlerle ilişkileri üzerinde durulmuştur. Tezin bu bölümü tezin adını da ihtiva eden “Sultan II. Abdülhamid ile Ulema ilişkileri”nin icmâli olarak işlendiği bölümdür. Bu dönemde tesir icra eden başlıca ulemâ ayrı başlıklar altında incelenmiş ve Sultan II. Abdülhamid ile müsbet veya menfi istikamette seyreden hukukları üzerinde durularak veriler üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır. Tezde genel olarak adı geçen ulema ve meşâyıhın Sultan II. Abdülhamid’e ve II. Meşrutiyet’e bakış açıları ve bunun sonuçları incelenmeye ve verilmeye çalışılmıştır. 2 Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın amacı Sultan Hamid’in istihdam ettiği İslam ulemasının başlıca kimler olduğunu, onların hangi İslami saiklerle merkezi yönetimi savunduklarını, hangi fikri saikle meşrutiyete karşı çıktıklarını, İttihat ve Terakki’nin çatısı altında istibdata karşı hürriyet mücadelesi veren ve meşrutiyet ile yönetilmek isteyen İslam ulemasının da hangi fikri gerekçelerle merkezi yönetime karşı çıktıklarını ve meşrutiyet ile yönetilmek istediklerini kaynakları temel alınarak mukayeseli bir şekilde ele almaktır. Ayrıca bu araştırmanın amacı, II. Abdülhamid dönemindeki ulemanın yerini, önemini ve tesirlerini kaynaklar üzerinden okuyabilmek, hakkında birçok görüş beyan edilen bu alan hakkında kaynaklar üzerinden bir değerlendirme anlayışı ortaya koymaya çalışmaktır. Tezin bütün bölümlerinde kaynaklar üzerinden hareket edilmeye çalışılmış, bu dönemle ilgili muğlak kanaatlerin cevabı, malumat toplama, tahlil ve tahkik etme yöntemleriyle aranmıştır. Halen bu başlıklar üzerine tafsilatlı çalışmaların yapılmamış olması, farklı bakış açılarıyla konunun ele alınmış olması konunun yeniden derlenmesi ve değerlendirilmesi ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Bu çalışmadaki amacımız, üzerinde hâlâ çok tartışılan bir dönemde, farklı bakış açılarının ve tartışmaların olduğu bir zamanda elimizden geldiği kadar tarafsız bir kaynak tahlili ile Sultan II. Abdülhamid’in dini gruplarla ilişkilerini ele almaktır. Araştırmanın Önemi Sultan II. Abdülhamid dönemi ve bu dönemin ulemasının bakış açısı bu şekilde derli toplu bir biçimde ele alınmamış olduğundan karışık bir şekilde hep gündeme gelmektedir. Bu çalışmada Ali Haydar Efendi’den Afğani’ye Erbilli Es'at Efendi’den Nursi’ye kadar saraya yakın ulemanın sadakat muhalif olan ulemanın muhalefet serüveni tafsilatlı ve ilmi bir şekilde çalışılmıştır. Ayrıca, Sultan II. Abdülhamid döneminde hangi âlimin hangi safta nasıl durduğunun ciddi bir veri zemininde teşhis, tetkik ve analizi yapılmıştır. Bu çalışmanın konu ile ilgili yapılan diğer çalışmalardan seçilebilmesinin nedeni ulemanın bu dönemde ne derece etkisinin olduğunun ciddi verilerle kavranması itibariyle özgün bir çalışma olmasıdır. 3 Araştırmanın Yöntemi Çalışma konusuyla ilgili tespit edilen arşiv belgeleri, resmi ve süreli yayınlar, hatırat ve biyografiler, telif ve tetkik eserler temin edilmiştir. Bu çalışmamızın ilk temel kaynağı mezkur ulemânın bibliyografya taramalarıdır. Bu zevat hakkında yapılmış tezler, telifat, makaleler, adı geçen zevatın eserleri, yakın ve uzak halkadan hatıratlar, arşivlerde yapılan taramalar ve bu zevatın maddi ve manevi ahfadlarının nakillerini ihtiva eden eserler, gazetelere verdikleri mülakatlar belirlendi. Belirlenen bütün çalışmalar ayrı başlıklar altında işlenerek âlimler üzerinden başlıklar altında tasnif edildi. Sultan II. Abdülhamid ile irtibatı olan ulemanın yetiştikleri kültürel ortam ve hayatları muhtasar bir şekilde işlendikten sonra Sultan II. Abdülhamid hakkındaki görüşleri, hukukları ve düşünce dünyalarına yoğunlaşılmıştır. Tezin bütün bölümlerinde ilgili kaynaklardan istifade edildi. Daha sonra bu zevatın görüşlerinin II. Abdülhamid dönemi ve II. Meşrûtiyet sonrasındaki izleri takip edildi ve etkileri tespit edilmeye çalışıldı. Çalışma konusuyla ilgili tespit edilen arşiv belgeleri, resmi ve süreli yayınlar, hatırat ve biyografiler, telif ve tedkik eserler temin edilmiştir. Bunlar tarih bilimine has yöntemlerle tasnif edilerek tahlil edilmiş, sonra da yazım aşamasına geçilerek çalışma tamamlanmıştır. 4 BÖLÜM 1: II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNE KADAR OSMANLI DEVLETİ’NDE DİN VE DEVLET İLİŞKİSİ 1.1. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda İslam’ın Etkisi Osmanlı Devleti’nin İslam âlemini de içine alan cihanşümûl yönetim şeklini tam anlamı ile anlamak için onun geçmişten kaynaklanan kök salmış temel müessislerine vâkıf olmak gerekir. Osmanlı’nın yükseliş ve dağılma dönemindeki devlet-ulema ilişkilerini, ulema ve meşâyıh zümrelerinin kuruluş dönemindeki fonksiyonlarını ve yerini çok yönlü bir şekilde tahlîl etmek gerekir.1 Tarihte her devletin kuruluşunda müessir olan hadiseler, müesseseler ve zümreler olmuştur. Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda tesir icra eden en müessir müesseseler ordu, medrese ve tekke olmuştur. Kuruluş yıllarında bu üç müessese aynı gaye istikametinde çalıştılar. Seyfiyye, kalemiyye ve ilmiyye devletin terakkisine hizmet ederek vazifelerini ifa etmeye çalışmışlardır. 2 Osmanlı Devleti’nin bidayetinden nihayetine kadar olan süreçte ulema ve meşâyıha çok önem verilmiş, buna bağlı olarak bu devletin maddi ve manevi yapılanmasında hem ulema hem de meşâyıh zümrelerinin fevkalade tesiri olmuştur. Osmanlı Devleti Selçukluların bakiyesi olan topraklar üzerinde kurulduğundan onların İslam’ı yorumlama şekilleri de Selçuklulardan kendilerine tevarüs eden sufî bir ilmî anlayış üzerine ikâme edilmişti. Geleneksel İslam dünyasında ulema sınıfının iktidarla ilişkileri incelendiğinde, özellikle ulema ve meşâyıh zümreleri, iktidarın veya iktidar gücünün meşrulaştırıcı bir vesilesi olmuşlardır. Osmanlılar da bütün bu faydalarına dayanarak tekke düşüncesini sistemleştirerek müesseseleştirmiş bu yolla da bu anlayışı çeşitli teşkilatlarla cemiyete aktarmışlardır.3 Osman Bey’in zevcesi olan Malhatun’un babası olan Şeyh Edebâli de Taceddin elKürdî’nin damadıydı. Taceddin el-Kürdî, meşhur Metâli’nin müellifi Kadı Siracuddin el-Urmevî’nin talebesi olup, İznik Süleyman Paşa Medresesi’nde müderristi.4 Bu gibi rivayetlere mebni olarak Osmanoğulları hem Seyyid hem de Kürt bir aileye damat 1 Barış Akagündüz, Osmanlı Ulemasının Devlet Hayatı Üzerindeki Etkileri (1451-1512), Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Eğitimi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2008, s. 1. 2 Emin Işık, Devleti Kuran İrade, Hareket Yay., İstanbul, 1971, s. 9, 11; Cahit Baltacı, İslam Medeniyeti Tarihi, Marmara Üniverstesi İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul 2007, 2. Baskı, s. 297. 3 Câhid Baltacı, “Osmanlı’da Tekkeler”, İslam Medeniyeti Mecmuası, Cilt: V, sayı: 4 Ekim 1982, s. 29. 4 Taşöprizâde, Eş-Şekâik en-numaniyye, Neşreden: A. Suphi Fırat, İstanbul, 1985, s. 7-9. 5 olmuştu. 1886 vefat tarihli Hicaz müftülerinden Ahmed Dahlan Efendi de Sincârî ve Behcetullah Efendi’yi mehaz alarak Osmanlı hanedânının cedd-i emcedinin Hz. Osman (r.a.) olduğunu, Moğolların zulmünden kaçarken Kayı Aşireti'ne katıldıklarını ve daha sonra bu aşiretin başına geçtiklerini belirtir.5 Hammer, Osmanlı tarihi hakkında yaptığı araştırmalar neticesinde Osman Bey’i Hz. Peygamber’den sonra idareci olarak İslam dünyasının başına geçen 3. Halife Hz. Osman’a benzetmiştir. 6 Osmanlıların ilk önderleri olan Orhan ve Murad gibi sultanlar da, iyi bir asker ve yönetici oldukları kadar inanmış bir Müslümandılar. Bu itibarla onlar için ilk Müslüman önderleri olan dört halifenin saf hevesiyle doluydular denilebir. 7 Hilafetin Osmanlı Hanedanı’na geçmesinden sonra İslam’a hizmet konusunda daha çok çalışan Osmanlı Devleti, bu makamı kendisi için bir hareket noktası saymış ve her devirde bundan istifade etmiştir. Arnold Toynbee ve Bernand Lewis gibi meşhur müsteşriklerin iddialarına göre ise hilafet Osmanlı’ya geçerken bir merasim yapılmamış veya delil olan sağlam bir vakaya rastlanmamış, tarihçiler böyle bir rivayette bulunmamışlardır. Müsteşriklerin iddia ettiği gibi Osmanlılar halife olduklarını devletin son zamanlarında yâni Sultan Abdülhamid’in ittihad-ı İslam politikasıyla hatırlamamışlardır. Bunun en kuvvetli delillerinden bir tanesi meşhur Osmanlı Sadrazamı ve Müverrih Lütfi Paşa’nın (1488-1563) 1554’te yazmış olduğu “Halası’lÜmme” risalesidir. Lütfi Paşa söz konusu risalesini “Osmanlının Kureyş soyundan olmadığından dolayı hilafetlerinin meşruiyetinin nasıl olacağı konusunu” izah için kaleme almıştır. Osmanlı Devleti’nin yöneticilerinin hakiki birer halife olduğunu İslami eserlere dayanarak açıklamıştır.8 Sultanlarda kendilerinin semavi bir mesajın taşıyıcısı olduklarına itikat ediyorlardı. Bu inançlarından dolayı birçok önemli müesseselerine hep “hümâyûn” sıfatını vermişlerdir. Osmanlı saltanatının uzun yıllar icra merkezi olan Topkapı Sarayı’nın ilk kapısının adı Bâb-ı Hümâyûn’dur, ikincisi Babü’s-Selâm, üçüncüsü Babü’s-Sa’âde’dir. Osmanlılar bu anlayışla ordulara “Ordu-yı Hümâyûn” (Semavi ordu, semavi mesajın taşıyıcısı ordu), Padişah fermanlarına “Hatt-ı Hümâyûn”, 5 Ahmed b. Zeynî ed-Dahlan, Ed-Devletü’l Osmaniyye mine’l furuhati’l-İslamiyye, Kahire 1888, s. 109- 110. 6 Ziya Kazıcı, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Şeyh Edebâli Hazretleri'nin Rolü ve Mehmed Zahid Kotku (KS), Seha Neşriyat, İstanbul 1996, s. 25. 7 Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, İmge Kitabevi, 29. Baskı, Ankara 2015, s. 59-60. 8 Hasan Gümüşoğlu, İslam’da İmâmet ve Hilâfet, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2011, 2.Baskı, s. 285-286. 6 Padişah mührüne “Mühr-i Hümâyûn”, Padişahın donanmasına da “Donanma-yı Hümâyûn”adını vermişlerdir.”9 Tâhir Paşazade İbrahim Bey, Osmanoğullarının İslam tarihinde nasıl bir yekûnu teşkil ettikleri kanaatini İslamiyet’e en ziyade Osmanoğullarının hizmet ettiğini ifade ederek beyan eder: 10 Harb-i Umûmî zamanında telif edilen bir eserde; “Hükümet-i seniyye, vaziyyet-i târihiyyesi itibariyle himâye-i samedâniyye’ye mevdûdur. Devlet-i Osmâniyye bizzat Hazret-i Peygamberin te’sis buyurdukları bir hükümettir.”11 denilmektedir. Bu itikat Devlet-i Âliyye’ye bağlı ulema ve meşâyıh zümreleri tarafından Osmanlı’nın yıkılışına hatta yıkıldıktan sonra dahi devam ettirilmiştir. Osmanlı Sultanları Hicaz bölgesini “Kutsal Topraklar” olarak itikat etmiş ve kendilerini oranın hizmetkârı kabul etmişlerdir. Eyüp Sabri Paşa, Türkler’in Harameyn’e olan bağlılık ve hizmetlerini anlatan Mir’atü’l-Harameyn adlı üç ciltlik bir eser yazmıştır.12 Sultan Abdülmecid Mescid-i Nebevi’ye Sultan Kayıtbay’dan beri yapılmamış bir hizmeti deruhte ederek ciddi bir inşa seferberliğine girişmiştir.13 Son devir Osmanlı hakanlarından Sultan Abdülaziz’in Resulullah (s.a.v)’in kabr-i saâdeti başında okunulması üzere yazdığı mektubundan bu ailenin son zamanlara kadar kutsal topraklara ne derece önem verdiği anlaşılmaktadır.14 Bütün bu bilgilerden de anlaşılacağı üzere Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren özellikle Hilafet makamının kendi bünyesine intikalinden sonra İslam dinine bağlılığa büyük değer vermiştir. Osmanlılar zahirî ve batınî olan bu müesseselerden istifade etmekle beraber bu iki müesseseyi daimi bir surette şeriat ve siyaset açısından kontrol altında tutmuşlardır. 9 Kazıcı, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Şeyh Edebâli Hazretleri'nin Rolü ve Mehmed Zahid Kotku (KS), s. 8. 10 İkaz Gazetesi, 15 Nisan 1920, No: 204. “K. Nuri imzalı haberden naklen Kemal Ünal İbrahim Demirtay’a Aid Hatıralar”, Ün Dergisi, Isparta, 1939, c. 5, sh. 62. 11 Hüseyin Nesimî Girîdî, Sahib-i Zuhur, İstanbul 1332, s. 204 vd. 12 Mustafa Sabri Küçükaşçı, Mekke-Medine Tarihi, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007, 1. Baskı, s. 32. 13 Suraiya Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar, Çeviren: Gül Çağalı Güven, Türkiye Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995, s. 29. 14 Kadir Mısıroğlu, Bir Mazlum Padişah Sultan Abdülaziz, Sebil Yayınevi, İstanbul 2016, s. 43-49. 7 1.2. Osmanlı Devleti’nde Devlet-Medrese-Tekke İlişkileri Tarikat ve tekkelerin cemiyet bünyesini ikame eden bir toplum içerisinde, Anadolu Selçuklu Devleti, siyasi ve kültürel bakımdan olduğu kadar medeniyet açısından da en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 15 Osmanlı Devleti, Selçukluların bakiyesi topraklarda kurulduğundan, onların İslam’ı yorumlama şekilleri de sufi bir menhec üzerine ikame edilmişti. Osmanoğulları bidayetlerinden itibaren ilim aşkı ile mücehhez, cihat sevdası ile de kılıca sevdalı bir nesep idi. Tuğrul Bey de Selçuklu Devleti’ni kurarken âlim ve mutasavvıflara çok hürmet göstermiş ve hâkimiyetini manevi kuvvetler ile takviye etmiştir. “O, Hemedan’a girişinde şehrin iki büyük şeyhi Baba Tahir ve Baba Ca’fer’i görünce atından inip ellerini öptü. Sultan kendisine bir emrin var mı diye sorunca, Şeyh “Allah adalet ve iyiliği emreder” ayetini okudu. Böylece Tuğrul Bey adalet yolunda yürüyeceğini söylüyor ve büyük devlet adamı vasıfları ile adamları ve halkın gönüllerinde hakimiyetini kuruyordu.”16 Selçuklular nasıl tasavvufun ve tarikat liderliğinin geniş kitleler üzerindeki etkisini görerek sufileri koruyup gözetmişlerse17 Osmanlılar da Selçuklulardan kendilerine intikal eden topraklarda bu anlayışı devam ettirmiş sufileri koruyup gözetmişlerdir. Osman Gazi dönemin sufiye taifesinin büyüklerinden Vefâiyye Tarikati Mürşidi Şeyh Edebâlî’nin rüyasını tabir ederken cihangir bir devlet kuracağı müjdesini alması üzerine âlem-şümul bir cihan imparatorluğunun banisi olduğuna inanmıştır. Osmanlı Döneminin bidayetinden nihayetine kadar olan İslam’a intisap sonrası vetirede ulemâ ve meşâyıha çok ehemmiyet verilmiş buna mebni olarak da bu devletin maddi ve manevi yapılanmasında ulema ve meşâyıh zümrelerinin fevkalade tesiri olmuştur. Osmanlı Devleti Selçukluların bakiyesi topraklarda kurulduğundan onların İslam’ı yorumlama şekilleri de sufi bir menhec üzerine ikame edilmişti. Bu meyanda Osman Gazi’den itibaren saltanat vazifesini ihraz eden bütün Osmanlı padişahları meşâyıh ile sıkı bir yakınlık içerisinde olmuş; onların dualarını almışlardır.18 Osman Gazi beyliğini kurarken istifade ettiği zatların başında ‘Şeyh Edebâlî, Dursun Fakih, Hattab elKarâmânî, Muhlis Baba, Aşık Paşa, Elvan Çelebi ve Şeyh Hasanʼ gibi zevat 15 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke- Münasebetleri, Seha Neşriyat, Ankara, 1989, 3. Baskı, s. 5. 16 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2008, s. 108. 17 Hüseyin Emin, Tarih’ül Irak Fil-Asrı’s-Selçuki, Bağdat, 1965, s. 281. 18 Osman Turan, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, İstanbul, 1969, s. 300. 8 gelmektedir. “Osmanlı Devleti'nin üzerine oturacağı manevi ve fikri usûl, dörd sufi, iki fakih, bir tane de sufi fakih vasfıyla temerküz etmiş yedi kişiden oluşmuştur.” 19 Osmanlı Devleti’nin kuruluşunu asli kaynaklar çerçevesinde ele alan Fuad Köprülü, “Selçuklulardan Osmanoğullarına kadar Anadolu’daki İslamlaşma manevi muhitindeki fikri cereyanların tasavvufi bir renk aldığını”20 ifade etmektedir. Jean-Paul Roux da “Türklerin Tarihi” adlı eserinde Türk-İslam anlayışındaki tasavvufi etkinin müessiriyetinden bahseder.21 Tarikat erbabının hem zahir ilimlerine vâkıf bir âlim hemde irfanî bir boyutlarının olması sultanlar nezdinde onlara ayrı bir itibar sağlamış, hepsi bir Şeyh Efendi’nin sohbet halkasına devam etmiştir. Tarikat silsilesi Şeyh Akşemseddin’e dayanan Aziz Mahmud Hüdayî Efendi de uzun yaşaması hasebiyle sekiz Osmanlı Padişahı onun vaaz u nasihatinde bulunmuştur. Şeyh Eşrefoğlu Rûmî, Bursa’da Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’nde müderris olan Alaaddin Ali Efendi’ye Danişmend olmuş, Somuncu Baba Osmanlı Sultanlarına Şeyhlik edecek olan Hacı Bayram Velî’yi yetiştirmiş,22onun yetiştirdiği Akşemseddin de Fatih Sultan Mehmed’e mürşit olmuştur. 23 Osmanlı’nın ilim teşkilatının ilklerinden kabul edilen Orhan Bey döneminde İznik’te açılan Molla Dâvudu’l-Kayseri Medresesi üzerinden Osmanlı’nın nasıl bir İslami menhec üzere ikame edildiğini düşünecek olursak Köprülü’nün analizinin ne kadar isabetli olduğu anlaşılmış oluruz. Zira Molla Dâvudu’l-Kayseri, dinî ilimler, mantık ve matematik gibi akli ilimlerde de yetişmiş bir âlimdir. Molla Dâvudu’l-Kayseri’nin kendisinde zahir ve batın ilimleri birleştiren iki yönlü ilmi kişiliği ve bu kişiliğiyle Osmanlı eğitim-öğretim hayatını başlatması Osmanlı siyasi ve ilim anlayışına ve geleneğine damgasını vurmuştur. Bilindiği gibi baştan sona bütün Osmanlı siyasi ve ilim geleneği zahir ulema ile batın ulema, medrese ile tekke dengelemesi üzerine kuruludur.24 Bütün bunlara bağlı olarak Osmanlı’da ehl-i sünnet mabeynindeki tekke ve 19 Kazıcı, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Şeyh Edebâli Hazretleri'nin Rolü ve Mehmed Zahid Kotku (KS), s. 84. 20 Fuat Köprülü, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Akçağ Yayınları, 4. Baskı, Ankara 2006, s. 112. 21 Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi, Çevirenler: Prof. Dr. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007, 3. Basım, s.190-192. 22 Resul Kesenceli, Veliler ve Hükümdarlar, Nasihat Yayınları, Ankara 2013, s.128. 23Mustafa Özdamar, Eşrofoğlu Abdullah Rumi, Kırk Kandil Yayınları, İstanbul 2002, s. 7-11. 24 Mehmet Bayrakdar, “Davudu'l-Kayseri'nin İslam Düşüncesine Katkısı”, Uluslararası İznik Sempozyumu 2005, s.1. 9 medrese tedrisatı ya iç içe ya da birbirine saygılı bir surette devam etmiştir. Genel Osmanlı tarihi içerisinde tekkelerde örf haline gelmiş bazı kuralları sorgulayan Kadızadeler dahi tasavvufi bir söylemle reddiyelerini yapmışlardır. Bu müteşerrî’ akımın en maruflarından “Tarîkat-ı Muhammediye” müellifi İmâm-ı Birgivî Halvetî Tarikatine, Keşfü’z-Zünûn müellifi Kâtip Çelebi de Sühreverdi Tarikatine mensuptur. Daha sonraları Osmanlı Sultanları İslam dünyasındaki büyük âlimleri bu medreselerde ders vermek için davet etmişlerdir. Mesela Ali Kuşçu, İstanbul’a davet edilmiş, o günün şartları içerisinde günde 200 akçe gibi yüksek bir ücretle Ayasofya Medresesi’ne müderris tayin edilmişti. 25 Fatih Sultan Mehmed, akli ve nakli ilim dallarında vukufiyet sahibi olan ulema zümrelerini İstanbul’da toplayarak, onların ihtisas sahibi oldukları ilim dallarını gelecek nesillere aktarmaları için birçok medrese açmıştır. Onun bu gayretiyle bu medreselerden birçok ilim dallarında ihtisas sahibi bir zümre yetişmiştir. İlm-i Fıkıh’da Molla Hüsrev Efendi, ilm-i tefsirde Molla Gürânî, Molla Yegan, ilm-i cebir’de Ali Kusçu, ilm-i kelam’da Hocazade Efendi gibi âlimler bu jenerasyonda yetişen zevattan sadece birkaçıdır.26 Osmanlı Sultanları, Hindistan’tan Buhara’ya, Bağdat’tan Şam’a, Hicaz’dan Mağrip ülkelerine kadar geniş bir coğrafyada yetişen ulema zümrelerini İstanbul’a davet ederek bir imparatorluğa yakışan ilmi ve manevi zenginlikleri biraraya toplamıştır. Bu fikri zenginliğin en bariz misali Edirne ve Bursa’daki camilerin dört köşesindeki dört ayrı mihraptır. O dönemde bu dört mihrap dört mezhebi temsil ediyor, dört mihrapta dört mezhebin fıkhı üzerine tedrisat yapılıyordu. Fıkıh alanındaki ehl-i sünnet mezheplerini ihtiva eden bu fikri zenginlik tasavvuf noktasında da temerküz etmiştir. Mağrip ülkelerinden Şâzeliyye, Ticâniyye; Mısır’dan Sa’diyye; Semerkand taraflarından Nakşibendiyye, Çeştiyye, Kübreviyye; Bağdat ve Şam taraflarından Rufâiyye ve Kâdiriyye; Konya’da Mevleviyye; Hindistan’dan Müceddidiyye ve daha sonraları Kuzey Irak taraflarından gelen Hâlidiyye’nin Osmanlı’da izzet ve itibar görüp yayılmasıyla tasavvuf mektepleri de bu topraklarda zenginlik arzetmiştir. Osmanlı tasavvuf geleneğinin membaları olan Kâdiriyye, Rufâîyye ve Sa’diye Tarikatları Arap kültür sahasından Anadolu topraklarına gelmiştir. Kâdiriyye XV. 25 Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, Hazırlayan: Şaban Döğen, İstanbul 1984, s. 33. 26 Yılmaz Fidan, “Osmanlıda Ulema ve Şeyhülisman Ebüssuûd Efendi”, Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu 08-10 Mayıs 2014 Bildiriler Kitabı, 2014, s. 585. 10 yüzyılda Eşrefoğlu Rûmî’nin irşadı ile Anadolu’da ki tesir sahalarını genişletirken, İstanbul’da intişar etmesi XVII. yüzyılda olmuştur. Rufâî tariki ise XVII. yüzyılda Şeyh Mehmed Hadîdî Efendi’nin tavassutu ve gayretleriyle payitahtta nüfuzunu arttırmıştır. 27 Sa’dilik XVIII. Yüzyıl’da İstanbul’a getirilmiştir.28 Şâzeliyye Tarikatinin İstanbul’da ençok nüfuz sahibi olduğu devir ise XVIII. yüzyılda Sultan Hamid’in bu tekkeye intisap ettiği dönem olmuştur. Bu tarikat ve mezheplerin ortak özellikleri ehl-i sünnet akidesi üzerine bina edilmiş olmaları ve dışarıdan gelen harici cereyanlara (şia gibi) kapalı olmalarıydı. Bu hususta esneklik veya gevşeme gösteren kurumlar ulema ve meşâyıhın da birliktelik ve destekleri ile devlet müdahalesi yapılarak devlet bünyesinde tesir sahaları kırılmıştır. Tekkeler lonca ve esnaf birliklerini tehyic eden temel saik olmaları hasebiyle zanaatkârlar ve tüccar sınıflarının dinî olduğu kadar mesleki ve toplumsal hayatında da tesir sahibi idiler. Osmanlı tarihi boyunca tekkeler hem bir dinî merkez hem mektep; hem yetimhâne hem de dârul-aceze gibi bir yardımlaşma merkezi olmuştur. Tekkeler bu itibarla yetim, öksüz ve sefil kalmışın dara düştüğünde müracaat ettiği bir sığınak vazifesini ihraz etmişlerdir. Tekkeler bütün bu yönleriyle siyasi, içtimai ve iktisadi ahlakın, birlik ve beraberlik ruhunun işlendiği bir merkez olmuştur.29 Osmanlılar bu gücü kontrol altına alarak istifade yoluna gitmiş, ehl-i sünnet istikametindeki bu meşreplerin hepsine istihdam sahaları açmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun mezhep ve meşrep noktasındaki tavrı bu mezhep ve meşreplerin etki sahalarının olduğu bölgelerle irtibatı arttırmasına tesir sahasının oralara kadar genişlemesine sebebiyet vermiştir. Mesela, Orta Asya ve Hindistan ile kültürel ilişkileri kuran zümre Nakşibendiye dervişleri olmuştur. Gene Kâdiriyye, Rufâiyye, Sa’diyye, Bedeviyye ve Şâzeliyye Tarikatleri de İstanbul ile Arap coğrafyası arasındaki kültürel irtibatı sağlamışlardır.30 İmparatorluğun öğreti anlayışındaki taaddüdât dört kıtada cari olan meşreplerle bütünleşmesini kolaylaştırmıştır. 27 Ekrem Işın, “Rufâilik”, DİA, VI, s. 325- 330. 28 Ekrem Işın, “Sa’dilik”, DİA, VI, s. 391- 394. 29 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Neşriyat, Cilt I, İstanbul, 1977, s. 192. 30 Ekrem Işın, “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, Yeni Türkiye 701. Osmanlı Özel Sayısı II, MartNisan 2000, sy.: 32, s. 502 11 Osmanlı, dâhilde ve hariçte geniş halk kitlelerinin bağlı bulundukları mezkur meşrep ve mezhepler ile imtizaç ederek siyasi gayelerini de bu birimlerle zirveden tabana kadar en geniş halk kitlelerine kabul ettiyordu. Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminden son dönemine kadar tekâya ve medrese devlete bağlı iki birim olarak işlevlerini devam ettirmiştir. Sivil ve askeri hayatın istediği idarecileri yetiştirmiştir.31 Bununla birlikte bazı marjinal tekke ve medreseler dış cereyanlara çanaklık etmiş, ihtilallerde üs olarak kullanılmışlardır. Devlet, ulema ve meşâyıhın da desteğiyle zamanı geldiğinde müdahele ederek bunları bertaraf etmiştir. Bütün bunlarla beraber tekke ve medreseler tarih sahnesinde tedrici bir gelişme sürecinde seyirlerini devam ettirmişlerdir. XVI. yüzyıldan itibaren İstanbul başta olmak üzere Osmanlı idaresine bağlı bir şekilde tedrisatını devam ettiren merkezi medreseler kendi usullerini bina etmiş özgün bir klasik ilim geleneği oluşturmuşlardır. Müderrisler ile talebe-i ulûmun münasebetleri, tedrisatta okutulan sıra kitapları, medreselerin seviyeye göre sınıflandırılması, ihtisas medreselerinin kurulması, kadılıkların derecelendirilmesi, müderrislikten kadılık makamına intikal ve buna benzer birçok konuda kendine özgün bir gelenek vücuda gelmiştir. Daha sonraları bu usule bağlı olanlar gelenekçi diye adlandırılmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan tedenni dönemine kadar yönetim için gerekli mütehassısları yetiştirerek mühim bir vazifeyi deruhte etmişlerdir. Devlet birimleri bu usulle kendi varlıklarını muhafaza ve devam ettirmeye muvaffak olmuştur.32 Medreseler, Meşihat ve Müftiyyü’l-Enam gibi mevkiler Ebussuûd Efendi’nin meşihatının hitamı dönemine kadar konumlarını, ehemmiyetlerini ve ağırlıklarını muhafaza etmiştir. Bu makamları ilim ve faziletle mümtaz olanlar ihraz ederlerdi. Bu makamlar sahip oldukları meziyetler ve üstün değerleri muhafaza ettikçe, devlet ricali ve halktaki etki ve tesirlerini devam ettirmiştir. Onların bu manada vazifelerini devam ettirdikleri devir Türkler’in ulemanın teşvik ve tesiriyle dinî bir terbiye altında meydanlarda gaza ettikleri bir devir olmuştur. 33 Osmanlı’da ilmi tedrisatta bulunan 31 Celâl Antel, “Tanzîmât Maarifi”, Tanzîmât I, Yüzüncü Yıldönümü Münasebetiyle, İstanbul, 1940, s. 441. 32 Antel, “Tanzîmât Maarifi”, s. 441. 33 A. Refik Altınay, Osmanlı Devrinde Hoca Nüfûzu, Hilmi Kitabevi, 1933, s. 6. 12 medreseler liyakat, eğitimde yeterlilik, yönetime sadakat ve hizmet gibi ulvî değerleri muhafaza ettikleri müddetçe ülkede terakkiye hizmet etmişlerdir.34 Yükselme devrinin nihayete ermesiyle birlikte devletin her sathında başlayan dağılma, medresede de kendini göstermiş, ulema mabeyninde de bir bozulma devri yaşanmıştır. Bununla birlikte bu dönemde de devlet erkânının takdirine mazhar olmuş ilim ve marifet alanında güzide şahsiyetler yetişmiş, tasavvuf mabeyninde de halkta infiale sebep olan mürşitler eksik olmamış ancak umumi efkâra son vermeye güçleri yetmemiştir. Bu menhecle devam ederek asli vazifesine uygun tarikatlar ve medreseler varlığını devam ettirmiştir.35 Bu itibarla halk arasında icra ettikleri fevkalade tesir iktizasınca mevkilerini muhafaza etmişlerdir. Tarih dönemlerini değerlendiren zevatça,“III. Murad devri, bozulmanın başlangıcı olarak kabul edilmiştir.”36 Osmanlı gibi tekke, medrese ve kılıç üzerine ikame edilmiş bir memlekette ahlakın bozulmasının mümessili tekkeler, halkta akidenin bozulmasının müsebbibi medreseler, gaza meydanlarında mağlubiyetin sebebi de ordudaki bozulma ve iğfaller neden olarak görülmüştür. Tanzimat Dönemi’nde, yol gösterici ve yön verici ihtiyacı ayyuka çıkmış ve bu boşluğu ilmi alanda dolduracak etkili ulemanın noksanlığı Batıya yönelinmesine sebebiyet vermiştir. Batıya yönelme ile devam eden ulema zümresine rağbetteki bu düşüş, “velî-nimetlerine kul, devlet ricaline zebun” ulema yedinde eski ağırlığını kaybetmiştir. 37 Ulema ve meşâyıhtan kemalat sahibi zatlar bu umumi bozulmaya karşı mücadele vermişlerdir. Bunlardan Şeyh Emir Efendi bir vaazında “Ekâbir rüşvet alır, müstehıkk-ı lânet olur. Menâsıb-ı Devlet nâ-ehle virülür, mezâlim ile âlem doldu. Ulemâmız dünya içün a’da-yı din kapusuna varurlar” diyerek içinde bulundukları dönemin fenalığına karşı uyarılarda bulunmuştur. 38 Tarih boyunca büyük devletlerde kemiyetin ziyadeleşmesi keyfiyetin tedenni etmesine sebebiyet vermiştir. Osmanlı’daki tekkelerde ve ilmiye çevrelerinde bozulmanın başgöstermeye başladığı devreler diğer devlet dairelerinde de bozulmaların gözlendiği devrelerle paralellik göstermektedir. 34 M. Şemseddin Günaltay, Zulmetten Nura, Haz. Musa Alak, Furkan Yay., İstanbul, 1966, s. 163- 164. 35 Hüseyin Aydın, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 20. 36 Günaltay, Zulmetten Nura, s. 163- 164. 37 Süleyman Uludağ, “İctimai ve Dînî Açıdan Taklîd Meselesi II”, Fikir ve Sanatta Hareket, sayı VIII (Ekim1979 VII. Devre), II, s. 9. 38 Ahmet Refik Altınay, Kabakçı Mustafa, Matbaa-i Hayriye, 1331/1912, s. 8. 13 Şeriat uleması devlet ricalini dinî kurallara uymaya teşvik ve davet ederken bu durum zamanla öylesine tersine dönmüştür ki, bu müşkülü düzeltmek için fermanlar yayınlayan sultanlar olmuştur. 39 Osmanlı Devleti, XVIII. ve XIX. yüzyıllarda medrese ve tekkeleri eski savletlerine kavuşturmak gayesiyle projeler üretmişlerdir. Medreseler konusunda bu meyanda yapılan en ciddi çalışma XX. yüzyılın başında Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi’nin riyâsetinde (1914-1916) yapılmıştır. Tecdidî bir anlayışla medreseleri ihya eden bu teşebbüs “Islah-ı Medâris Nizamnamesi” adı altında bir program haline getirilse de Birinci Dünya Savaşının çıkması ile bu nizamname yürürlüğe konulamamış ve neticede medreselerden ümit kesilerek Batılı tarzdaki mekteplere yönelinmiştir.” 40 1.3. Sultan II. Abdülhamid Öncesi Dini Müesseseler ve Şeyhülislamlık XIX. yüzyıl Osmanlı Devleti için siyasi açıdan çalkantılı bir dönemdir. Tekke ve medresenin halkın eğitim ve terbiyesinde ne derece tesir icra ettiğinin farkında olan II. Mahmud bu istikamette nâ-ehilleri tasfiye, ehilleri ise artırmak gayesiyle tekkeler üzerinde ciddi çalışmalar yapmış, yaptıkları ile adeta II. Abdülhamid’in yapacaklarının önünü açmıştır. II. Abdülhamid dedesi II. Mahmud’u birçok konuda kendine örnek almıştır. II. Mahmud hem dindar hem de ıslahatçı bir meşrebe sahipti. II. Mahmud’a maddi ve manevi açıdan giriştiği tecdid haraketlerinden dolayı “Gâvur Padişah” yakıştırması yapılmıştır.41 Sultan Mahmud, ihtilalle müdahele edilerek tahttan indirilen III. Selim’in yerine asilerle pazarlık yaparak dediklerini kabul etmek suretiyle tahta çıkmıştı. III. Selim döneminde ıslahatlar bir program dahilinde olmuştu.42 III. Selim siyaseti, tesirleri ve tedbirleriyle, II. Mahmud dönemine zemin hazırlamıştır. Bütün bu cihetleriyle II. Abdülhamid de dedesi II. Mahmud’a benzerlik arzetmekteydi. Sultan II. Abdülhamid de tahta Sultan Abdülaziz’i tahttan indiren ihtilalci kadro ile anlaşmak suretiyle çıkabilmiştir.43 39 Ahmed Lütfi, Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, Dersaadet, 1302/1884, V, s. 94. 40 Mehmet İpşirli, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İlmiye Mesleği ve Ulemâsı Hakkında Gözlemler”, Tanzîmât 150. Yıldönümü Uluslar Arası Sempozyum, Ankara, 1991, s. 215. 41 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, c. 6, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2008, s.69. 42 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, c. 2, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2008, s.130. 43 Halil İnalcık, Tanzîmât ve Bulgar Meselesi, Eren Yay. İstanbul, 1992, s. 2. 14 Sultan Aziz’i tahttan indiren ihtilalci kadro ulema mabeynindeki makam ve riyasete düşkün bazı zevatla işbirliği yapmışlardır. Bunların başında Şeyhülislam Hayrullah Efendi gelmektedir. Bu zat “Sultan Aziz’den 1861’de ikinci rütbeden mecidiye nişanı, 44 1862 yılında da birinci rütbeden bir kıta mecidiye nişanı aldı.” 45 Sultan Abdülaziz kendisinin kıraatini beğendiğinden Saray’ın birinci imamı olmuştu. 1863 senesinde Kazasker rütbesine46 yükseltildi. 1865 senesinde de İstanbul payesine mazhar oldu. Hüseyin Avni Paşa’nın Sultan Abdülaziz’den talebi üzere 40 yaşındayken şeyhülislam yapıldı. Abdülaziz, Hasan Hayrullah Efendi’nin kişiliğindeki karakter zaafiyetini en iyi bilenlerdendi, bu teklifi garipsedi ama Avni Paşa’yı kıramayarak kabul etti. Abdülaziz, 38 gün sonra onu bu görevden almış yerine hocası Hasan Fehmi’yi atamıştır. Bu zatın dini alana yapılacak her türlü reform ve sınırı aşma girişimlerine karşı son derece uyanık ve tepkili olduğu, gelenekçi bir zat olduğu bilinmektedir. Münif Efendi ile Tahsin Efendi’nin Cemaleddin Afgani’ye o dönemde verdirdikleri konferanslar da Hasan Fehmi Efendi’nin gözünden kaçmamış bütün bu reformist konferanslara engel olmuştur. Bu gibi gelenekçi tavırlarından dolayı Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi ile bir yere varamayacaklarını anlayan, gerçekleşecek darbeyi yönetecek heyetin reislerinden olan Mütercim Rüştü Paşa, Sultan Abdülaziz tarafından sadrazam yapılınca o da Avni Paşa gibi vazifeye gelir gelmez azlettiği Hayrullah Efendi’yi tekrar Şeyhülislam yapmasını talep etmişti. Kendinin azli ile Hasan Fehmi Efendi’nin şeyhülislam nasbedilmesi Hasan Hayrullah Efendi’nin Sultan’a karşı olan menfi tavrının şiddetlenmesine sebep oldu. Sultan Abdülaziz, Yılmaz Öztuna’ya göre, yine zaafiyet gösterip bu talebi kabul etmiştir. Ancak mabeyncilere: “Hayrullah Efendi’yi nasbeyledik. Allah vere bir halt etmese!” dediği rivayet edilmektedir. 47 Yılmaz Öztuna, “Hayrullah Efendi'nin ne mal olduğunu Efendisi iyi bilmektedir.” demektedir.48 Sultan Abdülaziz’in Başmabeyncisi Hafız Mehmed Bey ise bu hususta: “Midhad Paşa’nın hal fetvasını yazma işinden Hayrullah Efendi çok korktu ve bu işten vazgeçilmesini söyledi. Fakat biraz sonra Süleyman Paşa’nın yarı tehdit ısrarı üzerine fetvâyı vermeğe mecbur oldu.” demektedir.49 Hasan Hayrullah Efendi yazdığı hal fetvasında Sultan’ın: 44 BAO, A DVN. MKH. 34/26. 45 BOA, A. JMKT. MHM. 245 86. 46 BOA, Meşihat Arzları, nr. 1, s. 192, 17 Ekim 1862 (22 Rebiülahir 1279). 47 Yılmaz Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015, 16. Baskı, s. 33-35. 48 Mısıroğlu, Bir Mazlum Padişah Sultan Abdülaziz, s.163. 49 Hafız Mehmed Bey, Sultan Abdülaziz, Sebil Yayınevi, İstanbul 1995, 2. Baskı, s. 54. 15 “Şuurunu kaybetmiş ve siyasi işlerden habersiz olup devlet malını milletin tahammül edemeyeceği derecede şahsi masraflarına sarf etmiş, dini ve dünyevi işlerini karıştırarak ihlal etmiş, milletin mülkünü tahrip ettiğinden görevde kalması mülk ve millet hakkında zaralı olup halli gereklidir.”50 demiştir. Midhat Paşa’nın babasının arkadaşı olan Filibeli Kara Halil Efendi’nin de şeyhülislam olabilmek ümidiyle “hal’ emr-i hayrına çarşaf kadar fetva yazarım” diyecek kadar makam düşkünü bir ulemâ-i sû olduğu rivayet edilmektedir. 51 Sultan II. Abdülhamid tahta çıktığında Şeyhülislamlık makamında olan Hasan Hayrullah Efendi, Sultan Hamid döneminde 10 ay 26 gün (31 Ağustos 1876- 26 Temmuz 1877) vazife yapmıştır.52 Sultan Hamid kısa bir dönem kendisiyle çalışmak zorunda kalsada ilk fırsatta onu azlederek yerine kendisine çok sadık biri olan Şeyhülislam Cemaleddin Efendi’yi göreve getirmiştir. Sâbık Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi Sultan Hamid’in amcasının hal’ine karışanların cümlesinden intikam alacağını anladığından Yıldız Mahkemelerine giden süreci görmüş, başına gelecek olanları tahmin ettiğinden Sultan Abdülhamid’den Medine-i Münevvere’de mukim olmak için izin istemiş, Sultan Abdülhamid de ilk önce kendisine bu izni vermiş kısa bir müddet sonra da onu Taif’e sürgün ettirmiştir. 53 İlmiye zümrelerindeki bu gibi bozulmalar ile ulemanın itibarı da gittikçe kaybolmuştur. 54 50 BOA. Y.E.E., 21 28. 51 Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi, s. 81. 52 İbrahim Akkurt, Fetvanın Gücü, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014, s. 92. 53 Öztuna, Bir Darbenin Anatomisi, s. 358. 54 Lütfi, Tarih-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, s. 94. 16 BÖLÜM 2: SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN YÖNETİM ANLAYIŞI ve İSLAM’A BAKIŞ AÇISI 2.1. II. Abdülhamid’in Sultan Olması ve İdare Anlayışı Sultan Abdülhamid’in eşlerinden Behice Sultan, Padişahın üvey ve manevi annesi Rahime Perestü Valide Sultan’ın “Nakşibendi tarikatine mensub” olduğunu demektedir.55 Böyle bir annenin rahle-i tedrisinde yetişen Şehzade Abdülhamid annesinden manevi bir itikat, babası Sultan Abdülmecid Efendi’den Avrupai bir ıslahat bilinci ile yetişmiştir. Babası Sultan Abdülmecid “sükûti ve derviş” diye hitap ettiği oğlu Abdülhamid’e çok değer vermiş ve yetiştirilmesi ile hususi ilgilenmiştir. Abdülhamid’in dünyaya gelmesi nedeniyle yedi gün boyunca günde beş kez top atışları yaptırılması ve kandillerin yakılması için hatt-ı hümâyunda bulunmuştur.56 Şehzade Abdülhamid Efendi kendini birçok farklı yönde yetiştirmiş ve geliştirmişti. Farsça, Arapça ve şeriat tedrisi yanısıra Lambordi ve Guatelli’den batı musikisi dersleri; Gadret isimli bir Fransızdan da Fransızca dersleri almıştır.57 İleride kaynaklardan nakiller üzere rivayet edileceği üzere veliahtlığı döneminde Tunus mahallinden Şeyh Zafir El-Medeni’den Şâzeli menheci üzere tasavvuf dersi almıştır. II. Abdülhamid, başlangıçta monarşik değil meşruti bir yönetim anlayışı ile tahta çıkmıştır. 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta çıktığı dönemde Avrupa’da da bu manada bir fikri siyasi mücadele zemini vardı. Avrupa’da ki yöneticiler liberalizm tehdidi karşısında muhalif bir tutum izlemişlerdir. 58 Cevdet Paşa tarafından nakledildiği üzere gayrimüslim halk, “Bizim Padişahımız Abdülmecid idi. Bu (Sultan Aziz), müslümanların Padişahıdır. Biz kabul etmeyiz”59 diyerek Sultan Abdülaziz’in idaresine isyan hazırlığına girişmişlerdir. Bilahare serpilen ve gelişen bu Jön Türk cereyanı faaliyetlerini arttırarak Şehzade Murad ile ilgili muradlarını temin edebilmişlerdir. 60 Bu dönemde Sultan II. Abdülhamid meşruti bir 55 Ekrem Buğra Ekinci, Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi Behice Sultan’la Altı Ay, Timaş Yayınları, İstanbul 2017, s.133-134. 56 BOA, HAT, 1636/21. 57 Daha tafsilatlı bilgi için bkn: Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamid Zamanı ve Şahsiyeti, Ötüken Yayınları, İstanbul 2013, 3. Baskı, s.16. 58 Alev Alatlı, Batı’ya Yön Veren Metinler 4, Alfa Başvuru Yayınları, İstanbul 2014, s. 1453. 59 Cevdet Paşa, Tezakir, c. II, s. 148. 60 Gündüz, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, s.162-163. 17 idare için Sultan Abdülaziz’i hal etmiş bir zümre ile çalışmak zorunda kalmıştı. Sultan Abdülhamid bu ihtilalci kadroya meşrutiyet sözü vererek tahta çıkmıştı. Tarihçiler Sultan Abdülhamid’in meşrutiyet sözünü vermesinde samimi ya da siyasi olduğu hakkında ihtilaf etmişlerdir. Olayların gelişme tarzı bunun bir siyaset eseri olduğunu göstermektedir. Saltanat yolunda çeşitli çalışmalar yapan Veliaht Abdülhamid Efendi, önce eniştesi Mahmud Celaleddin Paşa’yı Yenikapı Mevlevihânesi Şeyhi Osman Efendi’ye göndermiştir ki bu zat Mithat Paşa’nın da şeyhidir. Bu yolla maksadı, Sultan Abdülaziz vakasında ihtilalcilerle birlikte hareket etmiş olan bu şeyhi kendi tarafına çekebilmekti. Bu görüşmenin müspet geçmesi üzerine onu Maslak Köşkü’ne çağırıp bizzat kendisi görüştü. Bir taraftanda da Maslak Köşkü’nde komşusu olan Mr. Tomson ve İngiliz Büyükelçisi Layard’la görüşmelere devam ediyordu. Daha sonra Musluoğlu Köşkü’nde Mithat Paşa da Veliaht Abdülhamid’i ziyaret etmişti. Veliaht Abdülhamid Efendi bu görüşmede Midhad Paşa’yı ikna etmeyi başardı. Midhad Paşa’nın Sultan Abdülaziz’in hal’ine karışmasının nedeni meşruti bir yönetim anlayışını benimsemesiydi. Veliaht Abdülhamid Efendi’ye meşrutiyet ilanı hakkındaki görüşü sorulduğunda II. Abdülhamid stratejik açıdan çok yönlü hamleleri ihtiva eden “zamanın ilcaatına göre tavır alacağı” cevabını vermiştir.61 Hüseyin Avni Paşa ise yönetimi kendi ellerine almayı arzu ediyordu. Midhad Paşa’nın meşruti idare için ideal bir sultan olarak kurguladığı Murad Efendi’nin hastalığı neşet edince62 uygun bir saltanat değişikliğinin de gene aynı maksadı hasıl edeceğine inanıyordu. Bütün devlet ricalinin toplandıkları bir toplantıda Mahmud Celaleddin Paşa: “Mücerred hükm ü kader olmak üzere Sultan Murad hazretleri ifâkât bulamayacak bir surette hastalandığından kendilerinin verâset-i meşrûaları hakkını yerine getirmek lazım geldi”63 demiştir. Veliaht Abdülhamid Efendi bu istikamette sözler veriyor ve meşruti idare hakkında “meşruti idarenin yaşanılan zamanın bir icabı olduğu, bunda artık bir zaruret hasıl olduğu, devlet yükünün ancak bu suretle paylaşılması gerektiği” gibi söylemlerle ısrarlı 61 Vahdettin Engin, Bir Devrin Son Sultanı II. Abdülhamid, Yeditepe Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2017, s. 25. 62 Osman Nuri, Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı, c.1, İstanbul, 1327, s. 91. 63 Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat, s. 169. 18 bir şekilde bu görüşünde samimi olduğunu ortaya koyuyordu. Bu durumu bazıları onun siyasi anlayışına, bazıları kurnazlığına, bazıları ise kudretine hamletmektedirler. Lakin ilk önce Serasker Hüseyin Avni Paşa daha sonra da Sadrazam Rüşdü Paşa bu işe şiddetle engel olmak istediler. Bu dönemde Namık Kemal gibi hararetli muharrirler Abdülhamid’in gelmiş geçmiş en hürriyetperver sultan olacağını söylemiştir. 64 Ahmed Muhtar Paşa da hatırat olarak kaleme aldığı eserinde şu nakli yapmaktadır: “Midhad Paşa ile sonraları Girit’te birleşip konuştuğumda dedi ki: Şu Mehmed Rüşdü Paşa ne zeki ve tilki bir heriftir. Topkapı Sarayı’nda kubbealtında Sultan Hamid’e biatımızın ardından padişah ikimizi de içeri aldı. Bir hayli sohbetten sonra dışarı çıktığımızda Mehmed Rüşdi Paşa çattık belaya dedi… Adam sen de! demiştim. Meğer, herif ne güzel anlamışmış,” dediydi.”65 Yine dönemin yazarlarından Osman Nuri bu süreci şu şekilde yorumlamaktadır: “…Abdülhamid, Musluoğlu Köşkü’nde Midhat Paşa ile vukû bulan mülâkatında hissiyat-ı hakikiyesini ve efkâr-ı muzmeresini (gizli düşüncelerini) gizlemekte şâyân-ı hayret bir muvaffakiyet ve maharet gösterdi.” 66 Sultan Abdülhamid, bütün bunlarla beraber emeline muvaffak olmuş ve meşruti yönetimi ilan edeceği şartı ile padişah yapılmıştır. Sultanın hususi ortamlarda bu konudaki bazı konuşmalarını nakleden birçok hatırat, onun meşrutiyeti ilan ederken niyetinde samimi olduğunu, meşrutiyet yönetimini benimsediğini, lakin mevcut şartlarda bu sistemin sağlıklı işlemeyeceğini düşündüğünü nakletmektedirler.67 Meşruti yönetim için birçok gaile vardır. Bunlardan ilki 1808 tarihinden itibaren Rumeli topraklarındaki balkan milliyetçiliği, diğeri devleti zor duruma düçar eden 1875 moratoryumu. Kânûn-î Esâsî ile “I. Meşrûtiyet” ilan edildiğinde seçimlerin yapılması ile Meclis-i Mebusan 19 Mart 1877’de açıldığı zaman 69 Müslüman, 46 Gayr-i Müslim toplam 115 mebustan meydana gelmekteydi. Bütün bunlara mebni olarak dış etkilere fevkalade açık bir meclisti. Sultan Hamid bu gibi nedenlerle böyle zor bir dönemde dış yönlendirmelere açık bir meclisin faydadan daha çok zarar getirdiğini düşünerek meclisi süresiz feshetmiştir. Netice olarak 1878-1882 yılları arası, Sultan Abdülhamid için bir 64 Mehmed Bicik, Bilinmeyen Yönleriyle 2. Abdülhamid, Akis Kitap, 5. Baskı, İstanbul, 2014, s. 61-62. 65 Ahmed Muhtar Paşa, Sergüzeşt-i Hayatım, c. 2, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996, s. 5. 66 Nuri, Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı, s. 97. 67 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, İmge Kitabevi, Ankara 2008, s. 228. 19 intikal devridir. Bu dönemde kendine eski dönemden kalma paşaları, klasik usluba bağlı gelenekçi ulemayı ve nüfuz sahibi meşâyıhı yardımcı edinmiştir. Bununla birlikte münevver kesimin desteği gerektiği ölçüde alınmamış bu da daha sonra ciddi muhalif infiallerine sebebiyet vermiştir. Osmanlı, Avrupa’daki teknik hamleleri ve terakkileri Osmanlı’ya taşıyabilme gayesine matuf Batı’ya birçok talebe göndermişti. Giden talebeler Batı’nın teknik alandaki gelişmelerine değil Avrupai kültüre meftun olmuşlar, Avrupa’nın tekniğini değil dünya görüşünü, eğlence tarzlarını Osmanlı’ya entegre etme mücadelesine girişmişlerdi. Bütün bunlarla birlikte bu talebeler, Batı’daki ihtilaler sonrası ortaya çıkan özgürlükçü fikir akımlarının tesirinde de kalarak birer hürriyet sevdalısı olarak Osmanlı’ya gelmişlerdi. Bunların içinde kendi içinde çelişki barındıranların sayısı da az değildi. Sultan Abdülhamid’in yönetim anlayışı ile ilgili en çok tenkit edilen hususlardan biri de halktan uzak, saray merkezli bir yönetim icra ettiği iddiasıdır. Bu süreci kaynaklara göre muhakeme edersek Sultan’ın ilk yıllarında halkın içinde aktif bir dönem geçirdiğini görürüz. Sultan Abdülhamid, cülusunun ilk yıllarında serbest hareket ve halk ile temasa gayret ettiği, hatta cülusunu takiben ramazan’da Ayasofya Câmiine gidip cemaate mahsus bölümlerden birinde oturduğu rivayet olunmaktadır. 68 Bu süreç Dolmabahçe yangınına kadar devam etmiştir.69 Sultanlığına meşrutiyeti ilan ederek halk içinde bir meşreple böyle başlayan bir Padişah’ın, Yıldız Sarayı’na kapanarak, sonradan “istibdat” diye adlandırılan “örfi idareye” yani sıkıyönetime kadar giden bir tutum izlemesi sebepsiz değildi. Meşrutiyet talep eden kadro mutlak eşitlik talep eden nispi eşitliği kabul etmeyen bir fikri söylemdeydiler. 70 93 Harbi’ndeki yenilgiden sonra Midhat Paşa azledildi ve sürgüne gönderildi, Meşrutiyet’in manevi babası lakabına layık görülen Midhat Paşa’nın azlinin hemen akabinde Meclis-i Mebusan süresiz feshedildi. Fakat bu devlet adamları kaybedilince meydana getirdikleri boşluk haleflerince doldurulamadı. Esas itibariyle Saray, 68 İbnül Emin Mahmud Kemal İnal, Son Sadrazamlar, c. 3, Dergah Yayınları, İstanbul, 2000 s. 1277- 1278. 69 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Midhad Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, s.161. 70 Kemal Gözler, İdare Hukukuna Giriş, Ekin Yayınları, Bursa 2006, s. 24. 20 Babıâli’nin bu etkinliğinden eskiden beri rahatsızdı. Neticede II. Abdülhamid tedrici bir surette Saray’ın hâkimiyetini arttırdı.71 Bu dönemdeki jurnallerde Osmanlı Devlet dairelerindeki taban tabana zıt fikri ihtilafın nedeni Midhat Paşa olarak görülmüştür. Tasfiye sürecinde Yeni Osmanlıların önde gelen entelektüellerinden olan başta Namık Kemal ve birçok kişi nasibini almıştır. 72 Sultan Abdülhamid’e verilen Midhat Paşa hakkındaki jurnallerde “Midhat Paşa’nın fesat tohumları ekmesi sebebiyle kendisinden kurtulmak gerektiği”73 geçmektedir. Nihayet yaklaşık üç yıl boyunca, yurtdışına kaçabileceği şüphesiyle gittikçe ağırlaşan koşullarda hapse maruz kalan Midhat Paşa, katledildi. 74 Sultan Hamid bu ölüm hadisesini incelettirmiş, bu fiili kendisinin işlettirmediğini söylemiştir. Sultan Abdülhamid, iktidarının ilk yıllarında dâhili ve harici tehditlere tedbir alınması gayesine matufen istihbaratçılık faaliyetlerine çok önem vermiştir. Onun bu dönem için yönetim anlayışında ençok tenkit edilen hususlardan biri de jurnalcilik ve istihbaratçılık faaliyetleridir. Tarihi etkiledikleri bilinen karizmatik yönlü kişiliklerin başarılarında intejilans eylemlerin etkisi ziyadedir. 75 Abdülhamid de bu maksatla intejians yani casusluk o zamanki ifadesiyle hafiyelik teşkilatına çok önem vermiştir. Sultan Abdülhamid döneminde istihbaratçılık faaliyetleri zirve dönemini yaşamış, Tahsin Paşa’nın ifadesiyle, “herhangi bir sünnet merasimi için toplanan ufak bir grupta dahi jurnalci bir muhbir bulundurulmuştur.” 76 Bütün bu bilgilerden anlaşılan o ki, Sultan’ın ilk dört yılındaki gelişmeler onun kendine has bir idare tarzı geliştirmesine ve Yıldız Sarayı etrafında bir kontrol sistemi kurmasına sebep olmuştur. Onun kurmuş olduğu bu sistem içerisinde dinin ve dini gruplarının ayrı bir önemi vardır. 71 Vahdettin Engin, Sultan II. Abdülhamid ve İstanbul’u, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 3. Baskı, 2016, s. 7-8-9. 72 Zeki Çevik, Sadrazam (Küçük) Mehmed Said Paşa (Siyasi Hayatı), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1988, s. 41. 73 BOA. Y. EE, 20/40. 74 Tufan Buzpınar, Gökhan Çetinsaya, “Midhat Paşa,” TDVİA, XXX, s.7-11. 75 Vedii Evsal, Casusluk Faaliyetleri ve Türkiye, İstanbul, 2006, s. 13. 76 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 146. 21 2.2. Sultan II. Abdülhamid’in Din ve İslam Birliği Anlayışı Aldığı eğitim ve yetişme tarzı Sultan II. Abdülhamid’in şahsi mizacında ve yönetim anlayışında fevkalade etkili olmuştur. Bir taraftan Avrupai eğitime önem verirken diğer taraftan da klasik İslam anlayışını ihya etmiştir. Bir taraftan sarayda Hamlet oynatırken bir taraftan da Beşiktaş’ta inşa ettirdiği Şâzeli âsitânesinde yapılan zikir meclislerine perde arkasında vazife adı verilen günlük virdini çekerek iştirak etmiştir. Bir taraftan herşeyiyle Avrupai olmadığı için Jön Türkler tarafından gerikafalılıkla tenkit edilirken bir taraftan ise Kânûn-ı Esâsîyi ilan ettiği için bir kısım ulema tarafından tekfir edilmiştir. Bir kısım Jön Türklerin her türlü itidalden mahrum müteşeddid hucümları ve bu meyanda serdedilen ağır nutuklarla beraber bütün bu mütenakız görüşler bu dönemi sağlıklı tahlil etmeyi zorlaştırmakta ve sağlıklı yorumlamalara sahip olabilmek için hissi ve indi değil hassas çalışma gerektirmektedir. Sultan Abdülhamid kritik bir dönemde hilafet müessesesini siyasi açıdan çok önemli görerek onun işlevini en azami derecede arttırmış, İslam birliği politikasıyla dikkat çekmiştir. Bu siyasetiyle birlikte Sultan II. Abdülhamid’in harici politikasında meydan okuma şeklinde diplomatik ilişkileri gerecek ve gayrimüslim tebayı gücendirecek davranışlara yer verilmemiştir. İktidarı döneminde dünyadaki Müslüman toplulukların derdi ve hâli ile hemhal olmuş, elinden geldiği müddetçe onları koruyup gözetmeye gayret etmiştir. İslam ümmeti içerisindeki tüm mezhep ve meşreplerin vatandaşlık hakkını muhafaza etmekle beraber, bir taraftan da ehl-i sünnet geleneği önündeki reformist çıkışlara müdahelelerde bulunmuştur. Sultan Abdülhamid bu siyasetiyle ehl-i sünnet dışı akımlara yapılan reddiyeleri ve bunların müelliflerini destekleyerek ehl-i sünnet dışı mezheplerin etki sahalarının genişlemesini engellemiştir. Bu tavrı da klasik ehl-i sünnet ulema ve meşâyıhı tarafından çok takdirle karşılanmıştır. Irak ulemasından Cemil Efendi bu konuda yazılmış “El-Fecr’us-Sâdık fi Reddi alâ Münkeri’t-Tevessüli ve’lKerameti ve’l-Havarık” adlı ehl-i sünnet mabeyninde olan meşhur reddiyede “Allah’ın üzerimizdeki inayet eli olan Halife Sultan Abdülhamid’e” bir başlık açılmış ve bu himayesinden dolayı Sultan Hamid’e sayfalar süren medhiyye ve şiirler yazmıştır.77 Yine bu dönemin maruf ehl-i sünnet reddiyecilerinden Lübnanlı Şeyh Yusuf enNebhânî de Sultan Abdülhamid tarafından hususi bir ikram ve himayeye mazhar 77 Cemil Sıdki ez-Zehavi, El-Fecr’us-Sâdık fi reddi ala münkeri’t-tevessüli ve’l-krameti ve’l-havarık, Hakikat Kitâbevi, İstanbul 2014, s. 10-16. 22 oluştur. Bu meyanda çok meşhur bir hadise rivayet edilmektedir: Şeyh Yusuf Nebhânî’nin azli için Sultan Hamid’e teklifte bulunulmuştur. 78 Rivayete göre, “II. Abdülhamid Han, gelen menfi jurnallere itibar ederek Şeyh Yusuf Nebhani'nin Beyrut’a yakın bir mahalle nefy edilmesi ile ilgili kararnameyi imzaladıkları gün uyurken Resulullah (s.a.v) ‘den ihtar aldı. Bu hadise üzerine II. Abdülhamid Han sadakalar dağıtmış, ardından daha isâl edilmemiş olan kararnameyi iptal etmiştir. Bundan sonraki süreçte Sultan Hamid ile Şeyh Yusuf Nebhânî arasında yakın bir dostluk hasıl olmuştur. 79 Yine Vehhâbilere karşı en meşhur reddiyeler yazan80müelliflerden Şeyh Dahlan 1887 senesinde “Ed-Devletü’l-Osmâniyye” adlı bir eser yazmış bu eserinde Sultan II. Abdülhamid’in ehl-i sünnete olan destek ve himayelerden bahsetmiş bu desteğinden dolayı 24 sahife kadar kendisine medhiyyelerde bulunmuştur.81 Sultan II. Abdülhamid, hilafetin esasen manasında mevcut olan bütün Müslümanların maddi ve manevi koruyucusu olma özelliğini siyaseten hayata geçirerek zayıflamakta olan Osmanlı Devleti’ni güçlendirmeyi düşündüğü gibi dünya Müslümanlarının başkaları tarafından sömürülmesine de mâni olmak istemiştir. Özellikle Osmanlı hakimiyetinin dışındaki Hindistan ve Uzakdoğu gibi ülkelerdeki Müslümanlarla bir halife olarak alakasını arttırmıştır. Dolayısıyla siyasetiyle hilafet esas fonksiyonlarını daha çok ifa eder hale gelmiş, yardımlarda bulunmuş, yakın ilişkiler geliştirerek bütün Müslümanların ümidi olmuştur.82 İslam âlemi üzerinde kurduğu kalbi irtibat, şahsına duyulan muhabbet, açılan medreseler, yapılan yatırımlar sömürge devletlerin bu topraklar üzerindeki emellerini bir süre için kısmen akim bırakmış ve birçok projelerinin geç uygulanmasına sebebiyet vermiştir. Sultan II. Abdülhamid döneminde ortaya çıkarak siyasi bir savunma mekanizması olarak kullanılan ve mütefekkirlerce de arzulanan bir ideal olan İslamcılık yahut “İttihad-ı İslam”, hem dâhili vatandaki ittihattan başka hariçte de tevhidi savunmakla birlikte bedevviyeti medeniyete çevirme çabasıdır.83 “Sultan Abdülhamid, Batı dünyasına karşı verdiği mücadelede dış siyasetinde tarikatlerden istifade 78 Ramazan Ayvallı, Evliyalar Ansiklopedisi, 2. Cild, Türkiye Gazetesi, İstanbul 1993, s. 278-279. 79 Ahmed Şimşirgil, II. Abdülhamid Han’ın Yanındakiler!, Türkiye Gazetesi, 25.03.2018. 80 Adı geçen şahsin bu dönemde yazdığı meşhur reddiyelerinden biri; Ahmed ibni Zeynî Dahlan, Vehhabiye Reddiye, Mütercim: İlmi bir Heyet, İlkbahar Yayıncılık, İstanbul 2013. 81 Ahmed ibni Zeynî Dahlan, Ed-devletü’l-Osmâniyye, Hakikat Kitabevi, İstanbul 2012, s. 193-217. 82 Gümüşoğlu, İslâm’da İmâmet ve Hilâfet, s. 295. 83 Esad Efendi, İttihad-ı İslam Risalesi, Istanbul, 1873, s. 9-11. 23 etmiştir.” 84 Sultan bu gaye ile imparatorluğun değişik bölgelerindeki birçok ulemaya yüzlerce nişan da vermiştir. Ulema, klasik dönemlerde iktidarın meşruiyet kaynaklanndan en önemlisi olan şeriatın yorumcusu, yöneten ile yönetilen üzerinde nüfuz sahibi, bu iki kesim arasında köprü ve ülkedeki aydın kesimin en önemli bölümü idi. Dolayısıyla bu yetki ve sorumlulukları hâiz bir grup gözardı edilerek gerçekleştirilmeye çalışılacak herhangi bir ıslahat programının başarıya ulaşma şansı oldukça azdı.85 Osmanlı hududu içerisinde halk, asker ve bürokraside ciddi güçleri olan âlimleri ve dini şahsiyetleri etrafında tutmaya gayret etti. Bu kabilden olmak üzere Gümüşhanevî Tekkesi’nin rüesâsı, Arap âleminde çok ciddi nüfuzu olan Sayyadizâdelerden (daha sonra Şeyhü’l Meşâyıh yapılan) Ebu’l Hüda Es-Sayyâdî, Kazanlı Şeyh Abdurreşid İbrahimî, Şii bir ayetullah olarak Sultan Hamid’e idealleri istikametinde hizmet eden Ayetullah Tâkî Efendi ve gene bu istikamette Abdülhamid önderliğinde bir Şii-Sünni birlikteliğini savunan Ebu’l-Hasan Miraç Kaçar, Hindistan’da Ahmed-i Sirhindi’nin torunu Şeyh Dehlevi’nin halifesi Ebu’l Hasan Zeydi’nin Hindistan'daki dedesi Şeyh Masum Efendi, Huzur dersleri başmuhatabı Ali Haydar Ahiskavî, Tunuslu Zafir Efendi, Gayda'dan Şehabüddin Arvasi ve Şeyh Selim-i Hizânî Efendiler, Bitlis'ten Şeyh Muhammed Küfrevî, Seyyid Fehim Arvasî, Van Başkale'den Şeyh Seyyid Muhammed ile oğlu Abdülhakim Arvasî Efendi, Şeyh Seyyid Tâhâ Efendi'nin oğlu Şeyh Ubeydullah Efendi, Nurşin'den Seyda namıyla maruf Şeyh Abdurrahman Tâğî Efendi ve oğlu Şeyh Muhammed Ziyauddin Efendi'ye, Şam'dan Şeyh Salih el-Müneyyir'e, Lübnan'dan Beyrut Sivil Mahkemesi Reisi Yusuf b. İsmail en-Nebhânî'ye kadar çok geniş bir halkada hilafet ve saltanat makamı üzerinden merkezi yönetimin devamını destekleyen bir zümre husule getirdi. Abdülhamid’in bu siyasetinde istihdam edilenler içerisinde Iraklı Şii Ayetullahlar dahi vardı. Sultan Abdülhamid, çoğu tarikat şeyhi olan ulema ve meşâyıh zümrelerinin de desteğiyle, Türkistan’dan Doğu Türkistan’a bu uçsuz bucaksız coğrafyada kendi halifeliğinin hürmetini inkişaf ettirmiştir. Tasavvuf zümreleri, Sultan Hamid’in siyasi 84 İhsan Süreyya Sırma, Tarih Şuuru, Seha Neşriyat, İstanbul 1992, s. 99-100. 85 Seyfettin Erşahin, “Ulema ve Osmanlı Yenileşmesi: II. Mahmud'un Bazı Islahatı Karşısında Ulemanın Tutumu Üzerine Tespitler”, Diyanet İlmi Dergi, 1999, cilt: XXXV, sayı: 1, Özel Sayı, s. 249. 24 otoritesine başeğme felsefesini tabana indiriyorlardı. Bu davada onun en esas yardımcılarıı, tarikat şeyhleri, dervişler ve seyyidler olmuştur. 86 Sultan II. Abdülhamid döneminde Eminönü Yeni Cami’de verilen bir Cuma hutbesi onun dini siyasetinde nasıl bir müessir güç olduğuna örnek teşkil etmektedir: “Sultanımız Gazi Abdulhamid Han’ın düşmanlarına galebesini istediğimiz ve rahmanın melekleri ile Sultanımız Gazi Abdulhamid Hana imdadını istediğimiz Allaha hamd olsun. Zatından Sultanımız Gazi Abdulhamid Han için Kur’an’ın inayetiyle yardım istediğimiz, Mennan olan katından Sultanımız Gazi Abdulhamid Han için destek istediğimiz ve Sultanımız Gazi Abdulhamid Han için her an ruhani himmetini istediğimiz Allah cc bütün noksan sıfatlardan münezzehdir. Bilin ki Sultan insanları rahata kavuşturmak için adaleti, adaletin neşrini, iyiliği ve ihsanı getirmekle Allah’ın âlemdeki gölgesidir. Mennan olan Allah şu ayeti kerime ile bize sultana itaati emretti: “ve sizden ululemre de (alimler, kadılar ve idarecilere) itaat edin (nisa,59)” o vakit her an senin Sultanımız Gazi Abdulhamid Han’a itaat etmen vaciptir. Çünkü O (Abdulhamid Han) Rabbinin ona emrettiği gibi bizi şirk ehli ve zulüm ehli kimselerden korumak için gayret ediyor. O zaman senin şöyle dua etmen gerekir: Allah’ım! Senden ism-i âzâmın hürmetine Sultanımız Gazi Abdulhamid Han’a yakın bir fetih ihsân etmeni istiyoruz. Bismillahirrahmanirrahim… haydi çıkıverin! (sultan) Üstün bir güç olmaksızın çıkamazsınız (Rahman Suresi, 33. Ayet-i kerime)”87 86 İsmail Çolak, Son İmparator, Nesil Yayınları, İstanbul 2009, s. 59. 87 Metnin Orjinali: “el-Hamdu lillahillezi nes’eluhu’l-galebete ala ehli’l-udvani li-sultanina Gazi Abdülhamid Han ve nesêluhu’l-imdade bi-melaiketi’r-rahmani li-sultanina Gazi Abdülhamid Han. Fe-suhbanellezi nercuhu’n-nusrete bi-inayeti’l-Kurâni li-iSultanina Gazi Abdülhamid Han; ellezi nes’eluhu’t-te’yide min indihi’l-mennanu li Sultanina Gazi Abdülhamid Han; ellezi nercu himmetetehu’r-ruhaniyyete fi külli ânin li-sultanina Gazi Abdülhamid Han; I’lemû enne’s-sultane zillullahi fi’l-âlemî li-irâhati’l-insâni bi-ircâi’ladli ve’n-neşri ve’l-birri ve’l-ihsani. Fe-emerene’l-mennanu bi-itaati’s-sultani bir kavlihi azz eve celle fi’l-Kur’ani: “Ve ulu’l-emri minkum.” Fe-vecebe fi-külli ânin en tutî’a li-Sultanina Gazi Abdülhamid Han. Fe-innehu kemâ emerehu rabbuhu sâ’in fî muhafazatina min ehli’ş-şirki ve’t-tugyâni fe-lezime en tekûle Allahumme inna nes’eluke bi’smike’l-â’zami el-fethe’l-karibe li-sultanina Gazi Abdülhamid Han; Bismillahirrahmanirrahim; “Fe’nfuzu (ve) la tenfuru illa bi-sultanin…” Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2006, c. 4, s.1807. 25 Sultan Abdülhamid İslam Birliği mefkûresini emperyalist devletlere karşı bir devlet siyaseti olarak istihdam etmiş ve bu siyasetinde de büyük ölçüde başarılı olmuştur. Afrika’daki Senusi hareketinden Çin’de kurulan Hamidiyye Medresesi’ne kadar geniş bir coğrafyada Sultan Abdülhamid’in İslam Birliği siyaset ve iradesinin izleri ve eserleri gözükmektedir. Sultan Abdülhamid’in geliştirdiği İttihad-ı İslâm siyasetine karşılık Batılı devletlerde kendilerince karşı bir strateji geliştirdiler. Sultan Hamid’in Batı’nın ittihadına karşı geliştirdiği İslami ittihat siyaseti altyapısızlık, askeri ve ekonomik gerilikler ve Batı hayranlığı sebebiyle tam anlamıyla muvaffak olunamamış bir projedir. 88 Batılı devletler İslam âlemine İslami kisve ve söylemde ajanlar yolluyor, bunlar vesilesiyle Sultan Abdülhamid’in prestijini ve Müslüman toplulukların payitaht ile irtibatlarını kesmeyi planlıyorlardı. Bu husustaki bir arşiv vesikasında bu gayelere müteveccihen Uceylut karyesinde Muhammed isimli bir Fransız casusunun Arap memleketlerindeki ahaliyi Türklerden nefret ettirip Osmanlı Devleti ile bağlarını koparmak için gösterdiği faaliyetlerden bahsedilmektedir.89 Aslında Sultan Abdülmecid zamanında dahi bu ajanların faaliyet içinde oldukları birçok kaynakta geçmektedir.90 Sultan Hamid’in İttihâd-ı İslâm siyaseti uzun vadeli bir, ‘Müslüman millet tasavvuru’ dur. Bu tasavvura göre Müslüman milletler ortak bir ideoloji etrafında şekillenmelidir. İslam âlemi için o ortak ideoloji İslam’dır. İslam, ümmet için ortak bir kimlik unsuru, sosyal dayanışma temeli, bir ortak vatandaşlık öğretisi, pan-islamist siyaset için en temel harç unsuru olarak görülmüştür.91 Sultan Abdülhamid’in 1890’lardan sonra izlediği hac siyaseti ile ilgili Mehmet Şakir Efendi’ye aid Müşahebat başta olmak üzere bizzat iradeyle kaleme alınan ve Hicaz faaliyetlerini anlatan rapor mahiyetinde yazma eserler vardır.92 Sultan Hamid, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ile Veysel Karânî’ye ait hırka, taç ve kemer gibi manevi önemi yüksek teberrük kabul edilen bazı emanetlerle Lihye-i Nebevî’nin korunması için özel bir mekân tahsis edilmesine dair de özel çalışmalar 88 Ahmet Misbah Demircan, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Hilafetine Aykırı Bakışlar, İşaret Yayınları, İstanbul, 2017, s. 38. 89 BOA. Y. A. HUS, 187/9. 90 Ahmet Hamdi Bey, İslam Âlemi ve İngiliz Misyonerler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, s.15,27-29. 91 Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı / Issue 47, İstanbul 2016, s. 355,381. 92 M. Şakir Bey, Halife II. Abdülhamid’in Hac Siyaseti Dr. M. Şakir Bey’in Hicaz Hatıraları, Timaş Yayınları, İstanbul 2009, s. 13. 26 yaptırmıştır.93 Onun bu konudaki ince siyaseti ve fevkalade hassasiyeti ileride örneklerle arzedileceği üzere dönemine ait arşiv belgelerinde okunmaktadır. Mesela, Kâbe’nin duvarlarından düşen taşların dahi Hicaz valisi tarafından kurbanlar kesilerek dualar eşliğinde eskisi gibi aynı yerlerine ihtiramla yerleştirilmesine dair Yıldız Saray-ı Hümâyûnu Başkitabet Dâiresi'nde yazışmalar vardır.94 Bağdat’ta medfun bulunan Şeyh Seyyid Abdülkadir Geylânî’nin türbesini tamir ve tazyin yaptırdığı için övünmüştür.95 Onun bu konudaki hassasiyeti o dereceye mâlik olmuştur ki Seyyid Ahmet er-Rifâî’nin medfun bulunduğu caminin kapısına asılacak şiir dahi ilgisini çekmiştir. 96 Seyyid Ahmed er-Rufâî’nin “Merkad-ı şerifin sahn tarafından kapusuna yazılacaktır” talimatıyla gönderdiği kitabe belgede şöyle geçmektedir: “Sultanuna Abdülhamid ellezî Zehâ bihi’l-mihrâbü ve’l-minber Halifetullahi ala halkıhî Mazharu mücellâ İnnema ya’muru A’la menâra’l-hakkı yevme’btenâ Rehabâ bihi Gavsü’l-veriyya’l-ekberu Ahmedü men kad hassahu ceddühü Bi-râhati envârihâ tezheru Ahyâ bihi’l-Hayye melikun lehu Elviyetü’n-nasri madden tenşuru Ebu’l Huda kale bi-tarihihi Hayyu’r-Rıfa’î maşrıkun enveru Sene 13072 Za. (19 Haziran 1890)97 93 BOA. Y. MTV, 16/65-02. 94 BOA. Y. PRK. UM, 15/50. 95 Abdülhamid Kayıhan Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, Yediveren Yayınları, İstanbul 2017, s. 34. 96 BOA. Y. MTV, 44/5-3. 97 BOA. Y. MTV, 44/ 5-2. 27 Yukarıda ki Metnin Türkçe tercümesi: Sultanımız Abdülhamid öyle kimsedir ki, Onunla mihrap ve minber aydınlandı Sultanımız Abdülhamid yaratılanlar üzerinde Allah’ın Halifesidir, İnnema yâmûru (Muhakkak ki o imâr ve ihyâ edendir) ayet-i kerimesinin manasının mazharıdır. Sultan Abdülhamid, insanların en büyük Gavsı olan Şeyh Ahmed er-Ruffâî’nin merkadını bina ettiği gün, Bu ameliyle Hakkın minaresini, kulesini yüceltti. Ceddi Resul-i Ekrem’in nur saçan elini öptürdüğü zatı (Seyyid Ahmed er-Ruffâî) övüyorum. Seyyid Ahmed er-Ruffâî’nin merkad alanını inşa ettirmekle bu mahalli ihya etti Melik (Sultan Abdülhamid ) Yardım askerleri çekiyorlar (Bu ifadeyle Hz. Süleyman’a yardım eden manevi ordulara işaret vardır), Ebu’l-Hüda bu merkad-i şerifin Sultan Abdülhamid tarafından inşa ve tamir ettirilmesi tarihinde dedi ki, Ruffâî’nin bu mahallesi nur saçan ve en nurlu olan manevi bir tecelligâhtır…” Sultan Hamid’in Seyyid Ahmet er-Rifâî’nin medfun olduğu caminin kapısına yazılmasını uygun gördüğü şiirin bidayeti ise şöyledir: “Melikü’d-dünya imâmü’l-Müslimin Kevkebü’l-mecdi emîru’l-Mü’minîn Zehharanâ Abdülhamid el-murtezâ Li-hamyi’l-İslâmi ve’d-Dîni’l-Mübîn…”98 98 BOA. Y.MTV, 44/5-3. 28 Bu metnin tercümesi de kısaca şu şekildedir: “Dünyanın emiri Müslümanların imamı olan Sultan Abdülhamid, Şeref yıldızıdır ve müminlerin emiridir. Abdulhamid-i Mürteza bizim süsümüzdür (veya ihtiyaç zamanı için saklanmış azığımızdır) Dini mübini islamı himaye ettiği için …” Seyyid Ahmer er-Rifâi’nin penceresi üzerine de şunu koydurmuştur: “Bunca âsâr eyledi izhâr Hân-ı Abdülhamid Hak yolunda mefhâr-ı âlem Muhammed nâmına Feyz-ı Rabbânî gibi gâyet bulunmaz lutfuna Fer verir ikbâlî ikbâl-ı müebbed nâmına…”99 Sultan Abdülhamid zamanı, Osmanlı Devleti’nin dış güçler tarafından sömürge edilmek istendiği, Arap dünyası ve Kürtlerin yaşadığı topraklara bağımsızlık düşüncesinin ilga edildiği, Avrupa’dan gelen Türk gençleri ve münevverlerinde ise Sultan’a karşı güdülen bir hürriyetçilik anlayışının hâkim olduğu bir dönemdir. Sultan Abdülhamid Batıyı çok iyi tanıyan, Batının teknik tarafını milletine entegre etmek isteyen bununla birlikte klasik ehl-i sünnet anlayışına sahip, okullaşmaya önem verdiği kadar, tekke ve medreseye de önem veren bir yönetim anlayışına sahipti. O, Batıdaki teknik gelişmelere ayak uydurabilen, dindar, okumuş bir nesil arzu ediyordu. Bunun en önemli örneklerinden sadece biri Galatasaray Lisesidir. Galatasay Lisesinde Avrupai tarzda bir eğitim seviyesi yakalanmaya çalışılmış, bununla birlikte bütün talebelere beş vakit namazı cemaatle kılmaları da şart koşulmuştur.100 Modernleşmeye ait olarak II. Abdülhamid döneminde, Dâru’l-Muallimât gibi birçok okul, fabrika, kütüphane benzeri müessese açıldı.101 Dönemi boyunca İslami konularda hassasiyet gösterilmesi ile ilgili 99 BOA. Y. MTV, 44/5-4. 100 Mehmet Şevket Eygi, “Namaz Hakkında Beyanname”, Milli Gazete, https://www.milligazete.com.tr/makale/847183/mehmed-sevket-eygi/namaz-hakkinda-beyanname 101 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye yay., İstanbul 1972, c. 4, s. 336- 341. 29 olarak birçok emir yayınlandı ve bu emirler uygulanmaya çalışıldı.102 Hatta tahttan indirilmeden bir ay önce dahi bu meyandaki mücadelelerine devam etmiş Dr. Dozy tarafından Hz. Muhammed sav’in hayatı ile ilgili yazılan iftiraları muhtevi Târih-i İslamiyet adlı eseri Abdullah Cevdet’in bastırması üzerine bu eserlerin hepsini toplattırmıştır.103 Onun yönetim şeklinde bir taraftan ülkenin heryerinde Avrupai eğitim seviyesini yakalamaya çalışan okullar açılırken, fabrikalar kurulurken ve her tarafta teknik yönden hareketliliğe sebebiyet veren sanayilişme hamleleri yapılırken bir taraftan da şeriatın uygulanması hususunda fevkalade hassasiyet gösterilmekteydi. Şeriata verilen ihtimamla beraber Sultan tarafından ehil olduğuna kani olunan meşâyıhın tekke ve irşat faaliyetlerine de ciddi manada bir devlet desteği sağlanmaktaydı. 2.3. Sultan II. Abdülhamid Döneminde Tarikatlar XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti tarihinde temerküz eden devlet ile tarikat ilişkilerinin bozulması, II. Abdulhamid döneminde “devlet-tarikat yakınlaşması”na dönüşmüştür. Sultan bir politika olarak devlet ve tarikatlar arasında tesis ettiği sıcak ilişkinin devletin bekası için zaruri olduğuna kanaat etmiştir. Sultan Abdülhamid, halk nüfuslarını idare edebilmek ve bunlar üzerinde güç oluşturmak için en önemli aracı tarikatlar olmuştur. Sultan tüm Müslümanlarla bağ kurmak için bu bölgelere birçok heyet göndermiş, buralar hakkında bilgi almış, bir taraftan da kontrolü sağlamaya çalışmıştır. Bundan dolayı da tarikatlara ve şeyhlerine verilen önem artmış, din adamlarına, dini kitaplara ve müesseselere daha fazla değer verilmeye başlanmış, hatta gündelik hayatta halkın İslami hassasiyeti artmaya başlamıştır. Sultan Hamid, saltanatı döneminde yaşayan meşâyıh ve ulema zümreleri ile yakın ilişkiler kurmuş olmakla birlikte, sufiyyeden Kuzey Afrika’da Şâzelîyye, Suriye bölgesinde yaygın Rufâîyye rüesasından kimi zevatla sadece mefkûrede ve gayede değil şahsi platformda da hususi bir hukuku olmuştur.104 Sultan II. Mahmud zamanında Halet Efendi'nin saikiyle devlet eliyle incitilen Nakşibendî Tarikatı'nın Halidi kolu mürşitleriyle de yakın bir dostluk tesis etmiştir. 102 Engin, Sultan II. Abdülhamid ve İstanbul’u, s. 73. 103 BOA. DH. MKT, 2776/ 68-2. 104 Osmanlı Ansiklopedisi, “II.Abdulhamid (1876-1909), Siyasî Tarih, İz Yay., İstanbul, 1996, VII, s. 10- 11. 30 II. Abdulhamid’in ileride tafsilatlı bir şekilde beyan edileceği üzere Rufâî, Kâdirî ve Nakşibendî Tarikatlarına hususi de bir ilgi ve merbuiyyeti bulunmaktaydı. 105 Sultan II. Abdülhamid daha birçok meşâyıh ve ulemayı İstanbul’a getirtmiştir. Sultan Abdülhamid’in ehliyetli gördüğü zevatı getirip bunlar üzerinden bir siyaset geliştirmesi de tepkiye sebebiyet vermiştir. Mesela İstanbul’da birçok tekke postnişîni varken Sultan’ın Halep’ten birini getirip Meclis-i Meşâyıh'ın başına geçirmesi ona gösterilen bu tür tepkilerden sadece biridir. “Sefine-i Evliyâ” isimli eserinde bu dönem tekke ve zaviyelerini en ince teferruatına kadar anlatan Uşşâkî Abdurrahman Vassaf Çelebi’nin Ebu’l Hüda’nın hayatından ve Eyyüp’teki Rufâî âsitânesinden çok az bahsetmesi de bu sebebe hamledilmektedir. Sultan Abdülhamid öncesi vetirede İstanbul’da varlığı hissedilen Kâdiriyye, Ruffâîyye, Şâzeliyye ve Nakşibendiyye tekkelerinden Şâzelî-Medenîyye Sultan Hamid’in bu tekkeye intisabı ve desteğiyle irşat açısından en parlak dönemini yaşamıştır. 106 Mevlana Hâlid-i Bağdâdî’nin irşadının tesiri ile İstanbul’da en nüfuzlu tekkelerin banisi olan Nakşibendilik ise Sultan Hamid’in bu tekkeye destek ve ihtiramı ile daha da güçlenmiştir. Bu nedenle bir kısım tarihçilere göre bu asırda en kuvvetli ve tesirli tarikin Nakşibendiliğin Hâlidî kolu olduğunu söylenmiştir. 107 Sultan Abdülhamid bu dönemde ihtiram, te’yid ve tes’idi ile muhabbet ve sadakatlerini kazandığı çeşitli tarikatlerin müntesiplerini devlet hizmetinde istihdam etmiş onlardan birde istihbarat birimi tesis ettirmişti. Bu istihbarat biriminin adı istihbarât-ı meczûbiye’dir. 108 Bu istihbarat biriminin başına da Kadirhane Şeyhi olan meclis-i meşâyıh reisliği de yapmış Şeyh Ahmed Efendi’yi getirmiştir. Kâdirî Şeyh Ahmed Efendi, hafiyelerin en büyük mürşidi olarak bilinmektedir. 109 Bütün bu örneklerde görüldüğü gibi siyasetinde ilmiye ve tekke meşâyıhını istihdam eden Sultan Abdülhamid’in yönetimi ilmiyye sınıfına teslim ettiği şeklinde bir anlayış da çok ciddi bir hatadır. Olivier Bouquet’un ifadesiyle, “bu dönemde saray büroksasinde ilmiyenin 105 Ekrem Işın, “Tarîkatlar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yay., İstanbul, 1994, VII, s. 215. 106 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, TTK Basımevi, 2. bsk., Ankara, 1984, s. 403. 107 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c.12, Dersaadet, (Matbaa-i Osmaniye), s. 180-183. 108 Okan Keleş, Sırdaş, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014, 1. Baskı, s. 44-45. 109 Emre Gör, 2. Abdülhamid’in Hafiye Teşkilatı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015, s.197-198. 31 varlığı zayıftır. Sadece yedi paşa ilmiye kökenlidir.” 110 Mülki idarenin hizmetindeki ulema sayısı kuşkusuz daha çoktur. Sufiler mabeyninde ki kurumsal hareketlilik medrese ehlinde de görülmüş, medreselerden Afganî, Suavî, Nursî, Akif, İzmirli İsmail Hakkı, Sabri Efendi gibi farklı düşüncelerde fikir adamları çıkmıştır. Sultan Abdülhamid’e karşı mücadele veren Jön Türkler ile İttihat ve Terakki’nin banilerinde dahi kitleleri peşinden sürükleyen medrese âlimleri çok sayıdadır. Genç Osmanlılar’ın kendi bünyelerinden çıkardıkları İttihat ve Terakki’nin bu oluşumdan farklı olan yanları devrimci ve ihtilalci ruhlarıdır.111 Önceleri, tarih-i kadimde vaz edilmiş adap usulleriyle icrasını sağlayan tekke ve zaviyelerin bu usullerinden kopmaya başladıkları görülünce bunlar ehil ve nâ-ehil şeklinde bir ayrıma tabi tutulmuş, Meclis-i Meşâyıh biriminin ikame edilmesiyle de daha ciddi bir şekilde denetlenebilirliği sağlanmıştır. Bütün dönüşüm ve değişim çalışmalarına rağmen Sultan Abdülhamid döneminde yapılanlar onun halefleri tarafından eleştirilere tabi tutulmuştur. II. Abdülhamid’in şeyhlerle olan münasebetinin daha çok bir yönü, onlarla diyalog kurduğu hatta uzak beldelerde yaşayan sufileri İstanbul’a davet ederek onlarla istişare ettiği meselesi ile öne çıkartılmıştır. Ancak bu tavır II. Abdülhamid’in politikasını bütünüyle izah etmez. İstanbul’a davet edilenler olduğu gibi İstanbul’dan sürgün edilenler de vardır. Yeni Osmanlıların fikirlerinden istifade ederek gün geçtikçe sayısını arttıran yeni muhalifler, Abdülhamid’e muhalif olan ulemayı hürriyet mücahitleri diye nitelendirmişlerdir. Yeni muhaliflerin eskilere göre birçok avantajı vardı. Bu dönemde bir kısım muhalif ulema da İttihat ve Terakki bünyesinde muhalefetlerine devam etmişlerdir. İstanbul’a davet edilen ulemadan İttihat ve Terakki ile sıcak ilişkiler içerisine girdiği için İstanbul’dan sürgün edilenler de vardır. Bunların en meşhurları Es’ad-ı Erbilî ile Nailî Efendi’dir. Abdülhamid'i devirmek için sarayı basan Ali Suavi medrese kökenliydi. Jön Türklerin etrafında toplandığı Erbilli Es'ad Efendi Kelâmî Dergâhı şeyhiydi. Daha sonraları nedametini dile getirse de Selanik'te yapılan Hürriyet mitinginde İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ortaya çıkışını "Hz. İsa'nın babasız bir surette mucize gibi doğuşuna", Sultan Hamid’in yönetimine istibdat adını vererek bu şekilde bir yönetim anlayışının taraftarlarını da 110 Olivier Bouquet, Sultanın Paşaları 1839-1909, Çeviren: Devrim Çetinkasap, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016, 1. Basım, s.157. 111 Demircan, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Hilafetine Aykırı Bakışlar, s. 54. 32 “kafirler o gün diyecekler ki keşke toprak olsaydık” ayetine muhatap kılan konuşmalarıyla halkı heyecanlandıran Said Nursi de ilmiyle kendini İstanbul ulemasına kabul ettirmiş bir âlimdi ve daha sonra onun bu nutuklarını Abdullah Cevdet matbaasında Nutuk adını alan bir kitap adı altında basacaktı. Müfessir Elmalılı Muhammed Hamdi (Yazır), Sultan Hamid'in hal fetvasını bizzat istinsah eden zattı, İslami camianın münevverlerinden kabul edilen Mehmed Akif de Sebilürreşad'da yazdığı yazılarla pek samimi bir meşrutiyet hürriyet sevdalısı, amansız ve taarruzda ölçü tanımayan bir Sultan Hamid muarızıydı. Mehmet Akif Cemiyet-i Mukaddese olarak tesmiye ettiği İttihat ve Terakki Cemiyetine adeta kutsallık izafe ederek katılmıştı. Namık Kemal de Mesnevi'yi ezbere bilen İslami yönü kuvvetli bir Sultan Hamid muarızıydı. İstanbul uleması ve İslam coğrafyası üzerinde çok ciddi nüfuz alanı olan Şeyh Cemaleddin Afgânî, Mısır Müftüsü Şeyh Muhammed Abduh, Ezher'in etkili âlimlerinden Reşid Rıza dinde reform idare de Meşrutiyet sevdalısıydılar. 112 Ali Suavi'nin başını çektiği ayaklanma yeni Müslüman neslini temsil etmekteydi. Yeni Osmanlıların İslami savunuları, İslam’a ve onun geleneğine samimi bağlılıkları sorgulanamayacak kadar gerçekti. Daha sonraları Şeyh Selimi Hizânî “Hürriyet atiyyetü’ş-şeytandır” derken yine Hizanlı olan Nursî de kendisine “Hürriyet atiyyetü’rrahmandır” diyerek karşılık veriyordu. 113 İttihatçıların en etkin isimleri olan Dr. Bahaeddin ve Dr. Nazım gibi bir kısım İslamcı İttihatçılar Meşrutiyet'in İslamiyetin emri olan bir idare mekanizması olduğunu anlatmışlardır. Genç Türklerin Parlamento üyesi olan İslamcı münevverlerden Celal Nuri (İleri) (1877-1930) de 1913 yılında yazdığı “İttihad-ı İslam ve Almanya” kitabında her şeyden önce kendini tam bir Meşrutiyet taraftarı olarak tarif etmektedir. Meşhur fakihlerden Mustafa Zihni Efendi ise “İslam’da Hilafet” başlıklı eserinde İslamiyet ile Meşrutiyet arasındaki derin bağları açıklamaktadır. Sultan Abdulhamid, muhalifi olan ulemanın kendisine karşı verdiği mücadelede siyasi önlemler almak zorunda kalmıştır. Tezin ilerleyen kısımlarında tafsilatlı bir şekilde kaynakları ile izah edileceği üzere Afgânî'yi göz hapsine, Said Nursî'yi Topbaşı Tımarhanesine, Erbilli Es'ad Efendi’yi İstanbul’dan Erbil’e sürgüne yollamak suretiyle etki alanlarını daraltmaya çalışmıştır. 112 Ahmed Davutoğlu, Dini Tamir Davasında Din Tahripçileri, Sağlam Kitabevi, İstanbul 1980, s. 59- 119 arası Afgani, Abduh ve Reşit Rıza’nın bu görüşlerini ihtiva etmektedir. 113 Said Nursi, İçtimai Dersler, Zehra Yayınları, İstanbul 2013, s. 121-122. 33 Sultan Abdülhamid’in istibdat diye adlandırılan sıkıyönetimi Jön Türklerin her cihetten gelen muhalefetleri ile ciddi güç kaybetmiştir. 33 yıl süren uzun bir hükümdarlığın neticesinde her cihetten bir zümre hürriyet istiyoruz saikiyle bu sıkıyönetimin sona ermesini istemişlerdir. Bu baskının neticesinde II. Meşrutiyet ilan edilmiştir.114Sultan Abdülhamid merkezi yönetiminin gücünü arttırmak, halktaki tesirini kuvvetlendirmek, meşruti bir yönetim isteyenlere karşı da halife vasfını kullanarak ağırlığını sağlamak gayesine mebni olarak kendisine mefkûrede bağlanan ulemayı siyaseten kullanmış, bu uğurda istihdam etmiştir. Jön Türk hareketinin fikirde bir mahsulü olan İttihat ve Terakki de Sultan Abdülhamid'in kendilerince müstebit olan idaresine karşı onlarda ulema damarından istifade etmiş, onları meşrutiyet-hürriyet-özgürlük davalarında istihdam etmiş, kullanmışlardır. Bu dönemde iki tarafta da etkin rolü olan bu iki ulema sınıfının fikri yorumları, saray, siyasal ve de toplum ilişkileri, Avrupa’ya ve reformlara bakışları, hürriyet ve biat düşünceleri, istibdat ve meşrutiyet teatileri o dönemde etkisini göstermiştir. İttihatçıların başını çektiği hürriyetçi muhalefetin Sultan Hamid’in idare şekline karşı dava ettikleri yönetim şekli hakkında merutiyeti ilan ettiklerinden bir hafta sonra bile arzu ettikleri bu rejimi nasıl işletecekleri hakkında ciddi bir malumat ve hazırlıklıkları yoktu.115 Nihayet İttihat ve Terakki liderleri Sultan Abdülhamid’den yemin yerine bir Hatt-ı Hümâyûn yayınlamasını istediler. O da bu talepler üzerine Hatt-ı Hümâyûnu hazırlama görevini bürokratik dili çok iyi bilen Sait Paşa’ya tevdi etmiştir. Sultan Hamid, 1 Ağustos 1908 tarihinde hazırlanan Hatt-ı Hümâyûnu aynı gün onaylamış ve neşretmiştir. 116II. Meşrutiyetin ilanını arzulayan Osmanlı münevverleri bu başarıdaki en büyük hissenin I. Meşrutiyetin fikir duayeni olan “Şehîd-i Hürriyet” namını verdikleri Midhat Paşa’ya ait olduğunu gazetelerde deklare etmişlerdir. Hatta onun resmini bastırarak “Şehîd-i Hürriyet Midhad Paşa” diye kartpostal dahi bastırılmıştır.117 Bugün 114 İsmail Hakkı Okday, Yanya’dan Ankara’ya, Sebil Yayınevi, İstanbul 1994, 2. Basım, s.190. 115 H. Cahit Yalçıni “Meşrutiyet Hatıraları 1908-1918”, Fikir Hareketleri, Yıl 2, C. 3, Sayı: 76, (4 Nisan 1935), s. 374-375. 116 “Kanun-u Esasinin Mer’iyeti Hakkında Hatt-ı Hümayun”, Düstur 2, 19 Temmuz 1324, C.1, No: 8, s. 11. 117 https://www.atayantika.com/urun/398576/mithat-pasa, Karma Eserler Müzayedesi - 7 , (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). 34 dahi aynı istikamette yazılar yazılmaya devam edilmektedir.118 Enver Paşa da “Hürriyet Kahramanı” diye şöhretşiar olmuştur. Meşrutiyetin ilanını Sultan Hamid’in otuz yıla yakın emeğinin olduğu hafiyelik biriminin kaldırılması, gene Sultan Hamid döneminde suçlu görülen herkesin affını tâmim eden genel af kararlarının ilanı takip etti. Bundan sonraki vetirede artık bir dönem kapanmış “Padişahım çok yaşa!” sloganlarının yerini “Enver Paşa çok yaşa” ifadesi almıştır. 119 Şeyhülislam Cemaleddin Efendi bu dönemde ilk istifa talebinde muvaffak olamamıştı. Sultan II. Abdülhamid’le beraber durumu nasıl toparlarız çalışmalarına koyuldu. Sultan II. Abdülhamid’e II. Meşrûtiyet ile İttihatçıların İstibdada yani Müstebid dedikleri Sultan’a karşı bir başarı kazandık imajı vermeye çalıştıklarını bu imajı kırarak işe başlamak gerektiğini belirtti. Cemaleddin Efendi, Sultan II. Abdülhamid’e İttihatçıların lanse etmek istedikleri bu imajı II. Meşrutiyeti sahiplenerek yıkabileceklerini belirtti. Bu öneri Cemaleddin Efendi’nin hakkaten ne derece bir zekâvet sahibi olduğunu, durumu nasıl tüm gerçekliğiyle analiz ettiğini ve en akılcı çözümü ürettiğini göstermektedir. Sultan II. Abdülhamid, Cemaleddin Efendi’nin tavsiyesini çok yerinde buldu. Normalde katılmayacağı meclis açılışına iştirak etti. Sultan II. Abdülhamid, meclisin açılışı arefesinde milletvekillerine yaptığı konuşma da “Meşrutiyet’i ilan edenin kendisi olduğunu bu vasıfla Meşrutiyetin asıl sahibinin yine kendisi olduğunu” beyan eden çok etkileyici bir konuşma yaptı. Sultan Abdülhamid bu konuşmasında “Kânûn-u esâsîyi kendisinin ilan ettiğini” hususiyetle vurgulamıştır. Bu konuşma vekiller üzerinde Sultan hakkında müspet manada ciddi bir infiale sebebiyet verdi ki Cemaleddin Efendi’nin naklettiği üzere “milletvekilleri bu konuşma esnasında gözyaşlarına hâkim olamamışlar ve “Sultan Hamid çok yaşa” sedaları ile meclisi inletmişlerdir. Bu icraat halk indinde de mâkes bulmuş, Tıbbıye Mektebi öğrencileri ve halktan birçok kişi Yıldız’a giderek ‘Padişahım çok Yaşa!’ diye haykırmışlardı.120 Sultan Hamid’in yaptığı hamlelerle sürecin kazanımlarını kaybetme yolunda aleyhlerine gelişmekte olduğunu düşünen İttihatçılar gelişmekte olan hadiseleri hürriyet ve meşrutiyet için tehlikeli bir başlangıç olarak görmüştür. Enver Paşa bu süreç için; 118 Soner Yalçın, “Cumhuriyet’in ilk şehidi(Mithat Paşa için diyor) boynu kırılarak öldürüldü”, http://www.hurriyet.com.tr/cumhuriyet-in-ilk-sehidi-boynu-kirilarak-olduruldu-16178110, (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). 119 İhsan Aksoley, Teşkilat-ı Mahsusa Enver Paşa’nın Sırdaşı Anlatıyor, Yayına Hazırlayan: Mehmet Hastaş, Timaş Yayınları, İstanbul 2016, 2. Baskı, s. 60-61. 120 Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatıralarım, Nehir Yayınları, İstanbul 1990, s. 23,25-26. 35 “Sultan Hamid daima yarım tedbirlerle bizi aldatmak istiyordu.” demektedir.121 Nihayet İttihatçılar, Sultan Abdülhamid’i Meşruti yönetime karşı gerçekleştirilen 31 Mart Ayaklanmasının bastırılmasında etkin rol oymadığı, hatta ayaklanmacıları organize ettiğini iddia ederek 27 Nisan 1909 tarihinde tahttan indirmişlerdir.122 İttihat ve Terakki Cemiyeti Sultan Hamid’i 31 Mart Ayaklanması ile alakalı göstermek suretiyle yapacakları darbeyi meşrulaştırmayı tertipliyordu. 123 İttihatçılar Meşrutiyetin ilanı sonrasında seyreden süreçte ellerindeki propaganda gücünü fevkalade istimal ederek Sultan Abdülhamid’e ve idare şekline karşı gösterilerde bulunmuşlardır.124 Enver Paşa’nın sadık dostlarından ve meşrutiyetin banilerinden İttihatçıların önde gelen ismi Halil Kut Paşa hatıratında şöyle demektedir: “Bizim istediğimiz bir tek kişi düzeni (Sultan Hamid) değil halkın temsilcilerinin de sözlerinin olabileceği bir devlet düzeniydi. Düşüncem (onu öldürerek) meseleyi kökünden bitirmekti. Yani kestirmeden gitmekte fayda vardı. Bunun içinde Merkez-i Umûmi'ye şu teklifte bulunmuştum.” 125 Enver Paşa ise Sultan Abdülhamid’in mazideki yönetim şeklini “idare-i zalime-i hamidi” Sultan Hamid’i ise “kan içmeye alışmış hain herif” şeklinde tasvir etmektedir. 126Hamdullah Suphi bu dönemde henüz on beş yaşında iken Sultan Abdülhamid’i “Beşiklerdeki yavruları boğarak öldüren kızıl sultan…” şeklinde anlatmaktadır. 127 Tuhaf olan İttihatçıların icbar ile süngü altında zorlama ile aldıkları128yeni Şeyhülislam Ziyauddin Efendi'nin verdiği hal fetvasında hürriyet, istibdat ve daha birçok gerekçeden hiç bahsedilmemiş, saltanatı boyunca İslamiyet ve hilafet merkezli bir yönetim şekli icra eden Sultan’ın “kütüb-i mukaddeseyi hal u ihrak ettiği” gerekçesini ön plana 121 Enver Paşa’nın Anıları 1881-1908, Hazırlayan: Halil Erdoğan Cengiz, Türkiye İş Bankası, 8. Basım, 2015 İstanbul, s.96. 122 Cevdet Küçük; “Abdülhamid II”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, Ağaç Yayınları, İstanbul, 2001. 123 Erhan Afyoncu-Ahmet Önal-Uğur Demir, Osmanlı İmpratorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010, 1. Baskı, s. 272. 124 Kazım Karabekir, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yayınları, 1995, İstanbul, s. 335-337. 125 Bitemeyen Savaş Kutulamere Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, Neşreden: M. Taylan Sorgun, 7 Gün Yayınları, İstanbul 1972, s. 54-55. 126 Enver Paşa’nın anıları 1881-1908, Hazırlayan: Halil Erdoğan Cengiz, s.13-15. 127 Ebubekir Aytekin, Kemalist Devrimlerin Analizi, Etkin Kitaplar Yayıncılık, İstanbul 2013, 1. Baskı, s. 27. 128 Yunus Emre Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, Sebil Yayınları, İstanbul, 2019, s. 496. 36 çıkarmışlardır. İttihatçı güruhun ilk icraatı Yıldız Sarayı’nı “yağma” etmek olmuştu.129 II. Abdülhamid tahtan indirildikten sonraki dönemde üç buçuk sene Selanik’te sürgün bir vaziyette Alatini Köşkü’nde göz hapsinde tutulmuştur.130 Sultan Abdülhamid sürgün yıllarındaki doktoru Hüseyin Atıf Bey’e şöyle demiştir: “Ben milletime bilerek hiç fenalık yapmadım… Muvaffak olamadım. Benim burada okuyacak vaktim de çok… İbadat… Buhârî-i Şerif kıraati ile vakit geçiriyorum. Allah âdildir. Elbet adalet zuhur eder…” 131 Sultan II. Abdülhamit’in, tahttan indirildikten sonra da irtibat ve ünsiyetini devam ettirdiği Şam’da mukim olan Şâzelî şeyhlerinden Ebu Şamat Efendi’ye gönderdiği mektupta tahttan indirilmesinin sebebini, olayların arka planını ve içinde bulunduğu dönemin şartlarını anlatmıştır. Burada onu deviren en kuvvetli sebebin İttihatçıların arkasındaki Yahudi gücü olduğunu söylemektedir.132 Sultan II. Abdülhamid ailesinin dahi yanına girişi kayıtlı ve sınırlı tutulmak şartı ile Beylerbeyi Sarayı’nda gözhapsine alınarak göz hapsi süreci devam ettirilmiştir. Avrupa sistemi olarak adlandıracağımız meşruti bir egemenlik ilkesi Osmanlı Devleti'nde de yer bulmuş, bu süreci durdurmaya kadim Osmanlı monarşisinin gücü yetmemiştir. Birinci Meşrutiyet, Mithat Paşa’nın şahsında yine Şeyhülislam Hayrullah Efendi'den Galata Mevlevi tekkesine kadar mühim bir kısım ulemanın desteğiyle şekillenmiş, Yeni Osmanlıların fikir desteğiyle başarıya ulaşmıştır. İkinci Meşrutiyet de aynı şekilde Şeyhülislam Ziyauddin Efendi'den, Elmalı'lıya, Zihni Efendilerden Âkiflere kadar mühim bir ulema ve yazar zümresinin desteğiyle Yeni Osmanlıların da gücünden etkilenerek İttihat ve Terakki çatısı altında meşrutiyet mücadelesi verilerek başarıya ulaştırılmıştır. Sultan Hamid’in verdiği mücadelenin âlem-i İslam için ne derecede önemli bir ehemmiyeti haiz olduğunu göremediklerini düşündüğünden meşhur Hacı Zeynelabidin Takiyof, Eğridilli Süleyman Şükri Bey’e ikaz sadedinde şöyle demiştir: 129 Sultan Vahdeddin kendi saltanatı döneminde İttihatçıların yaptığı bu yağma için bir tahkikat yaptırmış ve bu tahkikatı İkdam Gazetesinde neşrettirmiştir. Bkn: İkdam Gazetesi, Nu. 7929, 17 Nisan 1335(1919). 130 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 81. 131 Hüseyin Âtıf Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, İstanbul 2013, s. 218 -339-439. 132 Ebubekir Sifil, İstikamet Yazıları 2, Rıhle Kitap, İstanbul 2014, 2. Baskı, s. 311-313’ten naklen. 37 “Ey Osmanlı Teb’âsı! Abdülhamid Han’ın kadrini biliniz. Kavî â’dânın muhâcemât-ı mütevâliyesiyle şarku garpda inhirafa yüz tutan satvet-i islamiyeyi harikulade fetanet ve kudreti ile ihyaya âzîm o hâmî-i mukaddesin şu sırada vücûdu, bir mevhibe-i sultaniye olduğunu takdirde tegâfül ve küfran-ı nimet ediyorsunuz. Bu zât-ı kudsiyyet-sıfat âlem-i İslâmiyeyi maraz-ı mevtten kurtarmaya azmettikçe, İslamlardan muâvenet yerine muhalefet görüyor…”133 İsmail Gaspıralı da Sultan II. Abdülhamid’in İslam âlemi ile ilgili siyasetini takdir etmiş, ondan övgülerle bahsetmiş, İngilizlerin Sultan’a yaptığı ve yaptırdığı bütün hücûmlarının arkasında Sultan Hamid’in bu siyasetinden rahatsızlıklarının yattığını belirtmiş134 ve 1885 senesinde Türcüman gazetesinde şöyle demiştir: “Hükümdar (Sultan Abdülhamid)’ı methetmek, onun için Hüda’ya dualar etmek, ahalinin hüsn-i muamelesidir (güzel işidir). Milletperver, gayretli padişahları methetme umumca (herkes için) bir ibrettir. Osmanlı’nın hükümdâr-ı hâzırı Sultan Abdülhamid Han Hazretleri nadir padişahlardandır. Ne kadar metholur ise yeri vardır…”135 Artık İttihatçıların arasında bir ilmiye sınıfı hâsıl olmuş; daha sonra Şeyhülislam da olan Musa Kazım Efendi, Mustafa Sabri Efendi, Elmalılı Muhammed Hamdi Efendi, Ayan Reisi Mustafa Asım Efendi gibi zevat İttihatçıların arasına katılmışlardır. İlmiyeden bu zevatın İttihatçılara sempatisi Mehmed Akif’in ilgisi celbetmiş, daha sonra Mehmed Âkif’te İttihat ve Terakki Cemiyetine katılmıştır. Bütün bunlarla birlikte İttihatçılara mensup ilmiye sınıfı da bu süreçten zararlı çıkmıştır. Mesela Sultan Abdülhamid’in medrese ehline getirdiği askerlikten muafiyet uygulaması İttihatçılar döneminde sınırlandırılmıştı.136 Bu siyasetlerinin neticesinde İttihatçı kabine din adamlarının ve medrese öğrencilerinin askere sevk edilmeleri kararını almış, bu karara bahsedilen dini kesimlerden itirazlar gelmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in türbe siyaseti de tahttan indirildikten sonra değiştirilmiş, 6 Nisan 1911’de İttihat ve Terakki yönetimi Hz. Ali, Hz. Hüseyin ve Hz. Abbas’ın türbelerinde ne kadar kıymetli eser ve eşya varsa bunların 133 Ziya Nur Aksun, Osmanlı Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994, c. 5, s.7. 134 İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri -1 Gaspıralı Roman ve Hikâyeleri, Neşre Hazırlayanlar: Yavuz Akpınar-Bayram Orak- Nazım Muradov, Ötüken Yayınları, İstanbul 2014, 4. Baskı, s. 46 ve 139-140. 135 Tercüman Gazetesi, 15 Mart 1885/11 C. Ahir 1302, Sayı: 10; Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 3, Neşre Hazırlayan: Yavuz Akpınar, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2017 s. 224-226’dan naklen. 136 http://www.erzurumajans.com/osmanli-devletinde-kimler-askerlikten-muafti-50613m.htm, (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). 38 satılması kararını vermiştir.137 Sultan Abdülhamid’in yönetim şekline taban tabana zıt olan bu yeni siyaset şekli sabık Sultan’ın siyasi emeklerini de zayi etmiştir. İttihatçıların bu gibi radikal siyasi kararları kendilerine mensup olan bir kısım ulemanın onlardan aynı sertlikle ayrılmaları ile neticelenmiştir. İttihatçılar saltanattan cumhuriyete geçiş sürecini hazırlamaları ve seçim unsurunu yerleştirmeleri bakımından ulemanın da desteğiyle yeni rejime geçişin alt yapısını oluşturmuşlardır. Osmanlı tarihinde ve Sultan II. Abdülhamid’in siyasetinde ulema ve meşâyıhın istihdamı ile kendisini hususiyetle gösteren “pan-İslamist bir ittihâd-ı İslâm” politikası İttihat ve Terakki’nin ilk yıllarında ve hatta Cumhuriyet rejimine geçiş süreci olan Milli Mücadele yıllarında da kendisini göstermektedir.138 Sultan ile beraber hareket eden ekseriyetli klasik ulema, hürriyetperver modernist nesil ile hareket eden reformist ve yenilikçi ulemaya yenilmiştir. Bu süreçten bütün bir ulema sınıfı zararlı çıkmış, ulema sınıfı itibar kaybına uğramıştır. İttihatçı kabinenin ulemaya verdiği önem Sultan Abdulhamid döneminde bir devlet siyaseti olarak ulemaya verilen önemden kaynaklanıyordu. İttihatçılar ulemanın karşısına ulema çıkararak bir siyaset izlediler. Sultan Abdulhamid ile bu dönem kapanınca İttihatçıların ulemaya ihtiyacıda azaldı. Daha sonra Milli Mücadele döneminde bu zümreye tekrar ihtiyaç duyulmuş, bir hareketlenme yaşanmış, onlarda fonsiyonlarını ekseriyetle ifa etmişlerdir. 137 BOA. A. MKT. MHM, 735/25-4. 138 Kadir Mısıroğlu, Kurtuluş Savaşında Sarıklı Mücahidler, Sebil Yayınları, 13. Baskı, İstanbul 2015, s. 9-14. 39 BÖLÜM 3: SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN DİNİ GRUPLARLA İLİŞKİLERİ Sultan Abdülhamid, İslam dünyasını araştırarak medrese ilimlerinde mütehassıs ufuk ve vizyon sahibi derin alimleri tasavvufun edep ve erkanını muhafaza eden istikamet ve nüfuz sahibi olan şeyhleri etrafında toplamış öze bağlı bir yenileşme hareketiyle hareket etmekle beraber yurdun her tarafında fen ilimlerinde derinleşecek nitelikte öğrenciler yetiştiren mektepler açmıştır. Sultan Hamid ulemanın akılla imtizaç halinde olması gerektiğini, halka anlayabilecekleri bir uslupla yaklaşarak akli misaller getirmeleri gerektiğini düşünüyordu. Sultan Hamid bu meyanda sürgün yıllarındaki doktoru Hüseyin Atıf Bey’e şöyle demiştir: “Taassup çok fenadır. Bunlar meram anlamıyor… Yarım doktor candan, yarım âlim dinden çıkarıverir. (Saraydaki) Huzur (derslerinde) Ramazan’da ders takarrur ederler. Biri mukarrir diğerleri muhatapdır. Burada sualler sorulurdu. Mukarrirler o suallere cevap vermeye mecburdurlar. Birgün mukarrire biri güzel bir sual sordu. Mukarrir güzel cevab veremedi. Şaşaladı. Ben cevabını verdim… Diğer bir kere gene ben cevabını verdim. Başıma sarık sarsam va’z u nasihat etsem itibar bulur. Pek meşhur hoca olurum. Çünkü herkesin anlayacağı tarzda ifade eder, misaller getiririm…”139 Bu politika ile Osmanlı Devleti, coğrafyasındaki farklı kültürlerle, onların yaygın örgütlenmelerinden faydalanmıştır.140 Mevlevîlik, Rufâîlik, Nakşîlik, Kâdirîlik, Şâzelîlik o dönemin önemli dini örgütlenmeleridir. Sultanın bu gruplarla farklı ilişkileri olmuştur ve bu ilişkiler daha çok kişi merkezli gerçekleşmiştir. Onun İslam Birliği politikasında da bu grup ve kişilerle ilişkiler önemli yer tutar. Tezin bundan sonraki kısmında bu grup ve kişilerle olan ilişkilerini tek tek ele alacağız. 3.1. Mevlevi Tarikatı XIX. yüzyılda Osmanlı sultanlarından III. Selim, II. Mahmud ve V. Mehmed Reşad ve devlet adamlarından Halet Efendi Mevlevi Tarikatına intisaplıdırlar. Mevlevi Tekkesi şeriattan ziyade muhabbet ve aşk meşrepli bir terbiye metodu ihtiyar ettiği için entellektüel zümre için her zaman daha cazip gelmiştir. Mevlevi tekkesinin Osmanlı’nın 139 Hüseyin Âtıf Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, s. 216. 140 Ekrem Işın, “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”, s. 502. 40 mazisinde yaptığı hizmetler ve daha sonraları Kurtuluş Savaşı'nda verdikleri hizmetler şâyân-ı takdîr olmuştur. Sultan Abdülhamid’in selefleri III. Selim, II. Mahmud, Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz Mevlevi Tekkesi ile yakınlık içerisinde olmuşlardır. Galata Mevlevihanesi, Sultan III. Selim’in himmeti ile genişletilmiştir. Mevlevi tekkesinin III. Selim döneminde tarihinin en müreffeh ve en mamur dönemini yaşadığı rivayet olunmaktadır. 141 II. Mahmud da her Çarşamba günü Mevlevi şeyhlerinden İsmail Dede Efendi’nin Beşiktaş Mevlevihanesi’nde ayinlerine iştirak etmiştir. 142İbnü’l-Emin’in rivayet ettiğine göre Sultan Abdülaziz de Mevlevi Tekkeleri ile yakın bir ünsiyet içinde olmuştur. 143 Zamanla bir kısım Mevlevi tekkeleri de Bektaşi tekkesi gibi dış güçlerin etki alanına girmiş, Tanzimat dönemiyle dış güçlerin nüfuz ettiği masonların karargâhı haline gelmiştir. Sultan Abdülaziz’i deviren kadro tertip ettikleri darbe planını tahakkuk ettirmek için bir kısım Mevlevi tekkelerini üs olarak kullanmış onlar üzerinden bu organizasyonu yapmışlardır. Sultan Abdülaziz’i hal eden kadrolar Mevlevi tekkelerinin müdavimi oldukları gibi Tanzimat paşaları da Mevlevi tekkesinin müdavimiydi. Âli Paşa, Mevlevi tekkesine müntesipti.144 Meşhur Fuad Paşa ile babası Mehmet İzzet Efendi de Mevlevi tekkesinin müdavimleri idiler. Hatta Fuad Paşa’nın halakızı Galata Mevlevihanesi’ne gömülmüştür.145 Midhat Paşa da Mevlevi tekkesine devam eden bir Mevlevi’dir.146 Sultan Hamid’e kadar ki devlet ricali Mevlevi Tekkeleri ile arzedildiği üzere yakın bir ilişki içerisinde olmuşlardır. II. Abdülhamid de tahta geçtiği saltanatının ilk yıllarında ataları gibi mevlevi meşâyıhıyla görüşür fikir alışverişinde bulunurdu. Sultan Hamid yönetimi ele alabilmek için iktidarı ele geçiren kadrolarda tesiri açık olan bu Mevlevi tekkeleriyle irtibata geçti. Onları ziyaret edip fikirlerini sorup ellerini öptü. Bu şekilde onların güvenini ve desteğini kazanmayı başardı. Bu zevattan devlet ricali üzerinde en müessir zat Şeyh Osman Selahaddin Efendi (vefatı 1304/1887’)’dir. Şeyhzade Hamid Efendi’nin veliahtlığı döneminde bu zümreden hususiyetle hürmet 141 Altınay, Kabakçı Mustafa, s. 40. 142 Yılmaz Öztuna, Dede Efendi, Kültür ve Turizm Bakanlığı. Yay., Ankara, 1996, s. 35- 39. 143 İnal, Son Sadrazamlar, s. 594-595; Mısıroğlu, Bir Mazlum Padişah Sultan Abdülaziz, s. 72-73’ten naklen. 144 Yılmaz Öztuna, Tanzîmât Paşaları Âli ve Fuâ Paşlar, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2006, s.141. 145 Öztuna, Tanzîmât Paşaları Âli ve Fuâ Paşlar, s. 249-250. 146 Süleyman Kocabaş, “Kanlı Darbede İngiliz Mason İşbirliği”, Derin Tarih Dergisi, Sayı: 38, Mayıs 2015, s. 75. 41 gösterdiği Yenikapı Mevlevihanesi Şeyhi Osman Efendi Midhat Paşa’nın şeyhidir. İlk buluşmalarında aracı Cemile Sultan'ın eşi Damat Mahmud Paşa olmuştur. II. Abdulhamid’le ilk görüşmeleri ise Beşiktaş Sarayı’ndaki veliaht dairesinde gerçekleşmiştir. Sultan Abdulhamid bu görüşmesinde Osman Dede Efendi’ye çeşitli vaatlerde bulunmuştur. 147 Osman Selahaddin Dede, bir fetva ile V. Murad’ın meş’ûm hastalığı sebeb gösterilerek tahttan indirilip yerine Veliaht Abdülhamid Efendi’nin tahta çıkarılacağının ilan edileceği Hamid Efendi için çok kritik olan o günde ulemadan ve meşâyıhtan daha birçok zevatın da katıldıkları Topkapı Sarayı'nda icra edilen kadîm bir âdet olan beyat merasimine iştirak etmişlerdir. Mezkur Fetvâ’nın bir müddet gecikmesi üzerine Şeyhülislâm Hayrullah Efendi ters giden birşeyler olduğuna vehmederek endişeye kapılmıştı. Osman Selahaddin Dede bu zor anda devreye girmiş: “Asıl fetva icma-yı ümmet” olduğunu izhar ederek hazirûnun Sultan Abdülhamid’e biad etmelerini sağlamıştır. Sultan Abdülhamid, mezkur hamlesiyle durumu yatıştırarak hazirûnûn kendisine biad etmesini sağlayan Osman Selehaddin Dede’nin teşekkür mahiyetinde elini öpmüştür. Sultan Abdülhamid Osman Selahaddin Dede’ye çeşitli ihsanlarda bulunmuştur. O, Sultan’a şikayet bulunarak na-ehil olanların devlet işlerinde istihdam edildiği ve devlet kadrolarında yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerektiğini beyan etmiştir. Sultan da Osman Dede’ye, devlet işlerinde vazifeler vererek istihdam etmiştir.” 148 Mesela, Sultan tarafından görevlendirildiğine dair emri tamim eden ferman bizzat Avni Paşa tarafından kendisine tevdi edilmiştir. 149 Sultan Hamid bu dönemde Osman Dede’nin elini öpüyor zahiren kendisine ziyadesiyle hürmet gösteriyordu. Bu zat Abdülhamid’in Midhat Paşa ile arasını bulduğu gibi Sultan’ın bu ekiple çalıştığı idaresinin ilk iki senesinde Sultan’ın emri üzerine sarayda Mesnevi dersleri yapmıştır. Midhat Paşa, Abdülhamid tarafından kurulan Yıldız Mahkemeleri tarafından mahkum edilince Sultan ona verdiği harcırahı kestirmiş saraya girişini de yasaklamıştır.150 147 Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, Inkılap ve Aka Yay., İstanbul, 1983, s. 272. 148 Mehmet Ziya, Merkez-i Mühimme-i Mevlevîyeden Yeni Kapı Mevlevîhânesi, Daru’l Hilafeti’l Âliye, 1329/1911, s. 179-180- 187- 272. 149 Sezai Küçük, Mevlevîliğin Son yüz Yılı, Vefa Yayınları, İstanbul 2007, s. 127. 150 Ziya, Merkez-i Mühimme-i Mevlevîyeden Yeni Kapı Mevlevîhânesi, s. 184 42 Bundan sonraki dönemde Sultan Hamid ile ilişkileri bozulan Mevleviler gözden düşmüştürler. 151 Bundan sonra ki vetirede Osman Dede Efendi’nin postnişini olduğu Sultan Aziz dönemi ihtilalcilerine ev sahipliği yapan Yenikapı Mevlevihanesi Abdulhamid’in hafiyelerince sürekli kontrol altında tutulmuştur. Mevlevilerden özellikle şüphelendiği zatlar mesela Celaleddin Dede’nin şeyhlik yaptığı dergâha girip çıkan zevatla ilgili istihbaratlara ağırlık verilmiştir. 152 Veliaht Mehmet Reşat Efendi de Mevlevi Tarikatine müntesipti ve müdavimlerindendi. Sultan II. Abdülhamid’in Sultan Abdülaziz döneminde bir kısım Mevlevilerin menfi siyasetinlerinden olsa gerek biraderi Mehmet Reşad Efendi’nin bu tekke ile irtibatından rahatsız olduğu bilinmektedir. Sultan Hamid zaten işkillendiği Mevlevi tekkeleri üzerindeki tarassud ve jurnalleri bu saikle daha da çok arttırmıştır. Selçuk Eraydın bu jurnallemelerle ilgili bir hadise nakletmektedir: “Mevlevilerin Semâ-ı Râhî dedikleri bir semâ şekli vardır ki, Mevlana’nın bazen cezbe halinde sokakta dönmesinden alınmıştır. İstanbul’da Yenikapı Mevlevihânesi’nde minber olmadığı için oranın dedeleri cuma ve bayram namazlarını civarındaki Merkez Efendi Câmiinde kılarlardı. Dönüşte ney ve kudûm çalarak bayram dolayısıyla sevinçlerini izhar ederlerdi. II. Abdülhamid devrinde bir kişinin, bu manzarayı görerek Mevlevi şeyhinin, bayram selamlığı yaptığını zannettiğini ve Abdülhamid’e jurnallediğini, yapılan tahkikat neticesi bu hareketin birkaç asırdan beri devam edegelmiş bir an’ane olduğunun anlaşılması üzerine devamına izin verildiği zikredilir.” 153 Mevlevi tekkeleri ile Sultan Hamid arasındaki ilişkiler genel olarak bu istikamette seyretmekteyken tarîk-i Mevleviyye’den Sultan Abdülhamid’e sadık Şeyh Efendiler ve bunlarla sıcak ilişkiler de vuku bulmuştur. Erzincan Merkezli bir Mevlevi kolununun piri olan Şeyh Sultan-ı Ulema Billah namıyla tanınan bir Mevlevi şeyhi Sultan Hamid’e fevkalede sadakat ve muhabbet içerisinde olmuştur. Aşçı İbrahim Dede diye meşhur 151 Mustafa Kara, “Tanzîmât'tan Cumhuriyet’e Tasavvuf ve Tarîkatlar”, Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, 1985 c. V, s. 989. 152 Mehmed Tahir Olgun, Yenikapı Mevlevîhânesi Postnişini Şeyh Celaleddin Efendi Merhum, Matbaa-i Mekteb-i Sanayi, 1326/1908, s. 28- 29. 153 Selçuk Eraydın, Tasavvuf ve Tarikatler, Marmara Üniverstesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2004, 7. Basım, s. 366. 43 olmuş yakın bir müridi “Sultan II. Abdülhamid’in Cenâb-ı Molla-i Rûm’un keşidesiyle himmetiyle emirü’l-mü’minin olduğunu” söylemiş ve hatıratında Sultan Abdülhamid’i şöyle tarif etmiştir: “Cebelden murad, Cebel-i Tûr-ı Sinâ gibi mazhâr-ı tecelliyât ve fuyâzât-ı subhâniyye olmuş şevketlü mehabetlü emirü’l-müminîn Gazi Abdülhamid Han edamallahı umre devletihi efendimizdir ki zillullahi fi’l âlem olup gölge gibi teb’a-yı şahanelerini her bir türlü mesâibten muhafaza ederek sâye-i şehriyârilerinde cümle Müslim ve gayr-ı Müslim emn u asâyişle rahat u huzurdadırlar. Binâe’n-aleyh taraf-ı şeref-i cenâb-ı mülûkânelerinden cümle her ne ki emr ü ferman hümâyûnları şeref-sâdır buyurulursa, “Semi’na ve ata’na” deyip kemâl-i cidd-ü ictihad ile kabul ve amel etmek farzdır, zira ki ayet-i celile ile emir olunmuştur.” 154 Aşçı İbrahim Dede, Yunan harbi zaferinin akabindeki Sultan II. Abdülhamid’in tahta cülus günü kutlamalarını şöyle kutladıklarını anlatmaktadır: “Bu hâl ile Sultan’ın tahta cülûsu günü geldi. Herkes Yunan muzafferiyeti için bir fevkalade şenlik ivrasına kıyam etmeye başladı. Bu yüzsüz asi hiçbir sebebe ve bir illete mebni olmayıp mahsâ tembellik ve kayıtsızlık eseri olarak şimdiye kadar bu şenlik gecelerinde kapının önüne bir fener dahi tâlik etmemiş idim. Bu defa (Şeyhinin ikaz ve telkini ile) iklim-i vücudda bir hazırlık tedarükat-ı aşkiyye ve muhabbetiye sevdasıyla içeri ve dışarımızı tenvir-i kanadil-i ubudiyyetle müzeyyen ve dırahşan eylemek remz-i işaretleri bâ-telgrafname-i manevi neşr-ü ilan olunmaya başladı. Bunun sebebinden sual ve istisfar olundukta ‘Emirü’l-müminin Gazi Sultan Abdülhamid-i Sani efendimiz hazretlerinin bu defaki muzafferiyet-ü muvaffakiyet-i şahaneleri Hazret-i Mevlana ve Hazret-i Şems kaddesallahu esrarahuma’l-aziz efendilerimizin ruhaniyyet-i kudsiyyeleri ve imdad-ı ma’neviyyeleri sayesiyle olduğuna dair, Eyâ Mevlana, Şems geldi imdada Dömeke’yi aldı üm tek hücûmla Nutkuyla müjde ve tebşir ettik. Ve bir hafta sonra Dömeke’nin fethi zuhur etti…”155 154 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.4, s.1797. 155 Aşçı İbrahim Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2006, c.2, s.983. 44 Sultan II. Abdülhamid tarafından Mevlevilerin bu şubelerinin destekleri karşılıksız bırakılmamış Aşçı İbrahim Efendi’ye 1 Eylül 1902 tarihlerinde kendisine kendi ifadesiyle “rütbe-i ûlâ sınıf-ı sânisine mahsus” olan resmi elbise giydirilmiştir, 156padişahın “lütf-u ihsan-ı şahanelerinden olmak üzere” aylık bin iki yüz kuruş maaş bağlanmıştır.157 Mevlevi Aşçı İbrahim Efendi’nin Sultan II. Abdülhamid yanındaki konumu her geçen gün daha da artmıştır. Mevlana Celaleddin-i Rûmî’ye nazire olarak yazdığı bazı şiirleri 18 Ağustos 1904 senesinde bizzat huzurunda Sultan II. Abdülhamid’e okunmuştur. Bu hususu da şöyle naklediyor: “Bu yüzsüz asi fakir, ümmî meşâyıh-ı kirâm hazerâtına takliden böyle manzum ve mevzun sözler söylenir idi. İşte bu münasebetle geçen gün şevketlû, mehâbetlû Sultan Abdülhamid Han Gazi efendimiz hazretleri hakk-ı şâhânelerinde dahi arz olunan manzûme-i mevzûne buraya derc olunmuştur. Cenâb-ı Hakk’a ve resulüne ve ulu’l-emr olan halife-i resûlullaha itaat ve inkiyat etmek. İşte bunlar kabâyih ü rezâil-i ahlaktan müberrâ olup padişahlarına itaat ve emr u fermanlarına mutâvaatle dünya ve ahiret felâh-u necât bulmuş tâife-i makbûle-i mergûbedir.” 158 Bu zevat Sultan II. Abdülhamid’in Hicaz demiryolları projesi için ise “bir derece-i muhteşeme ve mükemmele ifâsı” , “Tarîk-i Muhammedi’yi avn-u Rabbânî ile şimendifer hattı ile küşat olunsun”, şeklinde sitayişle bahsetmektediler.159 Mevlevi Aşçı İbrahim Efendi’nin Sultan II. Abdülhamid’e demiryolu hizmetlerine katarak mütevecciden şu medhiyyeyi yazmıştır: “Devr-i Âdem’den beri görmemiştir emsâlin felek Musahhar olmuştur şevketine leyl-ü nehar ins hem melek Sâye-i kudret-i şehinşâhında değil yalnız Hicaz, Mamur abadân olmuştur şimendifer ile cümle melek Ey Ömer-Faruk-sıfat halife-i cihan Hicaz yolunu Urban arbedesinden eyledin tathir ey şâh-ı mülk 156 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.2, s.1206. 157 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.4, s.1809. 158 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.2, s.1472-1473. 159 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.2, s.1421-1422. 45 “Mazhar-ı halk-ı azîm hamîdü’l-hısâl olduğu için Atabe-i kudsiyyesine daima yüz sürerler ins hem melek…” Mevlevi Aşçı İbrahim Efendi Sultan II. Abdülhamid’e mehdiyye olarak yazdığı bu şiirin son taraflarında mensup olduğu yolun büyüklerinin kendisine Hakk’ın rızasının Padişah Sultan II. Abdülhamid Han’ın rızasında olduğunu söylediğini beyan etmiştir: “Rızâ-yı rızâ-yı padişâhîdir buyurdu erenler İbrahim yüz sür o hâk-i misk-ü anbere ki Razı olsun mâlikü’l Mülk Evlâd-ı âbâya remzen beş beyitle eyledim hatm-i kelâm Ya Rabbi onlar hürmetine eyle sultanımızı ebediyetü’l-mülk…”160 Sultan II. Abdülhamid’in saraya davet ederek misafir ettiği Mevlevi şeyhlerinden biri de Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi’dir. Müteşşeriliği ile diğer Mevlevi şeyhlerinden ayrılan hususiyetine mebni olarak Sultan Abdülhamid Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi’yi 1891 yılında Konya’dan İstanbul’a çağırmıştır.161 Mevlevi karşıtlığıyla itham edilen Sultan II. Abdülhamid Mevlevi Şeyhi Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi’ye “Saray Vaizliği” vermiştir. Bu durumdan Sultan II. Abdülhamid’in Mevlevi Tarikatı ile değil bir kısım Mevlevilerle siyasi nedenlerden ötürü mesafe ve tedbirli durduğu anlaşılmaktadır. Mevlevi Şeyhi Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi, Sultan Abdülhamid hal edilince İstanbul’dan ayrılmıştır. Bu zevatın devam eden silsileleri Birinci Dünya Harbi ve Milli Mücaele döneminde devletlerine ciddi hizmetler yapmışlardır. Kemahlı Mevlevi Şeyhi İbrahim Hakkı Efendi Sultan II. Abdülhamid döneminde bizzat istihdam edildiği hilafet müessesinin gerekliliğine çok inanan müteşerri bir âlimdi. 162 Bu zatın hilafetin önemine dair yazdığı bir eser de vardır. 160 Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.2., s.1422. 161 Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi, Şemsü’l-irşâd li-Sultan Reşâd, İstanbul, 1329, s. 5. 162 İsmail Kara, İslamcıların Siyasî Görüşleri, İstanbul 1994, s. 172. 46 3.2. Nakşibendî Tarikatı 3.2.1. Halidi Tekkesi Mevlana Hâlid-i Bağdâdî diye maruf olan Şeyh Hâlid Ziyaüddin 1192 (M. 1778) Efendi Nakşibendi Tarikatının Halidiyye kolunun piridir. Onun yetiştirdiği talebeler kendisinden sonra özellikle Osmanlı Devleti sınırları içinde meşhur âlimler ve mutasavvıflar oldular. Sultan Abdülhamid, Halidi şeyhlerini özellikle doğu, arap dünyası ve ilmi hizmetlerde önemli bir şekilde istihdam etmiştir. Lakin Sultan Abdülhamid’e kadar ki süreçte Hâlidî mürşitleri devlet indinde ciddi imtihanlardan geçirilmiştir. Sultan II. Mahmud’un Rikâb-ı Hümâyûn Kethüdası Nakşibendilik’in yayılmasından rahatsız olduğundan Sultan’a şikâyet ederek vehmi tahrik etmiş ve birçok tedbirin alınmasına vesile olmuştur.163 Mevlana Hâlid-i Bağdâdî’nin vefat etmesini müteakip etbaından Şeyh Muhammed Firâkî de İstanbul’a gelmiş Sultan Hamid’in babası Sultan Abdülmecid ona Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin yakın ihvanından olması münasebetiyle izzet ve ikramda bulunmuştur. Sultan Abdülmecid Mevlana Hâlid-i Bağdâdî’nin hem tekkesini tamir ettirmiş hemde türbesini tadil ettirerek üzerine bir kubbe inşa ettirmiştir. Sultan Abdülmecid’in bu meyanda Mevlânâ Hâlid Bağdâdî’nin Şam’daki türbesinin masraflarının hazineden karşılanmasına dair de talimatları olmuştur.164 Babası Sultan Abdülmecid gibi Sultan Abdülhamid Han da Halidiyye tekkelerine iltifat etmiş ikramlarda bulunmuştur. 1842 yılında Sultan Abdülmecid Han tarafından yaptırılan Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin türbesinin içinde sanduka ve başında da ulemayı temsil eden beyaz bir arakiye ve sarık konulmuştur. Sultan II. Abdülhamid ilk olarak babasının yaptırdığı türbeyi tekrar imar ettirmiş, özel bir emirle sırma işlemeli bir sanduka örtüsü hazırlatırıp kabr-i şerîflerinin üzerine örttürmüştür. 165 163 Türkiye Gazetesi Rehber Ansiklopedisi, İhlâs Matbaacılık ve Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1984, Cilt 7, s. 55. 164 BOA. İ. DH, 1286/ 101191-1. 165 Osmanzâde Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, c. 2, Hazırlayanlar: Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, İstanbul, Kitabevi Yayını, s. 162. 47 Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin Cebel-i Kasiyun Dağı sırtındaki bugüne ulaşan merkadını ise Sultan Abdülhamid Han yaptırmıştır. Mevlânâ Hâlid-i Şehrezorî, Bağdâdî’nin Şâm’daki türbesinde Sultan II. Abdülhamid’e ait tamir kitabesi şu şekildedir: “II. Abdülhamid Han’ın tuğrası Bu muhteşem dergâh Cenâb-ı Hâlidî’nin kabridir. Daima basıp göğsüne feyzden istifade etmiştir. Bir hayli zamandan beri yıkılmaya yüz tutmuştu. Mübarek Hakan, tamir ettirilerek süslenmesini emretti. Bu mukaddes bina gibi onun lütuf mimarından. Birçok harap yapılar güzelleştirilip birçok eskileri yenilenmiştir. Her iş devamlı düzgün yapıldıkça zikir ve fikir sahiplerinden. Bu türbede sabah akşam Mecid ve Hüdavend Allah’ın. Bu âlem padişahının, bu büyük Sultanın. Zeval bulmaz Hüda, onun ömrünü artırsın. Feyzi kulu tamirinin tarihini kaydetti. Abdülhamid Han lütfuyla dergâhı âbâd eyledi. 1309 Ali Necati Yazdı” 166 167 Sultan Abdülhamid ve seleflerinin sohbet ve derslerine katıldığı Hâlidî şeyhlerinin en önemlilerinden birisi de Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî (1813- 1893)’dir. Özellikle Sultan Abdulhamid ile Ahmed Ziyaüddin’in ünsiyeti belirtilmektedir.168 Sultan Hamid’in Şeyh Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevî’den Nakşi dersi aldığı rivayet olunmuşur. Sultan Hamid’in kızı Şâdiye Sultan bu rivayeti teyit ederek “Babasının Nakşibendî Tarikatına mensup olduğunu”169 166 Metnin orjinal hali şu şekildedir: "II. Abdülhamid Han'ın tuğrası Bu muhteşem dergâh kim kabr-i Cenâb-ı Hâlidî- Dâim basıp âğuşuna feyzden olmuş müstefîd Bir hayli müddetten beru etmişti meyl-i indirâs-Tâ'mir ile tezyinini emretti hâkân-ı sa'id Bu buk'a-i akdes gibi mi'mar-ı lutfünden ânın- Birçok harâb umrân bulub birçok 'âtik olmuş cedîd Tertîl olundukça müdâm ashâb-ı zikr-u fikrden- Bu türbede subh-u mesâ zikr-i Hudavend-i Mecid Bu padişah-ı âlemin, bu şehriyâr-ı â'zamın- Kılsun Huda-yı lâyezâl ömrüyle ikbalin mezîd Feyzi kulu ta'mirinin tarihin inşâd eyledi- Dergâh âbâd eyledi lütfiyle Hân Abdülhamid 1309 Ketebehu Ali Necati” 167 2009 Senesinde Şam’da Ebu’n-Nur Üniversite’sinde Arapça Lügat Bölümü’nde okurken Ciretü’r-re’s mahallinde Cebel-i Kasiyun Dağı’nın sırtlarında olan Mevlana Halid Bağdadi Türbesini ziyaret ettiğimde türbedeki kitabelerin çekilen resimleri daha sonra transkripe edilmiştir. 168 İrfan Gündüz, Gümüşhânevi Ahmed Ziyaüddin, Seha Neşriyat, İstanbul, 1984, s. 65. 169 Yeni İstiklal Dergisi, 15 Haziran 1966, Sayı: 253, Muzaffer Budak Seyfettinoğlu’na verdiği mülakat. 48 söylemiştir. Sultan Abdülhamid, Ahmed Ziyaüddin ile yakın ilişkisi olmuş, görüş ve düşüncelerine sık sık müracaat etmiş, kendisine çok büyük hürmet göstermiştir. Şeyhin ölümünde Kanuni’nin türbesinin girişine defnolunmasını emretmiştir.170 Mezkûr yere defnolunan Şeyh Gümüşhanevî’nin kabri ve etrafındaki demir parmaklıklar da Sultan Abdülhamid tarafından yapılmıştır. Abdülhamid döneminin önemli devlet adamları, nâzırları da Hâlidî Gümüşhanevî tekkesine intisap etmişlerdir. Tekke’nin banisi Şeyh Gümüşhanevî’nin irşat vazifesini deruhte ettiği dönemde müritleri içinde Şeyhülislamlar mevcuttur. Sultan Abdülhamid’in bizzat sohbet meclislerine iştirak ettiği, hatta Nakşi dersi aldığı rivayet olunan Hâlidî şeyhleriden Şeyh Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî’nin halifesi Şeyh Ömer Diyauddin Dağistanî de etrafındaki kalabalığın artması gerekçe gösterilerek sürgüne gönderilenler arasındadır. Rivayet edildiğine göre bu sürgün adı altında Sultan Hamid tarafından tertiplenmiş siyasi bir tedbir hadisesidir. Bu dönemde Şeyh Ömer Diyauddin Efendi de önce tedbiren Ankara’ya, oradan da 1886’da Şam’a sürmüştür. Daha sonra da taltif ile İstanbul'a getirilmiş nihayetinde de son Osmanlı Sultanı Sultan Vahidüddin Han kendisinin müridânından olmuştur. Sultan Abdülhamid’in ve daha sonra İttihatçılara muhalifliği ile maruf Sultan Vahddeddin’in Hâlidî şeyhlerine olan ikram, ihsan ve iltifatları ile beraber bütün bunlar birlikte analiz edildiğinde payitahtın Hâlidî mürşitlerine şahsi bir tavır ve kesin bir şüphe içinde olmadıkları bununla birlikte ileride muhtemelen de olsa doğabilecek sıkıntıları da ihtimal dâhilinde düşünerek tedbir aldıklarını söyleyenebir. Sultan Abdülhamid’in bizzat sohbet meclislerine iştirak ettiği, hatta Nakşi dersi aldığı rivayet olunan Hâlidî şeyhlerden Şeyh Ahmed Ziyauddin Gümüşhanevî’nin halifesi Şeyh Ömer Diyauddin Dağistanî de etrafındaki kalabalığın artması gerekçe gösterilerek sürgüne gönderilenler arasındadır. Şeyh Ömer Diyauddin’in etrafında halkın fazla toplanmasından dolayı Sadrazam Kâmil Paşa, Sultan Abdülhamid’e menfi bir rapor sunmuştur. 171 Sultan Hamid dönemin en meşhur Hâlidî şeyhlerinden olan Ömer Diyauddin Efendi de önce tedbiren Ankara’ya, oradan da 1886’da Şam’a sürmüştür. Daha sonra da bu menfi 170 Gündüz, Gümüşhânevi Ahmed Ziyaüddin, s. 79- 80. 171 Şeyh Ahmed’le ilgili dosya BOA, Yıldız SRM, dosya 35/38; Alıntı 5 Aralık 1886 tarihli evraktan naklen; Karpat, İslâmın Siyasallaşması, s. 203; Ekrem Özer, Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahâtları- 2. Mahmud Dönemi ve Sonrası, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Doktora Tezi, Erzurum 2007, s. 160’dan naklen. 49 istihbaratların doğru olmadığının anlaşılmaması üzerine taltif ile İstanbul’a getirilmiş nihayetinde de son Osmanlı Sultanı Sultan Vahidüddin Han kendisinin müridanından olmuştur.172 Bu dönemdeki Nakşi sadatından Şeyh Halil Hamdi Dağistani Efendi’de II. Abdülhamid ile yakın ilişkiler içerisinde olmuştur, 31 Ağustos 1876-27 Nisan 1909 tarihlerinde Harem-i şerîf bölgesinde memur olarak vazife ifa etmiştir. Sultan Abdülhamid’i de eserlerinde hayırla anarak ona dua etmektedir.173 Yine Halil Hamdi Efendi’nin mührünü taşıyan istidada Sultan Abdülhamid hakkında çok ihtiramkar ifadeler okumaktayız.174 Hâlidîliğe mensup olan üç büyük aşiret vardır ki bunlar Kürtlerin yaşadığı coğrafyada çok etkindirler. Doğuda aşiret tebaiyeti şeklinde sufilik anlayışı etkin olduğu için bu ailelere bağlı olan aşiretler bu usulle devlete çok hizmet etmişlerdir. Bu aileler Arvâsî, Küfrevî, Geylânî aileleridir. Sultan Abdülhamid bu üç aile ile de yakından ilgilenmiş devletle geçmişte yaşanan nizalarını çözüme kavuşturmuş ve bu aileleri hem desteklemiş hem de nüfuz ve irşat cihetiyle onlardan istifade etmiştir. Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesi sonrası Arvâsî ailesinin büyüklerinden Şeyh Seyyid Şehabeddin İttihatçılara isyan etmiştir. İttihatçılar Arvâsî ailesinden birçok kişinin idamıyla isyanı bastırdıkları için Küfrevî seyyidlerine nişanlar vererek bir denge siyaseti izlemeye çalışmışlardır.175 3.2.2. Seyyid Tâhâ-i Şemdînî ve Tekkesi Seyyid Tâhâ Geylânî, irşadının kuvvetiyle gerek Osmanlı Sultanı Sultan Abdülmecid’in gerekse İran Şahı’nın hususi ilgi ve alakasına mâkes olmuştur. Seyyid Tâhâ’nın irşat merkezi olan mukim olduğu karyenin İran hududunda olması onun bulunduğu bölgeyi de kritik öneme haiz kılmıştır. İran Şahının Seyyid Tâhâ’ya hediyeleri teker teker İstanbul’a rapor edilmiştir. 176 Seyyid Tâhâ’nın oğlu Şeyh Ubeydullah Yıldız Sarayı'nda Sultan Abdülhamid’in birçok kere özel misafiri olmuştur. Seyyid Tâhâ vefat ettiğinde Nehri'de yerine halife olarak bıraktığı Seyyid Salih bu görevi üstlenmiştir. Hem Seyyid Tâhâ hem de Seyyid Salih 172 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 227. 173 Halil İbrahim Şimşek, Halil Hamdi Dağistani Hazretleri, Nasihat Yayınları, Malatya 2015, s. 39 174 BOA, İ, MVL, 372/16344, 14/L/1273. 175 Tezin ilerleyen kısımlarında Arvâsî başlığı altında bu konu kaynakları ile açıklanmıştır. 176 BOA, İ. HR 92/4493 29/M/1269. 50 Osmanlı Rus savaşlarında önemli görevler alarak Ruslara karşı cihada katılmışlardır.177 Sultan Abdülhamid sultanlığı boyunca Şemdinli’deki bu tekke ile hep yakın ilişkiler içinde olmuş ve onları himaye etmiştir. Sultan Abdülmecid Nehri dergâhında görevlilere hususi maaş bağlamıştır. Osmanlı arşiv vesikalarında Nehri dergâhındaki görevlilere verilen maaş miktarları kayıtlıdır. 178 Bu hukuk Sultan Abdülmecid’in oğlu Sultan II. Abdülhamid zamanında Seyyid Tâhâ’nın oğlu Şeyh Ubeydullah zamanında da aynı istikamette devam etmiştir. Sultan II. Abdülhamid Yıldız Sarayı'nda defalarca Şeyh Ubeydullah'ı özel misafiri olarak ağırlamıştır. Şah Muhammed'den sonra tahta çıkan müteşeddid bir Şia olan yeni Şah, Nehri tekkesine hibe edilen emlakın tasarruf yetkisini iptal edip babasının ve kendisinin İran hudutlarındaki müritlerinin köylerine şiddetli baskı uygulayıp mezhep değiştirmeye zorlayınca Şeyh Ubeydullah kendilerine silahlı mukavetmette bulunmuştur. Şeyh Ubeydullah İran’a karşı kalkışmasında 20.000’e yakın silahlı mürit/derviş ordusu toplayabilmiş, Hemedan’ın kuzeyine kadar ilerlemiştir. Bu ayaklanmaya Osmanlı idaresi önce destek vermişse de hadise sonradan İran, Osmanlı ve Rusya arasında büyük bir krize sebebiyet verince Osmanlı idaresince bölgeden alınarak önce İstanbul’a zorunlu ikâmete tabi tulmuş, tekrar memleketine avdetine izin verilmişse de, İran’a karşı mürit/derviş ordusu ile müsademeye tekrar mübaşeret edince bu defa Hicaz’da ikâmete tabi tutulmuştur. Mekke’de ikâmet etmekte iken, 1300/1883 tarihinde vefat etmiş, burada Cennet-i Mualla mezarlığına defnedilmiştir. 179 İran Osmanlı yönetimine sulh için Şeyh Ubeydullah'ı kendilerine teslim etmelerini şart koşsa da Sultan II. Abdülhamid Han bu teklifi reddetmiş, hem İran idaresini sakinleştirmek hem de Şeyh Ubeydullah'ı İran'ın müdahele edebileceği sınır topraklarından alıp sürgün bahanesiyle batıya doğru çekmiş ve onu koruma altına aldırmıştır. Şeyh Ubeydullah'ın Sultan Abdülhamid Han’a ise çok hususi bir itaat ve muhabbeti vardır. Bu itaati Vefâî nakletmektedir. 180 Bu hukuk neticesinde Şeyh 177 Leyla Yalçın- Heckmann, Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri, İletişim Yayınları, İstanbul 2002, s. 83. 178 BOA, EV. d., -/16257, s. 11, 02 C 1280/14 Kasım 1863; Çakır, Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı, s. 269’dan naklen. 179 Ekrem Buğra Ekinci, “Bir Osmanlı Beyefendisinin Ardından Şeyh Ubeydullah ve Nehri Seyyidlerinin Hazin Hikâyesi”, Türkiye Gazetesi, 1 Aralık 2010. 180 Vefâî, Mirza Abdurrahim Savicbulağî, Tuhfetü’l-mürîdîn, 1313h. Hacı Şefi’ Hızırî Özel Aile Arşivi, Uşneviyye. vr. 192; Mehmet Saki Çakır, “XIX. Yüzyılda Tarikat-Siyaset İlişkisi: Nehrî Tekkesi Örneği”, International Academic Journals, 11/21 Fall 2016, s. 66’dan naklen. 51 Ubeydullah Osmanlı-Rus Savaşı'nda (1878) savaşa katılmıştır. Şeyh Ubeydullah 5997 beyitten ibaret Mesnevi’ye nazire olarak yazdığı Tuhfetü’l-Ahbâb adlı eserinde ikinci başlıkta Ruslar’la nasıl savaşlar yaptığını bizzat kendisi anlatmıştır.181 Seyyid Tâhâ’nın hulefası da Osmanlı sultanları olan Sultan Abülmecid, Sultan Abdülaziz ve daha sonra Sultan II. Abdülhamid’e sadık olmuşlardır. Osmanlı bu şeyhlere ve tekkelerine maddi yardımlarda bulunmuştur. Şeyh Ubeydullah, Sultan Abdülhamid kendisini İstanbul’a çağırdığı için Nehri’den ayrılırken: “Sultan Abdülhamid’e hayr dua edecek” kadar Sultan Abdülhamid’e bağlıdır.182 Şeyh Ubeydullah en-Nehrî İstanbul’a geldiği bu süreçte bir müddet Sultan Abdülhamid ile görüşememişse de daha sonra Yıldız Sarayı'na misafir olarak alınmış ve hususi bir muamele gösterilmiştir. Şeyh Ubeydullah 12 Ekim 1881 tarihinde görüşme talebi için yazdığı arzuhalde “(Sultan Abdülhamid’e) Duacıları Kâdirî, Nakşbendî Ubeydullah” diyerek kendini tanıtmıştır. “Arz-ı hâlinde Osmanlı Devleti'ne hizmetlerini; İstanbul'da davet olunduğu halde daha Sultan II. Abdülhamid ile görüşemediğini, İstanbul'da üç aydır beklediğini ve hastalandığını; İran Devleti'nin ehl-i sünnet i'tikadı ile Ehl-i Beyt-i Resûl'ün evlatlarına yani ailesi olan Geylanîzâdeler'e, babasından tevarüs eden Nehri tekkesine, tekkenin emlâkine ve arazilerine saldırdığını ve bunlarla mücadele etmek için memleketine yakın bir yere gitmesi için kendisine izin verilmesini Sultan II. Abdülhamid’ten rica ve istirham ettiğini beyan etmektedir.”183 Sultan Abdülhamid kendisini kabul ettiğinde çok ikramlarda bulunmuştur. Sultan Hamid ile içtimaları Seyyid Fehim Arvâsî ile Seyyid Ubeydullah’ın hac yolculuğu için yolculuğuna çıktıklarında İstanbul’a uğradıklarında olmuştur.184 Şeyh Seyyid Tâhâ’nın oğlu Şeyh Ubeydullah, Sultan Hamid döneminde 1879'da babasına daha önceki İran şahının hediye ettiği lakin yeni İran şahının el koyarak geri aldığı bütün köyleri geri almıştır. Şeyh Ubeydullah’ın o gün için büyük bir ordu olan milis kuvvetleriyle baş edemeyen İran şahı, büyük devletlerden müdahelede bulunması için yardım talep etmiştir. Onlar da, Şeyh Ubeydullah'tan bu vesileyle kurtulmayı 181 Mehmet Saki Çakır, “Şeyh Ubeydullah Nehrî’nin Mesnevisî: Tuhfetü’l-Ahbâb”, (JOSR), Nisan-2016 Cilt: 8 Sayı: 1 (15), s. 545-546. 182 Doğu Anadolu Evliyaları, Cilt: 2, Türkiye Gazetesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 329-361. 183 BOA. Y. PRK. AZJ. 4/96, 18 Za 1298/ 12 Ekim 1881; Çakır, Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı, s. 270’den naklen. 184 Ekrem Buğra Ekinci, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2017, 2. Baskı, s. 33. 52 planlamışlar ve Sultan Hamid’e onun cezalandırılması için baskı yapmışlardır. Hadisenin uluslararası bir hüviyet arzetmesi üzerine Şeyh Ubeydullah Efendi ve mahdumu Abdülkadir Efendi Seyyid Fehim Efendi'nin riyasetinde Osmanlı idaresine silahlarını bırakarak teslim olmuşlardır. Sultan Hamid sürgün adı altında Şeyh Seyyid Ubeydullah Efendi’yi Mekke-i Mükerreme’de mecburi ikamete tabi tutulmasına dair bir emir tamim ettirmiş ve oraya yerleştirmiştir. Ubeydullah Efendi Sultan’ın emrine itaat ederek bu cezayı kabul etmiştir.185 Vefâî, Şeyh Ubeydullah Mekke’ye gitmeden önce İstanbul’a giderken yolda halkın ve âlimlerin onu ziyaret ettiğini Sultan’ın onu bir muhafaza alayı ile yolcu ettirdiğini söyler.186 Mısır Fevkalâde Komiserliği Başkâtibi Mehmed Ârif’in “Başımıza Gelenler” adlı hatıratında Şeyh Seyyid Ubeydullah’ın Rûmî 12 Teşrîn-i Sânî 1293’de (24 Kasım 1877), binlerce müridi ile Ruslar ile Erzurum’da, Doğubeyezıt’ta yaptığı savaşları övgü ile şu şekilde anlatmıştır: “Ubeydullah Efendi Hazretleri, Nakşibendi Tarikati'nin en büyük şeyhlerindendir; Sadat'dendir; Hadis İlmi'nde, Tefsir İlmi'nde yed-i tula, otorite sahibidir;abid, zahid, mütteki bir zat olmak üzere tanınmıştır. Din uğuruna bütün varından ve hayatından geçmek ancak bunun gibi şeyh efendilere çok yakışır." cümlelerinden sonra, kendisine tabi' binlerce Müsliman Kürd'ün, kendisinin herbir emrine, sözüne, işaretine can atmasını bir cehalet olarak bildirip istihza etmesine pek çok te'essüf olunur!”187 Şeyh Ubeydullah’ın kıyam hareketlerini bazıları ‘ilk Kürt Milliyetçiliği’nin ortaya çıkmaya başlaması’188 olarak yorumlamakla beraber bu kıyam hareketlerinin Kürtlük ve Kürtçülük ile hiçbir alakası yoktur.189 Arkeologluk bahanesiyle Şark'ı dolaşarak İngiliz siyasi emellerine hizmet eden Layard bu ilişkiden çok rahatsız olmuştur. 190 Martin van Bruinessen de Seyyid Tâhâ için “…ya sürgün edilmesi ya da asılması gereken çok 185 Ekinci, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 43-45. 186 Çakır, Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı, s. 73’den naklen. 187 Mehmed Arif Bey, Başımıza Gelenler 93 Harbinde Anadolu Cephesi- Ruslarla Savaş, haz. M. Ertuğrul Düzdağ, İZ Yay., İstanbul, 2006, s. 120. 188 Robert Olson, The Emergence of Kurdish Natioanalism and the Sheik Said Rebellion, 1880-1925, Austin, The University of Texas Press, 1989, s. 1-7. 189 Martin Van Bruinessen, Kürdistan Üzerine Yazılar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 137. 190 Austen Henry Layard, Discoveries Among the Ruins of Nineveh and Babylon, G.P. Putnam & Co., New York 1854, s.310; Çakır, Seyyid Tâhâ Hakkari ve Nehri Kolu, s. 277’den naklen. 53 tehlikeli biri…” olarak bahsetmektedir. Rivayetlere göre İran Şahı Şah Kaşgar'da bu alâka daha bir başka boyut kazanır. Seyyid Tâhâ-i Nehrî’nin irşadının tesiri ile Şah Muhammed Kaşgar bir rüya görmüş bunun neticesinde ehl-i sünnet akidesine ve şafii mezhebine iltihak ettiğini izhar etmiştir. Seyyid Tâhâ’dan da kendilerine ilmi manada istikamet verecek bir molla ister. Seyyid Tâhâ kendisine Molla Abdurrahim isimli bir mücazını yollar. İran Şahı, Seyyid Tâhâ’nın Nehri'de kendi gelirinden birgünde binlerce kişiye tekke de yemek çıkardığını duyunca çok etkilenir ve Mergever ile Tergever adlı iki sancağını Seyyid Tâhâ’ya hediye eder. Payitaht, Musul Mutasarrıfı Hilmi Beyden bunun için de bir tahkikat istemiştir. Seyyid Tâhâ bunun üzerine payitahta yazdığı mektupta sadakatini söylemiştir. Seyyid Tâhâ’nın Muş Mutasarrıfı Hilmi Bey tarafından Osmanlıca Türkçe’sine tercüme edilen mektubu şu şekildedir: “Fakir hakkında gösterdiğiniz ihlas ve samimiyet gereğince bu kulunuza gönderdiğiniz mektubunuz ulaştı. Mektubdan memnun ve mahzun olduk. Özellikle fakirlerin ve tebanın halleri bildirilmiş, himayeleri ve kurtarılmaları emir verilmişti. Çok sevindim efendim. Bu çeşit fakirlerin durumlarının bildirilmesi zatınıza farz ve vacib bulunmuştur, bunun terkinin dünya ve ahirette zararlı olduğu herkesin malumudur. Fakirlere ve ahaliye tarafımdan nasihat vermem istenmişti… vazifemdir ve daima hallerinin ıslahıyla meşgul ve yüce devletin hayrına çalıştım. Ancak açıklamaya gerek yok ki insanoğlu daima fitne ve fesat üzere dolu olmuştur. Özellikle zamanınmızda nasihat edenlerin sözlerine pek kulak asılmıyor ve itimat edilmiyor. Hediye olarak tarafıma gönderilen lütfunuz kabul edilmiştir ve daima bizi kayırıcıdır. Bendenizin tarafınızdan isteği şudur ki fakirler ve ahali hakkında adalet ve merhamet işlerine özen gösterilsin ve hayırlı davaları hakkında kullarından kusur gösterilmeyeceği arz edilir...” 191 Nehri'deki tekke 1925 ‘te büyük külliye top atışlarıyla yıkılmış ve köye askeri müdahalede bulunulmuştur. Yine bu kolun meşhurlarından olan Şeyh Abdurrahman Tâhî de Sultan’ın ilgi alanındadır. Şeyh Seyyid Sibgatullah Arvâsî’den halifelik alan Nurşin kolunun piri olan Şeyh Abdurrahman Tâhî de seleflerinden aldığı usul üzere Sultan Abdülhamid’e hususi bir sadakat göstermiş, “Sultan Abdülhamid’in zamanın müceddidi vazifesini 191 BOA, İ.HR, 92/4493, 29 M 1269/12 Kasım 1852 54 gördüğünü” söylemiştir.192 Şeyh Abdurrahman Tâhî dönemine tekabül eden 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'na kendisi iştirak ederek, mürit ve halifelerinin bu harbe katılmalarını sağlamıştır. Sultan Abdülhamid dönemi arşiv belgelerinde Şeyh Abdurrahman Tâhî’nin çevre beldelere yaptığı hizmetler ve yaptırdığı köprüden sitayişkâr bir uslupla bahsedilmektedir: “Mamafih, bu köprü valilikle ve Erzurum vilayetinin kervanıyla suyollarının üzerinde olduğundan herkesin menfaatına hayırlı bir eserdir. Hazineye dokunmaksızın şeyhin büyük harcamalarla nezareti altında olarak şu suretle inşa ve tamamlanmasına yardımları valiliğinizin büyük başarılarından olduğundan teşekkür eder ve şeyhin bu konudaki çalışmaları ve ihtimamı dikkat çekici bulundupunun kendisine bildirilmesine cüret olunur…” 193 Abdurrahman-ı Tâhî Mektûbâtı'nın 15. Mektubunda ihvanından 300-400 kadar kişi ile savaşa katılacağını belirtir. Hulefa ve tabilerine yazdığı 39. Mektup'ta ise cihadın dini bir gereklilik olduğunu beyan etmiştir. Daha sonraları Nurşin ve civarında birçok imar, iskân ve sosyal hizmetler de irat ettiğinden Sultan II. Abdülhamid Han tarafından kendisine 14 Eylül 1885 tarihinde Üçüncü Rütbeden Mecidî Nişanı verilmiştir.194 Nurşin’deki kaymakamı olan oğlu Şeyh Muhammed Diyauddin Efendi de Ruslara karşı savaşmış ve sağ kolunu bu muharebelerden birinde kaybetmiştir.195 Şeyh Muhammed Diyauddin Efendi ile I. Cihan Harbi'nde savaşanlardan biri de halifelerinden olan Şeyh Seyyid Muhammed ve onun mahdumu Şeyh Seyyid Abdülhakim El-Hüseyni’dir. I. Dünya Savaşı'nda Rus ve Ermenilere karşı çetin bir mücadele vermiştir. Bu mücadelenin sonunda bir kolunu kaybetmiştir. Şeyh Ziyaeddin Efendi'nin Bitlis-Huyut bölgelerindeki muharebelerden dolayı kendisine Muharebe Madalya Berâtı tevdi’ edilmiştir.196 192 Mehmet Hanefi Mert, Ariflerden İnciler, Sey-Tac Yayınları, İstanbul 2006, s. 268. 193 BOA, DH, 962/ 76124. 194 Şeyh Âsım Ohinî, Birketü'l Kelimat Menakibu Bazu’s-Sadat, Nizamiye Akademi Yayınları, İstanbul, 2018, s. 57. Seyyid Muhammed Raşid Arvâsî bu yazma eseri bana hediye etmiştir. Bu eser hususi arşivimde mevcuttur. 195 Şeyh Abdurrahman-ı Tâhî, Mektubat, s. 59. 196 Belgenin orjinali için bakınız. Şefik Korkusuz, Nehri’den Hazne’ye Meşayıh-ı Nakşibend, Kilim Matbaacılık, İstanbul 2010, s. 250-251. 55 3.2.3. Arvâsî Ailesi ve Tekkeleri Şeyh Seyyid Sibgatullah Arvâsî Van Arvâs’da tevellüd etmiştir. Seyyid Sibgatullah Arvâsî’nin öِnemli özelliklerinden biri dedelerinin Seyyidlik silsilesinde on iki imamdan dokuzunun torunu olmasıdır. Asırlar boyu ilim ehli zatlar yetiştiren Arvâsî ailesine mensup olan Seyyid Sıbgatullah Şeyh Seyyid Taha’ya bağlanmıştır. 197 Başta İngiliz diplomatları olmak üzere Batılılar Seyyid Tâhâ ve Seyyid Sıbgatullah ile devam eden Hâlidî yolunun büyüklerinin Sultan II. Abdülhamid'e olan sadakat ve teslimiyetlerinden çok rahatsızdı. Zira çeşitli entrikalarla İstanbul'daki ulema ve meşâyıhın kafası karıştırılmış Sultan II. Abdülhamid’e karşı suistimal edilmişlerdi. Doğudaki Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî'den Seyyid Tâhâ'ya Seyyid Tâhâ'dan Seyyid Sıbgatullah’a kadar gelen bu zincirin Sultan Abdülhamid'e olan muhabbet ve teslimiyetleri onların icra etmek istedikleri planlarını akim bırakıyor ve inkitaya uğratıyordu. Şeyh Seyyid Sıbgatullah Arvâsî’nin oğlu Celaleddin Efendi Sultan Hamid döneminde Ruslar’a karşı savaşmıştır. Seyyid Sıbgatullah Arvâsî’nin Hizan tekkesi ve şubeleri vergilerden muaf tutulmuş ve kendilerine taamiye adında mali yardım yapılmıştır, Hizan’daki tekkesi ağnâm (koyun keçi), rüsûm adındaki vergilerden ve arazi ile emlak da öşürden muaf tutulmuştur.198 Arvâsî tekkesi Seyyid Sibgatullah Arvâsî ile Bitlis’in Hizan karyesinde, amcaoğlu Seyyid Fehim Arvâsî ile Van’ın Başkale’sinde iki kola ayrılmıştır. İki kolda Sultan Abdülhamid’e sadık olmuşlar ve hizmet etmişlerdir. Daha sonra Hizan kolu Sultan Abdülhamid’i devirerek yönetimi ele alan İttihat ve Terakki yönetimine biat etmemiş ve karşı çıkmıştır. 199 Van’ın Başkale nahiyesine bağlı Müküs karyesinin Arvas köyünde Seyyid Fehim Arvâsî’den devam eden kol da Sultan Abdülhamid’e sadık olup, devlete ciddi hizmetler deruhte etmişti. Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî Sultan Hamid için, “İslam, Abdülhamid Han ile kaimdir.” demiştir. 200 Sultan Hamid’e yapılan muamelelerden dolayı İttihat ve 197 Şeyh Abdurrahman-ı Tâhî, Mektubat, (Minah, İşârât, Şerazat, Adab kitabı ve diğer eserlerle ile birlikte) Ohin’den gelen el yazması istinsah edilmiş nüsha arşivimde bulunmaktadır. 198 BOA, BEO, 419/31392, 08 Z 1311/4 Haziran 1894. 199 Ekrem Buğra Ekinci, Sürgündeki Hanedan, Timaş Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2015, s.141. 200 Ekinci, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 34 56 Terakki yönetimine sıcak bakmamakla beraber böyle bir kıyama da gitmemişlerdir. Sultan II. Abdülhamid, Seyyid Fehim Arvâsî’nin sohbetinde bulunmuştur. Seyyid Fehim Arvâsî Yıldız Sarayı’ndan hürmetle uğurlanmıştır. İstanbul’dan vapurla Mısır'a gitmişlerdir. Ezher Medresesi ulemâsı, Fehim Arvâsî ile yaptıkları ilmi müzakerelerde onun üstünlüğünü kabul etmişlerdir. Bu ilmi müzakerelerin konularından biri Abdülhamid’in de sıkı kullanıcısı olduğu tütün meselesidir. Ezher âlimleri tütün içmenin haram olduğunu söylerlerken Seyyid Fehim tütün içmenin şeriata mugayir olmadığını söylemiş ve bununla ilgili bir eser yazmıştır.201 Bu konuda Sultan Abdülhamid’e yapılan tenkitlerin de ilmen önünü kesmiştir. Ayrıca Sultan Abdülhamid, Şeyh Seyyid Fehim’i Şeyh Ubeydullah’ın İran’a karşı kıyam hareketinde ortaya çıkan diplomatik krizi çözmek, sulh ve asayişi temin için de istihdam etmiştir. Seyyid Fehim Arvâsî bu vazifeyi bi-hakkın deruhte etmiş bunun için Sultan Abdülhamid tarafından kendisine üçüncü dereceden mecidiye nişanı verilmiştir. Bu husus resmi yazışmalarda şu şekilde geçer: "Rütbe-i Saniyye"sinin "Mütemayizlik"e terfisi ve önceden Nezaret-i Celilelerine 17 Muharrem 300 tarih ve kırk iki numara ile takdim edilen arizamda "Rütbe-i Salise" ile taltif edilmesi rica olunan Meclis-i idare Başkatibi Ömer Efendi'nin de bu sırada hizmeti görülen kişilerden olduğundan bu rütbe ile ve yine 9 Muharrem 300 tarih ve kırk numaralı nezaret-i fehametpenahilerine burada bulunan Asakir-i Şahane'nin bildirdiklerine göre, her zaman yardım etmesinden dolayı Kumandanlık tarafından şahitlik ile taltifi taleb ve arzu olunan Feyzi Ağa bendeleri bu cümleden olduğundan, arz olunduğu üzre "Kapucıbaşılık" rütbesiyle taltifleri hususuna müsaade edilmesi. Bazı mahalle ve aşiret ağalarının hakikaten kendilerine olunan bu babdaki nasihatleri tamamıyla kabul ile uyum göstermeleri ve Asakir-i Şahane gerekli olan hususlarda her türlü yardım ve kolaylığı gösterdiklerinden, taltifleri, şu sırada yerinde olup, daha sonra isimleri arz kılınmak üzere bunlar hakkında dahi nezaretinizin müsaade vermesi ve meselenin başarı ile neticelenmesinden dolayı bahsedilen kişilerin arz edildiği üzere taltifleri münasip ve gerekli olduğu cevaben Dördüncü Ordu Kumadanlığına da telgrafla bildirilmiştir. 201 İbrahim Sarı, “Güneydoğu Evliyaları”, Noktaekitap, Antalya, 2016, 1. Baskı, s. 503-505. 57 Gurra'i Saferi'l-Hayr 300 ve Fi 30 Tişrin-i Sani Sene 98 ” 202 Birçok halifesi olan Seyyid Fehim Arvâsî kendinden sonra Arvas’taki merkez hükmündeki tekkesine kaim-i makam olarak oğlu Şeyh Seyyid Muhammed Emin Efendi’yi ondan sonra ise o makama geçecek olarak Seyyid Abdülhakim Arvâsî’yi atamıştır. Sultan Abdülhamid tarafından Seyyid Fehim Arvâsî’ye beytülmaldan “Du’âgû Ma’aşı” olarak aylık Dört yüz kuruş maaş tahsis edilmişti. Bu maaş daha sonra Seyyid Fehim Arvâsî’nin oğlu Şeyh Seyyid Muhammed Emin-i Arvâsî’ye tahsis edilmiştir. Şeyh Muhamed Emin Arvâsî’nin yaptığı hizmetlerin takdirine ve Şeyh Fehim Arvâsî’nin yerini kâmilen doldurduğuna dair Memduh Paşa’nın yazdığı bir resmi yazışmada da şöyle geçmektedir: “Babıalî Dahiliyye Nezareti’nden Sadaret Makamına, Van Vilayeti’ne tabi’ Müks Kazası’nın Arvâsî Köyü’nde yüce din ilimleri neşretmekte olan El- Hacc Şeyh Fehim Efendi’nin vefatına ve büyük oğlu Şeyh Muhammed Efendi o sıfat ve iktidarı ha’iz olmakla beraber, bu kazada vukû’ bulan karışıklığın teskini için yararlılıkları görüldüğünden, pederlerinin bıraktığı dört yüz on kuruşun, oğluna tahsisiyle beraber ‘Üçüncü Rütbe’den bir kıt’a Mecidi Nişanının verilmesiyle de taltifi hakkında Van Vilayetinden alınan yazı, 8 Ağustos 312 tarihinde Sadâret Makamına takdim edilmişti. Efendinin iyi hizmetlerinden bahsle, nişanla ile taltifi hakkında vilayetten alınan 9 Teşrîn-i Evvel 312 tarihli ve 74 numaralı yazı, ekte takdim edildi. Gereğinin yapılması makamınızın görüşüne bağlıdır. Dahiliye Nazırı Mehmed Fa’ik Memduh” 203 Sultan Abdülhamid dönemi meşhur sadarazamı Said Paşa bu hizmetlerinden dolayı Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî’ye verilen şahsi 300 kuruşluk tahsisata 200 guruş daha zam yapılmasını istemiş ve bu talep Sultan II. Abdülhamid tarafından kabul edilmiştir.204 Belgelerden anlaşılacağı üzere, bu ailenin Müks Kazası’nda meydana gelen fitnelerin, karışıklıkların ve husumetlerin teskinindeki ve asayişin tesis edilmesindeki güzel 202 BOA. İ. DH. 875/69844-3-1. 203 BOA. BEO. 884-66257-2-1. 204 BOA. İ. DH. 875/69844-6-1. 58 hizmetleri müşahede edilmesinden, pek çok hizmetleri ifa etmesinden ötürü Sultan II. Abdülhamid tarafından “Üçüncü Rütbe”den bir kıt’a “Mecîdî Nişan” ile taltif edildiği bahsedilmektedir. Seyyid Fehim Arvâsî ve oğlu Şeyh Muhammed Emin Efendi yaşadıkları topraklardaki Kürt aşiretlerinin Sultan Hamid’e biatlarını sağlamış, bağlı olanların biatlarını kuvvetlendirmiş, hatta Çanakkale’deki Kürtlerden oluşan Hamidiye tabyalarına Arvâsîlerden akrabalarını göndermişlerdir. Sultan Abdülhamid 1890’da “Hamidiye Hafif Süvari Alaylarını” kurdurarak bir dönem açmıştı. Sultan Abdülhamid’in Müslüman Kürtlere Hamidiyye alaylarını kurdurup onları istihdam etmesi birçok Avrupalı tarihçinin bu konu üzerinde çalışmalarına sebebiyet vermiştir. Padişah Abdülhamid bölge problemlerini çözmek için aşiretleri yeni bir sistem içinde örgütleme yoluna gitti. Hamidiye Mektepleri ve Hamidiye Alayları bu örgütün ana yapısını oluşturuyordu. Aşiretler böylece temelden devlete bağlı silahlı örgütler haline getiriliyor ve parasal açıdan, teçhizat açısından destekleniyorlardı. Bu tedbir Bitlis ve çevresinde görece bir sükûnu sağladı diyebiliriz.205 Bununla birlikte Sultan Abdülhamid’ın izlediği siyasete baktığımızda bunlar asıl gaye değil onun siyasetinin ancak semeresi olarak görülebilir. Onun bu konudaki temel siyaseti salt askerlik değil meseleye dini ve siyasi bir olgu olarak da yaklaşmasıdır.206Sultan Abdülhamid, Hamidiyye alaylarını tesis ettikten sonra bu projede vazife almış aşiret reislerini ve sancak kaymakamlarını 1893’de Müşir Mehmed Zeki Paşa’nın maiyetinde huzuruna kabul ettiğinde: “Benim Kürtlerin babası olduğumu unutmayın!” demiştir.207 Bunun için Kürtler kendisine “Bave Kürdân (Kürtlerin Babası)” demişlerdir. Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî’nin oğullarından Şeyh Seyyid Muhammed Masûm-i Arvâsî de Devlet-i Âliyye’ye çok hizmet etmiş, bu hizmetlerine mukabil o da Sultan II. Abdülhamid tarafından taltif ve ikramlara mazhar olmuştur. Adilcevaz Kaymakamı tarafından tasdik edilerek onaylanan “Hal Tercümesi” nde babası ve kendisini şöyle tarif etmektedir: 205 Bülent Cırık, Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2016, s. 278. 206 Mustafa Balcıoğlu, “Hamidiye Alaylarından Aşiret Alaylarına Geçerken Harbiye Nezareti’ne Sunulan İki Rapor”, Toplumsal Tarih, Sayı: 4, Nisan 1994, s. 48-51. 207 M. Şefik Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1983, s.125. 59 “İsmim Muhammed, Mahlasım Ma’sumdur. Şeyh’lik ve Efendi’lik ile yâd olunurum. Pederim Sadat-ı Kiramdan Şeyh Fehim Efendi’dir. Şöhretimize ‘Arvâsîzâde’ derler. Kendisi meşhur âlimlerden ve Nakşibendî Tarikat-i Aliyyesi meşayihinden olup pek çok müridi olan hikmet ehlinden bir zat idi. Devlet me’muriyyetinde bulunmamış fakat ömrünün sonuna kadar beyt’ül mal’den aylık ‘dört yüz kuruş’ ‘Du’a-gu Ma’aşı’ almıştır. Mübarek ömrünü ilm ve irfan neşr etmekle, şerefli esaslarını ve edeplerini öğretmekle geçirmiş ve Rumi 3 Mart 1313 ve Hicri 15 Şevval 1314’de vefat etmiştir. Pederim ve validemle beraber Van vilayetine bağlı Müks kazası’nın Arvas köyü ahalisinden ve necip islam milletinden olup, tabi’i olmakla iftihar ettiğimiz Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye tab’asındanız. Neslimiz de Sadat-ı Kiram’dan olup İmam-i Hüseyn (Radıyallahu anh) Hazretleri’ne ulaşır. Merhum pederimin ‘Osmanlı Üçüncü Nişanı’ var idi.”208 Van Valisi Tahir Paşa Şeyh Masum Arvâsî’nin vefat eden ağabeyi Emin Efendi ve babası Şeyh Muhammed Emin gibi aynı istikamette Sultan Abdülhamid Han’a sadık olduğu ve Devlet-i Âliyye’ye hizmete devam ettiğini arzederek Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî’den Şeyh Muhammed Emin Efendi’ye devredilen tahsisatın kesilmeyerek hatta 200 kuruş’tan 300 kuruşa çıkarılarak Şeyh Masum Efendi’ye arttırılarak verilmesi ve devam etmesi gerektiği hususunda Hicri 5 Cemazilevvel 1317 (11 Eylül 1899) tarihli bir ârizası şu şekildedir: “Fi 8 Mayıs Sene 1315 Ta’rihli ve on bir numaralı arıza-i çakeranemle de arz olunduğu üzre, Müks Kazası’nda tedris-i ulum etmekte ikin vefat eden Şeyh Muhammed Emin Efendi’den münhal kalan “iki yüz guruş” ma’aşın “üç yüz guruş”a iblağı ile Arvas Karyesi’ndeki medresede vazife-i tedrisiyyeyi ifa etmekte olan Molla Ma’sum Efendi’ye tahsisi…209 Adilcevaz Kaymakamı Ali Rıza Efendi ve içlerinde gayrimüslimlerin de olduğu İdare Meclisi Azalarının cümlesi ortak bir imza ile Van Valiliğine gönderdikleri bir dilekçede Şeyh Masum Efendi ve ailesinin Sultan Abdülhamid’in kurduğu Hamidiye alaylarına ve Devlet-i Âliyye’ye nasıl hizmet ettikleri övgülerle arzedilmiştir: 208 Fuad Asım Arvasi ve Şaban Er, Silsile-i Âliyye’nin Son Halkası Seyyid Abdülhakim Arvâsî, Kutup Yıldızı Yayınları, İstanbul, 2018, s.40-41. 209 BOA. Y. MTV. 195/28-1-1. 60 “Valilik Makamına; Peygamber Efendimizin sülalesinden Sâdât-ı Kirâmdan ve büyük şeyhlerden MerhumSeyyid Şeyh Fehim Efendi (Kuddise Sirruh) Hazretleri’nin büyük oğlu Seyyid Şeyh Masum Efendi Hazretleri, beş seneden beri Adilcevaz Kazası’na teşrifle oraya yerleşmiş ve Halife hazretlerinin hayırlı işlerinde yardımcı olmuştur. Seyyid Şeyh Masum Efendi’nin fıkhi ve ilahi ilimleri neşretmesinden kasabamız ahalisinin faydalanmaları ve özellikle bu havalinin Hamidiyye Alayları tamamen merhum Şeyh Fehim Efendi Hazretleri’nin müridleri olduğundan aşiretler arasında meydana gelen tartışmalar vesair hususlar, Şeyh Masum Efendi’nin vaaz ve nasihatiyle ortadan kaldırıldığından kendisine şükranlarımızı bildiririz. Bununla beraber, şeyhin burada açtığı medresenin bir taraftan belirli bir geliri olmadığından ilim talebelerinin giyimlerini ve yemeklerini karşılayacak kudreti bulunmadığından Şeyh Efendiye aylık münasib bir miktar maaşın Hazret-i Padişah tarafından tahsisi ve yardım ihsan buyrulmasını arz ederiz. 13 Rabilahir 325 ve 14 Mayıs 323 (İmzalar ve Mührler) A’za: Anoş, A’za: Ohannes, A’za: Muhammed Tevfik, Tahrirat Katibi: Es-Seyyid Mustafa Nazmî, Mal Müdürü: Abdullah, Vekîl-i Nâ’ibü’dDâî: Muhammed Şerif, Adilcevaz Ka’im-makamı: Ali Rıza bin Muhammed” 210 Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî’nin beşinci oğlu Şeyh Muhammed Sıddık Arvâsî de ailesi gibi Sultan Abdülhamid’e sadık bende olanlardandır. Bu zat Van Müftülüğü vazifesi yapmakla beraber Sultan Abdülhamid’in kurduğu Hamidiyye alaylarında da bizzat vazife yapmıştır. Ailenin Sultan Hamid’e sadakati ve Devlet-i Âliyye’ye hizmeti devam ettikçe nüfus alanları ve hizmet sahaları genişlemiş bu sebebe mebni olarak da Sultan Hamid’den aldıkları maddi destekte her geçen zaman artmıştır. Seyyid Fehim Efendi’ye verilen 200 kuruş tahsisat Şeyh Muhammed Masum Efendi zamanında 300 kuruşa çıkarılmış, Şeyh Muhammed Sıddık Efendi zamanında ise 500 kuruşa yükselmiştir. Bu hususa dair bir yazışma şu şekildedir: “Van Valisi Ahmed Paşa tarafından Dahiliye Nezareti’ne gönderilen 1 Nisan 1913 tarihili bir yazıda şöyle deniliyordu: 210 BOA. BEO. 3099/232377-4-1. 61 “Kemalatı ve takvasıyla bu havalide saygın bir yere sahip olan Sadat-ı Kiramdan Müks’lü merhum Şeyh Fehim Efendi Hazretlerinin oğlu vilayet Müftüsü Muhammed Sıddık Efendi’nin halka-i tedrisindeki talebeye ihtiyar eylediği masraflara karşılık olmak üzere maliyyeden merhum pederine verildiği gibi kendisine de beş yüz kuruş maaş tahsisi, tarafımdan Maliye Nezaretine yazılmıştı. Verilen cevapta, Müftü Efendinin asli maaşı bulunmasından dolayı “muhtaçlar tertibi”nden ve “ilmiye ricali tahsisatı”ndan kendisine maaş verilemeyeceği bildirilmiştir. Müfti Muhammed Sıddık Efendi, arzusuna rağmen vilayet müftiliğine tayin olunmuş ve buna ait maaşı almakda ise de, esasen kendisi pederinin mesleği ile uğraşmakta olup, müftülüğe katiyyen rağbeti olmamasına ve takvasıyla bu memlekette ve özellikle hankahlarının bulunduğu Müks havalisinde büyük bir nüfuz ve hürmet sahibi olan bu zatın varlığından, hükümet her suretle istifade etmekte ve çok vakit taburlar sevkıyle vücuda getirilmesi müşkil bulunan işlerde onun nasihat ve irşadı tesiriyle başarı hasıl olmasından dolayı, emsali nadir olan böyle bir nüfuz ve irfan sahibinden mevkı’-i irşat mevkııne ait cüz’i bir ma’aşın verilmemesi uygun olamayacağından ve zaten kendisini idare edecek bir maaş tahsis buyurulduğu takdirde, müftülüğü terk eyleyeceğinden pederine verilen maaşın tahsisiyle Müks havalisindeki hankahında irşad ve tedris vazifesini desteklemek ve bu suretle kendisinden daha etkili ve faydalı istifadeler temin etmek gerektiğini beyan ederim.”211 Şeyh Seyyid Muhammed Sıddik Arvâsî babası Seyyid Fehim-i Arvâsî’ye mensup bir zümre ile Hamidiyye Alayları cephesinde mensuplarıyla beraber Ermeni çeteleriyle büyük mücadeleler vermiş ve başarılar kazanmıştır. Bununla birlikte birçok Kürt aşireti arasında çıkan nizaları tesiri ile hal etmiş, Van Müftüsü olmasıyla beraber Sultan Abdülhamid’e olan bağlılık ve muhabbeti sağlamıştır. Bunun için Rûmî 2 Şubat 1329 [15 Şubat 1914 Pazar] tarihinde maliye nazırı imzasıyla sadaret makamına yazılan “Resm-i Arzıhâl”de Şeyh Muhammed Sıddık Arvâsî’ye “vatana hizmet bütçesi”nden aylık bağlanmasının Meclis-i Vükela tarafından kabul edildiği ifade edilmiştir.212 Sultan Abdülhamid, din ve devlet işlerinde ulema ve meşâyıhtan çok istifade etmiştir. Arşiv belgeleri bunları ispat eder niteliktedir. Hicri 1293 senesinin haccını eda etmek için deniz yoluyla Hicaz-i Şerîf'e gitmek üzere ramazan-ı şerîf'in başlarında [1876 Senesi'nin Eylül Ayı'nın sonları] Şeyh Seyyid Fehim-i Arvâsî ile geldikleri İstanbul'da 211BOA. DH. İD. 36/20-2-1. 212 BOA. İ. MMS. 179-32-1-1; İ. MMS. 179-32-2-1. 62 görüştükleri Sultan II. Abdülhamid Han'ın ricası üzerine "Hamidiye Alayları Kumandanlığı"na Seyyid Abdülhakim Arvâsî'nin babası Seyyid Halife Mustafa’nın babası Başkale Müftüsü Seyyid Muhyiddin’in kardeşlerinden Seyyid Hamid Paşa'yı Şeyh Seyyid Ubeydullah-ı Nehrî teklif ve tavsiye etmiş ve bu teklifi ve tavsiyesi kabul olunmuştur. Şeyh Seyyid Hamid Paşa'nın “Hamidiyye Alayları Kumandanı” olarak yaptığı büyük hizmetler dillerde destan olmuştur. 213 3.2.4. Şeyh Seyyid Abdülhakim Arvâsî ve Tekkesi Sultan Abdülhamid’in takdir ve iltifatlarına muhatap olmuş bir zat da Şeyh Seyyid Fehim Arvâsî’nin oğlundan sonra icâzet-i mutlaka verdiği Arvâsî ailesinden Şeyh Seyyid Abdülhakim Arvâsî’dir. Sultan Abdülhamid’in nazar-ı dikkatini celbetmesi dönemin Van Müftüsü olan Seyyid Kasım Arvâsî’nin naklettiği üzere şu hadiseyle olmuştur: “Ravda-ı Mutahhara'nın altın kapısını açarlar. Emin Efendi, fakirane, zelilane, i'zaz ve ihtiramla içeriye, ceddini ziyarete girer. Abdülhakim Efendi, kendisindeki fart-ı muhabbeti [aşırı sevgiyi] müşahade ettiğinden, elim akıbeti bilircesine, 'Girmeseniz?' diye teklifte bulunursa da mani olamaz. Şeyh Emin Efendi, (ziyaret sonrasında gelişen süreçte hastalanır ve nihayet) çok bitkin bir vaziyette hastahaneye götürülür. Bir cuma günü sabah namazından sonra, kelime-i tevhid okuyup ruhunu teslim eder. Pederi Seyyid Fehim Hazretlerinin beyanı üzerine babasının vefatından sonra çok yaşamamıştır. Vefatında otuz iki yaşında idi. “Gameni’t-Tur” [Tur dağı beni yuttu] sözü, ebced hesabıyla vefat tarihlerini [hicri 1316/1898] bildirir. Bu hadise Abdülhakim Efendi'yi çok üzer. Hac dönüşü kafile İstanbul'da Kabataş İskelesi'nde gemiden inerler. Saraydan bir memur gelip Emin Efendi'yi sorar. 'Böyle böyle vefat etti. Burada amcazadesi var' derler. Abdülhakim Efendi, Emin Efendi'nin hikayesini bizzat arzetmek üzere Saray'a götürülür. Abdülhakim Efendi, Sultan Hamid ile görüşür. Sohbetinden hoşnud olan padişah, 'Annemde baş ağrısı vardır. Rüyada Peygamber Efendimizi görmüş. Senin ilacın, bu sene hacılarından ve benim evladımdan birindedir buyurmuş. Aman meded!' deyince Abdulhakim Efendi, estağfirullah, biz böyle işlerden anlamayız” der. Padişah ısrar edince, bir bardak su ister; Fatiha-yı şerife okuyup içine nefes verir. Sonra 'Emredin, bu suyu götürsünler, Valide Sultan Hazretleri içsin' buyurur. Valide 213 Arvasi ve Er, Silsile-i Âliyye’nin Son Halkası Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 124. 63 Sultan bu suyu içtikten sonra iyileşir. Bunun üzerine Sultan Abdülhamid, hüsnü zannının arttığı Abdülhakim Efendi'ye İstanbul'da kalmasını, kendisine bir meşihat [tekke ve medrese] teklif ederse de, Abdülhakim Efendi, 'Şayet müsaade buyurursanız benim memleketime dönmem lazım. Orada medresem var, talebelerim var. Biz manevi bir işaret almaksızın hareket etmeye mezun değiliz. Bizim buraya gelmemize vakit var' buyurur. Sultan Hamid bilahare Başkale'ye adam gönderip medresenin ihtiyaçlarını tesbit ve bu cihetten yardım ederek ettirerek kendilerini unutmadığını gösterir.” 214 Seyyid Abdülhakim Efendi de Sultan Abdülhamid’e olan muhabbetinin bir nişanesi olarak kurduğu medreseye Sultan’ın adını vermiş Hamidiyye Medresesi demiştir. Seyyid Abdülhakim Arvâsî’nin Başkale'de dedelerinin bina ettiği mescidin bitişiğinde kendi kurduğu ve Hamidiyye ismini verdiği medresesi resmen 1305 Hicri (1887 Miladi) senesinde faaliyete başlamıştır. Burada talebenin me’kulat (yiyecek) ve diğer masraflarını karşılamaktan, ayrıca lazım gelen kitapların tedarikinden aciz kaldığını Hakkari mutasarrıflığına beyan etmiştir. Bunun üzerine Şeyh Ubeydullah hadisesi sebebiyle kapatılan Şemdinan’daki Seyyid Tâhâ dergâhından mevkuf olan (boşta kalan) 299 kuruş taamiyye irâde-i seniyye ile Abdülhakim Efendi'nin medresesine nakl ve tahsis edilmişti. Abdülhakim Efendi, Sultan Abdülhamid dönemi Hakkari Mutasarrıflığı'na verdiği istidada kendisine tevdi edilen maaşın hizmetleri ve tedrisatı için yetersiz olduğunu arzederek, ihsân-ı şahânenin 500 kuruşa arttırılmasını talep etmiştir. Bu talep üzerine Hakkari Vali Vekili Fikri Bey imzasıyla sadrazamlık makamına yazılan 9 Cemazilula 1305 (10 Kanunsani 1303/1888) tarihli bir mazbatada vilayette vefat eden ulemadan kalan meblağ bildirilmiş Abdülhakim Efendi’nin talep ettiği bu maaşa ancak 127 kuruş daha ziyade edilebileceği beyan edilmiştir. Sadrazam Kamil Paşa imzalı bir ariza da Abdülhakim Efendi’nin arzuhali Sultan Abdülhamid’e arzedilerek bu hususta emri sorulmuş; Sultan Hamid’in devreye girmesiyle Seyyid Abdülhakim Efendi'nin medresesine verilen tahsisat 426 kuruşa yükseltilmiştir. Bu dönemde Seyyid Abdülhakim Efendi'nin tedrisat faaliyetlerini zor şartlar altında yürüttüğü; garazkâr haset ehli kimseler tarafından hizmetlerinin inkitaya uğratılmaya çalışıldığı ancak Sultan Abdülhamid’in kendisini her durumda himaye ettiği anlaşılmaktadır. 214 Arvasi ve Er, Silsile-i Âliyye’nin Son Halkası Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 68-69. 64 Abdülhakim Efendi’ye Sultan Hamid tarafından verilen irâde-i seniyyeyle tahsis edilen şehri (aylık) 426 kuruş taamiyyenin, 299 kuruşa, Şeyh Nureddin Efendi itiraz ederek bu tahsisatta hissesinin olduğunu iddia etti. Sultan Hamid tekrar yeni bir irâde-i seniyye ile tayin edilmiş meblağın düşürülmesini münasip görülmeyerek 14 Cemazilahir 1307 (5 Şubat 1890) tarihinde Van vilayetine tahrirat gönderdi. Abdülhakim Efendi’nin Sultan Hamid’in adını verdiği Hamidiye Medresesi'ne Sultan Hamid’in iradesi ile tahsis edilen 426 kuruşluk taamiyyenin başka bir tekkeye asla devredilmemesine dair gene Sultan Hamid’in emriyle mabeyn katipliğinden (19 Receb 1307 -11 Mart 1890) Van vilayetine yeni bir karar daha tebliğ edilmiştir. Seyyid Abdülhakim Efendi, 2 Receb 1312 (17 Kanunevvel 1310/1894) tarihinde vilayet yöneticilerine verdiği istidada, “Başkale'de kurduğum ve zamanın padişahı Sultan Hamid’in ismine izafe ettiğim Hamidiyye Medresesi'nde on üç yıldır tedrisatta bulunmaktayım. Medresenin masraflarını bizzat karşılıyorum. Ancak artık bu iş için tevarüs ettiğim malım tükenmiştir. Medresenin başkaca da varidatı [geliri] yoktur. 12 Cemazilahire 1303 (ı3 Şubat 1303/1888) tarihinden itibaren irade-i seniyye ile tayin edilen dört yüz yirmi altı kuruş aylık taamiyye de kifayet etmemektedir" diyerek payitahttan medresesinin tahsisatı için verilen bu meblağın bin kuruşa iblağ olunmasını hususunda talep etmiştir. Bu talebi, Van Valisi Tahir Paşa, Abdülhakim Efendi’nin tekke ve medresesi hakkında sitayişle bahsederek Saray'a arzetmiştir. Sultan Hamid, Abdülhakim Efendi’nin bu arzusunu da kabul etmiştir. Mezkur 13 Zilka'de 1316 (13 Mart 1315/1899) tarihli irade-i seniyye şu şekildedir: "Meşâyıh-ı Nakşibendîyyeden Başkalalı el-Hâc Şeyh Abdülhakim Efendi'nin o havfilice neşr-i ma'arif emrinde hıdemât-ı meşkuresi sebk etmekte [maarifin yayılması işinde övgüye layık hizmetleri geçmiş] olduğundan bahisle, terfih ve ikdarı lüzumuna dair Van vilayet-i aliyyesinden vürud eden tahriratda arz ve beyan olunduğu vechile mumaileyhin medresesine kadimen mahsus olup dörtyüz küsur guruşa tenezzül eden ma'aşın, bin guruşa iblağı…." Seyyid Abdülhakim Efendi, talebelerinden Hüseyin Hilmi Işık Efendi'ye Sultan Abdülhamid’in Başkale Medresesine hususi hediyeler tevdi’i ettiğini anlatmıştır. Hüseyin Hilmi Işık Beyin Arvâsî Efendi’den dinlediği bu manada ki bir diğer nakil şu şekildedir: “Sultan Abdülhamid Hân (İslam düşmanlarına karşı) dikilmeseydi, düşmanların imha planları, müslümanları ezecekti…” Zamanın Hakkari Mutasarrıfı Ziya Bey de Sultan Abdülhamid’e bir ariza yazarak, Seyyid Abdülhakim 65 Efendi’nin hizmetlerini şu şekilde övmüştür: “Medresesinde yirmiden fazla talebe okumaktadır. Bundan fazlasını da mezun etmiştir. Bununla beraber Başkale'deki medresesi iki toprak odadan ibarettir. Bir darü’t-tedrîs inşa ettirmek üzere üçyüz liranın gönderilmesi havalideki ulema nezdinde çok büyük bir hüsn-i tesir hasıl edecektir” demektedir. Bu talebin karşılanıp karşılanmadığı henüz malum değil ise de, on sene sonraki bir istidada medresenin üç odasından bahsedildiğine göre, kısmen de olsa bir yardım gönderilmiş olsa gerektir ki bir ilave derslik inşa edilebilmiştir.215 Sultan Abdülhamid’e Seyyid Abdülhakim Arvâsî Hazretleri'nin kardeşlerinden Seyyid Fahruddin Kasım Efendi, Seyyid Tâhâ Efendi ve Seyyid Hamid Paşa'nın da imzasıyla (Rumi 15 Nisan 1315 Tarihli -27 Nisan 1899 tarihinde) Van Vilayet-i Mektûbi Kalemi mührü ile "Resmi Ariza" yazılmıştır. Adı geçen zevat bu arizada Sultan Hamid’den Abdülhakim Efendi için Başkale Kazası'nda bir “Câmi-i Şerîf'” yapıtırmasını rica ve istirham etmişlerdir. 216 Sultan Abdülhamid Şarki Anadolu'ya 1896 senesi başlarında ıslahata memur bir teftiş heyeti göndermiştir. Ferik Sadeddin Paşa riyasetinde İstanbul'dan gönderilen bu heyet, bir sene boyunca Trabzon'dan başlayarak Hakkari’ye kadar olan mıntıkaları gezmişler; Sulyan Hamid’e verilmek üzere Ermenilerle Kürtler arasındaki husumetin sebeplerini ve buna mani olma çarelerini ihtiva eden raporlar hazırlamışlardır. Sadeddin Paşa, bu mıntıkalardaki intibalarını bir seyahat jurnaline kaydetmiştir. Burada Seyyid Abdülhakim Efendi'den çok hürmet ve övgüyle bahsedilmektedir. Sadeddin Paşa Şeyh Seyyid Abdülhakim Efendi’yi şöyle anlatmıştır: “Hoca Abdülhakim Efendi'yi baş sedire oturttum. Biraz ilim ve marifetten bahsettik. Çok memnun oldu ve bir gece önce şu toplantının bu Yahudi evinde yapılacağını rüyasında görmüş olduğunu söyledi. Bu muhterem kişi 40 yaşlarında var. On-onbeş tane mükemmel icazetname talebesi var. Kimini Çölemerik'e, kimini Gever'e, kimini de Şemdinan'a tahsil için göndermiş. Bugün dokuz kadar talebesi var. Çok çalışıyor. Gayretleri boşa gitmesin inşallah. Yalnız âlim değil, hilafeti de var. Nakşibendî Tarikatindendir.”217 Şeyh Abdülhakim Arvâsî’nin yakın akrabası Seyyid Abdülhamid Arvâsî Paşa’nın da Sultan Abdülhamid döneminde önemli hizmetleri olmuştur. Onun bu dönemde en 215 Ekinci, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 55-57. 216 Arvasi ve Er, Silsile-i Âliyye’nin Son Halkası Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 143-145. 217 Ekinci, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, s. 58-59. 66 meşhur hizmetlerinden birisi Rumi 21 Şubat 1327’de Hristiyan Nesturiler'in Müslüman Kürtler'den bazılarını yaralamaları hadisesini tahkik ederek Nestûrî nüfusunun tespiti ve bunun idareye arzı olmuştur.218 Şeyh Seyyid Abdülhakim Arvâsî de yakın akrabası olan Seyyid Abdülhamid Arvâsî Paşa ile beraber Sultan Hamid idaresine çeşitli hizmetlerde bulunmuştur. Bu dönemde beraber yaptıkları önemli hizmetlerden birisi İran Devleti, İngiliz Hükumeti ve Osmanlı Devleti mabeyninde diplomatik bir krize sebebiyet veren bir hadisenin yatıştırılması için beraber Devlet-i Âliyye tarafından İran'a gönderilmiş ve meş’um sorunu çözmüş olmalarıdır. Bu konudaki bir mükâtebede Dördüncü Ordu-yı Hümâyûn Erkân-i Harb Dairesi'nden Mâbeyn-i Hümâyûn'a bi’l-vesile Sultan İkinci Abdülhamid’e yazılan arzuhalde "Seyyid Abdülhamid Arvâsî Paşa'dan devletin sadık bağlılarından ve Seyyid Abdülhakim Efendi’den de Hakkari âlimlerinden ve müderrislerinden” diyerek yaptıkları hizmetten sitayişle bahsedilmektedir. Ayrıca “Devlete yaptıkları yükek hizmetlere mebni olarak kendilerinin “Nişân-ı Ali' ile ve 'Madalya' ile taltif edilmelerinin pek muvafık ve layık olacağı”de arzuhalde geçmektedir. 219 Sultan Abdülhamid’in tahttan indirilmesiyle Kürt aşiretleri arasında ona olan muhabbet kesilmemiştir. Sultan Hamid’in tahttan indirilmesinden sonra doğuda çıkan Bitlis isyanı başta olmak üzere bölgenin asayiş açısından bu kritik durumunu olumsuz etkileyen birçok hadisenin nedeni 1908 yılında ilan edilen İkinci Meşrutiyet, Sultan Hamid’in tahttan indirilmesi ve onu izleyen olaylar olmuştur. Arvâsî ailesinin reislerinden Şeyh Şehabeddin Efendi, Halifesi Molla Selim Hizânî yine Arvâsî ailesinin önde gelenlerinden Seyyid Ali, Mutkili Musa Efendi, Eyüphanzâde Said Efendi İttihat ve Terakki yönetimine isyan eden başlıca Kürt büyükleridir. Bu zevatın ortak muhalefet nedeni Sultan Hamid’i devirerek yönetimi ele geçiren İttihat ve Terakki Hükümeti’yle olan problemleridir. Onlar İttihatçıların Hristiyanlarla işbirliği içerisinde olduklarını, bu siyasetin Osmanlı mülküne iştirakinin şeriata aykırı olduğu, İttihatçıların dini tutumlarını eleştiren bir mahiyet taşımaktadır. Şeyh Şehabeddin Arvâsî, Sultan Hamid’in tahttan indirilmesi üzerine bölgedeki ulema ve şeyhlere yazdığı mektupta artık şeriat için harekete geçmek zamanının geldiğini bildirmişti. Arvâsî ailesinin Hizan kolunun reisi sıfatıyla yaptığı bu çağrılar 1914 Bitlis İsyanı’nın patlak vermesine sebep 218 BOA. DH. ŞFR. 167/98-1-1. 219 BOA. Y. EE.140/38-2-1. 67 olmuştur. Şeyh Şehabeddin Arvâsî ile biraderi Mehmed Şirin Arvâsî ve altı adamı Diyadin ile Erciş arasındaki Söğüt köyünde Rusya’ya kaçarken yakalanarak Van’a gönderilmişlerdir. 23 Nisan 1914’te Bitlis’teki Divan-ı Harb-i Örfi’nin Hizan meselesi ile ilgileri olanlar hakkında vermiş olduğu cezalar uygulamaya konulmuştur. Bu sürecin neticesinde Sultan Abdülhamid’in hususi iltifatına nail olan Şeyh Seyyid Sibğatullah Arvâsî’nin torunu Şeyh Şehabeddin Arvâsî ve Seyyid Ali Arvâsî ile beraber bu aileye bağlı 11 Kürt ileri geleni asılmışlardır. 8 Nisan 1914’te Van Valisi Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği şifreli telgrafta, Bitlis’teki isyan hadisesinin tekrarını önlemek için Sultan Abdülhamid’e bağlılığı devam eden bu şeyhlerin nüfuzlarının kırılması bunun için Arvâsî tekkelerinin dağıtılması ile hayvanlarının ahaliye taksimi gerektiği hakkında görüşlerini bildirmiştir.220 Arvâsî ailesinin büyüklerinden Şeyh Seyyid Abdülhakim Arvâsî Sultan Hamid ile olan bütün bu yakın ilişkilerine mebni olarak ömrünün son dönemlerinde Osmanlı Sultanlarının Meşâyıh ile irtibatı persfektifinde Sultan Hamid ve idare şekli hakkında şunları söylemiştir: “Osmanlı Padişahlarının hepsi iyidir. İçlerinde hiç kötüsü yoktur. İslâmiyete hizmet ettiler. Tabiî hepsinin hizmeti aynı derecede değildir. Sultan Fâtih, Sultan Selim, Sultan Süleyman, satvet ve kudret devirlerinde hüküm sürdüler. Hepsinin yardımcıları ve etraflarında iyi insanlar vardı. Sultan Selim’in yanında İbn-i Kemal vardı. Sultan Süleyman’ın yanında Ebu’s-Suud Efendi vardı. Onun için kolay hizmet ettiler. Sultan Abdülhamid zamanında ise bu satvet ve kudretten eser kalmamıştı. Üstelik hiç yardımcıları yoktu. Çevrelerinde iyi adam kalmamıştı. Onun için Sultan Hamid’in büyüklüğü hakkıyla anlaşılamadı. Zor şartlarda, yoklukta hizmet etmek daha kıymetlidir. Binaenaleyh benim için sultanların en büyüğü Sultan Abdülhamid Han’dır. Çünkü o bütün zor şartlara rağmen, bu zorluklar içinde çok hizmet etti. Eğer Sultan Hamîd’in etrafında iyi insanlar olsaydı, hepsinden daha fazla hizmet edecek kapasitesi vardı. Hazret-i Ömer şu anda dünyayı teşrif etse, kırk sene halifelik yapsa, bütün ümmet-i Muhammed ona tâbî’ olup yardım etse, Abdülhamid Hân’ın zamanını geri getiremezler. Sultan Hamîd’e kadar İslâm idi. Sonra düşmeğe başladı. Sultan 220 Cırık, Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri, s. 279, 481, 494, 497, 503, 508, 509. 68 Hamid’den sonra yazılan kitaplar, hatta konulan mezar taşları bile şâyân-ı itimad değildir. …”221 3.2.5. Ali Haydar Ahiskavî ve Tekkesi Sultan Abdülhamid döneminde sadık bendelerden olan Şeyh Ali Haydar Ahiskavî de Hâlidî yoluna müntesiptir. Babası Mehmed Şerif Efendidir.222 Ali Haydar Ahiskavî Güneybatı Gürcistan'daki Ahiska'da doğdu.223 İlk tahsilini Ahiska'daki ibtidaiye medreselerinde yaptı. Bu süre zarfınca Ahiska medreselerinin müfredatında yer alan sarf ve nahiv ilmini tahsil etti. Zekâ ve muhakeme gücüyle talebeler arasındaki arz-ı endâmı, hocalarının ondaki istidadı keşfetmelerine sebebiyet verdi. Hocalarının ısrarı ile tahsiline devam etmesi için Anadolu'ya gönderildi. 1894'te Erzurum'da Bakırcı Medresesi'nde eğitim görmeğe başladı. Bu dönemdeki hocalarından biri Alvarlı Efe diye maruf Hâce Muhammed Lütfi Efendi’nin babası Hâce Hüseyin Efendi'dir. Bu aile de Sultan Abdülhamid’e sadakatiyle bilinen bir ailedir. Bakırcı Medresesi'nde de üstün gayreti, zekâsı ile hocalarının nazar-ı dikkatlerini üzerine çekti. Bakırcı Medresesi müderrisleri aralarında istişareler yaptıktan sonra Ali Haydar Efendi gibi bir istidâdın o zamanın ilim merkezi olan İstanbul'da terakki etmesi gerektiğine karar kılarak aralarında maddi destek toplamış ve Ali Haydar Efendi'yi ilim tahsiline devam etmek üzere İstanbul'a göndermişlerdir. İlim tahsili için İstanbul'a gelen Ali Haydar Efendi, Çarşambalı Hoca Ahmed Efendi’den İlmiyye icazetini almıştır. 224 Ali Haydar Efendi icâzet-i ilmiyyesini aldıktan sonra dersiâmlık imtihanına girdi. Ders Vekâleti tarafından yapılan imtihanlara başarı ile muvaffak olunca kendisine dersiâmlık vazifesi tevdi edildi. Bunun üzerine Fatih Camisi'nde ders vermeye başladı. 1905’te Ali Haydar Efendi’ye Sultan Abdülhamid tarafından 95 kuruş müderris maaşı bağlandı. Mecelle de ki "Kitâbu'l- Büyû' " ve "Kitabü'l- İcâre" bölümlerini telif etti.225 Cumhuriyet döneminde Şeyhülislamlığın kaldırılması, tekke ve zaviyelerin kapatılmasından sonra resmi bir görev almayan Ali 221 Ekrem Buğra Ekinci, Ebedi Seâdet Yolunda Bir Ömür Hüseyin Hilmi Işık, İhlas Vakfı Yayınları, İstanbul 2018, 2. Baskı, s. 67. 222 Tarık Velioğlu, Osmanlı’nın Manevi Sultanları, Hayy Kitap, 2. Baskı, İstanbul 2009, s. 417. 223 İhsan Şenocak, Ali Haydar Efendi, Hüküm Kitap, 4. Baskı, İstanbul 2017, s. 24. 224 Velioğlu, Osmanlı’nın Manevi Sultanları, s. 417. 225 Cemal Bayak, Haydar Efendi, Ahıskalı, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, s. 27-28; DİA, C. 17, s. 28. 69 Haydar Efendi, Cumhuriyet devri boyunca dini tedrisata devam ederek yirmi beş yıl boyunca göz hapsinde tutuldu.226 Ali Haydar Ahiskavî’nin hayatına dair yapılan çalışmalardaki bu bilgi karışıklıklarının temel nedeni o dönemde kendisinden başka Ali Haydar Efendi ismiyle maruf üç zevâtın daha yaşamasıdır. Bunlardan ilki, vefatında Beşiktaş Yahya Efendi Tekkesi haziresine defnedilen 1870 yılında vefat eden Hattat Ali Haydar Efendi'dir. İkincisi son dönem Osmanlı hukukçularından olan, anne tarafından Halvetî-Şâbânî Tarikatı’nın Nasûhiyye kolunun kurucusu Üsküdar’ın meşhur meşâyıhından Şeyh Nasuhi Efendi’nin227 torunu, Büyük Ali Haydar Efendi'dir. Üçüncüsü, Mecelle’nin Şerhini yazan Küçük Ali Haydar Efendi diye maruf 1935'te vefat eden zattır.228 Ali Haydar Ahiskavî’nin başmuhatap olarak iştirak ettiği dersleri, Osmanlı döneminde her ramazan-ı şerîf ayında Padişahın huzurunda sarayda yapılan âdet hâline gelmiş tefsir dersleridir. Bu derslere on beş kadar kudretli âlim muhatap olarak katılırdı. Padişahla beraber saray erkânından ve devlet ricalinden birçok kişi de bu meclise dinleme makamında iştirak ederdi. Ali Haydar Ahiskavî Efendi, "huzur dersleri muhatabı" sıfatıyla sarayda şehzadelere yapılan tefsir halkasına nezaret etmiştir.229 İttihat ve Terakki Fırkasının idarecileri Enver Paşa ve Talat Paşalar Sultan II. Abdülhamid zamanında sürekli Şeyh Ali Haydar Efendi’yi ziyarete gelirlerdi. O zaman itibariyle İstanbul ulemâsının büyük çoğunluğu yapılan menfi propagandaların tesiriyle Sultan Abdülhamid Han'a muhalif şekilde fikir beyan etmişlerdir. Ali Haydar Efendi de bu menfi propagandalardan biraz etkilenerek kürsüde Sultan Abdülhamid hakkında tenkitlerde bulunmuştur. Bu süreçte evinin kapısına Sultan Abdülhamid'in kırmızı faytonunun geldiğini görür. Oğlu Bahaeddin Gürbüzler babasının “Herhalde beni öldürmeğe götürüyorlar diye” düşündüğünü nakleder. Sultan Abdülhamid, Yıldız Sarayı’nda onu beklemektedir. Ali Haydar Efendi saraya getirilir ve intizar salonuna alınır. İlk önce içeriye Mâbeyn başkâtibi Hâlid Ziya Bey girer, Ali Haydar Efendi’ye 226 Yahya Kutluoğlu, Yolumuzu Aydınlatanlar, Editör: Yrd. Doç. Dr. Ömer Osmanoğlu, İstanbul Büyükşehir Belediyesi A.Ş. Yayınları, İstanbul, 2018, s. 445-446. 227 Şeyh Nasuhi Efendi (ö. 1130/1718), Üsküdar’da kabri bulunan Halveti- Şabaniyye Tarikinin bir şubesi olan Nasuhiyye kolunun banisidir. İçinde bulunduğumuz zamanda Nasuhi Efendi’nin türbesinin haziresinin avlusunda Osmanlılar İlim ve Araştırma Vakfı faaliyet göstermektedir. 228 Ebubekir Sifil, Sana Dinden Sorarlar- 1, Rıhle Kitap, İstanbul 2016, s. 404. 229 Hasan Çelik, Efendi Hazretleri ile Hatıralarım, Yasin Kitabevi, İstanbul 2016, s. 23. 70 “Zât-ı şâhaneleri (Sultan Abdülhamid Han) geliyor...” denilir. Ali Haydar Efendi ayağa kalkmıştır. Sultanı büyük bir heybetle gördüğünü söyler. Sultan Abdülhamid Ali Haydar Efendi’nin omzundan tutarak göğsüne bastırır, “Haydar Efendi oğlum, etrafımdaki ulema senin gibi olsaydı, bu diyâr-i islam bu hale gelmezdi...” buyurur. Ali Haydar Efendi, Sultan Abdülhamid ile bu görüşmesinde ona gönülden bağlandığını belirtmiştir.230 Ali Haydar Efendi’nin yakın talebeleri onun birçok kere sohbetlerinde: “Sultan Abdülhamid’in veli olduğunu” söylediğini nakletmektedirler.231 Ali Haydar Efendi bu sözler üzerine onun dirayetini, samimiyetini ve liyakatini bizzat müşahede ettiğini beyan eder. O günden sonraki süreçte Sultan Abdülhamid'in yanında ve müdafisi olmuştur. Sultan Abdülhamid kendisine bir köşk hediye etmiştir. Çarşamba'ya taşınana kadar o köşkte ikamet etmiş, Sultan Hamid ile bu yakınlaşma İttihatçılarla arasının açılmasına sebep olmuştur.232 31 Mart Hadisesi'nden sonra İttihatçı’lar onu ziyaret ederek Sultan Hamid’in hallini desteklemeleri kaydıyla ona Şeyhülislamlık makamını teklif etmişler, Şeyh Ali Haydar Efendi bu teklifi de ve cemiyete üye olması yönündeki ısrarları da reddetmiştir. Ali Haydar Efendi vefatına kadar her fırsatta İttihatı İslâm namına Sultan Abdülhamid'e gönülden biat ettiğini ve biatını bozmadığını söylemiştir. 233 Ali Haydar Efendi’nin Sultan Hamid hakkındaki tekliflerini reddetmesi üzerine İttihatçılar, Ali Haydar Efendi'yi "Tanin Gazetesi" nde Hüseyin Cahid imzasıyla "Mürteci" ilan ettiler. O artık “İstabdattan yana bir mürteci” idi. Bütün bunlara rağmen o halen Sultan Abdülhamid'in hakkını dava etmiştir. Bu arzu ve mücadelesinde yalnız değildi. Seyyid Tâhâ-i Nehrî’nin oğlu Şeyh Seyyid Ubeydullah Nehrî, Şeyh Seyyid Sibgatullah Arvâsî’nin ahfadından Şeyh Şehabeddin Arvâsî ve daha niceleri Sultan Abdülhamid Han'a biatlarından dönmediler. Kimisi bu gayeye matuf olarak İttihat Ve Terakki Komitesi'ne isyan etti ve neticesinde idam edildi, kimisi sürgüne uğradı, kimisinin ise hakları gasp edildi. Ali Haydar Efendi de hakkı gasp edilenler zümresindendir. Bir Hâlidî mürşidi olan Şeyh Ali Rıza Bezzâz Efendi’den halifelik 230 “Mahmud Efendi’nin Şehzade Ertuğrul Osman Osmanoğlu’nun Cenazesine İştirak Etmesi”, Kasr-ı Arifan Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 26/ Kasım 2009, s. 6-7. 231 Mahmud Ustaosmanoğlu, Ali Haydar Efendi Buyurduki, Ahiska Yayınevi, İstanbul 2013, s. 34. 232 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 193-196. 233 Mehmet Talu, Sahabeden Günümüze Allah Dostları Ansiklopedisi, 10. Cilt, Şule Yayınları, İstanbul 1998, s.126. 71 almış ve Fatih’teki Sultan Abdülmecid tarafından yaptırılan İsmet Efendi Tekkesi'ne hakkı gereği postnişin olması gerekirken senelerce postnişinliği onaylanmamıştır. Ali Haydar Efendi'nin ilmiye sınıfında çıkacağı bir tek Şeyhülislam'lık makamı kalmıştı. Zamanın İttihat ve Terakki idaresi yazdıkları fetvaya bir imza atması mukabilince kendisine Şeyhülislamlık payesini vadetseler de Ali Haydar Ahiskavî bu teklifi reddetmiştir.234 İttihat ve Terakki Hükümeti, kendilerine karşın Sultan Hamid’den yana tavır alan Ali Haydar Efendi'ye karşı basın cephesinde yürüttükleri linç kampanyasını devlet idaresine de taşıdılar. Ali Haydar Efendi'yi postnişini olduğu İsmet Efendi Tekkesi'nden Meclis-i Meşâyıh'ın nizamnamesi olmasına rağmen ihraç ettiler.235 Tekke'nin vakfiyesi gereğince usulen tekkeye bağlı olan Halifenin tayin ettiği postnişinin tayin edildiği halde seçim mazbatası Meclis-i Meşâyıh'a takdim edilmiş lakin ittihatçıların müdahalesiyle Meclis-i Meşâyıh Nizamnamesi değerlendirmeye alınmamıştır. İttihatçılar döneminde bu sebeple yıllarca tekke de irşat vazifesini yapamamıştır.236 Ali Haydar Efendi siyasi tercihini Sultan Abdülhamid’den yana yapmanın bedeli olarak şeyhinin vakıf vasiyeti de olmasına rağmen 5 yıl tekkesinde irşat yapamadı. İsmet Efendi Tekkesine 1909 da Seyyid Hacı Mustafa Hâkî Efendi postnişin olarak atanmıştı.237 Seyyid Hacı Mustafa Hâkî Efendi’nin İttihatçıların ğayretiyle mebusluğu iptal edilmiştir. 238 239 İttihatçı kabine bu vesileyle hem Ali Haydar Efendi’ye tekkeyi 234 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 197-198. 235 Bayak, “Haydar Efendi, Ahıskalı”, s. 28. 236 Bayak, “Haydar Efendi, Ahıskalı”, DİA, C. 17, s. 28. 237 İsmail Palakoğlu, Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi, Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları, Malatya 2004, s. 89. 238 İsmail Hakkı Altuntaş, İhramcizâde Haci İsmail Hakki Toprak, Gözde Matbaacılık, İstanbul, 2009, s. 66. 239 Mustafa Haki Efendi’nin halifesi Mustafa Taki Efendi Sebilürreşad ve diğer mecmualardaki yazılarına bakıldığına göre İttihat ve Terakki yönetimiyle fikri bir mücadeleye girildiği açıkça görülmektedir. Elmalılı Hamdi Yazır, Mehmed Akif Ersoy, Hasan Basri Çantay ve Ebu’l Ula gibi birçok isim Taki Efendi’ye her fırsatta saygılarını dile getirmişlerdir. Mustafa Taki Efendi cemiyetin yola çıkarken kabul ettiği ilkeler ile gelinen noktadaki durumunu kıyaslayarak bir hesaplaşma süreci yaşamıştır. (Fatih Çınar, Mustafa Taki Efendi Hayatı ve Makaleleri, Naihat Yayınları, Ankara 2011, s. 39-158.) Ayrıca Mustafa Haki Efendi’nin Şeyhi Halil Hamdi Dağistani Efendi’de 2. Abdülhamid ile yakın ilişkiler içerisinde olmuş, 31 Ağustos 1876- 27 Nisan 1909 tarihlerinde Harem-i Şerif bölgesinde memur olarak vazife ifa etmiştir. Sultan Abdülhamid’i de eserlerinde hayırla anarak ona dua etmektedir. (Halil İbrahim Şimşek, Halil Hamdi Dağistani, Nasihat Yayınları, Malatya 2015, s. 39.) Yine Halil Hamdi Efendi’nin mührünü taşıyan istidada Sultan Abdülhamid hakkında çok ihtiramkar ifadeler okumaktayız. Bu konuya dair bir belgeye bkn. BOA, İ. MVL. 372/16344. 72 teslim etmiyor hem de Mustafa Haki Efendi’yi göz hapsinde tutuyorlardı. Bu mesele Sultan Abdülhamid’e sadakat noktasında İttihatçılara karşı Ali Haydar Efendi’nin duruşunu takdir eden Sultan Vahideddin’in zamanında Albay Kenan Bey tavassutuyla çözülmüştür. Ali Haydar Efendi’nin kendisinden devam eden kollarda Sultan Hamid’e olan mistik bakış açısı devam etmektedir. 240 3.2.6. Şeyh Mahmud Es’ad Erbili ve Tekkesi Şeyh Mahmud Es’ad Erbilî 1847 yılında Musul vilayetinin Erbil241 kazasında doğmuştur. Es’ad Erbili ilk tahsilini ailesinden görmüş, daha sonraları ise Molla Davud Efendinin medresesinde zahiri ilim tedrisatını tamamlamıştır. Babası Şeyh Muhammed Said Efendi, Es’ad Efendi’nin tedrisatına nezaret etmiştir. Erbil’de Mevlâna Hâlid-i Bağdâdî’nin dedesi için inşa ettirdiği tekkede yetişmiştir. Es’ad Efendi 1870 senesinde 23 yaşında Molla Davud Efendi medresesinde icazet-i ilmiyyesini almıştır. Medrese tahsilini tamamlamasının hemen akabinde 1870’de Seyyid Tâhâ-yı Hakkârî’nin halifelerinden Seyyid Tâhâ Harîrî’ye intisap etmiştir.242 Şeyh Mahmud Es'ad Erbilî, şeyhi Seyyid Tâhâ Harîrî’nin 1875 senesinde vefat etmesi üzerine İstanbul’a geçer ve vefat eden şeyhine tevkilen irşat vazifesine başlar. Şeyh Es’âd Erbilî Sultan Abdülhamid döneminde İstanbul'a geldiklerinde meşihat makamından tekke talep ettiklerinde daha sonraları Meşihat makamı “kendilerinin bir Nakşi şeyhi olduğunu, İstanbul'da ise tek Kâdirî asitanesi olan Kelâmî Dergâhının boş olduğunu, Kâdirî icazeti olup olmadığını” sorarlar. Bunun üzerine Es'ad Efendi hemen Seyyid Abdülhamid Birifkânî tarafından kendilerine verilen Kâdirî icazetini meşihat makamına sunarlar. Macuncu civarındaki Kelâmî Dergâhı Şeyhi ahirete intikal edince, buranın postnişinliği kendilerine devrolunmuş ve Kelâmî Dergâhına şeyh olarak atanmışlardır. Es'ad-ı Erbilî ilk olarak Hac dönüşü 1875 senesinde İstanbul’a mukim olarak yerleştiler. Lakin bu ilk gelişlerinde İstanbul'da tanıdığı pek kimse yoktu. Evvel emirde bir zatın vesilesiyle 1875 Cağaloğlu Salkımsöğüt Beşir Ağa Dergâhına yerleşirler. Burada kaldığı dönemde hayranları çoğalmaya ve ziyaretçileri artmaya başladı. Bundan dolayı kendisini kıskanan o dönemdeki Bekir Ağa Dergâhı Şeyhi, Şeyh 240 “Mahmud Efendi’nin Şehzade Ertuğrul Osman Osmanoğlu’nun cenazesine iştirak etmesi”, Kasr-ı Arifan Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 26/ Kasım 2009, s. 6-7. başlıklı yazıya müracaat edilebilir. 241 Erbil Maddesi, DİA, c. 11, ss.272-273. 242 Bkz. İsmail Kara, “Meclis-i Meşâyıh,” Kutadgubilig, sayı: 1 (Ocak 2002), s.197. 73 Es'ad Erbilî’yi dergâhı terk etmeye mecbur etti. 1885-1890 arasında ziyaretine devam eden bazı zevatın ısrarlı talepleri üzerine Fatih Câmi-i Şerîfinde Hafız Sâdi-i Şirâzî'nin Farsça divanını okutmaya başlamıştır. Bu yolla nâmı Sultan Hamid’in sarayına kadar ulaşmıştır. Es’ad Efendi’nin sarayla olan hukukunun genellikle menfi bir şekilde seyrettiği anlatılmakla beraber bu analiz pek yeterli değildir. Sultan Abdülhamid ve Şeyh Es’ad Erbilî ilişkileri başlangıçta gayet iyi bir surette seyretmektedir. Sultan Abdülhamid’in damadı Dervişpaşazâde Hâlid Paşa, Es'ad Efendi’yi saraya aldırtmış, bir buçuk sene sarayda Arapça sarf, nahiv dersleri vermiştir. Azami derecede tedbire riayet eden Sultan Abdülhamid’in, sarayda torunlarına Es’ad Efendi tarafından iki sene kadar bilfiil ders verdirmesi de bu manayı teyit etmektedir. Bununla birlikte İttihâd-ı İslâm siyasetine fevkalade ehemmiyet veren Sultan Abdülhamid bu siyasetini icra için meclisi meşâyıh’ı istihdam etmektedir.243 Böyle bir dönemde Es’ad Efendi bizzat Sultan Abdülhamid tarafından Meclis-i Meşâyıh azalığına tayin ettirilmiştir. Şeyh Es'ad Erbilî Sultan Abdülhamid döneminde, 1885-1890 yılları arasında 5 yıl gibi uzun bir zaman Meclis-i Meşâyıh azası olarak vazifesine devam etmiştir. Şeyh Es’ad Erbilî Kenzü’l İrfan adlı eserinde Sultan Abdülhamid’den çok sitayişkar bir şekilde bahsetmiştir. 244 Sultan Hamid’e yakın bürokratlardan Ahmed Muhtar Paşa ise Es’ad Efendi'den şöyle bahseder: “Elmas gibi parlayan Mürşid, yüce nazarın alametleri, Siyer Bostanının Şeyhi, Hakka giden yolun öncüsü, Şanı yüce Hazret-i Es’ad Efendi ki, Ehl-i Nuh irfan ve bilgisini tasdik eder…” Sultan Abdülhamid ile Es’ad Efendi ilişkileri uzun bir dönem iyi seyretmekte iken Sultan Abdülhamid’e fevkalede methiyelerde bulunduğu, Sultanın Erkân-ı Harbiye Reisi Ahmed Muhtar Paşa’nın takrizini yazdığı Kenzü’l İrfan adlı eserinin tab’ından sonra tam aksi istikamette bir sürece girmiştir. Sürgünle neticelenen bu süreç Es’ad 243 İhsan Süreyya Sırma, “Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde Büyük Rol Oynayan Tarikatlara Dair Vesika”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı: 31, İstanbul 1977, s.183-185. 244 Es’ad Erbilî, Kenzü’l-İrfan, Mahmut Bey Matbaası, 1317/1899, İstanbul 1989, s.7-8. 74 Efendi’ye yakın kimi simalardan nakledildiği üzere tertiplenmiş bir oyundan ibaretti.245 Yine Es’ad Efendi’ye yakın kimi simalarca gerçekten araları bir daha düzelmeyecek bir surette bozulmuştu. Es’ad Efendi’nin Sultan Abdülhamid tarafından Erbil'e nefyedilmesi ile ilgili birçok rivayet nakledilmektedir. Sefîne-i Evliyâ müellifi Hüseyin Vassaf Efendiye göre, Es’ad Efendi’nin sürgünü şöyle olmuştur: “Şuarâdan Hamdi Bey namında biri Hz. Şeyhi bir eserinden dolayı Sultan Abdulhamîdi Sânî’ye gamz etmiş, verdiği jurnalde, “yolculuk yapınız sıhhat bulasınız (hadisini Avrupa’ya kaçınız şeklinde te’vil etti)” diye tahrif-i hakikatle münafıklık etmiş idi. Erbab-ı kemâlin ekseriyetle başına gelen hâl, Cenab-ı Es’ad’ın da başına geldi. Abdülhamid’in iradesiyle Erbil’e nefyen i’zam edildi.”246 Es’ad Erbilî’nin mektubatında fen ve teknik ilimlerinde ilerlemenin takip edilmesi noktasında Sultan Abdülhamid dönemi gençliğine verdiği nasihatlerden örnekler vardır. Es’ad Erbilî’nin mektubatın da bu meyanda ki bir mektupta Fen ilimlerini tahsil için Avrupai mekteplerde okumanın mahzuru olmadığı hatta gerekli olduğu beyan edilmiştir.247 Es’ad Efendi bu mektubunda İslam Dini’nin Fen ilimlerine verdiği önemi hususiyetle vurgulamış ve dindar münevver gençlerin bu ilimlerin tahsili için Batı’lıların okullarında eğitim alınması gerektiğini beyan etmiştir. Vassaf Efendi’ye göre nefy için vârid olan bir diğer iddia da; Şeyh Es’ad Efendi’nin tekkesinde sohbetine devam eden rical arasında çok etki ve yetki sahibi zevat bulunduğundan bu durum sarayın nazar-ı dikkati menfi bir surette celbeder bir vaziyet aldığından bu cemiyeti dağıtmak gerektiğidir.248 O zamanki Vali Ebubekir Hazım Tepeyran da bu sürgün için “belkide bilinmeyen 245 Vahid Göktaş, Muhammed Es’ad-ı Erbilî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, İlahiyat Yayınları, Ankara 2013, s. 55-56. 246 Vassaf, Sefine-i Evliyâ, s.192; Göktaş, Muhammed Es’ad-ı Erbilî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi adlı eser s. 51’den naklen. 247 Es’ad Erbili, Mektubat, Erkam Yayınları, İstanbul, 2015, s. 45, 47, 49, 51. 248 Vassaf, Sefine-i Evliyâ, s.192. 75 sebeblerle” şeklinde tasvir etmiştir.249 Es’ad Efendi'nin sürgünü bu açıdan bakıldığında payitaht tarafından icra edilen bir politikanın sadece bir parçasıdır.250 Bu sebeplere mebni olarak Es’ad Efendi, 1900’da Sultan Hamid’in emri üzere, sürgün edilmiştir. Ona muhabbeti olanlardan bir kısmı “nefy” kelimesi yerine, “sıla-i rahm” ifadesini kullanmıştırlar.251 İbnülemîn Mahmud Kemal İnal’a göre ise bu sürgünün sebebi Sultan Abdülhamid’e verilen menfi jurnallerdir. 252 Sultan Abdülhamid’in Jön Türklere karşı siyasi bir mücadele verdiği o dönemde Hâlidî meşâyıhı ekseriyet-i mutlaka ile II. Abdülhamid’den taraf olmuşlardır. Erbilli Es’ad Efendi ise bu hususta meşrutiyetçileri de sohbet halkasına dâhil eden bir usul izlemiştir. Kânûn-ı Esâsî hareketini destekleyen dergilerde makaleler, yazılar yazmış253ve bu şekilde meşrutiyet isteyen Jön Türklerin muhabbetini kazanmıştır. Bu husus ve Sultan Abdülhamid’in vehmini tahrik eden daha birçok saike mebni olarak Sultan Abdülhamid’in Es’ad Erbilî hakkında tedbir aldığı söylenebilir. Bir iddiaya göre ise bu bilgiler neticesinde bizzat sultanın kendisi tarafından Meclis-i Meşâyıh azalığına tayin edilen Es’ad Efendi’ye bakış açısı değişmiştir.254 Bir diğer nakle göre Sultan Abdülhamid, Es’ad Efendi hakkındaki jurnallerin asılsız olduğunu tahkik ettiğinde bu hatayı telafi etmek istemişse de bu pek mümkün olmamıştır.255 Es'ad Efendi’nin yakın ihvanından Kelâmî Dergâhı Hizmetkârı Kastamonulu Ahmed Hasib Yılanlıoğlu256 bu sürgün için; “o danışıklıca tertip edilmiş bir siyaset” demiştir. Es'ad Erbilî’ye “bu nefy yani sürgün hadisesinin iç yüzü nedir Efendim?” diye sorulduğunda “Sıla-yı rahim evladım, sıla-yı rahim (akraba 249 Anekdot için bkz. Ebu Bekir Hazim Tepeyran, Hatıralar, Haz. Faruk llıkan, İstanbul, 1998, s. 502-504. 250 İsmail Kara, “Tarikat Çevrelerinin İttihat ve Terakki ile Münasebetleri”, Dergâh (Edebiyat Sanat Kültür Dergisi), Eylül 1993, C. IV, Sayı: 43, s. 14. 251 Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması -İlmiye Ricalinin Terâcîm-i Ahvâlî-, İBB Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 1980, s. 201. 252 İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1970, c. 9, s. 2155. 253 Süleyman Uludağ, “Hâlidiyye/Anadoluda Halidiyyelik”, DİA, c.15. İstanbul, 1997, s. 298-299. 254 Göktaş, Muhammed Es’ad-ı Erbilî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, s. 52. 255 Bkz. Abdullah Şahin, Muhammed Es’ad-ı Erbilî’nin Hayatı Hakkında Bir Araştırma, Basılmamış Lisans Tezi, Ankara 1975. s.13-14. 256 Bu zattan nakledilen tafsilatlı hatırat için bakınız: Ethem Cebecioğlu, “Kelami Dergâhı Hizmetkârı Kastamonu’lu Ahmed Hasib Yılanlıoğlu”, Altınoluk Dergisi, 2010 - Temmuz, Sayı: 293, s. 42. 76 ziyareti)...” şeklinde muğlak bir cevap vermiştir.257 Şeyh Es’ad Erbilî II. Meşrutiyet'in ilanından sonra İstanbul’a rücu edince makalelerinde II. Abdülhamid’in yönetim şeklini istibdat şeklinde ifade etmiş ve Sultan’ın istibdadî yönetim adını verdiği idare şekli hakkında ağır ifadeler kullanmıştır. Bununla birlikte Kânûn-ı Esâsî'yi müdafaa ettiği ve sohbet halkalarına kabul ettiği, evvelden beri sıcak ilişkiler içinde bulunduğu İttihatçıları övmüş, onların nizamına meşruti idare adını vererek bunun İslami bir yönetim şekli olduğunu ifade etmiştir.258 Vahid Göktaş’ın naklettiği bir diğer rivayete göre ise siyasette bir deha olan Sultan II. Abdülhamid Han, Es'ad Erbilî’yi zahiren sürgün adını vererek bizzat özel görevli olarak Kuzey Irak'a göndermiştir. Bu görüş sahiplerine göre bizzat Sultan II. Abdülhamid’in damadı tarafından saraya alınan ve yine bizzat Sultan Hamid’in tensibiyle meşâyıh meclisine aza yapılarak beş yıl gibi o dönem için uzun kabul edilebilecek bir dönem vazife icra etmiş olan Erbilî’nin yine bizzat Sultan’a yakın bir isim olan Ahmed Muhtar Paşa tarafından takrizi yazılmış Kenzü’l-İrfan adlı esrindeki zoraki tevillerle çıkarılmış birkaç menfi jurnale sebep Sultan Abdülhamid’in onu nefyetmesi kabul edilebilir bir şey değildir. Es’ad Erbilî'nin bu dönemin Şeyhü'l Meşâyıh olan Ebu'l-Hüdâ Sayyâdî ile de hukukunun gayet iyi ve dostane bir ilişki içinde olduğu da bilinmektedir. İşte bu Erbil’e gitme hadisesi bir başka teze göre, II. Abdülhamid’in panislâmizm politikasıyla izah edilmektedir.259 Bu iddiaya göre Sultan II. Abdülhamid, Şeyh Es’ad Erbili’yi Erbil'e, Müslümanların arasına ayrılık tohumları ekmek isteyen İngilizlerin dindar Kürt aşiretleri üzerindeki oyunlarını bozmak gayesiyle göndermiştir. Mezkur sürgün hadisesi sırasında vali olan Ebubekir Hazım Tepeyran’ın bu sürgün için “bilinmeyen bir sebeple”260 ifadesini kullanması de meseleyi muğlaklaştırmaktadır. Zira sürgünde olan Es'ad Efendi 1900 yıllarında Erbil’de Türk Muhipleri Cemiyeti (Türkleri Sevenler Derneği) kurmuş ve İngilizlerin bölgedeki siyasetine karşı ciddi mücadele etmiştir. Bu dönemde Es'ad Erbilî’nin ekraddan nice aşiretin Osmanlı’ya bağlılığını sağladığı da bilinmektedir. İngilizlerin Musul’u işgal ettiği dönemde (1918) Osmanlı için verdiği mücadeleye 257 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 232. 258 Göktaş, Muhammed Es’ad-ı Erbilî, s. 86. 259 Göktaş, Muhammed Es’ad-ı Erbilî, s. 53. 260 Kamil Yeşil, “Kavun İçi Kaplı Kürk”, Altınoluk, Ağustos 2002, Sayı: 198, ss.39-40. 77 mebni olarak Es’ad Erbilî’nin mahdumu Muhammed Efendi İngiliz idarecileri tarafından Basra tarafına nefyedilmişledir.261 Es'ad Efendi 1908 senesinde meşrutiyetin ilanı üzerine kendisine müştak olan ihvanı tarafından edilen davete binaen tekrar İstanbul’a Dersaadet'e geldi. Kelâmî Dergâhı'nı genişlettirdi. Sultan Hamid’in halline sebebiyet veren 13 Nisan 1909’daki 31 Mart Vakası'na İstanbul’un ekâbir meşâyıh ve uleması gibi o da katılmamıştır. Yani o dönemdeki menfur hadiselere asla karışmamıştır. Es’ad Efendi 1909 Mayısında Cemiyet-i Sûfiyye’yi kurdu. Es'ad Efendi bu cemiyetin kuruluş çalışmalarını Kelâmî Dergâhı'nda yürüttü. 1908 yılında Sultan Abdülhamid’e yakın bir isim olan Ahmed Muhtar Paşa’nın da destek ve teyidi ile Muhibban’da kuruluş felsefelesini de yayınlattığı Cemiyyet-i Sûfiyye-i İttihâdiyye adı altında bir cemiyet teşekkül ettirilmek isteniyordu. 262 Sabık Sultan Hamid’in kendi idaresi zamanında Ahmet Muhtar Paşa’yı tarikat ve şeyhlerle ilgili işlerde istihdam ettiği müşahede edilmektedir. Aşçı İbrahim Dede diye maruf bir mevlevînin son dönem Osmanlı tekkelerine dair ilginç bilgiler ihtiva eden hatıratında Şeyhi Sultân-ı Ulemâbillah Efendi'nin vefatında Muhtar Paşa’nın Sultan Abdülhamid’i temsilen Erzincan havalesine yazdığı mektubu dercetmiştir.263 Es'ad Efendi 1914’te Sultan V. Mehmed Reşad'ın arzusu üzerine Meşâyıh meclisinin başı oldu. Sultan V. Mehmed Reşad'ın kendisine ziyadesiyle muhabbeti vardır. 10 Mart 1909 tarihinde Tasavvuf Mecmuası’nı neşretti. 1915’te Üsküdar Çiçekçi’deki Nakşî Selimiye Dergâhına mahdumu Şeyh Mehmed Ali Efendi’yi tevkil etti. Meclis-i Meşâyıh reisliği zamanında tekkelerin ıslahı istikametinde çalışmalar yaptı. Surre emînî olarak mukaddes topraklara yola çıktıklarında 66 yaşındaydı. Es'ad Efendi’nin çok sayıda hulefası vardır. Sadece Menemen'de 29 halifesinin kabri bulunmaktadır. . Carl Wett hatıratında Es’ad Efendi için:, Cumhuriyet rejimindeki tek partili dönemde tekke ve zaviyelerin kapatıldığı o şartlarda bile irşadının tesirli bir 261 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 3, Celse 2, Cilt 25, ss.62-65, 1931. 262 Kara, Günümüz Tasavvuf Hareketleri, s.43. 263 Aşçı İbrahim Dede, Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları, c.2, s. 819. 78 şekilde devam ettiğini anlatmıştır. 264 Fevzi Çakmakîn Şeyh Es’ad Efendi’yi ziyaret ettiği, Es’ad Erbilî’nin ise paşayı zaferle müjdelediği rivayet olunur.265 1925 Kasım’ında tekkeler kapatıldığında, Es'ad Erbilî Erenköy Kazasker’de inzivaya çekilmişlerdir. Haneleri sürekli göz hapsinde tutulmuştur. Es’ad Erbilî Efendi tekkelerin kapatılmasından sonra irşat faaliyetlerini tekkeden köşke taşıyarak hanelerinde münzevi bir hayat tarzı benimsemiştir. Bu dönemde Menemen hadisesi ile ilişkilendirilerek 3 Aralık 1930’da Menemen olayının vukuundan 14 gün sonra, 5 Ocak 1931 Pazartesi günü yargılamaya başlanmıştır. Es’ad Erbilî nin duruşması yargılama sürecinin 9. günü 14 Ocak 1931’de (23 Şaban Çarşamba) başlamıştır. Es'ad Efendi ve oğlu Şeyh Ali Efendi bu ithamı reddetmişlerse de müdafaları dinlenmemiş ve haklarında idam cezası verilmiştir. Es'ad Efendi yaş haddinden dolayı asılmamış, oğlu Ali Efendi 67 yaşında asılmıştır. Şeyh Es'ad Erbilî bu sıkıntılı hengâmede Menemen'de askeri hastanede tedavi de oldukları dönemde bazı rivayetlere göre iki kere iğne ile zehirlenerek vefat etmiştir.266 3.3. Diğer Dini Liderler 3.3.1 Said Nursî Sultan Abdülhamid dönemi kendi içinde birçok karışık meseleleri ihtiva eden müphem hususları havidir. İslam dünyasınca ekseriyetle makbul görülen, “halîfe-i müslümîn” hatta “Müslümanların son gerçek halifesi” ünvanlarıyla anılan Sultan Abdülhamid, İslami camiada yine ekseriyetle kabul görmüş birçok zevatla da gerek fikri gerek siyasi noktadan karşı karşıya gelmiştir. Bunların en meşhurlarından ve tartışılanlarından biri de daha sonraları Nursî soyadını kullanan Bitlisli Said-i Kürdi Efendi’dir. Sultan II. Abdülhamid’e yakın veya karşısında yer alan zevat genellikle tasavvufi meşrebe sahip olanlar makale, gazete yazıları ve eserlerden ziyade irşat eğitimine ağırlık vermiş olduklarından telifatları az olmuştur. Said Nursî bu dönemde tasavvufi bir kimlikten ziyade mütefekkir bir âlim olarak mücadelesini vermiş, bunun için telifata ağırlık 264 Esad Erbili, http://www.cevaplar.org/index.php?content_view=1596&ctgr_id=99 , (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 265 Necip Fazıl Kısakürek, Son Devrin Din Mazlumları, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul 1969, s. 163- 164. 266 Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, c.3, s. 202. 79 vermiştir. Said Nursî başlığı hakkında çalışırken diğer zevattan farklılık arz ederek birçok makale, eser, gazete yazısı olduğundan fikriyatına daha çok vâkıf olunmaktadır. Said Nursî, 1877 yılında Bitlis’te dünyaya gelmiştir. 267 Said Nursî’nin medrese tahsili gördüğü zevat arasında Şeyh Seyyid Sibgatullah Arvâsî Efendi’nin halifelerinden Şeyh Abdurrahman Tâhî, Şeyh Fethullah, Şeyh Muhammed Küfrevî, Şeyh Muhammed Celâlî gibi zatlar başta gelmektedir.268 Sadreddin Yüksel’in nakline göre Tağ Medresesi sahibi (Şeyh Seyyid Sibgatullah Arvâsî’nin halifesi, Nurşin Nakşibendî kolunun banisi) Şeyh Abdurrahman Tâhî, Nurs’lu talebelere çok yakın alaka gösterirdi.269Bütün bunlardan onun yetiştiği çevredeki Hâlidî tasavvuf usulünün yaygın olduğu görülmektedir. Adı geçen zevat Hâlidî şeyhlerin Sultan Abdülhamid’e yakın bir ünsiyet ve derin bir muhabbetle bağlı olan kısmındandır. Sultan Abdülhamid’e bu derece bağlı bir muhitte yetişen Nursî’nin Sultan Abdülhamid’e bakış açısında menfi tesir uyandıran kişinin Afgânî’nin bir talebesi olduğu rivayet edilmektedir. Said Nursî dönemin Bitlis Valisi olan Sabri Paşa’nın270 ilgisini çekmiştir. Sultan Abdülhamid döneminde Bitlis Valisi olan Ömer Sabri Paşa’nın bir kısım memurlar ile birlikte içki içtiklerini işiten Nursî rivayet olunduğu üzere bir silahla Paşa’nın içki meclisine baskın vermiştir. İlk önce içki meclisini kuranlara hitaplarda bulunurken bir elini de tabancasının üzerinde bulundurmuştur. Vali rivayet olunduğuna göre tahammül sahibi bir zat olduğundan Nursî’yi oradan ayrıldıktan kısa bir zaman sonra huzuruna çıkarmış, hatta hürmeten ayağa kalkarak eline eğilmiştir.271 Bundan sonraki süreçte Nursi, Ömer Paşa’nın konağında misafir olmuştur.272 Said Nursî iki yıllık Bitlis hayatının akabinde Şemsi Paşa’nın davetiyle Van'a intikal etti. 1897 267 Bediüzzaman Said Nursi: Hayatı Mesleği Tercüme-i Hâlî, Neşreden: İsimleri belirtilmemiş bir heyet, Sözler Neşriyat, İstanbul 1976, s. 31. 268 Mustafa Öztürkçü, Bediüzzaman’ın Bilinmeyen Akrabaları, Şahdamar Yayınları, İzmir, 2009, s. 25. 269 Necmeddin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, Nesil Yayınları, İstanbul 2015, 66. Baskı, s. 47. 270 Hayatı hakkında tafsilat için Bkz. Abdülhamit Kırmızı, Abdülhamid’in Valileri, Klasik Yayınları, İstanbul 2007. 271 Abdurrahman, Bediüzzaman’ın Tarihçe-i Hayatı, İstanbul 1335/1919, Necm-i İstikbal Matbaası, s. 24. 272 Ahmet Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, c.1,OSAV, İstanbul 2013, s. 281. 80 yılında tekrar Van’a gelen Nursi Tahir Paşa ile yakınlaştı. Bu dönemde Tahir Bey’in kütüphanesinden istifade etmiştir.273 Nursî, bu dönemde bir taraftan Horhor Medresesi’nde dersler vererek talebe yetiştirirken, bir taraftan da akli ilimler de dâhil olmak üzere çeşitli ilim dallarındaki vukufiyetini ilerletmiştir. Valinin konağının çeşitli gazete ve dergileri de ihtiva eden zengin kütüphanesi ona bütün ilim dallarında bilgi sahibi olmasını sağlamıştır.274 Nursî, bu vetirede Van’da ki yaz aylarını Başit, Ferraşin, Beytüşşebap gibi dağ ve yaylalarda da geçirmiştir.275 Tahir Paşa, bu dönemde ona Gladstone’un hakaretlerine dair “Kur’an’ın Türk Müslümanların elinden alınması gerektiği ile ilgili” 276 hitabını göstermiştir. Victoria dönemi siyasetçileri ekseriyetle bu üslup ve kanaatte olmuşlardır.277 Nursî’nin üzerinde derin bir tesire sebebiyet vererek onu çok rahatsız eden bu haber (Gladstone’nin hakaretleri) Sultan Abdülhamid’i de rahatsız etmiş ve Sultan bu hakaretlere resmi kanallarla cevablar verdirmiştir.278 Nursi de Gladstone’un bu beyanatına karşılık mücadele etme kararı almıştır.279 Sultan II. Abdülhamid’in Van Valiliği görevini irat eden Tahir Paşa ile Nursî’nin ilişkileri gayet olumlu bir şekilde devam ederken bir konuda aralarında niza çıkmıştır. Nursî, Tahir Paşa’yı rovelver silahına sarılarak vurmak istemiş, bu hadise o mecliste bulunanların araya girmesi ile engellenmiştir. Nursî Bitlis’e nefyedilmiştir.280 Nihayet Said Nursî, 1907 yılının sonlarında din ilimleriyle fen ilimlerinin beraber okutulmasını pragramladığı Medresetü’z-Zehra adını verdiği Büyük İslam Üniversitesi’ni vücuda getirerek sekiz senedir plan ve projesini zihninde çizdiği 273 Mustafa Süzen, Eski Said’den Yeni Said’e, Sebat Yayıncılık, Ankara 2015, 2. Baskı, s. 82. 274 Abdülkadir Badıllı, Bediüzzaman Said Nursi Mufassal Tarihçe-ı Hayatı, c.1, İttihat Yayınevi, İstanbul 1998, s.153-154. 275 Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, s. 333. 276 Nabeh Zakariyya Abd Rabbini, Kaifa Nahyaa bi’l-Quran, Daar al-Haramain Li-n-Nashir, Al-Dauha 1983, s. 138. 277 Taha Niyazi Karaca, Büyük Oyun İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009, s. 302. 278 BOA. HR. SYS. 2845/52; HR. SYS, 2845/50. 279 Said Nursi, Tarihçe-i hayat, Envar Neşriyat, 7. Baskı, s. 51. 280 Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, s. 360. 81 projenin bir kanadını tahakkuk ettirmek maksadı için İslam Halifesi Sultan Abdülhamid’e müracaat etmek üzere İstanbul’un yolunu tutmuştur.281 Sultan Abdülhamid’in son iki senesine tesadüf eden bu dönemde Nursî’nin yaşının daha 29 olduğunu da unutmamak gerekir. Onun ğayesi fen ve din persfektifli bir medrese tedrisatı ve usulündeki üniversite projesini hükümete iletmekti. Nursî, eserlerinde ve sohbetlerinde imanı konuları ele alırken meseleleri temsillerle akla yaklaştırma yolunu izlemiş, bu istikamette bir usul belirlemiştir. Nursî fenni ve dini mezceden yeni bir üslup geliştirmiştir.282 Nursî, “Medresetü’z-Zehra “adını düşünerek bu projesini 12.12.1908 tarihinde yayınlanan Kürt Te’âvün ve Terakki Gazetesi'nde Sultan II. Abdülhamid’e sunmuştur.283 Nursî’nin eğitim alanındaki ilk teşebbüsü Sultan II. Abdülhamid devrinde, ikinci müracaat ve çalışması Sultan Mehmed Reşad zamanında olmuştur. Hatta bu medresenin temelleri Sultan Reşad’ın gönderdiği yirmi bin altınla atılmıştır.284 Tahir Paşa bu yolculuk münasebetiyle Sultan II. Abdülhamid’e bir referans mektubu yazmış, bu mektupta Molla Said Efendi’nin İstanbul’a geliş sebebi olarak da kulunç rahatsızlığını beyan etmiştir. Tahir Paşa bu mektubunda Said Nursî’yi Sultan II. Abdülhamid’ e tanıtmıştır. Tahir Paşa, 3 Kasım 1907 tarihinde Sultan Abdülhamid’e gönderdiği yazıda Nursî’yi ve Nursî’nin İstanbul’a gelme sebebini hastalık sebebiyle tedavi olduğunu beyan ederek Nursi’nin Sultan Hamid’e sadık olduğunu arzetmiştir. Nursî, Tahir Paşa’nın kendisinde hakkında Sultan II. Abdülhamid’e sitayişkar bir referans mektubu yazmasının akabinde, mürur tezkiresi alarak İstanbul’a hareket etmiştir. Nursî Sultan Hamid’in son saltanat yıllarında İstanbul’a geldiğinde yaşadığı hayal kırıklığını ifade eder . Bu dönemde İstanbul aray erkânı tarafından Nursî hakkında tahkikat başlatılmış, Zabtiye Nezareti Van Vilayeti'nden Nursî hakkında istihbâri bir rapor istemiştir.285 Nursi’nin projesine mabeyn’e arzettiği bu zaman diliminin başlangıcı Mayıs 1907 sonlarına rastlamaktadır. 281 Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, s. 367. 282 İdris Tüzün, Risale-i Nur Konularına Giriş, Süeda Yayınları, İstanbul 2011, s. 239. 283 Kürt Te’âvün ve Terakki Gazetesi, 29 Kasım 1324/12 Aralık 1908, No: 2, s. 13. 284 Necmeddin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, s. 135. 285 BOA, ZB. 618/64, 17 Mayıs 1324 (30 Mayıs 1908). 82 Buraya İslami bir ulema kisvesi ile değil belinde kaması, başında poşesi ile bir Kürt beyi kıyafetinde çıkması, bununla birlikte Sultan’ın huzuruna da belindeki kamayı çıkarmadan çıkmak istemesi,286 mizacındaki sertlik, hükümetin malum dilekçe konusu üzerinde durmayıp Nursî’nin ne olduğunu anlamaya yönelmesiyle netice verdi. İstanbullu Ali Üsküdarî Efendi naklettiği üzere, “Nursî’nin Mâbeyn’den Sultan Abdülhamid’le görüşme talebinde bulunduğu zaman “(Saidi Kürdi Kürdüstan’ı Osmanlı’dan koparmayı arzu ediyor)” diye şayialar olmuştur.”287 Bu şayia Nursî’nin o dönemdeki fikriyatına pek muvafık düşmemektedir. Nursî, bu dönemde Kürtlerin hakkını müdafaa etmekle beraber kendisine bağımsız Kürdistan fikriyle gelen arkadaşlarına bu yolu doğru bulmadığını, Hanedân-ı Âl-i Osman’a bağlı kalınması gerektiği kanaatini belirtmiştir. Said Nursî İstanbul'a gelmesinden kısa bir müddet sonra Fatih karyesinde Şekerci Han'ında kalmaya başladı.288 İnsanların genç ve sert mizaçlı bir doğulu mollanın etrafında toplanmaya başlaması erkân-ı vükelâ'nın iyice evhamlanmasına, Saraya jurnallerin artmasına, tahkikat ve önlemler alınmasına sebep olmuştur. 289 Said Nursî’nin hükümete taleplerini arzeden arzuhalleri farklı bir şekilde bir sene kadar sonra aynı başlıkla Kürt Te’avün ve Terakki Gazetesi’nin 22.11.1324/5.12.1908 ile 29.11.1324/12.12.1908 tarihli yayınlarında hem Kürtçe hem de Türkçe olarak neşredilmiştir.290 Said Nursî’nin doğuda Medresetü’z-Zehra açmak için (1907) Sultan Hamid’e mabeyn üzerinden arzetmek istediği metni Şark ve Kürdistan Gazetesi’nde yayınlanmıştır. 291 26 Aralık 1908 tarihli makalesinde ise aynı fikri “Hamidiye Alaylarının” öğretim ve eğitimi için de teklif etmiştir. Said Nursî’nin Sultan Abdülhamid’e Hamidiye Alayları'yla ilgili Şûrâ-yı Devlet Gazetesi'nde yayınlanan makalesindeki teklifleri şunlardır: 286 https://www.risaleajans.com/nur-alemi/bediuzzaman-her-soruya-cevap-veriyor 287 Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, s. 373; Şerif Mardin, Bediüzzaman Said Nursi Olayı, Çeviren: Metin Çulhaoğlu, İletişim Yayınevi, 1. Baskı, İstanbul 1992, s, 36. 288 Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, s. 74-75. 289 Necip Fazıl Kurt-Nil Gülsüm Gül, Sürgünde Bir Ömür, Nur Eserler Yayınları, İstanbul, 2010, s.9. 290 Kürt Te’âvün ve Terakki Gazetesi, 29.11.1324/ 12.12.1908, No: 2, s.13. 291 Şark ve Kürdistan, 25 Şevval/19 Kasım 1907, Sayı: 1, s. 2. 83 “Hamidiye Alaylarına Dair Gerçek Durumun Beyanı” yazısında Said Nursî, Hamidiye Alayları hakkında düşüncelerini ortaya koymaktadır. Ona göre, alaylar bölgede ilerlemeye, medenileşmeye yardımcı olmuştur, her yönüyle çok faydalı bir askeri sistemdir. Bunların kaldırılması belalar getirecektir. Kürtler için bir medeniyet basamağı olan alayların meşrutiyetle yeni uyanan halk arasında geleceği inşa edeceğini ifade eden Sad Nursî, medeniyet cennetine açılmış kapılar olan aşiret mekteplerinin kapatılmasıyla medeniyet ışıklarından yeni faydalanmaya başlayan Kürt çocuklarının bu parıltılarının söndürüldüğünü ve onların devlete olan sadakatlerinin sarsıldığını ifade ederek bundan ibret alınmasını istemiştir. Said Nursî’ye göre alaylar hem dâhili düzeni sağlamış hem de vatan düşmanlarına karşı güçlü bir set teşkil etmiştir. “Hâkimiyet-i milliye düşmanı olan eski hükümetin istibdâdı gebermiştir, durumumuzu düzeltmezsek dünya bizimle alay edecektir. Kısacası: Şer yönünden hafif olanı seçmek adaletin bir gereğidir.” 292 Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi'nde ise Meclis-i Mebusan'a hitaben yazdığı makalesinde Hamidiye alayları için şunu teklif etmektedir: “Zahiren o bilimin ecnebi memleketlerden gelmesidir. Bunun çaresi kahramanlıklarını okşayan Hamidiye Alayları’nın askerlik münasebetiyle medreseler ismiyle bilinen din ilimleriyle beraber gerekli fen bilimlerini de Kürt ulemasının Kürtlerin kabiliyetine göre öğretmesidir ve Kürdistan’daki medreselerin ihya edilerek onların masraflarının Maarif ve Evkaf Nezaretlerinden karşılanmasıdır…”293 Nursî, Volkan Gazetesi'nde yayınlanan bir diğer makalesinde ise Hamidiye Alayları için şu teklifte bulunmaktadır: “Kürdistan’a yeni eğitimin girmesinin tek çaresi: Hamidiye Alaylarında askerlik münasebetiyle, mektepleri, medrese olarak bilinen din ilimleriyle beraber gerekli fen bilimlerini de bu aşiretlerin üç muhtelif noktasında, talebenin tayınatının teminiyle beraber üç ilim merkezi açmak ve bunlardan doğacak Kürt uleması da kurulacak medreselerde Kürtlerin kabiliyetlerine göre fen öğretmektir…”294 292 Şura-i Ümmet Gazetesi, 6 Teşrinisani 1324/ 19 Kasım 1908, Sayı: 46. 293 Kürt Teavün ve Terakki Gaztesi, 6 Kanunievvel 1324/ 13 Kanunievvel 1324, Sayı: 3-4. 294 Volkan Gazetesi, 14 Mart 1325/ 27 Mart 1909, Sayı: 86, s. 3. 84 İttihat ve Terakki hükümeti dışarıdan gelen baskılarla Hamidiye Alayları’nı lağvetmek teşebbüsüne girince Said Nursî bu konuyla alakalı önerilerde bulunmuştur. Bu makalelerinde hem Hamidiye Alayları’nın temelini teşkil eden Kürtlere hem de bu konuda yeni düzenlemelere gitmeyi düşünen İttihat ve Terakki hükümetine ikazlarda bulunmuş, tavsiyeler vermiştir. 295 Nursî’nin İstanbul'da yazdığı makalelerdeki medrese görüşünü Muhakemat adlı eserinde şöyle okuyoruz: “Medrese ilimlerinin ilerlemesine ve tabi olduğu şu durumdan kurtulmasına önemli bir çare şudur: Yüce ilimlerin önem sıraları değiştirilmiştir. Mana elbisesi hükmünde olan Arapça’nın halli, zihinleri zapt ederek asıl maksat olan ilmin önüne geçmiştir…”296 “Ben Ekrad'ın, Şark'ın yalçın kayalıklarından gelmişim” diyen 29 yaşındaki Nursî plansız, stratejisiz ve korkusuzdur. Buna mebni olarak talebini değerlendirmeye almayan mâbeyn kâtiplerine çok sert çıkışır. Bu da zaten bin bir türlü siyasi, sosyal ve harici problemlerle diplomatik bir mücadele içerisinde olan saray erkânını kuşkulandırır. İlk başta Fizan ve Libya'ya sürülmesi düşünülür. Hakkında bir paşanın müsbet mektubu olmasına istinaden sû-i niyetli olmadığı, samimi olduğuna kail olunur ve mecnun denilerek Said Nursî, Eski Toptaşı Tımarhanesi akıl hastanesine yatırılır.297 Nursî Eski Toptaşı Tımarhanesi’nde muayenelerden geçerek akıllı raporu almışsa da, "Toptaşı Tımarhanesi"ne konularak orada bir müddet tutulmuştur. Bu rapor üzerine tımarhaneden terhis edilmiş bu sefer de hapishaneye kapatılmıştır.298Tutuklanma sebebi ise menfi jurnallerdir. Daha sonra İbrahim Paşa’nın kefaletiyle serbest bırakılmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin kendisine yakın ilgi göstermesi de bu süreçtedir. Yıldız idaresi tarafından hem tımarhaneye hem de hapishaneye atılan Nursî, bu dönemde İttihatçıların Sultan Hamid aleyhinde yaptıkları şiddetli tezvirattan da etkilenmiştir. Nursî’nin bu dönemde Saray üslubuna pekte muvafık düşmeyen tenkitleri ile beraber başına gelenlerden ekseriyetle doğrudan Sultan Abdülhamid’i sorumlu tutmadığını idare tarzını ve etrafındakileri tenkit ettiğini görüyoruz. O bu dönemde istibdatı eleştirdiği 295 Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti, s. 422-423. 296 Said Nursi, Muhakemat, RNK Neşriyat, İstanbul 2012, 8. Baskı, s. 42-43. 297 İslam Yaşar, Nur Menzilleri, Yeni Asya Yayınları, İstanbul 2008, s. 125. 298 Süleyman Kânî İrtem, İttihad-Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 215. 85 Selanik’teki en ağır nutkunu dahi “Halîfe-i Peygamberi”299 şeklinde bitirmektedir. Bu üslubuyla Sultan Abdülhamid’e en ağır hakaretleri eden muhaliflerden bakış açısı itibariyle farklılık arz etmektedir. Bununla birlikte o dönem için pek hoş kabul edilmeyecek bir üslupla tenkitleri de yok değildir. Mesela Sultan Abdülhamid’in kendisine gönderdiği maaş ve ihsanı rüşvet ve hakk-ı sükût olarak gördüğünü ve reddettiğini söylemiştir.300 Burada bahsettiği rüşvet memleketi Van’a dönmesi için harcırah adı altında kendisine tevdi edilen 2.000 kuruş Sultan Abdülhamid’in 29 Ağustos 1908 tarihli iradesiyle tahsisat verilmesi kararıdır. 27 Haziran 1908 tarihli İrâde-i Seniyye ile Van’dan İstanbul’a gelmiş olan Molla Said’e Van’a dönmek üzere harcırah olarak 2.000 kuruş verilmesi uygun bulunmuştur.301 Said Nursî, bu harcırahı susması için kendisine verilen bir rüşvet olarak yorumlamış ve reddetmiştir.302 Eşref Edip Fergan bu süreç için “Nursî’nin ilim ve faziletine hürmeten Saray’ın çok müsamahakâr davrandığını”303 söylemektedir. Nursî’nin Sultan Hamid’in tahttan hal edilmesinin son aylarında ve sonrasında gelişen süreçte İttihatçı kabine ile olan hukuku inişli çıkışlı bir süreç şeklinde seyir etmiştir. Nursî’nin İttihat ve Terakki kabinesine destek vermesi meşruti idareye taraftar olmasından kaynaklanmaktadır. Nursî, Sultan Abdülhamid’in tahttan indirildiği son idare yılında İstanbul’a gelmişti. Bu dönem İstanbul’da siyasi ihtilafların en zirvede olduğu dönemdi ve mâbeyndeki muhatapları ile yaşadığı sıkıntılardan ötürü tımarhaneye atılmıştı. Ona bir cezâ-i müeyyede uygulanmayıp tımarhaneye attırılmasından sarayın onun hakkında ki zannının onun meşrep ve hareketlerini kötü niyetli olduğu ile değil, aklı muvazenesi yerinde olmadığı şeklinde yorumladığı anlaşılmaktadır. Şerif Mardin bu ihtimali teyid etmektedir. 304 Nursi bir meczup olmadığı anlaşılıp hastaneden taburcu edilince tevkif edilmiştir. Said Nursî’nin tutuklandığı süreç İstanbul’da meşrutiyet ve hürriyet tartışmalarının yapıldığı 299 Said Nursi, Âsâr-ı Bediiyye, Envar Neşriyat, İstanbul 2013, 3. Baskı, s. 457. 300 Nursi, İçtimai Dersler, s. 167. 301 BOA, 250791, 16 A 1324 (29 Ağustos 1908); Mâliye. İD. 1271, DH. İD. 948. 302 BOA. ZB. 325/115. 303 Eşref Edip Fergan, Yeni İstiklal Gazetesi, 23 Mart 1966, s. 241. 304 Mardin, Bediüzzaman Said Nursi Olayı, s, 132. 86 en hararetli dönemdir. Said Nursî bir suçunun olmadığı gerekçesiyle 22 Temmuz’da hapishaneden de serbest bırakılmıştır. Nursi’nin İstanbul’a geldikten sekiz ay sonra II. Meşrutiyet ilan edildi. Nursî’nin hitabet ve cevvaliyetini gayet iyi gören İttihatçılar bu dönemde onun farkına varmış, meşrutiyet meselesi hakkında onu mitinglerinde konuşturmuşlardır. Nursî’nin bu dönemdeki konuşmalarına bakıldığında onun Sultan Abdülhamid’in yönetim şekli olan istibdadî yönetimden rahatsız olduğunu ve meşrutiyetin İslami ve elzem bir yönetim şekli olduğunu söylemekle beraber ekseriyetle Sultan Abdülhamid’in şahsıyla değil yönetim şekliyle bir mücadelesinin olduğunu açıkça görmekteyiz. Nursî’nin Sultan Hamid’e; “Yıldız’ın Ağası” gibi İstanbul’un saray edep ve erkânına uymayan ifadelerle hitap etmesinin dışında Sultan’ın şahsına ciddi bir hakareti görülmemektedir. Hatta meşrutiyet yönetimini ilan eden Sultan Abdülhamid’in kendisi olduğunu söylerek milleti hürriyete kavuşturanın da o olduğundan bahsetmektedir. Bununla birlikte Sultan Abdülhamid dönemi paşalarının hükümet şekline en ağır hakaretlerle hitap etmiştir. Said Nursî, İttihatçıların içindeki Enver Paşa gibi dine yakın kesimiyle yakın olmuş, İttihatçıların içindeki dine ve maziye düşman kesimiyle kavga halinde olmuştur.305 Said Efendi’nin bu zamanda yapılan bu mitinglerde meşrutiyetin islâmî ve ideal bir yönetim olduğunu, benimsenmesi gerektiğini, Sultan Abdülhamid’in istibdadî yönetim adını verdiği yönetim şeklini eleştirerek verdiği nutuklardaki görüşlerinden bazıları meâlen şunlardır: “Kürdistan âlimlerine, şeyhlerine, reislerine ve fertlerine meşrutiyete dair telkinlerdir: Ey nebiler mirası Kürt âlimleri.. ahir zamanda istibdat fikrinin zulmü İslâmiyetin güneşini, yüceliğini ve gerçek güzelliğini örtmüştür. .. ilerlemeye engel ve hürriyeti yok etmiş gibiydi. Hâşâ sümme hâşâ!… Zira Şerîat-ı Garra hürriyet hakkını ve adalet ve hukuk eşitliğini üzerinde toplamıştır… zamanın gereklerine göre o adil hükümleri koyup tatbik ediniz! Ey yiğit yaradışlı Kürt reisleri! Ey Kürtler!.. Şimdiye kadar iki cihetten esir hükmündeydiniz. Biri (eski) müstebid hükûmetin zalim yükümlülükleriydi. Diğeri bazı zâlimlerin gasp ve hırsızlık 305 Badıllı, Bediüzzaman Said Nursi Mufassal Tarihçe-ı Hayatı, s.267. 87 tecavüzleriydi… Şimdi bu büyük inkılâptan (meşrutiyetin ilanından) sonra özgürsünüz…”306 Bununla birlikte Nursî’nin nutkunda meşrutiyetin tam manasıyla icra edilemeyeceğine dair bir endişe içinde olduğu anlaşılıyor. 307 Nursî, bu konuşmasında “yeni-i hükümet-i meşrûtamız bir mucize gibi doğdu” derken meşrutiyet hükümeti nizamını kastetmekte, meşrutiyet hükümeti olan İttihat ve Terrakki’yi kastetmektedir. Nursî’nin bu nutkunda İttihat ve Terakki hükümetine olan desteği açıktır. 308 Sultan II. Abdülhamid’e ziyadesiyle bağlı olan Kürtlere de İttihat ve Terakki Hükümetine uyulması gerektiği hakkında Kürd Teavün ve Terakki Gazetesinde 12 Aralık 1908 tarihinde bir telkinde bulunmuştur.309 Nursî, İttihat ve Terakki’den ayrılışının nedenini Volkan mecmuasında “onların yola başladıklarında serdettikleri söylemlerden vazgeçtikleri” şeklinde anlatmaktadır.310 Bu dönemde Said Nursî’nin hürmet gösterip ders halkasına devam ettiği bir zat vardır ki o da Es’ad Erbilî’dir. Es’ad Erbilî, Sultan Abdülhamid tarafından sürülmüş, İttihatçılar tarafından Sultan’ın tahttan indirildiği dönemde İstanbul’a davete edilmiş, zamanın da şeyhü’l meşâyıhlık vazifesini deruhte eden zattı. Said Nursî, Es’ad Erbilî’nin sohbet meclisine devam etmiş, ondan Kâdirî Tarikatı dersi almıştır.311 Said Nursî’nin talebelerinden Mehmed Feyzi Efendi’nin nakline göre Nursî, Erbilî Efendi’den halifelik almıştır.312 306 İttihat ve Terakki Gazetesi, 6 Eylül 1908, Yıl: 1, No: 14, s. 3. 307 Nursi, Eski Said Dönemi Eserleri, s. 176. 308 Nursi, Eski Said Dönemi Eserleri, s. 186. 309 Kürd Teavün ve Terakki Gazetesi, 29 Teşrin-i sani 1324/12 Aralık 1908, Sayı: 2, s. 13. 310 Volkan Gazetesi, 15 Nisan 1909, Sayı: 105. 311 Allah Dostunun DünyasındanHacı Musa Topbaş Efendi ile Sohbetler, Erkam Yayınları, İstanbul 1999, s. 60. 312 Ali Ramazan Dinç, bu hususi bizzat Nursi’nin “sır kâtibim” dediği Mehmed Feyzi Efendi’den duyduğunu Ülke Tv’de katıldığı bir programda nakletmektedir. https://www.youtube.com/watch?v=RS1WYWBa0aw, (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 88 Nursî, Sultan II. Abdülhamid’in yönetim şekline en muhalif olduğu bu dönemde dahi Sünuhat adlı eserinde Sultan Hamid hakkında “bizim padişahımız hem sultandır, hem halifedir ve hemde âlem-i islâm’ın bayrağıdır” şeklinde sitayişkar bahsetmektedir.313 Said Nursî, 31 Mart Vak’ası ile ilişkilendirilip İttihatçı simalarca muhakeme edildiğinde Sultan Abdülhamid’e karşı idare tarzında yaptığı tenkitlerle yanıldığını, Sultan Abdülhamid’in idare tarzının “şahane”314 olduğunu, Sultan Hamid’e bu geda haliyle yaptığı nasihatin yarı bir cinayet olduğunu söylemiştir. Bununla beraber Nursî’nin Divan-ı Harb-i Örfi’deki müdafaasında İttihatçılara güvenmekle de hata ettiğini, onlara kefil olarak haysiyetinin ve tesirindeki nasihatinin kırıldığını beyan eden ifadeleri vardır. 315 Nursî bu sert ifadelerinde meşrûtiyetin fesat üzerine kurulduğu için bozuk ve geçersiz olduğunu, İttihad ve Terakki fırkasının adındaki ittihad ifadesinin de yalandan ibaret olduğunu söylemektedir. Yine bu müdafaada Sultan Abdülhamid’in ittihatçıların zulmune uğradığını söylemiş: “O, mazlum bir Sultandır”316 demiştir. Nursî’nin bu ifadelerinde Sultan Hamid hakkındaki evveldeki sert söylemlerinin yerini ziyadesiyle hürmet aldığı görülmektedir. Gerek akademik gerekse popüler yayınlarda Sultan Hamid ile hiçbir şekilde görüşme imkanı bulamayan Nursî’nin görüştüğü hakkında birçok beyan mevcuttur. Mesela, tarihçi Cemal Kutay, hiçbir kayıta dayanmaksızın hayali olarak Said Nursî'yi Yıldız Sarayına kadar getirerek Şeyhülislam Cemâleddin Efendiyle görüştürmüş, hatta Necmeddin Şahiner'e verdiği mülakatta hiçbir mesnedi olmaksızın Said Nursî'yi Sultan Abdülhamid'in karşısına çıkararak “senin halifeliğini tanımıyorum” dedirtmiştir.317 Prof. Şerif Mardin de “Bediüzzaman Said Nursî Olayı” adlı eserinde Kutay gibi Nursî'yi Sultan Abdülhamid’le görüştürüp “Sultan'a projelerini sunmuştur”318 demiştir. Oysa Nursî projesini bizzat Sultan Hamid'e sunma imkânını bulamamış ancak “Kürdler Neye Muhtaç” adı altında Şark ve Kürdistan Gazetesinde H. 1324/ 19 Kasım 1908'de bir yazı neşredebilmiştir. Mısıroğlu, Nursî’nin Nutuk adlı kitabında Sultan II. Abdülhamid’in 313 Bediüzzaman Said Nursi, İndeksli Risale-i Nur Külliyatı, Nesil Yayınları, İstanbul 1996, c. 2, s. 2047. 314 Nursi, İçtimai Dersler, s. 167-168. 315 Nursi, İçtimai Dersler, s. 169-170. 316 Nursi, İndeksli Risale-i Nur Külliyatı, c. 2, s. 1926. 317 Necmeddin Şahiner, Aydınlar Konuşuyor, Özal Matbaası, İstanbul, 1979, s. 346. 318 Mardin, Bediüzzaman Said Nursi Olayı, s. 129. 89 tahttan indirildiğini alkışladığını söylemektedir ki adı geçen Nursî’nin Nutuk adlı kitabı Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden iki ay önce basılmıştır.319 Bir diğer ifadesin de İttihatçıların mevcud istibdatı kaldırmak değil daha da şiddetlendirmek gayesinde oldularını müşahade ettiğini belirtmektedir. 320Nursî bu dönemde siyaset yapmaktan gayesini “siyasi yolla hizmet etmek” şeklinde ifade etmiştir. 321 Nursî’nin 31 Mart Vakası’nda da vaaz ve nasihatlariyle kumandanların söz geçiremediği taburları bir nutukla hükümete itaat etmeye razı ederek isyandan vazgeçirdiği rivayet edilmektedir.322 O bu süreçte isyandan vazgeçirdiği bir kısım hammallara verdiği telkinatta “Türklerin Kürt milletinin aklı, Kürtlerin de Türk Milletinin kuvveti olduğunu” beyan etmiştir.323 31 Mart Vakasında Said Nursî, isyanı bastıcı bir rol oynayarak isyan edenleri isyanı bırakmalarına ikna ettiği halde tutuklanmış yargılanmıştır. 324 Serbest bırakıldıktan sonra İttihatçılara kızgınlık içerisinde memleketine dönmüştür. 325 Nursî bu dönemde İttihatçılarla iyi ilişkiler içerisinde olmasına rağmen yine de 31 Mart Vakasıyla ilişkilendirilmiştir. Bu dönemde ona karşı yapılan itham “Sultan Abdülhamid’e muhabbetiyle maruf İttihâd-ı Muhammedi cemiyetine mensup olması ile ittihatçı düşmanı Volkan Gazetesi'nde yazılar yazmasıdır.”326 Said Nursî’nin kendi emriyle talebelerinden Ziya ve Muhsin’e yayınlattığı bu lahika mektubunda “Sultan Abdülhamid’e yapılan hakaretlerden çok üzüldüğünü, O’nun bir Veli olduğuna itikad ettiğini ve ona karşı hata ettiğini” beyan etmiştir.327 319 Nurettin Ceylan, Gerçeğin Aynasında Bediüzzaman, Nesil Yayınları, İstanbul 2016, s. 90. 320 Nursi, Eski Said Dönemi Eserleri, s. 144. 321 Hasan Köksal-Ömer Faruk Paksu, Türk Basınında Bediüzzaman ve Risale-i Nur, Nesil Yayınları, İstanbul 2015, s. 17. 322 Necip Fazıl Kısakürek, Bediüzzaman Said Nursi, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2014, s.18. 323 Muhammed Sıddık Şeyhanzade, Bediüzzaman Said Kürdi, Tenvir Neşriyat, İstanbul 2007, c.1, s. 336- 337. 324 Necip Fazıl Kurt-Nil Gülsüm Gül, Sürgünde Bir Ömür, s. 12. 325 Köprü Dergisi Bediüzzaman Özel Sayısı, Bahar 2000, sayı: 70. 326 Ceylan, Gerçeğin Aynasında Bediüzzaman, s. 70. 327 Ahmet Akgündüz, Sultan II. Abdülhamid ve Bediüzzaman, OSAV, İstanbul 2017, s. 50. 90 Nursî’nin Sultan Abdülhamid ile ilgili hukukunu doğru bir şekilde analiz edebilmek için çok yönlü tahlil icap etmektedir. Eski Said dediği dönemde Sultan Abdülhamid'in şahsına ciddi hakaretâmiz bir kelime kullanmayıp yönetim şeklini ciddi bir şekilde tenkit etmiş bununla beraber o dönemde Sultan Abdülhamid'e iltifatları ve müdafaları da olmuştur. Nursî, Prof. Dr. Osman Turan merhumun naklettiğine göre “kendisinin kayınvâlidesi olan Nemîka Sultan’dan büyükbabası Sultan Abdülhamid adına özür dilemiş ve dedesibe vekaleten hakkını kendisine helal etmesini istemiştir.” 328 Eski Said diye adlandırdığı dönemin telifatındaki Sultan Abdülhamid’e karşı bazı ifadelerini ise Yeni Said diye adlandırdığı döneminde: “eski dönem eserlerinde Sultan Hamid hakkında hataların olduğunu, kusurlar hatalardan pişmanlık duyduğunu. iyi niyetinden dolayı yaptığı hataların bağışlanmasını affedilmesini ümit ettiğini…” beyan etmektedir. 329 3.3.2. Şâzelî Şeyhi Zâfir Efendi Sultan Abdülhamid’in şeyhi olduğu rivayet olunan Şeyh Muhammed Zâfir el-Medenî, Şeyh Muhammed Hasan Zâfir el-Medenî’nin (ö. 1263/1847) mahdumudur. Annesi Kamer Hanım’dır. 1828 yılında Trablusgarp’ın Mısrâte beldesinde dünyaya gelmiştir. Şeyh Zâfir Efendi, kendi eserinde yazdığına göre zahiri ilimleri okuduğu hocası da ve tarikat hilafetini aldığı şeyhi de babası Şeyh Muhammed Hasan Zâfir el-Medenî’dir.330 Şeyh Hamza Efendi Pertevniyâl Vâlide Sultan’ın hususi iltifatlarına nail olmuştur. Valide Sultan kendisine intisap etmek istese de o “ağabeyi Şeyh Zafir Efendi’nin buna daha münasib olduğu” şeklinde mukabelede bulunmuş, Valide Sultan’ın da tensibiyle payitahta avdet etmiştir.331 Sultan Hamid, tasavvufi tarikatlerden birçok şeyhle ünsiyeti olmakla beraber o hususiyetle Şâzelî Tarikatı'na bağlanmıştır.332 II. Abdülhamid, padişahlar içinde istisna 328 Kadir Mısıroğlu, Sultan II. Abdülhamid, Sebil Yayınevi, İstanbul 2013, 3. Baskı, s. 22. 329 Said Nursi, Kastamanu Lahikası, RNK Yayınları, İstanbul 2012, 8. Baskı, s. 76. 330 Muhammad ibn Muhammad Hasan Zâfir, el-Envârü’l-Kudsiyye Fî Tenzîhi Turukı’l-Kavmi’l-Aliyye, Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Osmâniyye, İstanbul, 1302, s. 145- 161. 331 Mustafa Salim Güven, Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür- “Şazeliyye”, Editör Semih Ceyhan, İsam Yayınları, İstanbul 2015, s. 402. 332 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Ankara 1986, 3. Baskı, Selçuk Yayınları, s. 28. 91 olarak Şâzilî’dir. Şeyhi, Trablusgarplı Şâzelî şeyhi Muhammed Hamza Zâfir Efendi (Şubat 1829- 24.9.1903) babasının ölümü üzerine 18 yaşında Şâzeliyye postnişini olarak bu şubenin büyük şeyhi olmuştu. Libya Valisi Mahmud Nedim Paşa (sadrazam) Valide Sultan’ın da arzusuyla, 1872 senesinde onu Trablus’tan İstanbul’a getirmiştir. Bu zat 30 yıl Sultan Abdülhamid’in şeyhi ve müşaviri olarak kalmıştır. Sultan Hamid, onun için Beşiktaş’da hususi bir tekke ve türbe yaptırmıştır. Şeyh Zâfir 1903’de vefat edince tekke de yerine mahdumu Şeyh İbrahim, sonra onun oğlu Şeyh Muhammed (ö.1917) sonra onun oğlu büyük-şeyh olmuştur. Sultan Abdülhamid’in Şâzelî şeyhi Evliyâzâde Zâfir Efendi’nin oğlu: Ahmed Bey de Şeyhülislam mühürdarı vazifesini ifa etmiştir.333 Mahmud Nedim Paşa Şeyh Zâfir Efendi’nin muhiplerindendi. Şeyh Zâfir Efendi’nin Sultan II. Abdülhamid’e şehzadeliği döneminden beri devam eden hukuk ve kendisi üzerindeki tesirini iyi bilen Mithat Paşa, Zâfir Efendi’yi İstanbul’dan uzaklaştırmak istemiştir. Bunun nedeni şehzadeliği döneminde Zâfir Efendi’nin sohbetlerine devam eden ve ondan tarikat dersi alan Abdülhamid’e Zâfir Efendi: “Evladım kendini Saltanata hazırla” buyurmuştur. Sultan Abdülhamid ve Şeyh Zafir Efendi’nin bu istikamette bir yakınlaşması bu dönemde Midhat Paşa ekibini rahatsız etmiştir.334Şeyh Zâfir eş-Şazelî, payitahta geldikten sonra Midhat Paşa’nın İstanbul’dan uzaklaştırmasıyla Medine-i Münevvere’ye yerleşmiştir.335 II. Abdülhamid Şâzelî meşrebinin ve bu meşrebin tarihinin siyasi gayesi hizmet yolunda uygun gördüğü için ortam ferahladığında onu tekrar hem hissi hem de siyasi bir tercih olarak İstanbul’a davet etmiş ve hususi himayesine almıştır. Sultan Abdülhamid'in Şeyh Zâfir Efendi'yi İstanbul'a getirmek için birçok "irade"leri olmuştur.336 Şâzelî Tarikati Şeyhi Zâfir Efendi, II. Abdülhamid’in saltanatından önce İstanbul’a gelmesine rağmen, II. Abdülhamid zamanında parlamıştır. Süphesiz bunda II. Abdülhamid’in Şâzelî Tarikatı’na bağlı olması yanında Kuzey Afrika ve İslam Birliği politikalarının da büyük payı vardır. Şeyh Zâfir Efendi, Sultan Abdülhamid’e saltanatının çok zor geçen bu ilk 333 Öztuna, II. Abdülhamid Zamanı ve Şahsiyeti, s.300. 334 BOA, DH. İD. , No: 60192. 335 Hüseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, c. I, Hazırlayanlar: Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, İstanbul, Kitabevi Yayını, s. 308-309. 336 BOA, Dâhiliyye İradeleri No: 72915; 72916; 72924; 72942; 73470; 76124. 92 yıllarında yardımcı olmuştur. Sultan’a bu dönemde Tunuslu Hayreddin Paşa’yı tavsiye etmiş, Sultan Abdülhamid de ıslahatçı efkârıyla maruf mezkur paşa’yı getirtmiştir.337 Sultan II. Abdülhamid sadece Kuzey Afrika hususunda değil Devlet-i Âliyye’nin birçok işinde Şeyh Zâfir Efendi ile mütalaalarda bulunmuştur. Bunlardan sadece biri Kongo Mukavelesi'dir.”338 Sultan Abdülhamid o'nun irşat faaliyetleri ğayesiyle hususi bir tekke inşa ettirmiştir.339 Fransız raporlarında II. Abdülhamid’in Şeyh Zâfir ve kardeşi Hamza Zâfir Efendiler vasıtasıyla Tunus halkının Fransız himayesine karşı bazı faaliyetlerde bulundurduğu yazılmıştır. 340 Bununla beraber Şeyh Zâfir Efendi, devlet ve siyaset işlerine müdaheleci bir usul izlememiş siyasete her zaman mesafeli durmuştur. Şeyh Muhammed Zâfir Efendi ahlak itbariyle aşırlık ve fevrilikten uzak çok itidalli bir insandı.341O, siyasete mesafeli durarak bu yönüyle kendisine mensup olsun olmasın bütün devlet erkânının ve halkın takdirini kazanmış, muhterem bir zat olarak tanınmış ve gerek dışarıda gerekse sarayda herkesten saygı görmüştür.342 Bu itibarla Şeyh Zâfir Efendi’yi bazen Abdülhamid’in politikalarına alet olmakla suçlayan, bazen de daha yüksek bir konuma çıkararak Abdülhamid’i yönlendirdiğini iddia eden Batılı raportörler bile, gerçekte Muhammed Zâfir’in siyasette müdaleci bir yönünün olmadığını siyasi meselelerden uzak duran bir meşrebe sahib olduğunu kabul etmek zorunda kalmışlardır.343 Sultan Abdülhamid’in hanımı Behice Sultan, Sultan Hamid ile Şeyhin yakın hukuku olduğunu anlatmıştır.344 Şeyh Zâfir Efendi onun halifeliğine hususiyetle nazar-ı dikkati celbetmiş, İslam ümmet için verdiği mücahede’yi anlatmış ve onu şefkat sahibi bir sultan şeklinde tarif ederek hilafeti güçlendirmek adına yazılan risalelere eseri güzel bir örnek teşkil etmişdir.345 337 Atilla Çetin, Tunuslu Hayreddin Paşa, Kültür Bakanlığı, Ankara 1988.s. 267-271. 338 BOA, L.E.E., 122/3, L. 3, 29. B. 1309. Neslihan Ağdaş, II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2015, s. 135’ten naklen. 339 Dr. Butros Ebu Manneh “Sultan Abdülhamid II ve Şeyh Ebu’l-Hüdâ Es-Sayyadi”, Çev. Dr. İrfan Gündüz, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 7-8-9-10, İstanbul, 1995, s. 390-391. 340 Ağdaş, “II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika Siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi”, s.57. 341 İsmet Bozdağ, Abdülhamîd’in Hâtırâ Defteri, Kervan Yayınları, İstanbul 1975, s. 204. 342 Güven, Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür- “Şazeliyye", s. 409. 343 Güven, Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür- “Şazeliyye”, s. 409-413. 344 Ekinci, Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi Behice Sultan’la Altı Ay, s. 126-127. 345 Ağdaş, “II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika Siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi”, s. 18. 93 Sultan Abdülhamid tarafından birçok Şâzelî tekkesi inşa ettirilmiştir. Cemalettin Server Revnakoğlu, Şeyh Zâfir Efendi’nin İstanbul’a temelli geldikten sonra bir süre Yıldız Hamidiye Cami’sinde zikirler yaptığını söylemektedir.346 Sultan Hamid, İstanbul’da birçok Şâzelî tekkesini inşa ve ihya ettirdiği halde Şâzelî tekkesinin merbutiyet ve irtibatında merkez hükmünde olan asıl tekke Beşiktaş’ta yer alan Ertuğrul Şâzelî Tekkesi olmuştur. Ertuğrul Tekke diye maruf olan bu tekkeye Sultan Abdülhamid mutat ziyaretlerle beraber Cuma namazlarına da iştirak etmiştir. Sultan Hamid Cuma sonrası ziyaretin akabinde kendisi de zikire katılırdı.347 Ertuğrul Tekkesinde zikir günleri cuma idi. Cuma namazından sonra zikir merasimi icra edilmekteydi. Tekkede Şâzelîyye evrâdı kıraati tekâyanın ilğasına kadar sürmüştür. 348Sultan Abdülhamid, bu zikirlerin haricinde ayrıca Receb-i Şerîf’in 27. Gecesi tekkede Mirâciye okutur ve masrafları da bizzat kendi Hazine-i Hassası'ndan karşılardı.349 Mezkur Şâzelî Tekkesi'nin Güney tarafındaki giriş kapısının üzerinde 1886 senesine ait talik hatla yazılmış, manzum ihya kitabesi okunduğunda Sultan Abdülhamid’in Şâzelî Tekkelerindeki yeri ve ona olan muhabbet daha iyi şekilde anlaşılır. 350 Mezkur Şâzelî Tekkesi’nin içerisinde Sultan’a tahsis edilmiş hususi bir oda ile şeyh efendi’ye tahsis edilmiş hususi bir oda bulunmaktaydı.351 Tekkeye tahsis edilmiş bir de özel bir tabip bulunmaktaydı.352 Sultan Abdülhamid, bu tekkeye çok masraf yapmış caminin minaresi ve muhtelif kısımlar bina ettirilmiştir.353 Sultan Hamid vefat ettikten (1918) sonra da diğer tarikatlerin mensupları gibi Şâzelîler de onu yalnız bırakmamıştır. Cenaze töreninde Mevlevî, Kadirî, Rufâî Tarikatlerinin önde gelen şeyh ve dervişlerinden başka Şâzelîler de yer almıştır. 1903 yılında vefat eden Şeyh Zâfir Efendi, II. Abdülhamid için düzenlenen bu merasimde yer alamasa da naaşı kalkarken Şâzelî Tarikati’nin önde gelen isimleri burada bulunmuştur. Hatta güzel 346 CSRA, 76/2; Ağdaş, “II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika Siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi”, s. 10. 347 Güven, Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür- “Şazeliyye”, s. 407. 348 Hür Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf 19. Yüzyıl, İnsan Yayınları, İstanbul, 2003, s. 606. 349 BOA, Y.PRK.HH. 25/19. 350 Fatih Köse, “Arşiv Belgelerinin Işığında İstanbul Şâzelî Tekkelerinin Tarihi”, Vakıflar Dergisi, sayı: 40, Aralık 2013, s. 104. 351 BOA, HH. 14847. 352 BOA, İ.TAL.384/16. 353 BOA, Y.PRK.MM. 1/48. 94 sesli bir Şâzelî dervişi zikir eşliğinde bir de naat okumuştur.354 Şeyh Zâfir Efendi’nin oğlu Halil Hâlid Bey’in naklettiğine göre Sultan Hamid vefat ettikten sonra Şeyh Zâfir Efendi’nin türbesinde şeyhinin ayakucuna gömülmeyi vasiyet etmişse de İttihatçılar bu arzusunu yerine getirmemişlerdir.355 3.3.3. Şerif Hüseyin Mekke Şerifleri gerek Osmanlı tarafından çok ihtiram görmeleri, gerekse idarecisi oldukları Hicaz bölgesinden dolayı çok ehemmiyeti haizdirler. Sultan Abdülhamid döneminin İstanbul’daki önemli isimlerinden biri de Şerif Hüseyin’dir. Mekke Şeriflerinin pan-islamist bir siyaset anlayışının hâkim olduğu Sultan Abdülhamid döneminde çok mühim tesirleri olmuştur. Sultan Abdülhamid tarafından Mekke Emirliği’ne getirilen Avnürrefik Paşa 1904 yılında ölümüne kadar bu vazifesine devam etmiştir. Şerif Hüseyin ile Avnürrefik Paşa’nın arasında ciddi bir anlaşmazlık olunca, Mekke Emiri Şerif Hüseyin’i İstanbul’a çağırmasını talep etmiş,356 Sultan Abdülhamid onu İstanbul’a çağırmıştır. Kimi tarihçilerce hain357kimi tarihçilerce İttihatçıların adamı olan358 ve devletin başına belalar açan Şerif Hüseyin yazdıkları, söylemleri göze alınırsa tam tersidir. Şerif Hüseyin kendi ifadesiyle kendini, “Sultan Abdülhamid’e sadık, İttihatçılara düşman, milletinin menfaatini düşünen ve onları Osmanlı yönetimini ele geçiren Türkçü İttihatçıların yönetiminin cuntasından kurtarmak isteyen” birisi olarak tarif etmektedir. Şerif Hüseyin, Sultan Abdülhamid’e Avnürrefik Paşa ile onunla işbirliği yapan Vali Ahmed Ratıb Paşa’nın birlikte hareket edip Arap milletine zulmettiğini söyleyip şikâyet etmiştir. Bununla birlikte Şerif Hüseyin Sultan Abdülhamid’in sözünü tutarak 1882’de İstanbul’a gelmiş, İstanbul’a vardığı ilk gün Abdülhamid ile görüşmüş ve Abdülhamid kendisinin devlete hizmet etmesini istediği için İstanbul’a çağırdığını söylemiştir. Sultan 354 Ağdaş, “II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika Siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi”, s.40. 355 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 280. 356 BOA. İ. DH.1159/90623 (12.11.1889); Taha Öztürk, “Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Mart/March 2017, Yıl/Vol. 2, No. 1, s. 155’ten nakil. 357 Enes Taha Ersen, “Şerif Hüseyin ve Hain Ailesi” başlıklı yazısı, https://www.ensonhaber.com/arapihaneti-yaftasi-serif-huseyin-ve-hain-ailesi.html. , (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 358 Mustafa Armağan, Abdülhamid’in Kurtlarla Dansı 2, Timaş Yayınları, İstanbul 2017, 14. Baskı, s.148. 95 Abdülhamid, Şerif Hüseyin’i Şurâ-yı Devlet azası yapmış ve ona boğazda özel bir konak tahsis etmiştir. II. Meşrutiyet'in ilanından sonra İttihatçılar sanıldığı gibi Şerif Hüseyin’i değil Şerif Abdüllillah Paşa’yi Mekke Şerifi tayin etmiştir. Mekke emirliğine tayin edildikten sonra ailesi ve eşyalarını önceden gönderen Şerif Abdüllillah Paşa, Mekke’ye doğru yola çıkmadan önce 28 Ekim 1908 tarihinde vefat etmiştir.359 Bazı tarihçilere göre Sultan Abdülhamid onun şerif olmasını engellemiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti onu şerif olarak atamıştır. Hakîkat-i hâl tam tersidir, İttihatçılar Şerif Hüseyin’in geldiği Avn ailesinin rakibi olan Zeyd ailesinden Şerif Ali Haydar’ı şerif seçmek istemişlerdir. Bu süreci Şerif Hüseyin’in oğlu Kral Abdullah şöyle anlatır: “Sultan Abdülhamid’e Şerif Hüseyin’e onu tanımasını engellediklerini arzedince Şerif Hüseyin Sultan II. Abdülhamid’i Hicaz ‘a davet ederek Halife’ye en sadık teb’anın orası olduğunu söylemiş, Sultan Hamid’de Şerif’i nişan la taltif etmiştir.” Kral Abdullah, İttihatçıların bu görüşmeden ve bu atamadan dolayı babasına çok kızdıklarını söylemektedir. Abdullah’ın anlattığı üzere daha sonra İttihatçıların Hicaz’a gönderdikleri Abdullah Kasım, Şerif Hüseyin’e “(Eski Mekke Şerifleri) Şerif Avnürrefik ile Şeyh Ali gibi eski istibdada (Sultan Abdülhamid’e) bağlı çalışmamasını” söylemişlerdir. Şerif Hüseyin İttihat ve Terakki heyetine Sultan’ın onurunu muhafaza ederek İttihatçıları terslemiştir. Kral Abdullah “Babasının ittihatçı kabineye bunları söyledikten sonra heyetin kem küm ederek huzurdan ayrıldığını” söylemektedir. “Babamla İttihat ve Terakki arasındaki çekişme işte böyle başladı” demektedir. Bu durumu Müzekkirat'ta Kral Abdullah şöyle anlatıyor:“İttihat ve Terakki Partisi yöneticileri bu tayin işinden babama kızmışlardı. Bu olay babamla bu çekişme en sonunda babamın Birinci Dünya Savaşında gerçekleşen Arap ayaklanmasının başına geçmesiyle sonuçlandı.” Kral Abdullah, babası Şerif Hüseyin Mekke Emiri olduktan sonra İttihatçıların gönderdiği bir heyetle babasının arasında geçen bir konuşmadan bahseder: “Sultan Hamid gerçekten iyi niyetle çalışan biriydi. Eğer hatası varsa içtihat hatasına verilmelidir. İttihatçılar Mekke'ye geldiklerinde babama Sultan Hamid'i kötüleyen konuşmalar yaptılar. Eski Mekke Emirlerinin Sultan Hamid'in istibdadına bağlı olduklarını, yeni emirin Kânûn-ı Esâsîye bağlı bir emir olacağını fiilen 359 İsmail Gümüş, Şerif Hüseyin İsyanı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013, s. 16. 96 söylemişlerdi. Babam ise bu konuşmalara şöyle karşılık verdi. “Atalarımın makamına gelirken, Şerif Ebu Numeyr'in Sultan Selim'e verdiği ahdi ettim. Adını ettiğiniz Kânûn-ı Esâsî'yi ilan eden Sultan buraların hadimi olduğunu söylüyordu. Burada tek hüküm caridir o da Kur'an ve Sünnettir...” Şerif Hüseyin'in oğlu Kral Abdullah kendilerinin Sultan Hamid’i Hz. Osman(r.a.)’a benzettiklerini söylemiştir.360 İsyanın baş aktörlerinden Şerif Hüseyin'in oğlu Abdullah'a göre isyanın iki temel nedeni vardı: birincisi İttihat ve Terakki'nin genelde Araplara, özelde de Mekke eşrafına karşı olan tutumu, ikincisi de yine İttihat ve Terakki'nin dini anlamda gevşekliği. Hâşimîler Osmanlı bağımsızlığına ve Sultan'ın meşruiyetine karşı isyan etmiş değillerdi. Şerif Hüseyin Arap kıyamından sonra da Harem’de hutbeyi Sultan Reşad’ın adına okutmuşdur.361 Kral Abdullah, Osmanlılar’ın Almanlarla anlaştıklarını, Şerif Hüseyin'in Arapların tam bağımsızlığına kavuşmalarını istiyorsa Büyük Britanya'nın Arap Ayaklanmasını desteklemeye hazır olduklarını söylediğini bildirir. Kral Abdullah Babası Şerif Hüseyin'in “Arapların böyle bir bağımsızlık hareketine daha hazır olmadıklarını” belirten bir mesajla İngilizlere cevap verdiğini söylemektedir.362 Kral Abdullah hatıratında muhtasaran naklettiğine göre tamda bu teklifin edildiği dönemde Enver Paşa ve İttihatçıların, abisi olan Emir Faysal'ı Irak'ta esir aldıklarını Şerif Hüseyin'den kendilerine destek olmazsa evlatlarını bir daha göremeyeceği tehdidi ile şantaj yaptıklarını, babası Şerif Hüseyin’in Osmanoğullarının faziletini ikrar ile İttihatçıların kibrinden bizâr olduğunu söylemiştir. Said Halim Paşa ile Enver Paşaların Şerif Hüseyin’in büyük oğlu Emir Faysal'ı bir daha göremeyeceğini, Arapların sorunları hakkında konuşmasına hakkının olmadığı ve böyle yapmaya devam ederse sonunun hayırlı olmayacağı hakkında tehdit ettikleri mektuptan sonra Şerif Hüseyin’ın çok hiddetlendiğini söyler. 363 Şerif Hüseyin ve evlatları Osmanlı'ya karşı İngilizlerle işbirliği yapmışlardır, kullanılmışlardır lakin kayıtsız bir surette İngilizlerin emrine 360 Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, Tercüme: Halit Özkan, Klasik Yayınları, İstanbul 2006, 11. Baskı, s. 14-15-21-28. 361 Talha Çiçek, Şerif Hüseyin İsyanının Türk ve Arap Kimlik İnşa Süreçlerindeki Etkisinin Analizi, Sakarya Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007, s. 34. 362 Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, s. 70-95. 363 Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, s. 100. 97 girmemişlerdir. Şerif Hüseyin ve ailesine göre “onların İngilizlerle işbirlikleri Türklerin Almanlarla işbirliği gibidir.” İngilizlere istedikleri gibi itaat etmedikleri için ailece kıyıma maruz kalmışlardır. Şerif Hüseyin İngilizler tarafından Mekke ve Medine'den uzaklaştırılmış, Kıbrıs'ta göz hapsinde zoraki iskâna tabi tutulmuş ve bir daha ata topraklarına girmesine izin verilmemiştir. Hiçbir evladına bir ya da iki seneden fazla yönetim izni verilmemiştir. Buna istisna bir tek Ürdün'de halkın yoğun sevgisiyle iktidar olan Kral Abdullah'tır ki İngilizleri istemeyen halkın isyanına destek olduğu için o da İngilizler tarafından öldürülmüştür. İttihatçıların yaptıkları reformlarda vazgeçilmez şart olarak Türkçülük ğayesi ve icra ettikleri imparatorluk mefkûresinden uzak bu gibi siyasi reformlar “Arapçılık” akımının gittikçe güçlenmesine sebep olmuştur.364 Kral Abdullah şöyle söylemektedir: “Babam Suriye, Filistin, Irak sınırları konusunda taviz vermiyor ve yabancı devletlerin mandalarını reddediyordu... Bu durum İngiliz Caroux'u rahatsız etti. (Manda hususundaki bir tartışmadan sonra) kendisine şöyle dedim; ‘Biz bir devletin elinden kurtulup da diğer bir devletin eline geçelim diye değil...’ Kral Abdullah bu ifadelerinden sonra kendilerinden istenilen petrol imtiyazlarına itiraz ettiklerini söylemektedir.” Daha sonra Lawrence, Şerif Hüseyin'le de petrol ve sınırlar konusunda anlaşamayınca evlatlarıyla anlaşma yolunu dener. Kral Abdullah bunu da şöyle anlatmaktadır: “olanlar (abisinin başına gelenleri diyor) babamın devre dışı bırakılma fikrini çok eskiden kararlaştırdıklarını gösteriyordu... Kral Abdullah daha sonrasında ise İngilizlerin İbn-i Suud ve Vehhabilere engel olmadıklarını, Ürdün Meliki olarak devrimin merkezi olan Mekke'nin onların eline geçmemesi için mücadele verdiğini, Irak’ın vazifesini yapmadığını ve bütün bu olanlarda Hâşimî ailesine karşı faaliyetler düzenleyen İngiliz yüzbaşısı Lawrence’ının parmağının olduğunu söylemektedir...” Kral Abdullah neticede isyanın ve kurulacak büyük Hâşemî Arap Krallığının merkezi olacak olan Mekke'nin İngiliz desteğiyle İbn-i Suud ve Vehhabilere verildiğini ve böylece devrimin merkezinin elden çıktığını 364 Alexander Schölch (1991), “Der arabische Osten im neunzehnten Jahrhundert, 1800-1914”, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, München, sayfa 426-427. http://belgelerlegercektarih.com/2012/05/23/araplar-bize-ihanet-etti-bizi-arkadan-vurdu-yalani-serifhuseyin-meselesi/’dan naklen. (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 98 söylemiştir. İngilizler, bir diğer büyük aile Suudlar ile de görüşerek Şerif Hüseyin’i Hicaz’dan kovma konusunda anlaştılar. 365 İngilizler Haşimilerin Hicaz topraklarındaki konumu sonlandırdılar. Şerif Hüseyin’in Mekke’den çıkması Mekkelilerin kurtuluş ümitlerini sona erdirdi. İbn-i Suud ve Vehhabiler Mekke’ye girdiklerinden bir konut yağmalanmıştı. O da Şerif Hüseyin’in köşküydü. 366 Vehhabi hareketin müessisleri olan İbn-i Suud ve Necdî ulemânın cihad anlayışı bütün Müslümanlara karşı yapılması üzerine kurulan tekfirci bir savaş ideolojisidir. 367 Daha sonra diğer evlatları Suriye melikliğinden, Irak melikliğinden bir bir tasfiye edildi. Kral Abdullah ise Ürdün’e kadar kovalandı. Babası Şerif Hüseyin sonunda Kıbrıs'ta zorunlu iskâna tabi tutuldu.368 Bütün bunlar Şerif Hüseyin’in Osmanlı ve Sultan II. Abdülhamid hakkındaki kanaatini kısmen göstermekle onun en büyük hatası, İttihatçılara karşı da olsa İngilizlerin dost bir millet olmadıklarını geç anlamasıdır. Şerif Hüseyin’in Sultan Abdülhamid’e olan bakış açısı, İttihatçılarla kopuşu ve nihayet Arap isyanı ile sonuçlanan süreci netice vermiştir. Sultan Vahdeddin kendisini ülkesini terk etmek zorunda gördüğü dönemde Şerif Hüseyin onu Mekke-i Mükerreme’ye davet etmiş, Sultan Vahdeddin de bu davete icabet etmiştir. Şerif Hüseyin, padişahın elini öpmüş, merasim sözlerinden sonra: “Padişahım, ben Türk’e, Osmanlı’ya isyan etmedim. Ben zulme karşı isyan ettim. Size de vatanı dar getiren eşirrâya isyan ettim. Onlar bize de Müslüman dünyasını dar getirmişlerdi.”369 diyerek kendini müdafaa etmiştir. 3.3.4. Şeyh Cemâleddin Afgânî Sultan Abdülhamid dönemindeki tesirli zevattan biri de Şeyh Cemâleddin Afgânî’dir. Cemâleddin Afgânî’nin asıl adı Muhammed Cemâleddin olup tüm kaynaklarda 1838 yılında doğduğu hakkında görüş birliği vardır.370 365 Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, s. 133-153-157. 366 Mehmet Ali Büyükkara, Suudi Arabistan ve Vehhabilik, Rağbet Yayınları, İstanbul 2010, s. 94-95. 367 “Tarihte ve Günümüzde Selefilik”, Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (08-10 Kasım 2013), Editör: Prof. Dr. Ahmed Kavas, Ensar Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2014, s. 45-46. 368 Mehmet Tosun, 21. Yüzyılda Sultan II. Abdülhamid’e Bakış, Acar Matbaacılık, İstanbul 2003, s. 252. 369 M. Ertuğrul Düzdağ, Ali Ulvi Kurucu, Hatıralar-2, Kaynak Yayınları, İzmir 2013, 2. Baskı, s. 54-55. 99 Cemâleddîn el-Hüseynî diye kendini tanıtsa da bu zatın seyyidliğine dair bir siyadet defteri ve şeceresi yoktur. Bununla birlikte kendisinin Afgânî nisbetiyle maruf olduğu, aslen de İranlı Fars milletinden olduğu rivâyet olunmuştur. O’nun neseben fârisi kökenli olduğunu iddia edenler onun soy şeceresi ve ecdadının gömüldüğü yerlerin hepsinin İran’da bulunduğunu delil gösterirler.371Kadri Kalaçi bu meseleyi tahkik etmek gayesiyle İran’a gitmiş, tahkikatı neticesinde İranlılar’ın Cemâleddin’in İranlı olduğuna kani olduklarını ve Esedâbâdlılar’ın kendilerini onun ailesine nispetle “Cemâlî” diye adlandırdıklarını müşahede ettiğini söylemiştir.372 Tanzimat Paşaları diye müsemma olan Sadrazam Âlî Paşa, Fuad Paşa, Saffet Paşa, Münif Efendi kendisini ziyaret edenler arasındadır. Kaynaklar, Afgânî’nin Jön Türk’lerle içtimalarını kaydetmektedirler. Sultan Abdülaziz’in hocası Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi, Afgânî’yi tekfir etmiştir. Bu durumlara mebni olarak Âlî Paşa, Afgânî’nin ülkeden çıkarılmasına karar vermiştir. İskenderiye’de İskoç mason locasına katılmıştır. Afgânî daha sonra bizzat kendisi bir mason locası kurmuştur. Onun tavassutuyla buraya çok kişi dâhil olmuşlardır. Nihayet Hidiv, Afgânî’nin ülkeden çıkarılmasını emretmiştir. Afgânî bu sefer Hindistan’a yönelmiş, Seyyid Ahmed Han’la da ihtilaf edip ortalığı karıştırdığı gerekçesiyle Hindistan’dan da sınırdışı edilmiştir. Afgânî bir rivayete göre İngiltere’ye ve Amerika’ya gitmiştir. Bu süreçte İran’a gitmiş, orada da karışıklıklara sebebiyet verdiği için Şahla ters düşmüştür. Afgânî’nin bir sonraki hedefi Rusya olacaktır. İran Şah’ı onun bu gibi arzuları üzerine Sultan Hamid’den Afgânî’yi payitahta çağırıp gözaltına almasını rica etmiştir. Nihayet Afgânî, Sultan Abdülhamid’e yaklaşmak için vesileler aramıştır. 373 Sultan Abdülhamid, Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî üzerinden o zamanlar Londra’da ikamet eden Cemâleddin Afgânî’ye siyaseten bir mektup yazdırmış netice alamayınca ikinci bir 370 Aliye Yılmaz, Seyyid Cemaleddin Afgani ve Din Eğitimi Anlayışı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2012, s. 7. 371 Hüseyin Abdullahî Hurûş, Seyyid Cemaleddin Esdâbâdî der Sazmanhay-i Feramasonri, Peyam Basımevi, Tahran, 1358, s. 308, 313. 372 Hasip es-Samarrai, Mezhepsizler (Efgani, Abduh, Reşit Rıza), Çev: Ali Nar; Sami Özbay, Bilge Yay, İstanbul, 1981, s. 20. 373 Hayreddin Karaman, “Cemâleddin Efgānî”, DİA, ss. 456-458. 100 mektup yazdırarak eğer denileni yapmazsa İslam âleminde kendisi hakkında çıkan olumsuz şayiaları haklı çıkaracağını söylemiştir.374 Afgânî ittihad-ı İslâm ve panislamist bir sohbet söylemi ile İslamcı birçok simayı cezbetse de mazisi ve tarihi gözönüne alındığında her gittiği yerde bir mücadeleye girişmiştir. Mısır’da ve İran’da yöneticilerin idaresini eleştirerek halkları, bozulan düzene karşı ayaklandırmaya çalışmıştır. Lakin o gittiği her ülkede kendine ve söylemlerine bağlı yüzlerce talebe yetiştirmiştir. Bu dönemde Şeyh Cemâleddin Afgânî’nin tesirinde kalan meşhur simalardan bazıları Said Nursî, Mehmet Akif, Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul, Muhammed Abduh, Reşit Rıza’dır.375 Afgânî hakkında Sultan Abdülhamid’in düşüncesi menfi istikamette olmuş ve onun için önlem almıştır. Sultan II. Abdülhamid Afgânî hakkında şöyle dediği rivayet olunmuştur: “ Tehlikeli bir adamdı.”376 Afgânî’nin masonlarla irtibatına dair önemli delillerden biri, Mayıs 1875 tarihinde Kahire’deki bir locaya isim zikretmeksizin yazmış olduğu mektubudur. Cemâleddin Afgânî masonların resmi yayınları olan “Mimar Sinan” adlı dergilerinde “aydınlık saçan bir zât…”377şeklinde tarif edilmiştir. Sultan Abdülhamid, ileri görüşlülüğü, istihbarat raporları, Ebu’l-Hüdâ Efendi’nin ikazları gibi saiklerle Afgânî’nin ne tür ilişkiler içinde olduğunu anlamış ve onu İstanbul’a çağırtmıştır. Onu İstanbul’a getirerek göz hapsine aldırmıştır. Afgânî İngiliz hükümetine kendisini Osmanlı’dan kurtarmasını ve İngiltere’ye iltica etmek istediğini söylemiştir.378 Cemâleddin Afgânî Osmanlı’da Türk milliyetçiliği üzerinde dururken Mısır’da da Arap milliyetçiliğini tetiklemeye çalışmıştır. Nitekim Mısır’da Abduh ile ayrıldıktan sonra “Mısır Mısırlılarındır” sloganıyla ortaya çıkan Liberal Milliyetçi Parti (el-Hizbu’l- 374 Muharrem Varol, “II. Abdülhamid'in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi'nin Hayatı”, Eserleri ve Tesirleri (1850-1909), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü/ Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, 2004, s. 80. 375 Yılmaz, “Seyyid Cemaleddin Afgani ve Din Eğitimi Anlayışı”, s. 7-40. 376 Bozdağ, Abdülhamid’in Hatıra Defteri, s. 74. 377 Tamer Aygan ve Uğur Özcan, “Bir Masonun Biyografisi: Cemalettin Afgani (1838-1897) Modern İslam’da Bir Efsane”, Mimar Sinan Dergisi, s. 127, Mart 2003, s. 11-44. 378 Bkz. Elie Kedourie, Afghani and Abduh: An Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern İslam, Frank Cass Co. Ltd., London, 1386(1966), s. 87-88; Mısıroğlu, Tahrif Hareketleri 1, s. 397’den naklen. 101 Vataniyyu’l-Hur)’ye üye olarak Arap milliyetçiliği yönündeki politikasını sürdürmüştür.379Bu iki vasıf birbirini nakzeden iki vasıf olarak termerküz etmektedir. Afgânî, bütün bu karmaşık yönleriyle Sultan Abdülhamid döneminin zıt kutuplardaki münevverlerini etkilemeyi başarmıştır. Bu etki kendi döneminde sınırlı kalmamış onların haleflerince de devam ettirilmiştir. Nevzat Köseoğlu, “O, eylem duyarlılığını yitirmiş İslâm toplumunu milliyetçilik duygusuyla sarsıp yeni atılışlara sevk etmeyi hedeflemiştir.” demektedir. 380 Cemâleddin Afgânî bir taraftan bir “İslâm ümmetçisi” olarak anlatılmaktayken381, diğer taraftan da “Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü koruyamayacağına inandığı için, İslam birliği hakkında endişeleri olan ve milliyetçiliği destekleyen” biri olarak tarif edilmektedir. Yusuf Akçura, “Afgânî’nin İslâm dünyasının her yanına düşünceleri, sözleri ve yol göstermeleriyle çok bereketli tohumlar saçtığını, Türkçülükde önemli bir görev ifa ettiğini” söylemiştir. 382 Sultan Hamid dönemi münevverlerini etkilemeyi başaran Afgânî hakkında gene o dönemin muharrirlerinden Ziya Gökalp da bu hususta şöyle söylemektedir: “Türkçülüğü aşılayan Şeyh Cemâleddin-i Afgânî’dir.” 383 Mehmet Emin Yurdakul da: “Beni o yoğurmuştur”384demiştir. Afgânî’yi sevenler Sultan Abdülhamid’in Afgânî’ye karşı menfi görüşlerinde Ebu’lHüdâ’nın tesirinin olduğunu söylemektedirler. Sultan Abdülhamid, Afgânî’ye karşı tedbiri siyasetini Şeyhü’l-Meşâyıh’ı Ebu’l-Hüdâ Efendi ile icra etmiştir. Sultan Hamid’in siyasetini icra eden Ebu’l-Hüdâ Efendi’ye göre “Afgânî bir dinsizdir ve Sultan Abdülhamid’in düşmanlarıyla işbirliği içerisindedir.”385 Afgânî, Sultan II. Abdülhamid tarafından göz hapsinde bulunduğu dönemde ölmüştür.386 379 Yılmaz, “Seyyid Cemaleddin Afgani ve Din Eğitimi Anlayışı”, s. 43. 380 Nevzat Kösoğlu, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Ziya Gökalp, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2009, s. 46–47. 381 Kemal Karpat, Ortadoğuda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, s. 152. 382 Yusuf Akçura, Türk Yılı, Türk Tarih Kurumu, İstanbul, 1928, s. 330. 383 Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Ötüken Yayınları, İstanbul 2015, s. 26. 384 Bu konuda bu ve diğer nakiller için bkn. Kadir Mısıroğlu, Tahrif Hareketleri II, Sebil Yayınları, s. 388-402. 385 Varol, “II. Abdülhamid'in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi'nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri”, s. 80-81. 386 Hayrettin Karaman, “Cemâleddin Efgānî”, DİA, s. 459. 102 3.3.5. Mehmet Akif Ersoy Mehmet Akif Ersoy, Hicri 1290, Miladi (22 Kasım veya 20 Aralık) 1873 tarihinde İstanbul/ Fatih'te doğmuştur. İstanbul’da doğmuş olmasına rağmen; nüfus kâğıdı Çanakkale Bayramiç'te çıkarıldığından dolayı doğum yeri olarak Bayramiç yazılmıştır.387 Mehmet Akif babası hakkında Safahat’ının üçüncü kitabında ki üçüncü şiirine babası Tahsin Efendinin hocası da olduğu notunu düşmüştür.388 Akif’in kendi ifadesiyle çocukluğunda babasından öğrendiği tahsilin dışında hususi bir medrese tahsili ve şeriat ilimlerinden bir mezuniyeti ve ihtisası yoktur. Mehmet Akif Halkalı Baytar Mektebinden birinci olarak mezun olduktan sonra Umûr-ı Baytâriye Şubesinde Muavin olarak yedi yüz elli kuruş maaşla memuriyet hayatına başlamıştır. İstanbul merkez olmakla beraber Edirne’de üç-dört sene kadar Rumeli, Anadolu'nun muhtelif illerinde veterinerlik yaptı. Edirne'de kaldığı dönemle alakalı olarak şunları söylemiştir: “Edirne'de yirmi ay kadar kaldım; ancak pek toy, pek gençtim. Heyhat! Edirne'ye bir daha dönebilsem, lakin böyle altmış iki yaşımda değil, hiç olmazsa şöyle on beş seneyi tarih ederek dönebilsem.”389 Âkif bu dönemde Hoca Kadri Efendi diye bir zatla tanışmıştır. Bu zat Sultan II. Abdülhamid dönemi hürriyetperverlerindedi. Bu zatın üzerinde tesirleri olmuştur. Mehmed Akif, Hoca Kadri Efendi’yi şöyle tarif etmiştir: “Hoca Kadri Efendi; Abdülhamid devrinin hurriyetperver sahsiyetlerindendir. O devirde evvela Mısıra kaçtı. Orada “Kânûn-ı Esâsî” gazetesini çıkardı.”390 Osmanlı’nın o dönemki münevverleri arasında olan Âkif bir taraftan da İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Şehzadebaşı Kulübü'nde dersler vermiştir. 391 İttihatçılar tarafından 387 Eşref Edip, Mehmet Akif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, İstanbul, Beyan Yayınları, 2010, s. 494. 388 Osman Kılıçoğlu, “Mehmet Akif Ersoy’un Dini-Sosyal Islahatçılığı”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011, s.11. 389 Mithat Cemal Kuntay, Mehmed Akif Hayatı- Seciyesi-Sanatı, Timas Yayınları, 6. Baskı, İstanbul, 2009, s. 213. 390 Edip, Mehmet Akif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, s. 495. 391 “Mehmet Akif Ersoy”, DİA, c. 28, s. 433. 103 ordunun ihtiyacını karşılamak için Şam ve civarına gönderilmiştir. Şam, Halep ve Adana'ya yaptığı seyahatler de İttihatçıların Âkif'e verdikleri vazife gereği olmuştur. 392 Sultan Abdülhamid dönemi muhalifleri arasında o zamanlar ‘İslam münevveri’393 daha sonraları ‘İslam şairi’394 diye anılan Mehmed Akif Ersoy da bulunmaktadır. Mehmed Akif Ersoy, klasik manada bir medrese tahsili görmediğinden klasik bir İslam âlimi olmamakla beraber ihtisası, tesiri ve vizyonu itibariyle İslâm akademisi hüviyetinde ilmi kuruluşta o dönemin İslam ulemasının içine dâhil edilmiştir. Süleymaniye kürsüsünde vaazları olmuştur.395 Âkif’in külliyatında naklettiği üzere Afgânî’nin sohbetlerine devam ettiğini biliyoruz. Bu dönemde Cemâleddin Afgânî’nin görüşlerini incelemiş396, kendisinden “Şeyhim” diyecek kadar etkilenmiştir. Muhammed Abduh medrese tedrisatında bir ıslahat programı yaparak Sultan Abdülhamid’e yeni bir din eğitimi projesi sunmuşsa da397 bu ekol payitahtça şaibeli görüldüğünden öneriler değerlendirmeye alınmamıştır. Ekrem Buğra Ekinci “Âkif’in Sultan Abdülhamid’e olan şiddetli düşmanlığının arkasında Cemâleddin Afgânî vardır.398 Ekinci “Hiç kuşkusuz Âkif’i modern İslam anlayışına bağlayan, (en etkili zatlar), Muhammed Abduh ve Cemâlettin Efgânî’dir.399” diyerek bu persfektifte değerlendirme yapmıştır. 400 Âkif’in eserleri dikkalice incelendiğinden onun en önem verdiği esasların başında fertlerin cemiyet veya millet olarak hürriyetlerine sahip olmaları gelir. Aslında 392 Tahsin Yıldırım, Şaban Özdemir, Fikirler ve Hatıralar Etrafında Mehmet Akif'i Anlamak, Yağmur Yayınları, İstanbul, 2008, s. 24. 393 Mustafa Karabulut, “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyetinde ve Şiirlerinde Aydin İnsan Tipi”, Ölümünün 79. Yılında Mehmet Akif Ersoy Konulu Konferans, Adıyaman Üniversitesi M. Vehbi Koç Konferans Metni, 28.12.2015. s.1. 394 “İslam Davasının Neferi Mehmed Âkif Ersoy”, http://www.islamveihsan.com/islam-davasinin-neferimehmed-akif-ersoy.html , (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 395 İsmail Hakkı Şengüler, Açıklamalı Mehmed Âkif Külliyatı 2, Hikmet Neşriyat, İstabul 1990, s. 10-407. 396 Sezai Karakoç, Mehmed Âkif, Diriliş Yayınları, İstanbul 2015, s. 17. 397 İhsan Süreyya Sırma, “Sultan II. Abdülhamid-Muhammed Abduh İlişkisi”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri, İstanbul 21-25 Ağustos 1989, TTK, Ankara 1990, s. 611-613; Mahmut Akpinar, “Emperyalizmle Mücadelede- II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2012, Cilt: 36, Sayı: 2, s. 98’dan naklen. 398 Ekrem Buğra Ekinci, “Âkif'in Sultan Hamid'e Husûmeti Nereden Geliyor?”, Türkiye Gazetesi, 08.10.2014. https://www.turkiyegazetesi.com.tr/yazarlar/prof-dr-ekrem-bugra-ekinci/582629.aspx’den naklen. (Görülme Tarihi: 24. 04. 2019). 399 Sinan Meydan, Öteki Mehmet Akif-Vaiz, İnkilap Yayınları, İstanbul 2015, s. 83. 400 Ekrem Buğra Ekinci, “Âkif'in Sultan Hamid'e Husûmeti Nereden Geliyor?”. 104 “hürriyet” ve “istiklal” kavramları Akif’in neredeyse tüm şiir ve yazılarında yer almıştır. Hürriyet kavramı Akif’te aşk derecesindedir.401 Safahat’ın Altıncı Kitabı olan Âsım, hürriyet mefhumunun en belirgin olarak işlendiği bölümlerdendir. Hocazade, Köse İmam, Âsım ve Emin‟in konuşmalarından oluşan bu eserde, Âkif, “Hocazade”de; Âkif‟ in pederi Hoca Tahir Efendi’nin tilmizi Ali Şevki Efendi ise “Köse İmam”da vücut bulmuştur. Âkif’ in gerçek oğlu olan Emin, Âkif’i yansıtan Hocazade’nin oğludur. Eserin dikkate değer özelliklerinden biri de Köse İmam ile Hocazade’nin çatışmasıdır. Bu iki tiplemenin nezdinde eski-yeni, mektep-medrese ve nesil çatışmalarına değinilir. Köse İmam eskinin savunucusudur ve medreseyi simgeler. Hocazade ise yeninin savunucusudur ve mektebi simgeler. Bunların çatışması gelecekte modern eğitime ve modern eğitim kurumlarına olan ihtiyacı gösterir. Köse İmam, eski nesli temsil eder. Hocazade/Âkif ise İnkılâp- II. Meşrutiyet neslidir, yani inkılapçıdır. Yalnız her ikisi de II. Abdülhamid’ e karşıdırlar.402 O klasik İslami duruşun dışında modern bir İslam anlayışına sahiptir. Akif’in din anlayışında üç temel esas vardır: 1. İslam’ın temel kaynağı Kur’an, 2. Geleneksel Müslümanlığa teslim olmamak, 3. Çağın gelişmelerine ayak uydurmak.403 Âkif, Tasavvuf yüklü Osmanlı Divan Edebiyatının konusunu “ya oğlan, ya karı”; tasavvufu “Türk’e verilen olgun şıra” ve “bir rakı hak, bir de şarap”; divanı”karın ağrısı”; gazeli “şarap kokar” diye adlandırıp “edebiyata edebsizliği tasavvufçuların soktuğunu” belirtmiştir. Âkif’in, tasavvufu eleştirirken kullandığı “Kıble; Tezgâh başı; meyhaneci oğlan: Mihrab!” ifadesi de mevcuttur.404 Âkif’in Sultan II. Abdülhamid’e karşı verdiği savaşı bütün bu ifadeler ile beraber değerlendirildiğinde onun mücadelesinin sadece siyasi yönden değil Sultan’ın sahip olduğu akide, İslam anlayışı ile de bir savaşı olduğunu görülmektedir. Âkif’in şiirlerde ki Allah’a isyan vurgusu o kadar kuvvetlidir ki ehl-i sünnet usulü bunları asla tevil etmez. 401 Kılıçoğlu, Mehmet Akif Ersoy’un Dini-Sosyal Islahatçılığı, s. 79. 402 Çiğdem Çam, “Mehmet Âkif, Tevfik Fikret Ve Nazim Hikmet’in Şiirlerinde Gelecek Tasavvuru”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2011, s. 21-23. 403 Meydan, Öteki Mehmet Akif Vaiz, s. 69. 404 Meydan, Öteki Mehmet Akif Vaiz, s. 93 105 Sultan II. Abdülhamid’e hakaret ölçülerine varan bir üslupla isyan eden Âkif onu Kahhar-ı Mutlak’a havale etmektedir. 405 Ayrıca Sultan II. Abdülhamid’in “Kafa kesmekte ve beyin ezmekte” olduğunu söylemiştir.406 Gene II. Abdülhamid hakkında ki bir hakareti de şu şekildedir: “Herifin ağzı ‘samed’, midesi yüzlerce ‘samed’ ”.407 Bir kısım araştırmacıların “İslam Şairi”408 dedikleri Akif’in Sultan II. Abdülhamid’e şaşılacak hakaretlerinden biri de “onun masasında şampanya yerine ayran içmesi”dir. 409 “Kardeşim” dediği Mithat Cemal (Kuntay) Âkif’in Sultan Abdülhamid’e olan nefretinin onu gördüğünde iğrenerek kusturacak derecede olduğunu anlatmıştır. 410 Sultan II. Abdülhamid’in yaşayış şeklinin, şahsının ve yönetim şeklinin kusacak derecede düşmanı olan Mehmed Âkif Ersoy muhalefetini devam ettirdiği İttihatçıların içinden çıkan Milli Mücadele hareketini desteklemiş, Taceddin Dergâhıda İstiklal Marşı’nı yazmıştır. 3.3.6. Ebul-Hüdâ es-Sayyâdî Ayşe Osmanoğlu’nun dediğine göre Sultan Hamid Ebu’l Hüda’dan da ders almıştır. 411Sultan Abdülhamid Ebu’l-Hüdâ’dan da tasavvuf dersleri almıştır.412Rufâî Tarikati’nden üç hususi hilafeti vardır. Bunlar: Es-Seyyidi’l Vârisi’l Muhammedî ve’nnâibi’l Ahmedî Bahaeddin Muhammed Mehdî Es-Seyyid Revvâs er-Rufâî, Es-Seyyid Eş-Şeyh Ali Hayrullah es-Sayyâdî ve kendilerinin babası olan Eş-Şeyh Hasan elVâdîyyî es-Sayyâdî er-Rufâî’dir. Ebu’l-Hüdâ es- Sayyâdî’nin halifelik aldığı üç büyük zatla da silsilesi Şeyh Seyyid Ahmed er-Rufâi’ye vasıl olmaktadır. Sultan Hamid’in Ebu’l-Hüdâ’ya tasavvufi olarak intisabı Şeyh Zâfir Efendi’nin vefatından sonra 405 Şengüler, Açıklamalı Mehmed Âkif Külliyatı 2, s. 235. 406 Meydan, Öteki Mehmet Akif Vaiz, s. 256. 407 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, İnkilâp ve Aka Yayınları, İstanbul 1984, s. 421. 408 Mehmet Doğan , İslam Şairi İstiklal Şairi Mehmed Akif, Yazar Yayınları, Ankara 2011, s. 45. 409 Ersoy, Safahat, s. 422. 410 Kuntay, Mehmed Akif Hayatı- Seciyesi-Sanatı, s. 242-243. 411 Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, s.37. 412 Öztuna, II. Abdülhamid Zamanı ve Şahsiyeti, s.16. 106 olmuştur. Ebu’l-Hüdâ Efendi413 İstanbul’a gelmeden Nakibü’l Eşraflık vazifesini ifa etmekteydi. Küçük yaşta ilim tahsili için Maarretü’n-nu‘mân karyesine gönderilmiştir. Ebu’l-Hüdâ, eserlerinde babasının Rufâî Tarikatı’nın rüesalarından olduğunu söylemiştir ondan da hilafet almıştır. İlk olarak ulemadan bir zatın tavassutuyla kendisine Cisrüşşugûr nakîbüleşraflığı görevi tevdi edildi. 1874’te Halep nakîbüleşraflığına tayin edildi. Gelişen hadiseler neticesinde Sultan Hamid’in yakınlarından olmuş ve nihayet hususi iltifatıyla ‘Şeyhü’l-meşâyihlik’ vazifesini üstlenmiştir. Sultan Hamid ona saraya yakın bir yerde dergâh tesis ettirmiştir. Ebu’l-Hüdâ Efendi, nesep ve hasep cihetlerinin Arabi dünyadaki tesirini Sultan Hamid’in siyasetine hizmette istihdam etmiştir.414 Ebu’l Huda Efendi hakkında Tahsin Paşa şöyle demektedir: “Sarayın bir Ebu’l Hüda Efendi’si vardı. Aslen Halepli olan bu zat günün birinde bir rüya hikâyesiyle ve Başmâbeynci Osman Bey delaletiyle İstanbul’a gelmiş, Saraya çatmış Hünkâra hoş gürünmüş. Ebu’l-Hüdâ Efendi büyüklerle uğraşmaktan ve Hünkâr’a sık sık jurnal vermekten geri durmazdı. Ebu’l Hüdâ Efendi sarayda mevki ve nüfuz sahibi iken İzzet Paşa Ebu’l-hüda konağının müdavimlerinden idi; bu itibarile aralarında dostluk olacağı tabii idi; diğer taraftan ikisi de Arap olduklarından daha iyi anlaşırlardı… Ebu’l-Hüdâ Efendi Sadrazam Kamil Paşa ile de eski zamandan ahbap idi.”415 Sultan Hamid kendisine çeşitli nişanlar vererek gene aynı yıl maaşını 1200 kuruştan 4500 kuruşa yükseltti. 1889’da Sultan Abdülhamid tarafından kendisine Serencebey Yokuşu’nda bir konak hediye edildi. 416 Sayyâdî, 60’ı aşkın eserinin Mağrip’den Hint’e kadar intişar edildiğini ve kıraat edildiğini söylemiştir.417 O dönem için Ebu’l-Hüdâ’nın eserlerinin yayıldığı ve 413 Ebu’l Hüdâ’nın adının tam künyesi şu şekildedir: هو السيد محمد أبو الهدى بن السيد حسن وادي بن السيد علي بن السيد خزام بن السيد علي خزام دفين حيش بن السيد القطب المكين األستاذ .حسين برهان الدين آل خزام الصيادي الرفاعي رضي هللا عنهم أجمعين 414 Tufan Buzpınar, Ebu’l-Hüdâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî (1850-1909), DİA, İstanbul, 2009, c. 36, s. 217-218. 415 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 262-263. 416 Buzpınar, Ebu’l-Hüdâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî (1850-1909), s. 217-218. 417 Ebu’l Hüdâ Es-Sayyadi, Zahiretü’l Me’ad Fi Zikri Sadat-ı Beni Sayyad, Mısır, 1307, s. 60. 107 okunduğu muhit göz önüne alındığında tesir ettiği geniş coğrafya ile önemi daha bir anlaşılmış olur. Ne yazık ki gerek fıkhi, tasavvufi gerekse siyasi ve sosyolojik efkârını, hatıralarını ifade ettiği bu eserlerinden neredeyse hiçbiri Türkçe’ye çevrilmemiştir. Ebü'l-Hüdâ es-Sayyadi eserlerini özetle şu mefkûre üzerine bina etmiştir: “Sultan zillullahi fi’l arz’dır. Peygamber’ler nasıl ilahi emirlerin telkin ve icrasıyla mükelleflerse Sultan Abdülhamid de bu vazifeyi deruhte etmektedir. Peygamberler nasıl ümmetlerinin çobanı hükmedenlerse Sultan Abdülhamid de ümmet-i Muhammed’in çobanı hükmündedir. Peygamberlerin irşat usullerinde ümmetin itaati nasıl esas alınmışsa onların yeryüzündeki vekili olması sıfatıyla Sultan Abdülhamid’e de itaat esastır. Efdalü’l Enbiya (s.a.v) dünyasını değiştirince ashâb-ı kirâm, Hulefâ-i Raşidîn’e biat ve itaat ettiler, bu itibarla imama itaat, Allah'a itaattendir. Bu hilafet Osmanlılara intikal etmiştir ve nihayet de Abdülhamid'e vâsıl olmuştur. Ashâb-ı kirâm Hulefâ-i Raşidîn’e nasıl biat ve itaat ettilerse Müslümanların da Sultan Abdülhamid’e öyle biat etmesi gerekmektedir. Halîfe-i Müslimîn Sultan II. Abdülhamid, hilafet makamına geçtikten sonra şeriatı ihya etmiştir ve ümmet-i Muhammedi korumak için İslâm ümmetinin düşmanlarına karşı ciddi bir mücadele vermektedir.” Ebü’l-Hüdâ Efendi, Sultan Abdülhamid’in ittihâd-ı İslâm siyasetine karşı muhalif olanlara karşı da mücadele vermiştir. Cemâleddin Afgânî ’yi tehlikeli görmüş, onun aslında bir dinsiz olduğunu Sultan’ın düşmanlarıyla işbirliği içerisinde olduğu kanaatini taşımıştır. Ebu’l-Hüdâ’nın, Afgânî ile (Kur’an’ın tekrar tanzim edilmesi gerektiğine dair sapık bir itikada sahip olduğundan dolayı) münazara yaptığı da rivayetler arasındadır. Hatta Ebü’l-Hüdâ, ona “müteafgin / sahte Afganlı” demiştir. Sultan Abdülhamid ve Ebü’l-Hüdâ Efendi’nin müteşeddit muhalifi Süleyman Tevfik Özzorluoğlu, Ebü’l-Hüdâ Efendi’nin Cemâleddin Afgânî ’ye karşı verdiği cevabı tenkit etmiş, hatta Ebü’lHüdâ’ya muhalif olanların Cemâleddin Afgânî ’nin etrafında toplandıklarını yazmıştır: “Şeyh Cemâleddin-i Afgânî son derece cömert, güler yüzlü, iyi ve çekici sözlü, ilim ve fazilet sahibi ve bilhassa hürriyet taraftarı olması dolayısıyla az zamanda İstanbul’da mensupları, ziyaretçileri çoğalmıştı. Hususiyle Ebu’l-Hüdâ Efendi’ye uzun zamandan beri kafa sallamış ve fakat bir külâh kapamamış olan Arap gençleri, Mısır mültecileri, İstanbul’da bulunan Irak ve İran münevverleri onun etrafında toplanmışlardı. Bunlar her gün Cemâleddin Afgânî ’nin sözlerini, işlerini, nerelere gidip geldiğini, kimlerle 108 görüştüğünü Ebu’l-Hüdâ’ya yetiştiriyorlar, o da fena halde kızıp küplere biniyormuş. (Ebu’l-Hüdâ) Onun (Cemâleddin Afgânî ’nin) bir ihtilalci, bir anarşist, bir padişahlık düşmanı olduğunu, burada hükümet aleyhinde, meşruti idare lehinde propaganda yapıp bir takım safdil gençleri baştan çıkardığını ve binaenaleyh memlekette vücudu muzır olduğu için hudut harici edilmesi icab edeceğini söylüyormuş. Padişah Cemâleddin Afgânî ’den hiç hoşlanmıyor, onun İstanbul’da bulunmasını istemiyordu. Afgânî hastalandığında hastaneye götürülerek kanserden muzdarip olduğu anlaşıldığından ameliyat yapıldı ve bunun üzerine vefat etti. O zaman bu ölümün, Abdülhamid’in emriyle Ebu’l-Hüdâ’nın adamları tarafından zehirlenmiş olduğuna, götürüldüğü hastanede ameliyat neticesinde vefat ettiği sûret-i mahsûsada uydurularak yapıldığına atfedenler oldu, hatta bunu bazı ecnebi gazeteleri de yazdılar.”418 Batılı müsteşrik tarihçilerden Manneh, Ebu’l-Hüdâ ile ilgili yaptığı çalışmada Ebü’lHüdâ’nın seyyidliğini, tarikat silsilesini, ilim icazetini inkâr edip siyasetini eleştirmiştir.419 Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî, kızından yukarıda naklettiğimiz üzere Sultan Hamid’in en yakın dostuydu. Bununla birlikte muhalifleri tarafından kendisi hakkında “büyücülükle Sultan’ı etki altına aldığından, sarayın falcılığına, Sultan’ın jurnalciliğini yaptığına” dair binbir türlü tezvirat yapılmıştır. Falcılık, büyücülük, remilcilik ve rüya tabirciliği Ebu’l-Hüdâ hakkında söylenen en belirgin iddialardır. Yabancı kaynaklarda da böyle geçmektedir. Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî kendi hakkında iddia edilen ithamlara şöyle cevap vermektedir: “Padişaha, azmim, ruhum ve herşeyim, zerresine kadar Halife Hazretlerine feda olsun. Halifeliğe düşmanlıkta, saltanat için kötülük yapanlar için şarlatan ve iktidarsız oldukları halde yağmur gibi çoklar. Bu kadar kötülükte çok olan adamlar neden hilafet ve saltanat fedakârları, muktedir ve faal ve tesirli adamlar bulunmuyor. Fesat, dinden çıkmış, zındık, şerir ve din ırzına saldıran namussuz olanlardan nasıl hayır gelir…”420 418 Süleyman Tevfik Özzorluoğlu, Abdülhamid’in Cinci Hocası: Ebu’l Hüdâ, Hazırlayan: Hüseyin Sarı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011, s. 49-50-51. 419 Butros Ebu Manneh, “Sultan Abdülhamid II ve Şeyh Ebu’l-Hüdâ Es-Sayyadi, s. 394. 420 “Padişaha azmim ruhum ve mâmelekim gubâr-ı kudsiyyet asâr-ı hilafet penâhîlerine feda olsun düşman-ı hilafette bedhahân-ı saltanat için şarlatan ve iktidarsız oldukları halde yağmur gibi mebzul buyurulmak olan avâtıf ve inayet-i seniyyenin rub’u esdîkayı hilafet ve fedakâran-ı saltanat olup muktedir 109 Hakkında menfi sözler söyleyen en şiddetli muhalifleri dahi onun hakkında şu itirafı yapmışlardır: “Aleyhinde söylenen bunca sözlere meşrutiyetin ilanını müteakip çıkarılan rivayetlere rağmen Ebu’l-Hüdâ fena adam değildi… Bununla beraber hiçbir kimsenin evini yıktığı duyulmamıştı…”421 Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî’nin kendisi Devlet-i Âliye’ye hizmet etmekle beraber ailesi, kardeşleri, aşireti de aynı istikamette hizmetlerde bulunmuşlardır. Mesela, Oğlu Hasan Hâlid Bey yaşı da küçük olmasına rağmen Yemen Sana da çıkan isyanı bastırmak üzere yola çıkmış422, isyan eden Zeydîlerin lideri İmam Yahya ile görüşerek onu sakinleştirmiştir. Şeyh Ebû’l-Hüdâ Efendi, Sultan Hamid’in tahttan indirilmesinden sonra, ittihatçılar tarafından Sultan Hamid’in hafiyeliğini yapmak suçlamasıyla tutuklanmıştır.423 Meşrutiyetin ilanından sonra Ebu’l-Hüdâ’nın Büyük Ada’da göz hapsi sürgününe maruz kalmasını Tanin Gazetesi şöyle haber yapıyordu: “irtikap-ı rüşvet maddesinden dolayı merkûminin taht-ı tevkifine aldırılmasına mübâşeret olunması zımnında memuriyet-i behiyeleri ifâ-i vazifeye davet olunur…”424 Tanin Gazetesinde “Ebu’l-Hüdâ’nın akli dengesini kaybettiğine dair” haber yapılmıştı.425 İttihat ve Terakki Gazetesi ise başta Ebu’l-Hüdâ Efendi olmak üzere Sultan Hamid’İn ahbâb-ı yârânını“istibdatın mel’unları” diye tasvir ederek haklarında itâle-i kelâmda bulunmuştur. 426 Sultan II. Abdülhamid Han’ın tarikat dersi aldığı, kendisine dostluk yaptığı, yüzlerce eser yazmış bir âlim, Halep’ten Mağrip’e kadar bütün diyâr-ı İslâm’da tesir icra etmiş, ailece fedakârane hânedân-ı âl-i Osmân’a hizmet eden Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî Mevlânâzâde Rıfat’ın “Size hükümdarın müptela olduğu vehme karşı hizmet etmiş yani ve faai ve tsirli adamlarda ne için mebzul olmuyor fasid ve müfsid ve mülhid ve zındık ve mürteşi ve zındıklık ve din ırzının namussuz olanlardan nasıl hayr gelir…” BOA. Y. EE 14/157-4. 421 Özzorluoğlu, Abdülhamid’in Cinci Hocası: Ebu’l Hüdâ, s. 60. 422 BOA. HR. SYS 1886- A/23. 423 Aydın, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, s. 425. 424 Tanin Gazetesi, 23 Temmuz 1324/ 1908, No: 5. 425 Tanin Gazetesi, 25 Temmuz 1324/ 1908, No: 7. 426 İttihat ve Terakki Gazetesi, 31 Temmuz 1324/1908, No: 4. 110 o vehimden istifadeye kalkışmış bir sihirbaz üfürükçü nazarıyla bakılıyor (Ne diyorsunuz?),” sualine verdiği cevapta düşüncelerini mealen şu şekilde açıklamıştır: “Benim asla sihre inancım yoktur. Mamafih, herkes bir fikirde bulunabilir. Fakat o fikrin sıhhatine ihtimal olabileceği yine açıktır. Bu iddia hem doğru olabilir hem de zaman doğru olmadığını ispat edebilir. Zira bir haberdir ki aklen doğru ya da yalan olan ihtimal vardır. Binaenaleyh, ben ki aczimle beraber şeriate bağlı bir âlim olmak iddiasında bulunuyorum. Kur’an-ı Azîmü’şşan ve Peygamberi zîşânın küçük düşürülmesini beşere ilan eylediği açıkça görülen hurafelerle uğraşmayacağıma emin olmanız lazımdır. Ben padişahın yakınında bulunuyordum. Fakat bir resmi vazife ile değil. Bir âlimin ve şeriat dostunun şer’an vazifeli olduğu farzları ifaya çalışmak için bulunuyordum. Buna bir delil ise basılmış eserlerimdir. Evet, ben otuz seneye yakın bir müdettir Halifenin yakınında bulundum. Ben yayın yapmakla hayatımı sürdürüyorum. Bugün millet ki benim nazarımda mukaddestir beni şu zor durumumda tazyik eyledi. Teessüf etmem! Zira hakikatte şeriat hizmetçisi ve meşrutiyet taraftarı idim. Elbette gerçek birgün millet nazarında tecelli edecektir. Garibime giden bir nokta var ise o da, Meşrutiyetin şeriate aykırı olduğu iddiasında bulunanların şimdi yüksek makamları işgal etmeleridir. Tekrar edeyim şu ahval üzerine merhamet ve af gibi bir insan için talebi çirkin olan şeyler beklemiyorum. Ben insan hareketlerini düzenleyen yüce kanunların ki Muhammedî Şeriatın ürünleridir, onun dairesinde bir kusurum var ise mükemmel araştırma neticesinde o yüce kanuna uygun olarak hakkımda muamele icrasını talep etmekteyim. Kanuna uygun hareket edildiği takdirde İslam milletinin, Osmanlılığın beka ve devamına olan hizmetimin takdir edilmediğine teessüf ederek hayatı terk etmiş olacağım. İşte beni üzen nokta ancak budur. Çünkü ben hakk ve adalet istiyorum…”427 427 Metnin orjinali: “Size hükümdarın müptela olduğu vehme karşı hizmet etmiş yani o vehimden istifadeye kalkışmış bir sihirbaz üfürükçü nazarıyla bakılıyor. (Ne diyorsunuz?)” sualine cevaben şu şekilde hissiyatını izhar etmiştir: “Benim asla sihre itikadım yoktur. Mamafih, herkes bir fikirde bulunabilir. Fakat o fikrin sıhhat ve idame-i sıhhatine ihtimal olabileceği yine umur-u bedihîdendir. Sözü hem doğru olabilir hem de zaman doğru olmadığını isbat eder. Zira bir haberdir ki mantukan sıdk ve kizbe ihtimal vardır. Binaenaleyh, ben ki aczime beraber müteşerri’ bir âlim olmak iddiasında bulunuyorum. Kur’an-ı Azîmü’şşan ve Peygamberi zîşanın kizbini beşere ilan eylediği hakk-ı parlak ve münceli gibi hurafat ile iştiğa etmeyeceğime emin olmanız lazımdır. Ben kurb-u padişahide bulunuyor idim. Fakat bir vazife-i resmiye 111 Ebu’l-Hüdâ es-Sayyâdî, Büyük Ada Eski belediye Reisi Nureddin Efendinin konağında göz hapsinde tutulduğu 28 Mart 1909 tarihinde vefat etmiştir. Ebu’l-Hüdâ Efendi’nin vefat ettiği sıralarda Anadolu veya Rumeli’ye sürgün edilmesi gündemdeydi. Vasiyetiyetinde belirttiği üzere Eyüp Sultan Camisi’nin meydanında şuan Saçlı Abdülkadir Camii olarak bilinen Sayyâdî Rufâî Âsitânesi’ne gömülmeyi İttihat ve Terakki hükümetinden istemiş, bu talep bir müddet sonra kabul edilmiştir.428 Ebu’l-Hüdâ Efendi vefat ettiğinde Sultan Abdülhamid tarafından kendisine hediye edilmiş olan Serencebey Yokuşu’ndaki bütün emlâkine İttihatçılar el koyarak Dârüşşafaka’ya devretmiştir.429 Sultan Abdülhamid, bu vefattan çok müteessir olmuş, cenazesinin teçhiz ve tekvini için bir miktar para yollamıştır. İttihat ve Terakki tarafından cenaze törenine katılanlar üzerinde psikolojik baskı yapak üzere bir müfreze asker gönderildiği de rivayet olunmuştur.430 ile değil. Bir âlimin ve muhibbi şer’in şer’an muvazzaf olduğu feraiz-i ifaya istita’atı derecesinde takip etmek suretiyle bulunuyor idim. Buna bir delil ise asâr-ı matbuatımdır… Evet, ben otuz seneye karib bir müdettir kurb-ı halifede bulundum… Ben te’lifat ile imrar-ı hayat ediyorum… Bugun millet ki benim nazarımda mukaddestir beni şu hal-i izdırabımda tazyik eyledi. Teessüf etmem! Zira hakikatte hâdîm-i şer’î ve murûc-u meşrutiyet idim. Elbette (gerçeği) bu bir gün enzar-ı millette tecelli edecektir. Taaccüb ettiğim bir nokta var is o da Meşrutiyetin hilaf-ı şeri olduğu iddiaında bulunanların elan mevaki’ âliyeyi işğal etmeleridir. Tekrar edeyim şu ahval üzerine merhamet, atufet, af gibi bir insan için talebi çirkin olan şeylere intizarda değilim. Ben harekât-ı beşeri tanzim eden, kavanin-i âliye ki mahsul-u şerî şerif-i Muhammediyedir. Anın dairesinde bir kusurum var ise tahkikat-ı mükemmele neticesinde o kanun-u âliyeye tevfikan hakkımda muamele icrasını talep etmekteyim. Kanuna Tevfik- hareket edildiği takdirde millet-i İslamiyenin Osmanlılığın beka ve devamına olan hizmetimin takdir edilmediğine teessüf ederek terk-i hayat etmiş olacağım. İşte beni dâğidar eden nokta ancak budur. Çünkü ben talib-i Hakk ve Adl’im…” Serbesti Gazetesi, 20 Kanun-u Sani 1324/ 2 Şubat. 1909, No: 77. 428 BOA. ZB. 627/ 101. 429 Buzpınar, Ebu’l-Hüdâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî (1850-1909), s. 217. 430 Varol, “II. Abdülhamid'in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi'nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri”, s. 120. 112 SONUÇ Osmanlı Devleti, kuruşunda İslamiyetin etkisinin son derece yüksek olduğu bir müesseseler bütünüdür. Devletin kuruluş aşamasından yıkılışına kadar var olan ve İslamiyetin etkisini gösteren dini müesseseler, bazen resmi kurumlar bazen de sivil toplum örgütleri tarafından temsil edilmiştir. Şeyhülislamlık ve onun menşei medreseler devlet mekanizması içinde varlığı en yüksek olan kurumlar olarak devletin yıkılışına kadar, son döenmlerde etkisini kaybetse de, var olmuştur. Bu resmi kurumlar dışında İslamı temsil eden diğer kurum ve kuruluşlar, daha çok halk için yayılmış ve sivil halk tabakaları arasında taraftar bulmuş olan tarikatlar ve tekkeler olmuşlardır. Tarikatler ve onlara bağlı tekkeler, devletin merkezi otoritesinin gücü nisbetinde siyasette etkin ya da pasif bir konumda olmuşlar, ama hiçbir zaman dışında yer almamışlardır. Bu teşekküller XIX. yüzyılda devletin merkezi otoritesi zayıfladıkça etkilerini daha çok hissettirmişler, batılılaşma ve modernleşme çalışmalarında merkezi otoritenin karşısında yer almışladır. III. Selim’den itibaren tarikatlerin etkilerini İstanbul ve çevresinde daha çok hissediyoruz. Ayrıca, Bektaşilikten Nakşibendiliğe ve Mevleviliğe doğru bir kayışın da kendisini hissettirdiği bu dönemde, medreseler eğitimdeki kontrolü kaybettikçe, batı merkezli okullara karşı tepkiler de kendisini göstermeye başlamıştır. Bu türden değişim rüzgarlarının estiği bir kaos ortamında tahta geçen II. Abdülhamid, kendine has bir yöntemle devlet mekanizmasını işletecektir. Bu yüzden II. Abdülhamid dönemi ulema ilişkileri hem kendi hem de kendinden sonraki döneme etkisi olan önemli bir konudur. Sultan II. Abdülhamid’in Arap cağrafyasında Rufâiyye, Şâzeliyye ve Kâdiriyye, Anadolu’nun Doğu bölgelerinde ve daha çok Kürtler üzerinde Nakşibendiyye meşâyıhları ile ünsiyeti, Osmanlı Devleti’nin bu coğrafyalardaki siyasetini icrada büyük destek sağlamıştır. Sultan II. Abdülhamid, Arap vilayetleri ve Afrika’daki nüfuzlu tarikat şeyhlerine nişan ve rütbeler ihsan etmiş, maaşlar bağlamıştır. Ebu’l Hüdâ Efendi ve Zâfir Efendi gibi şeyhleri yanında tutarak onların nüfuzlarını kullanmış, ülke içindeki birlik siyasetini Müslümanların dâhil oldukları çeşitli tarikatleri ve bu müesseselerin temsilcilerini ön plana çıkararak inşa etmek istemiştir. 113 Sultan II. Abdülhamid’in hem siyasi hem de şahsi olarak ünsiyet hâsıl ettiği muhibbi olan ulema ve meşâyıh, mizaç ve meşrepleri istikametinde vaazlarda, dualarda, nasihatlarda bulunmuşlar, onların bu telkinleri de İslam ümmetinin mâbeyninde yankı bulmuştur. Bu zevat irşatları, eserleri ve telkinlerinde Sultan Abdülhamid’e itaat ve sadakat mefkûresini işlemiş ve Sultan’ın etkinliğini sağlamıştır. Bu mefkûre Sultan’ın haleflerince devam ettirilmiştir, bugün dahi İslam coğrafyasının birçok bölgesindeki camii, tekke ve medreselerde Sultan Hamid adına hutbeler okunmakta, dualar edilmekte ve onun medhi yapılmaktadır. Bu durum Sultan II. Abdülhamid’e muhalif olan meşruti yönetim yanlısı siyasi zümreleri kendilerine şeri ve fikri destek sağlayacak ulema zümreleri aramaya ve bunlarla yakınlaşmaya itmiştir. Bu anlamda Âkif, Nursî, Erbilî gibi muhalif ulema zümreleri de bir fikri muhalefet fonksiyunu icra etmişlerdir. Bütün bu hususiyetleriyle pek de misli görülmemiş bir fikri karışıklığa sahip olan payitahtın ulema mâbeynine dış güçlerin sevki ile siyaset izleyen Afgânî gibi karanlık simalar da tulu etmiştir. Bu gibi zevata karşı tedbir almak ve tesir alanlarını kırmaya çalışmak da Sultan II. Abdülhamid’in bu dönemdeki icraatlarındandır. Sultan II. Abdülhamid bir kısım ulema tarafından fevkalade bir muhabbet ve iltifata nail olurken bir kısım ulema tarafından da ölçülü ölçüsüz birçok hakarete muhatap olmuştur. Karışıklıklarla geçen bu zor dönemde İslam İttihadı ve hilafet merkezli bir politika izleyen Sultan Abdülhamid’in yanında ciddi bir nüfuza sahip ulema ve meşâyıh bulunmakla birlikte, muhalifler saflarında ise Nursî, Nâilî Efendi, Mehmed Akif, Mustafa Sabri Efendi, Elmalılı Hamdi Efendi gibi şahsiyetler yer almıştır. Bir diğer husus da Sultan II. Abdülhamid’in bu iki mecranın liderlerine karşı tutum ve muamelesinin nasıl olduğudur. II. Abdülhamid’in ülke güvenliği anlamında iç karışıkların önüne geçilmesi ve değişik etnik unsurlardan oluşan imparatorluk vatandaşlarının devlete bağlılıklarının sağlanması için yoğun faaliyet gösterdiği açıktır. Sultan Abdülhamid’in tekkeleri ihya üzerinden meydana getirdiği etki Avrupa devletlerini çok rahatsız etmiştir. 114 Sultan Abdülhamid, takip etmiş olduğu siyasetle, hem ülke içerisindeki dini grupları hem de ülke dışındaki Müslümanları etkileyecek ve yönlendirebilecek bir siyaseti, elindeki imkânlar ölçüsünde başarı ile uygulamıştır. 115 KAYNAKÇA 1. Arşiv Kaynakları BAO, A DVN. MKH. 34/26. BOA, DH. İD. , No: 72915. BOA, DH. İD. , No: 72916. BOA, DH. İD. , No: 72924. BOA, DH. İD. , No: 72942. BOA, DH. İD. , No: 73470. BOA, DH. İD. , No: 76124. BOA, DH. İD. , No: 60192. BOA, 250791, 16 A 1324 (29 Ağustos 1908). BOA, A. JMKT. MHM. 245 86. BOA, A.} MKT. MHM, 43/96., 21 R 1268/13 Şubat 1852. BOA, BEO, 390/29187, 17 L 1311/23 Nisan 1894. BOA, BEO, 419/31392, 08 Z 1311/4 Haziran 1894. BOA, DH, 962/ 76124. BOA, EV. d., -/16257, s. 11., 02 C 1280/14 Kasım 1863. BOA, HAT, 1636/21. BOA, HH. 14847. BOA, İ. HR 92/4493 29/M/1269. BOA, İ. MVL. 372/16344. BOA, İ.HR, 92/4493, 29 M 1269/12 Kasım 1852. BOA, İ.TAL.384/16. BOA, L.E.E., 122/3, L. 3, 29. B. 1309. 116 BOA, No: 372, Gömlek No: 16344, Fon Kodu: İ.. MVL, 14/L/1273. BOA, Y.E.E., 21 28. BOA, Y.PRK.HH. 25/19. BOA, Y.PRK.MM. 1/48. BOA, Yıldız SRM, dosya 35/38. BOA, ZB. 618/64, 17 Mayıs 1324 (30 Mayıs 1908). BOA, A. MKT. MHM, 735/25-4. BOA, BEO. 3099/232377-4-1. BOA, BEO. 884-66257-2-1. BOA, DH. İD. 36/20-2-1. BOA, DH. MKT, 2776/ 68-2. BOA, DH. ŞFR. 167/98-1-1. BOA, HR. SYS 1886- A/23. BOA, HR. SYS. 2845/52. BOA, İ. DH, 1286/ 101191-1. BOA, İ. DH. 875/69844-3-1. BOA, İ. DH. 875/69844-6-1. BOA, İ. DH.1159/90623, 12.11.1889. BOA, İ. MMS. 179-32-1-1. BOA, Y. A. HUS, 187/9. BOA, Y. EE 14/157-4. BOA, Y. EE, 20/40. BOA, Y. EE.140/38-2-1. 117 BOA, Y. MTV, 16/65-02. BOA, Y. MTV, 44/ 5-2. BOA, Y. MTV, 44/5-3. BOA, Y. MTV, 44/5-4. BOA, Y. MTV. 195/28-1-1. BOA, Y. PRK. AZJ. 4/96., 18 Za 1298/ 12 Ekim 1881. BOA, Y. PRK. UM, 15/50. BOA, Y.MTV, 44/5-3. BOA, ZB. 627/ 101. CSRA, 76/2. DİA, c. 11, ss.272-273. Erbil maddesi. DİA, C. 17, s. 28. DİA, c. 28, s. 433. “Mehmet Akif Ersoy”. DİA, Cemâleddin EFGĀNÎ maddesi, yıl: 1994, cilt: 10, sayfa: 456-457-458, Hayreddin Karaman. DİA, Cemâleddin EFGĀNÎ maddesi, yıl: 1994, cilt: 10, sayfa: 459, Hayreddin Karaman. DİA, VI, s. 325- 330. “Rufâilik”, Ekrem Işın. DİA, VI, s. 391- 394. “Sa’dilik”, Ekrem Işın. HR., SYS, 2845/50. İ. MMS., 179-32-2-1. Meşihat Arzları, nr. 1.” 17 Ekim 1862 / 22 Rebiülahir 1279. 192. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 3, Celse 2, Cilt. 25, 1931. 62-65. 2. Süreli Yayınlar 118 EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Âkif'in Sultan Hamid'e Husûmeti Nereden Geliyor?” Türkiye Gazetesi, 08.10.2014. EKİNCİ, Ekrem Buğra, “Bir Osmanlı Beyefendisinin Ardından Şeyh Ubeydullah ve Nehri Seyyidlerinin Hazin Hikâyesi .” Türkiye Gazetesi, 1 Aralık 2010. İkaz Gazetesi, No: 204, “K. Nuri imzalı haberden naklen Kemal Ünal İbrahim Demirtay’a Aid Hatıralar.” Cilt 5. Isparta: Ün Dergisi, 15 Nisan 1920. 62. İkdam Gazetesi, Nu. 7929, 17 Nisan 1919. İttihat ve Terakki Gazetesi, No: 4, 31 Temmuz 1324/1908. Kasr-ı Arifan Dergisi. “Mahmud Efendi’nin Şehzade Ertuğrul Osman Osmanoğlu’nun Cenazesine İştirak Etmesi.” Kasım 2009: 6-7. Köprü Dergisi Bediüzzaman Özel Sayısı, sayı: 70, Bahar 2000. Kürt Te’âvün ve Terakki Gazetesi, No: 2, 29 Kasım 1324/12 Aralık 1908. 13. Kürt Te’âvün ve Terakki Gazetesi, Sayı: 3-4, 6 Kanunievvel 1324/ 13 Kanunievvel 1324. Muzaffer Budak Seyfettinoğlu’na verdiği mülakat, Yeni İstiklal Dergisi, no. 253 (Haziran 1966). Serbesti Gazetesi, No: 77, 20 Kanun-u Sani 1324/ 2 Şubat 1909. Şark ve Kürdistan Gazetesi, Sayı:1, 25 Şevval/19 Kasım 1907. 2. Şura-i Ümmet Gazetesi, Sayı: 46, 6 Teşrinisani 1324/ 19 Kasım 1908. Tanin Gazetesi, No: 5, 23 Temmuz 1324/ 1908. Tanin Gazetesi, No: 7, 25 Temmuz 1324/ 1908. Tercüman Gazetesi, C. Ahir 1302, Sayı: 10, 15 Mart 1885. Volkan Gazetesi, Sayı: 105, 15 Nisan 1909. Volkan Gazetesi, Sayı: 86, 14 Mart 1325/ 27 Mart 1909. 3. Volkan Gazetesi, Sayı: 86, 14 Mart 1325/ 27 Mart 1909. 3. 119 3. Kitaplar ve Makaleler Abdurrahman. Bediüzzaman’ın Tarihçe-i Hayatı, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası, 1335/1919. AFYONCU, Erhan, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Cilt 6. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2008. AFYONCU, Erhan, Sorularla Osmanlı İmparatorluğu, Cilt 2. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2008. AFYONCU, Erhan, Ahmet ÖNAL, ve Uğur DEMİR, Osmanlı İmpratorluğu’nda Askeri İsyanlar ve Darbeler. 1. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010. AĞDAŞ, Neslihan, “II. Abdülhamid'in Kuzey Afrika siyaseti: Şeyh Zâfir ve Ertuğrul Tekkesi.” İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2015. 5. Ahmed b. Zeynî ed-Dahlan, “Ed-Devletü’l Osmaniyye mine’l furuhati’l-İslamiyye.” Kahire, 1888. 109-110. Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Cilt 12. Dersaadet Matbaa-i Osmaniye, 1891. Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1892. Ahmet Hamdi Bey, İslam Alemi ve İngiliz Misyonerler, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2010. AKAGÜNDÜZ, Barış, “Osmanlı Ulemasının Devlet Hayatı Üzerindeki Etkileri (1451- 1512).” Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Eğitimi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008. AKÇURA, Yusuf. Türk Yılı, Düzenleyen: Arslan Tekin ve Ahmet Zeki İzgöer, İstanbul: Türk Tarih Kurumu, 1928. AKGÜNDÜZ, Ahmet, Arşiv Belgeleri Işığında Bediüzzaman Said Nursi ve İlmî Şahsiyeti. Cilt 1, İstanbul: OSAV, 2013. AKGÜNDÜZ, Ahmet Sultan II. Abdülhamid ve Bediüzzaman, İstanbul: OSAV, 2017. AKKURT, İbrahim, Fetvanın Gücü, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2014. 120 AKPINAR, Mahmut, “Emperyalizmle Mücadelede- II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti.” CÜ Sosyal Bilimler Dergisi Cilt.36, no. 2 (Aralık 2012): 98. AKSOLEY, İhsan, Teşkilat-ı Mahsusa Enver Paşa’nın Sırdaşı Anlatıyor, Yayına Hazırlayan, 2. Düzenleyen: Mehmet Hastaş. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016. AKSUN, Ziya Nur, Osmanlı Tarihi, Cilt 5. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994. ALATLI, Alev, Batı'ya Yön Veren Metinler 4. İstanbul: Alfa Başvuru Yayınları, 2014. ALBAYRAK, Sadık, Son Devir Osmanlı Uleması (İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali). Cilt 3, İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 1980. Allah Dostunun Dünyasından, Hacı Musa Topbaş Efendi ile Sohbetler, İstanbul: Erkam Yayınları, 1999. ALTINAY, Ahmet Refik, Kabakçı Mustafa , İstanbul: Heyamola Yayınları, 2005. ALTINAY, Ahmet Refik, Osmanlı Devrinde Hoca Nüfûzu, İstanbul: Himi Kitabevi, 1933. ALTUNTAŞ, İsmail Hakkı, İhramcizâde Haci İsmail Hakki Toprak, İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2009. ANTEL, Celâl, Tanzîmât Maarifi, İstanbul, 1940. ARMAĞAN, Mustafa, Abdülhamid'in Kurtlarla Dansı 2, İstanbul: Timaş Yayınları, 2017. ARVASİ, Fuad Asım ve Şaban ER, Silsile-i Âliyye’nin Son Halkası Seyyid Abdülhakim Arvâsî, İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları, 2018. Aşçı İbrahim Dede. Aşçı İbrahim Dede’nin Hatıraları. Düzenleyen: Mustafa KOÇ ve Eyüp TANRIVERDİ. Cilt 2. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006. Aşçı İbrahim Dede, Aşçı İbrahim Dede'nin Hatıraları. Düzenleyen: Mustafa KOÇ ve Eyüp TANRIVERDİ, Cilt 4. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2006. AYDIN, Hüseyin, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara: Pars Yayınevi, 1976. 121 AYDIN, Yunus Emre, Sultan 2. Abdülhamid Han’ın Ulema İle Münasebetleri, İstanbul: Sebil Yayınları, 2019. AYGAN, Tamer ve Uğur ÖZCAN, “Bir Masonun Biyografisi: Cemalettin Afgani (1838-1897) Modern İslam’da Bir Efsane.” Mimar Sinan Dergisi, no. 127 (2003): 11-44. AYTEKİN, Ebubekir, Kemalist Devrimlerin Analizi, 1. İstanbul: Etkin Kitaplar Yayıncılık,, 2013. AYVALI, Ramazan, Evliyalar Ansiklopedisi. Cilt 2, İstanbul: Türkiye Gazetesi, 1993. BADILLI, Abdülkadir, Bediüzzaman Said Nursi Mufassal Tarihçe-ı Hayatı, Cilt 1. İstanbul: İttihat Yayınevi, 1998. BALCIOĞLU, Mustafa, “Hamidiye Alaylarından Aşiret Alaylarına Geçerken Harbiye Nezareti’ne Sunulan İki Rapor.” Toplumsal Tarih, Nisan 1994: 48-51. BALTACI, Cahit, “Osmanlı’da Tekkeler.” İslam Medeniyeti Mecmuası, 4 Ekim 1982: 29. BALTACI, Cahit. İslam Medeniyeti Tarihi, 2. Baskı. İstanbul: Marmara Üniverstesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2007. BAYAK, Cemal, Haydar Efendi, Ahıskalı. Cilt 17. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 1998. BAYRAKDAR, Mehmet, “DAVUDU'L-KAYSERİ'NİN İSLAM DÜŞÜNCESiNE KATKISI.” Uluslararası İznik Sempozyumu, İznik, 2005. 1. “Bediüzzaman Said Nursî, Hayati, Mesleki, Tercüme-i Hâli.” İstanbul: Sözler Yayınevi, 1976, 31. BİCİK, Mehmed, Bilinmeyen Yönleriyle II. Abdülhamid, 5. Baskı. İstanbul: Akis Kitap, 2014. BİRGİN, Azmi, “Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı.” İlmî Araştırmalar, 1995: 61-82. BOUQUET, Olivier, Sultanın Paşaları 1839-1909, 1. Çeviren Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016. 122 BOZDAĞ, İsmet, Abdülhamîd’in Hâtırâ Defteri. İstanbul: Kervan Yayınları, 1975. BRUINESSEN, Martin van. Kürdistan Üzerine Yazılar, Çeviren Nevzat Kıraç, Bülent Peker, Leyla Keskiner, Halil Turansal, Selda Somuncuoğlu ve Levent Kafadar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1993. BUZPINAR, Tufan, Ebu’l-Hüdâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî (1850-1909). Cilt 36. İstanbul: DİA, 2009. BUZPINAR, Tufan ve Gökhan ÇETİNSAYA, Midhat Paşa. Cilt 30. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2005. BÜYÜKKARA, Mehmet Ali, Suudi Arabistan ve Vehhabilik. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2010. CEBECİOĞLU, Ethem, “Kelami Dergâhı Hizmetkârı Kastamonu’lu Ahmed Hasib Yılanlıoğlu.” Altınoluk Dergisi, no. 293 (Temmuz 2010): 42. CENGİZ, Halil Erdoğan, Enver Paşa’nın anıları 1881-1908, 8. İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2015. CEYLAN, Nurettin, Gerçeğin Aynasında Bediüzzaman, İstanbul: Nesil Yayınları, 2016. CIRIK, Bülent, Doğu Anadolu’da Türk-Kürt-Ermeni İlişkileri, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2016. ÇAKIR, Mehmet Saki, “XIX. Yüzyılda Tarikat-Siyaset İlişkisi: Nehrî Tekkesi Örneği.” International Academic Journals, 2016: 66. ÇAKIR, Mehmet Saki, “Şeyh Ubeydullah Nehrî’nin Mesnevisî: Tuhfetü’l-Ahbâb.” Journal of Oriental Scientific Research (JOSR), Nisan 2016: 545-546. ÇAKIR, Mehmet Saki, Seyyid Taha Hakkari ve Nehri Dergahı. 1. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2017. ÇAM, Çiğdem, “Mehmet Âkif, Tevfik Fikret Ve Nazim Hikmet’in Şiirlerinde Gelecek Tasavvuru.” Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayınlanmış Yükseklisans Tezi, 2011. 21-23. ÇELİK, Hasan, Efendi Hazretleri ile Hatıralarım, İstanbul: Yasin Kitabevi, 2016. 123 ÇETİN, Atilla, Tunuslu Hayreddin Paşa, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1988. ÇETİNSAYA, Gökhan, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi.” Osmanlı Araştırmaları, 2016: 355, 381. ÇEVİK, Zeki, “Sadrazam (Küçük) Mehmed Said Paşa (Siyasi Hayatı).” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1988. 41. ÇİÇEK, Talha, “Şerif Hüseyin İsyanının Türk ve Arap kimlik İnşa Süreçlerindeki Etkisinin Analizi.” Sakarya Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007. ÇOLAK, İsmail, Son İmparator, İstanbul: Nesil Yayınları, 2009. DAHLAN, Ahmed İbni Zeynî, Ed-Devletü’l Osmaniyye mine’l furuhati’l-İslamiyye, İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2012. DAHLAN, Ahmed İbni Zeynî, Vehhabiye Reddiye, Çeviren İlmi bir Heyet, İstanbul: İlkbahar Yayıncılık, 2013. DANİŞMENT, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 4, İstanbul: Türkiye Yayınları, 1972. DAVUTOĞLU, Ahmed, Dini Tamir Davasında Din Tahripçileri , İstanbul: Sağlam Kitabevi, 1980. DEMİRCAN, Ahmet Misbah, II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Hilafetine Aykırı Bakışlar, İstanbul: İşaret Yayınları, 2017. DOĞAN, Mehmet, İslam Şairi İstiklal Şairi Mehmed Akif, Ankara: Yazar Yayınları, 2011. Doğu Anadolu Evliyaları, Cilt 2. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları, 2004. DÖĞEN, Şaban, Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1984. 124 Dr. Butros Ebu Manneh, “Sultan Abdülhamid II ve Şeyh Ebu’l-Hüdâ Es-Sayyadi.” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 7-8-9-10, 394 (1995): 390- 391. DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Ali Ulvi Kurucu Hatıralar-2, 2. Baskı. İzmir: Kaynak Yayınları, 2013. Ebu’l Hüdâ Es-Sayyadi, Zahiretü’l Me’ad Fi Zikri Sadat-ı Beni Sayyad, Mısır, 1307. Ebu’l-Hüdâ es-Sayyadi, Hilafet Risaleleri-Da'i'r-reşad li-Sebili'l-ittihad ve'l-inkıyad, Düzenleyen: İsmail Kara, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002. “Ed-Devletü’l Osmaniyye mine’l furuhati’l-İslamiyye.” Ed-Devletü’l Osmaniyye mine’l furuhati’l-İslamiyye içinde, Kahire, 1888. EDİP, Eşref, Mehmet Akif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, İstanbul: Beyan Yayınları, 2010. EKİNCİ, Ekrem Buğra, Ebedi Seâdet Yolunda Bir Ömür Hüseyin Hilmi Işık, 2. İstanbul: İhlas Vakfı Yayınları, 2018. EKİNCİ, Ekrem Buğra, Hayatı ve Hatıratıyla Seyyid Abdülhakim Arvâsî, 2. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi, 2017. EKİNCİ, Ekrem Buğra, Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi Behice Sultan’la Altı Ay, İstanbul: Timaş Yayınları, 2017. EKİNCİ, Ekrem Buğra, Sürgündeki Hanedan, 1. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2015. EMİN, Hüseyin, “Tarih’ül Irak Fil-Asrı’s-Selçuki.” Bağdat, 1965. 281. ENGİN, Vahdettin, Bir Devrin Son Sultanı II. Abdülhamid. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017. ENGİN, Vahdettin, Sultan II. Abdülhamid ve İstanbul'u, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016. ERAYDIN, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatler, İstanbul: Marmara Üniverstesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2004. 125 ERGİN, Osman Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, Cilt 1, İstanbul: Eser Neşriyat, 1977. ERSOY, Mehmet Akıf, Safahat, İstanbul: İnkilâp ve Aka Yayınları, 1984. ERŞAHİN, Seyfettin, “Ulema ve Osmanlı Yenileşmesi: II. Mahmud'un Bazı Islahatı Karşısında Ulemanın Tutumu Üzerine Tespitler.” Diyanet İlmi Dergi, 1999: 249. Es’ad Erbili, Kenzü’l-İrfan, İstanbul: Mahmut Bey Matbaası, 1989. Es’ad Erbili, Mektubat, İstanbul: Erkam Yayınları, 2015. Es’ad Efendi. İttihad-ı İslam Risalesi, İstanbul, 1873. EVSAL, Vedii, Casusluk Faaliyetleri ve Türkiye, İstanbul: Bilge Karınca Yayınları, 2006. Ez-Zehavi, Cemil Sıdki, El-Fecr’us-Sâdık fi reddi ala münkeri’t-tevessüli ve’l-krameti ve’l-havarık, İstanbul: Hakikat Kitâbevi, 2014. FAROQHI, Suraıya, Hacılar ve Sultanlar, İstanbul: Türkiye Vakfı Yurt Yayınları, 1995. FERGAN, Eşref Edip, Asar-ı Edebiye Kütüphanesi Neşriyatı-Risale-i Nur Müellifi Said Nur, İstanbul: Çelik Cilt Matbaası, 1952. FİDAN, Yılmaz, “Osmanlıda Ulema ve Şeyhülisman Ebüssuûd Efendi .” Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu, 08-10 Mayıs 2014. FIRAT, M. Şefik, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1983. GASPIRALI, İsmail, Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 3. 2. Düzenleyen: Yavuz Akpınar. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017. GASPIRALI, İsmail, Seçilmiş Eserleri -1 Gaspıralı Roman ve Hikâyeleri, Neşre Hazırlayanlar. 4. Düzenleyen: Yavuz Akpınar, Bayram Orak ve Nazım Muradov. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2014. Gazi Ahmed Muhtar Paşa, Sergüzeşt-i Hayatım’in Cild-i Sanisi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996. 126 GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015. GÖKTAŞ, Vahid, Muhammed Es’ad-ı Erbilî Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi. 1. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2013. GÖLPINARLI, Abdulbaki. Mevlânâ’dan sonra Mevlevîlik, İstanbul: Inkılap ve Aka Yayınları, 1983. GÖR, Emre, 2. Abdülhamid'in Hafiye Teşkilatı, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015. GÖZLER, Kemal. İdare Hukukuna Giriş, Bursa: Ekin Yayınları, 2006. GÜMÜŞ, İsmail, “Şerif Hüseyin İsyanı.” İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, 2013. 13, 16. GÜMÜŞOĞLU, Hasan, İslam’da İmâmet ve Hilâfet. 2.Baskı. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2011. GÜNALTAY, Mehmet Şemsettin, Zulmetten Nura, Düzenleyen: Musa Alak. İstanbul: Furkan Yayınları, 1966. GÜNDÜZ, İrfan, Gümüşhânevi Ahmed Ziyaüddin, İstanbul: Seha Neşriyat, 1984. GÜNDÜZ, İrfan, Osmanlılarda Devlet Tekke-Münasebetleri, Ankara: Seha Neşriyat, 1989. GÜVEN, Mustafa Salim, Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür- “Şazeliyye". Düzenleyen: Semih Ceyhan, İstanbul: İsam Yayınları, 2015. Hafız Mehmed Bey, Sultan Abdülaziz, İstanbul: Sebil Yayınları, 1995. Hasip es-Samarrai, Mezhepsizler (Efgani, Abduh, Reşit Rıza), Çeviren Ali Nar ve Sami Özbay, İstanbul: Bilge Yayınları, 1981. Hüseyin Abdullahî Hurûş, Seyyid Cemaleddin Esdâbâdî der Sazmanhay-i Feramasonri. Tahran: Peyam Basımevi, 1358. Hüseyin Atıf Bey, Sultan II. Abdülhamid'in Sürgün Günleri, 4. İstanbul: Timaş Yayınları, 2013. Hüseyin Nesimî Girîdî, “Sahib-i Zuhur.” İstanbul, 1332. 127 İNAL, İbnül Emin Mahmud Kemal, Son Sadrıazamlar, Cilt 3. İstanbul: Dergah Yayınları, 2000. İNAL, İbnülemin Mahmut Kemal, Son Asır Türk Şairleri, Cilt 9. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1970. İNALCIK, Halil. Tanzimat ve Bulgar Meselesi, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1992. İPŞİRLİ, Mehmet. “XIX. Yüzyılda Osmanlı İlmiye Mesleği ve Ulemâsı Hakkında Gözlemler.” Tanzîmât 150. yıldönümü Uluslar Arası Sempozyum. Ankara, 1991. 213. İRTEM, Süleyman Kânî, İttihad-Terakki Cemiyeti ve Gizli Tarihi, İstanbul: Temel Yayınları, 1999. IŞIK, Emin, Devleti Kuran İrade, İstanbul: Hareket Yayınları, 1971. IŞIN, Ekrem,“Tarîkatlar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt VII, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994. IŞIN, Ekrem, “Osmanlı Döneminde Tasavvufi Hayat.” Yeni Türkiye 701. Osmanlı Özel Sayısı II, no. 32 (Mart-Nisan 2000): 502. Kanun-u Esasinin Mer’iyeti Hakkında Hatt-ı Hümayun, Cilt 1, Düstur 2, 1324. KARA, İsmail. İslamcıların Siyasi Görüşleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994. KARA, İsmail, “Meclis-i Meşâyıh.” Kutadgubilig, Ocak 2002: 197. KARA, İsmail, “Tarikat Çevrelerinin İttihat ve Terakki ile Münasebetleri.” Dergâh (Edebiyat Sanat Kültür Dergisi) IV, no. 43 (Eylül 1993): 14. KARA, İsmail, ve Mustafa ARMAĞAN. II.Abdulhamid (1876-1909), Siyasî Tarih, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt VII. İstanbul: İz Yayınları, İstanbul. KARA, Mustafa, Tanzîmât'tan Cumhuriyet’e Tasavvuf ve Tarîkatlar, Cilt V. İstanbul: Türkiye Ansiklopedisi, 1985. KARABEKİR, Kazım, İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, İstanbul: Emre Yayınları, 1995. 128 KARABULUT, Mustafa, “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyetinde ve Şiirlerinde Aydin İnsan Tipi.” Ölümünün 79. Yılında Mehmet Akif Ersoy Konulu Konferans, Adıyaman Üniversitesi M. Vehbi Koç Konferans Metni, 28.12.2015. 1. KARACA, Taha Niyazi, Büyük Oyun İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osmanlı’yı Yıkma Planı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009. KARAKOÇ, Sezai, Mehmed Âkif. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2015. KARPAT, Kemal, Ortadoğuda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk. Ankara: İmge Kitabevi, 2001. KAZICI, Ziya, Osmanlı Devleti'nin Kuruluşunda Şeyh Edebâli Hazretleri'nin Rolü ve Mehmed Zahid Kotku (KS), İstanbul: Seha Neşriyat, 1996. KEDOURIE, Elie, Afghani and Abduh: An Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern İslam, London: Frank Cass Co. Ltd, 1386(1966). KELEŞ, Okan, Sırdaş, 1. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2014. Kemahlı İbrahim Hakkı Efendi, Şemsü’l-irşâd li-Sultan Reşâd, İstanbul: Mürettibin Osmaniye Matbaası, 1329. KESENCİ, Resul, Veliler ve Hükümdarlar, Ankara: Nasihat Yayınları, 2013. KILIÇOĞLU, Osman, “Mehmet Akif Ersoy’un Dini-Sosyal Islahatçılığı.” İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din Sosyolojisi Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2011. 11, 79. KIRMIZI, Abdülhamit, Abdülhamid’in Valileri, İstanbul : Klasik Yayınları, 2007. KISAKÜREK, Necip Fazıl. Bediüzzaman Said Nursi, 3. Basım. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2014. KISAKÜREK, Necip Fazıl, Son Devrin Din Mazlumları, İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 1969. KOCABAŞ, Süleyman, “Kanlı Darbede İngiliz Mason İşbirliği.” Derin Tarih Dergisi, Mayıs 2015: 75. 129 KORKUSUZ, Şefik, Nehri’den Hazne’ye Meşayıh-ı Nakşibend. İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010. KÖKSAL, Hasan, ve Ömer Faruk PAKSU, Türk Basınında Bediüzzaman ve Risale-i Nur. İstanbul: Nesil Yayınları, 2015. KÖPRÜLÜ, Fuat, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, 4. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları, 2006. KÖSE, Fatih, “Arşiv Belgelerinin Işığında İstanbul Şâzelî Tekkelerinin Tarihi.” Vakıflar Dergisi, no. 40 (Aralık 2013). KÖSOĞLU, Nevzat, Türk Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Ziya Gökalp, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2009. Kral Abdullah, Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik, 11. Baskı. Çeviren Halit Özkan, İstanbul: Klasik Yayınları, 2006. KUNTAY, Mithat Cemal, Mehmed Akif Hayatı- Seciyesi-Sanatı, 6. Baskı, İstanbul: Timaş Yayınları, 2009. KURT, Necip Fazıl, ve Nil Gülsüm GÜL. Sürgünde Bir Ömür. İstanbul: Nur Eserler Yayınları, 2010. KUTLUOĞLU, Yahya, Yolumuzu Aydınlatanlar, Düzenleyen: Ömer Osmanoğlu, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi A.Ş, Yayınları, 2018. KÜÇÜK, Cevdet, Abdülhamid II, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul: Ağaç Yayınları, 2001. KÜÇÜK, Sezai, Mevlevîliğin Son yüz Yılı, İstanbul: Vefa Yayınları, 2007. KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, Mekke-Medine Tarihi, 1. Baskı, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2007. LAYARD, Austen Henry, Discoveries among the Ruins of Nineveh and Babylon, New York: G.P. Putnam & Co, 1854. LEWIS, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, 2. Baskı. Çeviren Metin Kıratlı, Ankara: TTK Basımevi, 1984. 130 LÜTFİ, Ahmed, Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1884. Mahmud Celaleddin Paşa, Mirat-ı Hakikat, İstanbul: Berekat Yayınevi, 1983. MARDİN, Şerif, Bediüzzaman Said Nursi Olayı, 1. Baskı, Çeviren Metin Çulhaoğlu, İstanbul: İletişim Yayınevi, 1992. Mehmed Ârif Bey, Başımıza Gelenler 93 Harbinde Anadolu Cephesi- Ruslarla Savaş. Düzenleyen: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: İZ Yayıncılık, 2006. Mehmed Şakir Bey, Halife II. Abdülhamid’in Hac Siyaseti, 1. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009. MERT, Mehmet Hanefi, Ariflerden İnciler, İstanbul: Sey-Tac Yayınları, 2006. MEYDAN, Sinan, Öteki Mehmet Akif-Vaiz, İstanbul: İnkilap Yayınları, 2015. Mirza Abdurrahim Savicbulağî, “Tuhfetü’l-mürîdîn” Vefâî, Uşneviyye: Hacı Şefi’ Hızırî Özel Aile Arşivi, 1313h. MISIRLIOĞLU, Kadir, Bir Mazlum Padişah Sultan Abdülaziz, İstanbul: Sebil Kitabevi, 2016. MISIRLIOĞLU, Kadir, Kurtuluş Savaşında Sarıklı Mücahidler, İstanbul: Sebil Yayınları, 2015. MISIRLIOĞLU, Kadir, Sultan II. Abdülhamid, 3. Baskı, İstanbul: Sebil Yayınevi, 2013. MISIRLIOĞLU, Kadir, Tahrif Hareketleri I, 6. Baskı, İstanbul: Sebil Yayınları, 2015. MISIRLIOĞLU, Kadir, Tahrif Hareketleri II, İstanbul: Sebil Yayınları, 2005. MUTLU, İsmail, Sorularla Bediüzzaman Said Nursi, Cilt 2, İstanbul: Mutlu Yayıncılık, 1995. Nabeh Zakariyya Abd Rabbini, Kaifa Nahyaa bi’l-Quran, Al-Dauha: Daar al-Haramain Li-n-Nashir, 1983. NURİ, Osman, Abdülhamid-i Sani ve Devr-i Saltanatı, Cilt 1. İstanbul: Pergole Yayınları, 2017. 131 NURSİ, Bediüzzaman Said, Âsâr-ı Bediiyye. 3. Baskı, İstanbul: Envar Neşriyat, 2013. NURSİ, Bediüzzaman Said, Eski Said Dönemi Eserleri, 1. Baskı, İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 2009. NURSİ, Bediüzzaman Said, İçtimai Dersler, İstanbul: Zehra Yayınları, 2013. NURSİ, Bediüzzaman Said, İndeksli Risale-İ Nur Külliyatı, Cilt 2. İstanbul: Nesil Yayınları, 1996. NURSİ, Bediüzzaman Said, Kastamanu Lahikası, 8. Baskı, İstanbul: RNK Yayınları, 2012. NURSİ, Bediüzzaman Said, Muhakemat, 8. Baskı, İstanbul: RNK Neşriyat, 2012. NURSİ, Bediüzzaman Said, Risale-i Nur Külliyatı, İstanbul: Zehra Yayıncılık, 2013. NURSİ, Bediüzzaman Said, Tarihçe-i Hayat, 7. Baskı, İstanbul: Envar Neşriyat. OKDAY, İsmail Hakkı, Yanya’dan Ankara’ya, 2. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1994. OLSON, Robert, The Emergence of Kurdish Natioanalism and the Sheik Said Rebellion, 1880-1925, Austin: The Universty of Texas Press, 1989. OSMANOĞLU, Abdülhamid Kayıhan, Dedem Abdülhamid Han, İstanbul: Yediveren Yayınları, 2017. OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Ankara: Selçuk Yayınları, 1986. ÖZDAMAR, Mustafa, Eşrefoğlu Abdullah Rumi, İstanbul: Kırk Kandil Yayınları, 2002. ÖZER, Ekrem, “Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahâtları- 2. Mahmud Dönemi ve Sonrası.” Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Yayınlanmış Doktora Tezi, 2007. 50, 160. ÖZTUNA, Yılmaz, Bir Darbenin Anatomisi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2015. ÖZTUNA, Yılmaz, Dede Efendi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1996. ÖZTUNA, Yılmaz, II. Abdülhamid Zamanı ve Şahsiyeti, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013. 132 ÖZTUNA, Yılmaz, Tanzîmât Paşaları Âli ve Fuâ Paşlar, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006. ÖZTÜRK, Taha, “Şerif Hüseyin’in Ailesiyle İstanbul’da Geçirdiği Yıllar.” Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi Vol.2, no. 1 (Mart 2017): 155. ÖZTÜRKÇÜ, Mustafa, Bediüzzaman’ın Bilinmeyen Akrabaları, İzmir: Şahdamar Yayınları, 2009. ÖZZORLUAĞLU, Süleyman Tevfik, Abdülhamid’in Cinci Hocası: Ebu’l Hüdâ. Düzenleyen: Hüseyin Sarı, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011. PALAKOĞLU, İsmail, Es-Seyyid Osman Hulusi Efendi, Malatya: Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları, 2004. ROUX, Jean Paul. Türklerin Tarihi, 3. Baskı, Çeviren Lale Arslan ve Aykut Kazancıgil, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007. SANDER, Oral, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, 29. Baskı. Ankara: İmge Kitabevi, 2015. SARI, İbrahim, Güneydoğu Evliyaları, 1. Antalya: Noktaekitap, 2016. SİLİF, Ebubekir, İstikamet Yazıları-2, İstanbul: Rıhle Kitap, 2014. SİLİF, Ebubekir, Sana Dinden Sorarlar- 1, İstanbul: Rıhle Kitap, 2016. SIRMA, İhsan Süreyya, “Ondokuzuncu Yüzyıl Osmanlı Siyasetinde Büyük Rol Oynayan Tarikatlara Dair Vesika.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, no. 31 (1977): 183-185. SIRMA, İhsan Süreyya, “Sultan II. Abdülhamid-Muhammed Abduh İlişkisi.” V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğleri, İstanbul: TTK, Ankara , 21-25 Ağustos 1989. 611-613. SIRMA, İhsan Süreyya, Tarih Şuuru, Seha Neşriyat, 1992. SIRMA, İhsan Süreyya,“Tarikatlara Dair Vesika.” Tarih Dergisi, 1998: 185. SORGUN, M. Taylan, Bitemeyen Savaş Kutulamere Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları. İstanbul: 7 Gün Yayınları, 1972. 133 SÜZER, Mustafa, Eski Said’den Yeni Said’e. 2. Baskı, Ankara: Sebat Yayıncılık, 2015. ŞAHİN, Abdullah, “Muhammed Es’ad-ı Erbilî’nin Hayatı Hakkında Bir Araştırma.” Ankara: Basılmamış Lisans Tezi, 1975. ŞAHİNER, Necmeddin, Aydınlar Konuşuyor, İstanbul: Özal Matbaası, 1979. ŞAHİNER, Necmeddin, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, 66. Baskı. İstanbul: Nesil Yayınları, 2015. ŞENGÜLER, İsmail Hakkı, Açıklamalı Mehmed Âkif Külliyatı 2, İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1990. ŞENOCAK, İhsan, Ali Haydar Efendi, 4. İstanbul: Hüküm Kitap, 2017. Şeyh Âsım Ohinî, Birketü'l Kelimat Menakibu Bazu’s-Sadat, Düzenleyen: İbrahim Baz. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2018. ŞEYHANZADE, Muhammed Sıddık, Bediüzzaman Said Kürdi’nin Orta Şarkta Milletlerin Yeniden Dirilişi İttiba-i Kur’an, Cilt 1. İstanbul: Tenvir Neşriyat, 2007. Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatıralarım, İstanbul: Nehir Yayınları, 1990. ŞİMŞEK, Halil İbrahim, Halil Hamdi Dağistani Hazretleri, Malatya: Nasihat Yayınları, 2015. ŞİMŞİRLİGİL, Ahmed, “II. Abdülhamid Han’ın Yanındakiler!” Türkiye Gazetesi, 25 Mart 2018. TAHİR (OLGUN), Mehmed, Yenikapı Mevlevîhânesi Postnişini Şeyh Celaleddin Efendi Merhum, İstanbul: Matbaa-i Mekteb-i Sanayi, 1326/1908. Tarihte ve Günümüzde Selefilik, “Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı (08-10 Kasım 2013)”, Editör: Ahmed Kavas, 1. Baskı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014. Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, Ankara: İmge Kitabevi, 2008. TALÇIN-HECKMANN, Leyla, Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri, Çeviren Gülhan Erkaya, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. 134 TALU, Mehmet, Sahabeden Günümüze Allah Dostları Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul: Şule Yayınları, 1998. Taşöprizâde, Eş-Şekâik en-numaniyye, Düzenleyen: A. Suphi Fırat, İstanbul, 1985. TEPEYRAN, Ebu Bekir Hazim, Hatıralar, Düzenleyen: Faruk llıkan, İstanbul: Pera Turizm Yayınları, 1998. TOSUN, Mehmet, 21. Yüzyılda Sultan II. Abdülhamid’e Bakış, İstanbul: Acar Matbaacılık, 2003. TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Münasebetleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008. TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefrukesi Tarihi, 1969. Türkiye Gazetesi Rehber Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul: İhlâs Matbaacılık ve Dağıtım A.Ş, 1984. TÜZÜN, İdris, Risale-i Nur Konularına Giriş, İstanbul: Süeda Yayınları, 2011. ULUDAĞ, Süleyman, Hâlidiyye/Anadoluda Halidiyyelik, DİA. Cilt 15. İstanbul, 1997. ULUDAĞ, Süleyman, “İçtimai ve Dini Açıdan Taklid Meselesi II.” Fikir ve Sanatta Hareket Sayı:8, Ekim 1979: 9. USTAOSMANOĞLU, Mahmud, Ali Haydar Efendi Buyurduki, İstanbul: Ahiska Yayınevi, 2013. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Midhad Paşa ve Yıldız Mahkemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000. VAROL, Muharrem, “II. Abdülhamid'in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi'nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri (1850-1909).” İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü/ Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, 2004. VASSAF, Osmanzâde Hüseyin, Sefine-i Evliya, Düzenleyen: Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz, Cilt 2, İstanbul: Kitabevi Yayını, 2015. VASSAF, Osmanzâde Hüseyin, Sefine-i Evliyâ, Düzenleyen: Mehmet Akkuş ve Ali Yılmaz, Cilt 1, İstanbul: Kitabevi Yayını, 2015. 135 VELİOĞLU, Tarık, Osmanlı’nın Manevi Sultanları, 2. İstanbul: Hayy Kitap, 2009. YALÇINİ, H. Cahit, “Meşrutiyet Hatıraları 1908-1918.” Fikir Hareketleri 3, no. 76 (4 Nisan 1935): 374-375. YAŞAR, İslam, Nur Menzilleri, İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 2008. YEŞİL, Kamil, “Kavun İçi Kaplı Kürk .” Altınoluk Dergisi, Ağustos 2002: 39-40. YILDIRIM, Tahsin ve Şaban ÖZDEMİR, Fikirler ve Hatıralar Etrafında Mehmet Akif'i Anlamak. İstanbul: Yağmur Yayınları, 2008. YILMAZ, Aliye, “Seyyid Cemaleddin Afgani ve Din Eğitimi Anlayışı.” Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2012. 7, 43. YÜCER, Hür Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf 19. Yüzyıl, İstanbul: İnsan Yayınları, 2003. ZARİF, Muhammad ibn Muhammad Hasan. el-Envârü’l-Kudsiyye Fî Tenzîhi Turukı’lKavmi’l-Aliyye, İstanbul: Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Osmâniyye, 1302. ZİYA, Mehmet, Merkez-i Mühimme-i Mevlevîyeden Yeni Kapı Mevlevîhânesi, Daru’l Hilafeti’l Âliye, 1329/1911. 4. İnternet ve Diğer Kaynaklar DİNÇ, Ali Ramazan, “ Bizzat Nursi’nin ‘sır kâtibim’ dediği Mehmed Feyzi Efendi’den duyduğunu Ülke Tv’de katıldığı bir programda nakletmektedir.” ERSEN, Enes Taha, “Şerif Hüseyin ve hain ailesi.” https://www.ensonhaber.com/arapihaneti-yaftasi-serif-huseyin-ve-hain-ailesi.html. EYGİ, Mehmet Şevki, “Namaz Hakkında Beyanname.” Milli Gazete. https://www.milligazete.com.tr/makale/847183/mehmed-sevket-eygi/namazhakkinda-beyanname. http://www.erzurumajans.com/osmanli-devletinde-kimler-askerlikten-muafti50613m.htm. (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). http://www.islamveihsan.com/islam-davasinin-neferi-mehmed-akif-ersoy.html. (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). 136 https://www.risaleajans.com/nur-alemi/bediuzzaman-her-soruya-cevap-veriyor. (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). Karma Eserler Müzayedesi - 7. https://www.atayantika.com/urun/398576/mithat-pasa. (Erişim tarihi: 24. 04. 2019). SCHOLCH, Alexander, “Der arabische Osten im neunzehnten Jahrhundert, 1800- 1914.” http://belgelerlegercektarih.com/2012/05/23/araplar-bize-ihanet-ettibizi-arkadan-vurdu-yalani-serif-huseyin-meselesi/. Düzenleyen: Ulrich Haarman. 1991. YALÇIN, Soner, Cumhuriyet’in ilk şehidi(Mithat Paşa için diyor) boynu kırılarak öldürüldü. http://www.hurriyet.com.tr/cumhuriyet-in-ilk-sehidi-boynu-kirilarakolduruldu-16178110. 137 ÖZGEÇMİŞ Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümünden mezun oldu. 2009 yılında Şam/Suriye’de Ebu’n-nur’ da Lügat Arapça Bölümünde okudu. 2013-2014’te Avustralya-Sydeny Catholic Üniverisitesi İngiliz Dili Bölümünü tamamlayarak sertifika aldı. 2015 yılında Amman/Ürdün’de Arapça dil eğitimine devam etti. 2017-2018 yıllarında Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih ABD Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalında Yüksek Lisans derslerini tamamlamıştır. Ayrıca 2. üniversite olarak Anadolu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde okumaktadır. Bir yıl süreyle Kocav’de Farsça dil eğitimi, Üsküdar’da Osmanlıca eğitimi almıştır. Telif edilmiş kitabları bulunmakla beraber çeşitli dergilerde makale yazarlığı, bazı televizyon programlarında belgesel yazarlığı yapmaktadır. Evli ve bir çocuk babasıdır
.
.II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi Gökhan Çetinsaya* Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLVII (2016), 353-409 * İstanbul Şehir Üniversitesi. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 354 biri olmuştur. Hatta akademik tarihçilik büyük ölçüde bu tartışmaları biçimlendiren siyasi ve ideolojik ortamın etkisi altında şekillenmiştir. Meydan Larousse Ansiklopedisinin (1969-1973) yayıncıları ilk fasiküllerini takdime gittiklerinde, İsmet İnönü’nün kullandığı ifade bu manada çok şey anlatır: “İkinci Abdülhamid maddesine şöyle bir göz attı. “Okur, tavrınızı, tarzınızı oradan çıkarırım” dedi.”1 Ülkemizde, yaşanan sosyo-kültürel dönüşümlerin de etkisiyle, popüler tarihçiliğe ilginin arttığı dönemlerde, Sultan Abdülhamid ile ilgili basılı ve görsel yayınlar çoğalmakta, eski tartışmalar tekrar nüksetmekte, mevcut söylemler neredeyse hiç değişmeden, akademik literatürde hiç bir katkı olmamış gibi, tekrar ve tekrar kendini üretmektedir. Halbuki, Batı ve Türkiye üniversitelerinde özellikle 1970’lerden itibaren, II. Abdülhamid dönemi ile ilgili olarak yerli ve yabancı arşivler üzerinden yeni bir bakış açısıyla yahut farklı akademik çevrelerdeki ‘mahalle baskısı’na rağmen yapılan çalışmalar, yüksek lisans ve doktora tezleri, makaleler ve kitaplar, akademik tarihçiliğimizi büyük ölçüde değiştirdi, değiştirmeye de devam ediyor. Bu makale, bütün bu çalışmaların ortaya koyduğu birikimin ve başta İbnülemin Mahmut Kemal İnal gibi dönemin hem tanığı hem tarihçisi olmuş kalemlerin yeniden okunması ışığında, II. Abdülhamid’in iç politikası ve siyasi rejimi üzerine bir dönemlendirme teşebbüsüdür. Konuyla ilgili başlıca eserleri kronolojik sırasıyla ele almak gerekirse, II. Abdülhamid dönemini siyasi, idari ve mali bütün yönleriyle incelemeye hasredilmiş, bunu yaparken Abdülhamid dönemi iç siyasetini ve rejimini tanımlamaya ve tartışmaya yönelik çalışmalardan ilki, Engin D. Akarlı’nın “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II, 1876-1909: Origins and Solutions” (Princeton University, 1976) başlıklı doktora tezidir.2 Alanında öncü bir çalışma olan doktora tezinde ve daha sonra yayınladığı makalelerinde geliştirdiği argümanlarla Akarlı, kendisinden sonra gelen Abdülhamid dönemi çalışmaları için genel bir çerçeve oluşturmuş, temel parametreleri ve referans noktalarını belirlemiştir. Bu bağlamda ikinci önemli katkı, Feroze A. K. Yasamee’nin “The Ottoman Empire and the European Great Powers, 1884-1887” başlıklı doktora tezidir 1 Hakkı Devrim, Radikal, 14.3.2004. Farklı bir anlatımı: Radikal, 7.5.2010. Benzer örnekler için bkz. Gökhan Çetinsaya, “’Abdülhamid’i Anlamak’: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış,” Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Toplum-Bilim ve Defter Dergileri Sempozyum Bildirileri (İstanbul: Metis, 1998), s.137-146. 2 Engin D. Akarlı’nın çalışmaları için bkz. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2/1 (2004), s.591-596. GÖKHAN ÇETİNSAYA 355 (University of London, 1984). Genişletilerek kitaba (Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers, 1878-1888, İstanbul: ISIS, 1996) dönüştürülen bu çalışma, genel olarak II. Abdülhamid dönemi dış politika ve diplomasisini incelemesine rağmen, gerek Abdülhamid rejimi hakkında ayrı bir bölüm ayırması gerekse tezin bütününde ele alınan meseleler itibariyle genel bir çerçeve sunan, kurucu bir metin olmuştur.3 Akarlı’nın ve Yasamee’nin doktora tezleri özellikle yurtdışında kendilerinden sonra gelen araştırmaları ve tezleri etkileyen iki önemli kurucu metin olmalarına rağmen, muhtemelen Türkçeye çevrilmedikleri için henüz Türkiye’deki literatürde hak ettikleri değeri ve yeri bulamamışlardır. Söz edilmesi gereken üçüncü önemli katkı, Kemal Karpat’ın The Politicization of Islam (2001) başlıklı kitabıdır.4 Karpat’ın bir ömür boyunca yaptığı çalışmaların hacimli bir birikimi olan bu kitap, sadece Abdülhamid rejiminin niteliklerini ve özellikle ‘ittihad-ı İslâm’ siyasetinin kökenlerini, gelişimini ve sonuçlarını değil modern Türkiye’nin arka planını da açıklama çabasındadır. Dördüncü önemli katkı, François Georgeon’un Abdülhamid II: le sultan calife (2003) başlıklı monografisidir.5 Georgeon’un kitabı, literatürde 1970’lerden itibaren gerçekleştirilen bütün revizyonist çalışmaların vardığı nihai aşamayı temsil eden başarılı bir incelemedir. Tamamen ikincil kaynaklara dayansa da, Akarlı ve Yasamee sonrası oluşan literatürün bir muhasebesi ve sonuçlarının analizidir; literatürde son gelinen aşamayı yansıtan bir çalışmadır. Bu manada sadece II. Abdülhamid’in biyografisini değil rejimin özelliklerinin ve dönemin olaylarının da analizini yapan bir çalışmadır. Abdülhamid dönemi çalışmalarında yeni bir eşik oluşturmuştur. Kısa zamanda Türkçeye çevrilmiş olmasına rağmen, literatürde hak ettiği yeri bulamamış bir çalışmadır. Bu çalışmalara ilaveten, Abdülhamid döneminin çeşitli politikaları, kurumları, meseleleri yahut kişileri üzerine son yirmi yılda yapılmış, Abdülhamid rejimine farklı açılardan ışık tutan bir dizi incelemeden bahsedilebilir.6 3 F. A. K. Yasamee’nin çalışmaları için bkz. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2/1 (2004), s. 577-584. 4 The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith and Community in the Late Ottoman State (Oxford: OUP, 2001). Türkçesi: İslâm’ın Siyasallaşması (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005). 5 François Georgeon, Sultan Abdülhamid (İstanbul: Homer, 2006). 6 Kronolojik sırayla örnekler için: Ş. Tufan Buzpınar, “Abdülhamid II, Islam and the Arabs: the Cases of Syria and the Hijaz, 1878-1882” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Manchester, 1991); Azmi Özcan, Indian Muslims, the Ottomans and Britain, 1877-1924 (Leiden: E. J. Brill, II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 356 Son elli yıllık zaman diliminde yazılan 19. ve 20. yüzyıl Osmanlı ve Türkiye tarihlerinde Abdülhamid dönemine hasredilen bölümler, Abdülhamid rejiminin hususiyetlerine de değinen metinler olmuştur. Bunlar aynı zamanda literatürde II. Abdülhamid algısının geçirdiği değişim ve evrimi de yansıtan metinlerdir.7 * * * İç ve dış olaylar arasındaki irtibatı gözden kaçırmadan, II. Abdülhamid rejimini ve iç politikasını altı döneme ayırarak inceleyebiliriz: 1) 1876-1878 Dönemi 2) 1878-1882 Dönemi 3) 1882-1891 Dönemi 4) 1891-1897 Dönemi 5) 1897-1902 Dönemi 6) 1902-1908 Dönemi Âli Paşa’nın 1871’deki ölümüyle ortaya çıkan iktidar boşluğu içerisinde, uzun zamandır birikmiş olan sorunlar patlak vermiş, Tanzimat politikaları siyasî, idarî, malî bütün alanlarda birer birer iflas etmeye başlamıştı. Osmanlı Devleti’nin 1997); Selim Deringil, The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909 (London: I. B. Tauris, 1998); Ali Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıali’yle (Hükümet) İlişkileri,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye, 1999), III, s.286-297; Nadir Özbek, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, 1876-1914 (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002); Gökhan Çetinsaya, “Din, Reform ve Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış, 1876-1909,” Osmanlı Medeniyeti: Siyaset, İktisat, Sanat (İstanbul: Klasik, 2005), s.125-148; Abdülhamit Kırmızı, Abdülhamid’in Valileri: Osmanlı Vilayet İdaresi, 1895-1908 (İstanbul: Klasik, 2007); Yusuf Tekin, II. Abdülhamit’ten Cumhuriyete Miras: Bir Ulus Devlet Yaratma Projesi (İstanbul: Gökkubbe, 2009). 7 Kronolojik sırayla örnekler için: Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (Londra: Oxford University Press, 1961); Stanford Shaw and Ezel K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, II: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge: Cambridge University Press, 1977); Eric Jan Zürcher, Turkey: A Modern History (London: I.B. Tauris, 1993); François Georgeon, “Son Canlanış,” Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II: XIX yüzyılın başlarından yıkılışa, ed. Robert Mantran (İstanbul: Cem Yayınevi, 1995), s.145-216; Şükrü Hanioğlu, A Brief History of Late Ottoman Empire (New Jersey: Princeton University Press, 2008); Benjamin C. Fortna, “The Reign of Abdülhamid II,” The Cambridge History of Turkey, Volume 4: Turkey in the Modern World, ed. Reşat Kasaba (New York: CUP, 2008), s.38-62; Carter V. Findley, Turkey, Islam, Nationalism and Modernity (New Heaven: Yale University Press, 2010). GÖKHAN ÇETİNSAYA 357 girdiği bu sürekli kriz ortamında Tanzimatçıların inandığı bütün idealler ve uyguladığı politikalar sorgulanmaya başlanmış, farklı çözüm arayışları ve yeni siyasi teklifler gündeme gelmiştir. Özellikle 1875 yılından itibaren kriz en yüksek aşamasına varmış ve tam bir kaos ortamına girilmiştir. Devlet hazinesi Kırım Harbi’nden beri alınan borçların faizleri ödenemeyecek duruma geldiği için iflas etmiş; elden gitmesin diye büyük yatırımlar yapılan Balkan vilayetlerinde birbiri peşi sıra büyük isyanlar çıkmış; Avrupa’nın Büyük Devletleriyle diplomatik alanda bir mücadeleye girilmiş; bütün iç ve dış sorunlara çözüm olarak, meşruti rejim kurmak amacıyla bir saray darbesi gerçekleştirilmiş; takip eden üç ay içinde üç sultan değişmiş; son olarak, Rusya’yla girilen savaştan büyük bir hezimetle çıkılmıştır. 1878 başında biten savaş sonrası imzalanan Ayastefanos ve Berlin Antlaşmaları ile birlikte, Osmanlı Devleti büyük toprak ve nüfus kaybına uğramıştır. Sultan II. Abdülhamid bu zaman ve zeminde, 31 Ağustos 1876’da tahta geçmiştir. 1) 1876-1878 Dönemi II. Abdülhamid, tahta geçtiği ilk günlerden başlayarak 1877-1878 OsmanlıRus Savaşı’nın bitimine kadar olan dönemde genel olarak Tanzimat ve kısmen Yeni Osmanlı ideallerine bağlı kalmış, Tanzimat döneminin farklı ekollerine mensup olan mevcut kadro ile iş görmeye devam etmiştir. Bir başka ifadeyle, çevresindeki mevcut kadro kendisine (özellikle savaşın idaresi bakımından) ne önerdiyse çoğunlukla yerine getirmiştir. Bu aynı zamanda, onun için iç ve dış politika bakımından hem mevcut kadroları hem de mevcut politikaları sorgulama, test etme, bir başka ifadeyle oyunun kurallarını öğrenme dönemi olmuştur. Örneğin bu dönemde, iç politikada, genel olarak meşrutiyet ideallerine (parlamento ve anayasaya) olan inanç korunurken, dış politikada da bir çok hayal kırıklıklarına rağmen, geleneksel Tanzimat politikası olan İngiltere odaklı politika devam ettirilmiştir. Yaklaşık iki yıllık yoğun ve felaketlerle biten bir süreç sonunda savaşın sona ermesi ve özellikle Berlin Antlaşması’nın imzalanmasıyla (Temmuz 1878) birlikte, Sultan Abdülhamid’in bu zaman zarfında aldığı dersler, çıkardığı sonuçlar doğrultusunda kendi iktidarının temellerini atmaya, kendi prensip ve kadrolarını oluşturmaya, kısacası iç ve dış politikaya kendi damgasını vurmaya başladığı görülür. Rus ordularının bir yandan Kars’ı işgal ederek Erzurum önlerine geldikleri (Kasım-Aralık 1877) diğer yandan Edirne’yi işgal ederek (20 Ocak 1878) Çatalca önlerine geldikleri bir savaş hezimetinin ardından, 31 Ocak 1878’de imzalanan II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 358 Edirne Ateşkesi ile 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması arasındaki yaklaşık altı ay, Osmanlı Devleti ve Abdülhamid rejimi için en kritik dönemlerden biri olmuştur. Aynı zamanda Abdülhamid rejiminin yol taşlarını da döşeyen bu kritik dönemin olaylarını kronolojik olarak hatırlamak yaşanan bunalımın boyutlarını anlamamıza yardımcı olacaktır: Edirne Ateşkesi (31 Ocak 1878) Meclis-i Mebusan’ın lağvı (13 Şubat 1878) Ayastefanos Antlaşması (3 Mart 1878) Çırağan Vakası (20 Mayıs 1878) Kıbrıs’ın İngiltere’ye terki (4 Haziran 1878) Berlin Konferansı ve Antlaşması (13 Haziran-13 Temmuz 1878) Bu tabloda sonuçları itibariyle bakıldığında, Abdülhamid rejimi açısından en kritik iki olay, Meclis-i Mebusan’ın lağvı ve Çırağan Vakasıdır. 1878 Şubatı’nın olağanüstü koşulları içerisinde ve dönemin devlet elitinin desteğiyle meclisi lağveden Sultan Abdülhamid’in, meclisi tekrar toplamak fikrini 1881’e kadar muhtemel gördüğünü söyleyebiliriz. Bu eğilime örnek olarak, ‘başvekillik’ kurumunun aralıklı da olsa devam ettirilmesini8 , Meclis-i Âyan’a atamaların Nisan 1880’e kadar devam etmesini9 , Meclis-i Mebusan’ın tekrar faaliyete geçmesine ön hazırlık olarak Kanun-ı Esasi’yi tadil için bir komisyon kurulmasını (Nisan 1880) sayabiliriz.10 Yukarıda sıralanan olaylar dizimi içinde Abdülhamid rejimi bakımından en kritik olayın Ali Suavi’nin darbe teşebbüsü olduğu hususunda, başta İbnülemin Mahmut Kemal İnal olmak üzere dönemin tanıklarında bir görüş birliği mevcuttur. İbnülemin, Ali Suavi darbe teşebbüsünün (20 Mayıs 1878) ‘Abdülhamid 8 Başvekillik için bkz. Ercüment Kuran, “Başvekil,” TDVİA, V, 136-137; Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922 (Princeton: Princeton University Press, 1980), s.240-42. 9 Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali, 1839-1922 (İstanbul: ISIS, 1999), s.20. 10 “Kanun-ı Esasiye, hukuk-ı saltanata, vezaif-i vükelaya dair bir program tanzimi” için teşkil edilen komisyon, Başvekil Said, Mahmud Nedim, Tunuslu Hayreddin, Suphi (ve sonradan katılan Nusret) Paşalardan oluşuyordu. Bkz. İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar (İstanbul: Dergah Yayınları, 1982),II, s.928; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VIII: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri, 1876-1907 (Ankara: TTK, 1983), s.262; Atilla Çetin, Tunuslu Hayreddin Paşa (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988), s.233-234. GÖKHAN ÇETİNSAYA 359 istibdadı’nın başlangıcı olduğunu ısrarla vurgular. İbnülemin’e göre, Suavi Vakasından sonra “padişahın herkesden, hatta en ziyade itimat etdiği bendeganı sadakat nişandan bile emniyeti büsbütün münselib ve umum hakkında sui zannı galib” olmuştur. Nitekim, Suavi vakasından hemen sonra en yakınında görev yapanlar da dahil olmak üzere Abdülhamid’in şüphelendiği yahut kusurlu bulduğu kişiler birer valiliğe tayin edilerek alelacele İstanbul’dan çıkarılmışlardır. Bu isimler arasında, o sırada Heyet-i Ayan reisi olan (Küçük) Said Paşa (önce Ankara valiliğine, sonra itirazı üzerine) Bursa valiliğine; azledilen ‘Başvekil’ Mehmed Sadık Paşa Cezayir-i Bahr-i Sefid valiliğine; Mehmed Akif Paşa, Konya valiliğine; Mabeyn Müşiri (İngiliz) Said Paşa Ankara valiliğine; Baş Mabeyinci Mehmed Nafiz Paşa, 4. Ordu Müşiriyetine gönderilmişlerdir. Yukarıda sayılan isimlerden Küçük Said Paşa ve İngiliz Said Paşa’nın hamisi olan Damad Mahmud Celaleddin Paşa ise Tophane Müşirliğinden azledilerek, Trablusgarb valiliğine tayin edilmek suretiyle Ocak 1879’da İstanbul’dan uzaklaştırılmıştır.11 Teşebbüs safhasında açığa çıkarılan benzer darbe teşebbüslerinin Sultan Abdülhamid’in vehmini daha da arttırdığına şüphe yoktur. Bu teşebbüsler arasında, Mason localarının da işin içine karıştığı ‘Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi’ tevkifatı (Temmuz 1878); ve sarayda görevli bazı Çerkez ve Dağıstanlı subaylarla padişahın hassa alayı olarak görev yapan Dağıstan askerinin tasfiyesi (Kasım 1882) sayılabilir.12 Bu çalkantılı dönemde ‘Başvekillik’ ve ‘Sadrazamlık’daki sık değişim ve istikrarsızlık çok çarpıcıdır. Bu istikrarsızlık bir bakımdan Âli Paşa sonrası istikrarsızlığın devamı olarak da okunabilir: 1871’den Ahmed Vefik Paşa’nın 1882’deki azline kadar geçen yaklaşık 10 yılda 23 Sadrazam/Başvekil görülmektedir. 1876-1878 dönemine yoğunlaştığımızda ise, ateşkes ile barış antlaşması arasındaki dönemde yaşanan hareketlilik dikkat çekicidir:13 11 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.772-773; Bu kişilerin hemen birer vilayete tayinleriyle biran evvel İstanbul’dan gönderilmeleri Sultan tarafından yeni ‘Sadrazam’ Safvet Paşa’ya bildirilmiştir. Ibid, s.1002; Ayrıca bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Midhat Paşa ve Taif Mahkumları (Ankara: TTK, 1982); Davut Erkan, “II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli (İngiliz) Said Paşa, Hayatı ve Hatıratı,” Osmanlı Araştırmaları, 35 (2010), s. 33-80. 12 Skaliyeri-Aziz bey komitesi için bkz. Cevdet Küçük, “Çırağan Vak‘ası”, TDVİA, VIII, s. 306-309; Orhan Koloğlu, Abdülhamit ve Masonlar (İstanbul: Gür Yayınları, 1991); Dağıstanlılar için bkz. İnal, Son Sadrazamlar, II, s. 696, 1014. Bu son olay saray erkanından bazılarının tasfiyesine ve Küçük Said Paşa’nın iki günlüğüne de olsa sadrazamlıktan uzaklaştırılmasına sebep olmuştur. 13 İsmail Hami Danişmend, Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt 5 (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971). II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 360 Ahmet Şefik Midhat Paşa 19 Aralık 1876 5 Şubat 1877 1 ay 17 gün İbrahim Edhem Paşa 5 Şubat 1877 11 Ocak 1878 11 ay 4 gün Ahmed Hamdi Paşa 11 Ocak 1878 4 Şubat 1878 24 gün Ahmed Vefik Paşa 4 Şubat 1878 18 Nisan 1878 2 ay 9 gün Mehmed Sadık Paşa 18 Nisan 1878 28 Mayıs 1878 1 ay 10 gün Mütercim Mehmed Rüşdi Paşa 28 Mayıs 1878 4 Haziran 1878 7 gün Mehmed Esad Safvet Paşa 4 Haziran 1878 4 Aralık 1878 6 ay 2) 1878-1882 Dönemi Berlin Antlaşması (13 Temmuz 1878) sonrası dönemde, Sultan Abdülhamid’in Tanzimat dönemi politikalarını sorguladığı, bunlardan çoğunu koruduğu, bazılarını daha da geliştirdiği, ama bir kısmını da ciddi bir eleştiriye tabi tuttuğu söylenebilir. Bunlar arasında, mali alandaki sınırsız borç alma politikasını, Avrupalı Büyük Güçlerin nüfuzlarının imparatorluk içinde yayılmasına tolerans gösterilmesini, Hıristiyan tebaa arasındaki milliyetçi ve ayrılıkçı eğilimleri önlemedeki acziyeti ve aynı şekilde Müslüman tebaayı korumadaki başarısızlıkları eleştirdiği görülür. Böyle bir muhasebe neticesinde ve yakın geçmişten alınan dersler ışığında iç ve dış politikada Tanzimat’tan daha farklı bir yön belirlenmiş oluyordu. Buraya kadar anlatılan süreç, Berlin Antlaşması’nın hemen sonrasında olup bitmiş bir süreç değildir. Abdülhamid’in kendi iktidarını ve otoritesini kullanma bakımından ‘geçiş süreci’ denebilecek bu ara dönem, yaklaşık olarak 1882 yılına kadar sürmüştür. Bu manada Berlin Antlaşması’ndan arta kalan sorunları ve Abdülhamid rejimini 1878-1882 yılları boyunca meşgul eden meseleleri dört başlık etrafında inceleyebiliriz: Berlin Antlaşması sonrası dönem (I): Berlin Antlaşması’ndan arta kalan meseleler Berlin Antlaşması sonrası dönem (II): iç meseleler Berlin Antlaşması sonrası dönem (III): reform planları ve teşebbüsleri Berlin Antlaşması sonrası dönem (IV): hesaplaşma, tasfiye ve vesayetten kurtulma Berlin Antlaşması’nın imzalanması ile her şey hallolmuş, bütün sorunlar çözülmüş değildi. Berlin Antlaşması’nın, nihai çözümü sonraya bırakılan bir çok GÖKHAN ÇETİNSAYA 361 maddesi mevcuttu. Aynı zamanda 1882’ye kadar olan bu süreçte Sultan Abdülhamid, savaşın sonuçları ve savaş sonrası ortam sebebiyle meydana gelen bir dizi dış ve bunlarla bağlantılı iç sorunla uğraşmıştır. Bunları, Büyük Devletlerin Osmanlı Devleti’nin zafiyetinden faydalanarak yaptıkları -donanma göndermek gibi- çeşitli güç gösterileri ve 1881’de Tunus’un Fransızlarca, 1882’de Mısır’ın İngilizlerce işgali izledi. Bu dönem, genç padişah için aynı zamanda 1876-1878 döneminde oluşturduğu dış politikaya ilişkin görüşlerini pekiştirme ya da yeniden değerlendirme ve imparatorluğun dış politika imkanlarını test etme yılları olmuştur. Bu süreçte kritik dönemeç, 8 Şubat 1879 tarihli Osmanlı-Rus Antlaşması olmuştur.14 Rus işgal orduları ancak bu tarihten sonra geri çekildiler; Onlarla birlikte İngiltere donanması da Marmara’dan çekildi. Bu zamana kadar Abdülhamid rejimi fiziki bir kıskaç yahut doğrudan askeri tehdit altındaydı. Diğer meselelerin çözümü ancak bu rahatlamadan sonra mümkün olabildi. Berlin Antlaşması’ndan artakalan meseleler yahut uygulanmayı bekleyen maddeler, iç meseleler ve reform paketlerinin uygulanması bu tarihten sonra birer birer gündeme gelmeye ve sonuçlandırılmaya başlandı. Berlin Antlaşması sonrası dönem (I): Berlin Antlaşması’ndan arta kalan meseleler Berlin Antlaşması’nın, nihai çözümü sonraya, ilgili tarafların müzakeresine bırakılan bir çok maddesi vardı: a) Bosna-Hersek, b) Karadağ sınırı, c) Yunanistan sınırı, d) İran sınırı, e) Doğu Anadolu’da reform. a) Bosna-Hersek: Berlin Antlaşması’na göre (25. madde) Bosna-Hersek, Avusturya tarafından asker ikamesiyle idare olunacaktı. Yenipazar Sancağı’nda Osmanlı idaresi devam edecek ise de, Avusturya sancağın her yerinde asker bulundurmak, askeri ve ticaret yolları yapmak imtiyazına sahip olacaktı. Maddenin uygulanması ile ilgili ayrıntılar iki devlet arasında daha sonra kararlaştırılacaktı. 25. maddeyi hemen uygulamaya koymak isteyen Viyana, ikili müzakerelerin sona ermesini beklemeden (Bâbıâlî’nin bütün protestolarına rağmen) Bosna-Hersek’i işgal etmeye teşebbüs etti. Boşnakların silahlı direnişine rağmen işgal Ekim 1878 sonuna kadar tamamlanmıştı. Bosna-Hersek’in işgalini durduramayan Bâbıâlî, Avusturya Yenipazar’ı da işgale kalkınca karşı harekete geçti; direnmeye başladı ve 14 Antlaşma için bkz. Ali Fuat Türkgeldi, Mesail-i Mühimme-i Siyasiyye (Ankara: TTK, 1987), II, s.115-123; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Ankara: AÜHF, 1953), s.425-427. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 362 süreç tıkandı. Şubat 1879’da Rus ordularının ve müteakiben İngiliz donanmasının çekilmesiyle rahatlayan Sultan Abdülhamid, o güne kadar geciktirdiği Bosna-Hersek ve Yenipazar Sancağı görüşmelerini Viyana ile tekrar başlattı. Avusturya işgal idaresinin ve Bâbıâlî’nin haklarını içeren ayrıntılı görüşmelerden sonra, 21 Nisan 1879 tarihli Avusturya-Osmanlı Antlaşması imzalandı. 15 b) Karadağ sınırı: Berlin Antlaşması Karadağ’ın istiklalini temin ederken (26- 33. maddeler) Arnavutluk topraklarından sayılan Gosine ve Plave nahiyelerini Karadağ’a bırakıyordu. Burada çoğunluk olan Arnavut Müslümanların direniş gösterecekleri anlaşılınca Bâbıâlî Karadağ’a yeni bir bölgeyi (Zim suyu kıyıları ve İşkodra gölü etrafında bulunan Hot ve Kalmend’i) teklif etti. Karadağ’ın kabul etmesi üzerine 12 Nisan 1880 tarihli bir memorandum imzalandı. Fakat bu sefer de Kuzey Arnavutluk’taki Katolik aşiretleri yaşadıkları toprakların Karadağ’a devrolmasına şiddetle karşı çıktılar. Osmanlı ordusu çekilince, silahlı direnişe başladılar. Büyük Devletler müdahale ederek Bâbıâlî’den buraların Karadağ’a terkinin sağlanmasını istedi ise de direniş kırılamadı (Nisan-Mayıs 1880). Hatta padişahın temsilcisi Müşir Mehmed Ali Paşa bu sebepten katledildi. Bu sefer yeni bir görüşme trafiği sonunda Karadağ’a Adriyatik kıyısında (Müslüman ve Hıristiyan Arnavutlarca sakin) Ülgün limanının terki kararlaştırıldı. Fakat Ülgün’ün ne kadarının terkedileceği hususundaki ihtilaf hükümetler arasında tartışılmaya devam edilirken, Arnavutlar Karadağlılarla silahlı çarpışmaya başladılar. Berlin Antlaşması sonrasına kalan meselelerde 8 Şubat 1879 tarihli Osmanlı-Rusya Antlaşması bir dönüm noktası ise, bir diğeri de İngiltere’deki hükümet değişikliğidir: Osmanlı Devleti aleyhindeki tutumu ile maruf Lord Gladstone iktidara gelince Londra, Mayıs 1880’den itibaren Karadağ ve Yunanistan sınırları ile Ermenilerin meskun bulunduğu vilayetlerle ilgili verilen sözlerin biran önce yerine getirilmesi için Büyük Devletleri müşterek hareket etmeye davet etti. Bütün bu işleri takip etmesi için Lord Goschen fevkalade elçi olarak İstanbul’a yollandı (Mayıs 1880). 1880 yazından itibaren baskıyı arttıran Büyük Devletler, Raguza’ya (Dubrovnik) müşterek donanma göndererek nümayiş yaptılar (Eylül 1880) ve Bâbıâlî’yi İzmir’i işgal etmekle tehdit ederek Ülgün’ün terkini sağladılar. Osmanlı ordusu Arnavutların silahlı direnişini bizzat kırarak, Kasım 1880’de Ülgün’ü Karadağ’a teslim etti. Müttefik donanması ancak bundan sonra Adriyatik’ten ayrıldı. 16 15 Bkz. Türkgeldi, II, s.124-136. 16 Bkz. Türkgeldi, II, s.136-168. GÖKHAN ÇETİNSAYA 363 c) Yunanistan sınırı: Berlin Antlaşması’na göre (24. madde), Osmanlı-Yunanistan sınırı da Büyük Devletlerin vesayetinde tashih edilecekti. Yunanistan bütün Epir ve Tesalya’yı talep etmekteydi. Yunanistan sınırı meselesi çözülmesi en zor mesele olmuştur.17 Osmanlı ve Yunan komisyonları tarafından yürütülen yeni sınırı tespit çalışmaları Ağustos 1879’a gelindiğinde kilitlendi. Bâbıâlî’nin yürüttüğü oyalayıcı ve uzun müzakerelerden sonra, Gladstone Hükümeti ile başlayan diplomatik taarruza paralel olarak bir çok müşterek toplantılar gerçekleştiren Büyük Devletler, Yanya ve Yenişehir’in Yunanistan’a terk edilmesini kararlaştırdılar (Temmuz 1880). Bâbıâlî’nin bu karara itiraz etmesiyle (Ağustos 1880), Osmanlı-Yunanistan sınırında silahlı çatışma başladı; devletlerin müdahalesi (donanma göndermek ve işgal tehditleri), uzun ve çetin müzakerelerden sonra Tesalya ile Epir’in Narda kazasının Yunanistan’a terki (Yanya ve Preveze’nin Osmanlı’da kalması) için anlaşmaya varıldı (Mayıs 1881). Narda için Arnavut Komiteleri silahlı ve siyasi direnişte bulundular ise de Bâbıâlî bastırdı, elebaşıları sürgüne gönderdi.18 Fakat Balkanlarda Arnavutların yaşadıkları topraklarda gerçekleşen bu sınır değişikliklerinin sonucunda meydana gelen huzursuzluğu yatıştırmak kolay olmadı. Biraz aşağıda bahsedileceği gibi, Yıldız aynı zamanda Arnavut elitleri tarafından dile getirilen özerklik talepleri ve milliyetçilik kıvılcımlarıyla da mücadele halindeydi. Arnavutların yaşadığı vilayetlerde asayişi sağlayabilmek iki yıllık bir çaba gerektirmiştir. d) İran sınırı: 1877-78 Savaşında Rusya lehine tarafsız kalan ve mükafat olarak önce Ayastefanos’a sonra Berlin Kongresi’ne davet edilen İran, 1840’lardan beri devam eden Osmanlı-İran sınırı meselesini gündeme getirerek, Van yakınlarındaki Kotur şehri ve arazisinin İran’a terkini sağlamıştı (60. madde). Bâbıâlî’nin uzun ayak diremelerinden sonra, Kotur 1880’de İran’a bırakıldı. 19 e) Doğu Anadolu’da Reform: Sultan Abdülhamid hem Bosna-Hersek, hem Karadağ, hem de Yunanistan sınırı meselelerinde bütün zamanını ve kartlarını sonuna kadar oynamıştır. Büyük Devletler arasındaki görüş ayrılıklarını ve yerel nüfustaki reaksiyonları iyi değerlendirerek müzakere süreçlerini uzatabildiği kadar 17 Ali Fuat Türkgeldi’nin ifadesiyle, “Avrupa devletlerinin bu meseleye verdikleri ehemmiyet işin derece-i tahammülünü çok aşmış ve kabineler ve sefaretler ve politikacılar tarafından o kadar yazı yazılmıştır ki adeta Golos ve Narda körfezlerinin sularını karaya boyayacak kadar mürekkep sarf olunmuştur.” Mesail-i Mühimme-i Siyasiyye, II, s. 191. 18 Bkz. Türkgeldi, II, s.168-191. 19 Bu uzun müzakere süreci için bkz. Richard Schofield, The Iran-Iraq Border, 1840-1958 (Oxford: Archive Editions, 1989), cilt 3. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 364 uzatan Abdülhamid yönetimi, Büyük Devletler müşterek hareket etmeye ve askeri tehditler savurmaya başladıklarında ise pes etmiştir. Bu durumun tek istisnası, yani sonuna kadar direnip pes etmediği ve oyalama taktikleriyle kadük ettiği mesele Ermenilerle meskun vilayetlerde Büyük Devletlerce talep edilen reform meselesidir. Bu aynı zamanda bir iç politika konusu olduğundan aşağıdaki kısımda incelenecektir. Berlin Antlaşması sonrası dönem (II): iç meseleler 1875-1878 bunalımı ve Berlin Antlaşması sonrası ortaya çıkan iç politika meselelerine ise dört başlık altında değinebiliriz: a) Ermenilerin meskun bulunduğu vilayetlerde yapılacak reform meselesi; b) Arnavutların özerklik talepleri; c) Arap hilafeti ve Arap milliyetçiliği teşebbüsleri; d) vilayetlerde asayişi ve merkezin otoritesini sağlamak. a) Ermenilerin meskun bulunduğu vilayetlerde yapılacak reform meselesi: Berlin Antlaşması’nın 61. maddesine göre: “Bâbıâlî, ahalisi Ermeni bulunan vilayatda ihtiyacat-ı mahalliyenin icab ettiği ıslahatı bila-tehir icra ve Ermenilerin Çerkes ve Kürtlere karşı huzur ve emniyetlerini temin etmeyi taahhüd eylemiştir.” Büyük Devletler, “tedabir-i mezkurenin icrasına nezaret eyleyeceklerdir.” Daha Kıbrıs’ın İngiltere’ye terki (4 haziran 1878) sonrasında başlayan Londra’nın bu yöndeki talepleri ve baskısı Berlin Antlaşması’ndan sonra hızlandı. İstanbul’daki Büyükelçi Sir Henry Layard, Dışişleri Bakanı Lord Salisbury’nin de ısrarlı tutumu sonucu hemen resmi taleplere başladı. 20 Reformların tatbikini gözlemlemek için İngiliz askeri konsolosları çeşitli Anadolu vilayetlerinde görevlendirildiler. 1878 Kasımından itibaren zaten Erzurum’da (Van’ın da görev bölgesine dahil edildiği) bir askeri konsolos vardı. 1879 Temmuzundan itibaren diğer bazı vilayetlerde de (merkezi Sivas olmak üzere, Bursa, Konya, Kayseri ve Kastamonu’da) göreve başladılar. Yaşanan sürece bir bütün olarak bakıldığında, Nisan 1879’da Avusturya ile antlaşma imzaladıktan ve Ağustos 1879’da Rus ordusu Balkanlardan tamamen çekildikten sonra, Sultan Abdülhamid’in rahatladığını ve İngiltere’nin taleplerine daha kolay direnmeye başladığını görüyoruz. İstanbul’un Londra’nın baskılarına ve ‘vesayet’ taleplerine başarıyla direnmesi sonucu Salisbury, Ocak 1880’de 20 Yuluğ Tekin Kurat, Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği, 1877-1880 (Ankara: AÜDTCF, 1968); Sinan Kuneralp, The Queen’s Ambassador to Sultan: Memoirs of Sir Henry A. Layard’s Constantinople Embassy, 1877-1880 (İstanbul: ISIS, 2009). GÖKHAN ÇETİNSAYA 365 pes ederek resmi taleplere son vermiştir. Fakat akabinde Gladstone Hükümetinin işbaşına gelmesiyle (Nisan 1880) birlikte süreç tekrar başladı. Süreci takip etmek üzere fevkalade elçi olarak gönderilen Goschen’in İstanbul’a ayak bastığı Mayıs 1880’den geri çağrıldığı Haziran 1881’e kadar Londra’nın baskısı devam etti. Bu sürecin üçüncü aşaması, Eylül 1881’de atanan Büyükelçi Lord Dufferin’in çabalarıyla en azından 1882 başlarına kadar devam etti. Bu sırada Mısır’da yaşanan Urabi hareketiyle ilgili gelişmeler Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin gündemini değiştirdi. İngiliz askeri konsolosları Şubat 1882’de Londra tarafından geri çekildi. 1890’lara kadar konu bir daha gündeme gelmedi. b) Arnavutların özerklik talepleri: 1877 İlkbaharından itibaren yani ‘93 Harbi’ öncesinden başlayarak Arnavutların yaşadığı dört vilayette (İşkodra, Yanya, Kosova ve Manastır) güvenlik endişesi ve özerklik talepleri başlamıştı. İmparatorluk dağılırsa bu vilayetlerin kaderi ne olacaktı? Komşu ülkeler tarafından paylaşılma endişesi mevcuttu. Arnavut elitleri çeşitli çözüm yollarını iki başlık altında tartıştı: Dört vilayeti birleştirerek tek ve büyük bir Arnavutluk vilayeti meydana getirmek ve idari özerklik (otonomi) teklifleri dillendirilmeye başlandı. Ayastefanos Antlaşması’nda Arnavutlar korktuklarına uğrayıp da toprakları komşu devletlere paylaştırılınca tepki gecikmedi. Berlin Kongresi’nin toplanmasından üç gün önce, 10 Haziran 1878’de toplanan Prizren Kongresi ve sonucunda oluşan Prizren Birliği yukarıda formüle edilen teklifleri resmileştirdi; İstanbul’a gönderilen sayısız dilekçelerle tekrar ve tekrar talep edildi. Abdülhamid rejimi Büyük Devletlerle pazarlıklar devam ettiği sürece tek ve büyük bir Arnavutluk vilayeti talebini destekledi; Ama idari özerklik talebine her ne pahasına olursa olsun karşı koydu. İşler kontrolden çıkmaya başladığı noktada veya Büyük Devletlerle sorunlarını halleder halletmez ise silahlı direnişleri ve siyasi hareketleri bastırarak pasifize etti. Ayastefanos’un yerine imzalanan Berlin Antlaşması kararları da Arnavutlar için benzer maddeler içeriyordu. Tepki gecikmedi: Bir yandan Karadağ ve Yunanistan’a bırakılan toprakları savunmak için silahlı direniş çabaları devam ederken, diğer yandan Prizren Birliği tarafından formüle edilen özerklik ve kültürel haklarla ilgili talepler 1878-1881 yılları boyunca dile getirilmeye devam etti. Yukarıda anlatıldığı üzere, Büyük Devletlerin donanma göndererek işgal etmek tehditleri karşısında Sultan Abdülhamid, Karadağ ve Yunanistan’a karşı oluşan Arnavut silahlı direnişini bastırmayı göze almıştır. Sultan Abdülhamid ancak Yunanistan ile olan sınır anlaşmazlığını da çözdükten (Mart 1881) sonra, Prizren Birliği’ne karşı tavır almaya başladı. Karadağ ve II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 366 Yunanistan sınırı hadiselerinde olduğu gibi, Prizren Birliği’nin üstüne gittiği MartNisan 1881 sürecinde de askeri kuvvet kullanmaktan kaçınmadı; Arnavut eşrafına ‘sopa’ ve ‘havuç’ (sürgün ve taltif) siyasetlerini birlikte kullanmaktan çekinmedi.21 1902 yılından sonra Makedonya olaylarının başlamasıyla birlikte ‘Arnavut milliyetçiliği’ tekrar bir mesele olmaya başlayacaktır. c) Arap hilafeti ve Arap milliyetçiliği teşebbüsleri: Bu mevzuda üç farklı kaynaktan başlayan süreçler söz konusudur. Birincisi, Arap eşrafı ve aydınları arasında başlayan bir süreçtir. Arnavutluk vilayetlerinde yaşanan süreç Osmanlı Suriye’sinde de yaşanmıştır. 1875’te başlayan Balkan krizinin ve 93 Harbi’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun bekası hakkında zihinlerde yarattığı şüpheler, eşrafın ve aydınların bir kısmını kendi kaderleri hakkında düşünmeye ve tartışmaya sevk etmiştir. Arap milliyetçiliğinin ilk kıvılcımları diyebileceğimiz bazı teşebbüsler (Lübnan’ın da dahil olduğu) Osmanlı Suriyesi’nde cereyan etmiştir. Abdülhamid’in tıpkı Arnavutluk’ta olduğu gibi potansiyel olarak son derece tehlikeli gördüğü bu soruna çözüm arayışları ziyadesiyle belirgindir.22 İkincisi, 1877 yılından itibaren İngiltere’de başlayan hilafet tartışmasıdır. Osmanlı hilafetinin sahihliğini ya da meşruluğunu sorgulayan ve hilafetin Araplara ait olması gerektiği yönünde argümanlar geliştiren bazı İngiliz devlet memurları ve aydınları arasında başlayan tartışma, Wilfred S. Blunt tarafından 1880’lerin başına kadar devam ettirilmiştir.23 Üçüncüsü, Haziran 1879’da görevden alınan Hidiv İsmail Paşa’nın Sultan Abdülhamid’i köşeye sıkıştırmak için mali olarak desteklediği (Ali Şefkati gibi) bazı Osmanlı muhalif aydınları ve onların ‘Osmanlı hilafetini’ sorgulayan neşriyatı da bu ‘yangına körükle gitmiştir.’24 Nitekim, Arap coğrafyasında meydana gelen her olay, Hicaz Emiri ve İngiltere arasındaki ilişkiler, Mısır’ın İngilizlerce işgali, 21 Bkz. Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi (İstanbul: Boyut, 1997), s.169-229. 22 Bkz. Ş. Tufan Buzpınar, “Osmanlı Suriye’sinde Türk Aleyhtarı İlanlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881,” İslâm Araştırmaları Dergisi, 2 (1998), s.73-90; Idem., “The Repercussions of the British Occupation of Egypt on Syria, 1882-1883,” Middle Eastern Studies, 36/1 (2000), s.82-91; Idem., “The Use of Constitutionalism as a means of opposition to Abdülhamid II’s Regime: Constitutionalism among the Syrians,” Civilacademy: Journal of Social Sciences, 8/1 (2010), s.1-10. 23 Ş. Tufan Buzpınar, “Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdulhamid II: 1877-1882,” Die Welt des Islams, 36/1 (1996), s.59-89; Azmi Özcan, “İngiltere’de Hilafet Tartışmaları,” İslâm Araştırmaları Dergisi, 2 (1998), s.49-71. Örnekler için bkz. İsmail Kara (haz.), Hilafet Risaleleri, 1. Cilt: II. Abdülhamit Devri (İstanbul: Klasik, 2002). 24 Buzpınar, “Opposition to the Ottoman Caliphate”; Şerif Mardin, “Libertarian Movements in the Ottoman Empire, 1878-1895,” Middle East Journal, 16/2 (1962), s.169-182. GÖKHAN ÇETİNSAYA 367 Sudan’daki Mehdi isyanı (1883-1885), İngiliz gazetelerinde yer alan Osmanlı hilafeti aleyhindeki neşriyatla birlikte düşünüldüğünde, Sultan Abdülhamid’in İngilizlerin bir Arap hükümeti yahut Arap hilafeti kurarak Osmanlı İmparatorluğunu parçalama planları yaptıkları hakkındaki ciddi kuşkularını körüklemiştir.25 “İngiltere’nin (Allah göstermesin) Devlet-i Aliyye’yi tevaifi müluk (küçük küçük devletler) şekline koymaya çalıştığı açıktır. Mesela Arnavutları Arnavutluk, Ermenilerin bulundukları yerlerde Ermenistan ve bütün Arapların oturdukları yerlerde Arap devletleri, aynı zamanda Türklerin oturdukları yerlerde de Türkistan tabiriyle otonomi değil, anatomi yapmaktan ibarettir. Ve bu sırada halifeliği İstanbul’dan Arabistan’daki Cidde veya Mısır gibi bir yere kaldırarak halifeliği kendi himayesinde bir alet yapıp bütün Müslümanlara istediği gibi tasarruf etmektir.” d) Vilayetlerde asayişi ve merkezin otoritesini sağlamak: 1871’den başlayan sürecin devamı ve 93 Harbi’nin sonucu olarak, sadece savaşın cereyan ettiği bölgelerde değil, bütün vilayetlerde asayişin bozulduğunu ve özellikle sınır bölgelerinde ve aşiretlerle meskun vilayetlerde merkezin otoritesini kaybettiği görülmektedir. 1878-1882 sürecinde Abdülhamid yönetiminin öncelikli bir hedefi de aynı zamanda bütün vilayetlerde asayişi ve merkezin otoritesini tekrar tesis etmek olmuştur. Asayiş ve otorite sağlanacaktı ki, ‘hasta adam’ın iyileşmesini temin edecek reform süreci bir an evvel başlayabilsin. Berlin Antlaşması sonrası dönem (III): Reform planları ve teşebbüsleri Sultan Abdülhamid Berlin Antlaşması imzalanır imzalanmaz reform (ıslahat) meselesini ele almaya başlamıştır. Yukarıda bahsedilen iç ve dış meseleler çözüme yahut bir dengeye kavuştukça, reform projeleri de hız kazanacaktır. Berlin sonrası başlayan bu süreçte bir kaç aşama ve kaynak mevcuttur. 1878 yazından (mütareke döneminin bitip barışın sağlanmasından hemen sonra) başlayarak Osmanlı vilayetlerinde ıslahat konusunun gündeme geldiğini ve gündemde kalmaya devam 25 Mehmed Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları (İstanbul: Selekte Yayıncılık, 1989), s.126. Ayrıca bkz. Ş. Tufan Buzpınar, “The Hijaz, Abdulhamid II and Amir Hussein’s Secret Dealings with the British,” Middle Eastern Studies, 31/1 (1995), s. 99-123; Idem., “Vying for Power and Influence in the Hijaz: Ottoman Rule, the Last Emirate of Abdulmuttalib and the British, 1880- 1882,” The Muslim World, 95 (2005), 1-22. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 368 ettiğini biliyoruz. Sultan Abdülhamid ve Ahmed Cevdet Paşa ile Küçük Said Paşa gibi danışmanları savaş biter bitmez, iç barış, istikrar ve reform sürecinin başlaması gerektiğinin bilincindeydiler. Berlin Antlaşması imzalanır imzalanmaz başta Anadolu ve Arap vilayetleri olmak üzere genel bir ıslahat siyaseti meselesi gündeme geldi. Sultan Abdülhamid bu dönemde kendi inisiyatifi ile bir çok reform layihası dikte ettirmiş yahut kaleme aldırtmıştır. Bunlardan biri Stanford Shaw’un yayınladığı, Mayıs 1879 tarihli, askeri konulardan mali konulara kadar bütün meseleleri içeren ayrıntılı bir ıslahat layihasıdır.26 Bu dönemde ayrıca Ahmed Cevdet Paşa, Küçük Said Paşa, Kamil Paşa, Tunuslu Hayrettin Paşa, Safvet Paşa gibi devlet adamlarınca (padişahın talebiyle veya kendi inisiyatifleriyle) kaleme alınmış çok sayıda ıslahat layihasına gerek Yıldız Arşivinde ve gerekse bu kişilerin kaleme aldığı yahut bu kişiler üzerine yapılan çalışmalarda ulaşılabilmektedir.27 Tunuslu Hayrettin Paşa’nın 4 Aralık 1878 tarihli sadaret hattında, “muharebei sabıkanın iras eylediği müşkilâtın izalesile memleketimizin fevaidi âsayişden ve hal ve zamanın icab ettirdiği tanzimatdan temamile ve bilâ te’hir müstefid olması akdemi âmalimiz olub bir müddetten beru babı âlimizce mevkii bahs ve tezekkürde olan ıslâhatı lâyihalarının tesrii fiiliyatı hakkındaki evamirimizin kariben diğer hattı hümayunumuzla isali mukarrer olmağla ol babda dahi vükelâmızla bilittihad tedabiri lâzime ve âcilenin ittihazı matlubumızdır” ibaresini okumak bu bakımdan anlamlıdır.28 Aynı zamanda gerek Kıbrıs Antlaşması’na gerekse Berlin Antlaşması 61. maddeye dayanarak savaş sonrası dönemde İngiltere hükümeti de Ermenilerle meskun vilayetlerde reform taleplerini gündeme koymuştur. İngiliz Büyükelçisi Sir Henry Layard bu süreçte hem Londra’nın hem de Sultanın talepleri doğrultusunda (ya bir oyalama taktiği olarak ya da gerçekten Layard’ın bilgi ve tecrübesine güvenildiği için) Osmanlı vilayetlerinde reform konusunda 1878-1879 tarihli bir dizi layiha kaleme almıştır.29 26 Stanford Shaw, “A Promise of Reform: Two Complementary Documents,” International Journal of Middle East Studies, 4 (1973), s.359-68. 27 Bu konuda bkz. Mustafa Oğuz, ‘II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar,’ (Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2007). 28 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.900. 29 PRO, FO 198/90, Memorials by Sir A. H. Layard to the Sultan regarding the state of the Ottoman Empire, reforms, etc. 1878-1879. GÖKHAN ÇETİNSAYA 369 Bu dönemdeki bir diğer önemli teşebbüs ise Nafia Nazırı Hasan Fehmi Paşa’nın nezaretinde yapılan komisyon çalışmaları sonucunda kaleme alınan, günümüzün kalkınma planları ile kıyaslanabilecek kadar ayrıntılı ve mufassal bir ıslahat layihasıdır: “Anadolu ve Irak ve Ceziretu’l-Arab ile Suriye’de bulunan vilayat-i şahane’nin adi ve demiryollar ve limanlar ve bataklıklar ve arazi iskasına mahsus cedvelleriyle seyr-i sefaine salih nehirleri” hakkında, “Anadoluca imalat-i umumiyeye dair layiha” başlığıyla Haziran 1880 tarihinde Sadarete sunulmuştur.30 Layiha bilinmeyen sebeplerle bir süre kenarda bekletildikten sonra, Küçük Said Paşa’nın üçüncü sadareti döneminde genel reform paketinin bir parçası olarak tekrar Bâbıâlî’nin ve Yıldız’ın gündemine gelmiştir. Padişahın iradesiyle 1882’de kurulan çeşitli ‘Islahat Komisyonları’ndan biri de “umur-u nafia ile ziraat ve ticaret ve sanayiin esbab-ı ıslah ve terakkisini ta’yine memur” olan Hasan Fehmi Paşa, Raif Efendi, Mösyö Sibald ve Mösyö Galan’dan oluşan bir komisyondu. Komisyon, ziraat, ticaret, sanayi, orman ve maden ayrı etütler gerektirmesine rağmen, Hasan Fehmi Paşa’nın “imalat-ı umumiyeye” dair (Haziran 1880 tarihli) layihasının tekrar sunulmasına karar verdi. Hasan Fehmi Paşa layihası Kasım 1882’de padişah tarafından da onaylandı. Aynı dönemde taşra vilayetlerinde de çeşitli reform çabalarının devam ettiğini görüyoruz. Irak örneğini ele alırsak, 1879 sonu ve 1880 başında Sultan Abdülhamid Irak’ta reform konusunu ayrıca ele alarak, Bağdat, Basra ve Musul’da görev yapan bütün vali, mutasarrıf ve kaymakamlardan kendi bölgelerinin ihtiyaç ve problemleri ile ilgili layihalar talep etmiştir.31 Berlin Antlaşması sonrası dönem (IV): Hesaplaşma, tasfiye ve vesayetten kurtulma Yukarıda bahsedilen bütün bu yoğun, zorlu ve karmaşık problemler ve reform çabaları devam ederken, Sultan Abdülhamid’in iktidara geldiğinde devraldığı Tanzimat kadroları arasında bir tasfiye süreci başlattığı ve tahta çıkışından itibaren yaptığı gözlemlerin ve yaşadığı tecrübelerin ışığı altında, kendine yakın yahut sadık bir kadro oluşturmaya başladığı görülmektedir. Bu süreçte, Abdülhamid iktidarının ilk yıllarında görev alan paşaların yahut sivil ve askeri memurların bir 30 Bkz. Celal Dinçer, “Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Lâyiha,” Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, V-VIII/9-12 (1968-71), s.153-233. 31 Bütün bu layihaların bir değerlendirmesi için bkz. Gökhan Çetinsaya, The Ottoman Administration of Iraq (New York: Routledge, 2006), s.25-26. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 370 kısmı (bu dönemde gösterdikleri performansa bağlı olarak) daha öne çıkarken, bir kısmı da arka plana itilmiştir. Abdülhamid bunlar arasında daha çok Ahmed Cevdet Paşa ve Mahmud Nedim Paşa gibi muhafazakar Tanzimat paşalarına dayanırken, fikren uyuşamadığı ya da tehlikeli bulduğu bazı güçlü Tanzimat paşalarını ise tasfiyeye tabi tutmuştur. Bu tasfiyenin derecesi, bu kişilerin 1875-1878 sürecinde, özellikle de Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde oynadıkları role göre değişmiştir. Bazı paşaların sadece taşraya sürgün ya da tayin edilmek suretiyle gönderilmesiyle yetinilirken, başta Midhat Paşa olmak üzere bir kısmıyla da ciddi bir hesaplaşma içine girilmiştir. Gözden düşenler yahut tasfiye edilenlerin başında “hal’ erkânı” (Haziran 1876’da öldürülen Serasker Hüseyin Avni Paşa haricinde, Sadrazam Mütercim Rüşdi Paşa, Şeyhülislam Hayrullah Efendi ve Midhat Paşa) gelir. Bunlar arasında en ‘trajik’ öykü Midhat Paşa’ya aittir. 19 Aralık 1876’da Sadrazamlığa getirilen Midhat Paşa, bağımsız şahsi üslubu/davranışları ve Sarayla kısa zamanda başlayan çeşitli siyasi/idari anlaşmazlıkları (özellikle Midhat Paşa’nın ‘millet askeri’ adıyla gönüllü asker toplaması, saltanatı lağv ederek cumhuriyet ya da kendi diktatörlüğünü ilan edeceği şayiası, padişaha karşı sorumlu bir sadrazamdan çok millete sorumlu bir başbakan gibi davranması) üzerine başlayan karşılıklı restleşmelerin sonucunda, 49 günlük bir sadrazamlıktan sonra azledilerek yurt dışına sürülmüştür (5 Şubat 1877). Osmanlı-Rusya Savaşı dönemini (Nisan 1877-Şubat 1878) yurtdışında (İtalya, İspanya, Fransa, İngiltere ve Avusturya’da) geçiren Midhat Paşa’nın, savaş sonrasında dışarda kalması sakıncalı bulunarak ailesiyle birlikte Girit’te ikamet etmesine izin verildi. Yaklaşık iki ay sonra ise ciddi problemlerin baş gösterdiği Suriye’ye vali atandı. Suriye vilayetindeki yaklaşık iki yıllık valilik döneminde (Kasım 1878-Ağustos 1880) gerekli gördüğü politikaları uygulayabilmek için İstanbul’dan ısrarla ‘yetki devri’ ve ‘yetki genişliği’ istediyse de elde edemedi. Üstelik Nusret Paşa gibi hasımları Yıldız Sarayı’nda çeşitli görevlere gelmiş, aleyhinde sayısız jurnal üretiliyor ve vilayet idaresinde yapmaya çalıştıkları “Mehmed Ali Paşa özentiliği” olarak görülüyordu. Daha önce valilikten istifası birkaç kez reddedilen Midhat Paşa nihayetinde Aydın valiliğine kaydırıldı. Bir yıldan az süren bu son valiliğinde (Ağustos 1880-Mayıs 1881) etrafındaki çember iyice daralmaya başlamıştı. Sultan Abdülhamid’in kendi rejimini oturtma süreci çerçevesinde geçmişle hesaplaşma başlamış, Sultan Abdülaziz’in ölümü dosyası tekrar açılarak aslında intihar etmeyip katledildiği hakkında (başta Midhat Paşa’nın hasımları tarafından olmak üzere) çeşitli deliller üretilmeye başlanmıştı. Mayıs 1881’de tutuklanarak İstanbul’a getirilen Midhat Paşa, Mayıs 1876’daki GÖKHAN ÇETİNSAYA 371 saray darbesine karışan diğer asker ve sivillerle birlikte Yıldız Sarayı içinde kurulan özel bir mahkemede (Yıldız Mahkemesi) ‘Sultan Abdülaziz’in katline iştirak suçuyla’ yargılanarak idama mahkum edildi. İç ve dış itirazlar nedeniyle cezası Abdülhamid tarafından ömür boyu hapse çevrilerek, diğer hükümlülerle birlikte Taif’e gönderildi. Yaklaşık üç yıl boyunca, yurtdışına kaçabileceği şüphesiyle gittikçe ağırlaşan ve kötüleşen bir muameleye maruz kalan Midhat Paşa, 7/8 Mayıs 1884 gecesi hücresinde boğularak öldürüldü.32 Bu tasfiye sürecinden Yeni Osmanlılar olarak bilinen ve Meşrutiyet hareketine tam destek vermiş entelektüeller de, başta Namık Kemal ve Ziya Paşa olmak üzere nasibini almıştır. Namık Kemal ömrünün geri kalanını ‘mutasarrıf’ olarak önce Midilli’de sonra Rodos’ta, Ziya Paşa ise ‘vali’ olarak sırasıyla Suriye, Konya ve Adana’da geçirmiştir. Öte yandan Sultan Abdülhamid, tahta geçişinden itibaren güvenini kazanan ve sadakatini gösteren, muhafazakar Tanzimatçılar diyebileceğimiz kişileri yani baştan beri meşrutiyete mesafeli duranlar ile Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde rolü olmayanları kendi çevresinde toplamış, kendi ekibini oluşturmuştur. Bu süreçte (Damad Mahmud Celaleddin Paşa örneğinde olduğu gibi) bazen kendisini iktidara taşıyanları da tasfiye ederken, askeri ve sivil bürokraside ‘Midhat Paşa takımı’ndan olduğu bilinen bazı kişilerle ise çalışmayı sürdürmüştür. Bu dönemde Sultan Abdülhamid’in gözünde muteber kişiler arasında Ahmed Cevdet Paşa, Tunuslu Hayreddin Paşa, Mahmud Nedim Paşa, Uryanizade Ahmed Esad Efendi, Rauf Paşa, Safvet Paşa, Arifi Paşa, Küçük Said Paşa, Derviş Paşa, Nusret Paşa ve Yusuf Rıza Paşa sayılabilir. Nitekim, bu zaman zarfında bir dizi kabine değişikliği olması da yadırgatıcı değildir. Kendisine seçtiği bu kadro içerisinde de, deneme, değiştirme, adamlarının bağlılıklarını ve kendi otoritesini test etme süreci devam etmiştir. 32 Bu konuda bkz. Tufan Buzpınar-Gökhan Çetinsaya, “Midhat Paşa,” TDVİA, XXX, s.7-11; Midhat Paşa ve diğer hal’ erkanının akıbeti için bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dair Vesikalar (Ankara: TTK, 1987); Idem., Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi (Ankara: TTK, 1967); Idem., Midhat Paşa ve Taif Mahkumları (Ankara: TTK, 1992). İbnülemin, Midhat Paşa’nın Sultan Abdülhamid’in emriyle öldürülmediği kanaatindedir: “Padişahın gadabından ziyade gaddar muhafızların gayreti cahiliyyelerine kurban olan iki malum zatdan başka eceli kazaya oğradılmış kimse yokdur..” İnal, Son Sadrazamlar, III, s.1289. 1 II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 372 Mehmed Esad Safvet Paşa 4 Haziran 1878 4 Aralık 1878 6 ay Tunuslu Hayrettin Paşa 4 Aralık 1878 29 Temmuz 1879 7 ay, 26 gün Ahmed Arifi Paşa 29 Temmuz 1879 18 Ekim 1879 2 ay, 20 gün Küçük Said Paşa (1)33 18 Ekim 1879 9 Haziran 1880 7 ay, 20 gün Mehmed Kadri Paşa 9 Haziran 1880 12 Eylül 1880 3 ay, 3 gün Küçük Said Paşa (2) 12 Eylül 1880 2 Mayıs 1882 1 yıl, 7 ay, 20 gün Abdurrahman Nureddin Paşa 2 Mayıs 1882 10 Temmuz 1882 2 ay, 10 gün Küçük Said Paşa (3) 12 Temmuz 1882 30 Kasım 1882 4 ay, 20 gün Ahmed Vefik Paşa (2) 30 Kasım 1882 2 Aralık 1882 2 gün Küçük Said Paşa (4) 3 Aralık 1882 24 Eylül 1885 2 yıl, 9 ay, 21 gün Yıldız Mahkemesi (Temmuz 1881) ile Sultan Abdülhamid’in iç politikadaki geçiş süreci tamamlanmış gözükmektedir. Rejimi tehlikeye sokacak dış meseleler halledilmiş, başta ‘hal erkanı’ olmak üzere bütün muhalifler tasfiye edilmiş; Arap ve Arnavut milliyetçiliği kıvılcımları bertaraf edilmiş; ve reform süreci başlatılmıştır. 1881 yılı bu manada geçiş döneminin sonu olarak adlandırılabilir. ‘Abdülhamid rejimi’ yahut ‘Abdülhamid’in gerçek saltanatı’ başladı denilebilir. 1880’e kadar gündemde olan pek çok şey, 1881 sonu itibariyle artık gündemde değildir. Bu manada bahsedilmesi gereken iki kritik dönemeçten biri iç politika sonuçları itibariyle Yıldız Mahkemesi ise, diğeri de Berlin Antlaşması’ndan arta kalan meseleler ve Büyük Devletlerle ilişkiler bağlamında değerlendirilmesi gereken Aralık 1881 tarihli Muharrem (Düyun-u Umumiye) Kararnamesidir. Bütün diğer meseleler şöyle veya böyle bir çözüme kavuşturulmuş, geriye borçlar meselesi kalmıştı. Düyun-u Umumiye’nin kurulması ve Ruslara savaş tazminatını düzenleyen antlaşmanın Mayıs 1882’de imzalanmasıyla birlikte Berlin Antlaşması’nın tasfiyesi süreci tamamlanmış olacaktır. Bu tabloyu tamamlamak için, Tunus’un Fransa tarafından işgalinden (NisanMayıs 1881) de bahsetmek lazımdır. Bu olaya Berlin sonrası paylaşım ve revizyon kavgasının bir parçası yahut sonucu olarak bakılabilir. Berlin’de resmen hiç bir şey vaat edilmese de, hem Almanya’nın hem de İngiltere’nin Fransızlara Tunus’u işgal için teşvikte bulundukları açık bir sırdır. Bu nedenle İtalya dışında bu işgale karşı çıkan Büyük Devlet olmayacaktır. Dönemin şartları itibariyle ne askeri ne de siyasi bakımlardan Bâbıâlî’nin de elinden bir şey gelmeyecektir; Üstelik Midhat Paşa’nın tutuklanmadan önce İzmir’deki Fransız Başkonsolosluğu’na sığınması 33 Küçük Said Paşa’nın bu ilk kabinesinde Mahmud Nedim Paşa’nın Dahiliye Nazırlığına atanması İngilizleri alarma geçirmiştir. GÖKHAN ÇETİNSAYA 373 (17-18 Mayıs 1881) hadisesi de Tunus’un işgali sonrası Osmanlı-Fransız ilişkilerinde meydana gelen krize bir boyut daha ekleyecektir. Sonuç olarak, iç ve dış gaileler bitmiş yahut bir dengeye kavuşmuş, iç ve dış politikanın esasları ve kadroları belli olmuş, on yıllık nisbî bir istikrar dönemi başlamıştır. Bu geçiş sürecinin sonunda, Abdülhamid rejiminin temel prensipleri ve politikalarının oluştuğu ve uygulanmaya başladığı söylenebilir. Bir sonraki dönemin ayrıntılarına geçmeden önce, iç siyaset zaviyesinden bu temel prensip ve politikalara bakılabilir. * * * Yukarıda anlatılan bütün bu gelişmelerin sonucunda, 1880’lerin başlarında, II. Abdülhamid iktidardaki geçiş sürecini tamamlamış, iç ve dış politikada temel ilkelerini belirlemiş ve tam anlamıyla uygulamaya başlamıştır. Abdülhamid rejimini anlamak için değinilmesi gereken (bu makalenin konusu dışında kalan dış politika, mahalli idare ve maliye haricinde), iç politika ile ilgili yönetim ilkeleri ve temel politikalar şu başlıklar halinde ele alınabilir:34 a) Muhafazakarlık b) Mutlakıyet (Otokrasi) c) Merkeziyetçilik d) İttihad-ı İslâm e) Reform f) Statüko Sultan Abdülhamid’in, kendi ifadesiyle söylersek, yegane emeli, “devlet ve milletin saadet ve selameti ve din-i mübin-i İslamın bekasıdır.”35 Bu uğurda, “Devlet ve memleketseverler için iki büyük vazife vardır: devletin toprak bütünlüğüne zarar getirecek her şeye karşı durmak, ve devletin bekası, kuvvet ve serveti ve halkın saadet, emniyet ve asayiş içinde yaşamalarını temin eylemektir.”36 Devletin bekası “dört şeye münhasırdır. Birincisi, dinimiz olan din-i İslâmın muhafazası; 34 Bu kısmı F.A.K. Yasamee, Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers, 1878-1888 (İstanbul: ISIS, 1996), s.19-39 ve Gökhan Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.10-12’den kalkarak geliştirdim. 35 Atilla Çetin ve Ramazan Yıldız, Sultan İkinci Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim (İstanbul: Çığır Yayınları, 1976), s.171. Krş. “Benim oğraşaşım, nefsim içün değildir, din ve devlet ve milleti muhafaza etmek içündür.” İnal, Son Sadrazamlar, III, s.1299. 36 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.678-680. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 374 ikincisi, hanedan-ı saltanat-ı seniyye-i Osmaniyenin bekası; üçüncüsü, Haremeyn-i şerifeyn’in vikaye ve muhafazası; dördüncüsü, payitahtımızın İstanbul kalması hususlarıdır.”37 ‘Müslüman milletin’ bekası için ise: “Bir hükümetin ve bir kavmin bekasına ancak bir kaç şey lazımdır. Birincisi: din ve o dini muhafaza etmek için bir miktar taassup. İkincisi: maarif. Üçüncüsü: milliyet. Dördüncüsü: sanayi ve servet.38 Kısaca, iki büyük vazife vardır: devletin bekası ve milletin terakkisi. Bu emelleri gerçekleştirebilmek için izlenmesi gereken prensipler ve politikalar ise şunlardır: a) Muhafazakarlık: Sultan Abdülhamid siyasi bakımdan muhafazakarlığa inanır, liberalizme (serbesti ve hürriyete) karşıdır. 1881 tarihli bir muhtırada yer alan aşağıdaki ifadeler, Sultanın liberal ve muhafazakar politikalar arasında gördüğü karşıtlığı ve kendi tercihini açık bir şekilde yansıtır:39 “Bu ise aksam ve derecatı muhtelifesinden sarfı nazarla “libralizm” ve “konservasyon” namlarile iki kısma münkasim mesaliki muhtelifeden ibaret bulunduğundan ve fekat “libralizm” lâfzı her ne kadar serbesti demek olup serbesti ve hürriyet ise mevaddı meşrua ve matlubeden ise de bu lâfzın Avrupalılar nezdinde haiz bulunduğu meanii muhtelifeden ve mucib olduğu sui istimalât noktai nazarından bakılarak ahkâmı celilei şer’i şerif ile mukayese ve ehalimizin tabiat ve istidadı ile tatbik edildikte müntici fevaid olmak şöyle dursun bilâks idarei devlet ve saltanatı esasından tehziz ve tahrib etmekle beraber pek az müddet içinde huda nekerde memalikin izmihlâline badi olacağından ve “konservasyon” lâfzı dahi usuli müstahsenei hâzıranın ibkası mânasını mütazammin ise de bunda dahi haddi itidal ve tarikı savabdan inhiraf edilmiyerek şimdiye kadar edilen hataları tamir ve sui istimalât ve seyyiatı ıslah ve alelhusus saltanat ve devlete nafi ve ihtiyacatı mülk ve hükumete müvafık suretde hareketle âtiyi te’min ve memleketin tarikı refah ve saadetde terakkisini tahkim esaslarına istinad edilmek hususları hedef ve maksud ittihaz olunmak muktezayı şimei diyanet ve hamiyyet bulunduğundan velhasıl tafsilâtı meşruhadan müsteban olduğu vech ile serbesti ve hürriyetde dini mübini islâmın irae ve beyan eylediği suretde ve “konservasyon” usulünde dahi kezalik şer’i şerifin evamiri celilesine tebeiyeten tedabiri saibe ve müfide ittihazı mânaları murad olunarak yoksa idaratı ecnebiyyeye tevfiki hareketle usul ve kavaidi ecnebiyyeyi bilâ teemmül kabul ve icra ile mülk ve saltanatı mahve ilka etmek hiç bir ferdi âkile seza görülemeyeceğinden..” 37 Çetin ve Yıldız, Devlet ve Memleket Görüşlerim, s.167. 38 Çetin ve Yıldız, Devlet ve Memleket Görüşlerim, s.303; Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, s.127. 39 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.929-930. Tunuslu Hayreddin Paşa’ya yazılan bu muhtıraya paşanın yazdığı cevabi layiha da ilginçtir. Ibid., s.31. GÖKHAN ÇETİNSAYA 375 İngiliz parlamenter Bartlett’in “millete niçin hürriyet vermiyorsunuz” sorusuna karşılık vermiş olduğu rivayet edilen cevap da yukarıdaki ifadeleri teyit etmektedir: “hürriyet, keskin bir kılıçtır. Millet de cahildir. Kılıcı ele alırlarsa birbirlerini keserler.”40 Bu aynı zamanda aşağıda görüleceği gibi padişahın mutlakıyet taraftarlığına da bir işarettir. b) Mutlakıyet (Otokrasi): Hürriyete ve serbestiye karşı olduğunu ifade eden Sultan doğal olarak meşruti (anayasal ve parlamenter) rejime de karşıdır. Sultan Abdülhamid, ‘meşruti monarşiye’ karşı, samimi olarak ‘mutlak monarşi’ye taraftardır. Bütün iktidarı boyunca parlamenter sisteme (meşruti monarşiye) karşı otokrasiyi (mutlak monarşiyi) imparatorluğun problemlerine en iyi çözüm olarak müdafaa etmiştir.41 Sultan Abdülhamid’e bu konuda gerek Âli Paşa ekolünün kararlı duruşu, gerekse Bismarck’ın Berlin’de Müşir Ali Nizami Paşa’ya söylediği, “bir devlet, milleti vahideden mürekkeb olmadıkça onun parlamentosunun faidesinden ziyade mazarratı olur” (Aralık 1881) sözleri de kuvvet vermiş olmalıdır.42 c) Merkeziyetçilik: Sultan Abdülhamid, adem-i merkeziyet (yerinden yönetim), otonomi (özerklik), tevsi-i mezuniyet (yetki genişliği) gibi kavramlar söz konusu olduğunda sıkı bir merkeziyetçidir:43 “idare-i umur hususunda devletlerin ittihaz ettikleri usul-i idare esasen iki türlüdür. Bu usullerin birisi merkeziyet ve diğeri tevsi-i mezuniyet esasları üzerinedir ki her ikisi de bir mülkün ecnas-ı muhtelife-i sekenesi [ülkede oturan çeşitli ırklar] ve ahval-i mevkiyye ve coğrafiyesi nazar-ı ehemmiyet ve mülahazaya alınarak ba’dettatbik te’sis ve icra kılındığı halde mucibi faide ve menfaat yoğıse alelamya [gözü kapalı] ihtiyar ve icra olunacak olur ise muzır ve mühlik [helak edici] olur.” “Mesela tevsi-i mezuniyet usulü bir mülkte [memlekette] badii mamuriyet olup diğerinde müstevcib-i harabiyyet olabilir. Ve idare-i merkeziyye dahi bunun gibidir ki merkeziyet de mülkü hem mamur hem de harap edebilir.”44 40 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.678. 41 Bu hususta görebildiğimiz tek istisna, Sultan Abdülhamid’in Sadrazam Kamil Paşa’ya gönderdiği mufassal bir muhtırada (Şubat 1888), rejimin “hükümet-i meşruta” olduğu halde Meclis-i Mebusan’ın muattal olduğunu belirtmesidir. Meclisin niçin toplanmadığı konusunda ileri sürülen gerekçelere bakıldığında, temel argüman gayrimüslimlerin devlet ve millet için zararlı faaliyetleridir. İnal, Son Sadrazamlar, II, s.678-680. 42 Aralık 1881 tarihli layihadan naklen, İnal, Son Sadrazamlar, II, s.680. 43 Atilla Çetin ve Ramazan Yıldız, Sultan İkinci Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim (İstanbul: Çığır Yayınları, 1976), s. 19-20, 35-36, 160, 212-213, 260. 44 Çetin ve Yıldız, Devlet ve Memleket Görüşlerim, s.212-213. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 376 Son tahlilde, Osmanlı mülkünü mamur edecek olan merkeziyet usulüdür. Adem-i merkeziyeti ise neredeyse bütün kötülüklerin kaynağı olarak görmektedir:45 “Maddi ve manevi gelişmeyi temin etmek ve ahalinin mutluluğunu sağlamak üzere pek çoklarının ademi merkeziyet usulü taraftarı oldukları meçhul değildir. Ademi merkeziyet usulü bizde adeta otonomi hükmünü almıştır. (...) otonomi usulünün devlet için aşikar bunca sakınca ve tehlikeleri Girit ve Şarki Rumeli örnekleriyle ispatlanmış iken, yine pek çok kişiler vardır ki, bir takım çıkarcılar ve yufka akıllıların fesatçı beyanlarına kapılarak, ademi merkeziyet ve otonomi usullerinin bütün vilayetlere uygulanması lüzumundan söz etmektedirler. Bundan devlet ve millet için doğacak zararları ve tehlikeleri asla göz önüne bile almamaktadırlar.” Sason vakasından (1894) sonra Almanya sefiri Radolen’e söyledikleri de anlamlıdır: “yemin ederim ki Ermenilerin [ve İngilizlerin] haksız tazyikina katiyyen boyun eğmeyeceğim ve muhtariyete götürecek ıslahatı kabulden ise ölmeyi tercih ederim.”46 Sultan Abdülhamid’in merkeziyetçiliği hem merkezi idarede hem de vilayet idaresinde son derece belirgindir. Merkezi idare açısından bakıldığında Sultan, Bâbıâlî (hükümet ve bürokrasi) üzerinde mutlak bir kontrol kurmuştur. Tanzimat padişahları gibi hükümet işlerini sadrazam ve nazırlara bırakmamıştır. Başka bir deyişle, sadece saltanat sürmekle yetinmemiş, kelimenin tam anlamıyla yönetmiştir. Dönemindeki bütün politikaları fikir aşamasından uygulama aşamasına kadar en ince ayrıntısıyla bizzat kendisi belirlemiş ve kontrol etmiştir. Mutlak söz sahibi olduğu iç ve dış politika haricinde, askeri ve sivil bütün kurumlar, makamlar ve terfiler de zaman içinde doğrudan Yıldız’ın kontrolüne geçmiştir. Bu durumun tek istisnası Adliye Nezareti’dir. Zaman içinde Yıldız’ın bütün kurumlarla doğrudan yazışma tekelini de ele geçirmesi, Bâbıâlî’yi tamamen devreden çıkartmıştır. İbnülemin’in tabiriyle, bu süreçte sadrazamlar, “Babı âlide bostan korkuluğu hükmünde idiler.”47 Tunuslu Hayreddin Paşa’dan itibaren bütün sadrazamlarla bir noktada yetki/vazife krizine yol açan Yıldız-Bâbıâlî ilişkilerindeki bu dönüşüm aşama aşama gerçekleşmiştir. Örneğin 1878’den itibaren sadrazam olarak Sultan 45 Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, s.108-109. 46 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkilabı Tarihi, I/1 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983), s.77-78. 47 İnal, Son Sadrazamlar, III, s.1547, 1552. GÖKHAN ÇETİNSAYA 377 Abdülhamid ile defalarca birlikte çalışan Said Paşa’nın altıncı sadareti (Kasım 1901-Ocak 1903), Bâbıâlî’nin nasıl etkisizleştirildiğinin örnekleriyle doludur.48 Sultan Abdülhamid bu süreçte Yıldız Sarayı’nda oluşturduğu bir danışmanlar yahut uzmanlar grubundan faydalandı. Saray merkezli danışmanlar ve bunların bir kısmının oluşturduğu komisyonlar ‘alternatif bir hükümet’ gibi çalıştı. Yıldız Sarayı’nda her alanda bir dizi danışman istihdam edildi. Bunlar arasında belli bir ırkî, dinî ya da sosyal yaşantı tercihi yapılmadığını, genel olarak liyakatin ve her şeyden önemlisi mutlak sadakatin dikkate alındığı biliniyor. Avrupalılar, yerli Hıristiyanlar, ‘süper alafranga’ kalem efendileri ve en muhafazakar tarikat şeyhleri Yıldız Sarayı’nda hep birlikte çalıştılar. Tabir caizse bir ‘gayriresmî parlamento’ gibi imparatorluktaki her dinî, ırkî ve sosyal grup sarayda ve saray çevresinde temsil edilmiştir. Yıldız Sarayı’nda, ayrıca, çeşitli alanlarda bir dizi geçici ve daimi komisyonlar kurulmuştur. İdari karar alma süreci şöyle işliyordu: Bâbıâlî’den (Sadrazamdan) saraya sunulan her türlü teklif, önce Sultan tarafından bu komisyonlara havale ediliyor, komisyonların yazılı beyanları üzerine danışmanların fikirleri alınıyor ve son sözü Sultan söylüyordu. Abdülhamid’in bu komisyonlar ve danışmanlardan gelen görüşleri çoğunlukla olduğu gibi kabul ettiği görülmektedir. Bu sürece itiraz eden ve Bâbıâlî’ye eski konumunun iade edilmesini isteyen Sadrazam Cevad Paşa’ya cevaben yazdırdığı muhtırada (Şubat 1895), Abdülhamid bu talepleri ‘diktatörlük’ hevesi olarak tanımlayacaktır: 49 “kâffei ümurun mercii Babı âli olması, yâni şevket meab efendimiz hazretlerine takdim olunacak maruzatın kâmilen sadaret vasıtasile arz olunması ve başka hiç bir tarafdan maruzat vuku bulmaması ve bir madde hakkında bir kaç tarafa telgraf çekilmeyüb yalnız Babı âliye çekilmesi arz olunuyor. Bu halde zatı şevket simat efendimiz hazretlerinin alacakları malumat, mekamı sadaretin arzından ibaret kalub memleketde taş taş üzerinde kalmasa başka tarafdan arzı malumat olunamayacak. Bir de yine zikr olunan arizalarında ıslahata me’mur olacak komisyonun 48 Küçük Said Paşa kurenadan Arif Bey’e, “bu def’a me’muriyete geldiğim günden bu güne kadar mekamı sadaretin vazifesini, icra me’murluğundan ibaret gördüm. Mes’uliyeti ibka, mezuniyeti imha usuli halen ve atiyen mülahâzama uymuyor” demiştir. İbnülemin’in ifadesiyle: “..kendine asla malumat verilmeksizin -tâyin olunan maarif nazırı Celâl Beyi (Paşa) meclisi vükelâda görerek bu âdemin kim olduğunu yanında oturan- Abdurrahman Paşadan sorup öğrenmek gibi garibelerle karşılaşması o ‘müşkil ve müstağreb’ haller ve maddeler cümlesindendir.” “Dahili ve harici en mühim işler -çok defa mekama malumat verilmeksizin- saraydan idare ve devletin menafii izale edildi.” Ayrıntılar için bkz. İnal, Son Sadrazamlar, II, s.1046-47. 49 İnal, Son Sadrazamlar, III, s.1494-95. Ayrıntılar için, s.1495-1501. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 378 iş’aratını yalnız Babı âliye bildirmesi lâzım geldiği arz olunuyor. Bu kadar asırlık bir devletin ümurı mühimmesi mes’uliyyetini yalnız uhdelerine almakdan nasıl ihtiraz edilmiyor, bunlar diktatörlük değil de nedir?” Sultan Abdülhamid kuvvetli bir merkeziyetçi olarak, sadece adem-i merkeziyete (yerinden yönetime) değil tevsi-i mezuniyete (yetki genişliğine) de karşıydı. Yerel otonomiye yönelik bütün eğilimleri bastırmaya çalışmakla kalmamış, taşradaki yöneticiler üzerinde sıkı bir kontrol de kurmuştur. Bu amaç için bürokratik hiyerarşinin kurallarını da görmezlikten gelmiştir. Taşradaki yöneticilerle doğrudan yazışmalar yapıp, taşraya yapılan atamalara bizzat müdahale etmiştir. Bunu tamamlayıcı ve belki de paradoksal bir öğe olarak, taşradaki söz sahibi eşrafla yakın ilişkiler geliştirip, çoğu zaman devletin memurları karşısında eşrafın yanında yer almıştır. Dahası, İstanbul ile vilayetler arasında sivil ve askeri alanlarda alternatif bir iletişim kanalı yaratmıştır. Vali-Dahiliye Nazırı-Sadrazam-Sultan sırasıyla işleyen resmi bürokratik kanalın yanında, vilayetler ile saray arasında doğrudan gayri resmî bir kanal yaratılmıştı. Bunda hem vilayetlerde yaşayan, hem de o vilayetleri İstanbul’da temsil eden eşraf rol oynadı. Eşrafın talepleri resmi bürokratik mekanizmanın uzun işleyişi beklenmeden, saraydaki ‘temsilcileri’ tarafından -telgrafın da sağladığı kolaylıkla- hemen Sultana iletilirdi. Burada hem paralel bir karar alma süreci, hem de alternatif iletişim kanalları söz konusudur. Sultan Abdülhamid’in düşünce yapısı içinde vilayetlerin otonomisi hususunda en ufak bir taviz bile imparatorluğun bir dizi ufak devletçiklere bölünmesi için bir adım teşkil edecektir: “Bir vali, (...) tamamiyle müstakil ve istediği gibi vilayetin emvalini sarfa ve adliyesini teşkile ve kuvve-i askeriyesini sevke ve nasb ve azle me’zun olursa, merkeziyet-i idare şöyle dursun, tevsi-i idare de değil de, adeta tavaif-i müluk [ufak devletçikler] demek olur.”50 Bir muhtırasında “otonomi”nin “anatomi” demek olacağını ifade eden51 padişahın, Said Paşa’nın, Rumeli vilayetlerine saldıran eşkıyayı takip ve tenkil için valilerin asker sevkine mezun olmaları hakkındaki talebine cevaben “bunun mahzurunu düşünmüyor mu? Edirne vakası malum” diyerek Alemdar Mustafa Paşa’nın askerleriyle 1808’de İstanbul’a yürümesine atıf yapması zihninin bu husustaki işleyişini göstermektedir.52 Sultan Abdülhamid adem-i merkeziyete karşı olmasına rağmen, belki muhafazakarlığının belki de “eşraf siyaseti”nin bir tezahürü olarak, kurum ve kuralların 50 Çetin ve Yıldız, Devlet ve Memleket Görüşlerim, s. 160. 51 Hocaoğlu, Abdülhamid Han ve Muhtıraları, s. 126. 52 İnal, Son Sadrazamlar, II, s.1051. GÖKHAN ÇETİNSAYA 379 her bölgedeki nüfusun karakterine ve geleneklerine göre ayarlanması gerektiğini düşünmektedir: “Bir kanun, bir memlekette devlet ve ahalinin hayatını te’min ettiği halde, aynı kanun bir diğer memlekette harabiyeti mucib olabilir. Çünkü kanun, ahalinin din ve mizaç ve ahlakına mütenasip olmalıdır.”53 Bir başka ifadeyle söylersek, Abdülhamid’in taşra siyasetinde ‘Basra vilayeti Bursa gibi yönetilemez!’ düsturunu görebiliriz. Nitekim İttihatçılar işbaşına geldiğinde, ‘Basra da Bursa gibi yönetilecek!’ düsturu hakim olacak, bu da her kesimden ‘eşraf’la İstanbul arasındaki ilişkileri bozacaktır. Burada “eşraf siyaseti”, her kesimden Müslüman eşrafa özellikle de dini hüviyete sahip eşrafa (ulema ve meşayih) özel bir önem atfedilen; bu eşrafın Halife-Sultanla Müslüman tebaası arasında bir aracı olduğu, her halükarda sadakatlerinin temin edilerek ‘hoş tutulmaya’ çalışıldığı, kendilerinin ve kontrolleri altında bulunan halkın devlete ve rejime sadakati karşılığında ‘her türlü müsaadeye mazhar’ bir statü elde ettikleri bir politikadır. Bu siyaset aynı zamanda ittihad-ı islâm siyasetini gerçekleştirebilmenin de bir vasıtasıdır. d) İttihad-ı İslâm: Sultan Abdülhamid şahsi dindarlığının yanısıra, siyasi ve sosyal fonksiyonlarıyla İslâm’ın gücüne, Müslümanlar arası birlik ve dayanışmaya, buna vasıta olarak da Halife unvanına özel bir önem vermiştir. 19. yüzyıldan bugüne ilgili literatürde çokça tartışılan Panislamizm yahut İttihad-ı İslâm kavramı/politikası, Abdülhamid döneminde üç ayrı manada kullanılmıştır. Birinci anlamı dış politika boyutu, üçüncü anlamı ise ‘Sünni-Şii ittihadı’ olup bu makalenin sınırları dışındadır. İkinci anlamı ise, aşağıda açıklanmaya çalışılacağı gibi, iç politikada boyutudur.54 İç politika boyutlarıyla ‘ittihad-ı İslâm’, 1878 sonrasında Tanzimat politikalarına duyulan inancın sarsılmasının ve oluşan yeni nüfus yapısının etkisiyle 53 Çetin ve Yıldız, Devlet ve Memleket Görüşlerim, s. 160. Krş. Tahsin Paşa: “Sultan Hamid’in Irak, Yemen gibi uzak memleketler hakkında tatbik ettiği hususi bir siyaset vardı ki bunun adına müstemleke siyaseti denilebilirdi. Buraların halkı memleketin diğer aksamında oturanlar gibi ve aynı kanun ve şekillerde idare olunamayacağını takdir etmiş olan Sultan Hamid ora ahalisinin kabiliyetlerine göre bir idare sistemi kabul etmişti.” Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990), s.205. 54 Bkz. Gökhan Çetinsaya, “ ‘İsmi olup da cismi olmayan kuvvet’: II. Abdülhamid’in Pan-İslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), II, s.380-388; Idem., “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, der. Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001), s.265-271; Idem., “Pan-Islamizm,” Gabor Agoston and Bruce Masters (eds.), Encyclopedia of the Ottoman Empire (New York: Facts On File, 2009), s.453-456. Sünni-Şii ittihadı boyutu için bkz. Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.99-126. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 380 imparatorluktaki Müslümanların öncelikli olduğu, farklı Müslüman unsurların ortak bir temelde birleştirilerek sosyo-ekonomik ve eğitim-kültür bakımdan kalkındırılmaya çalışıldığı ve Hıristiyan unsurlar karşısında her bakımdan üstün tutulduğu bir siyasettir. Bir başka ifadeyle bu yeni yönelimi, Tanzimat döneminin “ittihad-ı Osmani” (Osmanlıcılık) siyasetinden Abdülhamid döneminin “ittihad-ı İslâm” siyasetine doğru bir değişim olarak da tasvir edebiliriz. Abdülhamid döneminde iç politikadaki en önemli yön değişikliği Tanzimat’ın imparatorluktaki gayrimüslimleri öne çıkaran, onlara endeksli, onları hoşnut etmeye yönelik politikası yerine imparatorluktaki çeşitli ırklara mensup Müslümanları ön plana çıkaran bir politikanın benimsenmesidir. Bu elbette temelsiz bir dönüşüm değildir. Bir kere, 1875-1878 krizi/savaşı sonrasında imparatorlukta Müslim-gayrimüslim nüfus dengesi değişmiştir. 1800’lerin başlarında gayrimüslimler imparatorluk nüfusunun yaklaşık % 40’ını oluşturmaktaydı. Tanzimat yöneticilerinin en büyük açmazı bu husus olmuştur: milliyetçilik rüzgarlarının estiği bir çağda, % 40’ı devlete bağlamak, imparatorluktan kopmamalarını temin etmek. Bunun için öncelikle Tanzimat Fermanı ile birlikte hukuki bakımdan eşitlik sağlanmaya çalışılmıştır. Bu çare olmayınca, özellikle Islahat Fermanı (Kırım Savaşı) sonrasında, sosyo-ekonomik kalkındırma, karma eğitim ve idari kademelere entegre etme çözümü gündeme gelmiş ve bu yönde politikalar uygulanmıştır. Ancak 1860’ların sonlarında ve 1870’lerin başlarında bunun da çözüm olmadığı anlaşıldığında, bu sefer son çare olarak anayasal ve parlamenter bir rejimde siyasi eşitliğin sağlanarak gayrimüslim milliyetçiliğinin yahut ayrılıkçılığının önünün kesilmesi tezi gündeme gelmiştir. Bu son tezin başta Midhat Paşa ve Yeni Osmanlılar olmak üzere dönemin fikir çevrelerinde ve basın organlarında tartışıldığı bilinmektedir. İşte, Sultan Abdülhamid ve çevresindekiler bunun da bir çözüm olamayacağının 1875-1878 döneminde kanıtlandığını düşünmekteydiler. Daha da önemlisi Berlin Antlaşması’yla imparatorluk Hıristiyan nüfusun çoğunluk olduğu vilayetlerini kaybettiği ve önemli miktarda Müslüman göçü aldığı için, gayrimüslimlerin toplam nüfus içindeki payı % 20’ler civarına inmiştir. Şüphesiz % 20 de önemli (Doğu Anadolu ve Makedonya’da olacağı gibi) merkezi idareyi meşgul edecek bir orandır. Ancak artık Tanzimat yaklaşımlarının Hıristiyan milliyetçiliğini önlemede bir faydasının olmadığı anlaşılmış, % 20’nin de (Anadolu’da yaşayanlar her ne pahasına olursa olsun hariç tutulmak üzere) ergeç birgün ayrılabileceği kabullenilmeye başlanmıştı. Bu tabii ki Osmanlıcılık yahut ittihad-ı Osmani siyaseti tamamen terk edildi demek değildir, sadece öncelik artık Müslümanlarda demektir. GÖKHAN ÇETİNSAYA 381 Bu aşamada gözler Tanzimat döneminde nispeten ihmal edilmiş olduğu varsayılan Anadolu ve Arap vilayetlerine çevrildi. Özellikle 1856 sonrası dönemde zaten kısıtlı olan para ve imkanlar Balkanlara ayrılmış, Anadolu ve özellikle de Arap vilayetleri ihmal edilmişlerdi. Dolayısıyla, Tanzimat siyaseti Hıristiyanları memnun edemediği gibi, ihmal edilen Arap topraklarında devlete olan hoşnutsuzluğu arttırmış, bazı milliyetçilik kıvılcımlarının işaretleri alınmaya başlanmıştı. Şimdi bütün imkanlar Müslümanların meskun bulunduğu bölgelere kaydırılmalı, maddi ve manevi bütün yatırımlar bu coğrafyaya yapılmalıydı. Bu argümanın bir de malî cephesi vardı. 1877-1878 savaşında kaybedilen Balkan toprakları devletin gelirleri bakımından da önemli yerlerdi. Malî iflas ve savaşın yaralarını sarmaya çalışan devlet hazinesinin bu açığın kapatılmasına ihtiyacı vardı. İşte eğer Anadolu ve Arap bölgeleri sulama, ulaşım gibi gerekli alt yapı yatırımları ile kalkındırılabilir ve tarımsal üretim ve vergiler artırılabilirse bu malî açık kapanabilirdi. Bu yeni siyasetin bir de uzun vadeli, ‘Müslüman millet tasavvuru’ olarak adlandırılabilecek bir siyasi cephesi mevcuttur. 1878 sonrasında elde Müslüman nüfus ağırlıklı bir ülke kalmış ve bundan sonra Müslümanlara öncelik verilmesi kararlaştırılmıştı ama, ortada mütecanis bir Müslüman unsur yoktu. Eldeki bilgiler Anadolu ve Arap topraklarında belli şehir merkezleri dışında muazzam bir farklı inançlar manzumesi ile karşı karşıya bulunulduğuna işaret ediyor. Bu farklı unsurların tasavvur edilen bu Müslüman devlete uygun bir tebaa, bir ‘Müslüman millet’ haline getirilmesi gerekiyordu. Bir başka deyişle ‘Müslüman devlet’, ‘Müslüman milleti’ni arıyordu. Bu da dinî ve seküler öğelerin birlikte yer aldığı modern eğitimle sağlanacaktı. Sultan Abdülhamid’e atfedilen “her köye bir mektep ve bir cami” lafzını bu manada anlamak gerekir. ‘Müslüman millet’ ortak bir ideoloji, ortak bir kimlik etrafında şekillenmeliydi. Bu harç da ‘İslâm’dı. Bu açıdan İslâm, ortak bir kimlik unsuru, sosyal ya da milli dayanışma temeli, ortak vatandaşlığın bir öğesi, devlet-tebaa ilişkilerinde bir referans noktası, imparatorluğun Müslüman unsurlarını bir araya getirmek için kullanılabilecek bir sosyal çimento olarak görülmüştür. Buna ek olarak, Abdülhamid’in bir endişesi de 1875-1878 krizinin bir sonucu olarak Türk olmayan Müslüman unsurlar, özellikle de Araplar ve Arnavutlar arasında hissedilmeye başlanan hoşnutsuzlukların önüne geçerek, Müslüman tebaanın sadakatini temin etmekti. Araplar örneğinde en büyük endişesi, Avrupalı güçlerin de teşvikiyle Mısır ya da Hicaz merkezli bir rakip Arap hilafeti kurulması II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 382 ve bu yolla imparatorluğun temelden yıkılması idi. Bu endişesine yönelik ipuçları özellikle 1878-1885 döneminde Suriye, Hicaz, Mısır ve Sudan gibi bölgelerde belirgindir. Bütün bu mülahazalar çerçevesinde 1880’lerin başlarından itibaren (devam edegelmekte olan bütün iç ve dış sorunlara rağmen) eğitimden ulaşıma kadar her alanda bir “Müslüman milleti yaratma ve kalkındırma” projesi başladı. Bu politikadan Türkler, Kürtler, Araplar, Arnavutlar, Çerkezler gibi imparatorluktaki bütün Müslüman unsurlar çeşitli derecelerde istifade etmiştir. Bu durum Arap vilayetlerini Salnamelerde en başa koymak gibi sembolik jestlerden Hicaz Demiryolu gibi önemli yatırımlara kadar pek çok konuda kendini gösterir.55 e) Reform: ‘İttihad-ı İslâm’ da dahil, bütün prensip ve politikaları başarıyla uygulamak yahut gerçekleştirmek için elzem olan şey her alanda yapılacak reformlardı. Padişahın maddi alanda yahut bayındırlık, iktisadi gelişme, fen ve teknoloji alanlarında terakkiye inancı ve tabir caizse ‘muasır medeniyet seviyesine’ ulaşma isteği çok belirgindi. Kızı Ayşe Osmanoğlu’nun kendisine atfettiği şekliyle: “Babamın bir sözü vardı: ‘Din ve fen’ derdi. ‘Bu ikisine de itikat etmek caiz’ olduğunu söylerdi.”56 Osmanlının diğer Avrupa devletlerine kıyasla, sahip olduğu eksikliklerin farkındaydı; her alanda reformun, imparatorluğun bekası için olmazsa olmaz şart olduğunun bilincindeydi. Abdülhamid’in en önem verdiği alan ister sivil, ister askeri alanda olsun modern eğitimdir. İkinci olarak iktisadi kalkınmayı, özellikle de tarımı teşvik etmiştir. Ulaşımın, özellikle de demiryollarının, geliştirilmesinin tarım ve tarımsal ticaretteki gelişmede ve dolayısıyla devletin vergi gelirlerinin arttırılmasında ne kadar önemli olduğunun farkındaydı. f) Statüko: Reform siyasetinin ardından statüko prensibinden bahsetmek her ne kadar bir çelişki olarak gözükse de, Abdülhamid rejiminin önemli bir hususiyetinin de, ‘her alanda aşırı ihtiyat/tedbir içinde olmak’ olduğu söylenebilir. İmparatorluğun zayıflığı yahut kırılganlığı göz önüne alınarak hiç bir risk almamak, statükoyu bozmamak, çatışmak yerine uzlaşmak bu dönemin temel prensibi olmuştur. Hem iç hem de dış politikada kısa vadede istikrar ve emniyet gözetilmiş, kısa vadeli çözümlerle yetinilmiştir. Saray Başkatibi Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid’in “idare-i maslahat politikası” olarak da tanımladığı bu hususiyetini 55 Engin D. Akarlı, “Abdülhamid II’s Islamic Policy in the Arab Provinces”, Türk-Arap İlişkileri: Geçmişte, Bugün ve Gelecekte (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1979), s.44-60; Idem., “Abdülhamid II’s Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System,” Palestine in the Late Ottoman Period, ed. David Kushner (Leiden: E.J. Brill, 1986), s.75-85. 56 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamit: Hatıralarım (Ankara: Selçuk Yayınları, 1986), s.25. GÖKHAN ÇETİNSAYA 383 şu kelimelerle ifade eder: “Sultan Hamid’in siyasetinde ‘sızıltı çıkarmamak’ ve ‘çıban başı koparmamak’ tedbirleri hakim idi. İleriye doğru hamlelerden ve statükoya halel getirecek yeniliklerden hilkaten müctenib olan Sultan Hamid herhangi bir meselenin gaile şeklini almadan halline taraftar idi.”57 II. Abdülhamid dönemini, iktidarının ilk yıllarında benimsenen prensiplerin ve politikaların otuz küsur yıl boyunca taviz vermeden uygulandığı statik bir dönem olarak değil, zaman zaman değişen, yer yer farklılaşan bir dönem olarak görmek gerekir. Yıldız Arşivi’nden de kolaylıkla izlenebileceği gibi, gelişen iç ve dış koşullara göre Abdülhamid rejiminde bazı konularda ‘revizyon’ yapılmış, farklı arayışlara girilmiş, yeri geldiğinde ‘tavizler’ verilmiştir. Nitekim, Sultan Abdülhamid’in 1880’lerde kesinlikle karşı çıktığı bazı tekliflere, 1900’lerde evet dediği bilinmektedir. Örneğin, uzun yıllar valilere geniş yetkiler verilmesine yahut bir kaç vilayeti birleştirerek bölge valilikleri kurulmasına itiraz eden Sultan Abdülhamid, Avrupalı güçlerin müdahale etmeye başladığı ve işlerin kontrolden çıkmaya başladığı noktalarda, daha büyük bir zararı önlemek için ‘ehven-i şer’e razı olmuştur. Teftiş veya Islahat komisyonları denilen bu uygulamalara farklı zamanlardan ve bölgelerden üç örnek verilebilir. İlk örnek, Ermeni meselesinin tekrar gündeme geldiği ve büyük devletlerin müdahale etmeye başladığı noktada, Yaver-i Ekrem Müşir Ahmet Şakir Paşa’nın bütün valiler üzerinde geniş yetkileri haiz olarak ‘Anadolu vilayat-ı umum müfettişliği’ne tayin olunmasıdır (1895-1899). İkinci örnek, yine benzer koşullarda, Makedonya Meselesinin hız kazandığı ve yabancı müdahalesinin arttığı noktada, Hüseyin Hilmi Paşa’nın ‘vilayat-ı selase’ (Manastır, Kosova, Selanik) umum müfettişliğine yahut Rumeli genel müfettişliğine atanmasıdır (1902-1908). Üçüncü örnek, Irak vilayetlerinde iç ve dış kaynaklı problemler sonucu işlerin yolundan çıkmaya başladığı noktada, Mustafa Nazım Paşa’nın ‘hıtta-i Irak heyet-i ıslahiye reisliğine’ atanmasıdır (1907-1908).58 57 Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, s.207: “Bu sebepledir ki pek çok mesail, ait olduğu dairelerde müzakerat ve muhaberat ile uzayıp dururken Saray’da hal ve tesviye olunurdu.” Tahsin Paşa bir başka yerde de şöyle yazıyor: “Sultan Hamid’in bu meselede de işin had devresi geçinceye kadar itidal ile hareket siyasetini takip etmek istediği kaviyyen zannolunabilir. Çünkü ara sıra fırsat düşüp de vukuat-ı tarihiyeden bahsederken, ‘Devlet işlerinde buhranı geçiştirinceye kadar itidal ile hareket hayırlı olur. Her işin bir vakt-i merhunu vardır, o gelince iş yapılır’ derdi. Bu Abdülhamid’de yer eden kanaatlerden idi.” (s.372). 58 Ayrıntılar için bkz. Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, 1838-1899 (İstanbul: Eren, 1993); Gül Tokay, Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri, 1903-1908 (İstanbul: Afa, 1996); Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.40-47. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 384 Abdülhamid rejiminin 1880’lerin başlarında şekillenmiş temel ilke ve politikalarını ana hatlarıyla gördükten sonra, iç siyasetin dönüm noktalarının gözden geçirilmesine, 1882-1891 yılları itibariyle devam edilebilir. * * * 3) 1882-1891 Dönemi Berlin Kongresi’nde açık kalmış bütün hesapların kapatıldığı 1878-1882 yılları sonrası bu dönemde, iki eşzamanlı ama birbiriyle ilişkisiz mesele Berlin Antlaşması taraflarını yahut ‘Şark Meselesi’nin gündemini meşgul etti: Mısır ve Doğu Rumeli meseleleri. Bu krizler aynı zamanda Abdülhamid rejiminin prensiplerini ve politikalarını da pekiştirdiler. Mısır’ın İngiltere tarafından işgali: Mısır’ın işgalini hazırlayan olaylar, Hidiv İsmail Paşa’nın Avrupa’ya aşırı borçlanması sonucu girilen mali kriz, bunun sonucunda oluşan İngiliz-Fransız mali kontrolünün Mısır’da yarattığı tepki, ve Urabi Paşa liderliğinde Vataniler denilen Mısırlı subay hareketinin ortaya çıkmasıyla devam etmiştir. Bu süreçte, Haziran 1879’da (İngiltere ve Fransa’nın Bâbıâlî üzerindeki baskısıyla) Hidiv İsmail Paşa azledilerek yerine Tevfik Paşa atandı. İç istikrarsızlık, Urabi Paşa hareketinin isyana dönüşmesi ile birlikte yeni bir boyut kazanmış, olaya hem Büyük Devletler karışmış hem de Bâbıâlî müdahil olmaya zorlanmıştı. Urabi Paşa isyanı sonucunda bir nevi meşrutiyet rejimi kuruldu (Aralık 1881); Harbiye Nazırlığına yükselen Urabi Paşa, Mısır’da İngiliz-Fransız vesayetine karşı eylemlerde bulundu (Şubat-Mayıs 1882). Bir süre Abdülhamid yönetimini önce tek başına ve sonra müşterek askeri müdahaleye ikna etmeye çalışan İngiltere, sonunda Mısır’ı işgal ederek Urabi Paşa hareketini bastırdı (Eylül 1882). Bu krizin yönetimi, sadece İstanbul ile Londra’yı karşı karşıya getirmemiş, Yıldız ve Bâbıâlî arasında da gerilimlere sebep olmuştur: Sultan Abdülhamid ile Tunuslu Hayreddin Paşa, Küçük Said Paşa ve Abdurrahman Nureddin Paşalar arasında Mısır’a karşı nasıl bir politika izlenmesi gerektiği hususunda ihtilaf çıkmıştır.59 Mısır’a ilaveten, Sultan Abdülhamid’in İngilizlere yönelik vehmini daha da pekiştiren Sudan’daki gelişmelerden de bahsetmek gerekir. Sudan’da 1881’de Kahire ve İstanbul’a karşı başlayan ve 1883’den itibaren (Mısır’ı işgal altında tutan İngilizlere karşı) hızla genişleyen Mehdi isyanı, tam da Mısır’ın işgali sonrası girilen süreçte Abdülhamid rejimini sıkıntıya sokmuş, İngilizlerin Mısır’da kalmaları için 59 Bkz. Süleyman Kızıltoprak, Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı 1882-1887 (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010); Yasamee, Ottoman Diplomacy, s.87-100. GÖKHAN ÇETİNSAYA 385 fırsat yaratmıştır. Abdülhamid rejimi Mehdi isyanına şüpheyle yaklaşmış, Osmanlı hilafetine karşı bir Arap hükümeti kurmaya çalışan İngiltere’nin kendisine karşı (Urabi isyanı gibi) bir diğer komplosu olarak görmüştür. Nitekim, tıpkı Urabi isyanında olduğu gibi, Sultan Abdülhamid Bâbıâlî’nin tavsiyesine rağmen herhangi bir şekilde müdahale etmeye yanaşmadı. 60 Doğu Rumeli krizi: Ayastefanos Antlaşması ile oluşturulan büyük Bulgaristan başta İngiltere ve Avusturya’nın itirazı üzerine Berlin’de revize edilmiş, bağımsız bir Bulgaristan ve özerk bir Doğu Rumeli olmak üzere iki kısma ayrılmıştı. 1885 yılında Bulgar milliyetçileri askeri bir darbeyle Bulgaristan ve Doğu Rumeli’yi birleştirdiler. Bu birleşmeye hem Osmanlı hükümeti ve bazı Büyük Devletler, hem de Sırbistan ve Yunanistan muhalefet etti. Bütün bu aktörler arasında herhangi bir uzlaşma yahut ortak müdahale kararı sağlanamadığı için durum kabullenilmek zorunda kalındı. Sultan Abdülhamid, meselenin Büyük Devletler tarafından çözülmesini bekledi ama; Büyük Devletlerin kendi aralarındaki rekabet nedeniyle bu beklenti gerçekleşmedi. Onlar müdahale etmedikçe de gelişmeler Osmanlı aleyhine cereyan etti. Ve sonunda İstanbul ister istemez birleşmeyi kabullenmek zorunda kaldı. Sultan Abdülhamid benzer bütün durumlarda olduğu gibi, vükelanın çoğunun teşvikine ve Berlin Antlaşması maddelerine rağmen, asker sevk ederek müdahale etmekten kaçındı ve yine her seferinde olduğu gibi bu krizde de Bâbıâlî ile Yıldız arasındaki ilişkiler gerildi. Sadrazam ve bazı kabine üyeleri değişti; Said Paşa yerine Kamil Paşa geldi.61 Bütün bu dış krizlere rağmen, 1881 sonrasında oluşan on yıllık nisbî bir barış yahut iç istikrar dönemine işaret edebiliriz. 1881/1882 sonrasında meydana gelen dış buhranlar hiç şüphesiz, Ermeni ve Makedonya meselelerinde olduğu gibi iç siyasi buhrana dönüşmeyen yahut rejime muhalefeti tetiklemeyen olaylardır. Sultan Abdülhamid iç istikrarı bozmamak için bütün bu dış krizlerde (Mısır, Sudan, Doğu Rumeli) mütereddit davranmış, sonu belirsiz askeri müdahalelerden ısrarla kaçınmıştır. 1885’ten sonra dış krizler bitti, dış baskılar azaldı, Sultan Abdülhamid iktidarın dizginlerini daha sıkıca tutmaya başladı. Bu nisbî güvenlik ve istikrar döneminde, reformların her alanda hızlandığını görmekteyiz. 1878-1882 döneminde kaleme alınan bütün planların ve 60 Yasamee, Ottoman Diplomacy, s.111-118. Yine aynı zincirin bir diğer halkası gibi addedilecek bir kriz için, F.A.K. Yasamee, “The Ottoman Empire, the Sudan and the Red Sea Coast, 1883-1889,” Sinan Kuneralp and Selim Deringil (eds), Studies on Ottoman Diplomatic History, V: the Ottomans and Africa (İstanbul: ISIS, 1990), 87-102. 61 Türkgeldi, II, s.193-246; Yasamee, Ottoman Diplomacy, s.153-178, 197-214, 239-254. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 386 projelerin mali imkanlar elverdiği ölçüde ve rejimin temel ilkelerine aykırı olmadığı takdirde (örneğin Irak’ta toprakların tevzii ya da valilere yetki genişliği gibi konular haricinde) uygulanmaya başladığını görüyoruz. Büyük mali imkanlar gerektirmeyen reformlar, başta adalet ve hukuk sahasındaki reformlar olmak üzere zaten 1878 sonrasında özellikle Tunuslu Hayreddin Paşa’nın sadareti ile başlamış ve ardından Küçük Said Paşa sadaretleri döneminde duraklamalarla devam etmiştir. Ordu ile ilgili reformlar ise 1880 yılında başlamış ve 1882’de Alman askeri heyetlerinin gelişinden itibaren hızlanmıştır. Eğitim gibi masraflı ama öncelikli alanlarda ise 1880’li yıllarda hızlanarak devam etmiştir. Sultan Abdülhamid’in gerek idari, hukuki, askeri ve maarif gibi alanlardaki gerekse iktisadi, mali, bayındırlık, ziraat ve maden gibi alanlardaki reform çabaları hem planlama hem uygulama bakımlarından bütüncül ve karşılaştırmalı bir bakış açısıyla incelenmeyi beklemektedir.62 Dış problemlerin bittiği, iç politikada belli bir istikrara kavuşulduğu, reform sürecinin devam ettiği bu dönemde, iç konsolidasyon ve reform sürecinin yanısıra yahut doğal bir sonucu olarak, çevre vilayetleri ve marjinal nüfus gruplarını hedef alan iç entegrasyon politikaları uygulandığı yönünde literatürde değinmeler mevcuttur. İttihad-ı İslâm siyasetine de paralel olarak, Müslümanlarla meskun sınır yahut çevre vilayetlerine özel bir önem verildiğine, buraların problemlerine ve ihtiyaçlarına cevap arandığına, ve rejime entegrasyonlarına yönelik çabalar Yıldız Arşivi’nde izlenebilmektedir. Bu manada bir yandan Irak, Yemen ve Arnavutluk gibi vilayetler Yıldız’ın ve Bâbıâlî’nin gündemini sürekli işgal ederken, 62 Bütün bu konularda ayrı monografiler mevcuttur. Bazı örnekler için bkz: Eğitim için, Selçuk Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839-1908: Islamization, Autocracy and Discipline, the Ottoman Empire and its Heritage (Leiden: Brill, 2001); Benjamin Fortna, Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire (New York: Oxford University Press, 2002); Mehmet Ö. Alkan, “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism,” Ottoman Past and Today’s Turkey, ed. Kemal Karpat (Leiden: Brill, 2000), s.47-132; Adliye için, Fatmagül Demirel, Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri, 1876-1914 (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2008); Maliye için, Şevket Kamil Akar, ‘Bütçeler Işığında II. Abdülhamid Dönemi Maliyesi’ (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999); Ordu için, Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askeri “Yeni Düzen”in İnsanları ve Fikirleri, 1826-1914 (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010); Tarım için, Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım, 1876-1908 (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008); Bürokrasi ve idari teşkilat için, Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922 (Princeton: Princeton University Press, 1980); Idem., Ottoman Civil Officialdom: A Social History (Princeton: Princeton University Press, 1989). GÖKHAN ÇETİNSAYA 387 diğer yandan Anadolu ve Arap vilayetlerinde yaşayan Şii, Nesturî, Yezidi, Kızılbaş ve Bektaşi unsurlarla ilgili ‘entegrasyon’ yahut ‘sahih itikada döndürme’ çabaları oldukça belirgindir. 1880’lerin ortalarında başlayan bu sürecin Ermeni meselesinin Abdülhamid rejimini hayati bir krizle karşı karşıya bıraktığı 1890’ların ortalarına kadar devam ettiğini söyleyebiliriz.63 İstikrarın bir başka boyutu ise, bu dönemde Yıldız-Bâbıâlî ilişkilerinin de bir istikrara kavuşmuş olmasıdır. Bu istikrar, 1882’ye kadar olan dönemle kıyaslandığında, 1882 sonrasında sadrazamların görevde kalış sürelerine de yansımıştır. Bu döneme her bakımdan (1882’de Mısır buhranından kaynaklanan kısa süreli mazuliyetleri sayılmazsa) Said ve Kamil Paşalar dönemi diyebiliriz. Küçük Said Paşa (2) 12 Eylül 1880 2 Mayıs 1882 1 yıl, 7 ay, 20 gün Abdurrahman Nureddin Paşa 2 Mayıs 1882 10 temmuz 1882 2 ay, 10 gün Küçük Said Paşa (3) 12 Temmuz 1882 30 Kasım 1882 4 ay, 20 gün Ahmed Vefik Paşa (2) 30 Kasım 1882 2 Aralık 1882 2 gün Küçük Said Paşa (4) 3 Aralık 1882 24 Eylül 1885 2 yıl, 9 ay, 21 gün Mehmed Kamil Paşa (1) 25 Eylül 1885 3 Eylül 1891 5 yıl, 11 ay, 9 gün 4) 1891-1897 Dönemi II. Abdülhamid rejimi açısından bakıldığında, 1891 yılı veya 1890-95 yılları arası bir dönüm noktası olarak durmaktadır:64 a) Yıldız Arşivi’nde bulunan Saray ve Bâbıâlî arasındaki yazışmaların incelenmesi, bu tarihe kadar sadrazamların, özellikle Said ve Kamil Paşaların hayli etkin ve karar alma sürecinde ağırlıklı kişiler olduğunu gösterirken, bu tarihten sonraki bütün sadrazamların zayıf ve bağımlı kişiler oldukları görülmektedir. Hele 1895 türbülansında kısa süre göreve tekrar gelen ve Sadrazamın ve Bâbıâlî’nin eski konumunu talep eden Kamil Paşa’nın azlinden sonra bu yeni konum, yani Bâbıâlî’yi etkisizleştirerek Yıldız’dan doğrudan yönetim daha da pekişmiş gözükmektedir. 63 Deringil, The Well-Protected Domains, s.68-92; Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.99- 126. 64 Bu konuda birbirini tamamlayan değerlendirmeler için bkz. Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi”; Çetinsaya, “Din, Reform ve Statüko”; Kırmızı, Abdülhamid’in Valileri. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 388 b) Aynı zamanda Ahmet Cevdet Paşa örneğinde simgeleşen ve Abdülhamid’in 1878 sonrasında fikirlerine çok önem verdiği danışmanlarının ve devlet ricalinin (yahut kendisinin devraldığı Tanzimat ricalinin) 1890’lı yılların ortalarında vefat ettiklerini ve bu tarihten sonra Sultan Abdülhamid’in (Mahmud Şevket, İbrahim Hakkı, Hüseyin Hilmi Paşalar kuşağı gibi) daha farklı (ve ilginç bir şekilde II. Meşrutiyet döneminde de kariyerleri devam edecek) bir askerî ve sivil bürokrasi ile çalışmaya başladığı görülmektedir. c) Bu dönemde Yıldız Sarayı’nın ve Mabeynin merkezi konum edinerek öne çıkması bir çok farklı kaynak tarafından teyit edilmektedir. Bu konuda, sadarete Cevad Paşa’nın gelişi (Eylül 1891); Başkitabete Tahsin Paşa’nın gelişi (Kasım 1894); “Mahmud Nedim Paşa avanesi”nin yükselerek Sultan Abdülhamid’in etrafını sarması; Mabeyn kitabetinin iş hacminin ve personel sayısının artması (1878’de 10, 1890’da 19, 1894’te 24, 1896’da 28 kişi); Yıldız’daki telgraf ve posta müdürlüğü ile Mabeyn şifre katipliğinin kazandığı önem ve hacim; sadece Sadrazam ve Şeyhülislama ait olan (Sadareti atlayarak doğrudan Sarayla yazışmaya imkan tanıyan) Resmi Maruzat sunma imtiyazının Seraskerlik, Tophane Müşiriyeti, Bahriye Nezareti, Hazine-i Hassa Nezareti gibi makamlara yahut Teftiş-i Askeri, Maliye, Mübayaat gibi komisyonlara genişletilmesi gibi pek çok argüman dile getirilmiştir.65 d) 1894-1896 Krizi atlatıldıktan sonra, biraz aşağıda değinileceği gibi, yeni bir istikrar oluşur: Sadrazamlıkta, nazırlıklarda ve valiliklerin çoğunda (Musul gibi daima problemli vilayetler dışında) görevlerde istikrar görülür. Bu da Abdülhamid rejiminin istikrarının bir göstergesi olarak okunabilir.66 e) Rejime karşı siyasi muhalefetin 1890’ların ilk yarısında ortaya çıkması ve özellikle Ermeni olaylarındaki zafiyetlerden faydalanarak hızla güçlenmesi de sürpriz değildir. Sivil ve askeri okullardaki öğrenciler, gazeteciler ve aydınlar, askeri ve sivil bürokrasi mensupları, bazı tarikat şeyhleri ve ulemanın katıldığı her kesimden muhalefet bu dönemde ortaya çıktı. Ermeni hadisesi ve rejime siyasi muhalefet eşzamanlı olarak ortaya çıktı ve birbirini güçlendirdi. Özellikle bu iki faktörün de ivmesiyle birlikte, zaten kendi doğal süreçleri itibariyle belirginleşen Abdülhamid rejiminin özellikleri iyice güçlendi ve giderek şahsileşip otoriterleşti. 65 Bütün bu argümanlar için bkz. Ali Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi”. Akyıldız’ın Devlet Salnamelerine dayanarak yaptığı hesaplamaya göre Abdülhamid öncesinde 40-45 kişi barındıran Mabeyn, Abdülhamid döneminde fahri yaverler de dahil 424 kişi barındırmaktadır. Ali Akyıldız, “Mabeyn-i Hümayun,” TDVİA, XXVII, s.283-286. 66 Örnekler için bkz. Kırmızı, Abdülhamid’in Valileri, s.8-15. GÖKHAN ÇETİNSAYA 389 Burada cevaplanması zor soru, ‘muhalefet mi otoriterleşmeyi getirdi, otoriterleşme mi muhalefeti’ sorusudur. Her hâlükârda, örgütlenmeye zaten başlamış olan muhalefeti canlandıran ve eyleme geçiren etkenin Ermeni meselesi ve sonuçları olduğunu biliyoruz. Bu bakımdan bu iki konuyu 1894-1896 Krizi içerisinde birlikte tartışmak anlamlı olacaktır. 1894-1896 Krizi, tıpkı 1875-1878 gibi, çok boyutlu ciddi bir krizdir. Ermeni meselesi, 1880’lerin sonunda ve 1890’ların başında, sadece ‘vilayat-ı sitte’de (yani Doğu Anadolu’daki altı vilayete) değil zaman içinde giderek İstanbul da dahil birçok vilayetde başgöstermiş, devleti içerde ve dışarda zaafa uğratmıştır. Ermeni hadiselerinin birer yıl arayla meydana gelen üç doruk noktası vardır: Ağustos 1894’te Sason’da (Bitlis) yaşanan şiddet olayları; 30 Eylül 1895’te Ermenilerin Bâbıâli gösterisi ve İstanbul olayları; 26 Ağustos 1896’da Osmanlı Bankası baskını ve rehine krizi. Aynı zamanda Anadolu’da Ermenilerle meskun vilayetlerde kanlı şiddet olayları sürekli olarak birbirini takip etmekteydi. Bütün bu olaylar başta İngiltere olmak üzere Büyük Devletleri müdahil hale getirdi; Mayıs 1895’ten itibaren, Berlin Antlaşması’nın 61. Maddesine dayanarak Doğu vilayetlerinde reform talepleri ve baskısı tekrar gündeme geldi. Olaylar büyüdükçe ve kontrolden çıkmaya başladıkça, Büyük Devletler arasında ‘hasta adamı’ paylaşma görüşmeleri ve pazarlıkları da artmaya başladı. Aralık 1896-Ocak 1897 arası dış tazyikin, müdahale ve tehdidin en yoğun olduğu zamandır. “Kızıl sultan” lakabı da Sultan Abdülhamid’e bu dönemde Avrupa basını tarafından yakıştırılmıştır. Tıpkı 1875-1878 Krizinde olduğu gibi, ‘iç isyan’, ‘dış müdahale’, ‘rejime muhalefet ve darbe teşebbüsleri’ gibi üç faktörün kuvvetlenerek biraraya geldiği bu ciddi rejim krizi karşısında Sultan Abdülhamid’in karşılaştığı meydan okumalar ve aldığı tedbirler şöyle sıralanabilir: a) Büyük devletler tıpkı 1875-78 döneminde olduğu gibi Osmanlı Devletinde yaşanan gelişmeleri ve Ermeni isyanlarını masaya yatırıp kendi çözümleri konusunda bastırmıştır. Bu sırada ‘hasta adam’lığı tekrar nüksetmiş olan Osmanlı Devleti’ni harita üzerinde paylaşma planları da Büyük Devletlerin gündemine gelmiştir. Abdülhamid buna karşı dış politikada Büyük Devletleri birbirine karşı oynamaya çalışacaktır. b) Dahili siyasette istikrarın bozulduğu ve bunun bir yansıması olarak, Abdülhamid döneminde her ciddi kriz sırasında görüldüğü gibi sık sık sadrazam değişecektir. Nitekim, Haziran-Kasım 1895 arası beş ayda dört sadrazam değişmiştir. Haziran 1895’te Sadrazam Cevad Paşa’nın azledilerek yerine Küçük II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 390 Said Paşa (on senelik bir mazuliyetten sonra beşinci sadaretine) atanacaktır. Said Paşa dört ay sonra İngiltere’nin baskısıyla azledilecek ve yerine ‘İngiliz’ Kamil Paşa getirilecektir. Kamil Paşa’nın yaklaşık bir ay süren sadaretinden sonra, Halil Rifat Paşa ile Bâbıâlî tekrar istikrarı yakalayacaktır. Burada genel kalıp, iç kriz ve dış müdahale karşısında Abdülhamid’in kendi ilkelerine ve politikalarına kayıtsız şartsız teslim olan sadrazamlardan vazgeçerek Said yahut Kamil Paşa’ya dönmesi, fakat bu paşaların 1891 öncesi Yıldız-Bâbıâlî ilişkilerini tekrar canlandırmaya kalkışmaları durumunda ise kısa zamanda azledilerek tekrar ‘bilâ kaydü şart sadakat ve ubudiyet’ formülüne geri dönülmesidir. Ahmed Cevad Paşa 4 Eylül 1891 8 Haziran 1895 3 yıl, 9 ay, 4 gün Küçük Said Paşa (5) 8 Haziran 1895 30 eylül 1895 3 ay, 23 gün Mehmed Kamil Paşa (2) 2 Ekim 1895 7 Kasım 1895 1 ay, 6 gün Halil Rifat Paşa 7 Kasım 1895 9 Kasım 1901 6 yıl, 2 gün Küçük Said Paşa (6) 18 Kasım 1901 14 Ocak 1903 1 yıl, 1 ay, 26 gün c) Sultan Abdülhamid, Mayıs 1895’te başlayan Büyük Devletlerin Ermeni isyanları ile ilgili tazyiklerini göğüsleyebilmek için bir yandan hemen sadrazam değişikliğine giderken, diğer yandan (tıpkı 1902’de Makedonya için olduğu gibi) Anadolu vilayetlerinde reform konusunda kendi inisiyatifiyle tedbirler aldı. Nitekim, Müşir Ahmed Şakir Paşa’nın Haziran 1895’te ‘Anadolu vilayâtı umum müfettişliği’ne tayin olması bu süreçle ilgilidir.67 d) Ermenilerle meskun vilayetlerde reform sürecine ilave olarak bahsedilmesi gereken bir olay da ‘Hamidiye Alayları’nın kurulmasıdır. Rusya sınırına destek kuvvet olarak 1880’lerin sonundan itibaren planlanan ve 1890’ların ilk yarısında Doğu Anadolu’daki Kürt aşiretlerinden oluşturulmaya başlanan Hamidiye Hafif Süvari Alayları, Ermeni hadiselerinin başlaması ve kısa sürede hızla yayılması sonucunda Ermeni tedhişçilerine karşı hem fiilen hem de bir denge unsuru olarak kullanılmışlardır.68 e) Bütün bu süreç yani iç isyan ve dış müdahale Abdülhamid rejimine karşı her kesimden iç muhalefeti tekrar canlandırmış, ‘devletin elden gitmesi’ yahut parçalanması tehlikesi karşısında ne yapmalı sorusu çeşitli mahfillerde tekrar sorulmaya ve yine (1870’lerde formüle edildiği haliyle) ‘meşrutiyet, anayasa ve 67 Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, s.54 vd. 68 Odile Moreau, Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu, s.83 vd. GÖKHAN ÇETİNSAYA 391 parlamento’ cevapları verilmeye başlanmıştı. ‘Yeni Osmanlı’ muhalefetinin tasfiyesinden yaklaşık 10-15 yıl sonra yeni bir muhalefet dalgası bu sefer ‘Jön Türklük’ adı verdiğimiz yeni bir dalga ortaya çıkmıştır. 1880’lerin sonlarında ve 1890’ların başlarında Harbiye, Tıbbiye, Mülkiye ve Hukuk Mektebi gibi askeri ve sivil yüksek okullarda okuyan bazı öğrenciler arasında başlayan muhalif hareketler ve örgütlenmeler, Ermeni olayları 1890’ların ilk yarısı boyunca yeni boyutlar kazanıp hızla genişledikçe, büyümeye başlamıştır. Bu aynı zamanda Ahmed Rıza gibi aydınların da birer birer yurtdışına kaçmaya başladıkları yıllardır. 1894-1896 yıllarında Anadolu’da her geçen gün artarak çoğalan Ermeni isyanlarının İstanbul’a sıçrayarak Avrupa devletlerinin de müdahil olduğu bir krize dönüşmesiyle birlikte askeri ve sivil okullardaki muhalif örgütlenmeler en üst düzeyine erişmiş, ve giderek sadece askeri ve sivil bürokrasi içinde değil, ulema ve meşayih içinde de yayılmaya ve taraftar bulmaya başlamıştır. Nitekim 1894-1896 döneminde ortaya çıkan bir çok muhalif eylem ve örgütlenmenin yanısıra, yüksek okullarda ardı ardına gelen tutuklama ve sürgün dalgaları görülmüştür. Bunlardan en önemlisi, 1896 Sonbaharında arkasında ulema, askeri ve sivil bürokrat ve yüksek okul öğrencilerinin bulunduğu, son anda önlenen ciddi bir darbe teşebbüsüdür. Bu girişimden yaklaşık bir yıl sonra, 1897’de, önce Suriye’de sonra İstanbul’da açığa çıkarılan darbe teşebbüsleri sonrasında iki büyük tutuklama ve sürgün dalgası birbirini izlemiştir.69 Bütün bu sürecin, dönem ile ilgili hatıralarda sıkça vurgulandığı gibi, Sultan Abdülhamid’in mutlak/otokratik yönetiminin daha da belirginleşmesine; baskı, sansür, jurnal ve sürgün gibi uygulamaların çoğalmasına yol açtığı aşikardır. 5) 1897-1902 Dönemi 1897-1902 yılları Abdülhamid rejimi bakımından bir başka dönüm noktasına, hatta Georgeon’un ifadesiyle ‘saltanatın doruk noktası’na tekabül eder.70 Bu doruk noktasına giden yoldaki en büyük ivme, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda elde edilen zaferdir. 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda kazanılan zafer Abdülhamid rejimi için yoğun bir kriz ortamından çıkışı sağlayan bir manivela olmuştur. Osmanlı Devleti’nin Ermeni hadiseleri dolayısıyla içine düştüğü zaafı bir avantaj sayanlar, 6 şubat 1897’de Girit’te isyan başlattı. İstanbul’dan beklentilerini masa başında 69 Şükrü Hanioğlu, The Young Turks in Opposition (Oxford: OUP, 1995), s.71 vd. 70 Georgeon, Sultan Abdülhamid, s.384. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 392 alamayacaklarını gören Yunan orduları Tesalya’da sınırı geçerek Osmanlı topraklarına saldırdı. 17 Nisan’da başlayan savaş, 19 Mayıs 1897’de ateşkesin sağlanmasıyla sona erdi. 4 Aralık 1897’de barış sağlandı. Bu askeri zafer, bir kaç açıdan Abdülhamid rejimine hem imparatorluk içerisinde, hem Büyük Devletler nezdinde ve hem de İslâm dünyasında büyük bir prestij kazandırdı. Abdülhamid rejimi bu askeri zafer sayesinde, tabir caizse, bir taşla bir kaç kuş vurmuştur denilebilir. Rejimin dayanıklılığının yahut sağlamlığının ortaya çıkması karşısında hem Büyük Devletler, hem Ermeni örgütleri hem de Jön Türk muhalefeti eylemlerini durdurmuş, ve Osmanlı Devleti 1894-1896 krizinde girdiği bataklıktan kurtulmuştur. Nitekim, bu süreç sonucunda: a) Ermeni isyanları sona erdi. b) Jön Türk muhalefeti iflas etti. Makedonya Meselesi ile birlikte muhalefetin yeniden canlanmasına kadar rejim nefes aldı. c) Büyük Devletlerin hem müştereken hem de kendi başlarına yaptıkları siyasi müdahaleleri, tehditleri ve baskıları sona ererken, Osmanlıyı parçalama planları da tekrar rafa kalktı. d) Sultan Abdülhamid bütün İslâm dünyasında büyük bir prestij kazandı ve Halife olarak meşruiyetini sağlamlaştırdı. e) Bu sürece katkıda bulunan ve bu sürecin sonucu olarak görülebilecek bir olay da Almanya imparatoru Kayzer II. Wilhelm’in 1898’de İstanbul’a ve Kudüs’e yaptığı ziyarettir. e) Bu nisbî güvenlik ve istikrar ortamı hem reform sürecine tekrar hız kazandırmış, uzun vadeli olanlar da dahil reform paketlerinin ve büyük yatırım projelerinin tekrar gündeme gelmesini sağlamıştır. f) Bu süreci taçlandıran olay ise, 1 Eylül 1900’de kutlanan II. Abdülhamid’in saltanatının 25. Yıl dönümü jübilesidir. 1897’den beri devam eden süreç jübilenin parlak bir şekilde geçmesini sağlamıştır. 1894-1896 yıllarında yaşanan iç ve dış politika krizi atlatılmış; 1897’de Osmanlı ordusu zafer kazanmış; Avrupa’nın en güçlü ve dünyanın ikinci büyük devletinin başında olan Kayzer II. Wilhelm, Osmanlı topraklarına yaptığı geziyle ve bu gezide kullandığı söylemle Abdülhamid rejiminin meşruiyetini pekiştirmiş, gerek iç muhalefet gerek Büyük Devletler karşısında ve gerekse bütün İslâm Dünyası nezdinde Sultan Abdülhamid’in prestijini arttırmıştır. Bu jübile vesilesiyle, iki büyük eserin temeli atıldı: Hicaz Demiryolu inşaatı başladı ve Darülfünun açıldı. GÖKHAN ÇETİNSAYA 393 6) 1902-1908 Dönemi 1902 sonrası giderek hızlanan ve rejimin düşüşünü hazırlayan olaylar düşünüldüğünde, bir kaç yıllık nisbî bir rahatlamadan sonra, rejimin doruk noktası olarak algılanan dönem aynı zamanda sonun başlangıcı olarak da okunabilir. Bu dönemde sadrazamlık, nazırlık ve çoğu valilikte 1890’ların ikinci yarısından itibaren başlayan istikrar devam etmektedir. Halil Rifat Paşa 7 Kasım 1895 9 Kasım 1901 6 yıl, 2 gün Küçük Said Paşa (6) 18 Kasım 1901 14 Ocak 1903 1 yıl, 1 ay, 26 gün Mehmed Ferid Paşa 14 Ocak 1903 22 Temmuz 1908 5 yıl, 6 ay, 8 gün Küçük Said Paşa (7) 22 Temmuz 1908 4 Ağustos 1908 13 gün Bu dönemde rejimin karakteriyle ilgili olarak bazı açılardan birbirini bütünleyen bazı açılardan birbiriyle çelişen tanıklıklar mevcuttur. Dönemin tanıklıklarında, padişahın iktidarı tamamen Yıldız’a taşıdığı ve Bâbıâlî’yi devre dışı bıraktığı vurgulanmaktadır. Örneğin İbnülemin’e göre, Said Paşa ‘altıncı sadaretinde’ Sultanla hiçbir şekilde uzlaşamayacaktır.71 Bu dönemde jurnalcilik de had safhalara ulaşacaktır.72 Yabancı diplomatların ve bazı yerli tanıkların intibaı ise, 1900/1901’den itibaren Sultanın tamamen (Tahsin Paşa ve Arap İzzet Paşa gibilerin başında olduğu) ‘saray takımı’nın kontrolüne girdiği yönündedir. Sarayın Sultana egemen olduğu varsayılan bu dönem aynı zamanda ‘saray takımı’ içindeki (Tahsin ve Arap İzzet Paşaların başını çektiği) farklı fraksiyonların iktidar mücadelesine tanık olacaktır.73 1902 sonrası bu dönemde, bir dizi dış politika sorunlarında ve dış politikayla doğrudan bağlantılı iç sorunlarda hızlanarak yükselen bir artış olmuş; ve rejim bu sorunlarla başedemez hale gelirken, aynı zamanda bu sorunları çözme kapasitesini de yitirmiştir. a) Kuveyt ve Basra Körfezi: 1871’de Bağdat Valisi Midhat Paşa’nın bu bölgedeki aktif faaliyetlerinden itibaren İngilizlerle başlayan gerilim, Abdülhamid döneminin büyük bir kısmında bir dengeye ve statükoya kavuşmuştu. Bölgede İngiliz-Osmanlı gerginliğinin artmasının öncelikli sebebi, bir yandan Bağdat Demiryolu projesi ve bölgede Alman nüfuzunun artması ise, diğer yandan Mayıs 71 Bkz. İnal, Son Sadrazamlar, II, s.1044 vd. 72 Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, s.32, 103-104, 203-204. 73 Örneğin, İnal, Son Sadrazamlar, III, s.1607, 1603. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 394 1896’da aniden baş gösteren Kuveyt krizidir. 1871’den beri, Osmanlı makamları tarafından Bağdat vilayetine ve daha sonra Basra’ya bağlı bir kaza olan Kuveyt’te, “Kaymakam” Şeyh Muhammed bin Sabah üvey kardeşi Mübarek bin Sabah tarafından öldürüldü (Mayıs 1896). İngilizlerin “Basra bölgesindeki nüfuzlarını arttırma teşebbüsleri” içinde bulunduğu ve niyetlerinin Cebel Şammar, Necid, Katar, Bahreyn ve Kuveyt’i içine alan bir “Arap konfederasyonu” kurmak olduğu endişesi taşıyan Bâbıâlî, uzun müzakerelerden sonra Aralık 1897’de, Mübarek’in “Kuveyt Kaymakamlığını” tasdik etmiştir. Bölgedeki çeşitli demiryolu projelerinden ve rakip devletlerin Basra Körfezine ilgisinden rahatsız olan Londra, 23 Ocak 1899 tarihinde Şeyh Mübarek’le gizli bir anlaşma imzaladı; bu anlaşmaya göre Mübarek kendisi, “vârisleri ve halefleri namına (...) önceden İngiliz Hükümeti’nin onayını almadan Kuveyt’te herhangi bir Devlet veya Hükümetin vekili ya da temsilcisini kabul etmemeye ve (...) daha önceden Majestelerinin Hükümetinin bu konuda onayını almadan, arazilerinin herhangi bir kısmını başka bir Devletin hükümetine ya da tebaasına devretmemeye, satmamaya, kiralamamaya, rehine vermemeye ya da işgal veya başka gayeler için teslim etmeme”yi taahhüt ediyordu. İstanbul’un ulaşım hatları ve askeri alandaki karşı tedbirlerine rağmen, “Kuveyt’in İngiltere himayesine girdiği” oldu-bittisi kabul edilmek zorunda kalınmıştır. Nihayetinde bir uzlaşmaya varıldı: İngiltere, Kuveyt’i işgal etmeyecek ya da burada hamiliğini resmen ilan etmeyecekti; ancak bunun karşılığında Bâbıâli’nin de Kuveyt’e asker göndermekten sakınması ve statükonun devamını kabul etmesi icap ediyordu.74 Sultan Abdülhamid’in 1899 sonunda Bağdat Demiryolu imtiyazını Almanlara ait Anadolu Demiryolu Şirketi’ne vermesine ve demiryolunun Basra Körfezi’ndeki son durağının Kuveyt’te kurulması teklifine Londra’nın gösterdiği tepki çok daha ciddi oldu. Kuveyt ve Basra Körfezi üzerindeki rekabet, 1900’lerin ilk yıllarında daha da artarak devam etti. İngiliz görevlilerin Körfez emirleri ve Necid şeyhleriyle temasları dikkatle izlenmeye devam ediyordu. Osmanlılarla İngilizlerin Kuveyt sebebiyle karşı karşıya gelişinin (1896-1902) ardından, İstanbul ve bölgedeki Osmanlı görevlileri arasında İngilizlerin bölgede ‘düşmanca’ bir politika güttükleri kuşkusu, yine o sıralarda Süveyş, Kızıldeniz ve Yemen’de yaşanan ihtilaflarla daha da kuvvetlenmiştir.75 Kuveyt krizi çözülmeden, mevcut gerilime Necid de eklendi. 1900 yılından itibaren Şeyh Mübarek, Necid bölgesinin (Doğu Arabistan’ın) meselelerine 74 Bkz. Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.138-141. 75 Bkz. Burman, Britain’s Relations with the Ottoman Empire. GÖKHAN ÇETİNSAYA 395 müdahale etmeye başlamış ve bu bölgenin hakimiyeti için zaten mücadele halinde olan İbn Suud ve İbn Reşid arasındaki çatışmaya taraf olmuştu. Şeyh Mübarek, Basra bölgesinin en büyük aşiret konfederasyonu olan Müntefik aşireti Şeyhi Sadun’u da yanına alarak İbn Suud’la birleşti ve (o sırada Sultan Abdülhamid’in adamı olarak görülen) İbn Reşid’e meydan okudu. 1902’den itibaren Osmanlı birliklerinin de müdahil olduğu bir çok çatışmalar meydana geldi; 1904’te, İstanbul tarafından Necid’e, İbn Suud üzerine büyük bir askeri kuvvet gönderildi.76 b) Yemen İsyanları: Basra Körfezi ve Doğu Arabistan’da yukarıda bahsedilen gelişmeler olurken, Yemen, Kızıldeniz ve Süveyş bölgesi de karışmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin 1872’den sonra tekrar kontrolü altına aldığı Yemen’deki Zeydilerin İstanbul’a karşı isyan süreci aralıkla devam etmekteydi. 1904 yılı sonlarına gelindiğinde, kendisini halife ilan eden İmam Yahya önderliğindeki Zeydi kabileleri yeni bir isyan dalgası başlattı. Muhtariyet talepleriyle başlayan bu yeni isyan dalgası karşısında Osmanlı kuvvetleri yetersiz kalmış, Sana Nisan 1905’te isyancıların eline geçmiştir. İstanbul’da, isyanların arkasında İngiliz parmağı olduğu kuşkusu hakimdir. Irak’taki 6. Ordu Müşiri Ahmed Feyzi Paşa isyancılara karşı büyük bir askeri harekatı gerçekleştirerek 1906’da Sana’yı geri aldı. Asir Şeyhi’nin isyanı dışında bütün isyan bastırıldı ise de Yemen’deki olaylar durulmayacaktır.77 c) Akabe krizi: İngiliz işgali altındaki Mısır ile Osmanlı devletinin Sina yarımadasındaki sınırları üzerindeki ihtilaf uzunca bir süredir rafa kaldırılmıştı. Hicaz Demiryolunun Akabe Körfezine doğru ilerlemesi bu ihtilafı tekrar gündeme getirdi. Ocak 1906’da Yıldız’ın Taba’ya asker sevketmesiyle birlikte kriz başladı. Osmanlı ve İngiliz tarafları askeri ve diplomatik olarak bir kere daha karşı karşıya geldi. Uzun müzakerelerden sonra, Ekim 1906’da anlaşmaya varıldı. Osmanlı birlikleri Taba’dan çekildi; ama Akabe Osmanlı toprağı olarak tescillendi. Bu olayı ciddi bir diplomatik krize dönüştüren faktörlerden biri de, o yıllarda Mısır’da İslâmi milliyetçiliğin yükselişi ve Osmanlı hilafeti yahut Panislamizm taraftarlığının artışının İngiliz idaresinde yarattığı endişelerdir.78 76 Bkz. Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti (Ankara: TTK, 1998); Frederick F. Anscombe, The Ottoman Gulf (New York: Columbia University Press, 1997). 77 Yemen isyanları için bkz. Caesar E. Farah, Sultan’s Yemen: Nineteenth-Century Challenges to Ottoman Rule (London: I. B. Tauris, 2002); Aden için bkz. Spencer Mawby, “A Crisis of Empire: The Anglo-Ottoman Dispute over the Aden Frontier, 1901-1905,” Diplomacy and Statecraft, 18/1 (2007), s.27-52. 78 Bkz. Haluk Dursun, “Akabe Meselesi,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), s.70-77; John Burman, “British Strategic Interests versus Ottoman Sovereign Rights: New Perspectives on II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 396 d) Irak: Bu dönemde Abdülhamid idaresi için bir diğer endişe kaynağı da, İngilizlerin Basra Körfezi yoluyla Irak ve Doğu Arabistan’daki aşiretlere silah dağıttığını yahut bölgedeki illegal silah kaçakçılığına İngiliz makamlarının göz yumduğunu bildiren askeri kaynakların raporlarıdır. Nitekim modern silahlar edinmeleri sonucu gerek Musul gerekse Basra vilayetlerinde meydana gelen aşiret isyanları 1900’lü yılların başlarında hızla artmış, çoğu kez Osmanlı askeri kuvvetleri aşiretlerle yenişememeye, bu isyanları bastırmakta yetersiz kalmaya başlamıştır. Bu dönemde Irak’taki Osmanlı idarecileri hem yeni ıslahat projeleriyle hem de Basra vilayetinde çıkan bir dizi ayaklanma ile meşgul olmuşlardır. Osmanlı-İngiliz ilişkilerinde yukarda belirtilen bölgesel gerginlikler arttıkça, Irak’ta görev yapan İngiliz memurlarına ve ziyaretçilerine karşı hem İstanbul’dan hem de yerel idarecilerden kaynaklanan bir tepki baş göstermiştir. Mahalli Osmanlı idarecileri her yerde, özellikle de o sırada Basra’da meydana gelen aşiret isyanlarında İngiliz entrikası görüyor ve İngiliz görevlileri ile seyyahlarına çıkarılan engeller gün geçtikçe artıyordu.79 Irak’taki Şii sorunu, 1905 sonrasında ise İran’ın ve İngiltere’nin de müdahil olduğu yeni boyutlar kazanmıştır. İran’da meydana gelen Meşrutiyet hareketi ve döneminin (1905-1911) çalkantılı hadiseleri, hem Irak’ta ve İran’da yaşayan Şii müçtehitler, hem İstanbul’da yaşayan İranlı muhalifler ve hem de Paris ve Makedonya’daki Jön Türkler bakımından düşünüldüğünde sadece Osmanlı Irakı’nı değil Osmanlı siyasetini de etkilemiştir.80 Bahsi geçen bütün bu gelişmeler, bütün Ortadoğu’da artan İngiliz faaliyetleri ve müdahalesi, Basra Körfezi ve Arabistan’daki gelişmeler, Irak’ta hızla artan isyanlar, İran ihtilali sonucu Irak’taki Şii müçtehitlerin öne çıkması; Osmanlı makamlarının dikkatini bir kere daha Irak’ın problemlerine çekmiş, gerek Şii meselesini çözmek gerekse Irak’ta genel bir ıslahat yapmak için teşebbüsler, 1905’ten itibaren tekrar yoğunlaşmıştır.81 e) İran sınırı: Eylül 1905’ten itibaren, İran’daki ihtilalin yarattığı stratejik boşluğu fırsat bilerek, Osmanlı birlikleri İran hududunda ihtilafa konu olan Bayazıt’tan Vazne’ye kadar olan bölgeleri aniden işgal etmiş ve 1913’e kadar the Aqaba crisis, 1906,” Journal of Imperial and Commonwealth History, 37/2 (2009), s.275-292. 79 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.127-146. 80 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.122 vd. 81 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.40 vd. GÖKHAN ÇETİNSAYA 397 burada kalmıştır. Osmanlı-İran sınır ihtilaflarına 1840’lardan itibaren müdahil olan İngiltere ve Rusya da bu sürece tekrar dahil olmuştur. 82 Genel olarak bakıldığında, Abdülhamid rejiminin bu dönemde bütün imparatorlukta hem aşiret hem de sınır bölgelerinde ciddi sorunlar yaşamaya başladığı görülüyor. Bütün bu sorunlu bölgelerde farklı iç aktörlerle muhatap olan İstanbul, dış aktör olarak ise her seferinde İngiltere ile karşı karşıya gelmiştir. Bâbıâli, ne olursa olsun İngilizlerin ‘tecavüzlerine’ karşı kendi menfaatlerini korumaya kararlıydı. 1907 Ağustosundaki İngiltere-Rusya görüşmeleri, Osmanlı hükümetinin İngiltere ile doğrudan karşı karşıya gelmek riskine girmek konusundaki isteksizliğini kuvvetlendirmiştir. Bu görüşmelerde İngiltere ve Rusya; Tibet, Afganistan ve İran konusundaki anlaşmazlıklarını çözüme kavuşturarak bu ülkeleri aralarında paylaşmışlardı. Görüşmelerde Basra Körfezi’nden açıkça bahsedilmese de, Sultan Abdülhamid gizli bir anlaşmaya varıldığından endişe etmiştir. Padişah, görüşmelerin asıl mahiyeti hakkında İngiliz ve Rus Büyükelçilerinden izahat istemiş; bilhassa “ihtimal verilen anlaşmaya Basra Körfezi’ne komşu Osmanlı bölgelerinin dahil olup olmadığını” sorgulamış ve ayrıca İngiltere ile yakınlaşmaya yahut İngilizlerle karşı karşıya gelmemeye gayret etmiştir.83 f) ‘Halk’ yahut eşraf hareketleri: 1905-1907 yılları, Karadeniz ve Doğu Anadolu vilayetlerinde bir dizi ‘halk’ yahut eşraf isyanına sahne olmuştur. Bu isyanlar, birbirinden farklı koşullarda ve farklı sebeplerle de olsa genel olarak bakıldığında, taşrada rejime karşı duyulan genel bir hoşnutsuzluğa işaret eder.84 - Bir sürgün yeri olan Kastamonu’da 1905 sonu ve 1906 başında ağnam vergisinden muafiyet isteyen bir halk hareketi meydana gelmiştir. - Yemen’e gönderilen askerlerin sevkiyat limanı olan Trabzon’da Ekim 1906’da ve Aralık 1907’de iki halk hareketi meydana gelmiştir. - Diyarbakır’da bölgenin nüfuzlu Hamidiye Kumandanı ve Milli aşireti reisi İbrahim Paşa’nın baskısına karşı Ağustos 1905, Ocak 1906 ve Kasım 82 Bkz. Sinan Kuneralp, “The Ottoman Drang Nach Osten: the Turco-Persian Border Problem in Azerbeican, 1905-1912,” Studies on Ottoman Diplomatic History IV, ed. Sinan Kuneralp (İstanbul: ISIS, 1990), s.71-76; Richard Schofield (ed.), The Iran-Iraq Border, 1840-1958 (Archive Editions, 1989), cilt 4. 83 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.144-146; krş. Burman, Britain’s relations with the Ottoman Empire. 84 Bu konuda bkz. Şükrü Hanioğlu, Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 (Oxford: Oxford University Press, 2001), s. 104 vd. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 398 1907’de olmak üzere büyük halk hareketleri yaşanmıştır. - Abdülhamid rejimi açısından en kritik isyan süreci ise, 1906-1907 yıllarında Erzurum’da yaşanmıştır. Şubat 1906’dan itibaren “ağnam vergisine karşı” başlayan olaylar giderek Bâbıâlî’nin Erzurum’daki otoritesini yitirmesiyle devam etmiş, nihayetinde ancak ordu birliklerinin Kasım 1907’de isyanı bastırması ile sona ermiştir. Bunların yanısıra, Van, Çemişgezek, Çorum, Bitlis, Siirt ve Kerbela gibi yerlerde de çeşitli olaylar meydana gelmiştir.85 Bütün bu isyanlara bakıldığında her birinin vergi yükü, kötüleşen iktisadi koşullar, Yemen’e asker sevkiyatı, yahut yerel yöneticilerin veya Hamidiye aşiretlerinin baskılarından, yani yerel iktisadi ve idari sorunlardan kaynaklanan ve halkta genel bir hoşnutsuzluğa yol açan farklı sebepleri olduğu görülür. Bu tarz halk hareketleri 1905’ten önce de görülmekteydi; ancak şimdi siyasi muhalefet için kullanılmaya elverişli birer ortam yaratmaktaydılar. Nitekim Erzurum gibi örneklerde, bu yerel hoşnutsuzluk ve kalkışma ortamı hem İttihad ve Terakki, hem de Prens Sabahaddin-Ermeni Taşnak koalisyonu tarafından kendi lehlerine olarak, meşrutiyet talepleri için kullanılmaya çalışılmıştır. Yıldız ve Bâbıâlî bu hareketler karşısında önce direnmiş, fakat olaylar kontrolden çıkmaya başladıkça, uzlaşma yolunu seçerek büyük çoğunlukla talepleri kabul etmiş, vergileri ertelemiş yahut kaldırmış, şikayet edilen idarecileri görevden almıştır. İsyancıların eline geçen ve meşrutiyetçilerin gövde gösterisi yapmaya başladıkları Erzurum’da ise kuvvet kullanma yoluna gitmiştir.86 g) Askeri birliklerdeki isyanlar: 1906-1908 yıllarında çeşitli ordu birliklerinde gerek Yemen’e sevkiyat gerekse ödenmeyen maaşlar nedeniyle bir dizi isyan yaşanmıştır. Bunlar daha önce de meydana gelmelerine rağmen, bu sefer muhalifler için siyasi fırsatlar yaratmıştır. 85 Bunlar arasında literatürde pek değinilmeyen yerlerden biri Kerbela’dır. 1906 Eylül’ünde, Kerbela’da yaşayan İran tebaası ile Osmanlı makamları arasında ciddi huzursuzluklar çıkmıştır. Osmanlı makamları bazı vergileri almak için harekete geçince, beş yüz kadar İranlı, Kerbela’daki İngiliz Konsolos Vekilliği’ne giderek gösterilere başladılar. Bu gösteri birkaç gün sürdü ve göstericilerin sayısı giderek arttı. Göstericilere karşı zecri tedbirlere başvurulmamasıyla ilgili Yıldız’ın talimatlarına rağmen Bağdat Valisi Mecid Bey, kalabalığı dağıtmak için asker ve zaptiyeden yararlandı: havaya ateş açıldı, büyük bir telaş yaşandı ve birkaç kişi öldürüldü. Kısa bir süre sonra, İngiliz makamlarının protestoları sonucu Vali görevinden azledilmiştir. Bkz. Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, s.122-123. 86 Hanioğlu, Preparation for a Revolution, s.109-129. GÖKHAN ÇETİNSAYA 399 Ortadoğu coğrafyasında yaşanan bütün bu dış problemlere, Anadolu ve Arap vilayetlerindeki bu genel huzursuzluk ortamına rağmen, Abdülhamid rejimini yıpratan ve sonunu getiren asıl mesele, ‘Makedonya Meselesi’dir. Rejimin bu hayati mesele karşısındaki çaresizliğinden kuvvet alan muhalefetin bütün kanatları hızla büyümüş ve yayılmıştır. Rejime asıl darbeyi vuran, ve Sultan Abdülhamid’e “suyun akıntısına gideceğim” dedirten87, Makedonya’da görev yapan genç subaylar arasında örgütlenen İttihad ve Terakki Cemiyeti olacaktır. h) Makedonya Meselesi: Makedonya, 1901’den itibaren meydana gelen yoğun eşkıyalık olayları sebebiyle Büyük Devletlerin gündemine tekrar yerleşmişti. Eylül 1902’de muhtariyet talepleriyle birlikte büyük bir isyan başladı ve mesele uluslararası bir hal aldı. Balkanlar üzerinde Avusturya ve Rusya’nın 1897’de vardıkları uzlaşmanın devam ettiğini gören Sultan Abdülhamid, iki ülkenin baskıları ve kendi bürokratlarının telkinleri neticesinde rejim ilkelerinden taviz vererek, Makedonya vilayetlerinde (Manastır, Selanik, Kosova) ıslahat için bir irade yayınladı (Kasım 1902). Bu irade ile bir yandan valilere geniş yetkiler verilerek karma polis ve jandarma kabul edilirken, diğer yandan “vilayet-i selase umumi müfettişliği” oluşturularak başına Hüseyin Hilmi Paşa getirildi (Aralık 1902). Fakat olaylar durulmadı; aksine hızlanarak büyüdü. Olaylar büyüdükçe başta Avusturya ve Rusya olmak üzere Büyük Devletlerin müdahaleleri her geçen gün daha fazla artmaya başlamıştı. Şubat 1903’de Avusturya ve Rusya’nın Makedonya için ortak reform programı açıklandı. Nisan 1903’ten itibaren isyan ve sabotaj eylemleri devam ederken, Ağustos 1903’de üç ay sürecek genel bir ayaklanma başladı. Ekim 1903’te Avusturya ve Rusya’nın dikte ettiği Mürzsteg reform programı açıklandı. Yıldız’ın kabul etmek zorunda kaldığı bu programla Makedonya’da yabancı vesayeti süreci başlamıştır. ‘Makedonya Meselesi’nde asıl kritik dönüm noktası ise, Aralık 1907’den itibaren Büyük Devletlerin tekrar müdahil olması ve Avusturya-Rusya ortaklığının bozularak İngiltere-Rusya ortaklığının devreye girmesi olmuştur.88 Jön Türk muhalefeti için asıl ivme Makedonya meselesi olmuştur. Makedonya merkezli 3. Ordu’da görev yapan kurmay subaylar arasında Makedonya’nın Büyük devletler tarafından İmparatorluktan koparılacağı, Osmanlı Devleti’nin çöküşe sürüklendiği endişeleri, bu devlet nasıl kurtarılabilir sorularına ve tartışmalarına yol açmış ve yine 1870’lerden beri bütün iç ve dış problemlere çözüm olarak dile getirilen sihirli formül üzerinde anlaşılmıştır. Hastalık aynıdır: Gayrimüslim 87 Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, s.373. 88 Tokay, Makedonya Sorunu. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 400 unsurlardan kaynaklanan iç isyan, isyanın silahla bastırılması ve müteakip dış müdahale. Hem gayrimüslimleri hem yabancı devletleri, hem de bürokratlar ve aydınları memnun edecek ilaç da aynıdır: Anayasal ve parlamenter rejim yani meşrutiyet. i) İttihad ve Terakki: 1906 yılı Jön Türk hareketi için dönüm noktası olmuştur. Eylül 1906’da Selanik’te Osmanlı Hürriyet cemiyeti kuruldu. Eylül 1907’de Paris ve Selanik örgütleri İttihad ve Terakki Cemiyeti adı altında birleşti. Aralık 1907’de Paris’te Jön Türk Kongresi yapıldı. Bu iki olayın yarattığı ivme sonucu Makedonya’da bulunan askeri birliklerde yoğun bir siyasi faaliyet başladı. Bu yeni ortamı da değişen bölgesel ve uluslararası konjonktür sağladı. Abdülhamid rejimi ve Jön Türk muhalefeti bakımından, bu dönemdeki uluslararası ve bölgesel konjonktürü dönüştürerek, durumu Abdülhamid rejiminin aleyhine ve Jön Türkler lehine çeviren bir kaç olayı zikretmek gerekir. Bunlar hem rejimi hem de muhalefeti etkilemiştir: - 1905 Rus İhtilali ve Meşrutiyet ilanı (Kafkasya’da karışıklıklar) - 1906 İran İhtilali ve Meşrutiyet ilanı (İran Azerbaycan’ı ve Irak’ta karışıklıklar) - 1907’de İngiltere ve Rusya arasında sağlanan ittifak, antlaşma ve paylaşım İngiltere-Rusya ittifakı sadece bölgesel ve uluslararası dengeleri değiştirmekle kalmamış, hem Abdülhamid rejimi bakımından dış politikada izlenen denge siyasetinin sonunu getirmiş, hem de (tıpkı iki devletin İran, Afganistan ve Tibet için yaptıkları gibi) Osmanlı’nın da paylaşılması ihtimalini akıllara getirmiştir. Nitekim İngiltere-Rusya yakınlaşması ilk meyvelerinden birini Balkanlar üzerinde vermiş, 1907 sonu ve 1908 başından itibaren İngiltere ve Rusya Makedonya meselesinde ortak hareket etmeye ve diğer Avrupa devletlerini de zorlayarak İstanbul’a yapılan baskıyı arttırmaya başlamışlardır.89 İngiltere-Rusya müdahalesi arttıkça ve sadece Makedonya’da değil bütün Osmanlı Balkan vilayetlerinde Avrupa vesayeti kurulacağı anlaşıldıkça, o bölgede yaşayan iki etkili kesim arasında, hem Makedonya’daki ve Arnavutluk’taki eşraf hem de ordudaki subaylar arasında hoşnutsuzluk son safhasına varmış, hem de bu kesimler arasında işbirliği zemini yaratılarak süreç hızlanmıştır. Haziran 1908’de, Rus Çarı ile İngiltere Kralı’nın Reval buluşması ise fitili ateşlemiş, 3 Temmuz 1908’de İttihad ve Terakki Cemiyeti mensubu subaylar tarafından Makedonya 89 Georgeon, Sultan Abdülhamid, s. 454. GÖKHAN ÇETİNSAYA 401 vilayetlerinde başlatılan isyan dalgası ‘Abdülhamid rejiminin’ sonunu getirmiştir. 3. Ordu merkezli bu askeri isyanda, Kosova Valisi Mahmut Şevket Paşa, Selanik Valisi Rauf Paşa ve Umumi Müfettiş Hüseyin Hilmi Paşa, olayları kenardan seyretmeyi tercih ederek kendilerini ateşe atmamışlardır (ki üçü de daha sonra yeni rejimde yükseleceklerdir). Yıldız’a sadık kalarak isyanı bastırmaya çalışanlar ise, Şemsi Paşa örneğinde olduğu gibi bu ateşte yanacaklardır.90 * * * Genel olarak bakıldığında, Abdülhamid rejimi otuz üç yıl boyunca üç ciddi tehdit ve krizle karşılaşmıştır: 93 Harbi ve sonrasında yaşanan olaylar; Ermeni meselesi (1894-1896); Makedonya meselesi (1903-1908). Bu krizler daima (Mısır dahil Osmanlı topraklarında ve Avrupa’da faaliyet gösteren) iç muhalefeti ve Büyük Devletlerin dış müdahalesini tetiklemiş, 1897’deki gibi çare bulunduğu takdirde rejimin devamı sağlanmış, 1908’deki gibi çözüm bulunamadığı takdirde ise rejimin sonunu getirmiştir. Yukarıda ana hatlarıyla incelendiği üzere, genç sultanın henüz kendi rejimini oluşturamadan yaşadığı ve atlattığı birinci kriz dönemi dışarda tutulursa, kendi rejimini oturttuğu, kendi prensip, kadro ve politikalarıyla çalıştığı diğer iki krizden sonuçlar çıkarmak öğretici olabilir. Bütün bu krizlerde aşağı yukarı benzer bir kalıp söz konusudur: Gayrimüslimlerden kaynaklanan iç isyan, iç isyana yapılan askeri müdahalenin Büyük Devletler nezdinde yarattığı tepki; Büyük Devletlerin baskı ve müdahalesi; ve asker-sivil bürokrasi, medrese ve yüksek okullar öğrencileri, bir kısım entelektüel çevreler, ulema ve tarikat erbabı arasında muhalefet hareketinin gelişmesi. 1894- 1897 yılları boyunca en yüksek boyutlarına ulaşan Ermeni olayları büyük ölçüde ‘zecri tedbirler’ ile bastırılmış, üstelik 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’ndaki galibiyet sonrası hem içerideki ve dışarıdaki Jön Türk muhalefeti bıçak gibi kesilmiş, hem de başta İngiltere olmak üzere, Osmanlı İmparatorluğu’nu ‘paylaşmak’ isteyen Büyük Devletler teşebbüslerinden vazgeçmişlerdir. Ancak durum, 1903’ten itibaren ciddiyet kazanan Makedonya meselesi için aksi yönde cereyan etmiştir. Olaylar her geçen gün uluslararası boyutlar kazandıkça, sivil-askeri bürokraside ‘vatanın elden gittiği’ duygusu pekişmiş, bu da Abdülhamid rejiminin sonunu getirmiştir. Buna hiç şüphesiz Sultanın hem yaşça, hem de ‘iktidarca’ yorulmuşluğunu da ilave etmek gerekir. 90 Ayrıntılar için bkz. Hanioğlu, Preparation for a Revolution, s. 232 vd. II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 402 II. Abdülhamid rejimini ve Abdülhamid dönemi iç siyasetini tartışmak bizi Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinin siyasi tartışmalarına da bağlamaktadır. Yukarıda tartışılan hemen hemen bütün kavramlar ve süreçler incelendiğinde, merkeziyet ve adem-i merkeziyet tartışmalarından, muhafazakarlık ve liberallik yahut otoriterlik ve meşrutiyet tartışmalarına, milletin parlamenter rejime ehil olup olmadığı meselesinden, çoğunluğun ve azınlıkların entegrasyonu meselesine kadar hemen her konu modern Türkiye siyasetinin şifrelerine götürebilir. II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi Özet Bu makale, II. Abdülhamid’in iç politikası ve siyasi rejimi hakkında bir dönemlendirme teşebbüsüdür. 1876-1908 yılları arası dönem, iç siyaset bakımından belli başlı gelişmeler, kritik olaylar ve dönüm noktaları itibariyle altı alt döneme ayrılarak incelenmektedir: 1876-1878, 1878-1882, 1882-1891, 1891-1897, 1897-1902, 1902-1908. II. Abdülhamid’in iç politikası ve siyasi rejiminin temel ilkeleri ise altı başlık altında ele alınmaktadır: muhafazakarlık, mutlakıyet (otokrasi), merkeziyetçilik, ittihad-ı islâm, reform ve statüko. Bu prensipler ve politikalar, 1880’lerin ilk yarısından 1908’e kadar kararlılıkla uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak iç ve dış şartlar değiştiğinde, Sultan Abdülhamid yönetim ilkelerinde ve politikalarında revizyona gitmiş, bazı durumlarda taviz vermek zorunda kalmıştır. Abdülhamid dönemi üç büyük krizle karşılaşmıştır: Osmanlı-Rus Savaşı (1876-78) ve Berlin Antlaşması’nın uygulanması; Ermeni meselesi (1894-97); Makedonya Meselesi (1903-1908). Abdülhamid yönetimi ilk iki krizi başarıyla atlatırken, çözüm bulunamayan üçüncü kriz rejimin sonunu getirmiştir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti - 19. Yüzyıl, Osmanlı Devleti - 20. Yüzyıl, II. Abdülhamid, İç Politika, Siyasi Rejim, Dönemlendirme, Panislamizm, Ermeni Meselesi, Makedonya Meselesi, Jön Türkler. Kaynaklar Akar, Şevket Kamil: ‘Bütçeler Işığında II. Abdülhamit Dönemi Maliyesi’ (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999). Akarlı, Engin D.: “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics Under Abdulhamid II (1876-1909): Origins and Solutions” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 1976). Akarlı, Engin D.: “Abdülhamid II’s Islamic Policy in the Arab Provinces”, Türk-Arap İlişkileri: Geçmişte, Bugün ve Gelecekte (Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 1979), s.44-60. GÖKHAN ÇETİNSAYA 403 Akarlı, Engin D.: “Friction and Discord within the Ottoman Government under Abdulhamid II,” Boğaziçi University Journal- Humanities, 7 (1979), s.3-26. Akarlı, Engin D.: “Abdülhamid II’s Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System,” Palestine in the Late Ottoman Period, ed. David Kushner (Leiden: E.J. Brill, 1986), s.75-85. Akarlı, Engin D.: “Economic Policy and Budgets in Ottoman Turkey,” Middle East Studies, 28 (1992), s.443-476. Akarlı, Engin D.: The long peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920 (London: The Centre for Lebanese Studies, 1993). Akarlı, Engin D.: “II. Abdülhamid: Hayatı ve İktidarı,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), II, s.253-265. Akarlı, Engin D.: “The Tangled Ends of an Empire and its Sultan,” Modernity and Culture: from the Mediterranean to the Indian Ocean, eds L.T. Fawaz ve C.A. Bayly (New York: Columbia University Press, 2002), s.261-84. Aktepe, Münir: “Osmanlı İmparatorluğu’nun Islahı Hakkında İngiltere Elçisi Layard’ın II. Abdülhamid’e Verdiği Rapor,” Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, IV/22 (Temmuz 1969), s.13-27. Akyıldız, Ali: “II. Abdülhamid’in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Babıali’yle (Hükümet) İlişkileri,” Osmanlı (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), III, s.286-297. Alkan, Mehmet Ö.: “Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996). Alkan, Mehmet Ö.: “Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism,” Ottoman Past and Today’s Turkey, ed. Kemal Karpat (Leiden: Brill, 2000), s.47-132. Anscombe, Frederick F.: The Ottoman Gulf (New York: Columbia University Press, 1997) Bayur, Yusuf Hikmet: Türk İnkilabı Tarihi, I/1 (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1983). Beyhan, Mehmet Ali: “II. Abdülhamid Döneminde Hafiyye Teşkilatı ve Jurnaller”, Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.), VII, s.939-950. Birinci, Ali: “Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri Meselesi,” Divan: İlmi Araştırmalar, 19 (2005), s.177-194. Birol, Nurettin: Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatı, 1827-1901 (Ankara: Cedit Neşriyat, 2009). Bozbora, Nuray: Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi (İstanbul: Boyut, 1997). II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 404 Burman, John: Britain’s Relations with the Ottoman Empire during the Embassy of Sir Nicholas O’Conor to Porte, 1898-1908 (İstanbul: ISIS, 2010). Burman, John (ed.): Notes From Constantinople: The Political Diary of Sir Nicholas O’Conor, British Ambassador to the Porte, 1898-1908 (İstanbul: ISIS, 2010). Burman, John: “British Strategic Interests Versus Otoman Sovereign Rights: New perspectives on the Aqaba crisis, 1906,” Journal of Imperial and Commonwealth History, 37/2 (2009), s.275-292. Buzpınar, Tufan: “The Repercussions of the British Occupation of Egypt on Syria, 1882- 1883,” Middle Eastern Studies, 36/1 (2000), s.82-91. Buzpınar, Tufan: “Osmanlı Suriye’sinde Türk Aleyhtarı İlanlar ve Bunlara Karşı Tepkiler, 1878-1881,” İslâm Araştırmaları Dergisi, II (1998), s.73-90. Buzpınar, Tufan: “The Hijaz, Abdulhamid II and Amir Hussein’s Secret Dealings with the British,” Middle Eastern Studies, 31/1 (1995), s.99-123. Buzpınar, Tufan: “Opposition to the Ottoman Caliphate in the Early Years of Abdulhamid II: 1877-1882,” Die Welt des Islams, 36/1 (1996), s.59-89. Buzpınar, Tufan: “Abdülhamid II, Islam and the Arabs: the Cases of Syria and the Hijaz, 1878-1882,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, University of Manchester, 1991). Buzpınar, Tufan: “Vying for Power and Influence in the Hijaz: Ottoman Rule, the Last Emirate of Abdulmuttalib and the British, 1880-1882,” Muslim World, 95 (2005), 1-22. Buzpınar, Tufan: “The Use of Constitutionalism as a Means of Opposition to Abdülhamid II’s Regime: Constitutionalism among the Syrians,” Civilacademy, Journal of Social Sciences, 8/1, 2010, s.1-10. Çetin, A. Alaaddin ve Ramazan Yıldız (der.): Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim (İstanbul: Çığır Yayınları, 1976). Çetin, Atilla: Tunuslu Hayreddin Paşa (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988). Çetinsaya, Gökhan: “ ‘Abdülhamid’i Anlamak’: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış,” Sosyal Bilimleri Yeniden Düşünmek: Toplum-Bilim ve Defter Dergileri Sempozyum Bildirileri (İstanbul: Metis, 1998), s.137-146. Çetinsaya, Gökhan: “Din, Reform ve Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)”, Haz. Coşkun Çakır, Osmanlı Medeniyeti: Siyaset , İktisat, Sanat (İstanbul: Klasik Yayınları, 2005). Çetinsaya, Gökhan: “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, (der.) Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim, 2001), s.54-71. GÖKHAN ÇETİNSAYA 405 Çetinsaya, Gökhan: “İslami Vatanseverlikten İslam Siyasetine,” Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 1: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, (der.) Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim, 2001), s.265-271. Çetinsaya, Gökhan: “ ‘İsmi olup da cismi olmayan kuvvet’: II. Abdülhamid’in Panİslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme,” Osmanlı, 2 (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999), s.380-388. Çetinsaya, Gökhan: “ ‘Çıban başı koparmamak’: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış,” Türkiye Günlüğü, 58 (Kasım-Aralık 1999), s.54-64. Çetinsaya, Gökhan: The Ottoman Administration of Iraq (London: Routledge, 2006). Çetinsaya, Gökhan: “Pan-Islamizm,” Encyclopedia of the Otoman Empire, eds Gabor Agoston ve Bruce Masters (New York: Facts On File, 2009), s.453-456. Danişmend, İsmail Hami: Osmanlı Tarihi Kronolojisi (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971). Demirel, Fatmagül: II. Abdülhamid Döneminde Sansür (İstanbul: Bağlam Yayınları, 2007). Demirel, Fatmagül: Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri, 1876-1914 (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2008). Deringil, Selim: “The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of 1881-82,” Middle Eastern Studies, 24 (1988), s.3-24. Deringil, Selim: “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq,” Die Welt des Islams, 30 (1990), s.45-62. Deringil, Selim: İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi, 1876-1909 (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002). Deringil, Selim: The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909 (London: I.B. Tauris, 1998). Dinçer, Celal: “Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Lâyiha,” Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi, V-VIII, no 9-12 (1968-71), s.153-233. Duguid, Stephen: “The Politics of Unity: Hamidian Policy in Eastern Anatolia”, Middle Eastern Stıdies, 9/2 (May 1973), s.139-155. Dursun, A. Haluk: “Akabe Meselesi,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XIII, s.70-77. Eraslan, Cezmi: II. Abdülhamit ve İslam Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti 1856- 1908 (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1992). Erim, Nihat: Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri (Ankara: AÜHF, 1953). II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 406 Erkan, Davut: “II. Abdülhamid’in İlk Mabeyn Feriki Eğinli (İngiliz) Said Paşa, Hayatı ve Hatıratı,” Osmanlı Araştırmaları, 35 (2010), s.33-80. Farah, Caesar E.: Sultan’s Yemen: Nineteenth-Century challenges to Ottoman rule (London: I.B. Tauris, 2002). Findley, Carter: Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789- 1922 (Princeton: Princeton University Press, 1980). Findley, Carter: Ottoman Civil Officialdom: A Social History (Princeton: Princeton University Press, 1989) Findley, Carter Vaughn: Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity (New Heaven-London: Yale University Press, 2010). Fortna, Benjamin C.: Imperial Classroom: Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire (New York: Oxford University Press, 2002.) Fortna, Benjamin C.: “The Reign of Abdülhamid II,” Turkey in the Modern World, The Cambridge History of Turkey, Volume 4, Reşat Kasaba (ed.) (New York: Cambridge University Press, 2008), s. 38-62. Frierson, Elizabeth B.: “Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Princeton University, 1996). Georgeon, François: Sultan Abdülhamid (İstanbul: Homer, 2006). Georgeon, François: “Son Canlanış,” Osmanlı İmparatorluğu Tarihi II: XIX. Yüzyılın Başlarından Yıkılışa, Robert Mantran (ed.) ( İstanbul: Cem Yayınevi, 1995), s.145-216. Hanioğlu, M. Şükrü: A Brief History of Late Otoman Empire (New Jersey: Princeton University Press, 2008). Hanioğlu, Şükrü: Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 (Oxford: Oxford University Press, 2001). Hanioğlu, Şükrü: The Young Turks in Opposition (Oxford: Oxford University Press, 1995). Hocaoğlu, Mehmed: Abdülhamid Han ve Muhtıraları (İstanbul: Selekte Yayıncılık, 1989). İnal, İbnülemin Mahmut Kemal: Son Sadrazamlar, 4 cilt (İstanbul: Dergah Yayınları, 1982). Kara, İsmail: Hilafet Risaleleri, cilt I-II: II. Abdülhamit Devri (İstanbul: Klasik, 2002). Karaca, Ali: Anadolu Islahatı ve Ahmed Şakir Paşa, 1838-1899 (İstanbul: Eren, 1993). Karaca, Ali: “Saray’da / Mabeyn-i Hümâyûn’da Yâverlik Kurumu, 1839-1920,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XIII; s.610-628. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi VIII: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri, 1876-1907 (Ankara: TTK Yayınları, 1983). GÖKHAN ÇETİNSAYA 407 Karpat, Kemal: Osmanlı Nüfusu, 1830-1914: Demografik ve Sosyal Özellikleri (İstanbul: Tarih Vakfı, 2003). Karpat, Kemal: The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith and Community in the Late Ottoman State (Oxford: Oxford University Press, 2001). Karpat, Kemal ve Robert W. Zens: “I. Meşrutiyet Dönemi ve II. Abdülhamid’in Saltanatı, 1876-1909,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XII, s.873-888. Kılınç, Ramazan: “Muhafazakârlık: II. Abdülhamid Dönemini Anlamada Bir Anahtar”, Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), XII, s.931-938. Kırmızı, Abdülhamit: Abdülhamid’in Valileri: Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908 (İstanbul: Klasik Yayınları, 2007). Kızıltoprak, Süleyman: Mısır’da İngiliz İşgali: Osmanlı’nın Diplomasi Savaşı, 1882-1887 (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010). Kodaman, Bayram: Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987). Koloğlu, Orhan: Ne Kızıl Sultan Ne Ulu Hakan: Abdülhamit Gerçeği (İstanbul: Gür Yayınları, 1987). Koloğlu, Orhan: Abdülhamit ve Masonlar: 1905’e kadar (İstanbul: Gür Yayınları, 1991). Kuneralp, Sinan (ed): Twixt Pera and Therapia: The Constantinople Diaries of Lady Layard (Istanbul: ISIS, 2010). Kuneralp, Sinan (ed): The Queen’s Ambassador to Sultan: Memoirs of Sir Henry A. Layard’s Constantinople Embassy 1877-1880 (Istanbul: ISIS, 2009). Kuneralp, Sinan: “The Ottoman Drang Nach Osten: the Turco-Persian Border Problem in Azerbeican, 1905-1912,” Studies on Ottoman Diplomatic History IV, ed. Sinan Kuneralp (İstanbul: ISIS, 1990), p.71-76. Kuran, Ercümend: Küçük Said Paşa (1840-1914) as a Turkish Modernist, International Journal of Middle East Studies, I (1970), s.124-132. Kurat, Yuluğ Tekin: Henry Layard’ın İstanbul Elçiliği: 1877-1880 (Ankara: AÜDTCF, 1968). Kurşun, Zekeriya: Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998). Landau, Jacob: The Politics of Pan-Islam: Ideology and Organization (Oxford: Clarendon Press, 1990) Lewis, Bernard: The Emergence of Modern Turkey (London: OUP, 1961) II. ABDÜLHAMİD’İN İÇ POLİTİKASI: BİR DÖNEMLENDİRME DENEMESİ 408 Mardin, Şerif: “Libertarian Movements in the Ottoman Empire, 1878-95,” Middle East Journal, 16/2 (1962), s.169-182. Mardin, Şerif: Jön Türklerin Siyasi Fikirleri: 1895-1908 (İstanbul: İletişim Yayınları, 1983). Mardin, Şerif: Religion and Social Change in Modern Turkey: The Case of Bediüzzaman Said Nursi (New York: SUNY, 1989). Mawby, Spencer: “A Crisis of Empire: The Anglo-Ottoman Dispute over the Aden Frontier, 1901-1905,” Diplomacy and Statecraft, 18/1 (2007), s.27-52 Moreau, Odile: Reformlar Çağında Osmanlı İmparatorluğu: Askeri “Yeni Düzen”in İnsanları ve Fikirleri 1826-1914 (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010). Oğuz, Mustafa: “II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar,” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007). Ortaylı, İlber: İkinci Abdülhamid Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1981). Ortaylı, İlber: “Son Universal İmparatorluk ve II. Abdülhamid,” Türkler (Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002), VII, s.889-898. Osmanoğlu, Ayşe: Babam Sultan Abdülhamit: Hatıralarım (Ankara: Selçuk Yayınları, 1986). Öke, M. Kemal: İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery’nin Gizli Raporlarında II Abdülhamid ve Dönemi (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983). Özbek, Nadir: Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, 1876- 1914 (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002). Özcan, Azmi: “İngiltere’de Hilâfet Tartışmaları, 1873-1909,” İslâm Araştırmaları Dergisi, 2 (1998), s.49-71. Özcan, Azmi: Indian Muslims, the Ottomans and Britain, 1877-1924 (Leiden: E. J. Brill, 1997). Quataert, Donald: Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908 (Çev. Nilay Özok Gündoğan-Azat Zana Gündoğan) (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008). Rogan, Eugene L.: “Aşiret Mektebi: Abdulhamid II’s School for Tribes, 1892-1907,” International Journal of Middle Eastern Studies, 28 (1996), s.83-107. Schofield, Richard (ed.): The Iran-Iraq Border, 1840-1958 (Archive Editions, 1989), cilt 3 ve 4. Shaw, Stanford: “A Promise of Reform: Two Complementary Documents,” International Journal of Middle East Studies, 4 (1973), s.359-68. GÖKHAN ÇETİNSAYA 409 Shaw, Stanford ve Ezel K. Shaw: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey 2: Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1808-1975 (Cambridge: Cambridge University Press, 1977). Shaw, Stanford: “Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat,” Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu (Bildiriler), 25-27 Aralık 1989 (Ankara: Milli Kütüphane, 1989), s.179-197. Somel, Selçuk Akşin: The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire, 1839- 1908: Islamization, Autocracy and Discipline, the Ottoman Empire and its Heritage (Leiden: Brill, 2001). Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1990). Sultan II. Abdülhamid: Siyasi Hatıralarım (İstanbul: Dergah Yayınları, 1974). Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, ed. Metin Hülagü (İstanbul: Pan, 2003). Tekin, Yusuf: II. Abdülhamit’ten Cumhuriyete Miras: Bir Ulus Devlet Yaratma Projesi (İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2009). Tokay, Gül: Makedonya Sorunu: Jön Türk İhtilalinin Kökenleri, 1903-1908 (İstanbul: Afa, 1996). Türkgeldi, Ali Fuat: Mesail-i Mühimme-i Siyasiyye, 4 Cilt, Bekir Sıtkı Baykal (haz.) (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987). Türköne, Mümtaz’er: Siyasi İdeoloji Olarak İslamcılığın Doğuşu (İstanbul: İletişim Yayınları, 1991). Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Midhat Paşa ve Taif Mahkumları (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1982). Yasamee, F. A. K.: Ottoman Diplomacy: Abdülhamid II and the Great Powers, 1878-1888 (Istanbul: ISIS, 1996). Yasamee: F. A. K., “The Ottoman Empire, The Sudan and The Red Sea Coast, 1883- 1889,” Sinan Kuneralp (ed.), Studies on Ottoman Diplomatic History V (İstanbul: ISIS, 1987), s.87-102. Zürcher, Eric Jan: Turkey: A Modern History ( London: I.B. Tauris, 1993)
.
.II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında
Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza
Hasan Şeyhurreis-i Kaçar
The Role Of A Mujtahid Qajar Prince In The Sunni-Shiite
Rapprochement During The Reign Of Abdul Hamid II: Abu’lHasan Mirza Shaykh Al-Ra’is Qajar
Hasan YENİLMEZ1
1
Bayburt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam
Tarihi ve Sanatları Bölümü, Siyer-i Nebi ve İslam
Tarihi Anabilim Dalı, Bayburt, Türkiye
ORCID: H.Y. 0000-0001-6602-3262
Sorumlu yazar/Corresponding author:
Hasan Yenilmez (Dr. Öğr. Üyesi),
Bayburt Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, İslam
Tarihi ve Sanatları Bölümü, Siyer-i Nebi ve İslam
Tarihi Anabilim Dalı, Bayburt, Türkiye
E-posta: hsn.yenilmez@gmail.com
Başvuru/Submitted: 04.02.2023
Revizyon Talebi/Revision Requested:
24.02.2023
Son Revizyon/Last Revision Received:
05.03.2023
Kabul/Accepted: 06.03.2023
Atıf/Citation: Yenilmez, Hasan. “II. Abdülhamid
Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid
Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan
Şeyhurreis-i Kaçar.” Şarkiyat Mecmuası - Journal of
Oriental Studies 42 (2023), 155-183.
https://doi.org/10.26650/jos.1247446
ÖZ
Avrupa’da XIX. yüzyılda görülmeye başlayan Pan hareketleriyle eş zamanlı
olarak Osmanlı coğrafyasında da birbirini takip eden farklı ittihad fikirleri
ortaya çıkarmıştır. XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren İttihad-ı Osmanî fikri
ile başlayan akabinde zaman, mekân ve şahıslara göre İttihad-ı İslâm ve İttihad-ı
Etrak diye devam eden pan hareketleri Osmanlı’nın son döneminde önemli
siyaset tarzları olmuştur. Meşruiyet bunalımının görülmeye başlandığı ve hilafet
merkezinin daha ön plana çıkarıldığı II. Abdülhamid döneminde ise İttihad-ı İslâm
politikası ağırlık kazanmıştır. Osmanlı sınırları dışındaki Müslümanlarla irtibat
kurmak, oralardan hanedana, hilafete güç devşirmek ve aynı zamanda Avrupa
devletlerinin sömürge faaliyetlerine karşı bir savunma geliştirmek, bir silah olarak
kulllanmak için benimsenen bu siyaset elbette Sünnî-Şiî yakınlaşmasında da
önemli bir etken olmuştur. Bu çalışmada bir Kaçar şehzadesi ve aynı zamanda bir
Şiî müctehid olan Ebu’l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar’ın (ö. 1921), II. Abdülhamid
dönemi ittihad-ı İslâm siyaseti çerçevesinde Sünnî-Şiî yakınlaşmasında nasıl
bir rol aldığı ele alınmaktadır. Makalede, müctehid şehzadenin kaleme aldığı
terceme-i hal metinlerinden hareketle kısa bir biyografisine yer verilerek ve
akabinde de esas olarak II. Abdülhamid idaresi ile irtibatları ve İttihad-ı İslâm
risalesi ekseninde ittihad-ı İslâm fikri üzerinde durulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid Dönemi, İttihad-ı İslâm, Sünnî-Şiî
Yakınlaşması, İran, Ebu’l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar
ABSTRACT
The 19th-century pan movements in Europe showed how various ideas of a union
had emerged in the Ottoman Empire as well. The union movements started
with the concept of Pan-Ottomanism in the first quarter of the 19th century, and
in accordance with the time, place, and person, these continued as a Pan-Islam
ideology, with the idea of Pan-Turkism becoming a critical political tool in the
last period of the Ottoman Empire. The policy of Pan-Islam gained importance
during the reign of Abdul Hamid II, when the legitimacy crisis first occurred
This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
156 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
EXTENDED ABSTRACT
19th- and 20th-century Ottoman-Iran relations were more diplomatic than in previous centuries,
and the common danger the two Muslim states faced with different sects brought them closer
together in these centuries in particular. The two Muslim states had been in conflict for centuries
due to the differences in their religious beliefs and adopted the idea of uniting (i.e., Pan-Islam)
against Western colonialism. The 19th-century pan movements in Europe also showed how
various ideas for a union had emerged among Ottoman and Iranian intellectuals as well, who
emphasized the ittihad-i Islam [Union of Islam] the most and embraced the idea of unity.
The concept of ittihad-i Islam had first been used by Namik Kemal in the newspaper
Hurriyet in 1869 and has since acquired different meanings depending on the time and place.
During the reign of Abdul Hamid II, the policy of ittihad-i Islam was aimed at connecting
with Muslims outside the Ottoman Empire, gathering the strength from there to the dynasty
and the institution of the caliphate, developing a defense against the colonial activities of the
European states, and using it as weapon against them. The most important reason for this policy
was undoubtedly that it had been adopted by the government of Abdul Hamid II. In the last
quarter of the 19th century, Abdul Hamid II had brought the institution of the caliphate to the
fore, which in turn triggered the policy of ittihad-i Islam. This policy has also brought about
the rapprochement between Sunnism and Shiism.
Although Sayyid Jamal al-Din al-Afghani was the leading figure in Abdul Hamid II’s
policy of ittihad-i Islam, another equally influential figure was Abu’l Hasan Mirza Shaykh
al-Ra’is Qajar, a Qajar prince and Shiite clergyman (mujtahid). The fact that he established
contacts with Ottoman bureaucrats, received gifts and medals from the Ottoman state, and
finally wrote an independent work on ittihad-i Islam confirms the above idea. In 1885, the
dissident mujtahid prince, who’d fled Iranian rule, first went on Hajj and then came to Istanbul.
During this visit, Shaikh al-Ra’is held a few official meetings regarding the necessity of
ittihad-i Islam. He negotiated with many state officials, including the Sultan as at the highest
level of the State. For example, in his meetings with Ahmed Cevdet Pasha, then Minister of
Justice, and Yusuf Riza Pasha, then head of the immigration (muhajirin) commission, they
and the caliphate’s institution was brought to the fore. This policy was aimed at connecting with Muslims outside the
Ottoman Empire, gathering strength from there to the dynasty through the institution of the caliphate, and developing a
defense against the colonial activities of the European states and using it as weapon against them. This of course was an
essential factor in the rapprochement between Sunnism and Shiism. This article discusses what kind of a role Abu’l Hasan
Mirza Shaykh al-Ra’is Qajar, a Qajar prince and Shiite clergyman (mujtahid), played in the Sunni-Shiite rapprochement
within the framework of the Pan-Islam policy during the reign of Abdul Hamid II. The study places emphasis upon a brief
biography of the mujtahid prince based on the memoires he wrote, his relations with Abdul Hamid II’s government, and
his idea of Pan-Islam within the framework of his book Ittihad-i Islam.
Keywords: Abdul Hamid II, Pan-Islam, Sunni-Shiite Rapprochement, Iran, Abu’l Hasan Mirza Shaykh al-Ra’is Qajar
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 157
Hasan Yenilmez
discussed what needed to be done to form a union of Islam. In these interviews, intellectuals
from different sects (Sunni and Shiite) appeared to have tried to establish a common language
on the politics of Islam, albeit with some differences. Although some of the mujtahid prince’s
statements clearly show Shiite tendencies, his main idea, similar to the idea of Ahmed Cevdet
Pasha and other Ottoman intellectuals, was the unification of Muslims under the caliphate.
Shaikh al-Ra’is clearly emphasized this idea in his work Ittihad-i Islam. As a Qajar prince
and Shiite mujtahid, this emphasis on the need to unite under the caliphate of Abdul Hamid
II was extremely valuable in terms of the politics of the period. The biggest factor that led
Sunni and Shiite intellectuals to this common language had undoubtedly been undoubtedly
the threat of colonialism. In this framework, the problems the Muslim world had faced since
the 19th century can be considered to have brought Sunnis and Shiites closer to each other out
of necessity. One can read this through the contacts established by the mujtahid prince, whom
this study focuses on, and his work Ittihad-i Islam.
158 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
Giriş
XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı-İran münasebetlerinin kahir ekseriyetinin
anti-emperyalizm düşüncesine göre şekil aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. 1875 sonrasında
Osmanlı’nın; Balkan ayaklanmaları,1
93 Harbi ve devamında 1881’de Fransa’nın Tunus’u,
1882’de İngiltere’nin Mısır’ı işgali ile karşı karşıya kalması, aynı dönemlerde İran’ın da
Rusya ve İngiltere’nin kıskacında bulunması, asırlardır mezhep çatışması üzerinden savaş
meydanlarında karşı karşıya gelen iki Müslüman devleti “siyaseten” ittihad fikri2
etrafında
yakınlaştırmaya başlamıştır.3
Şah İsmail’in (ö. 1524) 1501’de Safevî hanedanlığını kurması
akabinde İsnâaşeriyye Şiîliğini devletin resmî mezhebi olarak kabul etmesi ve hızla Şiîleştirme
politikasına yönelmesi, çok geçmeden Yavuz Sultan Selim’in (ö. 1520) Mısır’ı fethiyle
birlikte hilafetin Osmanlılara “fiilen” intikali iki devlet arasındaki münasebetlerin söz konusu
1 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması ile Osmanlı’nın Balkanlarda önemli şehirlerini kaybetmesi, bununla
doğrudan irtibatlı olarak dinî bakımdan demografik yapısının değişmesi, devlet politikasında önemli dönüşüme
sebebiyet vermiştir. XIX. yüzyıl ortalarında gayr-i Müslim nüfus, toplam nüfusun %40’ı oluştururken, söz konusu
antlaşma sonrasında Hıristiyan nüfusun ağırlıklı olduğu Balkan şehirlerinin elden çıkması ayrıca Balkanlardan ve
Kafkasya bölgesinden Müslüman nüfusun Osmanlı’ya göç etmesi, gayr-i Müslimlerin toplam nüfusa oranını %20
seviyelerine indirmiştir. Dolayısıyla bu gelişmeler de devletin, Müslümanlık üzerinden yeni bir kimlik (Sünnîhanefi bir İslâm) inşa etmesin<e yol açmıştır. Bkz. Gökhan Çetinsaya, “Din, Reform, Statüko: II. Abdülhamid
Dönemine Bir Bakış (1876-1909)”, Osmanlı Medeniyeti: Siyaset, İktisat, Sanat içinde, ed. Coşkun Çakır,
(İstanbul: Klasik Yayınları, 2005), 136-138; II. Abdülhamid’in tahta çıkışından Berlin Antlaşması’na kadarki
süreçte İslâm Birliği siyasetinin serüveni hakkında daha geniş bir çalışma için ayrıca bkz. Gökhan Çetinsaya,
“II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında ‘İslam Birliği’ Hareketi (1876-1878)”, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara
Üniversitesi, 1988).
2 XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra Batı sömürgeciliğine karşı ortaya çıkan ittihatçılık düşüncesi sadece
dinî bir temelde ele alınmamıştır. Hıristiyan Avrupa’ya karşı Müslümanlar arasında Osmanlı’nın liderliğinde
ittihad-ı İslâm siyaseti konuşulurken, aynı dönemlerde “Beyaz Avrupa”ya karşı “Sarı Asya” olarak Japonya’da
da Pan-Asyacılık hareketi ön plana çıkmıştır. Neredeyse aynı dönemlerde ortaya çıkan, Osmanlı’nın İslâm
Birliği siyaseti ile Japonya’nın Asya Birliği siyasetinin karşılaştırmalı bir çalışması için bkz. Cemil Aydın, The
Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-Islamic and Pan-Asian Thought, (New York:
Columbia University Press, 2007); Tanzimat döneminin önemli simâlarından Keçecizâde Fuat Paşa’nın siyasi
vasiyetnâmesi olarak bilinen yazıda, devletin dış politikasından bahsedilirken kullanılan “düşmanlarımızı kendi
başımıza uzaklaştırmaya iktidarımız yetmediğinden, dışarıdan dost ve müttefik aramaya mecburuz” ifadeleri,
XIX. yüzyıl Osmanlı dış politikasını anlatması açısından dikkate değer bir vurgudur. Bkz. Engin Deniz Akarlı,
Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrıazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasî Vasiyyetnâmeleri, (İstanbul:
Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978), 3; Söz konusu vasiyetnamenin neşredildiği (1868) dönemden itibaren
müellifine dair yapılan tartışmalarda vasiyetnamenin İranlı diplomat ve aydınlardan Malkum Han tarafından
kaleme alındığına dair iddialar -neticeden bağımsız olarak- konumuz açısından mühimdir. Çünkü bu tartışma,
meseleden bağımsız olarak söz konusu dönemde bir Osmanlı ve İran aydınının ne derece yakın bir dile, düşünceye
sahip olduklarını gösteren önemli bir husustur. Söz konusu tartışmaların seyri hakkında bkz. Roderic H. Davinson,
“The Question of Fuad Paşa’s “Political Testament””, BELLETEN XXIII/89, (Ocak 1959): 119-136; Ayrıca
bkz. Hamid Algar, Mirza Malkum Khan – A Biographical Study in Iranian Modernism, (Berkeley: University
of California Press, 1973), 72-77.
3 Dönemin Tahran Sefiri Fahri Bey’in elçilik raporları incelendiğinde iki devlet arasındaki ittihad fikrinin, iki
devletin en üst makamları tarafından dillendirildiği, savunulduğu ve bu minvalde girişimlerde bulundukları
görülmüştür. Fahri Bey’in raporları üzerinden yapılan bir dönem değerlendirmesi için bkz. Cezmi Eraslan, II.
Abdülhamid ve İslam Birliği, 3. Baskı, (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019), 126-135; Daha genel bir değerlendirme
için bkz. Cemil Hakyemez, Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, (İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014), 125-
176.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 159
Hasan Yenilmez
dönemden itibaren XIX. yüzyılın ortalarına kadar ekseriyetle çatışma kültürü üzerinden
devam ettiği söylenebilir.4
XIX. yüzyıl ortalarına gelindiğinde her iki devlette modern devlet
anlayışının yavaş yavaş görülmeye başlanmasıyla bu çatışma kültürü -zaman zaman devam
etse de- daha çok diplomatik münasebetlere tahavvül etmiş, sömürgecilik tehdidinin bâriz
bir şekilde hissedildiği ve Avrupa’da pan hareketlerinin arttığı süreçlerde ise Müslümanların
ittifak ve ittihadı anlayışı çerçevesinde bir siyaset tarzına yönelmiştir.
5
II. Abdülhamid idaresini ittihad-ı İslâm dahilinde Sünnî-Şiî yakınlaşmasına6
sevk eden
sebepleri sadece Batı sömürgeciliği üzerinden açıklamak elbette eksik bir noktasıyla da hatalı
bir tespit olacaktır. Osmanlı idaresi için söz konusu dönemde önemli tehlikelerden biri de
Irak bölgesinde tabiiyeti altında bulunan, İran tarafından her an isyana teşvik edilebileceği
düşünülen ve gün geçtikçe artan Şiî nüfusu idi. Nitekim XIX. yüzyıl sonunda yapılan bazı
tahminlere göre son birkaç yıl zarfında sadece Sünnîlikten Şiîliğe geçen insan sayısının
100.000 civarında olması7
Sünnî-hanefi bir müslüman kimliği oluşturmaya çalışan Osmanlı
için açık bir tehdit oluşturmakta idi. Mezhep değişikliği dışında İran’dan Şiîler için kutsal
kabul edilen Atebat-ı Aliye’ye gerçekleşen Şiî göçü de bölgenin demografik yapısını ciddi
bir şekilde değiştirmeye başlamıştır.8
Bölgede artan Şiî hakimiyetine yönelik gerek yerel idarecilerinden gerekse İstanbul’dan
bölgeye gönderilen memurlardan raporlar talep edilmiş ve bu raporlar çerçevesinde başlıca
4 İttihad-ı İslâm fikirlerinin açıkça beyan edilmeye başlandığı dönemlerde kaleme alınan metinlerde, Müslüman
milletler arasındaki ayrılığın ekseriyetle eski zaman politikalarından, bazı padişahların rekabetinden zuhur ettiğine
dair beyanlar sıkça görülmeye başlanmıştır. Bunun ilk örneklerinden biri de İranlı muhaliflerce İstanbul’da
çıkarılan Ahter gazetesinde yer almaktadır. İttihad-ı İslâm’a dair kaleme alınan bir metinde bu hususa dikkat
çekilirken ayrıca bu eski zaman politikalarına gerek kalmadığı ifade edilmekte, Müslüman devletlerin ve
milletlerin hayat ve mematlarının, beka ve zevallerinin ittifak veya gayr-i ittifakla birebir bağlantılı olduğu
üzerinde durulmaktadır. Bkz. “Yâd-daşt-i İttihad-ı İslâm”, Ahter, 8 Mayıs 1878, 140; Söz konusu metni “şayân-ı
mütalaa” bir yazı olarak tercüme edip okuyucularına sunan Basiret gazetesi, “maksad-ı mukaddes” yani ittihad-ı
İslâm için Ahter gazetesi ile beraber ellerinden geldiği kadar gayret edeceklerini beyan etmektedir. Bkz. Basiret,
28 Nisan 1294 [10 Mayıs 1878], 2; İranlı entelektüel Mirza Abdürrahim Talibof Tebrizî’nin, Sünnî Osmanlılar
ve Şiî Safevilerin kendi politikalarını yaymak ve meşrulaştırmak için sun’î bir düşmanlık yarattıkları iddiası
bu meseleye dair bir başka örnektir. Bkz. Mehrdad Kia, “Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century in Iran”,
Middle Eastern Studies, 32/1 (Ocak 1996): 35.
5 İlk kez müstakil bir risale olarak Mahkeme-i Ticaret-i Bahriye Zabıt Kâtibi Esad Efendi tarafından kaleme alınan
İttihad-ı İslâm risalesinde Avrupa’daki pan hareketlerine dikkat çekmesi bu nazariyeden okunabilir. Bkz. Esad
Efendi, İttihad-ı İslâm, (y.y.,t.y.) 8-9.
6 Takrîbü’l-Mezâhib düşüncesinin tarihi arkaplanı ve ortaya çıkış süreci hakkında bkz. Ramazan Tarik, “İslam
Düşüncesinde Mezhepleri Yakınlaştırma Girişimleri (Takribü’l-Mezahib Mısır Örneği)”, (Doktora Tezi, İstanbul
Üniversitesi, 2018), 101-162.
7 F.O. 424/183’ten aktaran Gökhan Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, çev. Zehra
Savan, (İstanbul: Küre Yayınları, 2020), 215.
8 XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren bölgedeki Şii nüfusun artmasıyla demografik yapının değişimi, Osmanlı
otoritelerini nasıl endişelendirdiği dönem yazışmalarına da yansımaktadır. İmamiye Şiilerinin hayatta iken ziyaret
etmek amaçlı, vefat ettikten sonra da oraya defnedilme arzuları çerçevesinde bölgeye yönelik bu teveccühleri
hakkında detaylı bir araştırma için bkz. İsmail Safa Üstün, “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Gelen Şiî Ziyaretçiler
(XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 163 (2006): 159-169; Aynı Yazar,
“Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31 (2006/2): 101-118.
160 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
önlemler alınmaya çalışılmıştır. Bunlar; bölgede Hüsniye türü Şiî neşriyatın engellenmesi ve
bu tür neşriyata mukabil Abdülaziz Dehlevî’nin (ö. 1824) Tuhfe-i İsnâaşeriye, Rahmetullah
Efendi’nin (ö. 1891) İzharu’l-Hak, Seyyid Hüseyin Cisr’in (ö. 1909) Risaletü’l- Hamidiyye
ve Tezkiye-i Ehl-i Beyt gibi neşriyatın bölgede dağıtılması, Şiî ailesine mensup çocukların
İstanbul’a getirilerek Sünnî tedrisattan geçirilmeleri ve akabinde tekrar kendi bölgelerine
gönderilerek oralarda faaliyette bulundurulmaları idi.9
Fakat bu tedbirlerin de tam olarak
karşılık bulmaması, istenilen sonucu vermemesi II. Abdülhamid idaresini yeni bir politikaya;
Sünnî-Şiî yakınlaşmasına sevk etmiştir. Bu siyasetle amaçlanan gerek Irak’ta gerekse İran’da
ciddi nüfuz ve otoriteye sahip Şiî müctehidleri kendisine yakınlaştırarak hem bölgede otoritesini
sağlamlaştırmak hem de İran’a -hatta İngiltere ve Rusya’ya- karşı önemli bir güç elde etmektir.
Bu çerçevede zuhur eden Sünnî-Şiî yakınlaşmasında rol oynayan şahıslar dikkatle incelendiğinde,
en başta ve ekseriyetle Cemaleddin Efgâni (ö. 1897) gelmekle birlikte -tabiri caizse- perde
arkasında unutulan ve bazı araştırmacılar tarafından fark edilmeyen kişilerin başında da
çalışmanın merkezinde yer alan Kaçar şehzadesi ve aynı zamanda bir Şiî müctehid olan Ebu’lMirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar ismi yer almaktadır.10
İstanbul’da neşredilen ilk Farsça gazete olarak bilinen Ahter gazetesinin ortaya çıkışı ve
yayın süreci takip edildiğinde söz konusu dönemde her iki Müslüman devletin takip ettiği
politikayı anlamak daha da kolaylaşacaktır.11 Gazete, farklı dönemlerde iki Müslüman devlet
tarafından desteklenmiş ve kendi politikalarına yönelik bir araç olarak kullanılmaya çalışılmıştır.
İran idaresi, Osmanlı’daki gerek kendi tebaasını gerekse Farsça bilen Osmanlı tebaasını etki
altına almak için gazeteyi bir araç olarak görmekte ve maddi desteklerde bulunmaktayken;12
Osmanlı idaresi ise başta Irak gibi Şiî ağırlıklı bölgelerinde ve İran’da politikalarını yaymak
ve ittihad-ı İslâm siyasetine bir propaganda aracı olarak kullanmak için gazeteye maddi
destekte bulunmakta idi.13 Saltanat ve hilafetin Âl-i Osmanî’nin en büyük evladına ait olduğu
9 Devletin Irak bölgesinde artan Şiîliğe yönelik aldığı tedbirler hakkında daha geniş bilgi için bkz. Çetinsaya,
II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, 215-271; Osmanlı ulemasından Ahmet Feyzi Çorûmî’nin
kaleme aldığı Feyz-i Rabbâni fi Redd-i Bâtıl-ı Îrânî eseri çerçevesinde Sünnî ulemasının Şii akidesine yönelik
tenkitleri için bkz. Sayın Dalkıran, Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şi’i Akîdesine Tenkitleri, 2. Baskı,
(İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2017).
10 Mehrdad Kia, Cemaleddin Efganî’nin şah ve İranlı bürokratlar tarafından kötü muamele görmesi sonrasında;
Malkum Han’ın Londra diplomatlığından azledilmesi akabinde; Mirza Aga Han Kirmanî’nin de Nasirüddin
Şah hükümetinin gücünü baltalamak adına ittihad-ı İslâm siyasetine sarıldıklarını iddia ederken, Şeyhurreis’in
ise siyasî hayatı boyunca ittihad-ı İslâm siyasetini benimsediğini belirtir. Bkz. Kia, “Pan-Islamism in Late
Nineteenth-Century in Iran”, 36-39.
11 Şeyhurreis’in İstanbul’da bulunduğu dönemdeki faaliyetlerinin Ahter gazetesi tarafından da yakından takip
edildiği hatta bazı şiirlerinin dergide neşredildiği görülmektedir. Detaylı bilgi için bkz. Rahim Reis Niya, İran
ve Osmanî der Âsitane-i Karn-i Bistom, (Tahran: İntişarat-ı Setûde, 1374), II:748-758.
12 Dönemin İran sefiri Muinülmülk Muhsin Han, İran Hariciye Nezareti’ne gönderdiği bir yazısında 60 sayı
çıkıp maddi imkansızlıktan ötürü kapanan Ahter gazetesine İran hükümeti tarafından desteğin devam etmesini
talep ederken “Türkçe gazetelerin saldırılarını engelleyebilmek için” Ahter’den daha iyi bir silah olmadığını
bildirmekteydi. Bkz. Han Melik Sasanî, Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir, trc. Hakkı Uygur, (İstanbul: Klasik
Yayınları, 2006), 155-156.
13 Osmanlı’nın Tahran Maslahatgüzarı İsmail Bey, Bâbıâli’ye yolladığı yazısında padişah emriyle her hafta dağıtılmak
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 161
Hasan Yenilmez
ve Padişahın aynı zamanda halife olarak İslâm dininin hâmisi bulunduğu açıkça beyan edilen14
1876 Kanûn-i Esasîsi’nin Ahter tarafından Farsçaya çevrilerek neşredilmesini Osmanlı’nın bu
siyaseti ile doğrudan ilişkilendirmek yanlış olmayacaktır.15 Dolayısıyla zikredilen bu siyasî
ortamda, İran’da hem siyaseten hem de dinen önemli bir konuma sahip Şeyhurreis’in Osmanlı
idaresi ile kurmuş olduğu irtibatlar elbette dönemin Osmanlı-İran bir diğer ifadeyle Sünnî-Şiî
yakınlaşmasını okumada büyük bir önem arz etmektedir.
1. Sıradışı Bir Şehzadenin Hayatına Dair Bazı Notlar16
Ebu’l-Mirza Hasan Şeyhurreis-i Kaçar, kendi ifadeleriyle, son derece zeki ve dikkat çekici
derecede eğitimli, zaman zaman din adamlarıyla yazışıp konuşarak tartışabilen, fikirlerini
ayetler ve klasik Farsça şiirlerinden yaptığı alıntılarla destekleyebilen bir annenin; Gürcistan
prenslerinden Sehrab Han’ın kızı Hurşid Begüm’ün ve Kaçar Hânedanı mensubu bir babanın;
Feth Ali Şah’ın (ö. 1834) yedinci çocuğu Muhammed Taki Mirza Husamussaltana’nın (ö.
1862) evladı olarak 1848’de övgüyle bahsettiği Tebriz’de dünyaya gelmiştir.17 Henüz küçük
yaşlarda yakalandığı veba dolayısıyla, hastalıktan kurtulamayacağı düşüncesiyle anne babası
üzere Tahran Sefaret-i Seniyyesi’ne gönderilen 20 nüsha Ahter gazetesinin sekiz nüshasının Şiî müctehid ve diğer
uygun mahallere dağıtıldığını kalan nüshaların da Tebriz, Hoy, Kirmanşah, Buşehr ve Şiraz şehbenderliklerine
ve Isfahan ve Reşt’te bulunan münasip zevata gönderildiğini bildirmekteydi. Ayrıca dönemin Tebriz Şehbenderi
Behçet Ali Bey de Ahter gazetesinin bölgede “ziyadesiyle hiss-i tesiri” olduğuna dikkat çekmekteydi. Bkz.
BOA, İ.HR./273-16587; Gazetenin İran’daki etkisi hakkında ayrıca bkz. Edward G. Browne, The Press and
Poetry of Modern Persia, (Cambridge: Cambridge University Press, 1914), 17-18; Ahter gazetesi ve kurucusu
Kitapçı Muhammed Tâhir Tebrizî hakkında kapsamlı bir çalışma için bkz. Güllü Yıldız, “İstanbul’da Bir Acem
Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter”, Osmanlı Araştırmaları, 50 (2017): 175-218.
14 Kânun-i Esasî’nin 3. maddesinde “Saltanat-ı seniyye-i Osmaniye hilafet-i kübra-yı İslâmiyeyi hâiz olarak sülale-i
âl-i Osman’dan usûl-i kadimesi vechile ekber evlâda âit” olduğu belirtilirken 4. maddesinde de “Zât-ı Hazret-i
Padişahî hasbe’l-hilâfe dîn-i İslâm’ın hâmisi ve bilcümle tebea-i Osmaniye’nin hükümdarı ve padişahı” olduğu
beyan edilmiştir. Bkz. Düstûr, (İstanbul: Dâru’t-tıbaati Âmire, 1296), IV:4.
15 II. Abdülhamid’in ittihad-ı İslâm siyasetinin henüz ilk yıllarında İran’da nasıl bir yankı uyandırdığına dair bkz.
Kia, “Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century in Iran”, 32-34.
16 Şeyhurreis’in hayatına dair en önemli kaynaklar vefatından önce ve sonra yayınlanan iki adet terceme-i hâl
metinleridir. İlk terceme-i hâl metni, 1312 (1894/95) yılında Bombay’da taşbaskı olarak basılan Müntehab-ı
Nefîs adlı eserinde yer alırken ikinci metin ise İran’ın dil, tarih, kültür ve edebiyat sahasında yetiştirmiş olduğu
en önemli ilim adamlarından, İslâmî yazma eserlerine hayatını vakfetmiş İrec Afşar’ın Ayende mecmuasında
“Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat” serlevhasıyla neşrettiği terceme-i hâldir. Afşar’ın aktardığına
göre söz konusu bu metin, aile efradından Bijan Şereis tarafından kendisine ulaştırılan Şeyhurreis’in bazı
evrak ve yazışmalarını içeren dosyadan çıkmıştır. Afşar ayrıca ismi tespit edilemeyen bir gazetenin sorularına
yönelik kaleme alınan bu terceme-i hâlin daha önceden yayınlandığına dair bir bilgiye de ulaşılmadığını belirtir.
Zikredilen terceme-i hâl metinleri için bkz. Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, (Bombay: 1312) (Tıpkıbasım Tahran:
Mahmudî, t.y.), 5-26; İrec Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, Ayende XVI/9-12 (1369): 805-
812; Şeyhurreis’in ilk terceme-i hâl metni üzerinden hakkında yapılan bir biyografi çalışması için bkz. Juan
R. I. Cole, “Autobiography and Silence: The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”, Iran im 19. Jahrhundert
und die Entstehung der Baha’i-Religion, ed. Johann Christoph Bürgel – Isabel Schayani, (Zürich: George Olms
Verlag, 1998), 91-126; Şeyhurreis hakkında kaleme alınan bir biyografi çalışması da İran Meşrutiyet hareketinin
önemli simalarını kaleme alan İbrahim Safâî tarafından yazılmıştır. Bkz. İbrahim Safaî, Rehberân-ı Meşrûta,
(Tahran: İntişarat-ı Câvidan, 1363), I: 560-591.
17 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 5-6; Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, 805.
162 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
tarafından Tebriz’de bırakılması, çocukluğunda sancılı bir süreçten geçtiğini göstermektedir.18
Şeyhurreis, hiçbir çaresi olmayan bu hastalıktan ilahi bir yardımla kurtulduğunu ifade ederken
“ve raca’nâke ilâ ümmike” ayetini19 iktibasta bulunmaktadır.20
Henüz altı yaşındayken, hanedanlıkta şehzadelerin ilk eğitimini vermekle meşgul olan Molla
Abdulâli Tebrizî’den Kur’an eğitimi almaya başlayan Şeyhurreis, bunun haricinde hüsn-i hat
ve Farsça kitaplarla ilgilenmiştir. Kısa sürede akranlarını geride bıraktığını aktaran şehzade,
11 yaşında Tahran’a gelerek Ağa Rıza Medresesi’nde nahiv ve mantık ilimlerinde Molla Ali
Demavendî’nin (ö. 1304/1886-87) eğitiminden geçtiğini ayrıca Arapça’yı öğrenmeye başladığını
belirtir. Özellikle kendisinin eğitim hususundaki kabiliyetinin abileri tarafından kıskanılmasını
ve hatta bu sebeple şiddete maruz kalmasını Hz. Yusuf kıssasına atıfta bulunarak nakletmesi
şahsını konumlandırdığı yer bakımından oldukça dikkat çekicidir.21
14 yaşına kadar ailesiyle birlikte Meşhed’de İmam Rıza türbesi civarında hayatını devam
ettiren Şeyhurreis, 1862’li yılın ortalarında babasının vefatı üzerine tekrar Tahran’a dönmüştür.
Babasının vefat etmeden önce aile bireylerine vasiyetinde Şeyhurreis’ten molla olmasını
talep etmesi, şehzadenin hayatında önemli bir kırılma çizgisidir. Babasının vefatı sonrasında
kraliyet çevresi ve akranlarının, onun asilzade emirlerle birlikte olması gerektiği yönünde
teklif ve baskıları ve nihayetinde annesinin de bu duruma kerhen razı olması onu iki yıllık
bir askeri eğitime yöneltse de nihayetinde babasının vasiyetine uyduğu görülmektedir. Mirza
Muhammed Han Sipehsalar-ı Azam’ın (ö. 1867) emriyle askeri okula kaydolan Şeyhurreis,
burada hendese ve matematik yanında askeri teknik eğitimlerini aldığından ve ağır askeri
tatbikatlara tabi tutulduğundan bahseder.22 Ayrıca o günlerde büyük bir gayret ve mutlulukla
Şeyh Cafer Türk’ün huzurunda yapılan edebi tartışmalara iştirak ettiğini de zikreder.
Yukarıda ifade edildiği üzere her ne kadar babasının vefatı sonrasında çevre baskısı
dolayısıyla askeri okula gitmek zorunda kalmış olsa da iki yılın nihayetindeki memnuniyetsizliği
sebebiyle askeri eğitimi yarıda bırakmış ve babasının vasiyeti olan mollalık yolunu seçmiştir.
Birçok makam ve unvanlara rağmen kendisinin ilim ve fen tahsilinden bir an olsun geri
durmadığını belirten23 Şeyhurreis, İranlı önemli devlet adamlarından Hacı Kavvamulmülk
Şîrazî (ö. 1865) olarak da bilinen Mirza Ali Ekber Han’ın himayesinde Horasan eyaletinin
merkezi Meşhed’de farklı hocalardan edebiyattan İslâmî ilimlere, matematikten teolojiye
kadar birçok alanda dersler almıştır. Aynı zamanda bu dönemde edebi metinlerinde “Hayrat”
mahlasını kullanmaya başlamıştır. Kavvamulmülk’ün himayesi sayesinde oldukça rahat
18 İbrahim Safaî, Şeyhurreis’in veba haricinde 3 yaşında çiçek hastalığına da yakalandığını ve bu sebeple bir gözünü
kaybettiğini ilerleyen süreçte tedavi olduğunu aktarmaktadır. Bkz. Safaî, Rehberân-ı Meşrûta, I: 563-564.
19 Tâ-hâ, 20/40. Şeyhurreis, annesi tarafından Firavun’un askerlerinden korumak için Nil Nehri’ne bırakılan Musa
Peygamber’in tekrar annesine kavuşmasına teşbihte bulunmaktadır.
20 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 6.
21 “Lekad kâne fî Yusufe ve ihvetihi âyâtün li’s-sâilin” (Yusuf, 12/7) ayetine atıfta bulunan Şeyhurreis, bu tarz
hikayelerin kendisinde fazlaca bulunduğunu da zikretmektedir. Bkz. Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 7.
22 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 8.
23 Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, 805-806.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 163
Hasan Yenilmez
bir ilim tahsil ettiğini belirten Şeyhurreis, “şehzadelik elbisesini” çıkarıp “ilim ve özgürlük
ehlinin elbisesini” giydiği meclisin de Kavvamulmülk tarafından tertip edildiğini aktarır.24
Şeyhurreis’in molla sınıfını ilim ve özgürlükle tanımlaması ilerleyen aşamada özellikle de
meşrutiyet mücadelelerinde aktif rol almasını anlamlandırmak bakımından kıymetlidir.
Kavvamulmülk’ün vefatı sonrasında felsefe ve kelam ilimlerine meyleden Şeyhurreis,
bu dersleri de Molla Hâdî-i Sebzevârî’nin (ö. 1872)25 talebesi olan Molla İbrahim Hekim-i
Sebzevârî’den almış ve aynı zamanda Molla Hâdi’nin manzum şerhini onun huzurunda
okumuştur. Meşhed’deki eğitim faaliyetleri akabinde 1284 (1867/68)’de gittiği Tahran’da Ağa
Ali Müderris-i Hekîm’in (ö. 1890)26, el-Esfârü’l-Erba’a27 okumalarına katılmış ve yaklaşık
iki yıl o mecliste bulunmuştur.28 Tahran’daki eğitimi akabinde 1288’de (1871-72) Horasan’a
tekrar döndüğünde ilme ara vermeden devam eden Şeyhurreis, kendisini ilim talep etmekten
doymayan kişiler sınıfında göstererek, bu kez bir süre eski tıpla ilgilenmeye başladığını ve
özellikle İbn-i Sina’nın külliyatını okuduğunu akabinde ise şer’i ilimlere yöneldiğini ve
Molla Muhammed Rıza-yı Müctehid-i Sebzevâri’nin huzurunda Şiî fıkhının temel eserlerini
okuduklarını nakleder.29 Ayrıca döneminin merci-i taklidi Murtaza el-Ensarî’nin (ö. 1864)
fıkıh usulünü30 Hacı Molla Abdullah Müctehid-i Kâşânî’den talim eden Şeyhurreis, bir süre
sonra din adamlarının “taklit zilleti”nden kurtulmak için Meşhed’den Atebat-ı Âliyât’a gittiğini
ve orada birçok önde gelen ulemadan dersler aldığını belirtir.31 Onun bu düşüncesi, İran’da
mollaların baskın iradelerine, taklitçiliğe karşı henüz otuzlu yaşlarında açık bir tavır takındığına
dair önemli bir hareket ve aynı zamanda Osmanlı ve İran’ın modernleşme süreçlerinin ortak
noktalarını ve benzerliklerini göstermesi açısından da mühim bir vurgudur.32 1872’nin sonlarında
24 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 9.
25 Molla Sadra ekolüne mensup İranlı filozof aynı zamanda el-Esfârü’l-Erba’a üzerine yazılan en önemli şerhi
kaleme almıştır. Detaylı bilgi için bkz. Keith Hitchins, “Hâdî-i Sebzevârî”, DİA, XV, (Ankara: TDV, 1997),
12-13.
26 Ağa Ali Müderris-i Zenûzî olarak da bilinen Hekîm, özellikle felsefe ve kelam sahasında ön plana çıkmış, Sadr
ve Sipehsalar medreselerinde uzun yıllar eğitim vermiş, felsefe üzerine Bedâyiu’l-Hikem gibi eserler kaleme
almış ve aynı zamanda Molla Sadra’nın eserlerine haşiyeler yazmıştır. Bkz. Safaî, Rehberân-ı Meşruta, I: 566.
27 Molla Sadra olarak da bilinen İranlı filozof Sadreddin-i Şirazî’nin (ö. 1641) bilgi ve varlık konularını ele aldığı en
önemli eserlerinden biri olan bu metin, İran medreselerinde okutulan başlıca kitaplar arasındadır. Bkz. Alparslan
Açıkgenç “el-Esfârü’l-Erbaa”, DİA, XI, (Ankara: TDV, 1995) 374-376.
28 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs 9; Juan Cole, Şeyhurreis’in Tahran’da Molla Sadra’nın ekolünden eğitim almasını
heteredoks düşünceye yönelik ilgisiyle ilişkilendirmektedir. Bkz. Cole, “The Early Career of Shaykh al-Ra’is
Qajar”, 98.
29 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 10.
30 Şiî dünyasında fıkıh usulü alanında önemli bir otorite kabul edilen Murtaza el-Ensârî’nin hayatı hakkında bkz.
Sachiko Murata “Ansari, Shaikh Mortaza”, Encyclopaedia Iranica, https://www.iranicaonline.org/articles/
ansari-shaikh-mortaza-b (Erişim Tarihi: 23.10.2022)
31 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 10-11; Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, 806. Juan Cole,
Bahâî düşüncesinin önemli takipçilerinden Aba Badi’ olarak bilinen Hacı Abdulmecid-i Nişaburî’nin idam
edilmesinin, heteredoks düşünceye sahip insanların kendilerini güvende hissetmemeye başlamalarına sebep
olduğunu ve Şeyhurreis’in de hem bu sebeple hem de idama bir tepki olarak seyahat etmiş olabileceğini ifade
eder. Bkz. Cole, “The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”, 101-103.
32 Modernleşme döneminde özellikle İslâmcıların en başta ve sıklıkla vurguladığı meselelerden biri de düşüncenin,
taklit zincirinden kurtarılmasıdır. Muhammed Abduh, Reşid Rıza gibi Çağdaş İslâm düşünürlerinin metinlerinde,
164 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
gittiği Atebat’ta kaldığı iki yıllık süreçte, Murtaza el-Ensarî’nin vefatı akabinde yerine geçen,
devlet adamlarına mesafeli olmakla bilinen, Cemaleddin Efgâni’nin çağrısına icabet ederek
Tütün imtiyazı hadiselerinde tütün içmenin haram olduğuna dair fetva veren merc-i taklid ve
müceddid olarak bilinen Hasan Şîrâzî’den (ö. 1895) dersler almıştır. “İnsan-ı kâmil” olarak
tanıttığı Hasan Şîrâzî’nin rahle-i tedrisinden geçen33 Şeyhurreis, bu sürecin nihayetinde kısa
sürede müctehid konumuna gelmiştir.34
Müctehid konumuna gelmesi akabinde Meşhed’de Fazıliyye Medresesi’nde ders, hutbe ve
vaazlar vermeye başlayan Şeyhurreis, felsefi ve edebi dile hâkimiyetiyle etkili bir vaiz olmuş
ve özellikle düşünce özgürlüğü, ittihad, eğitimin yaygınlaştırılması ve idarecilerin suistimalleri
mevzularında vaazlar vermiştir.35 İlmi sahadaki aktif faaliyetleri haricinde geçimini sağlamak
için İmam Rıza Türbesi’nin kütüphanesinde bir süre müdürlük vazifesini icra etmiş, lakin
artan muhalif söylemleri ve açıkça beyan etmeye başladığı heteredoks düşünceleri onun bu
görevden azledilmesine sebebiyet vermiştir.36 Şeyhurreis, Meşhed’den ayrılarak merkezi
idarenin nüfuzunun daha az olduğu Kaçhan’da Emin Hüseyin Han Şucauddevle’nin (ö. 1893)
himayesinde bir süre faaliyetlerine devam etse de, Asafuddevle’nin Tahran’da kendisine karşı
yürüttüğü siyaset onu yeni bir yolculuğa sevk etmiştir. Şeyhurreis, vaazlarında Kur’an ve
hadisleri nefsanî şekilde tevil ederek sultana itaati vacip gören bazı ulemanın aksine ekseriyetle
otoriterlik fikrine aykırı beyanlarda bulunduğunu, mazlum insanlara hürriyet fikrini aşılamaya
çalıştığını belirterek Asafüddevle’nin kendisine yönelik düşmanlığını da açıklamaktadır.37
Müctehid şehzade, 1885 yılının başında çıktığı hac yolculuğunun38 sonunda kendisini bu kez
II. Meşrutiyet sonrası İslamcıların neşriyatlarında taklit düşüncesini eleştiren metinler görmek mümkündür.
Bazı örnek metinler için bkz. “Taklitçilik Milletlerin Bais-i Helâk ve İzmihlâlidir”, Sebilürreşâd, XVI/410-411
(30 Recep 1337), 188-191; “Körü Körüne Taklid Hakkında Bir Mütalaa”, Hikmet, 5 (10 Cemaziyelevvel 1328),
3-4; “Enzâr-ı Millete: Anlamadan Taklid Maymunlara Yakışır”, Hikmet, 61 (18 Cemaziyelahir 1329), 60-61.
33 Şeyhurreis’in, padişaha takdim edilmesi için Tahran Sefaretine sunduğu İttihad-ı İslâm risalesine dair sefaretten
Bâbıâli’ye gönderilen 1904 tarihli bir tahrirde (BOA, MF.MKT./823-13) kendisinden Şirâzî nisbesiyle
bahsedilmesinin, günümüzde yapılan bazı çalışmalarda bilgi karışıklığına sebebiyet verdiği görülmüştür.
Söz konusu nisbe dolayısıyla bazı araştırmalarda Şeyhurreis, Nasirüddin Şah’ın bir İngiliz şirketine Tömbeki
imtiyazı vermesi akabinde tütün içmenin haram olduğuna dair fetva veren, Şeyhurreis’in de “insan-ı kâmil”
olarak bahsettiği merc-i taklid Hasan Şîrâzî ile karıştırılmış ve nihayetinde fetvayı verenin Şeyhurreis olduğu
şeklinde yanlış bir düşünce ortaya çıkmıştır. Kendisinin terceme-i hâl metninden de anlaşılacağı üzere Tebriz
doğumlu ve bir müddet Şiraz’da da bulunan Şeyhurreis’in tütün fetvasını veren Hasan Şîrâzî ile münasebetleri
hoca-talebe ilişkisinden ibarettir. Ayrıca, İttihad-ı İslâm risalesine dair Bâbıâli’deki yazışmaların Hasan Şîrâzî’nin
(ö. 1895) hayatta bulunmadığı 1904 tarihinde kaleme alındığı göz önünde bulundurulursa söz konusu karışıklık
daha net bir şekilde tashih edilmiş olacaktır.
34 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 11-12; Ayrıca Şeyhurreis, Hasan Şîrâzî’nin, ilim meclislerinde kendisi hakkında
lütuf ve teşviklerde bulunduğundan da bahsetmektedir. Bkz. Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis
Hayrat”, 806.
35 İbrahim Safaî, Şeyhurreis’in ele aldığı bu tür konuların yerel halkın nazarında yeni olduğunu ve birçok kişinin
dikkatini çekmeye başladığını aktarır. Safaî, Rehberân-ı Meşruta, I: 567
36 Cole, “The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”, 104.
37 Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, 808.
38 1885 yılında yapılan ve 3000’den fazla İranlı hacının katıldığı hac yolculuğunda bulunanlardan biri de Mirza
Muhammed Hüseyin Ferahanî’dir. Ferahanî, kaleme aldığı hac seyahatnamesi ile söz konusu yolculuğa dair
önemli bilgiler sunmaktadır. Seyahatnamesinde 1885 yılında hacca gelen ulema ve ayan listesini paylaşırken
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 165
Hasan Yenilmez
Osmanlı’nın başkenti İstanbul’da bulmuştur.39 Hac dönüşü İstanbul’da ikamet etmeye başlayan
Şeyhurreis, burada özellikle İranlıların yoğun olarak ikamet ettiği Valide Han’ında vaazlar
vermeye başlamış ve bir yılı aşkın bir süre faaliyetlerini orada sürdürmüştür. Şeyhurreis’in
Valide Han’daki sohbetlerine şahit olan Mirza Muhammed Hüseyin Ferahanî, dönemin İran
Sefiri Muînulmülk’ün de bu faaliyetlere Şiîliği teşvik etmek ve Şeyhurreis’i övmek için
iştirak ettiğini aktarır.40 Lakin Şeyhurreis ise hatıralarında söz konusu dönemdeki faaliyetlerini
açıklarken kendisinin, İranlı ve Osmanlı dostlarının ricası üzerine dinî öğretileri yayma
haricinde adaletin üstünlüğünü zulüm ve istibdadın kusurlarını göstermekle meşgul olduğunu
belirtir.41 Şeyhurreis’in İran’dan firar ederek hac ziyareti sonrasında İstanbul’da geçirdiği bu
ilk döneminin, daha sonraki yıllarda Osmanlı idaresi, uleması ve aydınları ile kuracağı yakın
ilişkilerin temelini oluşturduğu söylenebilir.
2. II. Abdülhamid İdaresi ile İrtibatları
İstanbul’un Avrupa’ya yakın, beynelmilel münasebetlere sahip bir Müslüman şehri olması,
XIX. yüzyılın ikinci yarısı ve XX. yüzyılın başlarında İranlı muhalifleri İstanbul’a çeken önemli
unsurlar olsa da II. Abdülhamid idaresinin takip ettiği dönem siyaseti de hiç şüphesiz bu süreçte
mühim bir rol oynamıştır. Zaman zaman Osmanlı idaresi tarafından İran’a, özellikle de Irak
bölgesindeki Şiî tebaasına gösterilen müsamahalar ilerleyen süreçte II. Abdülhamid idaresini,
Şiîliğin yayılması ve İran’ın bölgede etkin konuma gelmesi gibi daha büyük problemlerle karşı
karşıya getirmiştir. Bu gelişmeler de II. Abdülhamid idaresinin bölgede çok hassas bir politika
yürütmeye sevk etmiştir. Bu çerçevede bir taraftan Sünnîliğin yaygınlaşması için girişimlerde
bulunurken diğer taraftan da bir karşı hareket olarak Şiî müctehidleri yanına çekerek Tahran’a
karşı bir siyasi üstünlük sağlamaya, İran’ın iç siyasetine dolaylı yoldan müdahalede bulunmaya
çalıştığı görülmüştür. Bu politikayı hem hanedan mensubu hem de bir Şiî müctehid olan
Şeyhurreis’e yönelik takip edilen siyaset üzerinden okumak ve anlamak gayet mümkündür.
İran idaresinden kaçarak 1885 yılında hac yolculuğuna çıkan Şeyhurreis’in hac vazifesi
akabinde bir yılı aşkın bir müddet kaldığı İstanbul’da II. Abdülhamid idaresi ile yakın temasta
olduğu, Sünnî-Şiî ittifakını gerçekleştirecek ittihad-ı İslâm siyaseti üzerine görüşmelerde
bulunduğu görülmüştür. Kendisinin bu süreçte devlet nişanları ile ödüllendirilmesi, payitaht
tarafından iyi bir şekilde ağırlandığına ve önemli ilişkilere sahip olduğuna dair önemli bir
emâredir. Nitekim 1886 yılının Ramazan ayında İran Sefiri ile birlikte saray iftarına davet
edilen Şeyhurreis’e söz konusu toplantıda Mabeyinci Hacı Ali Bey tarafından ikinci dereceden
mecidiye nişanı ile birlikte altın kakmalı bir enfiye kutusu takdim edilmiştir. Söz konusu hadise
Şeyhurreis’in Asafuddevle’den firar ederek geldiği notunu düşmektedir. Bkz. Sefernâme-i Mirza Muhammed
Hüseyin Hüseynî Ferahâni, thk. Mesud Gülzârî, (Tahran: Firdevs, 1362), 170.
39 Medine’de bulunduğu sırada Hz. Peygamber’i öven, istibdad ve zulmü yeren kasideler kaleme almıştır. Bkz.
Cole, “The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”, 109-110.
40 Sefernâme-i Ferehâni, 254.
41 Afşar, “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”, 808.
166 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
dönemin önemli yayınlarından Ahter gazetesine yansırken iftar programı sonrasında Şeyhurreis
ile Sultan II. Abdülhamid’in görüşmelerine dair de malumat verilmiştir. Gazetede, Sultan II.
Abdülhamid’in, iki İslâm devletinin maddi ve manevi münasebetlerinin artması, ittifak ve
ittihadının gerçekleşmesi gerektiğini vurguladığı zikredilirken akabinde de Şeyhurreis’in de
bu beyanlara memnuniyetle karşılık vererek ittihadın tarihsel olarak da önemini içeren, Farsça
güzel bir hitabette bulunduğu aktarılmıştır.42
Şeyhurreis’in ikinci dereceden mecidiye nişanı aldığına dair malumat Osmanlı arşivinde 15
Ağustos 1886 tarihli iradede karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu iradede “İran şehzadegânından
ve ulemadan Şeyhurreis Ebu’l-Hasan Mirza hazretlerine ikinci rütbeden nişan-ı mecîdi ihsan
buyurulması”43 belirtilmiştir. İradenin sudur etmesinden yaklaşık on gün sonra II. Abdülhamid’in
emriyle Ahmed Cevdet Paşa gibi dönemin önemli Osmanlı bürokratları ile Şeyhurreis arasında
ilmî ve siyasî müzakereler yapıldığı da gözlenmiştir.
26 Ağustos 1886 tarihinde Muhacirîn Komisyonu başkanı Yusuf Rıza Paşa’nın44 davetiyle
dönemin adliye nâzırı Ahmed Cevdet Paşa’nın Beşiktaş’taki yalısına giden müctehid şehzade,
söz konusu görüşmeyi iki İslâm devletinin birliğini tamamlama, aralarındaki anlaşmazlıkları
ortadan kaldırma ve iyi neticeler elde etmek açısından son derece kıymetli bulmakta ve
nezaketle karşılandığı toplantıda usûl-i fıkıh, kelam ve felsefe tartışmalarının yanı sıra Şiîlik
ve ittihad-ı İslâm siyaseti üzerine fikir alışverişinde bulunulduğunu aktarmaktadır.45 Nitekim
Ahmed Cevdet Paşa da Şiîler ve ittihad-ı İslâm’a dair padişaha sunduğu lâyihasında benzer
ifadelere yer vermektedir:
“Şeref-sânih olan ferman-ı hümâyûn-ı hazret-i Hilâfet-penâhi icab-ı âlisi üzere İranîlerin celb
ü te’lifi hakkında lâzım gelen tedâbîrin müzâkeresi için birleşildi. Arîz u amik düşünülüp
söyleşildi ve bu sırada Şehzade Şeyhurreis’[le] görüşülüp İlm-i Kelâm ve Usûl-i Fıkıh üzerine
hayli mübâhaseler edildi. Sünnîler ile Şiîler arasındaki adâvetin izâlesi için kendisinde küllî
meyl ü arzu görüldü.”46
Şeyhurreis’in söz konusu müzakerede ekseriyetle üzerinde durduğu husus, İslâm milletinin
fırsat bekleyen güçlü dış düşmanlara karşı fikir birliği oluşturma hayalidir. Nitekim Yusuf
Rıza Paşa’ya ait olduğu tespit edilen imzasız ve tarihsiz layihada, yapılan müzakere esnasında
Şeyhurreis’te Sünnîler ile Şiîler arasındaki adavetin izalesi hususunda “meyl-i külli ve arzu”
42 Şeyhurreis’in Padişah’a yaptığı kısa hitabetinin de birebir neşredildiği imzasız yazı için bkz. Ahter, 16 Haziran
1886, 378.
43 BOA, İ.DH./998-78863.
44 İran’ın istibdat karşıtı muhalif aydınları ile yakın irtibatı olduğu gözlenen Yusuf Rıza Paşa’nın bu yakınlığının
en önemli sebebi idari konumları (Tahran, Petersburg Elçilikleri) haricinde mezhep bakımından Şiîliğe mensup
olması da görülebilir. Vefatı akabinde Kısmet-i Askeriye Mahkemesi tarafından tahrir olunan terekesinde Hz.
Ali, Hz. Hasan, Hz. Hüseyin ve Selman-i Fârisî’nin yağlı boya resimleri tespit edildiği ve bunların Atebat-ı
Aliyat’a “takdime şâyan nevâdir eserden” olduğu mahkeme başkâtibi Cevdet Efendi haber edildiği Meşihat
Müsteşarı Derviş Ali Efendi tarafından Yıldız’a arz edilmiştir. Bkz. BOA, Y.PRK.MŞ../6-3.
45 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 117.
46 Ahmet Zeki İzgöer – İsmail Kara (haz.), Cevdet Paşa’nın Lâyihaları: Devlet Din Islahât Hukuk Maarif, (İstanbul:
Dergâh Yayınları, 2021), 453. İmzasız lâyihanın aslı için bkz. BOA, Y.EE./38-118.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 167
Hasan Yenilmez
gördüğünü belirtmektedir.47 Şeyhurreis’in nazarında İslâm milletleri için ayrılık ve ihtilaftan daha
güçlü bir düşman, daha kana susamış bir hasım ve daha tehlikeli bir mesele bulunmamaktadır.
Bu sebeple ilk yapılması gereken silahlı ve tam teşekküllü bir düşman ordusundan daha
muhataralı bir vaziyet arz eden bu ihtilafın çözülmesidir.48 Şeyhurreis, bu genel tasvirine Ahmed
Cevdet Paşa’nın da katıldığını ve uzun süredir devam eden çelişkiyi ortadan kaldırmak için ne
yapılması gerektiğine dair bir beyanı olduğunu aktarırken, Cevdet Paşa’nın meselinin hallinin
zor olduğuna dair bir kanaate sahip olduğunu da zikreder. Bu noktada ise kendisinin mesele
hakkındaki beyanlarını daha da genişleterek iki devlet arasındaki anlaşmazlıkların tarihine
dair vurguları önemlidir. Ona göre, İran ve Osmanlı arasında şimdiye kadar devam eden
anlaşmazlıklar, Safevîler döneminde Osmanlı sultanlarına karşılık olarak halk arasında yayılan
siyasî mülahazaların bir neticesidir. Bu bakımdan iki İslâm devletinin sultanlarının, kendilerini
eşit ve kardeş olarak bilmeleri ve dini korumaları halinde halkın durumunu ve düşüncesini
düzeltmenin son derece kolay olacağı kanaati hâkimdir.49 Nitekim kendisi de İsnâaşeriyye şiasının
bir ruhani lideri olarak bu ittihad fikrini açıkça benimsediğini ve bu fikri kendi mezhebine
mensup insanlara iletmeye hazır olduğunu ve bu konuda da özel bir risale yazma50 gayreti
içerisinde bulunduğunu aktarır. Şeyhurreis’in nazarında aslolan iki İslâm milleti arasındaki
bazı dini farklılıkların göz önünde tutulması değil, ihtilaflı konuların hiç konuşulmaması, din
düşmanlarına karşı İslâm dininin yani Müslümanların korunması gerekliliğidir.51 Sünnî ve
Şiî mezhepler arasındaki ihtilafın ortaya çıkışı ve ittihadın gerekliliğine dair Şeyhurreis’in
genel tasviri ile Ahmed Cevdet Paşa ve Yusuf Rıza Paşa’nın bu husustaki beyanları mukayese
edildiğinde oldukça mutabık, benzer bir dile sahip oldukları görülmektedir.52
Ahmed Cevdet Paşa’ya göre de Sünnîler ve Şiîler arasında ihtilaf uzun süredir var olsa da
“a’dâ-yı dine karşı ittihadlarına mâni olacak mertebe beynlerinde adâvet yok iken bazı ahvâl-ı
47 Bağdat bölgesine ziyaret ettiği sırada bütün Şia ulemasında bu meyl ve arzunun bulunduğunu da ayrıca
zikremktedir. Bkz. BOA, Y.EE./12-12. Her ne kadar layihada, bir imza veya tarih bulunmasa da metin içerisinde
bir yıl öncesinde padişahın emriyle Cevdet Paşa ile birlikte İstanbul’da bulunan Şeyhurreis ile bir görüşme,
müzakere icra edildiğinin zikredilmesi layihanın kime ait olduğu ve tarihine dair önemli bir ipucu vermektedir.
48 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 118.
49 Sultan ve Şah’ın eşit konuma getirilmesi Osmanlı nazarında daimî olarak karşı durulan, halifelik makamı
açısından problem arz eden bir düşüncedir. Mısır seferi sonrası halifeliği fiili olarak devralan Yavuz Sultan
Selim’den itibaren, halifelik makamını temsil eden emiru’l-müminin sıfatına sahip bir Osmanlı sultanının din ve
mezhep nazarından herhangi bir temsiliyeti bulunmayan şah ile aynı konuma sahip olmadığı düşüncesi devletin
önemli bir telakkisidir. II. Abdülhamid dönemi gibi hilafet kurumunun bir propaganda aracı olarak kullanıldığı
dönemlerde ise bu düşünce daha katı bir şekilde benimsenmiştir. Cevdet Paşa, Şeyhurreis ile yaptığı görüşme
sonrası kaleme aldığı layihasında ittihad-ı İslâm siyaseti açısından İran şahını nasıl konumlandırdığı bu bakımdan
kıymetlidir: “(…) Sünnîler indinde zât-ı melek-simât-ı Hilâfet-penâhî imamü’l-müslimîn olduğundan tedâbir-i
lâzıme memurîn-i Devlet-i Aliyyeleri vasıtasıyla icra olunabilir. Ammâ İmamiye indinde İran Şahı din ü mezhebce
bir meziyeti hâiz olmadığından onun siyasî teşebbüsâtıyla maksad hâsıl olmayıp İmamiye müctehidlerinin
inzimâm-ı sa’y u himmetlerine ihtiyac görülür ve bunların birçoğu tebaa-i Devlet-i Aliyyelerinden olmağla celb
ü te’lifleri âsândır. Şu hâle nazaran tarafeyn beynindeki husûmet ü adâvetin ref’i ve hiç olmaz ise tehvîni yed-i
müeyyed-i hümâyûna müfevvaz bir vazifedir.” Bkz. İzgöer –Kara, Cevdet Paşa’nın Lâyihaları, 454.
50 Bu çalışmada ele alınan İttihad-ı İslâm (Bombay: Gulzar Hasani Press, 1312) risalesine atıfta bulunmaktadır.
51 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 120.
52 Dipnot 48’de işaret edildiği üzere ittihadın gerekliliğine dair vurgularda benzerlik olsa da Ahmed Cevdet Paşa’nın
söylemlerinde Şeyhurreis’in ifade ettiği tarzda Şah ve Padişah’ın eşitliğine dair bir ifade söz konusu değildir.
168 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
siyasiye tarafeynin yek-diğeri hakkında pek ziyade husumet ve adâvetlerini mucib olmuştur.”
Bu nedenle Yavuz Sultan Selim ve Şah İsmail arasındaki siyasî mücadeleden doğup büyüyen
ihtilafın “düvel-i Nasârâ’nın tagallüb ve tahakkümlerine karşı bi’l-cümle tavâif-i İslâmiye
kelime-i tevhid üzere ittihad” ile defedilmesi “ferâiz-i diniyeden”dir.
53
Müctehid şehzade tarafından ittihadın gerçekleşmesi için gerekli görülen reformlar yedi
başlık altında Osmanlı heyetine arz edilmektedir; Sünnî-Şiî ittifakı için yapılması gereken ilk
reform Osmanlı gazetelerinin İran’a ve Şiîliğe dair dilinin yumuşatılması, yanlış yorumlar
ve kötü tabirler içeren ifadelerin tamamen değiştirilmesidir. İkinci reform talebi ise Osmanlı
tebaasının, İran hükümeti ve milletiyle ittihad hususundaki irade-i seniyeyi bilebileceği
ve “ve’tesimu bihablillahi” ayetini okuyacağı özel bir gazetenin “İttihad-ı İslâmiyet” adı
altında neşredilmesidir. Üçüncü teklif edilen husus, İsnâaşeriye imamlarının türbelerine
hediyeler gönderilmesi ve onların tamir ve tezyinatına icazet verilmesidir. Yapılacak bu
icraatla aynı zamanda Şiîlerin kalplerini kazanarak sultana dua etmenin ilk vesilesi olacağının
da altı çizilir. Dördüncü olarak üzerinde durulan konu, Irak-ı Arap, Meşhed ve civarında
Osmanlı padişahının himayesi altında bulunan Şiî âlimlerin mertebelerini korumada özel itina
gösterilmesidir. Ayrıca özellikle Irak bölgesindeki idarecilerin bölünmelere sebebiyet verecek
“mutaassıp hareketler”den kaçınmaları gerektiğine de dikkat çekilerek Sünnî-Şiî arasında bir
fark gözetilmemesi gerektiği vurgulanır. Beşinci olarak teklif edilen madde ise Osmanlı ve
İran vatandaşlarının evliliği meselesidir. Şeyhurreis’e göre, iki millet arasındaki evlilik yasağı
her ne kadar siyasi ve askeri sebepler dolayısıyla alınsa da cahil ve bilgisiz halk nazarında
söz konusu yasağın iki millet arasındaki anlaşmazlıktan ve İranlılarla evlenmenin şer’an caiz
olmadığı sebebiyle alındığı şeklinde yanlış bir kanaat hâkimdir. Bu sebeple söz konusu yasağın
kaldırılması gerektiğine işaret etmektedir. Müctehid prensin altıncı olarak sunduğu madde ise,
İran hacılarına Haremeyn-i Şerifeyn’de iyi muamelede bulunulması ve resmî bir ilan altında
bazı vergi yükümlülüklerinin kaldırılmasıdır. Yedinci ve son olarak teklif ettiği madde ise,
Şiîleri kötüleme ve aşağılama ifadeleri içeren teliflerin basılıp neşredilmesine matbuat nezareti
tarafından kesin bir yasak getirilmesidir.54
Şeyhurreis, her ne kadar zikredilen maddelerin tamamının -İran devleti tarafından
benzer reformların yapılması kaydıyla- icra edilmesi gerektiği hususunda ortak bir fikrin
meclisten çıktığını belirtse55 de Cevdet Paşa ve Yusuf Rıza Paşa’nın layihaları göz önünde
53 İzgöer –Kara, Cevdet Paşa’nın Lâyihaları, 454; Yusuf Rıza Paşa’ya ait olduğu tespit edilen imzasız layihada
bu ifadelerin kelimesi kelimesine aynı olduğu görülmektedir. Yusuf Rıza Paşa’nın layihasının ortak bir karar
metninden kaleme alındığı da düşünülebilir. Fakat unutulmamalıdır ki Yusuf Rıza Paşa Şiî mensubu bir Osmanlı
bürokratı olarak görevini icra etmiştir. Söz konusu layiha için bkz. BOA, Y.EE./12-12.
54 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 121-122.
55 İranlı tarihçi İbrahim Safaî’nin kaleme aldığı Şeyhurreis biyografisinde, müctehid şehzadenin teklif ettiği
maddelerin tümünün kabul edilip icra edilmeye başlandığı şeklinde verdiği bilgi (Bkz. Safaî, Rehberân-ı
Meşrûta, I: 572-73) daha sonrasında kaleme alınan araştırmalar tarafından da direk kabul edilip kullanılmıştır.
Bkz. Masume Karadağî – Muhammed Emir Şeyh Nuri, “Şeyhu’r-Reis-i Kaçar ve İttihad-ı İslâm”, Moskuya
V/15 (1389/2010): 79-80; Hakyemez, Osmanlı-İran İlişkileri, 162-163. Oysa Osmanlı Arşivlerinde söz konusu
döneme dair yapılan incelemelerde özellikle evlilik yasağının aynı şekilde devam ettiği hatta son derece titiz bir
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 169
Hasan Yenilmez
bulundurulduğunda bazı maddelerde bir anlaşmanın söz konusu olmadığı ve hatta uzlaşılan
bazı başlıklara da önemli şerhler düşüldüğü görülmektedir. Cevdet Paşa ve Yusuf Rıza Paşa’nın
umumen mutabık kaldığı hususlar; Şeyhurreis’in üç ve dördüncü maddelerde beyan ettiği
imamların türbelerinin tamiri, Atebât-ı Âliye gibi Şiîlerin kutsal kabul ettiği merkezlere hediyeler
gönderilmesi ve de İmamiye müctehidlerine ihtiram gösterilerek kalplerinin celbedilmesidir.
Fakat her iki devlet ricalinin, bu hususların icra edilmesinde takip edilmesi gereken yönteme
dair düştüğü şerh II. Abdülhamid idaresinin Şiîliğe yönelik siyasetini anlamak açısından dikkat
çekici ve kıymetlidir. Onlara göre bu maddeler “Sünnî ulemasını kırmayacak ve mezheb-i
teşeyyü‘ün bir mertebe daha revâcına sebebiyet vermeyecek” bir surette, “mütebassırâne ve
maharetkârâne” bir siyaset takip edilerek ifrat ve tefritten kaçınılarak icra edilmelidir. Cevdet
Paşa ve Yusuf Rıza Paşa, müctehidlere yönelik bu siyaset sayesinde Devlet-i Aliye’nin hem Şiî
mezhebine mensup tebaasını İran’a temayülünden koruyacağını hem de İran’a yönelik siyasi
maksatlarını gerçekleştirebileceğini düşünürler.56 Bu anlayış aynı zamanda II. Abdülhamid
idaresinin ittihad-ı İslâm siyasetinin, hilafet merkezine nüfuz sağlamak amacıyla gerçekleştirilen
bir politika olduğunu da açıkça ortaya koymaktadır.57
Şeyhurreis’in Osmanlı idaresi ile bu yakın irtibatları, II. Abdülhamid idaresinin Şeyhurreis
aracılığıyla özellikle Irak’taki Şiî tebaası üzerinde etki yaratma girişimleri ve hatta müctehid
şehzadenin Osmanlı’da İttihad-ı İslâm adıyla neşredilen bir gazetenin editörlüğünü yaptığı
iddiası58 elbette İran hükümetinin dikkatini celbetmiştir. Nitekim Nasirüddin Şah idaresi
tarafından 1887 yılının başlarında dönemin İran sefiri Muinulmülk’e, şehzadenin İran’a dönmesi
hususunda girişimlerde bulunması, kendisini ikna etmesi emri verildiği görülmektedir. Sefirin
bu girişimleri sonucunda Şeyhurreis’in Tahran’a döndüğü bilinse de -kendi beyanlarına binaenemniyetinin sağlanacağı ve şahın kendisine daha iyi muamelede bulunacağı gibi hususlarda
verilen sözlere şüpheli yaklaştığı anlaşılmaktadır.59
Şehzade’nin Tahran’a gitmeden önce payitahtı ziyareti ve II. Abdülhamid ile aralarında geçen
diyalog, ittihad-ı İslâm siyaseti çerçevesinde Osmanlı idaresi ile kurduğu yakın irtibatı ortaya
şekilde takip edildiği görülmüştür. Örnek bazı uygulamalar için bkz. BOA, MV./14-15; BOA, DH.MKT./1467-95;
BOA, DH.MKT./1599-14; BOA, MV./52-3.
56 İzgöer –Kara, Cevdet Paşa’nın Lâyihaları, 455; BOA, Y.EE/12-12.
57 Selim Deringil’in Osmanlı Pan-İslâmizmine dair “savunmaya yönelik, meşru varlığını giderek tehlikede gören
bir devletin politikası” şeklindeki tanımı bu nazariyeden doğru ve desteklenebilir bir ifadedir. Bkz. Selim
Deringil, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, 5. Baskı, (İstanbul: İletişim
Yayınları, 2019), 30; Cevdet Paşa’nın bir başka lâyihasındaki şu beyanları bu düşüncenin tezahürüdür: “(…)
Cennet-mekân Yavuz Sultan Selim Han hazretlerinden beri selâtîn-i Osmaniye Saltanat’ı ve Hilâfet’i câmi‘ ve
Devlet-i Aliyyeleri İttihad-ı İslâm üzere müesses olup bu ittihadın halelden vikayesi ferâiz-i hâliyedendir. Arap
ve Türk ve Kürd gibi akvâm-ı muhtelifeti yek-dil ü yek-cihet ve cümlesini makam-ı Hilâfet-i kübrâya rabt eden
ancak İttihad-ı İslâm’dır. Bu ittihadın hâfız u hâmîsi ancak emirü’l-mü’minîn efendimiz hazretleridir. (…)” Bkz.
İzgöer –Kara, Cevdet Paşa’nın Lâyihaları, 459.
58 Juan I. Cole, “Shaikh al-Ra’is and Sultan Abdülhamid II: The Iranian Dimension of Pan-Islam”, Histories of the
Modern Middle East, ed. Israel Gershomi vd., (London: Lynne Rienner Publishers, 2002), 171, İbrahim Safaî
tarafından kaleme alınan biyografisinde ilk kez bu iddia (Safaî, Rehberân-ı Meşrûta, I: 573) dile getirilirken
yapılan arşiv taramalarında söz konusu döneme ait İttihad-ı İslâm adını taşıyan bir gazete bulunamamıştır.
59 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 15.
170 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
koyması açısından da mühimdir. 1887 yılının Ocak ayında bir Cuma selamlığı akabinde İran
Sefiri Muinulmülk ve Mirza Malkum Han’ın da eşlik ettiği, Osmanlı bürokratlarından Namık
Paşa, Gazi Osman Paşa ve Salih Münir Paşa’nın da hazır olduğu bir sırada saraya bir ziyarette
bulunan Şeyhurreis, bu görüşmede Sultan ile aralarında geçen diyaloğu da kaleme almıştır.60
Görüşme sırasında ilk olarak İran’a geri dönme hususunun padişah tarafından dillendirilmesi
üzerine, şahın ısrarlı davetinden söz eden müctehid şehzade, İslâm padişahına itaatin vacip
olduğunu zikrederek kendisinden icazet almak istediğini belirtir. Akabinde aralarında geçen
diyalogda ekseriyetle iki devletin ittihadına yönelik konuşmalara yer verilirken karşılıklı
olarak İslâm düşmanlarının birliğine mukabil İslâm milletinin de bir olması temennileri
beyan edilir. Söz konusu konuşmada dikkat çeken hususlardan biri ise padişahın Şeyhurreis’e
İran’daki durumunu daimî olarak Osmanlı sefiri aracılığıyla kendisine bildirmesini istemesiydi.
Ayrıca hac vesilesiyle tekrar görüşme hususunda da ümitvâr olunduğu tarafların beyanları
arasındadır. Görüşme esnasında İran sefiri Muinulmülk’ün, Şeyhurreis’in oğlunun İstanbul’da
eğitimine dikkat çekerek, şehzadenin ne derece Osmanlı’ya bağlı olduğunu belirtmesi ise
müctehid şehzadenin Osmanlı idaresiyle irtibatlarını gösteren önemli bir husustur. Bu durum,
II. Abdülhamid idaresi tarafından ittihad-ı İslâm siyaseti çerçevesinde eğitimin bir propaganda
yöntemi olarak nasıl kullanıldığına dair önemli bir örnek teşkil etmektedir. Bir Kaçar şehzadesi
ve aynı zamanda Şiî müçtehidin oğlu Sultan’ın iradesiyle Mekteb-i Harbiye’de eğitime tabi
tutuluyor ve yakından takip ediliyordu.61
Şeyhurreis, söz konusu görüşme akabinde kendilerine padişah tarafından bazı ihsanlarda
bulunulduğunu da aktarmaktadır. Tahran’a gitmesi akabinde 24 Mayıs 1887 tarihli bir
iradede62 Tahran sefaretinden vaki olan arz u iş’ar üzerine “İran şehzadegânından Şeyhurreis
hazretlerine tebdilen birinci rütbeden nişan-ı mecîdi” verilmesi söz konusu münasebetlerin
devamlılığına işaret etmektedir. Kendisine verilen nişana karşılık padişaha Tahran sefareti
üzerinden teşekkürlerini arz eden Şeyhurreis, aynı zamanda on sekiz yaşındaki oğlunun vefatı
sebebiyle Mekteb-i Harbiye’de eğitim gören diğer oğlu Bahauddin Mirza’nın geçici olarak
Meşhed’e yanına gitmesi için izin talep etmekteydi.63
İran’a dönüşü akabinde yaklaşık 5 yıllık süre zarfında, özellikle Tömbeki imtiyazı sırasında,
tütün içmenin haram olduğuna dair fetva veren merci-i taklid Mirza Hasan Şirazî ile birlikte
Nasirüddin Şah idaresinin karşısında bulunması, hukukun üstünlüğüne dair beyanları muhalif
şehzadeyi bu dönemde 18 aylık bir mahkûmiyet sürecine sevk etmiştir.64 Nadir Kalesi’ndeki
bir buçuk yıllık hapsinin akabinde İran’ı terk etmesi için serbest bırakılan şehzadenin rotası
1892 yılında tekrar İstanbul olmuştur. Bu seyahatini bir önceki seyahatinden farklı ve önemli
60 Şeyhurreis, Müntehab-ı Nefîs, 110-116.
61 Girişte de zikredildiği üzere Şiî mensubu ailelerin çocuklarının İstanbul’a getirilerek tedrisattan geçirilmeleri
akabinde bölgelerine gönderilmeleri Şiîliğin yaygınlaşmasını engellemeye yönelik bir devlet politikası olarak
uygulanmaktaydı. Bkz. Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi, 215-271.
62 BOA, İ.DH./1033-81349.
63 BOA, İ.HR./310-19817.
64 Cole, “The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”, 111-114.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 171
Hasan Yenilmez
kılan durum ise Şeyhurreis’in İstanbul’a gelişiyle, Cemaleddin Efganî’nin II. Abdülhamid’in
teklifiyle İstanbul’a yerleşmesinin aynı döneme denk gelmesiydi. Bu karşılaşmanın, bir
rastlantıdan ziyade bilinçli ve amaca (İttihad-ı İslâm’a) yönelik politik bir girişimin neticesi
olduğu düşünmek elbette yanlış olmayacaktır. Nitekim II. Abdülhamid tarafından Sünnî-Şiî
meselelerinin halli ve ittihad-ı İslâm siyasetinin bir karşılık bulması için Cemaleddin Efgâni’ye
gönderilen muhtıradaki şu ifadeler bu düşünceyi doğrular niteliktedir:
“Zât-ı fâzılâneleri aktâr-ı İslâmiyyenin ekserini devr ve seyahat etmiş ve İran’da bir hayli
müddet ikametle ehl-i sünnet ve cemaati terkîb eden mezâhib-i erbaa ile mezheb-i Şiî
beynindeki farkları pek iyi tetebbu eylemiş bulunduklarından ve Avrupa’da dahi imrâr-ı zaman
ile ahvâl-i umumiyeye vâkıf bulunduklarından ve arzu-yi âlileri dahi husul-i ittihad-ı İslâm
merkezinde bulunduğuna yakîn hâsıl buyurulmuş olduğundan vaktiyle siyâsiyâta vâkıf ulema
bulunmamasından dolayı bir neticeye iktiran edemeyen teşebbüsâta yeniden mübâşeret ve
meselâ bizim ulema ile ulema-yı Şîa’dan ikişer üçer zât davetle bir cemiyet teşkil edilerek
mezhepçe olan ihtilafatın ref’ u izalesi ve bu suretle İran müctehidlerinin nüfuzuna galebe
çalınması ve belki de büsbütün kaldırılması ve bilâhare de Almanya’da olduğu gibi İranîlerin
hükümdarları yine İran’da icrâ-yı hükümetle askerî kumandası makâm-ı hilafette olarak bir
ittihad vücuda gerilmesi memalik-i şahane dahilinde bazı yerlerdeki vesair mahallerdeki
İslâmların da mezhepçe olan farkları kaldırılarak (inneme’l-mu’minîne ihvetün) ayet-i
celilesinin ahkam-ı münifesi mucibince alelumum ittihad-ı İslâm husûle getirilmesi mümkün
olup olamayacağının arîz u amik teemmülüyle bu babda vârid-i hâtır-ı âlileri olacak esbâb
ve vesâili hâvi bir lâyiha-ı muvazzaha ve mufassalanın bi’t-tanzim takdimi…”65
1892 sonrasına gelindiğinde İstanbul’da İran müctehidleri üzerinde önemli etkileri bulunan
bu iki şahsın İttihad-ı İslâm politikalarına yönelik düzenlenen ilmî münakaşaların yapıldığı
meclislerde bir araya geldiği görülmektedir. Muhacirin komisyonu reisi Yusuf Rıza Paşa, Seyyid
Fazıl Paşa, Mirza Ağa Han Kirmani, Hasan Han Habîrulmülk, Şeyh Mahmud Efdalulmülk,
Muhammed Sıddık Han ve Feyzi Efendi gibi Osmanlı ve İranlı önde gelen kişilerle sık sık
görüştükleri Hüseyin Vassaf tarafından da aktarılmaktadır.66 Şeyhurreis’in Cemaleddin Efgâni
65 Muhtıranın sonunda Efgâni’den, söz konusu meselenin son derece gizli kalması ve kaleme alınacak lâyihanın da
son derece mahrem kalması talep edilmektedir. Bkz. BOA, Y.EE./3-58; Ayrıca muhtırada kendisinden talep edilen
cemiyet teşkilinin de karşılık bulduğu anlaşılmaktadır. Cemaleddin Efgâni’nin Padişahın davetiyle İstanbul’a
gelmesi akabinde hilafet sancağı altında Şiî ve Sünnî ulemayı bir araya getirerek İslâm dünyasında bir ittihad
meydana getirme girişimlerinden biri de İttihad-ı İslâm adı altında kurmuş olduğu encümendir. Sünnî ve Şiî
ulemanın da dahil olduğu on iki kişilik bu encümende; Şeyhurreis, Ahmed Feyzi Efendi, Seyyid Burhaneddin
Belhî, Mirza Ağa Han Kirmani, Hacı Mirza Hasan Han Habirulmülk, Şeyh Ahmed Rûhî, Şeyh Mahmud
Efdalülmülk Rûhî, Abdülkerim Bey, Hamid Bey, Ahmed Mirza, Nevvab Hüseyin Hindi, Yusuf Rıza Paşa gibi
farklı etnik kimliğe sahip Müslüman düşünürler yer almıştır. İran Meşrutiyet döneminin önemli aydınlarından
ve dönemin yakın tanıklarından Yahya Devletâbâdi’nin bu encümen hakkındaki beyanları için bkz. Yahya
Devletâbâdi, Hayat-ı Yahya, haz. Furuğ Devletâbadi, 4. Baskı, (Tahran: İntişarat-ı Firdevsi, 1362), I: 98-99;
Söz konusu encümenin faaliyetleri ve Osmanlı idaresiyle irtibatları hakkında daha geniş bilgi için ayrıca bkz.
Niya, İran ve Osmanî, I: 706-716; Feridun Ademiyet, Endişehâ-yı Mirzâ Aga Han Kirmanî, (Tahran: İntişarat-ı
Peyam, 1357), 61-68.
66 Hüseyin Vassaf’ın Cemaleddin Efganî hakkında kaleme aldığı tercüme-i hâlinde bu meclislere kısaca değinmektedir
bkz. Osmanzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz, (İstanbul: Kitabevi, 2015)
II/411-413; Bu hâl tercümesinin Efganî biyografisine yaptığı yeni katkılar hakkında İsmail Kara tarafından ilmi
bir değerlendirme yapılarak, tercüme-i hâl metniyle birlikte neşredilmiştir. Bkz. İsmail Kara, Din ve Modernleşme
172 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
ile iştirak ettiği ilmi toplantıların biri de 1 Recep 1310 (19 Ocak 1893), Regaib kandili gecesi
Yusuf Rıza Paşa’nın Beşiktaş’taki konağında gerçekleşen, Rifâi şeyhi Ebü’l-Hüdâ, ŞazeliMedenî tarikati postnişini Şeyh Muhammed Zâfir Medenî ve Ahmed Es’ad Efendi, Burhaneddin
Belhî gibi II. Abdülhamid’e yakın ulema ve meşayihin de katıldığı bir meclistir. Söz konusu
bu ilmî toplantıda kader meseleleriyle irtibatlı olarak “inşallah” lafzının kullanılışına dair
fikir alışverişinde bulunulmuş67 ve bu müzakere Mirza Ağa Han Kirmanî tarafından bir risale
olarak kayıt altına alınmıştır.68
Şeyhurreis ve arkadaşlarının İstanbul’daki bu faaliyetleri İran hükümeti tarafından bir kez
daha rahatsızlık uyandırması akabinde Şah idaresinin, Şeyh Ahmed Ruhi, Şirazlı Mirza Hasan
Han Habirulmülk, Mirza Ağa Han Kirmani gibi muhalif isimlerin ülkelerine iade edilmeleri
talebinin olumlu karşılık bulması69 müctehid şehzadenin İstanbul’dan ayrılmasında önemli bir
etken olmuştur. Yakın çevresinin Osmanlı idaresi tarafından bu tür bir muameleye uğraması
akabinde müctehid şehzadenin bu kez rotası İttihad-ı İslâm risalesini kaleme alıp neşredeceği
Hindistan olmuştur.
Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri, 3. Baskı, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2012), 391-395.
67 Söz konusu mecliste Yusuf Rıza Paşa, Şeyhiyye tarikatına bağlı Mirza Nusret isimli İranlı bir şahsın, “İnşallah”
lafzının manası üzerine kaleme alınmış küçük bir risaleyi kendisine takdim ederek Sultan’a ulaştırılmasını talep
ettiğini belirtir. Mecliste bu risale üzerinden “inşallah” lafzının kullanımı hakkında kelamî tartışmalar yapılmıştır.
Söz konusu müzakereler için bkz. Mirza Agha Khan Kermani, God Willing, God Blessing (İnşallah Maşallah),
ed. Harun Vohouman-Bijan Khalili, (Los Angeles: Ketab Corp., 2007).
68 Risalenin müellifine dair çeşitli ihtilaflar da bulunmaktadır. Bunun başlıca sebeplerinden biri risalenin farklı
tarihlerdeki bazı nüshalarının başında yer alan “Risale-i Maşallah der Redd-i Risale-i İnşallah telif-i Cenâb Seyyid
Burhaneddin Belhî” ifadesidir. Feridun Ademiyat, söz konusu risalenin, XIX. yüzyılda İran ve Irak’ta yaygın
olan Şeyhiyye fırkasının başında bulunan Muhammed Kerim Han Kirmanî’nin “İnşallah Maşallah” risalesine
reddiye olarak kaleme alındığını belirtir. Ayrıca, Muhammed Kerim Han’ın risalesinin II. Abdülhamid’e de
gönderildiği ve bu sebeple yukarıda zikredilen meclisin tertip edildiği ve neticesinde de Mirza Aga Han Kirmanî
kaleminden aynı başlıkla bir risale kaleme alındığını ortaya koyar. Bkz. Ademiyet, Endişehâ-yi Mirzâ Âga
Han Kirmanî, 65-66; Edward G. Browne, söz konusu meclis hakkında benzer bilgiler verirken ve risaleye dair
verdiği bilgilerde farklı tarihlerdeki eserlerinde değişiklik olduğu görülmektedir. Materials for the Study of the
Babi Religion (London: Cambridge University Press, 1918) adlı eserinde, Mirza Aga Han’ın risalesinin Seyyid
Burhaneddin Belhi’nin risalesine reddiye olarak kaleme alındığını zikrederken (s. 224), vefatının ardından
Reynold A. Nicholson tarafından hazırlanan eserinde (A Descriptive Catalogue of the Oriental MSS., (London:
Cambridge University Press, 1932)) Mirza Nusret’e ait “Risale-i İnşallah”a reddiye olarak kaleme alındığını
belirtmektedir (s. 67); 2007 yılında Harun Vohouman ve Bijan Khalili tarafından üç farklı nüsha (22 Zilkade
1318 tarihli Şûrâ-yı Milli Kütüphanesi nüshası, 22 Safer 1327 tarihli Encümen-i Âsâr-ı Milli Kütüphanesi
nüsha ve 1 Şevval 1330 tarihli Kütüphane-i Âsâr-ı Bahaî nüshası) kullanılarak yapılan tahkikli neşrinde bu
meseleler tartışılmıştır. Detaylı bilgi için Bkz. Agha Khan Kermani, God Willing, God Blessing, 34-39; 1912
yılında Mirza Aga Han Kirmanî’ye ait risale Fransız şarkiyat mecmuası Revue du Monde Musulmane’de A.L.M.
Nicolas tarafından tercüme edilerek de neşredilir. Bkz. “Controverses Persanes – Le livre In Cha Allah! Réfuté
par Séyyéd Borhan ed-Din Balkhi”, Revue du Monde Musulman, Decembre 1912, 238-260; Söz konusu meclis
hakkında bir başka anlatım için ayrıca bkz. Nikki R. Keddie, Sayyid Jamal ad-Din “al-Afgani” – A Political
Biography, (Berkeley: University of California Press, 1972), 377-378.
69 BOA, İ.HUS./43-56. Söz konusu iradede Cemaleddin Efgâni ismi de yer alırken ilerleyen süreçte kendisinin
iade edilmediği hatta bu konuda İran cihetinden ısrarlı iade talebinin devam etmiş olduğu görülmektedir. Bkz.
BOA, Y.A.HUS./352-23; BOA, Y.A.HUS./352-111; BOA, Y.A.HUS/ 354-13.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 173
Hasan Yenilmez
3. İttihad-ı İslâm Risalesi
Şeyhurreis’in 1312 (1894/95) yılında Farsça kaleme aldığı İttihad-ı İslâm70 risalesi, müctehid
bir İran şehzadesinin neredeyse ilk kez, Müslümanların, Osmanlı Devleti daha da özelde II.
Abdülhamid’in hilafet çatısı altında bir ittihad oluşturması gerektiğini açıkça vurgulaması
bakımından son derece nâdir ve mühim bir eserdir. Ahmet Cevdet Paşa ile yapmış olduğu
müzakerelerde ittihad-ı İslâm hakkında bir risale neşredeceğine dair beyanda bulunan Şeyhurreis,
Hindistan’a gittiği dönemde çok geçmeden bu sözünü yerine getirmiş ve söz konusu risaleyi
kaleme almıştır. Yayınlandığı dönemde Osmanlı idaresinde nasıl bir yankı uyandırdığına
dair bir bilgi ile karşılaşılmasa da aradan geçen on yıllık süre sonunda risalenin İstanbul’da
neşredilmesi hususunda Şeyhurreis tarafından Tahran Sefareti aracılığıyla bir girişimin olduğu
görülmektedir. Fakat söz konusu risale Maarif Nezaretince yapılan inceleme sonucunda “İttihad-ı
İslâm’a hizmet arzusu imâ edilse” de “Şiiliğin tahkim ve te’yîd” edilmesi “Tahran’a Dâru’lHilâfe denilmiş” olması, “Ehl-i sünnet hakkında efkâr-ı vâhiyeler” gibi hususları71 içermesi
gerekçe gösterilerek neşredilme talebi uygun görülmemiştir.72
İslâm’ın üstünlüğü vurgusuyla eserine başlayan73 Şeyhurreis aynı zamanda İslâm
kanunlarının, fıtratların gelişimine en uygun kanunlar olduğu üzerinde durur ve bütün âlemin
düzenine ve bütün milletlerin güvenliğine kifayet hususunda İslâm’dan daha kapsayıcı ve
70 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, (Bombay: Gulzar Hasani Press, 1312). Şeyhurreis söz konusu bu risalesini 18
Cemaziyelahir 1312 (1894) tarihinde Maskat hududunda hitama erdirdiğini belirtmekle birlikte eserin nihayetinde
düşülen baskı tarihi ise Recep 1312 şeklindedir. Sadık Seccadî tarafından h. 1363 yılında risalenin tahkikli
neşri yapılmıştır. Söz konusu neşirde bazı küçük okuma hataları ve satır atlamaları da görülmüştür. Çalışmada
Bombay’da basılan ilk neşir esas alındı.
71 Belirtilen gerekçeler ekseriyeti söz konusu risaleden çıkarılabilir neticeler olsa da bu çalışmada esas alınan 1312
Bombay baskısında Tahran’dan “Dâru’l-Hilâfe” olarak zikredilen bir ibare ile karşılaşılmamıştır. Bu husus iki
farklı ihtimal doğurmaktadır. Birinci olasılık 1904 yılında Şeyhurreis’in Tahran Sefareti’ne sunduğu risalenin yeni
kaleme alınan farklı bir nüsha olma ihtimalidir. İkinci olasılık ise Şeyhurreis’in söz konusu risalesine Müntehab-ı
Nefîs eserine koyduğu terceme-i hâl metnini ekleme veya risale ile birlikte göndermiş olma ihtimalidir. Söz
konusu terceme-i hâl metninde yer yer “Dâru’l-Hilâfe-i Tahran” ifadesi ile karşılaşılmaktadır. Bkz. Şeyhurreis,
Müntehab-ı Nefîs, 6, 15.
72 BOA.MF.MKT./838-13; Talebin geri çevrilmesine dair Şeyhurreis’in düşüncesi daha farklıdır. I. Cihan Harbi
döneminde İttihatçıların misafiri olarak geldiği İstanbul’da Tasvir-i Efkâr gazetesine verdiği mülâkatta, risalesinin
Şiiliği tahkim ve teyidden ziyade, II. Abdülhamid’in “İslâmiyetin esâsatından bulunan kavaid-i meşrutiyet ve
icabat-ı hürriyetten” uzak bulunmasından mütevellit neşredilmesine mâni olunduğunu belirtmektedir. Bkz.
“Şeyhurreis Hazretleriyle Mülâkat”, Tasvir-i Efkâr, 1306 (31 Kanun-i Evvel 1914), 2; Her ne kadar Şeyhurreis
II. Abdülhamid’in, meşrutiyet ve hürriyet düşüncesine sahip olmamasından mütevellit eserinin basılmadığını
zikretse de kendisinin söz konusu dönemde II. Abdülhamid iradesi tarafından himaye edildiğini de vurgulamak
gerekir. 1905 yılında İran’da alevlenmeye başlayan meşrutiyet ayaklanmaları sırasında, bir meşrutiyet taraftarı
olan Şeyhurreis, Şah idaresinden kaçarak Tahran Sefareti’ne sığınma talebinde bulunduğunda -meşrutiyet
taraftarı olduğu bilinmesine rağmen- “idare-i maslahat” gözetilerek sefarette 15 gün ağırlanmış ve himaye
edilmiştir. Bkz. BOA, Y.MTV./287-144; BOA, Y. A.HUS./506-1; Söz konusu sığınma, İngiliz raporlarına da
yansımıştır. 1906 yılına ait hadiseleri özetleyen İngiliz Sefareti’nin raporu için bkz. Ahmed Beşîrî, haz., Kitâb-ı
Âbî – Gozareşhâ-yı Mahremâne-i Vezaret-i Umur-i Harice-i İngiliz der-bâre-i İnkılab-ı Meşrûta-i İran, 2. Baskı,
(Tahran: Çaphâne-i Ketîbe, 1363) I: 4-13 (3 numaralı telgraf).
73 Müctehid şehzade, risaleyi İslâm kelimesini yüceltmek ve dini ihya etmekten başka bir maksada binaen
yazılmadığını, muvahhidlerin/Müslümanların kalplerini celb etmek ve nifaktan da uzaklaştırmak gayesi güttüğünü
henüz eserinin başında açıkça beyan etmektedir. Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 2.
174 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
faydalı bir kelime olmadığını vurgular. Bu bakımdan İslâm’ı, bütün ademoğlunu barış ve
kurtuluş yoluna götürebilecek tek çare olarak görür.74 Karanlığa gömülmüş, ahlaken bozulmuş
bir kavimden güzel ahlak (mekarim-i ahlâk) çıkarmanın, üstelik bunu ümmi bir peygamber
aracılığıyla yapmanın bu zâviyeden değerlendirildiği söylenebilir.
75
Şeyhurreis’e göre dinî taassubu bulunmayan ve medeniyet arzusundan söz eden akıllı ve
disiplinli insanlar eğer görüş birliği eder ve ülkelerinin hudutlarını himaye eden, insanların
haklarını koruyan hükümleri içeren faydalı bir kanun ortaya koyan meclisi bir araya getirirlerse
neticesi her daim şer’-i şerifle uygun olacaktır.76 Aklı ön plana çıkaran müctehid şehzade,
İslâm dininin kanunlarının akla uygun olduğunu belirterek insanların tabiat gereği mecburi
olarak buna yöneldiklerini vurgular. Asırlardan beri şiddetli taassup örtüsü altında olan ve
Peygamber’in getirmiş olduğu kanunlardan uzak kalan devletlerde ve gayr-i müslim milletlerde
yakın zamanda, “kötülüklerin ve çirkinliklerin anası olan” alkol tüketiminin yasaklaması,
evli çiftlerin ahlaki uyumsuzluk ve devam eden anlaşmazlık dolayısıyla boşanmalarına izin
verilmesi ve sünnet hadiselerinin görülmesi bu hususta Şeyhurreis’in verdiği örneklerdir.
77
Müctehid şehzade, ittihad-ı İslâm hakkında ana düşüncesini beyan ederken aynı zamanda
İslâm dünyasının neden geri kaldığı hususuna da dolaylı yoldan cevaplar verdiği görülmektedir.
Geri kalmışlığın sebeplerine dair gördüğü ilk problemlerden biri eğitimdir. Özellikle Müslüman
kadınların ilim ve sanattan bibehre bulunmaları üzerinde durur.78 Müslüman kadınların modern
eğitime tabi tutularak eğitilmeleri gerektiğinin altını çizerek böyle bir eğitimden geçen Müslüman
kadının toplumsal hayatta daha aktif bir konuma geleceğini düşünür.
79
Osmanlı aydınlarının sıklıkla vurguladığı, Modern Avrupa’nın İslâm’ın nuruyla aydınlandığı
düşüncesi, Şeyhurreis’in düşüncesinde de açıkça görülmektedir.80 Avrupa’nın aksine Müslüman
camiasının son dönemde bir uçuruma yaklaştığının altını çizen müctehid şehzade, bu durumdan
kurtulmak için milletin her ferdinin yüksek çaba sarf etmesi gerektiğini ifade eder.81 Bunun
için de dinin terakkisine, Müslüman toplumların ilerlemesine engel olarak gördüğü hususları
daha da detaylandırarak okuyucusuna sunmaktadır. Şeyhurreis burada ortaya koyduğu ilk
problem, kelamda asırlardır tartışılan “cebr” ve “ihtiyar” meselesidir. Ona göre “cebr ve ihtiyar”
konusundaki tartışmalar, Müslümanların zihinlerini karıştıran, faydasız müzakerelerle onları
74 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 4-5.
75 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 9-10; Şeyhurreis ayrıca bu meselede Hz. Peygamber’in mucize bahsine de değinerek,
onun peygamberliğine delil olarak Kur’an ve şeriatından daha açık ve görünür bir delil olmadığını ortaya koyar.
Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 11.
76 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 12.
77 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 12-13.
78 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 19.
79 Şeyhurreis, Müslüman kadınların cehaletinin, geri kalmışlığının “hicab” ile ilişkilendirilmesini yanlış bularak
bu tür eleştirilere de cevap vermektedir. Örtünmeyi emreden İslâm dininin aynı zamanda ilim ve sanatı da bütün
ümmete beşikten mezara kadar emrettiğini hatta ilkokullarda ilk öğretilen şeyin “İlim öğrenmek, her Müslüman
kadın ve erkeğe farzdır” (مؤمنة و مؤمن كل على فريضة العلم طلب (mealindeki hadis-i şerif olduğunu belirtir. Bkz.
Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 19-23.
80 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 25.
81 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 27.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 175
Hasan Yenilmez
meşgul eden gereksiz konulardır. Saf kalpleri bulandıran, zaruret durumunda insanı şüpheye
sevk eden bu tür konuların, kolay bir din olan İslâm’ı uydurma rivayetlerle doldurduğuna
inanmaktadır.82
İslâm dünyasında gördüğü bir diğer problem, felsefî ıstılahların ve Yunan felsefesi
konularının İslâm öğretisine dahil edilmesidir. Her ne kadar felsefi konuların tamamen hatalı
ve dinle çelişkili olduğunu düşünmese de zikredilen konuların, ıstılahların din ile karıştırılması
durumunda dinin anlaşılmasını zorlaştıracağını ve dini sadelikten çıkaracağını savunur.83 Bu
meselede üzerinde durduğu husus, felsefenin Yunancadan Arapçaya tercümesi, bilginin ve
bilimin gelişmesi açısından bir hizmet olsa da metod olarak nasıl kullanılması gerektiğinin
farkında olunmasıdır. Amaç, hak ile batılı birbirine karıştırıp bir şüphe uyandırmak değil
felsefeyi bir öğrenme ve hatırlatma aracı olarak kullanmaktır. Burada bir parantez açarak,
“insan bilmediğinin düşmanıdır” sözü çerçevesinde, kendisinin felsefe ve kelamdan bibehre
olduğu şeklinde bir kanaatin oluşmaması gerektiğinin de altını çizmektedir. Ona göre problem,
Müslüman filozofların ve âlimlerin önce felsefeyi dikkate alarak insanların hükümlerini kabul
edip akabinde de Kur’an’a bakmalarıdır. Çünkü bu anlayışın neticesinde Kur’an’ı doğrudan
okumak ve onun gücünü dikkate almak yerine, ayet ve hadislerin standartlara ve şartlara göre
ölçüldüğü görülmektedir.84
Şeyhurreis’e göre, Müslümanların terakkisinin önündeki bir diğer ve aynı zamanda en büyük
engellerden biri de, ekseriyetle yeni meseleler dolayısıyla meydana gelen ve Müslümanların
pazarının refahını ve canlılığını bozan iç savaşlardır. Bu iç savaşların, ihtilafların her milleti
veya ümmeti dışarıya karşı güçsüz bırakmakla birlikte onların zayıflamasına ve duraklamalarına
sebebiyet vereceğini savunur ve bir milletin etnik meselelerle meşgul olmasının her daim
düşman için bir şans olduğunun altını çizer.85 Bu hususta asr-ı saadeti işaret eden Şeyhurreis, o
dönemde ashabın sadece “sıbgatullah”a boyandıklarını ve bu sayede İslâm’ın hızlıca yayıldığını
ve ilerlediğini belirtir. Bu vurgunun aslında XIX ve XX. yüzyılda başta Osmanlı aydınları
olmak üzere Müslüman aydınların fikriyatında sıkça karşılaşılan, asr-ı saadete dönüş söyleminin
Şeyhurreis düşüncesine yansıması olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. Nitekim müçtehit şehzade,
Asr-ı saadet sonrasında dinin, yalın ve sade halinden uzaklaştırılmasını ve hilafet sisteminin
de saltanata dönüştürülmesini -tıpkı Osmanlı’daki ekseriyetle İslamcılar gibi- açıkça tenkit
eder.86 Ona göre, Müslüman toplumu uzun süredir uyku halinde bulunmakta ve uyanmaya dair
hiçbir emare göstermemektedir. Uzun yıllar mağarada uyku halinde bulunan ashab-ı kehfin
bile uyku sırasında sağa sola hareket ederken, Müslüman toplumun hareketsiz bir şekilde bir
köşede yatmasından şaşkınlık duymaktadır.87
82 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 28.
83 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 32-33.
84 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 33-34.
85 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 39.
86 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 40-41.
87 Şeyhurreis burada, Kehf Sûresi 18. ayette yer alan “Uykuda oldukları halde sen onları uyanık sanırdın.” kısmına
atıfta bulunmakta ve mağara arkadaşlarının belli bir süre içinde bir defa da olsa hareket ettiklerini belirtmektedir.
176 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
Metinde ekseriyetle mezhep bakımından mutedil bir dil kullanılmaya çalışılsa da zaman
zaman Şiî müctehid kimliğinin ön plana çıktığı da görülmektedir. Özellikle İslâm dünyasındaki
ilk iç çatışmalara dair beyanları bunun en net örneğidir. İslâm tarihinde önce Basralıların
Cemel Vakası’nda akabinde de Şamlıların Muaviye b. Ebu Süfyan idaresinde, ittifakla seçilmiş
meşru halifeye, yani Hz. Ali’ye biat etmeyi reddetmelerinin tarihteki birçok fitnenin müsebbibi
olduğunu iddia eder. Meseleyi daha da genişleterek açıkça şunu ifade eder; Muaviye b. Ebu
Süfyan o gün Hz. Ali’ye isyanda bulunmayıp meleklerin Hz. Adem’e saygı gösterip itaat
ettikleri gibi bütün muhacir ve ensarın Hz. Ali’ye tazim ve itaatte bulundukları bir durumda
gururlanıp kibirlenmeseydi iki Müslüman grup (Sünnî-Şiî) arasındaki ihtilaf doğmayacak,
Şiî ve Sünnî mezhebi bir zıtlık olarak görülmeyecek ve imânın temeli bu tedavi edilemeyen
acıya yakalanmayacaktı.88 Şeyhurreis’in nazarında, Hz. Ali’nin hilafeti sırasında çıkan bu
ilk büyük ihtilaf ve ayrılık son asırlarda Müslüman devlet hükümdarlarının farklı siyasi
amaçları, diledikleri uydurma fetvaları ve rivayetleri yayarak dini dünyalık bir sermaye haline
getirmeleri sebebiyle daha da derinleşmiştir. İşte bu noktada Müslümanların felaha ve mutluluğa
erişmesi için yapılması gereken ittihad gölgesi altında bulunarak nifak ve sebeplerinden uzak
durulmasıdır.89 Müctehid şehzade, müzmin hastalığın giderilmesi, milletin ihyası için iki güçlü
Müslüman devletin, Osmanlı ve İran’ın “la ilâhe illallah Muhammedun resûlullah” sancağı
altında kardeşliği yenilemesi, dostluğu sağlaması ve geçmişi telafi etmesi gerektiğini açıkça
ortaya koymaktadır.90
Şeyhurreis’in, iki Müslüman toplumu tek bir dinî düşünce yapısında bir araya getirmekten
ziyade yok olmalarını engellemek ve Avrupa’nın sömürgesinden kurtarmak adına siyaseten
ortak noktalarda buluşturmayı hedeflediği kolaylıkla ifade edilebilir. Nitekim amacının
İslâm’ın farklı şubelerini birleştirmek olmadığını söylerken, bunun son derece zor ve müşkil
bir durum olduğunun da farkındadır. Bu bakımdan, insanlarının sabit inançlarını dönüştürmenin
ölümden dahi zor olduğunu belirtir. Bir Şiî’nin Sünnî olması veya bir Sünnî’nin Şiîleşmesi
amacını gütmediğini açıkça zikreder. Sünnilik ve Şiilik irtibatına tabiattaki ateş ve suyun zıtlığı
üzerinden bir benzetme yapan müctehid şehzade, ateş ve suyun doğası itibariyle zıt görünseler
de bir düzen oluşturmak açısından zorunlu olarak bir araya geldiklerini ifade etmektedir.91 Son
Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 43-44.
88 Bu yaklaşımından Şeyhurreis’in Şiiliği en azından Hz. Ali döneminden başlattığı da anlaşılmaktadır. Ancak bu
anlayış, söz konusu dönemde yaşanan olaylar ve tarihî gerçeklikle pek uyuşmamaktadır. Erken dönemde Şiiliğin
ortaya çıkış süreci ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz
Şiiliği, (İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022); Hz. Ali’nin üstün idareciliğine vurgularda da bulunan Şeyhurreis,
onun her zaman ilk halifelerle aynı fikirlerde bulunduğu söylemekle birlikte Hz. Osman’a yönelik huzurunda
veya gıyabındaki sözlerini de rezilliği ifşa değil bir nasihat verme olarak yorumlar. Öte yandan Muaviye b. Ebu
Süfyan’ı da Müslümanları aldatmakla, Hz. Ali’nin Hz. Osman’ın ölümünde pay sahibi olduğu, ilk halifelere
düşmanlık duyduğu şeklindeki iftiraları sıklıkla dillendirmekle itham eder. Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm,
44-47.
89 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 48-49.
90 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 52.
91 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 53.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 177
Hasan Yenilmez
asırlarda İslâm dünyasındaki ihtilafın derinleşmesine dikkat çeken müctehid şehzade, Osmanlı
veya İran devletinden birinin ortadan kalkmasının neredeyse diğeri için bir sevinç kaynağına
dönüştüğünü savunur ve bu durumun düzelmesi gerektiğini düşünür. Onun nazarında iki
muvahhid taifenin siyasi ilişkileri maddi ve manevi açıdan tahlil edildiğinde her iki devletin yok
olması veya bağımsızlıkları arasında doğrudan paralel mecburi bir bağlılık vardır. Bu açıdan aynı
gemide bulunan Müslümanların, gemilerinin neredeyse batmaya başladığı dönemde yapmaları
gereken tek şey “kurtuluş gemisi” olarak ittifaka/ittihada sarılmalarıdır. Bazı satır aralarından
Şeyhurreis’in ittifak hususunda bir ümitsizliğe de sahip olduğu görülmektedir. Müslümanların
uçurumun kenarında bulunduğu böyle bir dönemde ne Şiîlerin Hz. Ali’nin ahlakının izinden
gittiğini ne de Sünnîlerin Hz. Ömer’in ahlakına riayet ettiklerini vurgular.92 Bu probleme veya
çıkmaza rağmen yine de kendi nazarından bir kurtuluş reçetesi sunmaya çalışır.
İlk olarak iki Müslüman devlet liderlerinin bir kardeşlik ve dostluk ittifakı kurmaları
gerektiğinin altını çizmektedir.93 Sadece Osmanlı ve İran devletinin hükümdarlarının ittifakı
ile söz konusu durumdan çıkılamayacağını düşünen Şeyhurreis’e göre, aynı zamanda, siyasi
entrikalardan arınmış, temel dini hassasiyetin göz önüne alındığı bu ittihad hakkında diğer
Müslüman devlet hükümdarları da bilgilendirilmeli ve onların da bu “kutlu yol”a dahil edilmeleri
sağlanmalıdır. Bu kapsamda tüm Müslümanların kıblesi olan Mekke’de hutbeler okutulabileceği,
ilanlar dağıtılabileceği ve her iki devlet tarafından, güçlü manevi bağları bulunan meşayih ve
müctehidlere ayrım gözetilmeksizin maddi manevi ihsanda bulunulabileceği zikretmektedir.94
Burada bir parantez açarak toplum nazarında itibar gören ulema ve fukahanın, bu meseleye
kafa yormaları gerektiğini de belirtmektedir. Dolayısıyla sadece hükümdarlara değil din
adamlarına da büyük görevler düştüğünün bilincindedir. Ulemanın ilk olarak Müslüman
devletlerin tebeasını, namusunu korumaya, tabi oldukları devletin şerefini muhafaza etmeye,
mevcut hükümdara tabi olmalarına95 teşvik etmeleri gerektiği üzerinde durmaktadır. Çünkü
onun nazarında Müslüman tebaa, kendi sultanının büyüklüğünü gönüllü olarak istemeli ve
kendisinin güvenliğinin saltanatın gölgesi altında olduğunu bilmelidir.96 Müslüman toplumların
en büyük problemlerinden biri olarak gördüğü fitneden, insanların kaçınması gerektiğini
tavsiye ederken zamanın şartlarının artık devletleri dış müdahaleye açık bir hale getirdiğini
belirtmekte ve posta ve gazeteler sayesinde Batı’daki gelişmelerin kolaylıkla Doğu devletlerinde
yayılabildiğine işaret etmektedir. Dolayısıyla tabi olduğu devletin sultanına isyan ederek zuhur
edecek her türlü gelişmenin din ve devletin zararına olacağını vurgulamaktadır. Müslüman
92 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 55.
93 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 58.
94 Esad Efendi tarafından benzer ifadeler görülmekle birlikte yalnızca -tabiî olarak- Osmanlı sultanına itaate çağrı
yapılması hususunda ulemaya vazife yüklemektedir. Bkz. Esad Efendi, İttihad-ı İslâm, 21.
95 Şeyhurreis’in bu hususta çoğu İranlı aydınlardan ve hatta Osmanlı aydınlarından farklı düşündüğü ifade edilebilir.
Kendisi ile yakın irtibatta bulunduğu Cemaleddin Efganî ile arasındaki en büyük farklılık mutlak monarşi de
olsa mevcut hükümdarlara tabi olunması gerektiği düşüncesidir. Nitekim Efganî, Londra’da bulunduğu sırada
neşretti Ziyâu’l-Hâfikayn mecmuasında açıkça Nasirüddin Şah’a muhalefet etmekte ve onu ulemaya karşı çıkan
“Firavun” “Âsi” olarak niteleyerek kendisine itaatin haram olduğunu beyan etmektedir. Bkz. Seyyid el-Hüseynî,
“Biladu Faris”, Ziyâu’l-Hâfikayn, 1 Mart 1892, II: 16.
96 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 60-61.
178 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
devletin asayişinin bozulması durumunda komşu devletlerin ve milletlerin -elbette Batı
devletlerinin- güvenliği yeniden sağlama, tebaasını ve sefaret memurlarını koruma, ticaret
yollarını güvenlik altına alma bahaneleriyle iç işlere müdahalede bulunacaklarına hatta hiçbir
sebep bulamadıkları noktada “medeniyet” namı altında veya yardımlaşmak ve ittifak kurmak
vesileleriyle doğrudan Müslüman devletlerin iç işlerine karışacaklarına dikkat çekmektedir.97
Şeyhurreis’in bu uyarısının yerinde bir tespit olduğu, İran’daki meşrutiyet ayaklanmaları
sırasında nitekim görülmektedir. İran’daki ayaklanmalar sırasında ortaya çıkan karışıklıklar
hakkında İngiliz Sefaret raporlarına yansıyan yazışmalarda, İngiltere’nin askeri, mâli tedbirlerini
korumak gerekirse kendi vatandaşını emniyet altına almak veya barışı sağlamak için müdahalede
bulunabileceği zikredilmekteydi.98
Şeyhurreis’in ikinci çağrısı daha çok ulema ve tebaayadır. Halihazırda Müslümanlığın
büyük bir tehlikede gösterildiği bir ortamda önde gelen din adamlarının bu mesele ile meşgul
olmaları gerektiğini düşünür. Ulema ve devlet idarecilerinin beyanlarını savaşçıların süngülerine
benzeterek, onların beyanlarının sert ve keskin olması gerektiğini vurgulamaktadır. Ayrıca
iç çatışmalarda tarafların birbirini öldürmelerinin İslâm’a hiçbir fayda sağlamayacağını ve
kaybın çok büyük olacağının gafil insanlara anlatılması, onların umumî bir barışa yönelmeleri
konusunda uyarılması görevini de din adamlarına yüklemektedir.99 İslâm’ın ilk dönemi ile çağının
mukayesesini yaparak, iki dönemin de ortak noktasının “gariplik”100 olsa da XIX. yüzyılda 145
milyonluk Müslüman nüfusun garipliğinin 145 kişilik asr-ı saadet Müslümanlarının garipliğinden
daha kötü ve tehlikeli bir durumda olduğuna dikkat çekmektedir. Asr-ı saadetteki “gariplik” bir
harekete ve berekete doğru meylederken son asırdaki “garipliğin” bir duraklamaya ve ümitsizliğe
doğru gittiğine işaret etmektedir.101 Bir Şiî müctehid olarak Şiî halkına da eleştirilerden
kaçınmadığı görülürken özellikle Haremeyn-i Şerifeyn’de ve Irak-ı Arab bölgesindeki Şiîlerin
Batı’dan ilham alarak ortaya attıkları “hürriyet ve özgürlük” söylemlerinin din ve devlet
nazarından, şeriat bakımından problemli bir hareket olduğu üzerinde durmaktadır.
102
Müctehid şehzadeye göre, dışarıda ve içeride zuhur eden tüm tehlikelere, saldırılara karşı
yapılması gereken gayet açıktır: Müslümanların himâyesiz, çaresiz bir diğer ifadeyle “garip”
kaldığı son asırda hem siyasî ve hem de dinî liderliği (halifeliği) kendisinde bulunduran
97 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 61-62.
98 İngiltere’nin İran’daki karışıklıklar sebebiyle müdahil olabileceğine dair İngiliz Maslahathüzarı Cecil Spring
Rice’ın Dışişleri Bakanı Edward Grey’e gönderdiği bazı raporlar için bkz. Kitâb-ı Âbî, I/17 (10 numaralı 6 Şubat
1907 tarihli telgraf); I/18 (14 numaralı 14 Şubat 1907 tarihli telgraf); I/79-80 (43 numaralı 13 Eylül 1907 tarihli
telgraf); Detaylı bilgi için ayrıca bkz. Hasan Yenilmez, “Osmanlı’da Muhalefet ve İktidarın İran Meşrutiyeti’ne
Yönelik Siyaseti (1905-1908)”, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2022), 179-186.
99 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 65-66.
100 “İslâm garip olarak başladı, başladığı gibi tekrar garipliğe dönecektir. Ne mutlu o gariplere!” hadis-i şerifinden
iktibasla bu kıyaslamayı yaptığı gayet açıktır. Hadis-i Şerif’in bazı tarikleri için bkz. Müslim, “İman”, 232;
Tirmizî, “İman”, 13.
101 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 65.
102 Şeyhurreis, “Özgürlük” ve “hürriyet” vurgusu yapan Şiî zümrenin “şirkin şirki” olan “hürriyet-i mel’ûne”
gölgesinde dinlerini korkusuz ve takiyesiz yaşayabileceklerini zannetseler de İslâm padişahlarının gölgesinde
payidar kalabileceklerinin altını çizer. Çünkü savunulan hürriyet esasına göre kiliseler ve meyhaneler yapılacak,
Beytülharam’a karşılık haram evi (حرام بیت (ve fuhuş evi inşa edilecektir. Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 68-69.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 179
Hasan Yenilmez
Osmanlı saltanatını otorite olarak kabul edip bir araya gelmektir. Kendi ifadeleriyle, Osmanlı
devletini yeniden dirilten II. Abdülhamid’in, din ve devletin terakkisi için hilafet makamını
işaret etmesi, tüm Müslümanların mutluluğuna vesile olan, yeryüzündeki âkillerin dikkatini
çeken, örneklik gösteren bir husustur. Hatta Müslümanların birlik oluşturması, dahili ihtilafların
ortadan kaldırılması meselelerinde İslâm ahalisinin yegâne sığınağı odur. Ayrıca “ne olursa
olsun” ümmetin icmasının hasıl olması, biat şartlarını toplaması hasebiyle Sultan ruhanî
bir konuma sahip olup onun emrinden (ulu’l-emr’den) sapmak caiz değildir.103 Dolayısıyla
ulemanın ve diğer ileri gelen temsilcilerin Sultan II. Abdülhamid’le birlik olmalarını, devletin
ilerlemesi ve milletin refahı için müspet bir adım olarak görür.104 İran’daki din ve devlet
işleyişine de değinen müctehid şehzade, Osmanlı’nın aksine İran’da, Şiî düşüncesinden
mütevellit iki farklı riyasetin varlığına dikkat çeker: Bir tarafta “riyaset-i rûhi”yi elinde
bulunduran müctehidler, diğer tarafta “riyaset-i cismî”yi elinde bulunduran saltanat. İran’da
devlet liderinin kim olursa olsun kendisini Müslümanların lideri olarak göremeyeceği, şer’an
itaat edilmesini talep edemeyeceğini belirten Şeyhurreis, İran’daki bu iki başlı riyasetin karşı
karşıya geldiği durumlarda da vahim sonuçlar ortaya çıktığını vurgulamaktadır.105 Müctehid
şehzadenin Osmanlı ve İran’nın dinî ve siyasî yapısına dair bu karşılaştırmasını, kendisinin
açıkça vurguladığı, II. Abdülhamid’in hilafet sancağı altında bir ittihad-ı İslâm oluşturma
fikrinin bir temellendirmesi olarak rahatlıkla okumak mümkündür.106
Şeyhurreis’in risalesinin sonunda sunduğu son teklif ise, önde gelen din adamları tarafından
Atebât-ı Âliye ve Meşhed civarında “Terakki-i İslâm” nâmı altında ruhanilerden müteşekkil bir
meclis oluşturulmasıdır. Aynı zamanda bu meclisin İran’daki diğer şehirlerde bulunan ulema ile
de irtibatlı hatta oralarda da şubeler açarak doğrudan bağlantılı olarak çalışmalarını yürütmesi
gerektiğini ifade etmektedir. Fitne çıkarmayacak, devletin nizamını bozmayacak ve hükümetin
amaçlarına halel getirmeyecek olan böyle bir meclis sayesinde Hindistan ve Kafkasya’daki
Şiî ve diğer tüm Müslümanlarla doğrudan irtibat kurarak daimî olarak müzakere halinde
bulunulabileceğini vurgulamaktadır. İslâm’ı yabancı devletlerde yaymak ve şöhretini arttırmak
103 Esad Efendi risalesinde, Endülüs de İslam ümmetinin yitip gitmesine dair hususları zikrederken meseleyi şu
cümlelerle nihayete erdirmektedir: “Bunun sebeb-i mütakîli (ulu’l-emre) itaat ve birbirleriyle ittifak etmeyerek
heves-i riyaset ve menafi-i şahsiye ile nifak belâsıdır.” Bkz. Esad Efendi, İttihad-ı İslâm, 6; Benzer ifadeler için
ayrıca bkz. Esad Efendi, İttihad-ı İslâm, 13, 21.
104 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 70-75; Osmanlı’da batılı anayasalardan faydalanılarak hazırlanan 1876 Kanûn-i
Esasîsi’ne de bir nevi atıfta bulunan müçtehit şehzade, dünyevi ihtiyaçlar ve zaruri ittifakların bazen Müslüman
devletini yabancı hükümetlerden kanun almaya zorlasa da o “faydalı yasanın” başka bir şekle sokularak “şeriat
şapkası” ve “dinî kıyafet” giydirilerek icra sahasına getirilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Bkz. Şeyhurreis,
İttihad-ı İslâm, 73.
105 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 76-77; Birbirinin varlığını, gücünü kendileri için tehlike kabul eden müctehidler
ve şah idaresine Şeyhurreis’in teklifi şu minvaldedir: Dinî liderler, kendilerinin bir nevi koruyucusu olan Şah
idaresine yardım ve destekte bulunmalı, şah idaresi de devletin önemli işlerinde dini otoriteyle istişare yaparak
onları da sürece dahil etmelidirler. Bkz. Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 80-81.
106 Müctehid şehzadenin, Osmanlı Sultanı ve Şah’a dair bu vurguları dinî ve siyasî konumlandırması gerek Ahmed
Cevdet Paşa’nın gerekse Yusuf Rıza Paşa’nın vurgularından, düşüncelerinden farklı değildir. Bkz. İzgöer –Kara,
Cevdet Paşa’nın Lâyihaları, 454; Yusuf Rıza Paşa’nın layihası için bkz. BOA, Y.EE/12-12.
180 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
için belirli talimatlar çerçevesinde davetçiler ve tebliğciler gönderme ve onların masraflarını
karşılama sorumluluğunu söz konusu meclise yükleyen Şeyhurreis, özellikle Avrupa ülkelerinde
güç olsa da Afrika ve Çin kıtasında İslâm’a açık, henüz aslî fıtratları “Hıristiyanlık, Mecusilik
veya Batılıların pislikleriyle bozulmamış” milyonlarca insanın varlığına dikkat çekmektedir.
Bu hususta bir tembellik gösterilip ihmalkarlık edilirse söz konusu insanların çok sürmeden
Hıristiyan medeniyeti ve dininin dairesi altına girecekleri uyarısında bulunmaktadır.
107
Risalesini son olarak, Arapça kaleme aldığı Kitabu’l-Ebrâr eserinden alıntıladığı ittihad-ı
İslâm’a bir çağrı metni ile nihayete erdiren müctehid şehzade, bu çağrısında da metnin genelinde
vurguladığı meselelere dikkat çekmekte ve İslâm’ın izzeti yok olmadan, minberleri ve minareleri
çökmeden, harap bir vaziyete düşmeden ittihad-ı İslâm’a destek çıkmaları için Müslümanlara
yakarmaktadır. Sünnî ve Şiîlerin ihtilafını ise sökülmek üzere olan bir ağaçtaki kuşların hâline
benzetmektedir: “Tevhid kelimesi büyük bir tehlikededir ve siz dalında ötüyorsunuz. Ağacın
kökü sökülüyor ve siz dalında birbirinizi çekiştiriyorsunuz” Din düşmanlarının, bâtıl düşünceleri
üzerine bir araya gelirken muvahhidlerin/Müslümanların haktan ayrılmalarından yakınarak,
Müslüman ahalinin fesadı bitirmesini ve uzlaşmalarını talep etmektedir.
108
Sonuç
Bu çalışmada, XIX. yüzyılın ikinci yarısında özellikle Batı sömürgesine karşı Osmanlıİran daha da özelde Sünni-Şiî münasebetlerinin, yakınlaşmasının nasıl bir seyir izlediği,
bir Kaçar şehzadesi ve aynı zamanda Şiî müctehid olan Şeyhurreis’in düşünce dünyası ve
irtibatları üzerinden incelenmiştir. Söz konusu yüzyılın son çeyreğinde II. Abdülhamid idaresi
tarafından öne çıkarılan, bir noktasıyla benimsenen ittihad-ı İslâm siyasetinde ve bununla
iltisaklı olarak Sünni-Şiî yakınlaşmasında ekseriyetle Cemaleddin Efganî “ismi” dikkat
çekse de Şeyhurreis’in de Efganî kadar mühim bir role sahip olduğu görülmüştür. Nitekim,
1880’lerden II. Meşrutiyet’in ilanına kadar II. Abdülhamid idaresi ile kurmuş olduğu irtibatlar
ve kendisinin devlet nişanlarıyla ödüllendirilmesi sahip olduğu konumun açık göstergesidir.
Çalışmanın kapsamı bakımından ele alınmasa da metin içerisinde kısaca değinilen ve farklı
bir çalışma olarak değerlendirilmesi düşünülen, I. Cihan Harbi sırasında İttihad ve Terakki
hükümetinin Şeyhurreis’le kurmuş olduğu irtibatlar, münasebetler onun ittihad-ı İslâm ve
Sünni-Şiî yakınlaşmasında etkin bir rol “oynadığını gösteren bir başka husustur.” Burada bir
parantez açarak belirtmek gerekir ki Şeyhurreis’in her iki dönemde (II. Abdülhamid ve İttihad
ve Terakki Dönemi) itibar görmesi ve siyasî ve dinî kimliğe sahip bir kişi olarak kendisiyle
münasebetler kurulması iki dönemin benzer siyaset tarzlarına dair önemli bir ipucudur.
Müctehid şehzadenin, II. Abdülhamid, Ahmed Cevdet Paşa ve Yusuf Rıza Paşa gibi Osmanlı
devlet ricali ile yapmış olduğu müzakerelerde, Sünniler ve Şiîler arasındaki ihtilafların çözüme
107 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 83-85; Benzer ifadeler Esad Efendi tarafından da kaleme alınmış “İslâm’ın nasihatlerine
muhtaç” özellikle Afrika cihetindeki milletlerin, oralara gönderilecek ulema aracılığıyla itaat ve ittihadın
vecibelerinin kendilerine öğretilmesi gerektiği çağrısı yapmaktadır. Bkz. Esad Efendi, İttihad-ı İslâm, 28.
108 Şeyhurreis, İttihad-ı İslâm, 87-90.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 181
Hasan Yenilmez
kavuşturulması ile ilgili sunduğu tekliflerde bazı Şiî temayülleri gözükse de ekseriyetle onlarla
ortak ve yakın bir dile sahip olduğu anlaşılmaktadır. Sadece Sünni-Şiî ihtilafların ortadan
kaldırılmasına dair sunmuş olduğu tekliflerde değil, genel olarak Müslüman toplumların
sorunlarına dair tespitleri ve Müslüman toplumların gerçek İslâm’a dönmeleri, -dönemin yaygın
tabiriyle- asr-ı saadete dönmeleri gerektiğine dair vurguları dahi Osmanlı aydınları ile benzer
bir dile ve düşünceye sahip olduğunu göstermektedir. Osmanlı ve İran aydınlarının bir diğer
ifadeyle Sünni ve Şiî ilmiye ricalinin bu benzer dili kullanmaya başlamalarında modernleşme
ve sömürgecilik tehdidinin etkili olduğu da elbette ifade edilebilir. Fakat her halükârda “sünnihanefî bir İslâm” inşa etme fikrinde olan II. Abdülhamid idaresinin, Sünni-Şiî yakınlaşmasında
oldukça hassas hareket ettiğini de ikili müzakerelerdeki ifadelerden okumak mümkündür. Söz
konusu görüşmelerde “Sünnî ulemasını kırmayacak ve mezheb-i teşeyyü‘ün bir mertebe daha
revâcına sebebiyet vermeyecek” bir surette, “mütebassırâne ve maharetkârâne” bir siyaset
takip edilmesi gerektiğinin hem Ahmet Cevdet Paşa hem de Yusuf Rıza Paşa tarafından beyan
edilmesi yukarıda zikredilen politikanın açık bir işaretidir.
Sadece ikili müzakereler değil kalemiyle de Sünni-Şiî ihtilaflarının ortadan kaldırılması ve
iki mezhebin yakınlaşmasına dair gayret sarf eden Şeyhurreis, hem içerik hem de neşredildiği
tarih itibariyle İttihad-ı İslâm başlığı altında önemli bir eser kaleme almıştır. Her ne kadar daha
erken tarihlerde Mahkeme-i Ticaret-i Bahriye Zabıt Kâtibi Esad Efendi tarafından İttihad-ı
İslâm risalesi kaleme alınsa da Kaçar Hânedanı mensubu bir Şiî müctehidin kaleminden,
Osmanlı hilafeti çatısı altında bir ittihad vurgusu yapılması ve “dinî ve siyasî liderliği bir arada
bulunduran” II. Abdülhamid’in otoritesinin altında birliği savunmasının, söz konusu dönemde
daha büyük bir yankı bir uyandırdığını söylemek hilaf-ı hakikat olmayacaktır. Dolayısıyla II.
Abdülhamid döneminin önemli siyaset tarzlarından olan İttihad-ı İslâm politikasında, Sünni-Şiî
münasebetlerinde müctehid şehzadenin sahip olduğu konum, inkâr edilemez bir öneme sahiptir.
Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.
Çıkar Çatışması: Yazar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.
Teşekkür: Bu çalışmanın olgunlaşması ve bir metin hâlini alması sürecinde yönlendirmeleri ile katkıda bulunan kıymetli hocam, Prof.
Dr. İsmail KARA’ya ve bazı Farsça neşriyatın temininde yardımlarını esirgemeyen Mohammad Hossein SADEGHİ ve Habibullah
HABİB’e müteşekkirim.
Peer-review: Externally peer-reviewed.
Conflict of Interest: The author has no conflict of interest to declare.
Grant Support: The author declared that this study has received no financial support.
Acknowledgement: I am grateful to my esteemed teacher, Professor Ismail KARA, who contributed his invaluable guidance and
mentorship in the process of maturing this work and turning it into text. I would also like to thank Mohammed Hossein SADEGHI
and Habibullah HABIB for their valuable contributions by providing Persian publications to complete this work.
Kaynakça/References
“Controverses Persanes – Le livre In Cha Allah! Réfuté par Séyyéd Borhan ed-Din Balkhi”. Revue du Monde
Musulman. Decembre 1912: 238-260.
“Yâd-daşt-i İttihad-ı İslâm”. Ahter. 8 Mayıs 1878.
182 Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies
II. Abdülhamid Dönemi Sünni-Şiî Yakınlaşmasında Müctehid Bir Kaçar Şehzadesinin Rolü: Ebu’l-Mirza Hasan...
Açıkgenç, Alparslan. “el-Esfârü’l-Erbaa”. DİA. XI: 374-376, Ankara: TDV, 1995.
Ademiyet, Feridun. Endişehâ-yı Mirzâ Aga Han Kirmanî, Tahran: İntişarat-ı Peyam, 1357.
Afşar, İrec, haz., “Sergüzeşt-i Hod Nevişte-i Şeyhurreis Hayrat”. Ayende. XVI/9-12 (1369): 805-812.
Akarlı, Engin Deniz. .Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrıazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasî
Vasiyyetnâmeleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
Algar, Hamid. Mirza Malkum Khan – _A Biographical Study in Iranian Modernism. Berkeley: University of
California Press, 1973.
Aydın, Cemil. The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-Islamic and Pan-Asian
Thought. New York: Columbia University Press, 2007.
Beşîrî, Ahmed. Kitâb-ı Âbî – Gozareşhâ-yı Mahremâne-i Vezaret-i Umur-i Harice-i İngiliz der-bâre-i İnkılab-ı
Meşrûta-i İran. 8 cilt. 2. Baskı, Tahran: Çaphâne-i Ketîbe, 1363.
Browne, Edward G. A Descriptive Catalogue of the Oriental MSS. nşr. Reynold A. Nicholson. London:
Cambridge University Press, 1932.
Browne, Edward G. Materials for the Study of the Babi Religion. London: Cambridge University Press, 1918.
Browne, Edward G. The Press and Poetry of Modern Persia. Cambridge: Cambridge University Press, 1914.
Cole, Juan R. I. “Autobiography and Silence: The Early Career of Shaykh al-Ra’is Qajar”. Iran im 19.
Jahrhundert und die Entstehung der Baha’i-Religion. ed. Johann Christoph Bürgel – Isabel Schayani.
91-126. Zürich: George Olms Verlag, 1998.
Cole, Juan R. I. “Shaikh al-Ra’is and Sultan Abdülhamid II: The Iranian Dimension of Pan-Islam”. Histories
of the Modern Middle East. ed. Israel Gershomi vd. 167-185. London: Lynne Rienner Publishers, 2002.
Çetinsaya, Gökhan. “Din, Reform, Statüko: II. Abdülhamid Dönemine Bir Bakış (1876-1909)”. Osmanlı
Medeniyeti: Siyaset, İktisat, Sanat. ed. Coşkun Çakır. 125-148. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
Çetinsaya, Gökhan. “II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında ‘İslam Birliği’ Hareketi (1876-1878)”. Yüksek
Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 1988.
Çetinsaya, Gökhan. II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. çev. Zehra Savan. İstanbul: Küre
Yayınları, 2020.
Dalkıran, Sayın. Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Sünnet’in Şi’i Akîdesine Tenkitleri. 2. Baskı, İstanbul: Osmanlı
Araştırmaları Vakfı, 2017.
Davinson, Roderic H. “The Question of Fuad Paşa’s “Political Testament”, BELLETEN. XXIII/89 (Ocak
1959): 119-136.
Deringil, Selim. Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. 5. Baskı, İstanbul:
İletişim Yayınları, 2019.
Devletâbâdi, Yahya. Hayat-ı Yahya. haz. Furuğ Devletâbadi. 3 cilt. 4. Baskı, Tahran: İntişarat-ı Firdevsi, 1362
Düstûr. IV. İstanbul: Dâru’t-tıbaati Âmire, 1296.
Eraslan, Cezmi. II. Abdülhamid ve İslam Birliği. 3. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2019.
Esad Efendi. İttihad-ı İslâm. y.y., t.y..
Ferahâni, Hüseyin. Sefernâme-i Mirza Muhammed Hüseyin Hüseynî Ferahâni. thk. Mesud Gülzârî. Tahran:
Firdevs, 1362.
Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Şarkiyat Mecmuası - Journal of Oriental Studies 183
Hasan Yenilmez
Hitchins, Keith. “Hâdî-i Sebzevârî”. DİA, XV: 12-13. Ankara: TDV, 1997.
Hüseynî, Seyyid [Cemaleddin Efgânî]. “Biladu Faris”. Ziyâu’l-Hâfikayn. 1 Mart 1892.
İzgöer, Ahmet Zeki. Cevdet Paşa'nın Lâyihaları: Devlet Din Islahât Hukuk Maarif, Haz. İsmail Kara. İstanbul:
İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
Kara, İsmail. Din ve Modernleşme Arasında Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. 3. Baskı, İstanbul: Dergâh
Yayınları, 2012.
Karadağî, Masume – Nuri, Muhammed Emir Şeyh. “Şeyhu’r-Reis-i Kaçar ve İttihad-ı İslâm”. Moskuya. V/15
(1389/2010): 73-90.
Keddie, Nikki R. Sayyid Jamal ad-Din “al-Afgani” – A Political Biography. Berkeley: University of California
Press, 1972, 377-378.
Kermani, Mirza Agha Khan. God Willing, God Blessing (İnşallah Maşallah), ed. Harun Vohouman-Bijan
Khalili. Los Angeles: Ketab Corp., 2007.
Kia, Mehrdad. “Pan-Islamism in Late Nineteenth-Century in Iran”. Middle Eastern Studies. 32/1 (Ocak 1996):
30-52.
Murata, Sachiko. “Ansari, Shaikh Mortaza”. Encyclopaedia Iranica.
Niya, Rahim Reis. İran ve Osmanî der Âsitane-i Karn-i Bistom. 3 cilt. Tahran: İntişarat-ı Setûde, 1374.
Onat, Hasan. Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2022.
Safaî, İbrahim. Rehberân-ı Meşrûta. 2 cilt. Tahran: İntişarat-ı Câvidan, 1363.
Sasanî, Han Melik. Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir. trc. Hakkı Uygur. İstanbul: Klasik Yayınları, 2006.
Şeyhurreis. İttihad-ı İslâm. Bombay: Gulzar Hasani Press, 1312.
Şeyhurreis. Müntehab-ı Nefîs. Bombay: 1312 (Tıpkıbasım Tahran: Mahmudî, t.y.)
Tarik, Ramazan. “İslam Düşüncesinde Mezhepleri Yakınlaştırma Girişimleri (Takribü’l-Mezahib Mısır Örneği)”.
Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi, 2018.
Üstün, İsmail Safa. “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Gelen Şiî Ziyaretçiler (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”.
Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi. 163 (2006): 159-169.
Üstün, İsmail Safa. “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl
Başları)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 31 (2006/2): 101-118.
Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş – Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015.
Yenilmez, Hasan. “Osmanlı’da Muhalefet ve İktidarın İran Meşrutiyeti’ne Yönelik Siyaseti (1905-1908)”.
Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2022.
Yıldız, Güllü. “İstanbul’da Bir Acem Matbaası: Kitapçı Tahir ve Ahter”. Osmanlı Araştırmaları. 50 (2017):
175-218.
.Sultan ve Dönemi TBMM Millî Saraylar Yayınıdır. Her Türlü Yayın Hakkı Saklıdır. Yayın No. 125 TBMM Millî Saraylar Adına Yayınlayan Dr. Yasin Yıldız Genel Sekreter Yardımcısı (Millî Saraylar) Millî Saraylar Yayın Kurulu Fahrettin Gün (Başkan) Dr. Halil İbrahim Erbay (Başkan Yardımcısı) İlhan Kocaman Fehmi Murat Turan Muhammet Sami Çelik Mehmet Ali Güveli Dr. T. Cengiz Göncü Güller Karahüseyin Esin Öncü Editör Fahrettin Gün Dr. Halil İbrahim Erbay Yayın ve Tasarım Koordinasyonu Esin Öncü Grafik Tasarım Metin Tolun Redaksiyon Şehnaz Küçükkılınç Nazan Erbil Çeviri Erkan Avşar (Arapça) Esragül Bayraktar (İngilizce) Fotoğraf Suat Alkan Kapak ve Arakapaklarda Kullanılan Görseller Millî Saraylar Dia Arşivi Le Petit Parisien Paris illustré L'Illustration Baskı TBMM Basımevi - Ankara Yayın No: TBMM 2017/49-MTB/5 1. Baskı: 3000 Adet ISBN 978-975-2464-02-5 Bu kitap 22-24 Eylül 2016 tarihlerinde Dolmabahçe Sarayı’nda düzenlenen “Doğumunun 174. Yılında Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi Uluslararası Sempozyumu”nda sunulan metinler esas alınarak hazırlanmıştır. Metinlerden yazarları sorumludur. (05. 05. 2017) İstanbul 2017 Editörler Fahrettin Gün - Dr. Halil İbrahim Erbay II. Abdülhamid Han Sultan ve Dönemi İçindekiler Takdim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 İsmail Kahraman Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Dr. Yasin Yıldız TBMM Genel Sekreter Yardımcısı (Millî Saraylar) Editörden... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Fahrettin Gün Dr. Halil İbrahim Erbay UZAK VİLÂYETLER VE BÖLGELER: BALKANLAR VE ARAP DİYARLARI Sultan II. Abdülhamid Dönemi Balkan Politikaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 Mehmet Hacısalihoğlu Sultan II. Abdülhamid Döneminde Yemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124 Abdulvehhâb Abdullah el-Ma‘marî Sultan II. Abdülhamid Döneminin Tarikatlara Yönelik Politikası ve Yarı Askerî Tarikatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Metin Akis Arapların Hafızasındaki Sultan II. Abdülhamid Portresi: Gerçekle Hayal Arasında . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Hâlid Abdülkadir Şiyât Filistin Topraklarının Mülkiyetinin Sultan II. Abdülhamid’e Aidiyeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Usâme Seyyid Ali Rus İmparatorluğu Ortodoks Filistin Cemiyeti’nin (Arz-ı Filistin Cemiyeti) Ortadoğu’daki Faaliyetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 Ahmet Aksın - Arzu Çetinkaya SANAT, MÛSIKÎ VE DİPLOMATİKA Sultan II. Abdülhamid’in Sanata Olan İlgisi ve Sanatçıya Verdiği Değer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Seda Bayındır Uluskan Fotoğrafın Gelişmesinde Sultan II. Abdülhamid’in Rolü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217 Engin Özendes II. Abdülhamid’in Türk Mûsıkîsine Bakışı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 Fazlı Arslan Osmanlı Diplomatikasında Modernleşme: Sultan II. Abdülhamid’in İmzası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 İlhami Yurdakul ŞİİR, ŞAİR VE SİYASET ‘Üdebânın Hakikî ve Müşfik Dostu’ Sultan II. Abdülhamid’in Edebiyat ve Edebiyatçılarla İlişkileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Beşir Ayvazoğlu Sultan II. Abdülhamid’in Şair ve Yazarlarla İmtihanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .264 Abdulhekim Koçin Arap Şairlerin Gözüyle Sultan II. Abdülhamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293 Hüseyin Yazıcı Mısır Entelektüelleri Üzerinde Afgani Etkisi ve Sultan II. Abdülhamid’in Afgani’yle İlgili Düşünceleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303 Ahmed Abdulvehhâb Abdusselâm eş-Şerkâvî HİLÂFET VE SALTANAT Halifelik Üzerinde İngiliz-Alman Rekabeti ve II. Abdülhamid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Mustafa Çolak Osmanlı Hilâfetini Anlamada Batı Boyutu ve Scawen Blunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Tesnîm Muhammed Harb Dış Basında Sultan II. Abdülhamid’in Hal‘i ve Âkıbeti ...................................................................................................... 46 Mehmet Metin Hülagü İTTİHAD-I İSLÂM SİYASETİ II. Abdülhamid ve İslâm Birliği Siyaseti Üzerine Değerlendirmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Cezmi Eraslan İslâm Birliği Fikri ve Sultan II. Abdülhamid’in Rolü: Söylemde Başarı, Eylemde Çöküş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Sa‘d Sâmir el-Humeydî II. Abdülhamid’in Ortadoğu Nüfuz Mücadelesinde Son Hamlesi: Hicaz Demiryolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Murat Özyüksel DIŞ POLİTİKA Sultan II. Abdülhamid Dönemi Dış Politika Uygulamaları Üzerine Tespitler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Azmi Özcan Sultan II. Abdülhamid Dönemi Dış Politikası Üzerine Yeniden Okuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Gül Tokay MUHALEFET II. Abdülhamid Döneminde Liberal Jön Türklerin İngiltere Nezdinde İlginç Bir Teşebbüsü: Transvaal Dilekçesi . . . . . . . 322 Ali Şükrü Çoruk Sultan II. Abdülhamid Karşıtı Ulema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332 Yakoob Ahmed İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın Beyânü’l-Hakk Dergisi’ndeki Yazıları ve Sadık Bir Muhalif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .352 Nurettin Gemici Ahmed Urâbî’de Dinî ve Milliyetçi Bağlılık Mısır’daki Urâbî Paşa Ayaklanması’na Stratejik Bir Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .376 Muhammed Harb NÜFUS, MİMARÎ VE BAYINDIRLIK POLİTİKALARI II. Abdülhamid Dönemi Nüfus Politikası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 Nedim İpek II. Abdülhamid Döneminde Anadolu ve Balkanlarda Yürütülen Bataklık Alanlarının Kurutularak Zıraî Ekonomiye Kazandırılması Çalışmaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406 İbrahim Yılmazçelik - Sevim Erdem II. Abdülhamid Döneminde Çağdaş Hastahaneciliğin Gelişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .446 Nil Sarı - Ahmet Zeki İzgöer II. Abdülhamid’in İstanbul’un Su İhtiyacına Dair Politikası ve İçmeyi Tercih Ettiği Kaynak Suları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .470 Davut Hut II. Abdülhamid Han Zamanı Arnavutköy Su Rezervuarı Yapısı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .492 Zeynep Emel Ekim II. Abdülhamid’in Mekânsal İktidarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .536 Fatmagül Demirel TARİH YAZICILIĞI Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Mehmet Fuat Köprülü’nün Eserlerinde II. Abdülhamid ve Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 Abdülkerim Asılsoy II. Abdülhamid Dönemi İstanbul’u İçin Bir Kaynak Olarak Sefernâmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .559 Güllü Yıldız Cezayir Ortaöğretim Programlarında Sultan II. Abdülhamid ve Saltanatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .574 Ahmed Tartar Cezayir Üniversitesi Bünyesinde Bulunan Akademik Araştırma ve Öğretim Programlarında Sultan II. Abdülhamid . . . . . . . . . .581 Târık Râşî MATBÛAT II. Abdülhamid Döneminde Matbûat Üzerine Gözlemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .590 Mehmet Ö. Alkan “Envâr-ı Ulûm-ı Diniyeyi Neşr ile Tashih-i Din ve Tebdîl-i İtikad Etmek”: II. Abdülhamid Dönemi Mekteplerinde Okutulan Din Dersi Kitapları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .618 Mahmut Dilbaz II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .631 Filiz Dığıroğlu CİHANŞÜMÛL SİYASET II. Abdülhamid’in Hıristiyan Memurları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .654 Abdulhamit Kırmızı İranîlikten Osmanîliğe: Sultan II. Abdülhamid Devrinde Bir Vatandaşlık Değiştirme Sergüzeşti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .665 Serhan Afacan 630 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ Kaynaklar Ali Nazîma, İdman Üçüncü Lâhika: Akâid-i İslâmiyeden İlmihal-i Kebîr, 3. bs., Eski Zabtiye Caddesinde 61 Numaralı Matbaa, İstanbul 1316. Arpaguş, Hatice, Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı, 2. bs., Ensar Neşriyat, İstanbul 2006. Birgivî Mehmed Efendi, Risale-i Birgivî, İstanbul 1292. Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları - Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar, Arasta Yayınları, Bursa 2001. Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji - II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), 2. bs., YKY, İstanbul 2002. Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Düşünce Geleneğinde ‘Siyasî Metin’ Olarak Kelâm Kitapları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 2, Bilim ve Sanat Vakfı, İstanbul 2003. Fortna, Benjamin C., Imperial Classroom - Islam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford University Press, New York 2002. Işın, Ekrem, “Osmanlı Modernleşmesi ve Pozitivizm”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, c. II, İletişim Yayınları, İstanbul 1985. Kara, İsmail, “Halife, Sultan, İmparator - II. Abdülhamid Devrinde Din ve Siyaset Meselelerine Dair Birkaç Not”, Ötekilerin Peşinde - Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, haz. Mehmet Öz - Fatih Yeşil, Timaş Yayınları, İstanbul 2015. _________, “İslâmcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri”, Cumhuriyet Döneminde Bir Mesele Olarak İslâm I, Dergâh Yayınları, İstanbul 2008. _________, Amel Defteri, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1998. _________, İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz-Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011. _________, Şeyhefendinin Rüyasındaki Türkiye, 3. bs., Dergâh Yayınları, İstanbul 2002. Kütüb ve Resâil Cedveli Numara 10, Maarif-i Umumiye Nezareti Meclis-i Maarif, Yedi ve Beş Senelik Mekâtib-i İdadiye Müfredat Programına Muvâfık ve Hükmü Bir Seneye Şâmildir, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1325. Manastırlı İsmail Hakkı, Mevâidü’l-İn‘âm fi Berahîn Akâidi’l-İslâm, Sahafiye-i Osmaniye Şirketi’nin 87 Numaralı Matbaası, İstanbul ts. Mehmed Âsaf, Zübde-i Akâid-i Diniye, 2. bs., Matbaa-i Vilâyet-i Edirne, Edirne 1304. Mehmed Zihni, Nimet-i İslâm, Bâb-ı Ali Caddesinde 25 Numaralı Matbaa, İstanbul 1313. Mızraklı İlmihal, haz. İsmail Kara, 5. bs., Dergâh Yayınları, İstanbul 2001. Mustafa Asım, Akâid Dersleri, Hilâl Matbaası, İstanbul 1324. Salnâme-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye, 3. sene, Matbaa-i Âmire, Dârü’l-Hilâfeti’l-Âliye 1318. Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), çev. Osman Yener, İletişim Yayınları, İstanbul 2010. “Sûret-i Fetvâ” İmamü’l-müslimîn olan Zeyd bazı mesâil-i mühimme-i şer‘iyyeyi kütüb-i şer‘iyyeden tayy u ihrac ve kütüb-i mezkûreyi men‘ ve hark u ihrâk ve Beytülmal’de tebzîr ve israf ile mesûg-ı şer‘î hilâfında tasarruf ve bila-sebeb-i şer‘î katl u habs ve tağrîb-i ra‘iyye ve sâir gûna mezâlimi itiyâd ettikten sonra salaha rücû‘ etmek üzere ahd u kasem etmiş iken yemininde hânis olarak ahvâl ve umûr-ı Müslimîni bi’l-külliye muhtel kılacak fitne-i azime ihdasında ısrar ve mukatele îkâ‘ etmekle mene’a-i müslimîn Zeyd-i mezkûrun tagallübünü izâle ettiklerinde bilâd-ı İslâmiyye’nin cevânib-i kesîresinden mezkûru mahlû‘ tanıdıklarına dair ahbâr-ı mütevâliye vürûd edip mezbûrun bekâsında zarar muhakkak ve zevalinde salah melhûz olmakla zeyd-i mezkûra imamet ve saltanattan feragat teklif etmek veya hal‘ eylemek suretlerinden hangisi erbab-ı hall u akd ve evliya-yı umûr tarafından ercâh görülürse icrası vacib olur mu[?] El cevap: Olur Ketebetü el-fakir es-Seyyid Mehmed Ziyaeddin Ufiye anhu II. Abdülhamid Dönemi Matbûat Politikaları: Mushaf Basımı ve Dinî Neşriyat Filiz Dığıroğlu* * Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakütesi, e-posta: filizdigiroglu@gmail.com. 632 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 633 Giriş 19. ve 20. yüzyıldaki bazı cülûs ve hal‘ fetvâları şeyhülislâm ve ulemanın ittifakıyla alınmayan; daha doğrusu kim tarafından alındığı, hangi ortamda oluştuğu yeterince bilinmeyen ve sıhhati tartışılan fetvâlardı.1 Bu fetvâlardan biri olan Sultan II. Abdülhamid’in hal‘ fetvâsı da “İmamü’l-müslimîn olan Zeyd bazı mesâil-i mühimme-i şer‘iyyeyi kütüb-i şer‘iyyeden tayy u ihrac ve kütüb-i mezkûreyi men ve hark u ihrâk” ibareleri ile başlar. Sultanın tahttan indirilme gerekçelerinin başında bazı dinî kitaplarda tahrifat yapmak ve dinî kitapları yasaklamak, yaktırmak gelmektedir. Sultanın sürekli eleştirilen matbûat politikaları, en nihayetinde tahttan indirilme sebeplerinin de başında yer almıştır. Hal‘ fetvâsındaki ilk gerekçenin peşine düşen bu çalışma, sultanın matbûat politikaları çerçevesinde dinî kitaplara/dinî yayıncılığa müdahil olup olmadığı ve eğer müdahaleler mevcutsa bunların ne türden olduğuna eğilecektir. Sultan II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı matbûat hayatının ülke içi ve dışında çok canlı ve hareketli olduğu bir dönemdir. Yeni açılan okulların yanı sıra Tanzimat’tan beri gelişen fikir akımları ve muhalif hareketlerin propaganda faaliyetleri, II. Abdülhamid dönemi matbûat hayatını hareketlendirmiş ve beraberinde hem siyasî hem de dinî muhtevalı eserlerin sıkı bir denetimden geçirilmesini getirmiştir. Esasen Sultan Abdülaziz devrinde başlayan matbûat denetimleri, II. Abdülhamid döneminde iyice sistematik ve kurumsal hale gelmiştir. Osmanlı Devleti gittikçe büyüyen ve etkisi artan matbûat hayatını düzenlemek için başta Maarif Nezareti olmak üzere birçok nezaret ve birimde matbûat idareleri tesis etmiştir. Esasen Maarif Nezareti ile Dâhiliye Nezareti çatısı altında teşekkül eden bu birimler, Şeyhülislâmlık gibi kurumlarda kitap denetimi için kurulan meclis ve komisyonlarla işbirliği içerisinde çalışmıştır. Aynı şekilde kitap denetimlerini gerçekleştirirken Zabtiye Nezareti, Posta Telgraf Nezareti ve Rüsûmat Emaneti ile de ortaklaşa çalışmışlardır. Kitap basım izni, kitap yayınlama hakkı, matbaa veya gazete açma ruhsatı gibi birçok konu ile ilgilenen bu kurumlar, II. Abdülhamid dönemi matbûat politikaları çerçevesinde teşekkül etmişlerdir.2 Bu politikalar dâhilinde dış basını takip eden birimler oluşturulduğu da ayrıca zikredilmelidir. 1 “Sultan Abdülaziz’in hal‘i, Sultan V. Murad’ın cülûs ve hal‘i ile Sultan II. Abdülhamid’in cülûs ve hal‘ fetvâları da şeyhülislâm ve ulemanın ittifakıyla alınmayan; daha doğrusu nasıl alındığı, kimin aldığı ve sıhhati tartışılan fetvâlardı. II. Abdülhamid hakkında verilen fetvâ Meşihat makamından verilmediği gibi Meşihat’ta teşekkül eden fetvâ defterlerinde de böyle bir kaydı yoktur.” İlhami Yurdakul, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008, s. 285, 288. 2 II. Abdülhamid dönemi matbûat kurumları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Birinci, “Osmanlı Devleti’nde Matbûat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, TALİD, 4(7), 2006, s. 300-310; Server İskit, Türkiye’de Matbûat İdareleri ve Politikaları, Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara 1943; Fatmagül Demirel, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, c. III, S. 5, İstanbul 2004, s. 89-104. Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007. Her türlü kitabın, risalenin, gazete ve derginin basımı ve yayınlanması sürecini başından sonuna kadar takip eden devlet, başta Kur’ân-ı Kerîm olmak üzere dinî neşriyatı kontrol etmek için de çeşitli birimler oluşturmuştur. 30 Aralık 1881’de Maarif Nezareti bünyesinde Telif ve Tercüme Dairesi ile Matbaalar İdaresi’nin birleştirilmesiyle kurulan Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti bütün kitap kontrollerini yapmaktaydı. Bu çerçevede dinî kitapların basımı sözkonusu olduğunda bu heyet, Şeyhülislâmlık makamından görüş almaktaydı.3 Şeyhülislâmlık makamının içinde görüş alınan birimler Mushaf basımı ve denetimi için Meclis-i Mesahif-i Şerife, dinî neşriyat için Tedkîk-i Müellefât Heyeti ve daha sonra bu ikisinin birleştirilmesiyle meydana gelen Tedkîk-i Mesâhif-i Şerife ve Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisi’dir.4 II. Abdülhamid dönemi “sansür” politikaları çerçevesinde çok tartışılan kitap yasaklamalarında, Osmanlı Devleti’nin matbûat idaresini nasıl gerçekleştirdiğini ve devletin özellikle dinî neşriyata nasıl müdahil olduğunu Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât-ı Şer‘iyye Dairesi’nin çalışmalarını takip ederek gözlemlemek mümkündür. Zira sultanın tahttan indirilme gerekçelerinin başında yer alan ibareleri anlamlandırmak için bu meclisin çalışmaları oldukça önemlidir. Ancak hal‘ fetvâsındaki sözkonusu ibarelerin muhalefeti “dinî bir kisveye” büründürme gayreti ile kaleme alındığını da hatırlatmak gerekir.5 Ayrıca II. Abdülhamid dönemindeki Osmanlı “sansürü”nü anlamaya çalışmak, Osmanlı toplumunun modernite ile ilişkisini anlamlandırmak için de oldukça elverişli bir sahadır. Şükrü Hanioğlu’nun ifadeleri ile söylemek gerekirse mevcut literatürün aksine dönem “sansürü”, basit ve keyfî bir yasakçılık nitelemesinden ziyade kendisiyle eş zamanlı olarak uygulanan bir dizi siyasetle birlikte değerlendirilmelidir.6 Bu bağlamda 3 Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti; resim, tasvir, madalya, arma vb. basımında Sanayi-i Nefise Mektebi’nin görüşüne, askerîyeyi ilgilendiren telif ve tercüme eserlerin basımı sözkonusu olduğunda da Seraskerlik makamının görüşüne başvuruyordu. II. Abdülhamid döneminde kitap denetimiyle ilgili kurullar için bkz. Fatmagül Demirel, agm, s. 95-99; Fatmagül Demirel, age, s. 89-96. 4 Osmanlı matbûat dünyasını denetlemek üzere Meşihat’ta oluşturulan Mushaf ve dinî neşriyatı kontrol eden sözkonusu birimler ile bir tür yüksek danışma kurulu olarak görev yapan Dârü’l-Hikmeti’l İslâmiyye’nin faaliyetleri ve çalışma tarzını ele alan son dönemde yapılmış bir doktora tezi için bkz. Ayşe Polat, “Subject to Approval: Sanction and Censure in Ottoman Istanbul (1889-1923)”, The University of Chicago, Chicago, Illinois 2015. 5 Ulema ve meşayihin de içinde yer aldığı İttihatçı çevrelerin II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Sultan Abdülhamid’in dinî kitaplardaki menfi tasarruflarını nasıl anlattıkları için bkz. İsmail Kara, İslâmcıların Siyasî Görüşleri I - Hilâfet ve Meşrutiyet, 2. bs, Dergâh Yayınları, İstanbul 2001, s. 137-39. Haddizatında hal‘ fetvâsındaki bu gerekçenin II. Meşrutiyet’te de fetvâyı yazanlar/hazırlayanlar tarafından da bir şekliyle uygulandığı görülmektedir. Ayrıca II. Meşrutiyet öncesi, ulemanın Sultan Abdülhamid muhalefetine dâhil edilmesi gayretleri için bkz. İsmail Kara, “Ulema-Siyaset İlişkilerine dair önemli bir metin: Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak” Divan, S. 4, 1998, s. 1-25; İsmail Kara, “Ulema-siyaset ilişkilerine dair metinler -II ‘Ey Ulema! Bizim Gibi Konuş!’”, Divan, S. 7, 1999, s. 65-134. 6 Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Şükrü Hanioğlu takdim yazısı; Zannedildiğinin ak- 634 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 635 devletin dinî yayıncılığı kontrol için oluşturduğu meclisin faaliyetlerinin incelenmesi, dönem “sansürü”nü değerlendirmede önemli katkılar sağlayacaktır. A- Tarihçe Dinî muhtevalı eserlerin kontrolü için 1889 (h.1306) yılında Bâb-ı Meşihat’ta bir reis ve üç âzâdan müteşekkil Tedkîk-i Müellefat Encümeni kurulmuştur. Tedkîk-i Müellefat Encümeni, Maarif Nezareti bünyesinde Encümen-i Teftiş ve Muayene isimli diğer bir teşekkülle işbirliği içinde çalışıyor ve Maarif Nezareti kontrol ettiği dinle alâkalı kitapları Bâb-ı Meşihat’a gönderiyordu. Bâb-ı Meşihat’taki Tedkîk-i Müellefât Encümeni bu eserleri inceleyerek basılıp basılamayacağı hakkında görüş bildiriyordu.7 Tedkîk-i Müellefât Encümeni’nin kurulmasından bir müddet sonra Osmanlı Devleti tarafından Kur’ân-ı Kerîm basımının serbest bırakılması, matbu Kur’ân nüshalarının kontrol edilmesini gerektirmiştir. Bu görevi ise Teftiş-i Mesâhif-i Şerife Meclisi ifa etmeye başlamıştır.8 İcra ettikleri görevlerin birbirine yakınlığı dolayısıyla Tedkîk-i Müellefât ile Teftiş-i Mesahif-i Şerife encümenleri birleştirilerek Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi ismiyle yeniden kurulmuştur.9 Ancak II. Abdülhamid dönemi boyunca iki müstakil heyet olarak vazifelerine devam ettikleri görülmüştür. sine keyfîlikten uzak bir icraat olarak yapılan gümrüklerdeki uygulamalar için bkz., Ali Birinci, agm, s. 310. Dönem sansürünü keyfî bir biçimde yorumlayan bütün bir Jön Türk neşriyatının yanı sıra bkz. Süleyman Kani İrtem, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 49, 177-277; Abdülhamid dönemi basın rejimine dair Kani İrtem’den daha soğukkanlı değerlendirmeler yapan bir çalışma için bkz. Orhan Koloğlu, Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi, İstanbul 2010, s. 94-114; Abdülhamid dönemi sansür uygulamaları hakkında ayrıca bkz. Alpay Kabacalı, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1990, s. 59-79. 7 Şeyhülislâmlık (Bâb-ı Meşîhat) Arşivi Defter Kataloğu, haz. Bilgin Aydın-İlhami Yurdakul-İsmail Kurt, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), İstanbul 2006, s. 150. 8 Mushaf Meclisi’nin kuruluş iradesi için bkz. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), MVM 76/65, 10 Rebiülevvel 1311/20 Eylül 1893’ten aktaran Esra Yakut, Şeyhülislâmlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005, 3. bölüm, dn. 62. Mushaf Meclisi kuruluşu için Ağustos 1889 tarihini işaret eden Ayşe Polat, aktif göreve başlamasını 1892 olarak vermektedir. Polat, agt, s. 40, 41. 9 Şeyhülislâmlık (Bâb-ı Meşîhat) Arşivi Defter Kataloğu, s. 150’de bu birleşmenin tarihine işaret edilmemektedir. Esra Yakut, age, s. 69’da “Meşîhat içerisinde ayrı iki organ şeklinde işlev gören Teftiş-i Mesahif Meclisi ile Tedkîk-i Müellefât Encümeni 1914-1915 yılında Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şeriyye Meclisi adıyla tek çatı altında birleştirildi” denilse de kurum hakkında yapılan sonraki düzenlemelerden biri olmalıdır. Meşrutiyet sonrası Tedkîk-i Mesâhif ve Müellefât Meclisi olarak salnamelerde zikredilen heyetin Sultan Abdülhamid döneminde birleşip birleşmediği konusu biraz meşkuk olsa da meclislerin ayrı, fakat sıkı işbirliği içerisinde çalıştıkları gözlenmiştir. Bâb-ı Fetvâ’da teşkil olunan komisyonda tasdik olunup, mühürlenmesi, aksi takdirde tasdiksiz, mühürsüz Mushafların müsadere edilmesi kararının ardından Şeyhülislâm Ömer Lütfi Efendi tarafından Meclis-i Teftiş-i Mesahif namıyla Meşihat’a bağlı bir birim oluşturulmuş, kısa süre sonra da 1892 (1309) yılında bu meclis müstakil hale getirilmiştir.10 Bazı çalışmalarda Mushaf Meclisi’nin 1892 (1309) yılında kurulduğu öne sürülmekte ise de meclisin 1890 (1305) tarihinde tesis ve teşkil edildiği görülmekte11, ayrıca Ömer Lütfi Efendi’nin Meclis kütüphanesine hediye ettiği bir eserin üzerinde 11 Ca 1308 (23 Aralık 1890) tarihinde Meclis-i Teftiş-i Mesahif ’e vakfedildiği kaydı vardır.12 1890’da resmen kurulan Mushaf Meclisi’nin 1892’de ise müstakil hale getirildiği anlaşılmaktadır.13 Mushaf Meclisi’nin müstakil hale getirilmesinin ardında İngiltere’nin hilâfet karşıtı eylemlerinin bir parçası olarak sergilediği İstanbul Mushaflarına karşı kara propaganda faaliyetlerinin etkili olduğu ortaya konulmuştur.14 Meşîhat’ta dinî yayınları ve Mushafları inceleyen heyetlerin tesisinden yaklaşık on yıl sonra (11 Aralık 1902’de) Maarif Nezaretinde de dinî kitapları inceleyen bir birim olarak, Kütüb-i Diniye ve Şer‘iyye Tetkik Heyeti kurulmuştur.15 Hiç şüphe yok ki dinî neşriyattaki yoğunluğu takip etmek/düzenlemek için kurulan Maarif’teki bu heyet, Meşîhat’taki meclisle ortaklaşa çalışmaktaydı. 1321 tarihli Maarif Salnamesi’nde Kütüb-i Diniyye ve Şer‘iyye Tedkik Heyeti’nin vazifesi “Ba-istida tab‘ u neşrine ruhsat talep olunarak usûlen havale olunan kütüb-i diniyye ve şer‘iyyeyi derece-i ûlâda mutalaa ve tedkik eder” şeklinde kaydedilmiştir.16 10 Muhammet Abay, Osmanlı Döneminde Mushaf İmlâsı Tartışmaları, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), 2.bs. , İstanbul 2016, s. 78. 11 Kânunuevvel 1338 (Ocak 1922) tarih ve 91 numaralı heyet kararına atfen Meşîhat Defteri, nr. 5293, s. 52’den aktaran Muhammet Abay, age, s. 78, dn. 96. 12 Hediye eserin künyesini Abay (Damadzade Süleyman Efendi, el-Kelimatu’l-Mersume, Diyanet İşleri Başkanlığı Mushafları İnceleme ve Kıraat Kurulu Kütüphanesi, nr. 117) olarak vermektedir. Muhammet Abay, age, s. 78, dn. 96. 13 Ayhan Işık, “Tedkik-i Mesahif-i Şerife ve Müellefat-ı Şeriyye Defterleri ve Taş Baskı Kur’ân-ı Kerîmler”, Din ve Hayat, Haziran 2007, s. 135; Necmettin Gökkır, Tanzimat’tan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), İstanbul 2015, s. 31. 14 İngiltere, İstanbul’da basılan Mushaflar için başta Hindistan olmak üzere çeşitli İslâm ülkelerinde basın-yayın yoluyla bazı aleyhte faaliyetler yürütmüştür. İngiltere’nin İslâm ülkelerinde yaydığı bu haberlere göre Osmanlı’nın basmış olduğu Mushaflar kasten yanlış ve hatta sultanın siyasî emellerine uygun bir şekilde tahrif edilerek tab’ edilmiştir. Bir İngiliz gazetesinde çıkan sözkonusu türden bir haber ve Osmanlı Devleti Hariciye Nezaretinin geliştirdiği savunma için bkz. Necmettin Gökkır, age, s. 62-68. İngilizlerin yürüttüğü bu kara propagandaya karşı Osmanlı Devleti’nin aldığı tedbirlerden biri Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisinin tesisidir. 15 Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İrade Maarif (İ.MF) 8/43, 11 N 1320 / 12 Aralık 1902. Kurumun tesisi hakkında ayrıca bkz. Fatmagül Demirel, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, c. III, S. 5, İstanbul 2004, s. 99. 16 Maarif Salnâmesi 1321, s. 34. 636 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 637 Her ne kadar Bâb-ı Fetvâ’daki sözkonusu denetim birimlerinin varlığı, II. Abdülhamid dönemi sansür uygulamalarından biri olarak görülse de faaliyetlerini II. Meşrutiyet’ten sonra da sürdürmesi, devletin Mushaf ve dinî yayın kontrolündeki hassasiyetinin devam ettiğini göstermektedir. Hal‘ fetvâsındaki ilk gerekçenin sıhhatini tartışmaya açacak biçimde ve Meşrutiyet’in özgürlük politikalarıyla çelişmek pahasına da olsa kitap kontrolü, yeni sistemde de kendisine yer bulmuş, denetim birimleri Meşrutiyet döneminde ve sonrasında isim değişikliklerine ve kadro daralmasına uğramakla beraber varlığını sürdürmüştür. Osmanlı Devleti idarî yapısının rahatlıkla takip edilebildiği Salnâme-i Devlet-i Âl-i Osman serisine bakıldığında “tetkik ve teftiş” biriminin 1327/1911’de Tedkik-i Mesahif ve Müellefat Meclisi, 1328/1912’de Teftiş-i Mesahif-i Matbua ve Tedkîk-i Müellefât-ı Dinîyye Meclisi, 1333-34/1918’de Tedkik-i Mesahif ve Müellefat-ı Şer’iyye Meclisi olarak kayıtlarda yer aldığı görülmektedir.17 B- Personel Kadrosu Hakkında Genel Bilgiler Halifenin panislamist politikalarının bir uzantısı olarak kurulan Teftîş-i Mesâhif-i Şerife Meclisi ve Tedkîk-i Müellefat Heyeti isimleriyle çalışmalarını üst düzey ilmiye erkanı ile yürütmüştür. Bu meclislerin başkan, âzâ ve kâtiplerden müteşekkil personeli hakkında salnâmelerde yer alan bilgiler müstakil birimler olarak vazifelerini ifa ettiklerini, personelin tercüme-i hâl ve vak’aları da bu meclislerin ilmiye kariyerlerinin üst basamaklarındaki ulemadan müteşekkil olduğunu göstermektedir. Şu ana kadar tespit edilen bilgiler ışığında Teftiş-i Mesahif-i Şerife’nin ilk başkanı Şeyhülkurra İsmail Hakkı Efendi, Tedkîk-i Müellefât Heyeti’ninki ise Çerkeşşeyhizade Tevfik Efendi’dir. Osmanlı dönemi boyunca Mushaf basımı ve dinî kitap neşriyatını kontrol eden bu birimler, toplamda elli altı üye, beş kâtip ve iki odacı kadrosuyla Meşihat’ın ana bürolarından biri olarak yıllarca vazifelerine devam etmişlerdir.18 Aşağıda salnâmelerden hareketle hazırlanan tabloda yıllara göre bu birimlerde çalışan kişilerin sayısı verilmiştir. II. Meşrutiyet yıllarına kadar yaklaşık yirmi kişilik kadro ile hizmet veren birimler, 1908 sonrasında kadrosunu epeyce daraltmış, altı-yedi kişilik personelle işlerini yürütmüştür. 17 Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Selanik Matbaası (1327-1328), 1327 s. 124-1328 s. 119, 1333-34 s. 139-140. 18 Bu birimlerin kurumsal tarihini ve işleyişini ele aldığımız devam eden çalışmamızda, bu işleyişin aktörleri olarak görev yapan başkan, âzâ ve kâtipler ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır. Bu rakamlar heyetlerin kuruldukları andan itibaren faal oldukları tüm dönemi kapsamaktadır, şimdilik sadece niceliksel bir döküm yapmakla yetiniyoruz. Tablo1: Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi ile Tedkîk-i Müellefât-ı Şeriyye Heyeti Personel Sayısı Sene Tedkîk-i Müellefât Teftiş-i Mesahif Toplam (kişi) 1309 7 - 7 1311 7 11 18 1312 7 11 18 1313 7 10 17 1314 7 10 17 1315 7 10 17 1316 7 10 17 1317 7 9 16 1318 8 9 17 1319 9 10 19 1320 7 9 16 1321 9 10 19 1322 9 10 19 1323 9 9 18 1324 10 11 21 1325 9 10 19 1326 10 11 21 1327 - - 7 1328 - - 7 1333-34 - - 6 Kaynak: Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1309 s. 202-203, 1311 s. 215, 1312 s. 22-223, 1313 s. 226-27, 1314 s. 231-232, 1315 s. 150, 1316 s. 166-67, 1317 s. 166-67, 1318 s. 173, 1319 s. 185-187, 1320 s. 188-191, 1321 s. 206-209, 1322 s. 220-223, 1323 s. 236-239, 1324 s. 260-263, 1325 s. 248-251, 1326 s. 354-355, 1327 s. 124, 1328 s. 119, 1334 s. 139-140. C. Tedkîk-i Müellefât Meclisinin İş Yükü ve Muhatapları Meclis gündemini belirleyen, yayıncıdan müellife, mütercimden şârihe, gümrük kontrol memurlarından müfettişlere, taşra meclislerinden saraya kadar devletin çeşitli birimlerinin gelen dinî kitaplarla ilgili yaptığı başvurulardır. Bu başvurular kitap basım izni, tekrar baskı izni, resm-i Osmanî ile Mushaf basımı ve II. Abdülhamid dönemi rutin matbu kitap kontrollerini kapsamaktadır. Meclise müracaat eden başvuru sahiplerinin şikayetleri üzerine yapılan bir yazışmanın sunduğu bilgiler, Tedkîk-i Müellefât Meclisinin yaklaşık bir yıllık iş yükünü 638 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 639 göstermesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Meclisin işleyişinin yavaşlığından şikayet eden başvuru sahiplerine cevaben verilen rakamlara göre 13 Mart 1891 - 27 Kasım 1891 tarih aralığında meclis gündemine toplam otuz dokuz kitap gelmiş, bunların otuz beşinin değerlendirmesi tamamlanarak netice bildirilmiş, kalan dördünün değerlendirmesi ise devam etmektedir.19 Meclisin iş yüküyle ilgili bu ifadelerin yanı sıra karar hülâsa defterlerindeki kayıtlara bakılarak da bazı sonuçlara ulaşılabilir. İlk beş yıllık çalışma süresi boyunca gerçekleştirdiği işlem hacmine bakıldığında meclis faaliyetleri tek seferde sonuçlandırılan ve düzeltme kararı ile iade edilen eser başvurularının yinelenmesiyle meydana gelen mükerrer işlemlerden oluşmaktadır. Buna göre, incelenen süre zarfında meclis müracaatlarının %70’i tek seferde sonuçlandırılmış, %30’u ise birden fazla inceleme işlemi geçirmiştir. Grafik1: Tedkîk-i Müellefât Meclisinin ilk beş yıllık işlem türü Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, 2 Z 1306 / 30 Temmuz 1889- 8 Z 1311 / 12 Haziran 1894. Meclisin muhatapları olarak başvuru sahipleri ise aşağıdaki grafikte en kaba tasnifle bireysel başvuru, kurumsal başvuru, piyasa başvurusu olarak sınıflandırılmıştır. Bu tasnifte yer alan kurum başvurusu, Rüsûmat idareleri, vilâyetler, taşra maarif idareleri, devletin diğer birimleri ile sarayın müracaatlarından oluşmaktadır. Piyasa başvurusu kitapçı, matbaacı ve sahaf esnafı tarafından yapılan başvuruları ifade etmektedir. Bireysel başvuru ise Osmanlı toplumunda muallimden talebeye, askerden kâtibe, dersiamdan şeyhe kadar her tür meslek ve meşrepten kişilerin kitapları/risaleleri “telif eden”, “tercüme eden”, “tertib eden”, “cem eden” sıfatlarıyla meclise yaptığı başvurulardan oluşmaktadır. Grafikten de görüleceği üzere bazı müracaatların kimin tarafından yapıldığı defter kayıtlarında belirtilmemiştir. 19 Meclis gündemine gelen kitaplardan 4’ünün incelemesi devam ederken 35’inin incelemesinin tamamlandığına dair bkz. Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 66, 29 R 309/2 Aralık 1891. Grafik: Tedkik-i Müellefat Meclisi’nin ilk beş yıllık işlem türü Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02_01784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1889- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Grafik: İlk beş yıl boyunca Tedkik-i Müellefat Meclisi’nin gündemine gelen müracaatların türlerine göre dağılımı Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02_01784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1891- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Grafik: Tedkik-i Müellefat Meclisi’ne ilk beş yıl boyunca başvuranların mesleki dağılımı Tek Seferde Görülen İşlem Mükerrer İşlem Belli değil Bireysel Kurum Piyasa Grafik2: İlk beş yıl boyunca Tedkîk-i Müellefât Meclisinin gündemine gelen müracaatların türlerine göre dağılımı Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1891- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Aşağıdaki grafik ise yazar/müellif/mütercim/şarihlerden oluşan meclisin muhatap kitlesinin meslekî olarak dağılımını göstermektedir. Başvuranların hepsi kendilerini meslekleri, meşrepleri, mezhepleri ya da memleketlerine göre tanımlamadığı için net ayrımlar yapmak zorlaşmaktadır. Yine de başvuru sahiplerinin üçte birinin kendilerini mesleklerine göre tanımlamasına dayanılarak genel bir fikir elde edilebilir. Bu tablo, Osmanlı matbûat tarihi bağlamında okur-yazar profilinin “yazar” ve “yayıncı” (yayınevi ve matbaa) kısmını -kısmen de olsa- gösterdiği için oldukça anlamlıdır. Aynı zamanda son dönem Osmanlı toplumunda “Dinî eserleri kim üretir?” sorusuna da -kısmî- bir cevap teşkil edebilir. Başvuranların meslekî dağılımına bakıldığında en yüksek oran, bürokrat/devlet memurlarına aittir. Ketebeden valiye, muhasebe memurundan paşaya kadar devlet kademesindeki tüm memurları kapsayan bu kategoride sıradan memurlarla nazırlık yapmış Sava Paşa ya da kariyerinde valiliğe kadar erişen Giridli Sırrı Paşa, Abidin Paşa gibi müellifler birlikte yer almaktadır. Eser telif edip meclis gündemine gelen müftü, naip, dersiam gibi sıfatları haiz kişiler ulema başlığı altında toplanmıştır. Ancak grafikte ayrı kalemler olarak gösterilen medrese talebeleri, padişah imamı, askerî memur olan alay müftüsü, hatta Tedkîk-i Müellefât Meclisinin başkanı Tevfik Efendi gibi başvuru sahipleri de bu kategoriye rahatlıkla dâhil edilebilirse de çeşitliliği göstermek açısından bu şekilde ayrıca belirtmek tercih edilmiştir. Dolayısıyla meclis gündemine gelen başvuruların büyük çoğunluğunu ulemanın oluşturduğu söylenebilir. Bu sebeple kendisini Kazanlı olarak tanımlayan toplam dört başvuru sahibinin üçünün Kazan ulemasından olması ya da İranlı başvuru sahibinin “İran tebaasından Sünnî ulema” olarak tanımlanması da hiç şaşırtıcı değildir. Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02_01784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1889- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Grafik: İlk beş yıl boyunca Tedkik-i Müellefat Meclisi’nin gündemine gelen müracaatların türlerine göre dağılımı Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02_01784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1891- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Grafik: Tedkik-i Müellefat Meclisi’ne ilk beş yıl boyunca başvuranların mesleki dağılımı Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02_01784, 2 Z 1306/30 Temmuz 1891- 8 Z 1311/12 Haziran 1894 Belli değil Bireysel Kurum Piyasa 0 8 15 23 30 Asker Padişah İmamı Alay Müftüsü Matbaacı Ulema Başvuranların Meslekî Dağılımı 1 640 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 641 Grafik3: Tedkîk-i Müellefât Meclisine ilk beş yıl boyunca başvuranların mesleki dağılımı Kaynak: Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, 2 Z 1306 / 30 Temmuz 1891- 8 Z 1311 / 12 Haziran 1894. Meclisin işleyiş biçimine bakıldığında Tedkîk-i Müellefât heyetinin ayda iki-üç defa toplandığı söylenebilir. Karar defterlerindeki kayıtlara göre bir günde tek kitabın incelendiği vâki olduğu gibi sekiz-dokuz kitabın raporlandığı günler de olmuştur.20 Bu durumda her toplantıda ortalama üç-dört kitap hakkında rapor yazıldığı söylenebilir. Kitap kontrol mekanizmasının başında yer alan Encümen-i Teftiş ve Muayene’nin günde beş-on kitap incelediği21 göz önüne alındığında Meşîhat’taki meclisin daha yavaş bir ritimle çalıştığı görülecektir. Dinî olmayan neşriyatın (kitap, risale, gazete, piyes) tür çeşitliliği ile dil zenginliği hesaba katıldığında iş hacmi olarak Encümen-i Teftiş’in daha yoğun olduğu hiç kuşkusuzdur. D. Tedkîk-i Müellefât Meclisinin Kitap Değerlendirme Süreci ve Kıstasları Meclisin çalışma usûlü ve eserlerin hangi esaslara göre değerlendirdiğini görmek için Meclis gündemine gelen eserlerin, başvuru yapan müelliflerin ve yayıncıların hikâyeleri üzerinden izin alma sürecinin incelenmesi gerekir.22 Dinî neşriyatı kontrol eden meclisin son derece titizlikle çalıştığı, bir eseri değerlendirirken müellifinden eserin kaynaklarına, eserin içeriğinden telif tarzına, hatta imla kurallarına kadar birçok açıdan 20 Meclis 10 M 308/26 Ağustos 1890’de toplandığında 8 kitap, 2 M 310/27 Temmuz 1892’de toplandığında 9 kitap hakkında değerlendirme raporu yazılmıştır. Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 29-31 ve 80-82. 21 Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, s. 91. 22 Ayşe Polat’ın Meşihat’taki meclisi bu bağlamda değerlendirmesi için bkz. agt, s. 94-114. değerlendirip raporlar hazırladığı görülmekte,23 incelemeler delillere dayandırılmakta, kanaatlere dayanan kararlar verilmemektedir. Meclis başkanının kaleme aldığı eserin izin başvurusu, meclisin titiz çalışmasına bir örnek teşkil ettiği gibi başvuranlara adil davranıldığını, iltimasa yer verilmediğini de göstermektedir.24 Meclisin eserleri değerlendirme usûlünü örneklendirmek için erkek müellifler ve yayıncılar kadar yoğun olmayan kadınların başvuruları tercih edilmiştir. Tespit edilebilen dört hanım müellifin meclise yaptığı basım izni başvurularına konu olan eserler Ramazan-ı Şerif Orucu, Namaz Hocası / Rehberi, İlmihal türündendir. Kamer Hanım’ın tertip ettiği Ramazan-ı Şerif Orucu risalesinin incelemeler esnasında birçok hatayı barındırdığı tespit edilmiştir. Bu şartlarda basılması uygun olmayan risale yazara tashihleri yapmak üzere iade edilmiştir.25 Dört ay sonra Kamer Hanım tashihleri yapıp tekrar başvurduğunda basım iznini almıştır.26 Muallime olan Kamer Hanım aynı zamanda çalışkan bir müellif olmalıdır ki üç ay sonra yeni bir kitap için basım izni almak üzere yeniden meclise başvurmuştur. Kamer Hanım’ın yeni kitabı Namaz Hocası’dır, ancak bu kitabında da tashih gerektiren hatalar tespit edilmiştir. Yazarın yaptığı tashihler uygun görülüp 15 Aralık 1891’de basılmasına izin verilmiştir.27 Benzer temadaki başka bir eserin müellifi olan Fatma Sabiha Hanım’ın tertip ettiği Rehnüma-yı Salat yahut Namaz Rehberi isimli risale ise bir hayli hatayı içerdiği için basım izni alamamıştır.28 Meclis, 23 Osmanlı matbûat kontrolünün en başındaki kurum olan Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti ile Meşîhat’taki bu meclisin çalışma kıstasları benzerlikler göstermektedir. Encümen’in kitaplar hakkındaki raporlarında geçen ‘Kitaptaki bazı ifadelerin çıkarılması veya kitabın isminin değiştirilmesi şartıyla izin verilmesi veya kitabın konusunun belirsiz, imlasının bozuk olduğu gerekçeleriyle reddedilmesi’ ifadeleri bunun açık bir göstergesidir. Bu gerekçeler hakkındaki örnekler için bkz. Fatmagül Demirel, Sansür, s. 91-96; Kitap yasaklamalarının dinî ve ahlâkî, kanunî, siyasî, edebî telakkilerin değişmesi ile alâkalı sebepler ve bunlara dair örnekler için bkz. Ali Birinci, agm, s. 314-328. Hatta Encümen-i Teftiş Heyeti’nin telif haklarını koruduğu ve intihali bile önlediğine dair bir örnek için bkz. Fatmagül Demirel, “Osmanlı Devleti’nde Telif Hakları Sorunu”, Bilgi ve Bellek, 5 (2007), s. 98-99. 24 Tedkîk-i Müellefât Meclisi Reisi Çerkeşşeyhizade Tevfik Efendi’nin kaleme aldığı Tövbe Risalesi’nin değerlendirme süreci için bkz. Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 87, 11 R 1310/ 2 Kasım 1892; s. 90 2 Ca 310 / 22 Kasım 1892; s. 94 11 Ş 310 / 28 Şubat 1893. 25 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 48, 14 Receb 1308 / 23 Şubat 1891. 26 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 56, 23 Zilkade 1308 / 30 Haziran 1891. 27 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 69, 13 Ca 1309 / 15 Aralık 1891. Kamer Hanım’ın kitabın başında telif sebebi ile ilgili yazdığı bölümde davetli olarak gittiği bir hanım topluluğunda namaz bahsine gelindiğinde halkın anlayacağı sade bir dille yazılmış müstakil namaz kitabı olmadığından yakınılmış ve kendisine bu konuda bir risale yazması teklif edilmiştir. İşte bu teklif üzerine sözkonusu kitabı yazdığını ifade etmiştir. Risalenin girişinde eserin kaynağının Halebi olduğunu ve Hanefi mezhebi üzerine bir namaz risalesi tertip ettiğini belirtir. Muallime Kamer, Namaz Hocası, Matbaa-i Ebüzziya 1339, s. 2. 28 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 102, 21 Zilkade 1310 / 6 Haziran 1893. 642 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 643 Emine Cavide Hanım’ın cem‘ ve tertip ettiği İlmihal’deki hataların da tashihi mümkün olmadığından başvurusunu reddetmiştir.29 Nevres Hanım’ın basımına ruhsat istediği İmâm-ı Âzam ve Telâmizi isimli risale de meclisin incelediği kadın yazarlara ait kitaplar arasındadır.30 Meclis, nizamnâme ve talimatnâmesinde belirtilen şekilde başvurularla uğraşırken, “muannid” başvurularla da uğraşmıştır. Bu türden başvuruların tipik bir örneği, Lütfi Efendi’nin meclise yaptığı İlmihal basım izni başvurusudur. Defaatle meclisin gündemine gelmesi açısından münferit bir hadise olup geneli yansıtmasa da meclisin nasıl ve ne şartlarda çalıştığını göstermesi açısından önemli bir vak’a olması dolayısıyla ayrıntılarına yer verilecektir. Rapora göre Lütfi Efendi’nin “şimdiye kadar telif olunan iman ve İslâm kitaplarının hepsini kapsadığı zannıyla” derlediği İlmihal’inde ilk incelemede birçok hata tespit edilmiştir. Hataları işaret edilen İlmihal, yazara iade edilmiştir. Lütfi Efendi “hataların çoğunu anlamayıp bazılarını da tashih ettim zannıyla” bir hata-savab cetveli düzenleyip, risalenin sonuna ekleyerek basılması için yeniden başvurmuştur. Meclisin, risale tamamıyla ıslah olunmadıkça ruhsat verilemeyeceğini beyan etmesi üzerine Lütfi Efendi, bu defa açıklamalı olarak hatalarının bildirilmesi durumunda tashih yapabileceğini ifade eden bir dilekçe ile meclise başvurmuştur. Risalenin hataları kenarlarına yazılıp Lütfi Efendi meclise çağrılarak anlatılmış ve kendisi de anlatılan şekilde tashih edeceğini beyan edip teşekkür ederek meclisten ayrılmıştır. Bunların üzerine hataların birazını “zar zor” düzeltebilmiş ise de bir takımını yine ıslah edemeyip olduğu gibi bırakmıştır. Hatta meclisin beyan ettiği sekiz yerdeki hatasının doğru olduğunda ısrar ederek meclis görüşünün yanlış olduğunu iddia etmiştir. Bu iddiaya cevap sadedinde meclis, eser değerlendirme sürecine dair şu izahı yapmak durumunda kalmıştır: “Bir eser değerlendirilirken ilk olarak telifinde içtihadî hataları dışında hataları varsa işaret edilir. Başvuru sahibinin bu işaretten, hiç olmazsa açıklamalardan anlayıp hatalarını düzeltmesi gerekir. Lütfi Efendi’nin telif etmiş olduğu İlmihal’deki hatalarının çoğunluğu şer‘i meselelerin tahrifi türünden hatalardır. Lütfi Efendi bu hataları fark etmediği gibi hataların düzeltilmesi istenen yönlerini de anlamamıştır. Buna rağmen talebi üzerine yapılan sözlü açıklamalarda da inat yolunu tercih etmiş, ısrarını sürdürmüştür. Sonunda belirtilen hataların birazını ıslah etmiş ve birazını da ıslah edeyim derken metni daha fazla ifsad etmiştir. Açıklamaların ardından bizzat teşekkür ettiği bir heyete karşı ne söylediğini bilmeyen tavırlar sergilemiştir. Eseri birkaç defa hataları izah olunarak kendisine iade olunduğu halde, Lütfi Efendi’nin kudreti bunları anlamaya bir türlü yetmemiştir. Hitabın mümkün 29 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr.43, nr.72, 20 Şevval 1317 / 21 Şubat 1900. 30 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr.60, nr. 63, 15 Şevval 1318 / 5 Şubat 1901. olmadığı birçok yönüyle anlaşılmış olan bu ‘inatçı cahilin’ sırf şahsî menfaati için tertip ettiği ‘ilmihal-i sefihinin’ yayınlanması uygun değildir.” Meclis, bu meyanda başka bir diyeceği kalmadığını belirterek Lütfi Efendi’nin heyet hakkında gösterdiği fena/kötü muameleyi de Meşîhat’in yüce takdirine bırakmıştır. Meclisin tecrübelerine bakılırsa Lütfi Efendi’nin sözkonusu risalesindeki hatalarını tashih edemeyeceği aşikârdır. Bu nedenle meclis, risalesinin kendisine iadesiyle kat‘i bir cevap verilmesini ve bir daha müracaat ettirilmemesi gerektiğini belirtmiştir.31 Meclis gündemine gelen eserleri tercümesi, kaleme alınış tarzı, üslûbu, içeriğin yeterli ilmî kriterlere sahip olup olmaması yönlerinden incelemelere tâbi tuttuğu gibi esas olarak eserin içeriğinin dinî esaslara uygunluğu ile de ilgilenmektedir. Örneğin Yenâbiü’l-Mevedde adlı eser hakkındaki meclis raporu, uydurma hadisler içeren bu eserin yayınlanmaması yönünde olmuştur.32 Yenabiü’l-Mevedde bir başka vesile ile tekrar gündeme geldiğinde meclisin kitap hakkındaki görüşü “akâid-i ehl-i sünnet ve’l-cemaate muhalif bir hayli ehâdis-i mevzuayı havi ve Rafizî ve İlhâdî ve pek çok muzır ve fasit makâlâtı muhtevî zararlı kitaplardan biridir ve bu tip kitapların tedavülü ve yayılması asla caiz değildir, nerede görülürse görülsün el konulması gerekmektedir” şeklindedir.33 Meclise izin başvurusunda bulunulan Fezâil-i Yevm-i Aşûra isimli risalenin basımı da uygun görülmemiştir.34 Meclis raporunda basılmama gerekçesi hakkında herhangi bir ayrıntı yer almamasına rağmen risalenin ismi çerçevesinde verilen karar, Osmanlı Devleti’nin Şia refleksi ile doğrudan alâkalı olduğunu düşündürmektedir. Sultan Abdülaziz’in iltifatına mazhar olan Eyüp Nişancası Murad Buharî Dergâhı şeyhi Süleyman Belhi’nin kaleme aldığı Yenâbiü’l-Mevedde’nin 1901’de “serapa yanlışlarla” dolu olduğu iddia edilerek sakıncalı bulunması, bu refleksin konjonktürel olarak devreye girdiğini göstermektedir. İdadilerde okutulan İslâm Tarihi kitabındaki bir bahis ise Trabzon Maarif Nezaretinin başvurusuyla meclis gündemine girmiştir. İslâm Tarihi kitabının “Haç” meselesinde İslâm inanışına aykırı biçimde İsa’nın çarmıha gerildiği yazılmıştır. Meclis dinî konular mevzu olduğunda okul kitaplarındaki hataların kabul edilemez olduğunu belirterek ders kitaplarının diğer kitaplardan daha dikkatli ve özenli biçimde hazırlanması gerektiği konusunda uyarıda bulunmuştur.35 31 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, pdf nr. 99A ve 99 A1, 27 M 1309 / 2 Eylül 1891. 32 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 8, 4 Rebiülevvel 1307 / 29 Ekim 1889. 33 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr. 80, nr. 45, 29 Şaban 1319 / 11 Aralık 1901. 34 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr. 154, nr. 33, 8 Receb 1324 / 28 Ağustos 1906. 35 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr.106, nr. 1, 2 M 1321 / 31 Mart 1903. 644 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 645 Meclis misyoner yayınlarına karşı önlem alınması ve kontrollerin arttırılması gerektiğine dair kararlar almıştır.36 Beyrut matbaasında, İngiliz [misyoner] cemiyeti tarafından her dilde basılıp yayınlanan “muzır risaleler” türünden Tenvirü’l-Efhâm fî Mesâdiri’l-İslâm adlı “diyanet-i İslâmiyye ve siyaset-i Osmaniyye aleyhinde tohum-ı fesad neşr u tamim eden risale-i fâside”nin nerede görülürse hemen müsadere edilmesi, matbaacı ve yayıncılarının cezalandırılması gerektiği belirtilmiştir.”37 Ancak alınan bu türden kararlar, misyoner yayınların önüne geçilmesinde yeterli olmamıştır.38 Halkın çokça rağbet ettiği ve halkın dinî telakkilerinin teşekkülünde önemli roller oynayan Mızraklı İlmihal, Muhammediye, Ahmediye, Mevlid-i Şerîf gibi kitapların sahih nüshalarının basılmasına umumiyetle izin verilmiştir. Ancak Kürtçe manzum bir Mevlid-i Şerif örneğinde olduğu gibi birçok hatayı barındıran mevlidlerin basılması uygun görülmemiştir.39 Meclis, incelenmek üzere gönderilen eserlerden Meşîhat’ın diğer birimlerinin uzmanlık sahasına girenler için kanaatlerine başvurmak suretiyle müşterek çalışmıştır. Kitap kontrolleri esnasında el konularak meclis gündemine gelen Fetava-yı Esadiye adlı iki ciltlik eser hakkında, uzmanlık sahası olması hasebiyle Fetvâhane-i Âlî’den görüş istenmiştir.40 Meclisin, üyelerin uzmanlık sahalarının dışındaki alanlarda ve bilmedikleri dillerde eserlerle karşılaşıldığındaki tavrı, çalışmalarında titiz bir üslûp benimsediğini ve uzmanlık sahalarına riayet ettiklerini bir kez daha göstermektedir. Cava lisanında Mekke’de basılmış bir tefsir tercümesinin tekrar baskı için meclis gündemine gelmesi üzerine bu lisana vakıf memur bulunmadığı belirtilmiştir. Meclis, kitabın merkeze gönderilmesi yerine Mekke’deki dil bilen yerel ulemanın tasdikiyle daha önce basılmış esere tekrar baskı onayı verilmesinde bir beis görmemiştir.41 Meclis gündemine gelen Nimetullah Hişam’ın Felemenkçe lisanına tercüme ettiği eserler ise meclis üyelerinin sözkonusu dile vukûfiyeti olmaması nedeniyle değerlendirilmemiştir.42 36 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr, 100, nr. 10, 6 M 1320 / 15 Nisan 1902. 37 Meşîhat Arşivi, DFT05/5293, s. 39, 28 Kânunuevvel 1331 / 10 Ocak 1916. 38 Birinci Dünya Savaşı sıralarında Trabzon’daki Amerikan misyonerlerin Erzurum’da dağıttığı Mucizelere Dair Hutbe ve Meryem Ana Makamına Dair Hutbe adlı Türkçe risaleler nedeniyle misyoner yayınları meclisin gündemine tekrar gelmiştir. İçerikleri akâid-i İslâmiyeye aykırı bulunan bu risaleler hakkında “asabiyet-i diniyeye” kötü tesir edeceği gerekçeleri ile Osmanlı Devleti sınırları içinde dağıtılmaları ve okutulmalarının yasaklanması kararına varılmıştır. Meşîhat Arşivi, DFT05/5293, s. 18, 29 Nisan 1331 / 12 Mayıs 1915. 39 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr.121, nr. 43, 13 Şevval 1322 / 21 Aralık 1904. 40 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 76, 23 Ş 1309 / 23 Mart 1892. 41 Cava lisanına tercüme edilip Mekke-i mükerreme matbaası musahhihlerinin tasdiklediği Kadı Beyzavi Tefsiri’nin tekrar baskı için meclis gündemine gelmesi üzerine yapılan yazışma için bkz. Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf nr. 133, nr. 31, 4 C 1323 / 6 Ağustos 1905. 42 Meşîhat Arşivi, DFT02/1784, s. 123, 16 Zilkade 1311 / 21 Mayıs 1894. Meclis dinî kitap basımı öncesi denetim yapmakta ve kitap basım sürecinde resmî prosedürün en önemli ayağını oluşturmaktadır. Bunun yanında basılmış kitaplardaki kontrolleri de gerçekleştirme salahiyetine sahip olan meclis, esasen dinî kitap için basım izni ya da diğer bir ifadeyle devlet onayı veren mekanizmanın merkezindedir. II. Abdülhamid döneminden itibaren herhangi bir dinî kitap ancak meclis kontrolünden geçtikten sonra yayınlanabilmektedir. Kitap denetiminin ikinci ayağını oluşturan ve devletin farklı birimleri tarafından yapılan kitap kontrolleri ise resmî prosedürleri tamamlanmamış, yani korsan baskıları ve yasaklı kitapları her şeye rağmen tedavüle sokan gruplar (matbaacı, kitapçı, perakende satıcı, sıradan okur) üzerinde yoğunlaşmıştır. Kitap denetim ve kontrollerinin her iki aşamasında da kişilerden kaynaklanan hatalı uygulamalar meydana gelmiştir. İşte bu sebeplerden dolayı meclis yukarıda birçok örneği ile gösterilen titiz çalışmalarına rağmen, gündeme gelen bazı kitap toplattırma hadiseleri üzerine hilâfet makamı tarafından uyarılmıştır: Bazı dinî kitaplar “memur” cehâletinden toplatılmıştır ve buna dikkat edilmesi gerektiği43 söylenmektedir. Bu uyarılara rağmen konunun zaman zaman tekrar gündeme gelmesi, kitap kontrollerinde bilgisiz ve bilinçsiz memur istihdamının devam ettiğini göstermektedir.44 E. Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi Cevdet Paşa’nın gayretleri ile basımı gerçekleşen ilk resmî Mushaf ’ın ardından, önce Matbaa-i Âmire, daha sonra da matbu Kur’ân basma imtiyazını elde eden Osman Bey Matbaası, Osmanlı Devleti’nin resmî Mushaflarını basmaya başlamıştır.45 Bâb-ı Fetvâ’dan ruhsat alanlar Mushaf basabiliyor, ancak basılanlar da yine muayene ve tasdikten geçtikten sonra satılabiliyordu. Bu hususta tatbikattaki ilk usûl, basılan Mushaflara 43 Buradaki memurlar ve müstahdeminden kasıt gümrüklerde kitap aramaları yapan görevliler olmalıdır. Bu bağlamda toplatılan kitaplardan biri olan Hilyet’ün-Naci’nin tüm masraflarının Maarif veznesinden karşılanması ve talebelere ücretsiz dağıltılması hakkında verilen bir hüküm için bkz. Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf 102, nr. 60, 14 Şevval 1320 / 14 Ocak 1903. 44 Meşîhat Arşivi, DFT02/1785, pdf 117, nr. 2, tarihsiz. 45 Türkiye’de Kur’ân basımının serüveni için bkz. Ali Birinci, “Osman Bey ve Matbaası Ser-kurenâ Osman Bey’in Hikâyesine ve Matbaa-i Osmaniye’nin Tarihçesine Medhal”, Müteferrika, İstanbul 2011/1, S. 39 (Ayrı Basım), s. 23-43. Osmanlı Devleti’nde Mushaf basımı serüvenini ilk defa ayrıntılarıyla kaleme alan Ali Birinci’nin sözkonusu eseri, Mushaf denetimini gerçekleştiren kurumun defter kayıtlarını (Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi Defteri) kullanan ilk çalışmadır. Matbu Mushafların ortaya çıkışı ve Osmanlı’daki serüveni hakkında ayrıca bkz. Necmettin Gökkır, age, s. 19-68; Ayşe Polat, agt, s. 27-67. Osmanlı Devleti’nin mushaf basımını tekelleştirme politikasını “resmî mukaddesatı” tekelleştirme çabası ve iktidarın meşruiyetini sağlama araçlarından biri olarak gören bir çalışma için bkz. Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), YKY, İstanbul 2002, s. 61-65. 646 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 647 Maarif Nezaretinin mührünün vurulmasıydı.46Mushaf tab’ında bir dönüm noktası sayılabilecek hukukî düzenleme 27 Eylül 1889 tarihinde yapıldı ve usûlüne uymak şartıyla hemen her matbaacıya Mushaf basma imkânı tanındı.47 Mushaf basımının artması üzerine ruhsatlı ve ruhsatsız basılan Mushaflar ile yurtdışından ülkeye sokulan Mushafların denetimini gerçekleştirmek üzere II. Abdülhamid döneminde Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi oluşturulmuş ve yukarıda işaret edildiği üzere dinî yayınları inceleyen komisyonla müşterek çalışmıştır. Tam da İngiltere ve Rusya’nın hilâfet merkezine karşı yürüttüğü kara propaganda tartışmalarının ortasında müstakil hale getirilen Mushaf Meclisi ve faaliyetleri II. Abdülhamid dönemi “sansürü”- nün siyasî veçheleri bağlamında önemlidir. Zira Necmettin Gökkır’ın işaret ettiği üzere meclisin kurulması ile hilâfet karşıtı propagandaların yükselişe geçmesi arasındaki bu zamansal örtüşme, Teftiş-i Mesahif Meclisinin hem içeride ve dışarıda basılan Mushafları denetlemek hem de İslâm dünyasında fitne oluşturabilecek propagandalara karşı tedbir almak için kurulmuş olabileceğini düşündürmektedir.48 II. Abdülhamid’in panislamist ve hilâfet merkezli politikalarını tehdit edebilecek, Osmanlı hilâfetinin meşruiyetini zedeleyebilecek fikirlere temel teşkil edebilecek tüm dinî neşriyata karşı gösterilen hassasiyetten “mushaf ” baskıları özellikle nasibini almıştır. Mushaf basımının serbest bırakılması Yıldız evrakındaki bir yazışmada “…bu kapıyı açacak olursak, İranlı, Cezayirli ve Rus yabancılar, Sünnî olsalar bile, çok tehlikeli bir emsal yaratacak, Allah esirgesin! Kelâm-ı mukaddesin, yabancıların çatışan görüşlerinin ve propagandalarının arttığı şu belâlı dönemlerde çeşitli tahrifata neden olacaktır…” gerekçeleriyle uzun süre sadece Matbaa-i Osmaniye’de basılmasına müsaade edilmiştir.49 Dinî tahrifat endişesinin bariz olarak görüldüğü yazışmaların satır aralarında Osmanlı hilâfetinin ve saltanatının meşruiyetinin zedelenmesi endişesi de görülmektedir. Çünkü illegal olarak basılan mushafların büyük bir çoğunluğuna içerikle ilgili yanlışlıklara değil de prosedüre uygun basılmadıkları ve izinsiz basıldıkları gerekçeleriyle el konulmuştur. 46 Ali Birinci, age, s. 34. 47 Ancak bu hakkı kanûnî yoldan kullanmak Matbaa-i Osmaniye’nin imtiyazıyla çelişen bir durum yaratıyordu. Hem bu duruma hem de basılan Mushafların sıhhati ve baskı kalitesi ile ilgili endişelere kapılan Meşîhat, “Bundan böyle basılacak Mushafların altı-yedi huffazdan müteşekkil bir Huffaz Komisyonu tarafından okunup muayene edilmesi teklifinde bulundu”. Ali Birinci, age, s. 34. 48 Necmettin Gökkır, age, s. 68. Kur’ân baskıları çevresindeki yabancı entrikalar ile ithal Mushafların girişine karşı Osmanlı Devleti’nin geliştirdiği yöntemlerden biri olarak Tedkik-i Mushaf-ı Şerif Komisyonu’nun faaliyetlerine dikkat çeken Selim Deringil’in Osmanlı hilâfetine karşı başlatılan kampanya ve Arap hilâfetine dayanan alternatifinin II. Abdülhamid’in hal‘inden sonra ivme kazandığı yorumu, sultanın yürüttüğü ‘Mushaf siyaseti’nin haklı gerekçelerini ifade etmektedir. Selim Deringil, age, s. 63. 49 Selim Deringil, age, İstanbul 2002, s. 62. Mushaf meselesi basımının serbest bırakılmasına kadar matbûat müfettişleri ve sansörlerin gündeminden hiç düşmemiştir. Dinî ve siyasî kaygılara rağmen aktif olarak devam eden mushaf basımının ekonomik bir veçhesi de vardır. Mushaf basımına girişen Osmanlı Devleti’nin her eve giren yegâne kitabın ekonomik olarak kazanç sahasının farkındaydı. Bu kazanç alanını kendi istediği kurum ve kişinin salahiyetinde tutarak bu ciddi gelirden vazgeçmek istemiyor da olmalıydı. Mushaf basılacak matbaanın fizikî şartlarından matbaacının dinî hassasiyetlere sahip olup olmadığına kadar son derece ayrıntılı bir basım prosedürü vardır. Mushaf yasağı uygulamalarındaki prosedür de oldukça ayrıntılıdır: Matbu mushafın içeriğinde yanlışlıklar olması, hatalı baskı, Meşîhat ya da Maarif gibi ilgili kurumların ruhsatı olmayan baskı, mühürsüz baskı vs... Sultan II. Abdülhamid Acem basması kitaplara içeriklerindeki yanlışlıklar dolayısıyla karşı çıktığını dile getirirken50 müfettiş ya da sansör raporlarında şüpheli ya da hatalı içerik kadar, basit şekil şartlarındaki prosedür uygunsuzlukları gerekçesiyle el konulan mushaf örnekleri de fazladır. Özellikle ruhsatsız ve mühürsüz baskılar gerekçesiyle el konulan Mushafların “kıraaten salim olduklarına dair” Meşîhat’ten onay almamaları ilk anda akla içerikte hata ve yanlışlıklar olduğunu getirse de çok basit prosedür hataları gerekçesiyle de Mushaflar toplattırılmıştır. Mushaf Heyeti titizlikle çalışmış, Kur’ân basımı ile ilgili her türlü meseleyi gündemine almıştır. Bu çerçevede Kur’ân tab’ında sûrelere numara konulması işinin tartışılması dikkate değer hususlardan biridir. Numara koyma işinin ancak Tefsirli Mushaf baskıları için gerekli olduğu, diğerleri için caiz görülemeyeceğine dair karar verilmişti.51 Sünnî Osmanlı hilâfetinin, Şiîlerce hazırlanmış Kur’ânlardan kuşkulanmaları anlaşılır bir şey olmakla beraber Osmanlı Devleti’nin Kur’ân-ı Kerîm basım ve ithali hassasiyetine Sünnî Kazan’dan, hatta önemli bir ilim merkezi olan Mısır’daki el-Ezher medresesinden çıkan Kur’ânlar da dâhil oluyordu.52 Dolayısıyla bu denetimleri sadece “şia korkusuna” münhasır bir dinî sebebe bağlamak eksik bir yorum olur. Üstelik daha sonra Meşîhat tarafından sıhhati onaylanan Mısır ve Kazan Mushaflarının tedavüle sokulduğu da görülecektir.53 Bu denetleme ve Kur’ân basımını tekelleştirme gayretinin birçok siyasî ve ekonomik sebepleri vardır. Rusya, Mısır, Hindistan, Avrupa ve İran’dan 50 Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususî Doktoru Âtıf Hüseyin Bey’in Hâtıraları (1909-1918), Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 218. 51 Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi Defteri, s. 52’den naklen Ali Birinci, age, s. 39. 52 Selim Deringil, age, s. 62. 53 18 Eylül 1323 tarihli bir tezkirede “Mısır’da ve Bahçesaray’da Gaspıralı İsmail tarafından basılan Mushafların Meşîhat’te muayenesinde hatalı olup olmamalarına bakılması ve değilse zapt edilmemelerinin” istenmesine dair bkz. Ali Birinci, age, s. 43. Necmettin Gökkır, İstanbul dışında basılmış Mushaf nüshalarını tespit etme- 648 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 649 Osmanlı topraklarına giren Mushafların kontrolünde baskıların sıhhatinden öte bir gaye güdülmüştür. Görünürde korunan Mushaf iken aslında koruma altına alınan hilâfet makamının tüm Müslümanlar üzerindeki etkinliği ve otoritesidir.54 Sonuç II. Abdülhamid’in sürgün günlerinde doktoru Atıf Bey ile yaptığı bir sohbette mevcut Buhârî-i Şerîfleri toplattırdığı ve Mısır’da yazılıp Yıldız’da bulunan birçok Buhârî-i Şerîf nüshalarını medreselere tevzi ettirdiği ile ilgili haberleri sorması üzerine Padişah: “Evet!. Buhârî-i Şerîfler hep yanlış idi. Ben Şeyh Said Efendi’den işittim. Mısır’da sahih Buhârî-i Şerîf olduğunu haber aldım. Orada tab’ ettirdim. Müracaat edene bir nüsha verir idim. Tabiî kitapçılara vermedim. Hayrat olarak sevabıma isteyene verir idim. Acemlerde, Acem basması yanlış kitaplara müsaade etmedim. Onu mahza hizmet için yaptım” demiştir.55 İşte bu ifadeler ile bu tebliğde ele alınan Teftiş-i Mesâhif-i Şerîfe Meclisi ile Tedkîk-i Müellefât-ı Şer‘iyye Meclisinin faaliyetleri sultanın tahttan indirilme gerekçelerinin başında yer alan dinî kitaplara müdahale iddiasını doğrulamaktadır. Ancak müdahalenin boyutları, gerekçeleri, uygulanış tarzına ve uygulamanın devam etmiş olmasına bakılarak; gerek dönemindeki literatür gerekse Osmanlı basını ve sansürü temalı yapılmış çalışmalardaki II. Abdülhamid dönemi sansürünün keyfîliği vurgusunun gerçekliği ile hal‘ fetvâsındaki ilk iddianın gerçekliği bir kez daha düşünülmelidir. Sultan Abdülhamid’in hal‘ fetvâsının “siyasî”liğini ve fetvânın “sıhhati” ile ilgili tartışmaları, dinî kitap kontrolünü sağlayan kurumların faaliyetleri ile birlikte daha sağlıklı değerlendirmelere tâbi tutmak gerekmektedir. Gerek Meşîhat’taki bu meclis ve gerekse Maarif ve Dâhiliye nezaretlerindeki benzeri kurumların siyasetten âri kurumlar olmadığını göz önünde tutarak bazı kararları bu şekilde aldığı varsayılsa bile -ki öyle- bu durum hem hal‘ fetvâsındaki ilk ithamdan hem de Hamidî sansür edebiyatının literatürdeki gücünden daha az “siyasî” olmasa gerekir. Yine literatürdeki dinî kitaplar başta olmak üzere kitap yaktırma hadisesinin gerçekleşip ye çalıştığı İstanbul, Edirne ve Bursa kütüphanelerindeki araştırmalarında en çok “Kazan Mushafı”na rastlamıştır. “Kazan Mushafı” olarak bilinen adıyla ilk defa Müslümanlar tarafından basılan bu mushafa Osmanlı topraklarında İran ve Avrupa menşeli Mushaflara oranla daha sık rastlanmasını, Osmanlı bürokrasisinin Kazan Mushafını ayrıcalıklı değerlendirdiğine bağlamaktadır. Necmettin Gökkır, age, s. 54. 54 Necmettin Gökkır, age, s. 58. İran’a ve Rusya’ya her sene yüz binlerce Mushaf-ı şerifeyi sadır paket gönderildiği’nin ifade edilmesi Osmanlı Devleti’ne Mushaf siyaseti hakkında önemli ayrıntılar sunmaktadır. Teftiş-i Mesahif-i Şerife Meclisi Defteri, s. 142’den aktaran Ali Birinci, age, s. 43. 55 Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, İstanbul 2010, s. 218 gerçekleşmediği tartışmasına dâhil olmadan bu suçlamanın da devrin siyasî bir ihtiyacı olarak işlevselliğine dikkat çekmek gerekir. Bâb-ı Fetvâ’daki birimlerin gündemine gelen ruhsatsız ve mühürsüz Mushaflar ile dinî kitaplara şüpheli, hatalı ya da eksik içerikten basit şekil şartlarındaki prosedürel uygunsuzluklara kadar birçok nedenle olumsuz rapor verilebilmekteydi. Tebliğde ayrıntılarıyla anlatılan meclisin çalışma pratikleri, alanında uzman kişilerin kitapları dinî, ilmî, edebî ve ahlâkî birçok veçheden inceleyerek eserlere raporlar yazdığını göstermektedir. Aslında meclisin raporlarındaki gerekçelerin tüm matbûatın kontrolünü idare eden Encümen-i Teftiş Heyeti’nin gerekçelerinden pek de farkı olmadığı görülmektedir. Birkaç istisna dışında mevcut literatürün, dönem “sansürü”nün keyfiliği ya da siyasîliğine yaptığı vurgunun aksine bu tebliğ, II. Abdülhamid dönemi matbûat politikaları çerçevesinde oluşturulan bu kurumların titiz ve ilmî çalışmalar gerçekleştirdiğine de dikkat çekmektedir. Bu meclis ve diğer kurumların çalışma tarzları ile raporları ayrıntılı bir şekilde incelenip, dönemin siyasî ve sosyal tarihi bağlamında değerlendirilmedikçe Osmanlı matbûat tarihi literatüründe genellemelerin ötesine geçilemeyecektir gibi gözüküyor. Burada konu edilen meclisin faaliyetleri ile birlikte bu tebliğ, Osmanlı “sansürü”nü basit, keyfî bir yasakçılığın ötesinde düşünmeye davet etmeyi hedeflediği gibi Sultan II. Abdülhamid’in hal‘ fetvâsının ilk gerekçesini de bir kez daha sorgulamaya davet etmektedir. 650 SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ SULTAN II. ABDÜLHAMİD HAN VE DÖNEMİ 651 Kaynakça Abay, Muhammet, Osmanlı Döneminde Mushaf İmlâsı Tartışmaları, 2. bs., M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV) , İstanbul 2016. Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri: Hususî Doktoru Âtıf Hüseyin Bey’in Hâtıraları (1909- 1918), TimaşYayınları, İstanbul 2010. Birinci, Ali, “Osman Bey ve Matbaası Ser-kurenâ Osman Bey’in Hikâyesine ve Matbaa-i Osmaniye’nin Tarihçesine Medhal”, Müteferrika, S. 39 (ayrı basım), İstanbul 2011/1. _________, “Osmanlı Devleti’nde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, TALİD, 4(7), 2006. Demirel, Fatmagül, “Osmanlı Devleti’nde Kitap Basımının Denetimi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, c. III, S. 5, İstanbul 2004. _______________, “Osmanlı Devleti’nde Telif Hakları Sorunu”, Bilgi ve Bellek, 5(2007). _______________, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, Bağlam Yayınları, İstanbul 2007. Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), YKY, İstanbul 2002. Gökkır, Necmettin, Tanzimat’tan Günümüze Din-Devlet İlişkileri ve Siyaset Bağlamında Mushaf Basımı, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), İstanbul 2015. İrtem, Süleyman Kani, Abdülhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansür: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999. Işık, Ayhan, “Tedkik-i Mesahif-i Şerife ve Müellefat-ı Şeriyye Defterleri ve Taş Baskı Kur’ân-ı Kerîmler”, Din ve Hayat, Haziran 2007. İskit, Server, Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başbakanlık Basın ve Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara 1943. Kabacalı, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1990. Kara, İsmail, İslâmcıların Siyasî Görüşleri I - Hilâfet ve Meşrutiyet, 2. bs., Dergâh Yayınları, İstanbul 2001. __________, “Ulema-siyaset ilişkilerine dair metinler-II ‘Ey Ulema! Bizim Gibi Konuş!’ ”, Divan, S. 7, 1999. __________, “Ulema-Siyaset İlişkilerine dair önemli bir metin: Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak” Divan, S. 4, 1998. Koloğlu, Orhan, Osmanlı Dönemi Basınının İçeriği, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul 2010. Maarif Salnâmesi, 1321. Muallime Kamer, Namaz Hocası, Matbaa-i Ebüzziya, 1339. Polat, Ayşe, “Subject to Approval: Sanction and Censure in Ottoman Istanbul (1889-1923)”, The University of Chicago, Chicago, Illinois 2015. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1309, 1311-1329, 1333-34. Şeyhülislâmlık (Bâb-ı Meşîhat) Arşivi Defter Kataloğu, haz. Bilgin Aydın - İlhami Yurdakul - İsmail Kurt, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi(İSAM), İstanbul 2006. Yakut, Esra, Şeyhülislâmlık: Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, KitapYayınevi, İstanbul 2005. Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilatında Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008
.ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER EDİTÖRLER Prof. Dr. Hidayet AYDAR Arş. Gör. Ahmet SAYAR Arş. Gör. Berna KAVUK Arş. Gör. Sümeyye KILAÇ İstanbul, 2019 ENSAR NEŞRİYAT TİC. A.Ş. © Eserin her türlü basım hakkı anlaşmalı olarak Ensar Neşriyat’a aittir. ISBN : 978-605-7619-70-9 Sertifika No: 17576 Kitabın Adı Abdülhamid Dönemi Osmanlı Coğrafyasında İslâmî İlimler Editörler Prof. Dr. Hidayet AYDAR Arş. Gör. Ahmet SAYAR Arş. Gör. Berna KAVUK Arş. Gör. Sümeyye KILAÇ Yayın Yönetmeni Hüseyin KADER Adem SAYDAN Yayına Hazırlayan Hüseyin KAHRAMAN Kapak & Mizampaj Halil YILMAZ Elektronik Kitap İletişim Ensar Neşriyat Tic. A.Ş. Düğmeciler Mah. Karasüleyman Tekke Sokak No: 7 Eyüpsultan / İstanbul Tel: (0212) 491 19 03 - 04 Faks: (0212) 438 42 04 www.ensarnesriyat.com.tr siparis@ensarnesriyat.com.tr II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI Sare ZİYANSIZ* GİRİŞ XIX. yüzyıl dünyada gerek bilim ve teknoloji bakımından gerekse ilmi ve fikri gelişmeler bakımından hızlı gelişmelerin yaşandığı adeta bir değişim dönemidir. Bunun yanı sıra siyasi ve politik hareketlilik ise tüm dünyada dengeleri değiştirecek niteliktedir. Batı’nın sömürge politikasına dayalı çalkantıların yaşandığı, bilhassa Osmanlı Devleti ve geniş toprakları üzerinde sinsi planların kurgulandığı bir asırdır. II. Abdülhamid’in saltanatı ise dağılmak üzere bulunan imparatorluğun, en karmaşık dönemine XIX. yüzyılın son çeyreğine denk gelmektedir. 1876-1909 yıllarını kapsayan yaklaşık 33 yıllık bir zaman dilimidir. II. Abdülhamid dönemi yakın dönem tarih araştırmalarında birbirinden çok farklı ifadelerle adlandırılan, kimi zaman “Kızıl Sultan” diye adlandıracak kadar tamamen olumsuz, kimi zaman da “Veli Sultan” diyecek kadar tamamen olumlu hükümlerin verildiği hassas bir dönemdir. Ayrıca belirtmek gerekirse hiçbir sosyal olayı, meydana geldiği ortamın diğer sosyal olaylarından ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu sebeple Sultan’ı ve o dönemin siyasi meselelerini değerlendirirken dönemin şartlarıyla olaylara bakmak gerekli ve mühimdir. II. Abdülhamid Osmanlı Devleti’nin son dönem padişahlarından olmasına rağmen Osmanlı tarihinde “İslâm” denince adı ilk akla gelen devlet adamlarının başında gelir. Halifelik makamına yakışır iffet, haysiyet, vakar sahibi biridir. Sultan V. Murad’ın doksan gün süren saltanatından sonra Osmanlı tahtına geçirilen Sultan II. Abdülhamid sosyal ve ekonomik sorunların yanı sıra iç ve dış politikada da birçok siyasi problemle karşı karşıya kalır. Saltanat tahtına oturmuş * Yüksek lisans öğrencisi, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul/ Türkiye. 334 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER olsa da devlet büyük sorunlar ve sıkıntılar içerisinde sarsılmaktadır. Sultan II. Abdülhamid tüm bu sorunlara çözüm olarak öncelikli düşüncesinin “her yönü ile tükenmeye başlayan devleti toparlamaktan ve yok oluşu ertelemekten başka bir şey olmadığını” ifade etmiştir. Bununla beraber nev-i şahsına münhasır siyaset ve yönetimi ile devletin kurtuluşu için ortaya koyduğu siyaseti şöyledir: 1. İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Avrupa’nın büyük devletlerine karşı aktif denge. 2. Hilafeti İngiltere ve Rusya başta olmak üzere Müslüman sömürgeleri olan devletlere karşı savunma olarak kullanma. Halifeliğin etkinliğini göstermek için de dünyanın dört bir yanındaki Müslümanlarla ilişkiler kurmak. (Panislamizm) 3. Osmanlı cemiyetini din esası etrafında birleştirerek içte dinamizm, huzur ve gelişmeyi sağlamak.1 A- II. ABDÜLHAMİD’İN İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM, İSLÂM BİRLİĞİ) SİYASETİ İttihad-ı İslâm fikrinin siyasi bir ideoloji olarak ilk defa tarih sahnesine çıkışı 1870’li yıllara denk gelmektedir. İttihad-ı İslâm dünyadaki bütün Müslümanları siyasi bir birliktelik etrafında birleştirmeyi hedefleyen siyasi bir akımdır.2 II. Abdülhamid’in üzerinde tartışma yapılan faaliyetlerini, hem iç hem de dış politikada en fazla ses getiren İslâm Birliği politikası oluşturmaktadır. Araştırmacıların II. Abdülhamid dönemi politikalarını adlandırırken bir ikileme düştükleri görülmektedirler. Bu politikalar bir “pan hareketi” midir yoksa bu politikalardan rahatsızlık duyan bazı çevrelerin abartması mıdır? II. Abdülhamid’in Batılıların sömürgecilik faaliyetlerine karşı izlediği bu politikayı, kimileri (Batılılar) Panislamizm olarak görmekte ve adlandırmaktadır. Böyle bir isimlendirmenin iki temel etmene bağlı olarak yapıldığı açıktır. O dönemde adeta bir “pan” akımı vardı ve yayılmacılığı vurgulamak adına kullanıyorlardı. Öte yandan II. Abdülhamid’e karşı adeta kara bir propaganda yürütülmekteydi ve “pan” fikri de buna eklenmişti. Batı’daki kimi gazeteci, aydın ve devlet yetkilisi, II. Abdülhamid’in eylemlerini kamuoyuna bir pan hareketi olarak lanse edip, gün geçtikçe daha örgütlü hale gelen emperyalizmin Müslüman coğrafya1 Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti Üzerine Düşünceler”, Sultan II. Abdülhamid Dönemi Paneli II, ed. Mehmet Tosun (İstanbul: Bilge Yayıncılık 2000), 131. 2 İlhan Yerlikaya, XIX. Yüzyılda Osmanlı Siyasi Hayatında Basiret Gazetesi ve Pancermenizm, Panislamizm, Panslavizm, Osmanlıcılık Fikirleri, (Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994), 113. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 335 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI lardaki faaliyetlerini meşrulaştırma çabası içindeydi. Öte yandan, Batılıların İslâm coğrafyasında izledikleri politikaların da etkisiyle kendi zihinlerinde üretip, büyüttükleri korkuları vardı.3 İşte bu yanıltıcı çabalar ve yersiz korkular netice olarak kendilerince ortaya irrasyonel bir görüntü ve sanal bir ideoloji çıkarttı. Tarihsel verilere ve analitik değerlere göre, II. Abdülhamid’in faaliyetlerini “İslâm Birliği Siyaseti” olarak algılamak daha doğru olur. Zira bu faaliyetleri ile II. Abdülhamid İslâm dünyası içinde siyasal bir kimlik oluşturarak hem içeride hem de dışarıda toplumsal bir dayanışma yaratmayı hedefliyordu. Bunlar, imparatorluğun tarihsel birikimi, misyonu ve mevcut gücü bakımından düşünüldüğünde daha rasyonel beklentiler olduğu kolaylıkla anlaşılabilir. Zira tüm dünya Müslümanlarını birleştirebilecek gücün kendilerinde olmadığının farkındaydı. Bazılarının söylediği gibi arzu edilse bile yayılmacılık veya coğrafi bir bütünlük oluşturmak söz konusu değildi. Esasında bunu başarmak pek mümkün de değildi. Öte yandan, padişahın tutumunda topyekûn bir Batı aleyhtarlığı yoktu. Ayrıca Panislâmcılığa karşı temkinli bir tavır takınmaktaydı. Halife padişah bu tutumu ile Panislamizm’in borazanlığını yapanları rahatsız ediyor ve onların emellerine de nispeten engel oluyordu.4 Panislamizm teriminin İttihâd-ı İslâm’nın karşılığı olarak Batı literatüründe ilk defa 1875 yılında kullanıldığı anlaşılmaktadır. F. von Werner 1877 yılında Almanca yayımladığı Turkische Skizzen’de bu kavrama yer vermiştir. Bundan dört yıl sonra da aynı kavram Fransızca olarak G. Charmes tarafından Revue de deux mondes’de kullanıldı. Charmes 1883 yılında Panislamizm başlıklı bir kitap neşretti. Panislamizm teriminin İngilizce bir kaynakta kullanılışına ise 1882 tarihli Fortnightly Review’de rastlıyoruz. 1890’lara değin literatürde aralıklarla kendine yer bulan Panislamizm kavramı XIX. yüzyılın son on yılı içinde yaygın bir biçimde kullanılmaya başlandı. Bu dönemin moda akımları olan Pancermenizm ve Panslavizm hareketlerinden etkilenen batılı aydınlar ve fikir adamları Osmanlı’da filizlenen İslâm merkezli hareket için Panislamizm adını benimsemişlerdir. Ancak şunu da belirtmek gerekir ki, “Pan” kelimesi Avrupa’da pek hoş karşılanmayan ideolojileri ifade ederken kullanılmaktaydı.5 Batılılar her ne kadar pan hareketi olarak isimlendirse de İttihad-ı İslâm Pan-Germanizm ve Pan-Slavizm gibi saldırgan ve ırkçı bir hareket değildir. Manevi anlamda gönül birliği 3 Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36 / 2, (Aralık 2012), 81. 4 Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 82. 5 Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 83. 336 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER oluşturmayı gaye edinen bir politikadır. Bu politika bir tedbirdir, savunmadır, saldırı niteliğine sahip değildir. Osmanlı Devletinin son dönemlerinde yönetim açısından çeşitli düzenlemelere ihtiyaç duyduğu kabul edilmekteydi. İdari birtakım reformlar geliştirilip uygulanmaktaydı. Girişilen bu yenilik hareketleri içinde İslâm Birliğinin temel taşı olan hilafet büyük bir öneme haizdi. Osmanlı-Rus savaşı sonrasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım XV. asırdan beri devletin dış ilişkilerinde önemli roller oynayan bir belde elden çıkmıştı. Siyasi ve idari olarak elden çıkan bu ülke ile ilişkilerin devam ettirilmesi gerektiği için Osmanlı yöneticileri, rakiplerinin kendilerine karşı sık sık kullandıkları bir politika unsurunu bu kez de kendileri devreye sokmayı başardılar. Osmanlı devlet sınırları içindeki gayr-ı Müslimleri devletin iç işlerine karışmak için mezheplerine göre istismar eden dış güçlere karşı Osmanlı padişahının Müslümanların halifesi olmak sıfatıyla Kırım’da yaşayan Müslümanların da dini hayatlarının düzenlenmesinin doğrudan Halifenin onayı ile yapılması anlaşmaya dâhil edilmişti.6 Osmanlı Devleti hilafetin siyasi nüfuzunu ilk kez bu olayla devreye koymaktaydı. Müslüman sömürgelere sahip devletler tarafından da bu hadiseden sonra hilafet sistemi bilinçli bir şekilde kullanılmak istendi. II. Abdülhamid gayr-ı Türk ve fakat Müslüman teb’asını ise takip ettiği ‘Hilafet Siyaseti’ ile devlete son derece bağlamış ve hilafeti ciddi ve müessir bir kudret haline getirmiştir. O derecede ki; takip ettiği bu siyasetin, kendi tebası olmayan Müslüman unsurlar üzerinde dahi tesiri görülmüş, bu yüzden İngilizler, Hindistan’da çıkmak üzere olan bir isyanı ondan aldıkları bir ‘Sükunet Fermanı’ ile ancak ve güçlükle önleyebilmişlerdir. Bu suretle teb’aları arasında Müslümanlar bulunan müstemlekeci devletlere kudret ve kuvvetini kabul ettiren II. Abdülhamid, bu siyaseti sayesinde onlardan Müslüman tebaları için bir takım imtiyazlar ve nisbi muhtariyetler koparmak imkânını da elde etmiştir.7 Aynı minvalde yine İngilizlerin, Hindistan sömürgesini Rus saldırılarına karşı korumak için Müslümanlardan ve tabi ki Osmanlı hilafetinin nüfuzunu kullanarak bir müdafaa kalkanı oluşturma planları söz konusu edilebilir. Rusya’yı Osmanlı Devleti ile Afganistan tarafından iki ateş arasında bırakmayı sağlayacak bir iş birliği için Ahmed Hulusi Efendi’nin Afgan kralına gönderilmesini sağla6 Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin İslâm Birliği Siyaseti”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, nşr. Metin Hülagü, Gülbadi Alan, Şakir Batmaz (Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2011), 1: 420. 7 Hüseyin Yılmaz, İttihad-ı İslâm ve Hilafet, (İstanbul, Timaş Yayınları, 1991), 162. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 337 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI yan İngiltere, Rusya tarafından uyarılmakla kalmamış aynı zamanda Halife’nin elçisine gösterilen olağanüstü ilgiden de dehşete düşmüşlerdi. Bu olayların kontrolünü elden kaçırma endişesi, İngiliz yönetimini büyük ölçüde rahatsız etmiştir. Böylece II. Abdülhamid de sahip olduğu unvanın hem İslâm dünyasındaki gücünü görmüş hem de muhataplarının bu makama atfettikleri olağanüstü önemi dış politikada nasıl kullanabileceğini hissetmişti.8 II. Abdülhamid en tecrübeli yöneticilerini Anadolu’ya ve Suriye gibi Müslümanların çoğunluk olarak bulunduğu yerlere gönderdi. Güney Afrika ve Japonya gibi uzak ülkelere de hem yönetici ve askerlerini hem de din âlimlerini göndererek İslâmiyet’in oralarda yayılması ve İslâm Birliği siyaseti için önemli adımlar attı. O dönem Japonya örneği siyasi açıdan da ayrı bir öneme haizdi. Burada Ertuğrul Firkateyninden de yeri gelmişken bahsedelim. II. Abdülhamid ve Osmanlı İdaresi 1889 yılında Deniz Harp Okulu öğrencilerine yönelik bir eğitim gezisine karar verdi. Ertuğrul adlı Osmanlı firkateyni Asya’da bazı Müslüman şehirlerini de ziyaret ederek Japonya’ya gidecekti. Gemi uğradığı limanlarda Müslüman halkın yoğun ilgisiyle karşılanmış, bazı Müslümanlar bağımsız Müslüman toprağı diye Ertuğrul gemisinde namaz kılmışlardır. Japonya’da üç ay kalan gemi sakinleri burada çok büyük bir ilgi ve destek gördüler. İmparator Meiji’nin huzuruna çıkan komutan Osman Paşa ve maiyetindekiler padişahın gönderdiği hediyeleri sundular. Gemi buradaki Müslümanlarca ziyaret edildi, onlara Kuran-ı Kerim hediye edildi. Daha sonra İstanbul’dan gelen bir emir üzerine geminin bakımı yapılmadan aniden yola çıkıldı. Dönüş seyahati sırasında tayfuna yakalanan Ertuğrul firkateyni 16 Eylül 1890’da Kıshu Kashinozaki Burnu’nda battı. Kazaya maruz kalan yolcuları kurtarma çalışmalarında Japonlar olağanüstü gayret sarf ettiler. Devlet-i Âliyye onlara şükranlarını sunduğu gibi çeşitli nişanlarla taltif etti. Gaziler iki Japon savaş gemisiyle daha sonra İstanbul’a getirildi. Şehit yakınları için yardım kampanyaları tertiplendi. Felaketlerde yardım toplamanın bir gelenek olduğu Japonya’da, ilk kez yabancı bir ülkenin insanları için yardım toplanmıştı. Toplanan yardımları Osmanlı makamlarına teslim etmek için İstanbul’a geldiler.9 XX. asrın başlarında Japonlar bir taraftan da din arayışı sebebiyle muhtelif dinleri incelerken, öte taraftan “İttihâd-ı Şark” düşüncesiyle bilhassa Osmanlı Devleti ile münasebetlerini geliştirmek istiyordu. Bu amaç doğrultusunda bir 8 Eraslan, “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin İslâm Birliği Siyaseti”, 1: 450-421. 9 Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 107-108. 338 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER kongre tertiplemeye karar veren Japonlar İslâm dini hakkında halifelikten detaylı bilgi talep ettiler. Kongreye büyük önem atfeden II. Abdülhamid Uzakdoğu’nun bu güzide ülkesinden gelen talebe ilgisiz kalmamış kongreye katılacak delegeyle birlikte Kuran-ı Kerim ve dini kitaplar göndermiştir.10 Uzakdoğu’da Japonya’dan sonra Çin’de gerçekleşen faaliyetlere gelince; vesikalardan anlaşıldığına göre, Avrupalılara karşı Çin’de ayaklanan Müslümanları yatıştırmak için, Alman İmparatoru II. Guillaum, Sultan II. Abdülhamid’e müracaat etmiş ve hatta onu bu yolda teşvik etmiştir. II. Guillaum’un teklifine müsbet cevap veren II. Abdülhamid, bu şekilde Çin Müslümanlarıyla temas kurmaya başlamıştır. Ancak şunu hemen ifade edelim ki, Abdülhamid’in, Çin Müslümanları nezdindeki bu girişimi, II. Guillaum’un istediği şekilde gelişmemiş, bilâkis oradaki Müslümanların daha düzenli bir şekilde teşkilatlanmalarına sebep olmuştur. Bu durum, II. Guillaum’un gözünden kaçmamış ve başlangıçta, Abdülhamid’in Çin’de girişeceği hareketleri maddeten destekleyeceğine söz veren Alman Hükümeti, bu sözünden vazgeçmiştir. Ve öyle anlaşılıyor ki, Alman İmparatoru, Sultan Abdülhamid’e yaptığı bu teklife pişman olmuş; onun bu teklifi sanki “Çin’deki dağınık Müslümanları teşkilatlandır” babında bir hatırlatma olmuştur. Nitekim bunu fırsat bilen Abdülhamid, II. Guillaum’un pişmanlığını kâle almayarak, Çin’e birbiri arkasına heyetler göndermiş ve İslâm Birliği siyaseti ile ilgili faaliyetlerini orada da sürdürmeye devam etmiştir.11 Çin’deki bu siyasi faaliyetler yanında, bazı kültürel faaliyetlere de rastlıyoruz. Bunun en güzel örneği, 1908 yılında, Pekin’de II. Abdülhamid adına açılan ve kapısında Osmanlı bayrağı dalgalanan “Pekin Hamidiyye Üniversitesi”dir.12 II. Abdülhamid’in faaliyetleri sadece bunlarla sınırlı değildi. Padişah, hacla ilgili düzenlemeler de yapıp Hicaz Demiryolu projesini gündeme getirmiştir. II. Abdülhamid’in İslâm Birliği siyaseti bünyesinde gerçekleştirdiği en önemli ve en dikkate değer çalışma olarak vasıflandırılan bu proje, umulanın aksine çok kısa bir sürede sonuçlandırılmıştır. Projenin gerçekleştirilmesinde dini, siyasi, askeri ve ekonomik sebeplerin etkili olduğu görülmektedir. Hat tamamen yerli sermaye ve teknoloji ile inşa edilmiştir. Bunun için de tüm Müslümanlardan bağış talep edilmiş ve bu talep muazzam bir karşılık görmüştür.13 Hicaz demiryolunun 10 Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 109. 11 İhsan Süreyya Sırma, II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti, 9. Baskı (İstanbul: Beyan, 2007), 70. 12 Sırma, II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti, 84. 13 Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 94. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 339 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI inşası için yapılan bağış talebi şaşırtıcı derecede başarılı netice vermiş ve bütün Müslüman ülkelerden toplanan para 150-200 milyon Frankı bulmuştu. 1 Halife Sultan Hamidiye-Hicaz demiryolunu inşa ettirirken neyi amaçlamıştı? Diye sorduğumuzda karşımıza cevap olarak çok iyi hesaplanarak belirlenmiş hedefler çıkmaktadır: Bu temel hedefleri kısaca haccı Müslümanlara kolaylaştırarak, hacıların sayısını artırmak ve düşman saldırılarına karşı kutsal toprakları korumak, demiryolu taşımacılığı sayesinde bölgeye gelecek tüccar ve ziyaretçi sayısını arttırmak, ulaşım güçlüğünü aşarak ve maliyeti düşürerek sebzecilik ve diğer tarımsal faaliyetleri yoğunlaştırmak, hattın geçtiği yerleşim bölgeleri ve çevresinde yaşayan insanların eğitim ve öğretimini sağlayarak toplumların medenileşmesine katkıda bulunmak, Bölge halkına ulaşım sayesinde çeşitli alanlarda ticari faaliyet imkânı sağlayarak gelirlerini artırma olanağı sunmak (kurban ticareti gibi) şeklinde özetlemek mümkündür. Hicaz Demiryolu’nun hizmete sunulması nedeniyle İslâm dünyasında adeta bir bayram havası oluşmuş ve dünyanın çeşitli bölgelerinden Müslümanlar gönderdikleri mektup, telgraf ve hatta şiirlerle halifeye şükranlarını sunarak bu sevinci paylaştıklarını göstermişlerdir. Osmanlı idaresi bu projeyle önemli bir hizmeti yerine getirirken, İslâm Birliği düşüncesinin geleceğe taşınmasında önemli bir sembol elde etmişti.2 II. Abdülhamid’in Osmanlı toplumunda ise İslâmi esaslar ağırlıkta olmak üzere sosyal dayanışmayı gerçekleştirmeye çalıştığı bilinmektedir. Bunlar arasında değişik amaçlara bağlı gösterilen hususlar da vardır. Örneğin tarikatların önemlerini artırmış, halk ile devlet arasında bir köprü vazifesi görmelerini sağlamıştır. Bunun yanı sıra din adamlarına önem verilmiştir. Halk bilinçlendirilmeye çalışılmıştır. Eğitim-öğretim kurumları inşa edilmiştir. Fıkıh ve hadis kitapları devletçe basılıp bedava veya çok az bir bedel karşılığında dağıtılmıştır. Cami, tekke, medrese, hamam gibi müesseseler imar edilmiştir.3 Bu gibi çalışmaların kısa sürede etkisi görülünce batılı diplomatlar “İslâmiyet yeniden hortluyor” şeklinde ülkelerine rapor vermeye başladılar. Bunun üzerine Batılı büyük devletler gayr-ı Müslimlere eşit muamele yapılmadığı iddiasıyla Osmanlı Devleti üzerindeki baskılarını artırdı. Devletin iç işlerine yaptıkları müdahaleler büyük diplomatik bunalımlara ve gerginliklere sebep oldu. Bundan dolayı II. Abdülhamid Makedonya ve Lübnan meselesinde olduğu gibi gerilemek 1 “Rusya’nın İstanbul Büyükelçiliği’nin II. Abdülhamid Dönemindeki Pan-İslâmizm Hareketleri ile İlgili Bir Raporu” trc. Ahmet Niyazov, Nariman Hasanov, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3/2, (Güz 2016), 198. 2 Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”, 94. 3 Eraslan, “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti Üzerine Düşünceler”, 135. 340 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER zorunda kaldı. Bazı konularda ise sonuna kadar diretti. Bunların başında Ermeni meselesi gelmektedir. Berlin antlaşmasının 61. Maddesine göre Anadolu’da Ermenilerin yaşadığı vilayetlerde ıslahat yapılacaktı. II. Abdülhamid bunun Ermeni muhtariyeti doğuracağını ileri sürerek “Ölürüm de 61. Maddeyi uygulamam” diyordu. Başta İngiltere olmak üzere batılı büyük devletlerin tehditlerine rağmen bu konuda kesinlikle taviz vermedi. Doğu vilayetlerinde nüfusun çoğunluğunun Müslüman olduğunu Ermeniler için özel ıslahat yapılamayacağını ileri sürdü. II. Abdülhamid direttiği ve kısmen başarıya ulaştığı önemli konulardan biri de Filistin meselesiydi. Siyonistler Filistin’de bir Yahudi devleti kurulması için II. Abdülhamid’e başvurdular ve Osmanlı maliyesinin en büyük problemi olan dış borçların bir kalemde silineceğini söylediler. Padişah bu para tekliflerini kabul etmediği gibi Yahudilerin çeşitli yollarla Filistin’e gelip yerleşmelerine engel olacak bazı tedbirler de aldı.4 Bu noktada yayınlanan bir makaleden bahsetmek yerinde olacaktır. “Hilafetin Kuvveti” başlığıyla Pall Mall ve Times gazetelerinde yayınlanan, tercümesinin ise Basiret Gazetesi 962. Sayısında verilen makale şöyle: “Bazı Orta Asya hükümetleriyle Açe hükümeti geçenlerde İstanbul’a elçi göndererek kendilerine saldıran Flemenk, Hollandalı ve Avrupalı devletlere karşı Osmanlı hükümetinden yardım istemişlerdir. Birkaç seneden beri ortaya çıkan bazı Türk ve Arap gazeteleri İslâm bölgelerine İslâm Birliğinden söz eden Arapça gazeteler göndermekteler. Halkı Müslüman olan birçok ülkelere dağıtılmaktadır. Bu yayınların etkisi olur da İslâm ülkeleri Osmanlı Sultan’ı Halife’nin etrafında birleşirlerse; bu durum bizce (Avrupalılarca) çok tehlikeli olur. Bizim (İngilizlerin) Orta Asya’daki sömürgelerimiz de bu birlik etrafında birleşirler ve bize karşı büyük bir savaş açarlarsa o zaman durumumuz çok kötü olur. Osmanlı Devleti güçlenir ve topraklarını genişletebilir. İşte bunun için bu konuya (Hilafet ve İslâm Birliği) bütün Avrupalılar çok önem vermelidir. Bunu hatırlatmayı kendimize bir borç biliriz.”5 İslâm Birliği siyasetinden rahatsızlık duyan Batılılar, uyguladıkları dış baskıların yanı sıra Osmanlı topraklarında iç karışıklıklar da oluşturdular. Örneğin İngiltere, o gün Osmanlı toprağı olan Mısır ve Arabistan’da ilmi araştırmalar adı altında Osmanlı aleyhtarı faaliyetler yapıyordu. Bunların başında Arapları Hilafet konusunda etkilemek geliyordu. Müslümanların devlet başkanı olacak kişinin Kureyş soyundan gelmesinin şart olup-olmadığı tartışmaları, İngiliz propagandaları yüzünden yeniden gündeme geldi. Osmanlı padişahının Kureyş soyundan 4 Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 1989), 1: 220. 5 Yerlikaya, XIX. Yüzyılda Osmanlı Siyasi Hayatında Basiret Gazetesi ve Pancermenizm, Panislamizm, Panslavizm, Osmanlıcılık Fikirleri, II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 341 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI gelmemesi sebebiyle meşru halife olamayacağı ileri sürülmeye başlandı. Bunun üzerine Sultanın emriyle İslâm mütefekkirleri, dini ve tarihi açıdan imametin belli bir ırka ait olmadığını ispat ettiler.6 Abdülhamid’in şu ifadeleri bu durumu açıklayıcı mahiyettedir: “… İngiltere’nin ve Fransa’nın gözleri daima şarkta idi. Bilhassa Müslümanlarla aramızda nifak çıkarmak emelleri idi. Kuvvetimizi bu suretle kırmak istiyorlardı. Halifelik politikasıyla bunu önlemek istiyordum. Bir çıbanbaşı çıkartmamak için çok çalıştım…”7 II. Abdülhamid yukarda ifade ettiği gibi İngiliz ajanlarının Arap milliyetçiliğini uyandırma ve Arapları kışkırtma faaliyetlerine karşı “İslâm Birliği” politikası ile cevap verdi. Halifeliğin Arapların hakkı olduğunu her fırsatta öne süren İngilizlere karşı Müslümanları birlik olmaya çağırdı. Bu propaganda da en fazla desteği tarikat şeylerinden ve nüfuzlu bazı kabile reislerinden gördü. Araplar arasında başlattığı yoğun propagandalarla ortak düşmanın İslâmiyet’in düşmanı olan batı emperyalizmi olduğunu ve buna karşı mücadele edilmesi gerektiğini ileri sürdü.8 B- İSLÂM BİRLİĞİ SİYASETİNİ DESTEKLEYEN ETKİN MUTASAVVIFLAR Sultan II. Abdülhamid’in İslâm Birliği faaliyetlerini Hicaz’da, Afrika’da ve Orta Doğu’nun diğer bölgelerinde görünürde yürüten tarikat şeyhleri, Ebu’l-Hudâ, Şeyh Rahmetullah, Seyyid Hüseyn el-Cisr ve Muhammed Zafir’dir. Aynı zamanda İslâm Birliği hareketinin diğer yürütücüleri, faaliyetlerini gizli olarak yapan din âlimleridir. Biz bu bölümde daha çok iki şeyhden, Şeyh Ebu’l-Huda es-Sayyadi ve Şeyh Muhammed Zafir Efendi’den ayrıntıyla bahsedeceğiz. Neden bu iki şeyhi ayrıntıyla aktarmamıza cevap olarak Paris makamlarınca, Müslümanların bulunduğu müstemlekelerdeki valilerine gönderilen 28 Ekim 1897 tarihli bir uyarıdan bahsetmek yerinde olacaktır. Bu uyarı metninde İstanbul’dan bazı gizli ajanların, İslâm Birliği siyasetini yerleştirmek üzere, bütün İslâm bölgelerine gönderildikleri belirtilmekte ve bunlara karşı dikkatli olmaları emredilmektedir.9 Bu tarikat şeyhlerinin faaliyetleri ve etkinlikleri hakkında Fransız arşiv vesikasında şunlar yazılıdır: “...İslâm’ın ön gördüğü hedeflere varmak, yani emper6 Küçük, “Abdülhamid II”, 1: 220. 7 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdulhamid, 10. Baskı, (İstanbul, Timaş, 2017), 57. 8 Küçük, “Abdülhamid II”, 1: 220. 9 Sırma, II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti, 52. 342 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER yalist bütün yabancıları yok etmeye ulaşmak için, bütün tarikatlar aynı propaganda usullerine başvurmaktadırlar.” Fransız Konsey Başkanının sorması üzerine, onların Cidde Konsolosunun Paris’e gizli olarak yazdığı 20 Nisan 1902 tarihli cevabi yazıda, İstanbul’da bulunan Şazeli Tarikatı Şeyhinin Osmanlı Devlet idaresindeki etkinliği ve İslâm Birliği siyasetine olan katkıları şöyle anlatılmaktadır: “1.İstanbul’daki Şazeliye-Medeniye tarikatlarının büyük Şeyhinin kuvveti ve hareketi? İmparatorluğun içinde olduğu gibi, dışişlerinde de çok büyük bir itibara sahip olan bu büyük Müslüman zatın nüfuz ve aksiyonu, büyük bir ehemmiyeti haizdir. Onda, Din’e, Taht’a olan desteğin en sağlam misali görülür. İslâm itikadının müdafaası ve Hilafetin ihyası için her gün biraz daha yayılan hamiyet ve gayreti, onun başına mübalağalı bir hürmet halesi geçirdi. Mevsukan bildirildiğine göre, onun eseri şayân-ı dikkat derecede büyüktür: Büyük Şeyhi olduğu tarikatı, yeniden teşkilatlandırarak, bu tarikatı kuvvetli ve korkulacak bir müessese haline çevirmiştir. Böylece bu tarikat, hem dini ve aynı zamanda askeri bir hüviyet kazanmıştır. Bu tarikatın kuvvetli olmasına sebep birçok amil vardır. Her şeyden evvel, çok güzel bir şekilde teşkilatlandırılmış olan silsile-i meratibi ve bütün müridlerin kesin olarak teslim olduğu, tesir kabul etmeyen disiplini ve müridlerinin sayılarının fevkalâde kabarık oluşundandır. Usta bir şekilde Türk politikasının gereklerine göre düzenlenmiş veya ona uydurulmuş olan itikadları, Müslümanların heyecana gelmiş rüyalarına ve hararetli hayallerine ümid vermişe benziyor. Yalnız dini menfaatler için çalıştıklarını gösteren tarikat müridleri, aynı zamanda kendilerini Panislamizm propagandasına adamışlardır.” Abdülhamid siyasetinin Batı’ya karşı en korkulacak faaliyetlerinin tarikatlar olduğunu söyleyen Fransız Konsolosu, yazısını şöyle devam ettiriyor: 2. Büyük Şeyh’in Mekke, Medine ve Cidde’de bulunan temsilcilerinin tesiri? “Söylemeye hacet yoktur ki, Mekke’deki Hacc’ın Panislamist fikirlerin yayılması yönünden olan ehemmiyeti, Şazeliye-Medeniye tarikatlarının büyük Şeyhinin gözünden kaçmamıştır. O, Mekke ve Medine’deki tekkelerin başına, cemaati arasında bilgi ve takvası ile en tanınmış ve en hamiyyetli olan müntesiblerini yerleştirmiştir. Şazeliye-Medeniye için söylediklerim, kendileri hakkında teferruatlı bilgi toplamam mümkün olmayan Rıfaiye için de söylenebilir. Şunu iddia edebileceğimi zannediyorum ki, bu iki tarikat imtiyazlı olup, gayretleri ve siyasi faaliyetleri ile iman eserinden başka hiç bir şeyleri görünmeyen bütün diğer İslâmî cemaatleri geride bırakmaktadırlar. Hülasa olarak, kuvvetli teşkilatları, müntesiblerinin çokluğu, sahip oldukları zenginlik ve yukarıdan gelen özel hima- II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 343 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI ye- sebebiyle, bu iki tarikat, bugün için, Türk siyasetinin en faal ve en korkulacak alettendir. “10 Ayrıca Batılı yazarlar, “Pan-islamizm hareketinin Sultan II. Abdülhamid tarafından tarikatlara dayanılarak yürütüldüğünü” öne sürmekte ve Batı dünyası aleyhine olabilecek bu faaliyete bilhassa dikkat çekmektedir. Pan-islamizm siyaseti, devletin muhtariyet isteyen muhtelif unsurlarını bir arada tutmayı amaç edinmekteydi. Dağınık Müslüman unsurların hilafet merkezi etrafında toplanması düşünülmekteydi. Böylece Osmanlı devletinin varlığına hayatiyet kazandırmaya çalışıldı. Kendisinin Şaziliyye şeyhi Muhammed Zafir Efendi’ye müntesip olduğu söylenen II. Abdülhamid, Ebu’l-Huda Efendi ve Ahmed Ziyauddin-i Gümüşhanevi gibi meşayih ile zaman zaman sohbet ederdi. Onlarla istişarede bulunur, görüş ve temennilerini almaya ayrı bir ehemmiyet verirdi. Afrika’dan Malezya takımadalarına kadar uzanan coğrafyada pan-islamist hareketin bayrağını şeyhler taşıdı. Birbirleri ile buluştukları ve yönetiminin İstanbul’dan düzenlediği merkez nokta ise Mekke idi. Tekkeleri ve şahsiyetleri ile milyonlara istikamet veren şeyhler İslâm dünyasının içinde bulunduğu durumdan derin bir ıstırap duyuyorlardı. Bu konuda üzerlerine düşen gayreti gösterme çabasındaydılar. Mekke’ye toplanan binlerce Müslümanla gerçekleştirdiği görüşmeler sayesinde kendi fikirlerini dünya Müslümanlarına ulaştırmaya gayret sarf ettiler. 11 1- Ebu’l-Huda es-Sayyadi Ebu’l-Huda lakaplı Muhammed b. Hasan el-Vadi (1850-1909), Halep asıllı bir Rıfai şeyhidir, seyyiddir.12 Rifai Sayyadi Seyyidleri adlı eserinin çevirisinde kendi hakkında özetle şu bilgileri aktarmaktadır: “…Hân-Şeyhun kasabasında doğdum. Allah’ın yardımıyla yedi yaşıma gelmeden Kur’an’ı okudum. Kıraat ve tecvid ilmi tahsil ettim. İbn Malik’in Elfiye’si ve ez-Zübd gibi metinlerden ezberledim. Nahiv kitaplarını okudum. Sonra fıkıh, hadis, tefsir tahsil ettim. Sonra kendimi tasavvuf ilmine verdim. Tasavvuf ehlinin sözlerinden, kasidelerinden yüz binden fazla beyit ezberledim. Her şeyden sıyrılarak Rifai tarikatına seyr-u sülük ettim. Rifai tarikatı icazetiyle şereflendim.”13 1860’larda Halep müftüsü ve Rifâî şeyhi Bahâeddin er-Ruvvâs’a intisap ederek hilâfet alan Ebü’l-Hudâ aynı yıllarda, türbesi Hânşeyhûn yakınlarında 10 Sırma, II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti, 53-57. 11 Kadir Özköse, “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyasetine Afrikalı Sufi Zümrelerin Güçlü Desteği”, Eski Yeni, 7, (Sonbahar 2007), 30. 12 Muharrem Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul, nşr. Coşkun Yılmaz (İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, 2010) 210. 13 Seyyid Muhammed Ebu’l-Huda es-Sayyadi er-Rifai, Rifai Sayyadi Seyyidleri. trc. Ahmet Kaya. (İstanbul: Revak Kitabevi. 2015) 73. 344 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER bulunan ve Rifâiyye tarikatının Sayyâdiyye kolunun pîri olan Ahmed es-Sayyâd’ın (ö.670/1271) soyundan geldiğini belirterek Sayyâdî nisbesini kullanmaya başlamıştır. 1867’de Hânşeyhûn’da Rifâîler ile Kādirîler arasında çıkan anlaşmazlığı çözümlemek için Dımaşk’a giderek kendisinin de bir Rifâî olduğu belirtilen Dımaşk müftüsü Maarretünnu‘mânlı Emîn Cündî’den yardım talep eder. Bu ziyaretin ardından Ahmed es-Sayyad Türbesi türbedarlığını ve Hânşeyhûn’un yönetimini üstlenir. 1870 civarında İstanbul’a gider. Muhtemelen bu sırada, Mecelle Cemiyeti üyesi olan Emîn Cündî’nin desteğiyle Halep yakınında nüfusunun çoğunluğunu Nusayrîler’in oluşturduğu küçük bir kasaba olan Cisrüşşugūr nakîbüleşraflığı görevine getirilir. 1874’te Halep nakîbüleşraflığına tayin edilir.14 Mayıs 1876’da Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilişinden sonra Halep nakîbüleşraflığı görevinden alınan Sayyâdî 31 Ağustos’ta II. Abdülhamid’in tahta çıkması üzerine eski görevine iade edilir ve Haremeyn pâyesi verilir. Aynı yılın sonlarında Halep müftüsü Muhammed Kudsî’nin torunu ve arkadaşı Abdülkādir Kudsî ile beraber İstanbul’a gider ve saraya kabul edilir. Ardından Meclis-i Meşâyih reisliğine tayin edilir ancak daha göreve başlamadan Haziran 1878’de beklenmedik bir kararla Halep’e geri gönderilir. Sayyâdî 1878’in son aylarında tekrar İstanbul’a döner.15 İstanbul’a gelmesini ise adı geçen eserde şöyle aktarır: “Hicri 1294 (1877/78) yılında Dâru’s-Saadet’e (İstanbul) gelerek, Efendimiz ve Mevlâmız, Mü’minlerin Emiri, Şeriatın Koruyucusu, Yaratılmışların Efendisi’nin Halifesi es-Sultan el-Gazi Abdulhamid Han’ın hizmetiyle şereflendim. Büyük teveccühleriyle beni en yüksek ilmi mertebelere çıkardı Kazasker oldum. Bu makam ve rütbelerin alınmasından sonra kendimi eser telif ve tasnifine, şeriat ve tarikat hizmetine adadım.”16 Sultan’a yakınlığı ile tanınan Ebu’l-Huda’nın yaklaşık otuz yıl süren devlet hizmeti olmuştur. Araplarla ilgili meselelerde Sultan’a danışmanlık yaptığı ve pek çok nişan aldığı bilinmektedir. Yıldız Sarayı’nın çok yakınında bulunan tekkesi, Sultan’ın kendisine ihsan ettiği büyük bir konaktır. Bu tekke aynı zamanda Arap coğrafyasından gelen misafirlerin ağırlandığı bir misafirhane işlevi de görmüştür. Şeyhin Irak, Halep, Şam ve Mısır’da birçok kişi ile irtibatlı olduğu bilinmektedir. Araplar üzerinde çok etkili olduğu, II. Abdülhamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu’nun hatıralarından aktardığı bir olayla daha net anlaşılmaktadır. “Ab14 Tufan Buzpınar, “Ebu’l-Hudâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî ”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2010) 36: 217-218. 15 Buzpınar, “Ebu’l-Hudâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî er-Rifâî ”, 36: 217-218. 16 es-Sayyadi er-Rifai, Rifai Sayyadi Seyyidleri, 74. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 345 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI dülhamid Yemen ayaklanması sırasında kabile rüesasını İstanbul’a davet etmiş, küçük Mabeyn dairesinin önüne tahtını koydurtmuş, orada bunları kabul etmişti. 100 kişi kadar vardılar. Hepsi birden tuhaf renkli elbiseleriyle gelmişler, babamın ellerine ayaklarına kapanmışlar: “Ya Halife-i Resul! Sana sadık kalacağız” diye yemin etmişler, “Allah’u yansuru Sultan” diye bağırmışlardı. Ebu’l-Huda Efendi sırmalı elbisesiyle ortaya gelerek bunlara babam tarafından Arapça bir nutuk irad etmişti. Bizler de bu kabul resmini Harem pencerelerinden seyretmiştik.”17 Sonrasında bu reislerin bir kısmının Ebu’l-Huda’nın, diğer bir kısmının ise Şeyh Zafir Efendi’nin konağında misafir edildiğinden bahsetmiştir.18 Ebu’l-Huda’nın devlet politikalarını değerlendirme hususuyla ilgili M. De Blowitz isimli bir Fransız yazarın röportajından alıntının geçtiği Muharrem Varol’a ait tezde; “bu mülakatın belirli kısımlarında Osmanlı devletinin politikaları hakkında Ebu’l-Huda’nın yorumu istenir. Bu röportaj okunduğunda Ebu’l-Huda’nın ne kadar hassas bir şekilde bu sorulara karşılık verdiği ve II. Abdülhamid’in siyasetini mantıklı bir zemine oturtmaya gayret ettiği görülecektir” ifadeleri yer alır.19 Şeyh Ebu’l-Huda’nın Sultan Abdülhamid yönetimine en somut desteği hilafet politikasıyla bağlantılıdır. 1877’den itibaren Osmanlı hilafetine karşı gelişen muhalefet güruhu her türlü planı uygulamaktan çekinmiyordu. 1878-1881 yılları arasında Suriye’de Osmanlı yönetimine karşı el ilanları marifetiyle bir muhalif tavır sergilediler. 93 harbinin devam ettiği bu sıkıntılı yıllarda Ebu’l-Huda’nın hilafet konusunda verdiği açık destek Sultan’ı rahatlatmış olabilir. Özellikle Suriye’de Osmanlı yönetimini sorgulayıcı ve ona karşı Suriye halkını galeyana getirmek amaçlı olarak sokaklara el ilanları asıldığında Tercüman-ı Hakikat gazetesinde Osmanlı yönetimine ve hilafetine destek verici makaleler yayımlamıştır. Bu yazısında hiç kimsenin Arapları hilafete itaatten alıkoyamayacağını, çünkü Arapları hilafete itaatin peygambere itaat, ona muhalefetin peygambere muhalefet anlamına geldiğini iyi bildiklerini savunur.20 Hilafetin güçlenmesi için özel bir gayret gösteren Ebu’l-Huda Efendi bu hususta Sultan’ın en büyük destekçilerindendir. Sultan’a Suriye siyaseti konusunda özel danışmanlık ve destek hizmeti sağlamıştır. İslâm birliği siyasetini desteklemek için “Dai’r-reşad li sebili’l-ittihad ve’l-inkıyad” adlı risaleyi kaleme almıştır. Abdülhamid’in şahsında belirginleşen Hilafet kurumunu, Hulefa-ı 17 Osmanoğlu, Babam Sultan Abdulhamid, 29. 18 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 210. 19 Muharrem Varol, II. Abdülhamid’in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi’nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004) 85. 20 Tufan Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2016), 198. 346 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER Raşidin dönemine benzeterek birlik olunması gerektiğini, Kur’an ve Peygambere itaat gibi imama itaat edilmesini savunmuştur. Eserinde; Osmanlı topraklarında veya dışında nerede olurlarsa olsunlar bütün Müslümanların birlik sancağı altında toplanmaları vaktinin geldiğini belirtir, çünkü zalim düşman “din-i mübinin mahvına çalışmaktadır ve hal başka bir heyete girmiştir. Her nerede olursa olsun bunlarla mücahede her bir Müslümana farz ve vacib olmuştur. Mal ve can ile herkes cihada ictihad edip hilafet-i uzma ve imamet-i kübranın hıfz-u siyanetine çalışmalıdır.”21 Bu eserle birlikte kendisine 200’den fazla eser nispet edildiği bilinmektedir. Bu eserlerinin dilinin Arapça olması ise aslında propagandanın mahiyet ve yönünün anlaşılması adına yeterli bir ipucudur. Şeyhin özellikle Mısır gibi Osmanlı karşıtı muhaliflerin toplandığı bir bölgede gazete çıkartarak Osmanlı Devleti lehinde propaganda yaptırması da bu bağlamda özellikle kaydedilmelidir.22 Sultan Abdülhamid’in genel olarak tarikat şeyhleriyle özel olarak da Arap şeyhleriyle olan ilişkileri hakkında çok spekülasyon yapılmıştır. Şeyh Ebu’l-Huda ile olan ilişkiler ise Arap ileri gelenleriyle ilişkileri hususunda yapılan spekülasyonların önemli bir kısmının konusu olmuştur. İngiltere ve Fransa gibi Avrupa’nın güçlü devletlerinin II. Abdülhamid döneminde hissettikleri ciddi Panislamizm kaygısı ve bu kaygının diplomatik yazışmalarda geniş yer bulması, Şeyh Ebu’l-Huda hakkında yapılan spekülasyonların önemli kaynaklarından birini oluşturmuş görünmektedir.23 Jön Türkler onun hakkında fazlaca olumsuz bir kimlik yakıştırmışlardır. Ebu’l-Huda’nın Sultan’ı etkilediği gibi ifadeler de bu olumsuz kimlik inşasının bir ürünü olarak karşımızda durmaktadır. Ancak zaman zaman isteklerinin hemen yerine getirilmeyişi bu düşünceyi haksız çıkarmaktadır. Zira arşiv vesikalarına bakıldığı zaman Ebu’l-Huda’nın Osmanlı Devleti menfaatleri doğrultusunda istihdam edildiği rahatlıkla görülebilir. Bunun yanı sıra padişahın huzuruna rahatlıkla çıkabilmesi ve bir takım dini ve siyasi hususlarda görüşlerine başvurulması II. Abdülhamid nezdindeki yerini de gösterir. Örneğin medrese talebelerinin bir sorunu karşısında veya Selanik’te Sebatay/Avdeti kökenli bir kızın Müslüman bir gence kaçması gibi olaylarda Ebu’l-Huda’nın krizlerin yönetimine iştirak ettiği de görülmüştür. II. Meşrutiyet’in hemen akabinde hedef tahtasına konulan ve üzerinden örtülü olarak II. Abdülhamid eleştirisi yapılan Yıldız Kamarillası arasında o da yer almaktadır. Önce Bekir Ağa Bölüğü’ne daha sonra da 31 Mart olayı 21 Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, 204. 22 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 210. 23 Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, 191. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 347 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI öncesi son nefesini vereceği Büyükada’ya gönderilir. Bu sırada devrin basınında kendisine “üfürükçü, remilci ve cinci” gibi yakıştırmalar yapılır. Hatta Üfürük isminde çıkarılan mizah dergisi bizzat bu temaları işleme maksadıyla çıkarılmıştır. Ölmeden bir müddet önce Serbesti gazetesine verdiği mülakatta bir nevi savunma yapmış, hakkındaki iddiaları cevaplamış ve çok açık bir şekilde vazifesinin devlete hizmet odaklı kitap ve yayınlar telif etmek olduğunu öne sürmüştür.24 2- Muhammed Zâfir el-Medeni Muhammed Zâfir b. Muhammed Hasen b. Hamza. Batı Trablus’un Mıstrata kentinde 1829’da doğmuştur. Medine’de büyüyüp tanındığından el- Medeni denir. Şeyh Zâfir babasının vefatından sonra onun yerine geçerek Şazeli-Medeni kolunu geliştirmiştir. Bu kol onun vasıtasıyla Medine’nin yanı sıra Suriye, Lübnan, Libya ve İstanbul’da yaygınlaşmıştır. Aynı zamanda Maliki fakihidir.25 II. Abdülhamid henüz Şehzâde iken bir gün Süleymaniye Camii’nde namaz kıldığı sırada Hamza Zâfir adında bir şeyhe rastlayıp onunla dost olduğu ve kendisine intisap ettiği kızı Ayşe Osmanoğlu tarafından rivayet edilir. Hüseyin Vassâf ise Abdülhamid’in, İstanbul’a ilk gelişinde Şeyh Zâfir’e intisap ettiğini ve şeyhin Unkapanı civarında kaldığı eve gizlice gidip geldiğini kaydeder. Şeyh Zâfir’in bu sırada Abdülhamid’e tahta çıkacağını söyleyerek onun üzerinde etkili olduğu inancı yaygın bir kanaattir. Şeyh Zâfir İstanbul’a gelişinden itibaren Abdülhamid’in güvenini kazandığı ve bu sayede nüfuzunun daha da arttığı belirtilmektedir. Bu çerçevede Unkapanı’ndaki Balmumcu Tekkesi yeniden inşa edilmiş, Beşiktaş’ta Serencebey Yokuşu’nda Ertuğrul Tekkesi adıyla bilinen cami-tevhidhâne, selâmlık, harem ve misafirhane yaptırılmıştır.26 Şeyh Zafir’in daha içe kapanık ve padişahın maneviyatından etkilendiği bir konuma sahip olduğu öne sürülmektedir. Nitekim tekkesine ait bazı tamir ve inşaat defterlerinde şehzade odalarının bulunması, padişaha ve onun ailesine yakınlığını göstermesi adına son derece önemlidir. Hiçbir yerde yemek yemeyen II. Abdülhamid’in Ertuğrul tekkesinde yemesi de aynı şekilde önemlidir.27 Sultan’ın Şeyhe değer verdiğini gösteren başka emareler de mevcuttur. Padişahın bazı Cuma namazlarını Ertuğrul Camiinde kılması ve Cuma selamlığı merasiminin burada yapılması ve bazı özel dini günlerde Şeyh Zâfir’i Yıldız Sarayına davet etmesi yaygın bilinen örnekleridir.28 24 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 211-212. 25 Muhammed Zâfir el-Medeni, en-Nuru’s-Satı ve Burhanu’l-Katı, trc. Muhammed Önder (İstanbul: Bedir Yayınevi, 2006) 7. 26 Tufan Buzpınar, “Şeyh Zâfir”, DİA, (Ankara: TDV Yayınları, 2010) 39: 78. 27 Yücer, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, 483. 28 Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, 181-182. 348 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER Şeyh Muhammed Zafir El-Medeni, hem bir danışman hem de bir sırdaş olarak Sultan II. Abdülhamid’in derin saygısını ve sevgisini kazanmış bir şeyhtir. Zafir Efendi kendisine mensup olsun olmasın devlet hizmetinde bulunan herkesin de takdirini kazanmış, sultan kendisine rütbe teklif ettiği halde kabul etmemiş, bir tek nişan bile almamıştır. Devlet işleriyle doğrudan uğraşmamış kendisine bir şey sorulursa cevap vermiştir. 93 harbi esnasında padişah güvenilir ve sürekli bir danışman aradığında devlet içerisinde etkin rol alma imkânı varken ona Tunuslu Hayreddin Paşa’yı tavsiye etmiştir. Şeyhin tavsiyelerine uyan II. Abdülhamid, ıslahatçı fikirleri ile tanınan ve değerli bir devlet adamı olan Hayreddin Paşa’yı Tunus’tan getirmiş, kendisini daha yakından tanıyınca sadrazamlık makamına kadar yükseltmiştir.29 Şeyh Zafir Efendi telif faaliyetleri ile de ilgilenmiştir. Er-Rıhletu’z-Zafiriyye, Akrabu’l-Vesail, en-Nuru’s-Satı ve Burhanu’l-Katı adlı eserini İstanbul’da yazmış ve Sultan’ın Hilafetine de vurgu yapmıştır.30 “El-Envaru’l-Kudsiyye” adlı eserinde ise Osmanlı Devleti’nin “Dar-ı Hilafet-i İslâmiye” olduğunu kuvvetlice vurgulamıştır. Ayrıca Şeyh Zafir Efendi’nin İslâm âleminin farklı bölgelerinden ve özellikle Arap vilayetlerinden gelen misafirleri sarayın da desteğiyle Ertuğrul Tekkesinde ağırlaması, Sultan-Halife’nin nüfuz ve itibarını artırıcı faaliyet olarak yorumlanagelmiştir. Aynı şekilde şeyhin kuvvetli bağlantılarının bulunduğu Kuzey Afrika, Mısır ve Suriye’de halife olarak Sultan’a itaat ve sadakati kuvvetlendirmeye çalıştığı belirtilmektedir.31 Zafir Efendi’nin devlet işlerindeki rolüne gelince, zannedildiği gibi üst düzeyde olmayıp resmi bir sıfat da taşımamaktadır. Ancak Zafir Efendi gayrı resmi olarak yani resmi bir vazife almadan Sultan’ı destekler. 1876-77 Türk-Rus harbi esnasında Hindistan Müslümanlarının Osmanlı’ya yardımlarını organize etmiş, bu hususta gayr-ı resmi bağlantıyı sağlamıştır. Ülkede bir sıkıntı olduğunda, savaş zamanlarında ve hastalık zuhurunda birçok tekkede olduğu gibi Buhar-i şerif hatmi yaptırmış, Hizbu’l-Bahir okutmuştur. Dua ve hatim için diğer bölgelerdeki tekkelere de haber vererek, onların iştiraki ve duyarlılığını da sağlamıştır. Padişah halkın moralini yükselten bu işten etkilenmiş olmalı ki Sahih-i Buhari’yi bastırıp çeşitli beldelere gönderilmesine destek olmuştur.32 Şazeli-Medeni müntesipleri sömürge döneminde Doğu Afrika, İngiliz, İtalyan, Alman ve Belçika sömürgelerinde, kısmen Fransız sömürgelerinde fa29 Hür Mahmut Yücer, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, (Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001), 486. 30 Muhammed Zâfir el-Medeni, en-Nuru’s-Satı ve Burhanu’l-Katı, 8. 31 Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, 187. 32 Yücer, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, 486. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 349 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI aldirler. Bunlar sayıca çok olup özellikle Libya’da daha ziyade aktiftirler. Şazeli Tarikatı az bir masrafla Gharian, Misseleta ve Ghadomes’de bir kaç zaviye yönetmektedir. Kuzey Afrika’da Trablusgarp gibi bölgelerde siyasi ve dini cemiyetlerin, kendi propagandaları ve fikirlerine hizmet eden resmi bir yayın organları yoktur. Amaçları sömürgeci Avrupa güçlerinin Müslüman ülkelerde gelişmesine özellikle Afrika’ya sızma hareketine karşı mücadele etmektir.33 Şeyh Muhammed Zafir’in o dönemde şeyhlik makamında olduğu Medeniyye Tarikatı, Abdülhamid tarafından Kuzey Afrika’daki Fransız işgaline karşı halkı uyandırmak ve mukavemet gücünü arttırmak maksadıyla istihdam edilmiştir. Bu dönemde merkezden uzak olan Afrika kıtasındaki tebaayı harekete geçirmek ve bağlantı kurmanın tek şartı tarikatlar olmuştur. Bu anlamda Şeyh Muhammed Zafir ve tarikatı İstanbul için hayatî bir önem teşkil etmiştir. Özellikle Afrika’da faaliyet gösteren Medeniyye tarikatı vesilesiyle II. Abdülhamid bölge halkını Fransız sömürüsüne karşı bir olmaya, İttihad-ı İslâm’a davet etmiştir. Bu anlamda tarikat, devletin resmi bir kuruluşu gibi hizmette bulunmuştur. Afrika’daki Osmanlı varlığı ve devlete bağlılık anlamında Şeyh Zafir, Sultan Abdülhamid’in en çok güvendiği şahıs olmuştur. Afrika’da Fransız işgaline karşı faaliyetler ve gösterilen mukavemet Fransız istihbarat raporlarına da yansımıştır.34 Nitekim bu raporların birisi şöyledir: Gizli, Trablusgarb Siyasî İdare Sınıflama Seri: B, Karton: 80, Dosya: 3, “İstanbul Sultanı’nın, İslâmi ve dini olan Şazeliye-Medeniye tarikatı vasıtasıyla yaptığı Panislamik faaliyetlerine ait siyasi malumat. Sorular: “Şazeliye-Medeniye tarikatının sahip olabileceği veya idare ettiği Mistrata, Gharian, Misselata ve Ghadames zaviyelerinin ehemmiyeti, tekkeleri ve Panislamik propaganda yaptıkları yerler hakkında bilgi verilmesini rica ederim. Onları idare eden büyük Efendileri ile devamlı münasebette midirler? “Bu tarikatlar ve şeyhleri, onun tesirinde kalıp, Kuzey ve Merkezi Afrika Müslüman toplulukları üzerinde herhangi bir harekette bulunuyorlar mı? Bizim istilâ ettiğimiz veya tesir sahamız içinde olan diğer Müslüman bölgelerde veya Tunus’ta, kendi Panislamik akidelerini yaymak için lüzumlu olan neşir imkânları var mı? İstanbul 33 Arif Celal Özdemir, II. Abdülhamid’in Afrika Siyaseti, (Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2017), 59. 34 Salih Emre Özdemir, II. Abdülhamid’in İttihad-I İslâm Siyasetinde Tarikatların Rolü: Senusî Tarikatı Örneği, (Yüksek Lisans Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2018), 45. 350 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER Sultanı lehindeki Panislamik hareketin gücünü kırmak ve gerektiğinde onları, İslâm Dünyasında Fransız tesirini çoğaltmaya yöneltmek için ve hükümetin, Libya’daki Şazeliye-Medeniye tarikatlarının şeyhleri ve ajanları tarafından teşvik edilebilecek olan hareketlerden tamamıyla haberdar olmakla elde edeceğimiz menfaatin tesbiti için lüzumlu diğer bütün malumatı kısaca veriniz.” Cevaplar: “Şazeliler, az bir masrafla, Gharian, Misselata ve Ghadames’de birkaç zaviye yürütmektedirler. Benim malumatıma göre bu tarikatın Libya’da az müridi olup, burada zayıf bir tesiri vardır. Bu tarikatın Mısır’daki hareketinin daha tesirli ve daha yaygın olup olmadığını bilmiyorum. Bunun aksine, Medeniler ki dini ve siyasi reisleri İstanbul’da ikamet eden ve Sultan Abdülhamid’in şeyhi olan Şeyh Zafir’dir, sayıları çok olup, bazen Libya’da çok aktiftirler. Trablusgarb ve banliyösünde, Zaviye’de, Garbia’da, Tabur’da, Bou Yamail’de, Zuara’da, Libya dağında, Essahel’de, Zliten’de, Sulhak’da, Eşşatiya el Fuki, Eşşatiya bölgesinde, Agar’ın doğusun- da El Garadah’ta, Agar’ın batısında Mahrugah’ta, Şyatî bölgesi olan Agar’da, Morzuk bölgesi olan Eşşatiya’da ve Ghadames’de zaviyeleri vardır. “İslâm’ın ön gördüğü sonuçlara varma, yani müstevli bütün yabancıları yok etmeye ulaşmak için, bütün tarikatlar, aynı propaganda usullerine başvurmaktadırlar. Sadece mucizelere ait rivayetler ve Hıristiyanlığın üzerine kazanılacak olan nihai zaferin müjdesiyledir ki, bu tarikatlar, cahil Afrika halklarını coşturuyorlar. Fakat onların şarlatanlığı olayların gerçekliğine her zaman üstün gelmiyor. Ben 1882-83’de bu genel konsolosluk vekâletine bakarken, beni görmeye gelen birçok Tunuslu Büyük Reis, benim nasihatlerim ve onların haklarının korunacağına dair garantim üzerine, göçlerinden vazgeçmişler ve bir kısmı da kara yoluyla yüz bini geçen kabileleriyle Sultanın Panislamik ajanı olan, Abdülhamid’in ve Medeniye tarikatının şeyhi olan Şeyh Zafer’in kardeşi Si Kasım’ın cesaretlendirme ve tehdidlerine ve Osmanlı Hükümetinin para yardımları ve güzel vaadlerine rağmen, Tunus’a geri dönmüşlerdir. Bizim ikramlarımızla, bunların reisleri olan Müslümanlar, Osmanlılar ve Şuyûh’un (Şeyhlerin) kendilerine harelendirip, gözlerinde parlattığı hayat zevklerinden daha kıymetlilerine ve maddi imkânlara sahip olmuşlardır. Kuzey Afrika Trablus’unda, siyasî ve dinî Müslüman cemiyetlerinin, kendi propagandaları ve fikirleri hizmetinde resmi bir yayın organları yoktur. Gayeleri, Avrupa kuvvetlerinin Müslüman memleketlerindeki gelişmesine ve özellikle Fransa’nın Afrika’ya sızma hareketine karşı mücadele etmek için olan bütün proje ve tertibatlar, Arapların, Sudanlıların ve Türklerin gölgesinde hazırlanıp düzenleniyor…35 35 Sırma, II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti, 59-61. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 351 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI C- II. ABDÜLHAMİD’İN TASAVVUF VE TARİKATLARLA OLAN İLİŞKİLERİ Sultan II. Abdülhamid döneminin iyi anlaşılabilmesi için bilinmesi gereken önemli konulardan biri de yönetimin tarikatlarla olan ilişkileridir. Bu dönemden önce Osmanlı Devletinin tarikatlarla ilişkilerinde güçlü bir geleneğin oluştuğu ve Osmanlı toplumunda tarikatların etkin bir yerinin olduğu bilinmektedir. 36 II. Abdülhamid’in, XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin tüm tarikatlara yönelik geliştirdiği bir kısım politikaları devam ettirdiği görülmektedir. II. Abdülhamid döneminin ne gibi özellikler taşıdığı, tarikatlara devlet politikası olarak nasıl yaklaşıldığı mühim ve hayli teferruatlı bir konudur. Kısaca özetlemek gerekirse Sultan II. Abdülhamid kendisinden önceki devlet-tekke siyasetini devam ettirmiş ve bir kısım değişiklikler de ilave etmiştir. Bu ilavelere geçmeden önce kendisinden önceki tekke siyasetine kısaca değinecek olursak; Genel olarak Osmanlı’da devletin sufilerle olan ilişkisi Selçuklular’da olduğu gibi müspet idiyse de sarayın hâkimiyeti esas olmaktaydı. Müspet ilişkilerin en büyük nedeni olarak da devlet ve tekkenin amaç birliği içerisinde olması zikredilmektedir. Devlet bekası için destekçi olarak yanında bulduğu bu kurumu kendi amaçları doğrultusunda yurt içi ve yurt dışı görevlerde kullanabiliyordu. İsmet Bozdağ Abdülhamid’in Not Defteri adlı eserinde hatırasını şöyle aktarır. II. Abdülhamid mutasavvıfların devlet yararına istihbari amaçlarla kullanıldığını hatıralarında dile getirmektedir: “Osmanlı’da töre budur; Padişah tebaasının ne düşündüğünü, hangi şikâyetleri olduğunu, bir yandan kendi valilerinden, kadılarından hükümet yolu ile öğrenir diğer yandan ülkenin dört bir bucağına serpiştirilmiş tekkelerin şeyhlerinden dervişlerinden haberler toplar ve buna göre ülkeyi idare eder. Ceddim Sultan II. Mahmud buna gezginci dervişleri de ekleyerek istihbaratı genişletmiştir.” Yurt dışı örneğine gelince II. Abdülhamid İngilizlerin Musul ve Bağdat’ta açtıkları petrol kuyularını kapatmıştı. Buna misilleme olarak Cemalettin Afgani yolu ile hilafet meselesini kurcalamaya başladıklarını görmüş, Hicaz Emiri’ni ele geçirerek maksatlarına ulaşmak istediklerini de fark etmişti. Buna karşılık padişah büyükçe bir derviş kafilesini Hindistan Müslümanları arasına göndermişti. İngilizler de Girit meselesini çıkararak mukabelede bulunmuştu.37 Kendi döneminde ilave ettiği yeniliklerin başında 1891 yılında Meclis-i Meşayih’in yeniden düzenlenmesi ve ilk nizamnamenin devrin şartları çerçeve36 Buzpınar, Hilafet ve Saltanat, 171. 37 Yücer, XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf, 438. 352 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER sinde değiştirilmesi gelir. Bu yenilikler dâhilinde taşradaki tekkelerin meşihatlarına yapılacak atamalar Meclis’in denetimi ve kontrolünde gerçekleşecektir. Ayrıca taşralarda da merkezdeki Meclis-i Meşayih’a benzer, küçük meclisler kurulacaktır. II. Abdülhamid’in İslâm Birliği’ni (Panislamizm) sağlamak için tekke ve tarikatlarla yakın ilişkiler kurduğu bilinmektedir. Ayrıca tarikatları bu ortak hedefe yöneltmenin de tasavvuf ehli arasındaki birliğe de hizmet ettiği düşünülebilir. O Kuzey Afrika’da yaygın bir tarikat olan Şazeliye mensuplarıyla beraber bütün tarikatlarla yakından ilgilenmiştir. 38 Sünni yönleri kuvvetli olan Kadirilik, Rifailik, Nakşibendilik gibi tarikatların müntesiplerine taşrada tekkeler açıldığı ve finanse edildiği bilinmektedir. Sultanın özel hazinesi olan hazine-i hassa dan da atiyye ve ihsan yapılmaktadır.39 Ancak, “kayıt dışı” olarak meşihatı bulunmayan cami, türbe, mescit ve hanelerde tarikat ayinlerinin yapılması yasaklanmış ve sıkı bir kontrol mekanizması da geliştirilmiştir.40 Sultan Abdülhamid’in tasavvufa ve mutasavvıflara tutumu lehte ve aleyhte iki karşıt tavır üzerinden gerçekleşmektedir denilebilir. Burada tespit edilebilen ve edilemeyen ilişkileri üç kategoride değerlendirmelidir. Onun gerek sözlü gerekse yazılı rivayetlerden Kadirilik ve Şazeliliğe kesin olarak intisap ettiği, Nakşi, Rifai ve Halvetilerle seviyeli bir ilişki kurması, Mevlevi ve Bektaşilere ise gerek Jön Türkler ve Masonlarla ilişkileri ve gerekse Sultan Reşad ile bağları neticesinde mesafeli ve soğuk olduğu söylenebilir.41 Ayrıca bazı tarikatların liderlerinden fazlaca kuşkulandığında sürgüne gönderdiği dahi bilinmektedir. Ayşe Osmanoğlu’nun hatıralarında ise babası Sultan Abdülhamid’in Muhammed Zafir Efendiden sonra intisab ettiği şeyhler; Rıfai şeyhi Ebu’l-Huda es-Sayyadi ve Yahya Efendi tekkesi Kadiri şeyhi Abdullah Efendi olarak zikredilmektedir.42 1- II. Abdülhamid ve Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Gümüşhanevi nisbesi ile meşhur olan Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî ilme ve sünnet-i seniyyeye uymaya sın derece önem veren bir şeyhtir. Gümüşhanevî’nin ikinci özelliği ise tekkesinde hadis ilminin tedrisine ağırlık vermiş 38 Mustafa Kara, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, (Bursa: Sır Yayıncılık, 2004), 295 39 Ayrıntılı bilgi için bakınız: BOA, HH. d 14841, 1-8 40 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 214. 41 Hür Mahmut Yücer, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet Tarikat Münasebetleri”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, nşr. Coşkun Yılmaz (İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi, 2014), 403. 42 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdulhamid, 28. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 353 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI olmasıdır. Ömrünün yirmi sekiz yılını (1847-1875) neşriyat ve ilmi çalışmalara veren Gümüşhanevî’nin bu gayretleri sonucunda dergâhı adeta bir daru’l-hadis hüviyetine bürünmüştür. Gümüşhanevî’nin zaman zaman sohbet ve derslerine Sultan Abdülmecid, Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid’in devam ettiği, özellikle Abdülhamid Han ile hususi bir yakınlık olduğu, bazen aralarında sohbet ve istişarelerin yapıldığı belirtilmektedir. Gümüşhanevî periyodik olarak Sultan II. Abdülhamid’le görüşürdü. Sultan, Hâlidî şeyhlerini temsilcisi olarak yurtdışına gönderirdi. Gümüşhânevî’nin halifesi Lüleburgazlı Mehmed Eşref Efendi ve Özbekler Tekkesi şeyhi Süleyman Efendi bunlardandır. II. Abdülhamid dünyanın dört bir yanına gönderdiği şeyhler vasıtasıyla oralardaki Müslümanları hilafete bağlayabilmiştir.43 İstanbul’da ilk banka açıldığında buna mukabil olarak dergâhında avarız sandığı benzeri yardımlaşma sandıkları tesis etmiş, burada toplanan para ile de bir matbaa kurarak neşredilen eserlerin ücretsiz basımı ve dağıtımı sağlanmıştır. Aynı sermaye ile kurulan vakıflarla İstanbul, Rize, Bayburt ve Of’ta on sekiz bin ciltlik dört ayrı kütüphane kurarak böylece Anadolu’da kültür merkezlerinin kurulmasını sağlamıştır. Onun dinî, ilmî, kültürel, sosyal, siyasi hatta ekonomik alanlardaki bu faaliyetleri bazı çevreleri rahatsız etmiş, zamanın padişahı II. Abdülhamid’e şikâyette bulunularak en az “Bâb-ı Âli civarından tebidi” istenmiş, ancak bu talep gerçekleşmemiştir.44 Diğer taraftan II. Abdülhamid’in İslâmi vurgu ve Müslümanlar arası dayanışma konusundaki politikasını desteklemekteydiler. Benimsediği İslâmi politika konusunda II. Abdülhamid’in belki de en önemli Nakşibendî ortağı Gümüşhanevî’ydi. Bu açıdan bakıldığında Hâlidîlerin onu tahttan indiren Genç Osmanlılar hareketini büyük ölçüde desteklememeleri şaşırtıcı değildir.45 2- II. Abdülhamid ve Nakşibendilik Nakşibendilik ise büyük oranda Osmanlılaşmış bir tarikattır. Dersaadet ile hiç kavgaya girişmemiş, mezhebine göre talebe, tarikatına göre mürid yetiştirmeyi tercih etmiştir. Bu minval üzere bu günlere kadar geldiği aktarılır. O dönem yeni kurulan “usul-i cedid mektepleri”46 Nakşibendi tarikatı sayesinde oluşmuş43 Rukiye Aydoğdu, 19. Yy. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi -Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde- (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008),209. 44 Aydoğdu, 19. Yy. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi -Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde210. 45 Aydoğdu, 19. Yy. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi -Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde18. 46 Usulü Cedid XIX. yüzyılın sonuna doğru Rusya Müslümanları arasında eğitim ve kültür alanında başlayan yenileşme hareketi. 354 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER tur. Devlet tarafından Osmanlı topluluğunda bulunan milletlerin kaynaşmasına vesile olan her seneki hac yolculuğunun önemli görevlerinden Şeyhu’l-Hac vazifesi genelde nakşibendi şeyhlerine verilmiştir. Tercüman-ı ahval gazetesini nakşibendiler kurmuş, ayrıca devlete bazı istihbarat bilgilerinin toplanmasında da yardımcı olmuşlardır.47 Sultan ile Nakşibendi tarikatı ilişkisine gelince şeyhlere göre farklılık arz etmiştir. Özellikle, Nakşibendiliğin Osmanlı topraklarındaki üçüncü dalgası olarak anılan Halidilik kolunda ayrı bir çığır açmış olan Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi’nin II. Abdulhamid’e yakın olduğu bilinmektedir. 1877-78 Rus Harbi sırasında Batum cephesinde savaşan Şeyh hakkında 1890’da bir soruşturma açılsa da, dört yıl sonra vefat ettiğinde teçhiz-u tedfin masraflarını bizzat sultanın karşılaması bu yakınlığa bir işâret olarak değerlendirilmiştir.48 3- II. Abdülhamid ve Kadirilik II. Abdülhamid’in sürgün yıllarında doktorluğunu yapmış olan Atıf Hüseyin Bey hatıralarında sâbık hünkârın dilinden ilginç bir hikâye anlatır: “II. Abdülhamid şehzadeliği sırasında kaza eseri yanarak ölen kızından bahseder. Beşiktaş sarayında bulunan 12-13 yaşlarındaki kızı validesi de yanında olduğu halde, kibritle oynarken çıkan ateş tül elbisesine sıçramış, annesinin çabası bir işe yaramayınca kızcağız feci bir şekilde yanmıştır. O sırada biraderi Burhaneddin Efendi ile Çengelköy’de deniz hamamında bulunan Abdülhamid’e mesele tam olarak söylenmese de garip bir durum olduğunu sezerek hızlı bir şekilde kayıkla Beşiktaş’a ulaşan şehzadenin kızının odasına girmesi engellenir. Doktor Marko Paşa gelip durumu anlatınca artık kimseyi dinleyecek durumda olmayan acılı baba zorla içeri girmek isterken bayılır. Kendine gelince odaya girer. Baştan aşağı sargılar içerisinde olan kızının yalnız gözleri açıktır; son kez babasına bakar, adeta onu beklemektedir. Babası ise yaşlı gözlerle kızının gözlerinden öper. O sırada amcası Sultan Abdülaziz de yanına gelmiş ve mahzun yeğenini teselli ederek validesinin Nişantaşı’ndaki dairesine yollamıştır. Cenaze bir hafta sonra Yahya Efendi Dergâhında defnedilir. II. Abdülhamid bu hatırasını Kadiri tarikatından olduğunu vurgulamak maksadıyla anlatmıştır. Zira ona göre Kadirilikte her şeyi hoş görme ve felaketlere tahammül etme esası vardır. Kendisi ise zaten bir felaketzededir. Bu olay hayatındaki ilk felaketlerden biridir. Şöyle devam eder: “Benim yerime başka biri olsa dayanamaz! Ben derviş olduğum için Kadiri tarikatına mensubum… Bağdat’ta Abdulkadir-i Geylani hazretlerinin birçok müritleri vardır. 47 Yücer, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet Tarikat Münasebetleri”, 408 48 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 219. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 355 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI Hindistan’dan birçok hediyeler gelir. Ben de türbeyi tamir ettirdim…” Sultan II. Abdülhamid sadece Bağdat’taki bu türbeyi değil, Ahmed Rıfai gibi diğer din büyüklerinin türbelerini de tamir ettirmiş ve bunlara bağlı dergâhları ihya etmiştir.”49 4- II. Abdülhamid ve Bektaşilik II. Abdülhamid’in Bektaşilik konusunda dedesi II. Mahmud’un yolundan gittiği görülmektedir. Bektaşiliğin yayılmasına müsaade etmemekle kalmamış o devrin bir siyaseti olan Bektaşi tekkelerine Nakşi şeyhlerin atanması uygulamasını da yeniden gündeme getirmişti. 26 Temmuz 1892 yılında Sadrazam Cevad Paşa, İstanbul’da Bektaşilerin 7-8 adet tekkelerinin olduğu ve buralara işli- işsiz pek çok kişinin devam ettiği, içkiler içildiği, hatta kadınların da geldiğinden bahisle meselenin araştırılması için Dâhiliye Nezareti’ne bir talimat göndermişti. “Tekaya ve zevaya emakin-i muhteremeden olarak bu misillü mahallerde menhiyyat vuku’unun sıhhati halinde men’i muvafık-ı şer’u hikmet olacağı” belirtilmişti. Yani, bir anlamda bu devirde tekke ve zaviyelerin saygıya layık mekânlar olduğunu devlet kabul etmekle kalmamış, buraların muhafazası için özellikle Bektaşiliğin yayılmasını önleyici tedbirler almıştı.50 5- II. Abdülhamid ve Mevlevilik Bu dönemin tarikatlar açısından çok ilginç bir yönü de XIX. yüzyıl boyunca sultanlara çok yakın bulunmuş ve bizzat onların özel iltifatlarına mazhar olmuş olan Mevlevi şeyhlerinin sessizlikleridir. II. Abdülhamid’in saltanatı devralmasında, Mithat Paşa’nın çiftliğinin yanında bulunan Yenikapı Mevlevihane’si Şeyhi Osman Selâhaddin Dede’nin büyük pay sahibi olduğu bilinmektedir. Hatta ilk zamanlar saraya gelerek padişahın huzurunda Mesnevi okuttuğu dahi malumdur. Ancak sonraları durum değişmiş gerek Mithat Paşa ekibinin tasfiyesi gerekse Veliahd-ı Saltanat Reşad Efendi’nin Mevlevi oluşu yüzünden Mevleviler pasifize olmuştur. Bu sıkıntının Konya’da Mevlana Asitanesi’ndeki Çelebi Efendi’yi de kapsadığı ifade edilmektedir. Özellikle, II. Abdülhamid’e muhalif İttihat ve Terakki’yi Bektaşilerin ve Mevlevilerin desteklemesi bir nispet Sultan’ın bu tarikatlara mesafesini izah edebilir.51 SONUÇ II. Abdülhamid’in dönemine siyasi açıdan baktığımızda XIX. yüzyılda Osmanlı Devletinde uygulanan dış siyasetin aksine bir politika uyguladığı görül49 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 203-204. 50 Varol, “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”, 217. 51 Ayrıntılı bilgi için bakınız “Uluslararası Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu II-2007”. 356 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER mektedir. İttihad-ı İslâm (İslâm Birliği-Panislamizm) politikası ile Ümmetin ve Milletin parçalanmasını önleyici tedbirler almıştır. İslâm Birliği siyasetini anlatan hangi kaynaklara bakılırsa bakılsın saldırganlık, askeri birlik, sömürü vb. meselelerin yer almadığı açıkça görülebilmektedir. Çünkü İslâm Birliği; Müslümanları birbirine bağlayıcı, İslâm coğrafyasında büyük yankı ve heyecan uyandıran bir gönül birliği olarak nitelendirilmiştir. II. Abdülhamid gayr-ı Türk ve fakat Müslüman tebaasını, takip ettiği ‘Hilafet Siyaseti’ ile devlete son derece bağlamış ve hilafeti ciddi ve müessir bir kudret haline getirmiştir. O derecede ki; takip ettiği bu siyasetin, kendi tebaası olmayan Müslüman unsurlar üzerinde dahi tesiri görülmüştür. Buna karşılık Batılılar halifelik makamına, İslâm ümmetinin birleşmesine sebep teşkil eder endişesiyle sonuna kadar karşı çıkmış ve her türlü planı uygulamaktan çekinmemişlerdir. II. Abdülhamid, İngilizlerin Arap milliyetçiliğini uyandırma ve Arapları kışkırtma faaliyetlerine karşı “İslâm Birliği” politikası ile karşılık verir. Halifeliğin Arapların hakkı olduğunu her fırsatta öne süren İngilizlere karşı Müslümanları birlik olmaya çağırır. Bu propaganda da en fazla desteği tarikat şeylerinden ve nüfuzlu bazı kabile reislerinden görür. Araplar arasında başlattığı yoğun propagandalarla ortak düşmanın İslâmiyet’in düşmanı olan batı emperyalizmi olduğunu ve buna karşı mücadele edilmesi gerektiğini ileri sürer. Bu hususta elbette ki pek çok âlim, şeyh ve kabile reisi destek verdiler ancak biz burada hepsini alamasak da en aktif olarak destek veren etkin mutasavvıflardan Muhammed Zafir Efendi ve Ebu’l-Huda es-Sayyadi’yi ele aldık. Nitekim Fransızlar dahi bu şeyhlerin Kuzey Afrika, Suriye ve Hicaz’da Sultan’a büyük destek verdiklerini ifade etmekteydi. II. Abdülhamid’in, genel anlamda tasavvuf ve mutasavvıflara karşı tutumuna gelince; XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin tüm tarikatlara yönelik geliştirdiği bir kısım politikaları devam ettirdiği görülmektedir. II. Abdülhamid döneminin taşıdığı özellikler özetlemek gerekirse; Sultan II. Abdülhamid kendisinden önceki devlet-tekke siyasetini devam ettirmiş ve bir kısım değişiklikler de ilave etmiştir. Tarikatlara gelince kimine çok yakın kimine ise mesafelidir. Bu mesafe onun şahsi düşüncesinden kaynaklanmayıp devletin menfaatleri doğrultusunda aldığı bir tedbir olarak nitelendirilmiştir. Tarihi bir dönemi incelerken günümüz açısından değerlendirmeye tabi tutmak yerine o dönemin taşıdığı özellikleri ve yaşanan hadiseleri bir bütün olarak değerlendirmek daha vicdani ve doğru bir yaklaşım olacaktır. Aksi takdirde II. Abdülhamid dönemi araştırmalarında yaşadığımız paradoks ortadan kalkamaya- II. ABDULHAMİD DÖNEMİ İTTİHAD-I İSLÂM (PANİSLÂMİZM) SİYASETİ 357 DOĞRULTUSUNDA TASAVVUFA BAKIŞ VE DÖNEMİN ETKİN MUTASAVVIFLARI caktır. Sultan için kimi yerde “Kızıl Sultan” kimi yerde “Veli Sultan” tanımlaması yapılarak iki ayrı uçta değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Hâlbuki “Batmakta olan bir devletin bekası için” üstün gayret gösteren bir Sultan’dan bahsederken, bu ayrıntıları gözden kaçırmamak daha evladır. KAYNAKÇA Kitaplar Buzpınar, Tufan. Hilafet ve Saltanat. İstanbul: Alfa Yayınları. 2016. Eraslan, Cezmi. “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin İslâm Birliği Siyaseti”. Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid. Thk./Nşr. Metin Hülagü, Gülbadi Alan, Şakir Batmaz. 1: 419-429. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2011. Kara, Mustafa. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Sır Yayıncılık. 2004. el-Medeni, Muhammed Zâfir. en-Nuru’s-Satı ve Burhanu’l-Katı. trc. Muhammed Önder İstanbul: Bedir Yayınevi. 2006. Osmanoğlu, Ayşe. Babam Sultan Abdulhamid. İstanbul: Timaş Yayınları. 2017. es-Sayyadi er-Rifai, Seyyid Muhammed Ebu’l-Huda. Rifai Sayyadi Seyyidleri. Trc. Ahmet Kaya. İstanbul: Revak Kitabevi. 2015 Sırma, İhsan Süreyya. II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti. İstanbul: Beyan, 2007. Varol, Muharrem. “Yıldız Sarayı’nın Tekkeleri ve II. Abdülhamid’in Tarikat Siyaseti”. II. Abdülhamid Modernleşme Sürecinde İstanbul. Thk./Nşr. Coşkun Yılmaz. 203-221. İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, 2010. Yerlikaya, İlhan. XIX. Yüzyılda Osmanlı Siyasi Hayatında Basiret Gazetesi ve Pancermenizm, Panislamizm, Panslavizm, Osmanlıcılık Fikirleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. 1994. Yılmaz, Hüseyin. İttihad-ı İslâm ve Hilafet. İstanbul: Timaş Yayınları. 1991. Yücer, Hür Mahmut. “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Devlet Tarikat Münasebetleri”. Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi. Thk./Nşr. Coşkun Yılmaz. 399- 426. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi. 2014. Tezler Aydoğdu, Rukiye. 19. Yy. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf-Hadis İlişkisi -Ahmed Ziyâeddin Gümüşhanevî Özelinde- Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008. Özdemir, Arif Celal. II. Abdülhamid’in Afrika Siyaseti. Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2017. 358 ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI COĞRAFYASINDA İSLÂMÎ İLİMLER Varol, Muharrem. II. Abdülhamid’in Danışmanı Ebu’l-Huda Sayyadi’nin Hayatı, Eserleri ve Tesirleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2004. Yücer, Hür Mahmut. XIX. Asırda Anadolu’da Tasavvuf. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001. Ansiklopedi Maddeleri Küçük, Cevdet. “Abdülhamid II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. I: 216-224. Ankara: TDV Yayınları, 1989. Buzpınar, Tufan. “Ebu’l-Hudâ Muhammed b. Hasen Vâdî b. Alî es-Sayyâdî erRifâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 217-218. Ankara: TDV Yayınları, 2010. Buzpınar, Tufan. “Şeyh Zâfir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 78. Ankara: TDV Yayınları, 2010. Seminer, Panel ve Sempozyum Bildirileri Eraslan, Cezmi. “II. Abdülhamid’in Hilafet Anlayışı”. Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri. 93-105. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi. 1994. Eraslan, Cezmi. “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti Üzerine Düşünceler”. Sultan II. Abdülhamid Dönemi Paneli II. Nşr Mehmet Tosun. 128-138. İstanbul: Bilge Yayıncılık. 2000. Öke, Mim Kemal. “II. Abdülhamid’i Anlamak”. Sultan II. Abdülhamid Dönemi Paneli II. Nşr Mehmet Tosun. 128-138. İstanbul: Bilge Yayıncılık. 2000. Ösen, Serdar. “Selanik Mevlevihane’si Şeyhi Eşref Dede Hakkındaki Bazı İddialar ve Bunların Tahkiki”. Uluslararası Mevlana ve Mevlevilik Sempozyumu Bildireler II. Nşr. Abdurrahman Elmalı, Ali Bakkal. 387-391. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2007. Makaleler Akpınar, Mahmut. “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyaseti”. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 36 / 2, (Aralık 2012). Niyazov, Ahmet. Hasanov, Nariman Trc. “Rusya’nın İstanbul Büyükelçiliği’nin II. Abdülhamid Dönemindeki Pan-İslâmizm Hareketleri ile İlgili Bir Raporu” trc. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3/2. (Güz 2016). Özköse, Kadir. “II. Abdülhamid’in İslâm Birliği Siyasetine Afrikalı Sufi Zümrelerin Güçlü Desteği”. Eski Yeni, 7. (Sonbahar 2007), 30.
.II. Abdülhamid’in Panislâmist Politikası Barış ALP / ASÜ, Tarih ABD, Yüksek Lisans Öğrencisi genç kalemler 55 koyma aracı olarak düşünecektir. Padişah halk arasında Müslümanlık şuurunu bir çeşit temsilciler vasıtasıyla yaymaya çalışıyordu. Orta Asya da, Kuzey Afrika’da ve Uzakdoğu’da aynı politikayı sürdürüyordu. Kendi ülkesinde ise aynı taktiği Batı Anadolu’da Müslüman nüfusun gerilemesi karşısında kullanıyordu. Abdülhamid, İngiliz ajanlarının Arap milliyetçiliğini yaymak, halifeliğin Arapların hakkı olduğu iddiasıyla Mısır Hidivini halife yapmak konusundaki gayretlerine Panislâmist politikası ile karşı koymuştur. Müslümanlar arasında birliği sağlamak amacıyla bu politikayı kullanmaya başlamıştır. Bu konuda târikat şeyhlerinden ve nüfuzlu kabile reislerinden de faydalanmıştı. En önemli ve tecrübeli yöneticileri Suriye ve Anadolu başta olmak üzere Müslümanların çoğunlukta olduğu vilayetlere göndermiştir. Bu sıfatın verdiği güçle Güney Afrika ve Japonya gibi uzak ülkelere din âlimlerini göndererek İslâmiyet’in oralarda yayılmasını sağlamıştır. Öteden beri Osmanlı Devleti’ni yıkmayı gaye edinen emperyalist devletler II. Abdülhamid devrinde Osmanlı’yı yıkma faaliyetlerini daha da artırarak etki alanlarını genişletmeye başladılar. 19. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nde sakin ve itaatkâr tebaa olan azınlıklar, Batı’nı teşvik ve tahriki ile özellikle Tanzimat Dönemini müteakiben yer yer isyanlar çıkartarak bağımsızlık sinyallerini vermeye başladılar. Ermeniler doğuda Ermenistan, Yahudiler de Filistin’i istiyorlardı. Oysaki Avrupalılar Filistin için kışkırttıkları Yahudilere her türlü zulmü yapmışlar ve onları Avrupa’dan sürmüşlerdi. Sultan II. Abdülhamid bu problemlere karşı koymak için Anadolu’nun dışındaki Müslümanlardan yardım almak istemiştir. Bunu yaparken de hilâfet merkezi İstanbul’dan çok uzakta olan Müslümanları, târikat şeyhleri ve ya özel temsilciler vasıtasıyla halife sıfatı etrafında toplamaya çalışmıştır ki onun bu siyasi ve dini faaliyetlerine kısaca Panislâmism denilmiştir. II. Abdülhamid bu gaye ile bilhassa gayr-ı müslimlerin idaresi altında bulunan Müslümanlarla temsilciler vasıtasıyla temasa geçmiş ve onların kısmen de olsa gizli olarak İstanbul’a bağlamayı başarmıştır. Bunu neticesinde Türkistan’a, Afrika’ya, Japonya’ya ve Çin’e kendi adına temsilciler göndererek buradaki Müslümanlara kendisine bağlamaya çalışmıştır. Gönderilen heyetler içerisinde en mühimi, Enver Paşa başkanlığında 1901 yılında Çin’e gönderilen heyettir. Çin’deki bu siyasi faaliyetler yanında, kültürel faaliyetlerde de bulunmuştur. Bunu en güzel örneği 1909 yılında Pekin’de II. Abdülhamid adına açılan ve kapısında Osmanlı bayrağı dalgalanan Pekin Hamidiyye Üniversitesidir. Sultan Abdülhamid bu siyasetinde bilhassa Sünniliği yaymayı amaçlamıştı. Çünkü onun için Sünnileri Osmanlı’ya bağlamak daha kolaydı. Örneğin, Yemenliler Zeydi mezhebine mensup oldukları için Abdülhamid’i halife olarak tanımamışlardı ve onu tanımadıkları için de isyan etmişlerdi. İşte II. Abdülhamid’in Sünniliği yaymadaki amacı buydu. Avrupa devletlerinin egemenliği altında bulunan Müslüman halklarla yakın ilişki kurarak, bunların Halife’ye bağlılıklarını pekiştirmek, böylece bu devletlerde algılanabilecek bir tehdide karşı bu Müslüman halkları harekete geçirmek düşüncesiyle, II. Abdülhamid halife unvanını yoğun olarak kullandı. Çin, Türkistan, Kuzey Afrika, Hindistan, Güneydoğu Asya Müslümanlarıyla sıcak ilişkiler kurmaya çalıştı. Diğer yandan, Osmanlı hâkimiyeti altındaki gayr-ı müslim nüfusun Avrupalı devletler tarafından sürekli kışkırtıldığını gören II. Abdülhamid, hiç olmazsa Müslüman nüfusu Osmanlı Devleti içinde tutmayı amaçlamakta, Halife’ye bağlılığın geliştirilmesinin bu işe yarayacağını düşünmekteydi. II. Abdülhamid’in İslâm dünyasındaki saygınlığı muazzamdı. Doğu Türkistan ve Orta Afrika’daki zenci Bornu krallığı bile Sultanın adına hutbe okutup para bastırıyor, padişahı halife tanıyorlardı. Padişahın Panislâmist politikası başta İngiltere olmak üzere Fransa ve Rusya’yı fevkalade ürkütüyordu. Bu da kendi sömürgelerindeki halka karşı daha tedbirli davranmalarını sağladığı gibi Osmanlı aleyhinde doğrudan faaliyete bulunmalarını engelliyordu. Nitekim İngiltere, Hindistan’daki Müslümanların ayaklanmalarından hep korkmuş ve halifeye karşı politikalarını ona göre ayarlamaya çalışmışlardır. Abdülhamid, İslâmi ideolojiyi hilâfet kavramı üzerinden yükseltmenin yararını görmüş ve bu amaçla hilâfete İslâm tarihinde hiç olmadığı kadar geniş bir anlam yüklemiştir. Abdülhamid İdeolojisinde Anlam Kademeleri ve İslâmcılığın Uygulanışı II. Abdülhamid’in amacı, kendisinden önce hükmeden seleflerin tersine ama bir ölçüde onlara benzer şekilde adeta görünmeksizin iktidarın titreşimlerini yaymaktı. Abdülhamid halkıyla ve dış dünyayla olan iletişimini bir simgeler 56 genç kalemler dünyası aracılığıyla gerçekleştirmeliydi. Bu simgeler neredeyse tümü İslâmi motiflere dayanmaktaydı. Müslüman Osmanlılar hem üst hem de alt sınıfları seferber edebilen duygusal titreşimi İslâm’dan alabiliyorlardı. Rum ve Sırpların milli simgeleriyle rekabet edebilen simgeler dağarcığını sağlayacak olan kaynak İslâm idi. Osmanlı’da geleneğin icadı ve işte ‘ben de varım’’ politikası bağlamında anlaşılabilirlik kesbetmektedir. 19. yüzyıl Düvel-i Muazzamın sembolizme, törenselliğe, devletin resmi efsanelerinin plastik öğelerle vurgulanmasına; nişan, bayrak, müzik gibi duygusal öğelere olağanüstü bir önem atfetmeye başladıkları dönemdir. Osmanlı bu alanda rekabet etmek ve uyum sağlamak arayışı içinde olmuştur. Bunun en somut örneği II. Mahmud zamanında bir İtalyan ressama tasarımı sipariş verilmiş olan Arma-yi Osmânî’dir. II. Abdülhamid Dönemine (1876-1908) gelindiğinde devletin meşruiyet zeminini yeni bir temele oturtmak gerekmiştir. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşından sonra gayr-ı müslim tebaanın çoğunluğunu yitiren Osmanlı, Tanzimat Devrine (1839- 1876) oranla daha açıkça ifade edilen bir İslâmi kimlik kazanmış ve bu geleneklerin yeniden düzenlenmesini gündeme gelmiştir. Abdülhamid devrinde uygulandığı şekliyle Pan-İslâmizm Osmanlı hilâfetine dış dünyada nüfuz temin edici her türlü politikadan oluşan uygulamaların tümüdür. Genel olarak Abdülhamid dönemi Osmanlıdaki iktidar simgeleri dört kategoriye ayrılabilir. Üçü padişah ve şahsıyla ilgilidir. Her şeyden önce Osmanlını şanı ve kudretini doğrudan yansıtan kamusal binalardaki armalar, resmi müzik, törensel ve kamusal işler gibi, halifenin kişiliğinin kutsiyeti ile bağlantılı simgeler vardı. İkinci sırada nişanlar, özel olarak ihsan edilmiş Kuran-ı Kerîm nüshaları, imparatorluk sancağı ve öteki törensel ziynetler gibi, imparatorluğun cömertliğinin daha özgül ve kişisel tezahürleri gelir. Üçüncüsü, saraydaki İslâm’ın önde gelen isimlerine ait olduğu öne sürülen hat örnekleri ya da benzer önemde başka malzemeler gibi dini açıdan simgesel maddelerdir. Dördüncüsü Osmanlının dil sembolizmi ile ilgilidir. Her zaman hükümdarın şahsıyla doğrudan doğruya bağlantılı olmamakla beraber resmi belgelerde sık sık kendini gösteren belirli kilit ibareler ve sözcükler, Abdülhamid dönemi bürokrasisini yöneten ve yönetilen ilişkisi gibi sorunları nasıl kavramsallaştırdığına, göçebe halka karşı tutumuna devlet seçkinleri olarak kendi içlerindeki ilişkilere dair çok değerli ipuçları verir. Sultan Abdülhamid simgeler ve resmi ikonografi bildirilerini Yıldız Sarayı’nda da yapabiliyordu. 19. Yüzyıl sonlarında iktidar ile törenselliğin yeniden vurgulanmasının en çarpıcı simgelerinden biri de hanedan armalarıydı. Armaların içerisinde ki simgeler Osmanlı saltanatını olduğu kadar, hilâfetin evrensel İslâmî doğasını da etkiliyordu. Geçmişin simgelerini kullanmak yolluyla bugünü meşrulaştırmak yönündeki benzer bir çaba da devlet yıllıklarında Osmanlı soyağacına verilen seçkin yerde gözlenebilir. 1885’te Bursa vilayeti için hazırlanan salnâmede Osmanlı hanedanın kökleri efsanevi Oğuz aşiretine ve buradan da Hz. Nuh yoluyla Hz. Âdem ve Hz. Havva’ya dek geriye götürülür. Padişah Trakya ve Anadolu’nun meçhul köy ve kasabalarından kutsal Mekke ve Medine kentlerine varıncaya değin, cömertliğinin bilinmesi için büyük gayret gösterdi. Kutsal kentlerde simgesel armağanlar özel bir öneme sahipti. 6 Nisan 1859’da birçok şamdandan oluşan bir ihsanı hümayun, Kâbe’ye taşındı ve Ramazan ayında yapılan bir törende binlerce mümin hep bir ağızdan zât-ı şahânelerine uzun bir ömür ve muvaffakiyet dilerken hediye olarak sunuldu. Bundan başka her yıl Mekke’de hac zamanını Arafat ve Mina dağları arasında iki tören çadırı kuruluyor ve yıllık hac mesajı Mina’daki çadırda okunurken padişahın varlığının simgeleri işlev görüyordu. Padişahın Kâbe’yi örten kutsal örtüyü göndermesi âdeti aracılığıyla görünürlük daha da pekişiyordu. Hükümdarlık ihsanını belirli dozlarda çeşitli kanallara yönlendirmeye başlamasıyla 19. yüzyıl onur nişanları çağı oldu. Abdülhamid rejimi, nişanları alan kişinin iyi niyet besleyeceği umuduyla nişan dağıtmayı alışkanlık haline getirdi. Nişanların genellikle ödül olarak bir miktar parayla birlikte verilmesi kuşkulu kişiler tarafından sık sık istenmesi anlamına geliyordu. Padişahın gönlünü kazandığı unsurlardan biri de Doğu Anadolu’daki Kürt aşiret liderleriydi. 11 Eylül 1891’de Trabzon vilayeti, Erzurum Bölgesinin Kürt aşiretlerine gönderilen tören sancakları ve Kuran-ı Kerîmlerin ellerine ulaştığını ve bir askeri bando ile şeref kıtasının hazır bulunduğu törenin yapıldığı bildirilmekteydi. Sancaklar Kürt Hamidiyye Alayları için özel olarak İstanbul’da üretilmekteydi ve masrafları Cebi-ı Hümayun tarafından karşılanıyordu. Bu alaylar ile Kürt halkını hem devlete bağlamak hem de askeri seferlerde yararlanma amaçlanmaktaydı. II. Abdülhamid Kürtler arasında o kadar çok seviliyordu ki halk arasında klişeleşen kelime olan Bawê Kurdan (Kürtlerin Babası) olarak nitelendirilirdi. Abdülhamid, Osmanlı topraklarında meydana gelen demografik denge değişimin farkındaydı. Araplara duyarlılığı bu dönemde o kadar fazlaydı ki bir ara Arapçayı Osmanlının resmi dili haline getirmeyi bile düşünmüştü. İslâmiyet’in kültürel bir güç ve Osmanlı vatanseverliğinin kaynağı olduğunu biliyordu. 1880’lerin başlarından itibaren Arap Hilâfeti tartışmaları yaygınlaştıkça, Bâb-ı Âlî meşrulaştırma ideolojisinin temelinin savunulmasına özel bir önem verme ihtiyacı duydu. Bu uğraşın en somut simgesi Hicaz Demiryolu idi. Yapımına 1890’larda başlanan demiryolu lojistik avantajla, sembolik başarıyı birleştirmek umudunda olan Abdülhamid’in en sevdiği projeydi. Projenin yabancı sermaye ve teknolojiye dayanmak zorunda kalınmaması ve her aşamasının tamamlanmasının Türk ve dünya basınında çok iyi duyurulması için büyük bir çaba harcandı. Abdülhamid döneminde Sünni Ortodoksluğun altı çizilmesine karşın padişahın en önemli propaganda silahlarından biride tasavvuf şeyhleridir. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sırasında Nakşibendî târikatı şeyhi Erzincanlı Hacı Fehim Efendi, Kafkasya seferinde bizzat savaştı. Bir başka Nakşibendî şey- genç kalemler 57 hi Übeydullah Efendi, yerel Kürtlerden 2.000 kişi bir birlikle örgütlemişti. Ayrıca Şeyh Ahmet Ziyaeddin Gümüşhanevi, Batum cephesinde savaşmıştı. Adı geçen meşâyih, okulların kurulması ve halk arasında birliği sağlamak konusunda etkin idiler. Panislâmizm’in Osmanlı prestijini artırmak için uyguladığı programda da eğitimin özel bir yeri vardır. Bunun en iyi göstergesi imparatorluğun en seçkin okullarında okumak isteyen yabancı tabiiyetindeki Müslüman çocukların eğitilmesiydi. Örneğin 188-89 yılarında Felemenk sömürgesi olan Cava’dan bir grup çocuk Mekteb-i Sultaniye’ye ve Mektebi Mülkiyeye kabul olundu. Aynı şekilde Hindistan ve İran’dan da öğrenci getirilip eğitildi. Aşiret mektebi, II. Abdülhamid devrini orijinal müesseselerinden biridir. 1892 tarihinde Arap aşiretlerinin çocukları için İstanbul’da kuruldu. Sonradan buraya Arnavut ve Kürt aşiretlerinin çocukları alınmaya başlandı. Okul, padişahın himayesinde olup eğitim süresi 5 yıldır ve yatılıdır. 1877-1880 arası İstanbul’da İngiliz elçiliği yapan Henry Layard’ın bizzat gözlemlediği gibi II. Abdülhamid halifelik sıfatında ve bununla ilgili otoritesi hakkında çok hassas idi. Zira hilâfet, II. Abdülhamid’in dâhili ve harici siyasetinin en önemli unsurlarından biriydi. Hatta denilebilir ki halifelik sıfatı Osmanlının padişahı olmaktan çok daha önemli ve kutsal görülmekte idi. Bu manada Osmanlı hilâfetinin meşruluğunun sorgulanmasına ve tartışılmasına asla tahammül edemezdi. Daha saltanatının ilk yıllarında Fas sultanı Kureyş soyundan geldiği gerekçesi ile kendisini halife olduğunu iddia edince Sultan Abdülhamid hilâfeti ecdadından devraldığını ve tek halifenin kendisi olduğunu beyan ediyordu. Keza 1870’lerde bazı Avrupalılar ve Araplar Kureyş soyundan olmadığı için Osmanlı halifesini meşru olmadığı iddia edince II. Abdülhamid’in bu husustaki hassasiyeti bir kez daha sergilemiştir. Bu şekilde yapılan propagandaları karşılamak ve gerçek halife olarak kendi şöhretini arttırmak için bazen ayet ve hadisler ihtiva eden birçok risaleler ve broşürler dağıtmıştır. II. Abdülhamid İngilizlerin Arapları kışkırtmak ve Osmanlı Devletini parçalamak için devamlı olarak Osmanlı hilâfetinin meşruluğunu sorguladıklarına kesin bir şekilde kani olmuştur. Sultan II. Abdülhamid’in İranlılar ile Şiilere yaklaşımı da, onun genelde Müslümanlarla dostça ve etkili münasebetler kurma düşüncesine paralel olarak gelişmiştir. Her şeyden önce İslâm âleminde tam bir dayanışmayı sağlamayı düşündüğü için yapıcı ve olumlu bir tavır takınmıştır. Hatta onları memnun etmek için bazı tedbirler de almıştır. Mesela Şiilerin rahatsız olduğu bazı hususlar ders kitapların çıkartılmış, Şiilerce kutsal sayılan bazı mahaller tamir ettirmiş ve Şiiler arasında eğitimi teşvik etmiştir. Ancak şüphe yok ki sultan, Şiilerin Sünni olmalarını istemekteydi ve politikasını buna göre şekillendiriyordu. Özellikle Irak bölgesinden bazı Şii çocuklarını İstanbul’a getirerek eğitim verdirmiş ve daha sonra onları tekrar ülkelerine göndererek Sünni inancın yayılmasını sağlamıştır. 1890’ların ortalarında Osmanlıdaki Ortodoks, Protestan ve diğer Hıristiyan unsurların kendi aralarında birlik tesisi için gayretleri II. Abdülhamid’in Şii-Sünni ittifakına daha kararlı yaklaşmasına neden olacaktır. Bu hususta II. Abdülhamid’in o sırada İstanbul’da olan ünlü Cemaleddin Afgani’den faydalanmaya çalıştığını görüyoruz. Önce Afgani’den böyle bir ittifakın yolları ve imkân dâhilinde olup olmadığını hususunda gizli bir rapor hazırlamasını istedi. Böylesine bariz bir teşebbüsse geçilmesinde Afgani’nin muhtemelen 1892’de bu doğrultuda Londra’dan II. Abdülhamid’e yazdığı bir mektubun etkisi olabilir. Abdülhamid Afgani’ye yazdığı mektubunda Şii-Sünni ittifakının neden gerektiği konusunda bahsetmiştir. Diğer taraftan özellikle bazı Batılı yazarların bu fikrin öncüsü Afgani’dir şeklinde bir hikâyeleri bulunmaktadır. Ancak hem fikirlerine hem de ortaya çıktığı tarihe baktığımız zaman Afgani’den önce Yeni Osmanlıların olduğunu ve fikirlerin orijinalliği bakımından da Yeni Osmanlıların daha yapıcı olduğunu görebiliriz. 1870’lerin ortalarında Balkanlar’da patlak veren olaylar Osmanlı Devletinin sıkıntılarını ve gücünü anlamak açısından Hindistan Müslümanları için gerçek manada bir dönüm noktası oldu. Hindistan’daki Müslümanlara göre, Osmanlının zayıflaması ve siyasi ağırlığını kaybetmesi son güçlü İslâm devletinin de yavaş yavaş yok olması ve dolaysıyla kendilerinin de önemsiz bir azınlık durumuna düşmeleri manasına geliyordu. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nin Avrupalı devletler tarafından yıkılmasına ve zayıflamasına şiddetle karşı çıkmışlardır. Bu yüzden Hindistan’ın hemen her yerinde toplantılar düzenliyor ve İngiliz hükümetine dilekçeler göndererek Rusya ve onun Balkan müttefiklerine karşı Osmanlı’nın desteklemesini istiyorlardı. Keza hemen her yerde Osmanlılar için yardımlar toplanarak İstanbul’a gönderiliyor ve halifenin muzafferiyeti için dualar ediliyordu. Görüldüğü üzere daha 93 harbi başlamadan evvel Hindistan Müslümanları Osmanlılar lehine açık bir tavır koymuşlar ve gelişmeleri dikkatle izlemeye başlamışlardır. Bu arada İngilizlere gönderilen bildiriler ve dilekçelerle de Osmanlıların, Hindistan Müslümanları için ne anlam ifade ettiği anlatılmış ve sadakatlerini göstermişlerdir. Osmanlı Devleti’nden yardım isteyen Müslüman devletler içerisinde Endonezya ve Malezya Müslümanları da vardır. Bu bölge Müslümanlarının Osmanlılar ile ilişkileri hakkında yapılan bir çalışma da, Endonezya adalarında ki Açe Müslümanlarının 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı tabiiyetine girdikleri yönündedir. Açe’den Babıâli’ye gelen bir mektuba göre, Osmanlı padişahı II. Selim’den (1566-1574) beri Osmanlıların himayesi altında olduklarını belirtmektedir. Esasen bu himaye Açelilerin 1565’te yaptıkları bir müracaat neticesinde gerçekleşmiştir. O dönemde bölgeye musallat olan Portekizlere karşı Osmanlı Devleti’nden yardım istenmesi üzerine, kendilerine yirmi kadar Osmanlı savaş gemisi, silah ve bir miktar asker gönderilmiştir. Osmanlı Devleti’nin var olabilme mücadelesi, kendi dışında cereyan eden olaylar karşısında ben de varım politikası uygulama şeklini almıştır. Bu politikanın temel unsurlarından biri icat edilen gelenekler olmuştur. Avrupa’nın karşı- 58 genç kalemler sında onun anlayabileceği sembollerle konuşmak, onun eşdeğer telakki edeceği bir sima ile durmak gerekiyordu. Ancak tümüyle sembollerin dışarından ithal yoluna gidilemezdi. Dolayısıyla Tanzimat Fermanında görüldüğü gibi var olan bir gelenek zemininde hareket edilmiş, var olan semboller daracığında bazıları seçilerek uyarlanmıştır. Müslümanların birliği olan Panislâmizm bu uyarlanan geleneğin içerisinde yer alır. İcat edilen geleneklerin tümünün uygulandığı saha olan muhayyel cemaat, burada tüm dünya Müslümanlarına seslenmeye çalışan bir Osmanlı halifesinin kendine biçtiği kimlikten başka bir şey değildir. Sonuç olarak; Fransız ihtilaliyle başlayan milliyetçilik hareketleri Osmanlı Devleti’ni de etkisi altına almıştır. Osmanlı Devletini dağılmaktan kurtarmak amacıyla bazı fikir akımları öne sürülmüştür. Bu fikri akımları içerisinde en dikkate değer olanlarında biri de II. Abdülhamid döneminde uygulama alanı bulan İslâmcılılık politikasıdır. Daha önce Yeni Osmanlılar tarafından ortaya atılan bu fikir uygulaması ve geliştirilmesi II. Abdülhamid dönemi olmuştur. Devleti 33 yıl ayakta tutan sultan Abdülhamid bu dönemde devletin içinde ve dışında Müslüman birliğini sağlamak için İslâmcılık politikası benimsemiştir. Gerek târikat ve cemaatlerden gerekse aşiret liderlerinden yararlanarak İslâmcılık politikasını yayılmasını sağlamıştır. Diğer taraftan daha önce devletin toprağı olan ancak zamanla kaybedilen yerlerde bazı önemli kişiler göndererek buralarda hilâfet düşüncesinin hâkim olmasını sağlamışlardır. Diğer taraftan Avrupalı devletlerin halifeliği Araplara devretme çabalarına karşı da mücadele ederek hilâfetin Osmanoğulları’na ait olduğunu göstermek istemiştir
.
.
.Ziya Nur Aksun II. ABDÜLHAMİD HAN Yayına Hazırlayan: Erol Kılınç İçindekiler Sunuş .......................................................................................................................................... 11 GİRİŞ Tahta Çıkışı, Şahsiyeti, Vasıfları, Husûsî Hayatı .............................................................................. 13 İftiralar... Suçlamalar... Pişmanlıklar... Yüceltmeler............................................................ 16 ‘Basîret emniyetin babasıdır; evvelâ basîret, sonra emniyet.’ .............................................. 22 Vehim ve Vesvesesi.............................................................................................................. 31 Donanmanın Çürütüldüğü Suçlaması.................................................................................. 32 İmar Çalışmaları................................................................................................................... 32 Tahta Çıktığındaki Siyasî Durum......................................................................................... 33 Kılıç Alayı ............................................................................................................................. 34 İlk Günleri ............................................................................................................................ 35 I. MEŞRUTİYET’İN İLANI VE 93 HARBİ ÖNCESİNİN İÇ VE DIŞ GAİLELERİ Sırbistan ve Karadağ Âsîlerine Karşı Harekât ve Rus Ultimatomu...................................................... 37 Midhat Paşa'nın Sadrazamlığa Tâyini ve Dış Siyâsette Tuttuğu Tehlikeli Yol ...................................... 39 Tersâne Konferansı (23 Aralık 1876).............................................................................................. 46 Birinci Meşrûtiyet'in İlânı (23 Aralık 1876/6 Zilhicce 1293)............................................................ 53 Nâmık Kemal Bey’in Değerlendirmeleri .............................................................................. 66 Nümâyişler ........................................................................................................................... 68 Tersâne Konferansı Kararlarının Müzâkeresi .................................................................................... 70 Ricâlin Harb Taraftarlığı; Midhat Paşa'nın Azli ve Uzaklaştırılması .................................................. 74 93 HARBİ VE SONRASI Devletlerin Türkiye Hakkındaki Tavırları......................................................................................... 77 Londra Protokolünün Reddi ve Devletin Harb Sath-ı Mâiline Girmesi................................................. 78 Meclis-i Meb'ûsân'ın Açılışı (19 Mart 1877/4 Rebîülevvel 1294) Red Kararını Tasdîk Edişi ................ 81 Türkiye'nin Harbe Girmesinin Tehlikeleri ......................................................................................... 85 Rusya'nın Askerî Hesapları ve Siyasî Temasları ................................................................................ 87 Harbin Başlangıcında Tarafların Askerî Kuvvetleri ........................................................................... 89 Anadolu Cebhesindeki Askerî Harekât ............................................................................................. 92 6 __________________________________________________ II. Abdülhamid Han Ardahan'ın Düşmesi (17 Mayıs 1877/4 Cumâdelûlâ 1294)................................................. 93 Bâyezid'in Düşmesi ve Rus İleri Harekâtı ............................................................................ 95 Ruslar'ın Kars'a Tasallutları ve Şehrin İlk Muhâsarası ......................................................... 96 Gedikler Zaferi ..................................................................................................................... 97 Yahniler Muharebesi ............................................................................................................ 98 Şark Ordusunun Mağlûbiyeti ve Erzurum'a Ric'ati ............................................................ 101 Deveboynu Geçidi Bozgunu ............................................................................................... 102 Rumeli Cephesindeki Askerî Harekât ............................................................................................. 107 Niğbolu'nun Düşüşü ve Şıpka'nın Gurko Tarafından Ele Geçirilişi ................................... 110 Vidin Kumandanı Osman Paşa'nın Plevne'ye Yetişmesi .................................................... 112 Birinci Plevne Zaferi........................................................................................................... 113 İkinci Plevne Zaferi............................................................................................................. 115 Süleyman Paşa'nın Şıpka'yı Zorlayışı; Osmanlı Ordularının Hareketsizliği....................... 118 Lofça Direnişi ..................................................................................................................... 122 Üçüncü Plevne Zaferi ........................................................................................................ 122 Ruslar'ın Plevne Önünde Takılıp Kalmaları ...................................................................... 123 Osman Paşa Ordusunun Başarısız Hurûc Hareketi ve Esârete Düşmesi........................... 124 Türk Kuvvetlerinin Çözülüşü; Edirne'nin Düşmesi ........................................................... 125 Rus İlerlemesinin Avrupa’yı Endîşelendirmesi ve Askerî Harekâtın Durması ...................................... 128 93 Harbi Hakkında Bâzı Düşünceler ............................................................................................. 129 Rus ve Bulgar Vahşiliği ...................................................................................................... 129 Türk Askerinin Harbî Kıymeti............................................................................................ 131 İÇ VE DIŞ GELİŞMELER AVRUPA DEVLETLERİNİN ENDİŞELERİ VE MANEVRALARI Sadrâzam Edhem Paşa'nın Azli ile Ahmed Hamdi Paşa'nın Sadârete Getirilmesi; Onun da Yerini "Başvekil" Ahmed Vefîk Paşa'ya Bırakması .................................................................................. 136 Edirne Mütârekesi ve Ayastefanos Barış Girişimi Belgesinin İmzâsı (31 Ocak 1878) ......................... 138 Meclis-i Meb'ûsân'ın Tâtîli (13 Şubat 1878/10 Safer 1295) ve Sebepleri.......................................... 140 Bir İngiliz Filosunun İstanbul Önüne Gelişi ..................................................................................... 146 Ayastefanos Sulh Şartlarının Osmanlı Delegeleri Tarafından Ağlanarak İmzalanışı (3 Mart 1878/28 Safer 1295) .............................................................................................................................. 147 Ayastefanos’un Ağır Şartları .......................................................................................................... 148 Avrupa’da Endîşe: Devletlerin Siyasî Manevraları ve Hedefleri.......................................................... 150 Rusya’dan Taviz ve Gizli Anlaşmalar.............................................................................................. 151 Yine Gizli Yapılan ve İngiliz Menfaatçiliğine Dayanan İngiltere-Osmanlı İttifakı................................ 151 Başvekil Ahmed Vefik Paşa'nın Azli ve Şahsiyeti ............................................................................ 152 Çırağan Vak'ası (19 Mayıs 1878) ve Ali Süâvî ............................................................................. 155 Soruşturma Komisyonu Kuruluyor (20 Mayıs 1878)......................................................... 157 Mehmed Sâdık ve Mütercim Rüşdî Paşaların Sadâretleri................................................................... 161 Osmanlı-İngiliz İttifakı ve Kıbrıs’ın Geçici Olarak İngiltere’ye Verilmesi ............................................ 164 Berlin Konferansı (13 Hazîran 1878-13 Temmuz 1878)................................................................. 168 Taraflar ve Delegeler .......................................................................................................... 168 Bulgaristan Meselesi........................................................................................................... 170 Bosna-Hersek Meselesi....................................................................................................... 170 Sırbistan ve Karadağ İstiklalinin Tasdiki............................................................................ 171 II. Abdülhamid Han __________________________________________________ 7 Yunan Talepleri ................................................................................................................. 172 Romanya............................................................................................................................. 172 Tuna Meselesi ve Savaş Tazminatı ..................................................................................... 173 Anlaşma.............................................................................................................................. 174 Sonuçları............................................................................................................................. 175 Berlin Anlaşması Üzerine Değerlendirmeler...................................................................... 177 BERLİN KONFERANSINDAN SONRA Sultan Murad'ı Yeniden Tahta Çıkarmak İçin Yapılan Bir Darbe Girişimi Daha (Temmuz 1878)....... 182 Sadrâzam Safvet Paşa'nın Azli ....................................................................................................... 183 Tunuslu Hayreddin Paşa'nın Sadâreti ve Azli................................................................................... 185 Ahmed Ârifî Paşa'nın "Başvekil" Ünvanıyla Sadâreti ........................................................................ 189 Küçük Saîd Paşa'nın İlk Sadâreti (18 Ekim 1879-1 Haziran 1880) ve İcraatı................................... 190 Mehmed Kadrî Paşa'nın Sadâreti .................................................................................................... 198 Berlin Anlaşması’ndan Sonra Devletçe Uğraşılan Önemli Meselelerden Bâzıları.................................. 200 “Ermeni problemi”nin Diplomasi Âlemine Çıkması........................................................................... 201 "İlerici zümreye dayanarak, Avrupa gözetimi altında reformlar yapılması lâzım geldiği.." 202 Usûl-i Muhâkeme Kanunları.............................................................................................. 203 Makedonya Islahatı ............................................................................................................ 204 Arnavutlar’ın Durumu........................................................................................................ 204 Tunus Beyliği'nin Fransa Himâyesine Girmesi (12 Mayıs 1881/12 Cumâdelâhire 1298). 205 “Bir vâli anlaşma imzalamaya yetkili değildir…” ............................................................... 207 Tesalya ve Narda Kazâsının Yunanistan'a Bırakılması (2 Temmuz 1881/4 Şâban 1298).. 208 YILDIZ MAHKEMESİ Sultan Azîz'in Ölümü Hakkında Soruşturma Açılması ..................................................................... 210 Yıldız Mahkemesi Kuruluyor........................................................................................................... 211 Yıldız Mahkemesi’nin Kararları ...................................................................................................... 213 Mahkûmların Akıbetleri................................................................................................................. 218 DIŞ BORÇLAR "Muharrem Kararnâmesi"nin İlânı ve Düyûn-ı Umûmiye'nin Teşekkülü (20 Aralık 1881/28 Muharrem 1299)................................................................................................................................. 223 Saîd Paşa'nın Azli, Abdurrahman Nureddin Paşa'nın Kısa Sadâreti ve Yerini Tekrar Selefine Terketmesi.......................................................................................................................................... 225 MISIR MESELESİ Mısır Meselesi, Sebepleri, Safhaları ve Sonuçları .............................................................................. 227 Arabî İsyanı ve İskenderiye’nin Bombalanması.................................................................. 229 İngilizlerin İşgali ve Arabî İsyanının Sonu ......................................................................... 231 İngiliz Yayılmacılığına Karşı Tedbirler............................................................................................. 233 SADÂRET DEĞİŞİKLİKLERİ Saîd Paşa'nın Sadrâzamlıktan İndirilmesi ve Tekrar Çıkarılması ...................................................... 235 Alçaklığın Övünç Olarak Değerlendirilmesi Örneği!.. ....................................................... 237 8 __________________________________________________ II. Abdülhamid Han Doğu Rumeli Meselesinin Ortaya Çıkışı, Sebepleri; ve Bulgaristan'a Bağlanması................................. 238 Tophane Konferansı (5 Nisan 1886).............................................................................................. 243 “İngiliz elçisinden ziyâde İngiliz” Kâmil Paşa'nın Sadâreti (25 Eylül 1885/3-4 Temmuz 1891).......... 245 Doğu Rumeli ve Mısır Meseleleri Hakkında...................................................................................... 246 Cevad Paşa'nın Sadâreti................................................................................................................. 249 "Devlet-i Aliyye'nin Avrupa'daki siyasî konumu başka devletlerle kıyâs edilemez.”.......... 252 ERMENİ MESELESİ Ermeni Meselesi ve Safhaları .......................................................................................................... 254 Fitne Tohumunun Atılması................................................................................................ 254 Sultan Hamîd: "Doğu Anadolu'ya muhtâriyeti götürecek reformları kabul etmektense ölmeyi tercîh ederim." ...................................................................................................... 254 Reform Talepleri................................................................................................................. 255 Art Niyetler ve Kışkırtmalar............................................................................................... 256 Ermenîler Kimlerdir? ......................................................................................................... 257 Ermenîlerin Mukaddes Kiliseleri........................................................................................ 258 "Ermeni isyanları Osmanlı Ermenîleri'nden çıkmadı.” ...................................................... 259 Dengeler ve Gerçekler ........................................................................................................ 260 Hınçak Cemiyeti................................................................................................................. 262 Taşnaksutyan Komitası ...................................................................................................... 263 Hamidiye Alayları Listesi ................................................................................................... 265 Hamidiye Alaylarının Kurulması........................................................................................ 268 SADÂRETTE DEĞİŞİKLİKLER VE DİĞER OLAYLAR Saîd Paşa'nın Azli, Kâmil Paşa'nın 2. Sadâreti ve Kısa Müddet Sonra Uzaklaştırılması; Bu İki Sâbık Sadrâzamın Yabancı Sefâretlere Sığınışı...................................................................................... 271 Halil Rifat Paşa'nın Sadâreti.......................................................................................................... 275 "Banka Vak'ası" Denilen Ermeni Hareketi........................................................................................ 278 Asıl Sebep: Kudret Zaafıdır!........................................................................................................... 280 OSMANLI-YUNAN İHTİLÂFI Osmanlı-Yunan İhtilâfı ve Türk Ordusunun Zaferi ........................................................................... 282 Milona Muharebesi............................................................................................................. 290 Birinci Velestin Muharebesi ............................................................................................... 293 Dömeke Zaferi (17 Mayıs 1897) ........................................................................................ 294 Osmanlı-Yunan Savaşı Hakkında Bâzı Değerlendirmeler................................................... 296 İslâm Dünyasındaki Yankıları ............................................................................................ 299 Osmanlı-Yunan Sulhü (4 Aralık 1897) ve Girit Muhtâriyeti ............................................................ 300 ZİYÂRETLER Alman İmparatoru Wilhelm'in Sultan Hamîd'i İkinci Defa Ziyâreti ................................................... 302 İran Şâhı'nın Ziyâreti..................................................................................................................... 303 II. Abdülhamid Han __________________________________________________ 9 BAZI İÇ VE DIŞ OLAYLAR "Midilli Vak'ası" (5 Kasım 1901) Denilen Garip Olayın Çıkışı.......................................................... 305 Halîl Rifat Paşa'nın Vefâtı ve Saîd Paşa'nın 6. Sadâreti ................................................................... 306 Makedonya Meselesi, Safhaları ve Sonuçları .................................................................................... 307 Arnavutlar .......................................................................................................................... 310 Selânik Osmanlı Bankası’nın Lâğımla Uçurulması "Ilin-Dén İhtilâli" (2 Ağustos 1903)... 314 Mürzteg Programı .............................................................................................................. 314 Sadrâzam Saîd Paşa'nın Azli.......................................................................................................... 315 Avlonyalı Ferid Paşa'nın Sadâreti ve Şahsiyeti ................................................................................. 321 “Bu işler paraya bağlı...”..................................................................................................... 325 Bomba Hâdisesi ............................................................................................................................. 327 Makedonya Islahatı Talebiyle Yapılan Ecnebî Müdâhaleleri ve Anlaşmaya Varılması........................... 339 ARAPLAR, YAHUDİLER, FİLİSTİN VE ARABİSTAN HAKKINDA Arabistan'ın ve Arab Eyâletlerinin Coğrafî, Tabiî ve Beşerî Vaziyeti .................................................. 342 Arabistan ve Arapların Osmanlı Cemiyeti İçin Önemi ..................................................... 348 Batılılar'ın Bölgedeki Menfaat Mücâdelesi; Osmanlı-İngiliz Çekişmesi............................. 351 Basra ve Akabe Hâdiseleri .................................................................................................. 356 Yahudiler'in Filistin Üzerindeki Emelleri........................................................................... 361 Borçlara Karşılık Toprak Talebi.......................................................................................... 363 Teodor Herzl’e Nişan ......................................................................................................... 364 Bâzı Düşünceler.................................................................................................................. 365 JÖN-TÜRKLERE DAİR Avrupa ve Mısır'daki Jön-Türk Faâliyetine Umûmî Bir Bakış ............................................................ 367 Dışarıda Neşriyat Yapanların Fikirleri, Şahsiyetleri ve Ciddî Bir Milliyetçilik Duygusundan Uzak Davranışları ........................................................................................................ 368 Ahmed Rıza Hakkında ....................................................................................................... 368 Mizancı Murad Bey............................................................................................................. 377 Dâmâd Mahmud Paşa......................................................................................................... 384 Jön-Türk Kongreleri ve “Vatanı Satılığa Çıkaran Adamlar”............................................... 388 Prens Sabahaddin ............................................................................................................... 389 İsmail Kemal....................................................................................................................... 390 Dr. Bahaeddin Şâkir ........................................................................................................... 393 Jön-Türkler ve Ermeniler.................................................................................................... 397 Makedonya’nın Uluslarası Propagandanın Odağı ve Çete Takiplerinde Yetişen Genç Subayların Merkezi Oluşu .................................................................................................. 400 Masonların Etkisi ve Teşkilâtlanmadaki Rolleri................................................................. 401 Suikastlar............................................................................................................................ 407 31 MART 1908’E DOĞRU İÇ VE DIŞ GELİŞMELER Avlonyalı Ferid Paşa'nın Azli ve Saîd Paşa'nın 7. Sadâreti ............................................................... 418 İkinci Meşrûtiyet'in İlânı; Anarşi; Yeni Kabînenin İstifâsı ................................................................ 420 Kâmil Paşa'nın 3. Sadâreti ve İlk İcraatı; Anarşi Havasının Devam Edişi .......................................... 434 10 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han "İnkılâb-ı Osmânî"nin İlk Fecî Meyveleri: Bosna-Hersek'in Avusturya Tarafından İlhâkı; Bulgaristan'ın İstiklâlini İlân Etmesi; Girid'in Yunanistan'a Katılma Kararı ............................................... 440 Meclis-i Meb'ûsân'ın Toplanması ve Bâzı Düşünceler......................................................................... 446 Meşrutiyet'in İlânından Sonraki Hâdiseler ve Bu Hususta Bâzı Mülâhazalar...................................... 450 Bayramlaşma ...................................................................................................................... 457 Taşkışla’daki Askerlerin Nümâyişi..................................................................................... 460 İsmâil Mâhir Paşa’nın Şehîd Edilmesi................................................................................ 462 Yıldız’da Mebuslara Ziyâfet Verilmesi ............................................................................... 463 Kâmil Paşa'nın Ayrılması; Buna Sebep Olan Vak'alar ve Bâzı Mülâhazalar ....................................... 466 Sadârete Hüseyin Hilmi Paşa'nın Tâyini; Memurîyetinin İlk Günlerindeki Vak'alar Hakkında Mütâlaalar..... 475 Şahsiyeti ....................................................................................................................................... 476 İttihad-ı Muhammedî Cemiyeti, Volkan ve Derviş Vahdetî............................................... 484 Gazeteci Hasan Fehmi’nin Katledilmesi ............................................................................ 485 31 Mart Vak'ası'nın Umûmî Sebepleri ............................................................................................. 487 31 Mart Hâdisesi'nin Cereyan Tarzı, Gelişmesi ve Sönüşü Hususunda Mütâlaalar.............................. 490 Emîr Arslan Bey’in Öldürülmesi ........................................................................................ 494 Nâzım Paşa’nın Öldürülmesi ............................................................................................. 494 Pâdişah Tezkeresi’nin Okunması ....................................................................................... 495 "Babalığa (Sultan'a) söyle, bizim ırzımıza, dînimize sövüyorlar; vallâhi günahtır, bize acısın." ................................................................................................................................ 496 Tevfik Paşa’ya Hükûmet Kurma Yetkisi Verilmesi ............................................................ 503 Selanik’te Durum: Hareket Ordusu ................................................................................... 506 Binbaşı Ali Kabulî Bey’in Öldürülmesi .............................................................................. 508 Protestolar .......................................................................................................................... 513 Mizancı Murad’ın Değerlendirmesi.................................................................................... 514 Prens Sabahaddin’in Değerlendirmesi ............................................................................... 516 Rumelicilik Gayreti ............................................................................................................ 517 Protestolardaki Seviyeyi Gösteren Birkaç Örnek Daha ...................................................... 518 Fitnenin Dış Güçlere Verdiği Fırsat ................................................................................... 519 "Ben askeri, Pâdişah'ın hayâtı tehlikede diyerek getirdim.” ............................................... 521 Hareket Ordusunun Kumandanı........................................................................................ 524 Teminatlar.... ...................................................................................................................... 527 Hareket Ordusu’nun Şehre Girişi....................................................................................... 530 "31 Mart Vak'ası" Hakkında İleri Sürülen Muhtelif Görüşler ve Münâkaşası ................... 539 "Adana Vak'ası" Namıyla Anılan Ermeni Hareketi ........................................................................... 554 TAHTTAN İNDİRİLİŞİ “Sultân el-Gâzî Abdülhamîd Hân-ı Sânî Hazretleri”nin Taht-ı Osmânî'den İndirilmesi....................... 559 Hal’ (Tahttan İndirme) Fetvâsı .......................................................................................... 564 Hal’in Tebliği...................................................................................................................... 572 İndirilmiş Pâdişah’ın Selânik’e Gönderilmesi ................................................................... 575 Yıldız Yağması............................................................................................................................... 577 Abdülhamîd Han’ın Selânik’teki Günleri......................................................................................... 578 Sultan'ın Büyük Şahsiyeti Hakkında Bâzı Mülâhazalar .................................................................... 580 Osmanlı Mirâsı................................................................................................................... 589 Dizin ......................................................................................................................................... 591 Sunuş SULTAN 2. ABDÜLHAMÎD HAN’ın bir darbe sonucunda, son derece uyduruk bir suçlama ve utanç verici bir üslûpla tahtından indirilişinin üzerinden 100 yıl geçti. Onun zamanındaki Balkanlar, Kafkaslar, Doğu Akdeniz ve Ortadoğu ile İslâm dünyası üzerindeki emperyalist emellerin şekillendirdiği siyasi entrikalar bugünlere kadar sürüp geldi ve biteceğe de benzemiyor. Dünyada, bu çetrefilleşmiş problemlerin kökenlerinin anlaşılması, çözüm çabalarının bir sonuca ulaşabilmesi için, o dönemlerin gerçek tarihlerinin, o dönemdeki aktörlerin gerçek kişiliklerinin ve niyetlerinin hiçbir ideolojik ve zihnî saplantıya kapılmaksızın ele alınması lazımdır. Bu işleri değerlendirenlerin inanç ve anlayış bakımından yerli, samimî ve komplekssiz olmaları, bölgenin kültürel yapısı hakkında sağlam bilgilere dayanmaları, bunlara istinad eden hükümler çıkarabilecek kapasiteye, hukukî formasyona ve siyasî ufka sahip bulunmaları lâzımdır. Hâlbuki insanlara, şahsiyetlerindeki “zaaf” çatlaklarından nüfûz eden “propaganda” silâhı; o günlerden bugünlere yüksek teknik donanımla daha da beslenip güçlenerek, her hakîkati olduğundan farklı göstermekte gittikçe ustalaşarak, zihinlere hâkim olmaya, gerçekleri ters yüz etmeye, örnek şahsiyetleri karalamaya, fesat niyetlileri yüceltmeye devam ediyor. Bu silâhın mağdurlarından biri de “Ulu Hakan” Abdülhamîd Han’dır. Osmanlı’yı yıkan dış güçler, Balkan komitacılarıyla içimizdeki Avrupaî devrim çılgınlarını siyasi piyon olarak kullandılar; gerçek niyetlerini bunların kerâmet umdukları sihirli sloganlarla, nümayişlerle, “özgürlük ve eşitlik” avâzeleriyle perdelediler. Aydınların, önderlerin zihinlerini bu sloganlarla doldurup, onları aklî istiklâlden, hür düşünceden uzaklaştırdılar; gerçekler hakkında sâlim düşünemez hale getirdiler. İşte bu kitabın yazarının ayırt edici özelliği buradadır: Ziya Nur Aksun, propaganda tahribatına karşı zihni “şerbetlenmiş” müstesna bir şahsiyettir: O, samimiyeti, inancı, zihnî istiklâli, imparatorluk tebaasının yapısını iyi bilmesiyle de seçkin bir mütefekkirdir. Başka bir ifade ile, onun mükemmelliği, zihninin berraklığında, düşüncesindeki ihâta ve istiklâlde, ele aldığı konularla zihnen ve hissen bütünleşerek yaptığı değerlendirmelerde, siyasî konuları çok yüksek bir devlet şuuruyla ele almasındadır. Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi’nin İslâm Tarihi’ni şerhlerle ve eklerle üç misline çıkarıp sağlam bir metin haline 12 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han getirdiği yayını ile 6 Ciltlik Osmanlı Tarihi, bu hükmümüzün şahitleridir.∗ Onun bu hususlarda Tarih-i Cevdet, Maruzat, Kısas-ı Enbiya gibi şâheserlerin sahibi ve Mecelle’yi tanzim eden hukuk komisyonunun başkanı Cevdet Paşa’ya benzetilebileceğini söylemekte hiçbir beis görmüyoruz. İşte bu kıratta bir dev şahsiyetin 2. Abdülhamîd Han ve devrindeki netâmeli konular hakkındaki çok önemli tesbit ve değerlendirmelerini, bu kitapla okuyucuya sunuyoruz. Kitabı, her seviyedeki entelektüelin anlayabileceği bir dille yayına hazırladık. Bölümler, başlıklar, resimler okuyucuya kolaylık sağlamak için tarafımızdan yapılmış, konulmuş ve dizin de eklenmiştir. Umduğunuz faydayı sağlayabilirsek ne mutlu... İstanbul, Kasım 2009 Erol Kılınç ∗ Ziya Nur Aksun’un eserleri: -Osmanlı Tarihi, 6 Cilt, İstanbul – 1994 -Enver Paşa ve Sarıkamış Harekâtı, İstanbul – 2005 (Üçüncü Basım: 2008) -İslam Tarihi 1 - Dinî Düşünce ve İslâm (Doğuşu, Yayılışı, İlk Halifeler, İlk İhtilâflar, Emevîler ve Abbâsîler), İstanbul–2006 (Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ile beraber) (Üçüncü Basım) -İslam Tarihi 2 - Türkler ve İslâm (Selçuklular, Haçlı Seferleri, Moğollar ve Sonrası), İstanbul – 2006 (Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi ile beraber) (Üçüncü Basım) -İslam Tarihi 3 - Osmanlı Padişahları ve 20. Yüzyılda İslâm Dünyası, İstanbul – 2006 (Üçüncü Basım) -Darbe Kurbanı Abdülaziz Han, İstanbul – 2009 -Dündar Taşer’in Büyük Türkiyesi, İstanbul–1972. Sultan El-Gâzi Abdülhamîd Hân-ı Sâni (1876-1909 M./1293-1327 H.) Giriş Tahta Çıkışı, Şahsiyeti, Vasıfları, Husûsî Hayatı Sultan Abdülhamîd, Topkapı Sarayı'nda toplanan hükûmet erkânı, ulemâ ve askerî ricalden oluşan Umûmî Meclis’in huzûrunda okunan fetvâ gereğince, şer'an ve psikolojik rahatsızlığı sebebiyle tahttan indirilmesi ilân edilen birâderinin yerine, “meşrû ve tabiî vâris” sıfatıyla saltanat tahtına çıktı (31 Ağustos 1876/11 Şaban 1293 Perşembe). Hiss-i İnkılâb yazarı bunun üzerine: “Yüce saltanat ve halifelik tahtı Babü’s-Saâde dairesi önüne çıkarılıp; mübârek Hırka-i Saâdet dairesinden Arz Odası’na dönmüş bulunan Osmanlıların gözlerinin ışığı ve Müslümanların gözlerinin nuru Sultan Abdülhamid Han efendimiz hazretleri saat beşi çeyrek geçerek (zevâlî saatle 12’de) tam bir şevket ve kudretle tahta oturdular ve protokol gereğince Nakîbü’l-eşrâf hazretleri bîat töreninin icrasına geçip ömür uzunluğu ve hükümranlığının açık bahtlı olması için dua törenini ifa etti, bundan sonra diğer bendeler dahi sırasıyla bîat resmini yerine getirmekte süratli davrandılar.” demektedir. Aynı müellif, o sırada Topkapı Sarayı avlusunun “imparatorluk askerleri ve üç beş bin kadar da sâdık tebaa ve hizmetlilerle dolmuş” olduğunu kaydetmektedir. Cevdet ise “[V. Murad’ı] tahttan indiren kişiler devlet kapısına davet edilerek Kubbealtı’nda toplanan umumî mecliste Sultan Murad’ın şer’an tahttan indirilmiş olduğu ilân edildi ve Sultan İkinci Abdülhamîd hazretleri irs ve istihkak yoluyla saltanat tahtına oturtuldu.” demektedir. Osmanlı hükümdarlarının 34'üncüsü olan yeni pâdişah, 34 yaşında tahta geçmiş ve bu da güzel bir tevâfuk sayılmıştır. Vâlideleri Tîr-i Müjgân KadınEfendidir. Ayşe Sultan, ninesi "Tîr-i Müjgân Kadın-Efendi'nin, Çerkeslerin 14 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han Şapsığ kabîlesine mensup, inceliği, nezâket ve güzelliği ile meşhûr, yeşil elâ gözlü, açık kumral ve gâyet uzun saçlı, beyaz şeffaf tenli, nahîf endâmlı, çok güzel bir kadın olduğu söylenirdi." demektedir. Sultan Hamîd, annesini daha 11 yaşında kaybettiği için, Perestû Kadın-Efendi'nin analığına tevdî edilmiş ve bu hanım, Abdülhamîd Han’ın tahta çıkmasıyla "mehd-i ulyâ-yı saltanat", yâni Vâlide Sultan olmuştur. Ayşe Sultan der ki: "Sultan Hamîd, tahta çıkışının ertesi günü analığının elini öperek 'Siz annesizliğimi bana bir gün hissettirmediniz; nazarımda öz vâlidemden farkınız yoktur ve mevkiiniz Vâlide Sultan mevkiidir; sarayda da vâlide sultanlığın bütün hak ve selâhiyetlerine sâhip olacaksınız; fakat devlet işlerine müdâhaleye kalkıp, şunun bunun himâyesini üzerinize almaktan, rütbe ve memuriyet heveslilerine aracı olmaktan kat'iyen çekinmenizi bilhassa ricâ ederim.' demiş, Perestû Kadın da ölünceye kadar babamın bu arzû ve irâdesine riâyetkâr kalmıştır." Aynı kaynağa göre, Perestû Kadın-Efendi, Abdülmecîd Han'ın halası, Sultan Birinci Abdülhamîd'in kızı Esmâ Sultan tarafından alınmış olup, Çerkes Ubuh kabîlesi asilzâdelerinden birinin kızıdır. Çok zarîf ve nârin, aynı zamanda hareketli olduğu için, Farsça'da "Kırlangıç" mânâsına gelen "Piristu" adı verilmiş; sarayda bâzı kelimeleri değiştirerek söylemek âdet olduğundan "Perestû" diye anılmış; kimseyi zerre kadar incitmek istemez, işlere karışmaz, hak ve hakkaniyet arar, gâyet dindar ve mu'tekid olduğundan ibâdetle vakit geçirir, iyi ve yüksek ahlâk sâhibi, yoksul ve muhtaçlara yardımdan zevk alır, muhterem bir kadın olarak tanınmıştır. Sultan Hamîd'in islâmî, dînî ve beşerî duygularındaki yükseklikte, bu muhterem analığının da büyük bir hissesi olsa gerektir. Yeni Sultan, şehzâdeliğinde çok ciddî bir tahsîl görmemişti. Hattâ İbnülemîn'e göre "okuma ve yazmadaki kudreti oldukça azdı." Bununla berâber onun, birâderi Sultan Murad'la birlikte Gerdankıran Ömer Efendi'den Türkçe, Ali Mahvî Efendi'den Farsça, Ferid ve Şerîf Efendilerden Arapça ve sâir ilimleri, Gardet'den Fransızca öğrendiği, Osmanlı târihini vak'anüvis Lûtfî Efendi'- den tahsîl ettiği, Guatelli ve Lombardi isimli iki İtalyan'dan mûsıkî dersi aldığı muhakkaktır. Ali Emîrî Efendi yüce ve büyük ataları gibi şiir yazmağa da tenezzül buyurduklarını söyleyerek, hocası Lûtfî Efendi'nin hastalığı sebebiyle yazdığı "Haber-i inhiraf-ı tab'-ı şerîf; Oldu gâyet teessüre bâdi; Hak vire âfiyetle ömr-i dırâz; Bâ kemâl-i meserret-i şâdi" (2 Muharrem 1296) II. Abdülhamid Han _________________________________________________ 15 kıt'asını misâl göstermektedir. İbnülemîn bu kıt'anın Ali Mahvî Efendi'ye yazılmış olduğunu, esas nüshasının kendisinde bulunduğunu kaydetmekte ve Sultan'ın eseri olduğundan da şüphesini beyân etmektedir. Esâsen çok yüksek şiirî ve edebî bir kıymet taşımayan bu kıt'anın Sultan Hamîd'e âit olup olmaması münâkaşası, yapılan aleyhte propagandalar sebebiyle, onun bunu yazacak kudrete sâhip olduğundan bile şüphe edilmesindendir. Kendi yazmadığı bir şeyin altına imzasını koymağa tenezzül etmeyecek bir yaradılışta olan Sultan'ın, her halde bu kıt'ayı düzebilecek kaabiliyet ve mâlûmâtta olduğunu tasdikte zarûret vardır. Kızı Ayşe Sultan'ın kitabından, Hünkâr'ın Farsça olarak, harekeli ve imzalı bir kıt'asının fotokopisi daha vardır ki, evvelki kıt'anın da kendisine âit olduğunu gösterir bir delîl mâhiyetindedir. Keçecizâde Mehmed Fuad Paşa hâtıratında "Abdülhamîd Fransızca'yı iyi anlardı; fakat kendisine mahsûs bir kibir ve azamet, daha doğrusu târize veya tenkîde uğramamak için hiç bir vakit konuşmazdı." demektedir. Kabul törenlerinde bir Osmanlı hükümdarının Fransızca konuşmaması gâyet tabiî ve zarûrî bir millî vecîbe olmakla birlikte, Tahsin Paşa onun "Fransızca anladığını, fakat tekellüme alışmadığı için konuşmadığını" yazmaktadır. Sultan Hamîd'in en basit ve tartışılmaması gereken vasıfları üzerinde dahi beyazla siyah arasındaki fark misilli büyük kanaat ayrılıklarının bulunması, onun tahttan indirilmek gibi büyük bir belâya uğramış olmasıyla birlikte, 19. Asrın ilk çeyreğinde başlayan ve millî birliği sarsan bir seri inkılâp çılgınlıkları sebebiyle idârecilerle halk, aydınlarla ahâlî arasında ortaya çıkmış büyük îmân ve inanç zıtlığına dayandırılmalıdır. Sultan Hamîd, tıpkı Sultan Azîz gibi, millî kanaat ve inançlara yaslanmadan, değil hamle yapılacağına, devletin varlığının dahi muhâfaza edilemeyeceğine inanmış bir hükümdardır. Bu sebepledir ki, devletin aslî unsuru olan müslüman tebaanın hükûmetteki rolünü ve hâkimiyetini hiç mesâbesine indiren ve yabancı devletlerin türlü siyasî ve iktisadî faydalar için telkîn ettikleri Tanzîmat oyunlarına ve müdâhalelerine sırt çevirmiş; onları büyük politik zekâsıyla tesirsiz hâle getirmeğe çalışmıştır. Bu sebeple, kendi müslüman ve muhâfazakâr tebaasının tabiî ve sembol lideri hâline gelmiş; hattâ batı devletlerinin sömürge hâline getirdiği İslâm ülkelerindeki bütün Sultan II. Abdülhamid Han 16 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han kavimlerin, en büyük siyasî ve dînî şefi ve kurtarıcı şahsiyeti mevkiine yükselmiştir. 33 sene süren sultanlığı ve hilâfeti zamânında hemen bütün tebaası ve dış müslüman kamuoyundaki sevgi o kadar fazla olmuştur ki, bir avuç subay ve aydın grupla gerçekleştirilen darbeyle tahttan indirilişinden sonra, onun kazandığı bu mânevî nufûz dağıtılmak istenince, aynı derecede büyük yalan ve iftiralara başvurulmak zarûreti duyulmuştur. Yerine geçen zihniyetin iktidarda kalabilmek için giriştiği bu kötüleme kampanyası, Sultan Hamîd'in uyandırdığı sevgi derecesinde büyük olmuş ve aklın alamayacağı derecede çılgınca iftira ve tasavvurlara kadar uzanmıştır. Büyük hükümdarın, kendi içine kapanık, münzevî, son derece zekîce, hattâ çok ince bir dehânın mahsûlü olan siyasî, medenî silâhları ve uzun saltanatı boyunca ektiği tohumlar o kadar tesirli olmuştur ki, muhâliflerini derin bir şaşkınlığa uğratmış; çılgınca tutumlara sürüklemiştir. Onun muhâlifi olan dış ve iç zihniyet, geçici bir başarı kazandıktan sonra çok fecî bir hüsrana uğramış ve bu hüsran günümüze kadar sürüp gelmiştir. İşte Sultan Hamîd'in bugün dahi serinkanlılıkla muhâkeme edilememesinin, hâlâ çok farklı ve birbirine zıt kanaat ihtilâflarının konusu oluşunun sebebi bu olsa gerektir. İftiralar... Suçlamalar... Pişmanlıklar... Yüceltmeler... Hükümdar'ın indirilmesinden sonra başlayan devirler o derece dehşetli bir baskı ve tazyike sebep olmuştur ki, kendi yakınları ve nimeti ile beslenmiş olanlar bile aleyhinde bulunmuşlar ve tahtından indirilmiş sultana "Ben kime iyilik ettimse fenâlık gördüm." dedirtecek kadar ruh sefâleti göstermişlerdir. Dâmâd Şerîf Paşa, İbnülemîn'in naklettiği bir yazısında bunları dile getirerek şöyle demektedir: “İndirilme olayından sonra aleyhinde gerek kasıtlı olarak, gerek bilmeden yapılmış olan asılsız suçlamalarla âlemin kulakları dolduruldu. Hükümdarlığı zamanında enderun ve bîrunda bulunan birçok rical, durumların ve olayların iç yüzlerini tamamıyla bildikleri halde içlerinden biri çıkıp da suçlamaları yalanlama ve durumların hakikatlarını aydınlatma ve geçmişteki nimetlerin hakkını verme ve hamiyet ve insanlık görevlerini yerine getirme cesaretini gösteremedi. Tam tersine, doğrudan doğruya kendisinin nimetleriyle gözü açılmış kimselerin ‘hâtırât’ adıyla meydana koydukları eserler, sadece yeni dönemin nufûz ve ikbal sahiplerine hoş görünmek için Hamîd devrini tenkid eden, horlayan ve sorumluluğun tümünü oraya yükleyerek geçmişteki kabahatlarını örtbas eden ve şahsî menfaatlarını koruma isteğiyle yazılmış yanıltmacalardan ibarettir.” II. Abdülhamid Han _________________________________________________ 17 İşin garibi, memleket dâhilinde ihtilâle cür'et etmiş ve bir çok Türk'ün kanına girmiş olan Ermeni komitacılarının isyanını bastırdığı ve devlet bütünlüğünü muhâfaza ettiği için Albert Vandal'ın ortaya attığı "Sultan Rouge" tâbiri, Jön Türklerce tercüme edilip "Kızıl Sultan" diye kullanılmış ve bu, maalesef mektep kitaplarına kadar girmiştir. Şu tâbir, Sultan'ı ve rejimi devirmek için Anadolu'yu bölme gâyesindeki Ermeni komitacılarıyla bile işbirliği yapmaktan çekinmeyen Jön-Türk gürûhunun idrâk zayıflığına, ithal malı fikirlere düşkünlük ve tutkunluğuna da delîl teşkîl etmektedir. Jön-Türk gürûhunun düşüncedeki zavallılığı ve hıyânete kadar varan basîretsizliği şu tâbirin bolca kullanılışıyla da sâbittir. Sultan Hamîd aleyhinde, batıda kullanılan bâzı alçakça tâbirler daha vardır. Bir ara İngiliz başvekilliğine bile geçen meşhûr demagog Gladstone "Koca Kaatil", Clemenceau nâmındaki cüce politikacı da "Yıldız Canavarı" unvanlarını bulabilmişlerdir. Beynelmilel siyâsette söz sâhibi olan veyâ olacak olan politikacıların, velev en nefret ettikleri bir kimse olsa bile, büyük bir devletin reîsine bu tarzda hitâb etmeleri, en hafif tâbiriyle, mesleklerindeki cüceliklerini gösterir. Buna mukabil batıda, Sultan Hamîd'in siyasî zekâsını takdîr edenler de bir haylidir. Lord Beaconsfield (D'israeli)'ye göre: "Abdülhamîd ne sefîh, ne müstebid, ne mutaassıp, ne de müfsid bir adam değil, âdil ve memleketini, milletini seven bir hükümdardı." Huntington'a göre "Bosfor'da oturan ihtiyar tilki, dünya çapında bir siyasî" idi. İngiliz sefîri O'Connor'a göre "Avrupa'da barışı koruyan adamdı." Lamouche'a göre "Hodbin olmakla berâber zekî, kurnaz ve gâyet çalışkan"dı. Joan Haslip'e göre "Kendisi aslâ câni ve zâlim değildi; târih bir gün onun, dâima milletinin saâdeti için çalıştığını yazacaktır." Yine bir İngiliz sefîri olan Layard'a göre "Çok sevimli, iyi niyetli, doğru sözlü, nâzik ve insanî duygularla mücehhez, tebaasının hayrı için elinden gelen her şeyi zevkle yapmaya hazır bir kimse olarak görünüyordu." Onun hakkında ancak vefâtından sonra ve yakın zamanlarda oldukça tarafsız şekilde kalem oynatılabildi. Abdurrahman Şeref onun vasıflarını şöyle dile getirmektedir: “Osmanlı pâdişahlarının yaşlılık bakımından ikincisi, saltanatının uzunluğu bakımından dördüncüsü olan II. Abdülhamîd Hân’ın.. yüzünde ve bünyesinde Osmanlı hânedanına mahsus olan alâmetler iyice fark edilir ve görülürdü. Nitekim Centilo Bellini tarafından yapılmış olan Fatih’in tasvirinde sâbık Hakan’ın yüz hatları apaçıktır. Kendisi zekî ve hassas, programlı, her zamanki davranışları nâzik, ses tonunda özel bir yumuşaklığa sahip, efendilik ve saltanat ve hilâfetin onur ve izzetini tam bir 18 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han kudretle yerine getirir, hizmetkârlarını hoşnud eder ve kendisiyle görüşen yabancıları tatlı dili ve nezâketindeki çekicilikle büyülemenin yolunu bilir, tehdidini hakkıyla yapmaya güç yetirir ve ihtiyaç duyduğunda şiddet göstermeğe veya öfkesini yatıştırmağa gücü yeterdi.” Kızı Ayşe Sultan bu tasvîre şunları eklemektedir: "Saçı ve sakalı koyu kumraldı; saçları tepeden dökülmüştü; etrafta gür saçları vardı; gözleri tahrirli yeşil ile mâvi arası elâ idi; kuvvetli zekâsını gösteren alnı açık ve yüksekti; dudakları ne kalın ne ince idi; yüzü beyaz ve pembeliğe meyyâldi, vücûdu yüzünden daha beyaz olup, âdeta fildişi gibi idi; sesi tatlı kalın ve gürdü; söz söylerken dinlemek zevki duyulurdu; fikirlerini ve merâmını fevkalâde bir ifâde ve nezâketle anlatmaya muktedirdi; hareketlerinde pâdişahlık vekar ve halâveti görülürdü; dâima sâde giyinir, âlâyişten hoşlanmazdı; griyi çok severdi; günde üç dört defa abdest alır, namazını muntazaman kılardı; seccâdesi Hereke fabrikasında yapılmış bir halı idi, ipekli üzerinde namaz kılmak câiz değildir derdi; bizim çok sâde ve kapalı giyinmemizi isterdi; cicili bicili şeyler giymemizi istemezdi." Ali Sâid Bey Saray Hâtıraları adlı kitabında husûsî halleri hakkında şu bilgileri vermektedir: "Rahmetli Hakanın utanması gâyet ağır bastığından duşda ve hamamda yıkanırken kimseyi nezdine kabul etmeyip, çamaşırını kendi çıkarır, kendi giyer imiş. Şu suretle Sultan Hamîd'in kimse tarafından üryân görülmediği ve hattâ çoraplarını dahi kimse nezdinde çıkarıp giymediğinden ayaklarının bile görülmemiş olduğu, senelerce husûsî hizmetinde bulunanlardan aktarılmıştır. Sultan sabah namâzını ve Cenâb-ı Hak'dan mu'tâd olan niyâzı edâdan sonra kahvaltı edip ve kahvesini içip, bir gün evvelden birikmiş ve gece gelmiş ivedi evrakı okur ve incelemeğe koyulurdu. Tahta çıktığı günlerde bu gibi meşgâleler ender olurmuş; çünkü o zaman her işe bizzat müdâhale etmezmiş... Avrupa'nın resimli ve resimsiz meşhûr gazeteleri saraya gelirdi. Bunların içindekiler arasında Osmanlı hükûmetini ilgilendiren veyâhud o zaman cereyan eden mühim olaylardan bahseden maddeleri, tercüme edilip takdîm olunurdu. Sultan Hamîd bunların hepsini dikkatle okur; tâkip edeceği hususları ayırırdı...Yabancılardan dahi, her yerde resmî, gayrıresmî ahbâb edinmiş idi; onlar tarafından haber verilmiş ve hatırlatılmış husûsları daha ehemmiyetle tedkîk eder, îcâbı ne ise yapar, yaptırır, elbise, silâh, teknik edevat katalogları getirtir; o kadar uğraşlar arasında onlara da bakar; yerli gazeteleri de gözden kaçırmaz; kısaca, insan kudretinin yetişemeyeceği surette muhtelif uğraşlar, işlerle her gün, programlanmış olan vaktinde uğraşmayı alışkanlık edinmişti... II. Abdülhamid Han _________________________________________________ 19 Yabancılara hediye ettiği ağır kıymetli hediyelerle yapılan yanlışlıkları ve hatalı durumları kurtarmış ve netîcede, aleyhinde bulunanları ihsân ve hediyeleriyle kazanmış ve kendi istediği yöne çevirmişti... Pek çok yabancı basın organını hükümdarlık kesesinden örtülü ödeneklerle elde tutardı... Oruç ayında Yıldız Sarayı, İslâmiyetin mukaddes yolunu özel şaşaasıyla gösterirdi... Hıdrellezde İstanbul'da hazır bulunan bütün imparatorluk askerlerine dahi kuzu dolması ve helvâ dağıtılırdı ki, masrafları padişahın bütçesinden verilirdi... Aşûra gününde Yıldız meydanına kazanlar konulup aşûra pişirilir ve akşama kadar herkese dağıtılır, askere de pişirilirdi... Sultan Hamîd, şerîat-ı garrâ-yı Muhammediye'ye gâyet riâyetkâr idi. Beş vakit namazını vaktini geçirmeksizin edâ ederdi. Saltanatı boyunca, böbrek hastalığına dûçâr olduğu vakit, yalnız bir cuma nâmazını terke mecbûr kalmıştır. Ramazan aylarında, sağlığı bozuk olduğu halde dahi oruç tutmadığını kimse görmemiştir. Kendi sadaka olarak dağıttıkları ve ikram olarak verdikleri, mallarının zekâtı idi. 'En-nâsi alâ dîn-i mülûkuhüm= Halk idarecilerinin dini üzeredir.’ kavli üzere, Yıldız Sarayı'ndaki maiyetinde bulunanların çoğu namaz kılar ve aralarında oruç bırakmaya cür'et eden kimse bulunmazdı... Sultan Hamîd her harekâtını İslâm şeriatına uygun olarak yapmaya alışık bulunduğundan, yapıp yapmamakta tereddüt ettiği hususları özel surette ilim ve fazlına inandığı kişilerden sorup öğrenir, bir kişiye kalbini bağlamayıp, bir kaç kişiden durumu sorardı. Fıkıhtaki ilmi dünyaca bilinen Meclis-i Tahkîkat-ı Şer'iye reîsi Oflu Mahmud Efendi onun problemlerini çözen kişi idi. Yaptığı her işin Muhammedî şeriata uygun olduğunu ve İslâm dininin güzel işlerden ibâret olduğunu söylermiş. Her namazda abdest tazelemek alışkanlıkları imiş. İçkiden nefret eder oldukları gibi içenleri de pek sevmezlerdi... Askeriyeye milyonlarca mavzer, yüzlerce seri ve mükerrer ateşli topları dahi onun tedârik ettiğini, düşmanları da tasdîk ve takdîr etmeğe meyillidir zannederim. Büdce denkliği sağlanamamasından (me'mûrlara ve subaylara) umûmen senede 6-7 maaş verilebilir idi. Lâkin askerî zâbitlere tayınlar veya bedelleri muntazaman verilir, asker âileleri sıkıntıdan uzak yaşarlardı ve hattâ bazılarına fazla gelen tayınâtı sattırırlar, nakde çevirirler idi ki, kısmen zâbitânın harçlığı sağlanmış olur idi... Sultan Abdülhamîd Han, amcası Abdülazîz Han gibi arapçadan icazetli (mezun) değil idi... Orta boylu, vücûdunun üst kısmı alt kısmından uzun, göğsü geniş, omuzları kalkık, boynu omuzlara biraz gömülmüş, başı büyücek ve ön tarafı geniş; şakakları ve yanakları az batıkça, burnu hânedana mahsûs gaga biçiminde, vücûdu fazla yağlardan arınmış fakat sağlam yapılı, sadâları kuvvetli ve gür, anlatımı tane tane ve sâkinâne idi. Tebessümü çok ise de kahkaha ile güldükleri işitilmemiştir. Boyu biraz 20 _________________________________________________ II. Abdülhamid Han eğrice; yürüyüşü huyu gibi vakarlı ve yavaş olup, huyunun inceliği ile berâber her hâlinde ve tavırlarında bir heybetlilik görülmüş olurdu... Sultan Hamîd bir olayın ortaya çıkışına kadar vehim ve telâşa düşer de olağanüstü bir olay karşısında bulununca aslâ umutsuzluğa düşmezdi." Dâmâd Şerîf Paşa'nın Sultan hakkındaki kanaat ve müşâhedeleri de bu hükümlere yakındır: "Cesûr, oturaklı ve vakur idi. Huyca vehimli ve vesveseli olmakla berâber, tehlike karşısında olağanüstü metânet gösterirdi. Olmadan evvel tehlikeli işlerden, olaylardan endîşe ederdi. Görüşü ve fikri sağlamdı. Dışarıyla ilgili meselelerde görüşleri çok isabetliydi. İç işlerinde kötülük isteyenlerin ve nifakçıların telkinleri ile zihni bulandırılmadığı takdirde, en mâkul tedbirleri derhal bulurdu... Her ne kadar düzgün şekilde tahsîl görmemişse de olağanüstü zekâsı ve kavrayışında sür’at olup, yaradılış olarak vehimli ve vesveseci idi... Siyasi işlerde doğuştan ustalığa sahip ve Avrupa devletlerinin ilişkilerinden ve yazışmalarından muntazaman haberdar olarak, aradaki rekabet ve karşılıklı çekişmelerden faydalanma çârelerini pek âlâ kavramış bulunduğundan, devletin dış işleriyle ilgili yazışmalarını bizzat yönetip memleket ve millet aleyhine saldırıya geçilmesini önlemeye çalıştı... İngiltere sefîri O'Connor -ki pâdişahla arası iyi değildi- Teşrîfât-ı Umûmiye Nâzırı Gâlib Paşa'ya 'Pâdişahın ömrünün devamına dua etmek, hem Osmanlı milletinin, hem Avrupa milletlerinin üzerine düşen bir görev olduğunu, çünkü genel bir savaş çıkmasına ancak onun mâni olduğunu' söylediği Gâlib Paşa'dan işitildiği gibi, Balkan Muhârebesi'nden sonra Yunan Kralı I. Georges ile Bulgar Kralı Ferdinand'ın, Sultan Abdülhamîd saltanat makamında bulunmuş olsa aralarında anlaşma imkânı olmadığını beyan ettikleri, olaylarla ilgili belgelerde görüldü.” Ahmed Refik, onun hakkında siyasî atmosferin zorlaması sebebiyle pek aleyhdar yazılar düzmüş olmasına rağmen, "Abdülhamîd-i Sâni'nin Naaşı Önünde" adlı makaalesinde "Sultan Hamîd, son dakîkalarına kadar kendini kaybetmemişti; hattâ vasiyet etmişti: Göğsüne ahidnâme duâsı konacak, yüzüne Hırka-i Saâdet destmali ve Kâbe örtüsü örtülecekti... Bu vasiyet harfiyen icrâ edildi." demektedir. Bu, kendisinin, İslâm dinine ne derece samîmî bir aşkla bağlı olduğuna ve rûh disiplinine delâlet eder hallerdendir. Sultan II. Abdülhamîd Han II. Abdülhamid Han _________________________________________________ 21 Nedense onun "Vehim ve vesvesesine" pek takılan İbnülemîn "Vazîfe-perverlikte, çalışmakta nâdirü'l-emsâl olduğu müsellemdir." demekte, Memduh Paşa da Hal'ler ve İclâslar'ında "İşten üşenmez, didinmekten bıkmaz, istirahat zamanları muayyen, yemek, uyku ve hamam vakitleri programlı idi... Bedenî sıhhatına dâima itinâ ederdi. Vekillerden birini huzûruna kabûlünde ayakta bulunur, karşısına yakın oturtur; tevâzu' ve iltifat gösterirdi." diye yazmaktadır. Mâbeyn kâtipliğinde bulunmuş olan Nâmık Kemal-zâde Ali Ekrem "Doğuştan gelen olağanüstü zekâsıyla ve siyasetteki dehâsıyla Avrupa'yı parmağında oynattığını" ifâde etmekte, fakat vehminden dolayı tenkîdde bulunmaktadır. İngiltere donanma amiralliğinde bulunmuş olan Lord Ficher, Times'da neşredilen ve İkdam'da nakledilen hâtırâtında: "Üç sene süren Akdeniz Filosu amiralliğim esnâsında iki şahsiyete tesâdüf etmiştim: Sultan II. Abdülhamîd ve Papa XIII. Leon... Şahsen II. Abdülhamîd'e karşı derin bir hürmetim vardır. Halbuki bizim sefîrimiz, benim görüşüme katılmıyordu. Bu gibi işlerin özünü kavramış olanlar, Abdülhamîd'in bütün Avrupa'nın en usta ve hızlı düşünen diplomatlarından olduğuna hükmetmekte gecikmez." demektedir. İkdâmcı Ahmed Cevdet, Fransız elçisi Bompard'ın hâtıratında "Sultan Abdülhamîd Han, kendisiyle oynanılır bir pâdişah değildir. Zamanında Avrupa'da onun kadar dış siyâsete âşina bir diplomat yoktu... Büyük ferâset sâhibi bir diplomat olduğundan, politika işlerini tehlikeli yerlerden geçmeyerek idâre ederdi." dediğini nakletmektedir. Mâbeyn kâtipliğinde bulunan eski Dâhiliye Nâzırı Ahmed Bey, onun "Kelimenin bütün mânâsıyla iffetli olduğunu, halîm, sabırlı ve rahîm bulunduğunu, kan dökmekten son derece çekindiğini, özel hayatında örnek gösterilecek derecede perhizkâr olduğunu" ifâde ederek, şöyle demektedir: "Dış işlerinde bakanlarının hepsinden üstün olduğu şüphesizdir... Balkanlar'da dengenin korunması işindeki sürekli faaliyetleri de belirtilmeğe değerdir... Ona hiçbir zaman dost olmayan Times gazetesinin baş makalesinde 'Sultan Hamîd, Türkiye'nin başında olsaydı, Harb-i Umûmî'ye mahal kalmazdı.' meâlinde hakça bir söz bulunduğunu İsviçreli bir zâttan işitmiştim... Tahttan indirilmesinden sonraki kayıplarımızı, o zamanki hükûmetlerin birbirini ardınca ortaya çıkan idâresizliklerinden, cahillik ve gafletlerinden başka sebeplere bağlamak mümkün değildir... 1908 inkılâbı, koca bir imparatorluğu on sene içinde ufak bir hükûmet hâline getirdi." İbnülemîn "Silâh atmada ve ata binmede pek mâhir olduğunu, '20 adım mesâfeden rovelver kurşunuyla ismini yazdığının' rivâyet edildiğini" ifâde etmektedir. Ali Cevad Bey Fezleke'sinde "Aklen ve cismen kavî ve metîn, sâhib-i kıyâset ve fetânet, bir pâdişah-ı vakur idi." demektedir.
.
.
.
.
XXXXXXXXXXXXXXXXXX
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI OSMANLI ULEMASI VE PATRONAJ İLİŞKİSİ Uğur TATLISUMAK DOKTORA TEZİ Danışman PROF. DR. Bayram ÜREKLİ Konya-2016 ÖNSÖZ Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nde ulema ile siyasî iktidar arasındaki patronaj ilişkilerini incelemekle başlamış, konunun derinliği ve birçok disiplinle yakın ilişkisi nedeniyle çerçevesi genişlemiştir. Buradan yola çıkarak, Osmanlı Devleti’nde siyasî iktidarların uyguladıkları patronaj politikaları ile ulaşmak istedikleri nihaî hedefler, belirlenmeye çalışılmıştır. Osmanlı ulemâsı üzerine yapılmış birçok çalışma olmasına rağmen ulemâiktidar ilişkilerinin patronaj boyutunu inceleyen bir çalışmaya rastlanmamıştır. Başka bir ifadeyle ulemânın iktidarla olan siyasi ilişkilerini ele alan çeşitli çalışmalar yapılmış ancak patronaj temelli ulemânın iktidar ilişkilerini ele alan bir çalışmaya rastlanmamıştır. Genelde toplumsal ilişkilerde ekonomik kaygıların ve dinin oynadığı rolün önemi bilinir. Ancak patronaj ilişkileri açıklayabilmenin en önemli zorluğu; patronaj ilişkilerin arka planında cereyan eden ana amacın, düşüncenin ve anlayışın, patronaj ilişkisi içerisine giren kişiler tarafından gizlenmesidir. Patronaj, çoğu zaman gözden kaçırılır; görülemez, görülse veya gösterilse bile bizzat bu patronaj ilişki içerisindeki kişilere, ilişkinin ana nedenleri anlatılmaya çalışılsa, kendileri bile bu patronaj ilişkiyi kabul etmez, inkâr eder. Patronaj ilişkiler, böyle bir düzlemde cereyan eden çetrefilli ilişkiler ağıdır. Patronaj ilişkiler; siyaset, ekonomik çıkarların, siyasetin ve din ilişkilerinin kesiştiği toplam güç noktasıdır. Patronaj, sadece topluma hâkim olan ilişkilerin hangi eksende geliştiğini açıklayan bir kavram değil; bir toplumun gelişmişlik ve kalkınma düzeyini de belirleyen bir sosyoloji kavramıdır. Konunun birçok disiplin hakkında bilgi sahibi olmayı gerektirdiği için problemin çözümlenmesinde mukayeseli ve analizci bir metot takip edilmiştir. Patronaj konusunu incelemek, sadece iyi bir tarih bilgisine sahip olmanın yanında; iyi bir analiz yetisine sahip olmayı ve disiplinler arası bir çalışma metodunu izlemeyi gerekli kılmaktadır. Konu, Osmanlı Devleti’nde ulema ile siyasî iktidar arasındaki patronaj ilişkileri incelemek üzere başlanmış, ancak çalışmanın ilerleyen safhalarında, Osmanlı toplum ve devlet yapısında patronajın tüm sosyal ve siyasî alanları etkileyen büyük bir sorun olduğu görülmüştür. Osmanlının karşılaştığı siyasî, sosyal, ekonomik vb. gibi birçok sorununun altında bilgi, bilim, ii kısaca ulema sorunu yatmaktadır. Osmanlı ulemasının, siyasetin ve patronajın dar kalıplarında kalması ve toplumsal üretkenliğini kaybetmesi, nihayetinde ulemanın toplumu uyandırma görevini tam olarak yapmamış olmasına dayanmaktadır. Toplumu uyanık tutma görevi yerine, belki de siyasî iktidar toplumu uyutma görevini vermişlerdir. Ulemanın görevini tam olarak yapamamış olması da, devletin uyguladığı yanlış patronaj politikalarının bir sonucudur. Bu çalışma, böyle bir sorunu, önce tespit etmeyi, bu çarpık patronaj ilişki biçiminin doğurduğu sonuçları ortaya çıkarmayı ve en sonunda da bir çözüm üretmeyi hedeflemiştir. Son yıllarda tanımlanarak kullanılmaya başlayan patronaj, tarih, psikoloji, hukuk, felsefe, teoloji, uluslararası güç teorileri gibi birçok bilimsel alanla ilişkili kompleks, çok yönlü bir kavramdır. Sadece çok yönlü değil, birbiri içine geçmiş, kördüğüm halinde, karmaşık bir yapıdadır. Bu nedenle patronaj ilişkileri çözümleyebilmek, doğru bağlantılar kurabilmek, zorunlu olarak, diğer bilim alanlarında da bilgi sahibi olmayı gerekli kılmaktadır. Çünkü insan davranışlarına yön veren etkenler çok karmaşık bir yapıya sahiptir. Ulemâ patronajını çalışmak, çok spesifik bir alanda dakik bilimsel bir yol takip etmeyi gerektirmiştir. Devlet, toplum ve insan ilişkilerine yön veren beslenme, korunma, inanç, güvende olma ve güç elde etme gibi istençler, olayları analiz ederken sürekli göz önünde tutulmuştur. Böylece, konuyu çalışırken, daha rasyonel ve gerçekçi bir çizgiden çıkmamaya özen gösterilmiştir. Ayrıca belirtilmedir ki, bu çalışma insanların inançlarını ölçmek üzere yapılmış bir çalışma değildir. İnsanların inançlarının nihayetini bilen yüce yaratıcıdır. Burada, insan davranışları üzerinde neyin ne kadar etkili olduğu, nasıl bir etki yarattığı, neyin amaçlandığı anlaşılmaya çalışılacaktır. Çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Patronajın tanımı, patronajın çeşitleri, sosyal bilimlerde kavram olan depatronaj kavramı, patronaj piramidi paradoksu, Osmanlı patrimonyal devlet yapısı, patronaj ve mantık ilişkileri konuları felsefi derinlikleriyle işlenmiştir. Bu bölümde, kalkınma denklemi ve patronaj ile olan ilişkisi, saçaklı mantık ve akıllar âlemi teorisinin, mantığın gelişime yapacağı katkı ve patronajın aklı şekillendirmesi konuları işlenmiştir. Bahsi geçen konuların iii birçoğu ilk defa bu çalışmada ortaya konulan orijinal konulardır ve çalışmaya ayrı bir değer kattığını düşünmekteyiz. İkinci bölümde ise, patronajın tarihsel gelişim süreci ve dinlerin patronaja yaklaşımları ile çalışmaya ayrı bir derinlik verilmeye çalışılmıştır. İlk çağlardan beri filozof ve din bilginlerinin siyasî iktidarlarla olan ilişkileri irdelenmiş, semavi dinlerin bu meseleye yaklaşımları mukayeseli olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca patronajın tarihsel gelişiminin Avrupa Rönesans’ı ve modernleşmesindeki etkisi irdelenmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde, Osmanlı Devleti öncesi Türk devlet yapılarındaki patronaj ilişkilerin mahiyeti incelenerek, Osmanlı Devleti’ne nasıl bir patronaj mantığının miras kaldığı incelenmeye çalışılmıştır. Türk devlet geleneğini, Türklerin akla ve bilime yaklaşımlarını tarif eden ilk dönem kaynaklarından biri olan Kutadgu Bilig, bu bölümde önemli bir referans kaynağı olmuştur. Dördüncü bölümde, Osmanlı patrimonyal devlet yapısı, Osmanlı’daki toplumsal tabakalaşmalar, güç formülü ekseninde analiz edilmiş, bu ilişkilerin Osmanlı bilgi üretim sistemine olan etkileri örnekleriyle ele alınmaya çalışılmıştır. Osmanlı toplum ve devlet yapısında oluşan patronaj ilişkiler, grafiklerle gösterilerek, konunun daha iyi anlaşılması sağlanmıştır. Beşinci ve son bölümde ise, tezin ana teması olan 19. yüzyılda Osmanlı ulemâsı ve patronaj ilişkileri incelenmiştir. Önceki bölümlerinde, hipotezi inşa eden kavramlar aracılığıyla 19. yüzyıldaki patronaj ilişkiler analiz edilmiş, Osmanlı arşiv belgelerinin yardımıyla çalışma zenginleştirilmiştir. Siyasî iktidarların, patronaj politikalarını oluşturmasında en önemli saç ayağı olan vakıflar hukukunun, iktidarla olan ilişkisi ve iktidarların vakıflar üzerindeki belirleyici rolünü tespit etmeye çalışılmıştır. Dünyada değişen güç dengelerinin, Osmanlı Devleti’nin ulemâ zümresi üzerinde uyguladığı patronaj politikasında ne gibi değişikliklere sebep olduğu analiz edilmiştir. Bu güç değişiminin, patronaj politikalarında yaptığı değişimin, şeyhülislamlık kurumu üzerinde yaptığı yapısal dönüşümler üzerinde durulmuştur. İktidarın patronajından faydalanmada en önemli araçlardan biri olan huzur dersleri ayrıca incelenmiştir. iv Osmanlı siyasî ve toplumsal hayatında önemli bir dönüşüm olan Yeniçeri ve Bektaşiliğin kaldırılmasının, patronaj temelli ilişkileri, 19. yüzyıldaki değişen güç dengeleri ile açıklanmaya çalışılmıştır. Son olarak Osmanlı ilmî cemiyetlerinin patronaj yapısı incelenmiş, bu cemiyetlerin başarılarının ve başarısızlıklarının sebepleri analiz edilerek günümüze de ışık tutmuştur. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında özellikle büyük bir sabırla çalışmamı takip eden, metodik düşünmemi sağlayan ayrıca maddî manevî sıkıntılarımda beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan, tez danışmanlığımı yapan, ancak emekliliği sebebiyle tez danışmanlığından ayrılmak zorunda kalan, üzerimdeki emeklerini hiçbir zaman unutamayacağım değerli hocam Prof. Dr. Muhittin Tuş, bu tezin oluşumunda en önemli katkıya sahiptir. Kendisine büyük şükran borçluyum. Çalışmalarım esnasında aydınlatıcı fikirleri ve teennileri ile yardımcı olan, tezin tamamlanmasında büyük özverisi olan, kendileri sayesinde tezime son noktayı koyabildiğim, çok değerli danışman hocam Prof. Dr. Bayram Ürekli’ye; doktora eğitimim boyunca akademik alandaki bilgisi, tecrübesi ve aydınlatıcı fikirleriyle şahsıma rehber olan, bilgisi kadar kocaman yüreği olan, kendisinin aydınlatıcı ışığı olmadan asla bu tezi bitiremeyeceğim pek kıymetli hocam Doç. Dr. Özgür Sarı’ya; tez konusunun belirlenmesinde bize ilham veren kıymetli hocam Prof. Dr. Doğan Yörük’e; büyük destek ve katkılarından dolayı değerli hocam Prof. Dr. Mustafa Demirci’ye, en içten kalbî teşekkürlerimi sunarım. Son olarak, başta, şefkatini ve dualarını her zaman üzerimde hissettiğim, bende sonsuz emekleri olan, doktoramı bitirdiğimi maalesef dünya gözüyle görmek nasip olamayan rahmetli anneciğime, ne kadar dua etsem azdır. Tez yazımında yardımlarını esirgemeyen değerli eşim Ayşe hanıma, kızım Dilara’ya ve Sude Naz’a müteşekkirim. Çalıştığım kurumda birçok zorluğu aşmama yardım eden, desteklerini esirgemeyen kıymetli Yurdusev Soylu Bey'e teşekkür ederim. Ayrıca moral destek olan sevgili dayım Mehmet Güleç’e, arkadaşım Beyazıt Çağış’a ve İsmail Boydak’a teşekkür ederim. Bütün çabalarıma rağmen bu çalışmada görülecek kusur ve hataların benden kaynaklandığını ifade eder, affını temenni ederim. Uğur TATLISUMAK /Konya- 2016 v T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Uğur TATLISUMAK Numarası 104102031002 Ana Bilim/ Bilim Dalı Tarih Ana Bilim Dalı/ Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Danışmanı Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ Tezin Adı Osmanlı Uleması ve Patronaj İlişkisi ÖZET OSMANLI ULEMASI VE PATRONAJ İLİŞKİSİ Bu çalışmada, Osmanlı ulemâsının patronaj ilişkileri incelenmektedir. Patronaj, ilk çağlardan beri siyasî iktidarların uyguladığı bir politik strateji ve taktiktir. Bu nedenle Osmanlı’daki patronaj politikalarının anlaşılabilmesi için patronajın kısa bir tarihi incelenmiş, ilk çağlardan beri siyasî iktidarların patronajla neyi amaçladığı saptanmaya çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin patronaj politikalarının, Osmanlı ulemâsı üzerinde büyük etkileri vardır. Bilimsel gelişmeyi ve toplumsal ilerlemeyi hedef almayan patronaj politikaları, Osmanlı Devleti’nin çöküşüne neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin yaratıcı fikirler geliştirememesinin temel nedeni, kendi yapısına uygun rasyonel bir patronaj modellemesi ortaya koyamamasıdır. Ayrıca Türk patrimonyal devlet anlayışının fikirsel kökleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Avrupa’nın gelişmesini sağlayan halk patronajı kavramı üzerinde durulmuştur. Yeni geliştirilen depatronaj kavramı, akıllar âlemi teorisi, bilgi temelli yeni güç denklemi çalışmanın özgün taraflarıdır. Rasyonel patronaj politikası ise Hz. Mevlana’nın dediği gibi: meyve ağaçlarına su vermektir, dikene değildir. Anahtar Kelimeler: Patronaj, Depatronaj, Akıllar Âlemi Teorisi, Patronaj Piramidi Paradoksu, Patrimonyal Devlet, Epistemoloji, Ulema. vi T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Uğur TATLISUMAK Numarası 104102031002 Ana Bilim/ Bilim Dalı Tarih Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Danışmanı Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ Tezin İngilizce Adı Ottoman Ulema and Patronage Relationship ABSTRACT OTTOMAN ULEMA AND PATRONAGE RELATIONSHIP In this study, Ottoman Ulema and Patronage Relationship is examined. Patronage is a political strategy and tactic applied by political powers since the early ages. Therefore, a brief history of patronage to understand patronage politics in Ottoman has been examined and it is attempted to determine what political powers aimed with patronage since the early ages. There are great influences of Ottoman State’s patronage on Ottoman Ulema. Patronage politics which did not aim at scientific development and social progress caused the collapse of the Ottoman Empire. Basic reason not to develop creative ideas by the Ottoman State is not to reveal any rational patronage modelling that is in compliance with its structure. In addition, the ideological roots of the Turkish patrimonial state were tried to be determined. The concept of public patronage which enables the development of Europe has been emphasized. The newly developed concept of depatronage, the theory of minds worlds, knowledge-based new power equation are the original sides of studying. As said by Mevlana, rational patronage politics: is not to water thorn, but to the fruit trees. Key Words: Patronage, Depatronage, Theory of Minds Worlds, Patronage Pyramid Paradox, Patrimonial State, Epistemology, Ulama. vii İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ................................................................................................................i ÖZET.................................................................................................................. v ABSTRACT...................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER ................................................................................................vii KISALTMALAR ............................................................................................. xii TABLOLAR LİSTESİ.................................................................................... xiii ŞEKİLLER LİSTESİ ...................................................................................... xiii GRAFİKLER LİSTESİ................................................................................... xiii GİRİŞ................................................................................................................ 1 BİRİNCİ BÖLÜM PATRONAJ-DEPATRONAJ VE PATRİMONYAL İKTİDAR I. PATRONAJIN ETİMOLOJİSİ VE TANIMI.........................................10 A. Patronajın Etimolojisi...................................................................................10 B. Patronaj ve Patrimonyal Sistem...................................................................12 C. Patrimonyal Sistem ve Üretkenlik.......................................................... 17 D. Patron ve Klient.............................................................................................18 E. Patronajın Sosyal Serencâmı........................................................................20 F. Patronaj ve Başşehirler .......................................................................... 21 G. Depatronaj: Sosyal Bilimlerde Yeni Bir Kavram ......................................26 II. PATRONAJ TÜRLERİ.....................................................................................28 A. Siyasî Patronaj ..............................................................................................29 B. Kültür ve Sanat Patronajı ............................................................................32 C. Yayım Patronajı............................................................................................33 III. PATRONAJ – İKTİDAR VE KALKINMA ..................................................37 viii A. Siyasî İktidar ve Güç ....................................................................................38 1. İktidar Güdüsü ...............................................................................................38 2. İktidar ve Kader ..............................................................................................39 B. Patronaj ve Kalkınma...................................................................................42 C. Yeni Güç Denklemi.......................................................................................47 D. Patronaj Piramidi Paradoksu......................................................................55 E. Osmanlı Ulemâsı ve Güçler Dengesi............................................................59 IV. PATRONAJ - MANTIK VE FELSEFE........................................................63 A. Patronaj-Mantık ve Din...................................................................... 63 B. Bir Mantığın Patronajı .................................................................................68 C. Patronaj ve Patrimonyal Algı Yönetimi .....................................................72 D. Patronaj ve Toplumsal Değişim...................................................................76 E. Patronaj ve Aristoteles Mantığı ...................................................................78 F. Patronaj ve Saçaklı Akıl ...............................................................................86 G. Saçaklı Akıl Yeni Mi Keşfedildi? ................................................................93 H. Akıllar Âlemi Teorisi ve İhtilaf .................................................................100 İKİNCİ BÖLÜM TARİHSEL ARKA PLAN: PATRONAJ-DİN VE BİLİM I. ESKİ ÇAĞDA PATRONAJ..........................................................................109 A. Antik Yunan’da Patronaj ..........................................................................110 B. Babil’de Patronaj........................................................................................119 C. Patronaj Uygarlığı: Eski Mısır ..................................................................122 1. Mısır’da İktidar-Din ve Patronaj ...................................................................................122 2. Kur’an’a Göre Mısır’da İktidar ve Patronaj ..................................................................125 II. SEMÂVÎ DİNLERDE PATRONAJ ....................................................... 130 A. Kitab-ı Mukaddes’te Patronaj............................................................. 130 B. İslam’da Patronaj................................................................................ 133 1. Kur’an’ın Patronaja Yaklaşımı .............................................................................133 2. Hadislerde Patronaj..............................................................................................136 ix 3. İslam Ulemâsı ve Patronaj .....................................................................................139 III. AVRUPA AYDINLANMA ÇAĞI VE PATRONAJ.............................. 144 A. Mediciler Ailesi ve Patronaj ................................................................ 145 B. Kitap - Yazar ve İktidar ...................................................................... 147 C. Avrupa’da Halk Patronajı................................................................... 148 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKLERDE İKTİDAR VE PATRONAJ I. TÜRKLERDE DEVLET KAVRAMI VE PATRONAJ......................... 154 A. Devlet Anlayışı ve Patronaj Politikası.......................................................154 B. Kutadgu Bilig’de Bilge İnsanın Patronajı.................................................157 C. Mâturîdî’de Diyanet-Siyaset Ayrımı ve Patronaj.....................................164 II. SELÇUKLULARDA İKTİDAR – DİN VE PATRONAJ....................... 167 A. Din-Siyaset ve Patronaj ....................................................................... 172 B. Heterodoksi ve Patronaj ...................................................................... 175 C. Baba İlyas: Bir Heterodoksi ve Depatronaj Örneği mi? .........................178 D. Fahreddin er-Râzî: Ulemâ Patronajı.........................................................179 III. TİMURLULAR DÖNEMİ İKTİDARI VE PATRONAJ…………………182 A. Timurlularda Din - Devlet ve Patronaj İlişkisi…………………………182 B. Timurlular Döneminde Vakıflar ve Patronaj..........................................189 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM PATRİMONYAL İKTİDAR VE OSMANLI I. OSMANLI DEVLETİ’NDE SOSYAL YAPI VE İLMÎ ZİHNİYET..... 194 A. Osmanlı Devleti’nde Seçkin Zümreler......................................................196 B. Patronaj ve Sosyal Yapı..............................................................................205 C. Osmanlı’da Patronaj İdeolojisinin Doğuşu ..............................................210 x 1. Fatih Dönemi .......................................................................................................212 2. Fatih Dönemi Medreselerinde İlmî Zihniyet ve Patronaj.........................................214 D. Patronaj ve İlmî Zihniyet...........................................................................228 1. Epistemoloji ve Patronaj İlişki.........................................................................228 2. Osmanlı Medreselerinde Aklî İlimler .....................................................................230 E. Akraba Patronajı-Cinci Hocalar ve İlmî Dönüşüm…………………… 233 II. PATRONAJ VE ULEMÂ ÇEKİŞMESİ…………...……....……......…. 239 A. Kadızâdelilerin Doğuşu ve Zihnî Yapısı…………………………………… 240 B. İktidar Patronajı ve Kadızâdeliler ………………………………...……. 244 BEŞİNCİ BÖLÜM 19. YÜZYILDA OSMANLI ULEMÂSI VE PATRONAJ İLİŞKİLERİ I. DEĞİŞEN GÜÇ – DEĞİŞEN PATRONAJ – DEĞİŞEN HUKUK....... 250 A. İlmiyenin Değişen Mekânları ve Değişen Fikirleri............................... 251 B. Değişen Patronajın Mantığı ve Kuvvetler Ayrılığı ............................... 253 C. Değişen Patronaj – Değişen Şerʽilik ..................................................... 259 D. İktidarın Hukuk – Vakıf ve Patronaj İlişkisi ....................................... 261 E. Vakıflar: Sosyal ve Ekonomik Gücün Tasfiyesi .................................. 265 F. Osmanlı Devleti’nde Vakıflar ve Patronaj ........................................... 268 II. DEĞİŞEN PATRONAJ - DEĞİŞEN KURUMLAR ............................. 271 A. Şeyhülislamların Değişen Siyasî Konumları ve Güçleri......................... 271 B. Değişen Patronaj – Değişen Şeyhülislamlık Gücü....................................275 C. Yeni Güç Dengesi: Meclis-i Meşâyih ve Şeyhülislamlık ..........................287 D. Şeyhülislamların Maaşları ve Gelirleri .....................................................290 E. Saray İmamları............................................................................................291 F. Dış Güçlerin Şeyhülislam Patronajı ve Hilâfet Projesi ............................292 III. HUZUR DERSLERİ VE PATRONAJ.................................................... 297 A. Huzur Dersleri: İkbal Yolu........................................................................298 xi B. İktidar Patronajı: Huzur Dersleri Hocaları ........................................ 300 C. Verilen İn’âm ve Atiyyelerin Çeşitleri ................................................. 301 IV. DEĞİŞEN TARÎKAT PATRONAJI ................................................... 305 A. İktidarın Değişen Bektaşilik Patronajı .....................................................305 B. Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılmasında İzlenen Patronaj Strateji ..............309 C. Bektaşîliğin Yerine İkame Edilen Patronize Tarikat: Halidîlik.............311 D. Tanzimat’ın Ulemâ ve Tekke Patronajı Üzerindeki Etkileri..................316 V. İTTİHAT VE TERAKKİ – PATRONAJ VE ULEMÂ.......................... 320 A. İşbirliğinin Güce Dayalı Arka Planı..........................................................320 B. İşbirliğinin Gelişiminde Patronajın Rolü .................................................322 VI. OTO-PATRONAJ: OSMANLI İLMÎ CEMİYETLERİ ........................ 327 A. Osmanlı İlim Cemiyetlerinde Patronaj Politikası....................................327 B. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi ........................................................................331 C. Yarı Oto-patronaj: Encümen-i Dâniş .......................................................333 D. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye .....................................................................336 E. Cemiyet-i İlmiye ve Mecmua-i Ulûm.........................................................340 F. Akıllar Âlemi Modellemesi Temelinde Ulemâ Patronajı Analizi ...........341 SONUÇ.................................................................................................. 343 KAYNAKÇA .............................................................................................. 348 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................380 xii KISALTMALAR A. DVN. DVE. : Düvel-i Ecnebiye Kısmı Belgeleri A. MKT. MHM. : Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri BEO : Bâbıâlî Evrak Odası Bkz. : Bakınız BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. AS. : Cevdet Askeriye C. EV. : Cevdet Evkaf C.MF. : Cevdet Maarif d. : Doğum Tarihi DH. MKT. : Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi HAT. : Hatt-ı Hümâyûn İ. DH. : İrâde-i Dâhiliye İ. HR. : İrâde-i Hâriciye İ. MMS. : İrade Meclis-i Mahsus İA : İslam Ansiklopedisi MEB : Milli Eğitim Bakanlığı MF. MKT. : Mektubî Kalemi ö. : Ölüm Tarihi. s. : Sayfa TATAV : Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları TTK : Türk Tarih Kurumu Ty. : Basım Tarihi Yok Y. EE. : Yıldız Esas Evrâkı Y. MTV. : Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı Y. PRK. BŞK. : Yıldız Parekende Mâbeyn Başkitâbeti Yay. : Yayınları ZB. : Zabtiye Nezâreti Evrakı xiii TABLOLAR LİSTESİ Tablo-1: XV ve XVI. Yüzyıllarda Değişik Medrese Kademelerinde Görülen Dersler ve Okutulan Kitaplar………..…………..……….…….. 220 Tablo-2: 19. Yüzyılda Osmanlı Medreselerinde Görülen Dersler ve Okutulan Kitaplar……………………………………..……………….......227 Tablo-3: 19. Yüzyıl Osmanlı Şeyhülislamları………..…………..…..….. 286 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil-1: Patronaj-Bilim-Kalkınma İlişkisi……………………………….… 43 Şekil-2: Patronajın Çekim Gücü……………………………………...……. 53 Şekil-3: Medeniyetlerin Yükselişinde ve Çöküşünde Patronaj Diyagramı... 54 Şekil-4: Osmanlı’da Toplumsal Tabakalaşma ve Patronaj Piramidi………. 59 Şekil-5: Osmanlı Devleti’nde Güç Dengesi………………………..……… 62 Şekil-6: Patronaj-Mantık İlişkisi……………………………..…………..…85 Şekil-7: Saçaklı Akıl Modellemesi………………………………........…….91 Şekil-8: Saçaklı Akıllar Âlemi Modellemesi…………………………..….107 Şekil-9: Eski Mısır’da Üçleme Güç Dengesi ve İktidar………………..….125 Şekil-10: Eski Mısır’da Gücün Kaynağı………………………..…..……..129 Şekil-11: İslam’da İtaat Modeli……………….……………………….......138 Şekil-12: Osmanlı Patrimonyal Yönetim Çarkı………………..………….196 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik-1: Saçaklı Akılda Doğru ve Yanlış Değerleri…………………...….90 Grafik-2: 1470-1750 Yıllarında Sahn Müderrislerin Geldiği Sosyal Taban…………………………………………………………...209 Grafik-3: 1470-1750 Yıllarında Sahn Müderrisliğinden İdari Göreve Geçenler…………………………………………....…………..217 xiv Grafik-4: 1470-1750 Yıllarında Eser Telif Eden Sahn Müderrisleri……...224 Grafik-5: Sahn Müderrisleri Tarafından Yazılan Eserlerin İçeriği ve Adedi……………………………………………………………225 Grafik-6: Şeyhülislamların Kamusal Gücü ve Patronaj İlişkisi……..…... 272 Grafik-7: 1424-1922 Yılları Arası Mükerrer Dâhil ve Hariç Görev Yapan Şeyhülislamların Toplam Sayıları…………………………..... 283 Grafik-8: 1424-1922 Yılları Arası Azledilen-İstifa Eden ve Mükerrer Görev Yapan Şeyhülislamlar ……………………..………...…...…... 284 GİRİŞ Dünyanın her tarafında toplumda sosyal ve siyasal gruplar arasında çeşitli ilişkiler söz konusudur. Bu ilişkilerin biçimi, içeriği çoğu olayların yönünü doğrudan etkiler. Dolayısıyla bir toplumda sadece olaylar veya gruplar değil o gruplar arasındaki ilişkilerin şeklini ve içeriğini bilmek, olayların, ilişkilerin daha kolay anlaşılmasını sağlar. Patronaj ilişkisi, toplumsal ilişkilerin kavşak noktasıdır. Patronaj, yaşamımızın her alanında kendini göstermektedir. Bu nedenle bir toplumda ve sosyal gruplar arasında var olan ilişkilerin çözümlenebilmesi için patronaj ilişkilerin mahiyetini bilmek gerekmektedir. Patronajı herkes kendi etki alanında bir araç olarak kullanmaktadır. Patronaj, bir güç alışverişidir. En güçlü, en organize örgüt devlet aygıtı olduğuna göre patronajı da en etkili biçimde kullanan yine devlettir. Patronaj ilişkiler, bu nedenle, siyasî iktidarların kişi ve toplumlar üzerinde, dolaylı olarak da akıl ve düşünce üzerinde kurulan en önemli etki araçlarıdır. Bu tezde, sosyal hayatta yeri olmayan bir sosyal olguyu icat edip ortaya koymuyoruz. Konunun önemini abartarak, dikkatlerin bu çalışmaya çekilmesini sağlamak niyetinde de değiliz. Bilakis toplumsal ilişkilerde birçok kimsenin fark etmediği veya görmek istemediği, gizlediği, kamufle ettiği bir meseleyi derinlemesine incelemek amacındayız. Böylece, bu çalışmada, hayatın içinde birçok ilişkiyi kendi merkezi etrafında döndürüp şekillendiren, tarihte birçok olayın ortaya çıkıp, gelişmesinde başrol oynayan “patronajı” ele alıyoruz. Bu bağlamda, fen bilimleri, daha somut araçları ele alıp onlara dair somut sonuçlar ortaya çıkarırken sosyal bilimler, herkesin göz önünde duran ama birçok kimsenin ya göremediği ya da görmek istemediği şeyleri ortaya koymaya çalışır. Fen bilimlerinin aksine sosyal bilimler somut araçlardan ziyade soyut olguları ele alır, dolayısıyla da soyut sonuçlara varır. Fen bilimleri, yapılan işi bir icatla somutlaştırmaya çalışırken; sosyal bilimler, somut olmayanı, görünmeyeni veya gizli olanı, saklananı, dahası çok az kimsenin bilip de söyleyemediği gerçekleri soyut kavramlarla açığa çıkarmaktadır. Patronaj da toplumsal ilişkilerin içinde görünmeyen, bilinmeyen, bilindiğinde de çok az söylenebilen toplumsal ilişkilerin soyut tanımıdır. 2 Siyaset, tabiatı gereği ulaşmak istediği nihaî hedeflerini ve amaçlarını gizlemeye ve fark ettirmemeye çalışır. Bu hedef doğrultusunda bir taktik ve strateji izler. Siyaset ile patronaj arasında neredeyse iç içe geçmiş bir ilişki vardır. Bu yakın ilişkide patronaj, iktidarın icraatlarının kapalı ve saklanan tarafını sembolize etmektedir. Bu çalışmayla siyasetin fark ettirmemeye, saklamaya çalıştığı; bireylerin de görmezlikten geldiği veya göremediği patronaj ilişkileri, açıklamaya çalıştık. Konunun çetrefilli olduğunun farkındayız. Her şeyden önce patronaj ilişkileri, girift, karmaşık ilişkilerdir. Bu ilişkilerin analizi ve yapı sökümü (deconstruction) zordur. Patronaj ilişkilerini anlamada ve çözümlemede karşılaşılan zorlukların başında, mevcut olayı ve olguyu tam tarif edecek 1 yeterli kavramların bulunmayışı gelmektedir. Bu durum, aynı zamanda problemi netleştirme ve konuya net bir açıklama getirme zorluğu da doğurmaktadır. Albert Einstein’ın ifadesiyle “Bir kavram yeterince basit bir dille anlatılamıyorsa henüz anlaşılmamış demektir.”2 Bu nedenle, konunun daha net anlaşılabilmesi için hem bazı yeni kavramların icat edilmesine gerek duyulmuş, hem de karmaşık meselelerin daha basit bir dille ifade edilmesine gayret edilmiştir. Böylece, bilgi, toplumda daha kolay yayılabilecektir. Osmanlı toplumunda da çeşitli sosyal grupların bulunması gayet normaldir. Bu sosyal gruplar doğrudan veya dolaylı olarak birbirleri ile çeşitli ilişkilere girerler. Bu ilişkilerin neticesinde kimi olaylar zinciri meydana gelir. Söz konusu olayları anlayabilmek için bu sosyal grupların ilişkilerini irdelemek, sorgulamak gerekmektedir. Osmanlı toplumunda yer alan sosyal gruplardan birisi de ulemâdır. Ulemâ hem devlet içinde hem de devlet dışında farklı görevlerde ve statülerde yer almakla beraber 1 İslam mantıkçılarının, ‘ağyarını mâni, efradını câmi’ şeklinde ifade ettikleri bu deyişin anlamı: Tanımın veya kavramın bir olguyu tanımlayacak ona ait bütün nitelikleri, noksansız kendinde toplaması ve ona ait olmayan, onu tanımlamayan tüm harici şeyleri ise çıkarması demektir. Bir başka ifadeyle, bir tanımın, ne bir eksik, ne bir fazla olacak şekilde bir meseleyi izah edebilmesidir. Lâtince’de bu tanımlama şekline “omni et solis definitum” denilmektedir. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, İstanbul 1992, s. 121. 2 Enis Yazıcı, “Standart Model-Cern ve Yeni Fizik,” Bilim ve Teknik Dergisi, Tübitak Yayınları, Sayı: 581, Ankara Nisan-2016, s. 22-27. 3 her zaman önemli bir konumda olmuş ama organize bir grup değildir. Ulemâ zümresinin niceliği düşük de olsa iktidarla ilişkisi yüksek seviyede olmuştur. Bu bağlamda ulemâ bazen iktidarı etkilemek gayretine girerken bazen de iktidarın etkisinde kalmıştır. Başka bir ifadeyle, iktidar ulemâyı etkilemiştir. Siyasî iktidarın halka ulaşmak için ulemaya; ulemânın da, iktidarın sunduğu maddî imkânlara ihtiyacı vardır. Diğer taraftan halkın nezdinde dinî zümrelerin, ulemânın itibarları büyüktür. Bu nedenle ulemâ, iktidar ile girdiği ilişkide, sadece bilgisinin gereği hareket etmemiş, kendisine biçilen misyonun ve konjonktürün gereğine göre de hareket etmek zorunda kalmıştır. Ayrıca bu çalışmanın ayırıcı, dikkat çekici özelliklerinden birisi de şudur: Tarih çalışmalarında, çalışmanın ortaya çıkardığı sonuçları pragmatik olarak günümüze taşıyamıyorsak, diğer bir ifadeyle yaptığımız bir araştırmayla yaşadığımız toplum arasında bir ilişki kuramıyor ve toplumun herhangi bir sorununa küçük de olsa bir ışık tutamıyorsak, bir aydın ve bilim adamı sorumluluğunu yerine getiremiyoruz, demektir. Bu anlayıştan hareketle, bu çalışmayla, asırlardır ülkemizin geçmişten gelen önemli bir sorununa yani ‘patronaj’a dikkat çektik. Patronaj politikalarının, bir ülkenin geri kalmasında ve kalkınmasında ne kadar önemli ve etkili olduğunu ortaya koymaya çalıştık. Böylece toplumun dikkati bu yöne çekilerek, patronajın toplumu ve siyasî aklı şekillendirmede ne kadar önemli olduğu konusunda bir bilinç ve farkındalık yaratılmış olacaktır. Böylelikle, bu çalışma, toplumsal gelişmede ve ülke kalkınmasında, patronaj merkezli bir zihniyet değişimini gerçekleştirmesine bir nebze de olsa katkı sağlayabilecektir. İktidar ile diğer zümreler arasındaki ilişkilere, ‘patronaj paradigması’yla bakmak kişiye, sofistike meseleleri çözümlemede nitelikli, önemli bir derinlik kazandırmaktadır. Ayrıca bu, tarihe daha rasyonel ve gerçekçi bakmamızı da sağlamaktadır. Osmanlı toplumunda ulemâ ile iktidar arasındaki ilişkinin patronaj boyutunun, nasıl ve ne şekilde geliştiğini tespit etmek, Osmanlı toplum yapısını çözümlemede önemli katkılar da sunacaktır. Bu tespit hem ulemânın iktidardaki fonksiyonunun hem iktidarın meşruluk temellerinin hem de kimi siyasal olayların 4 anlaşılmasına yardım edecektir. Bu anlamda tezin, yapılan çalışma, ulemâ zımnında bilgin-iktidar ve iktidar-bilgi ilişkilerini, patronaj temelli incelediğini söyleyebiliriz. Bu noktada temel soru, insanlık tarihi boyunca, iktidar ile bilgin arasındaki ilişki neden sorunlu bir ilişkidir? Bu sorunun cevabı tarih boyunca iktidara egemen güçlerin, ilmiye zümresine niçin ve ne kadar ihtiyaç duymuş olduklarıyla doğrudan ilişkilidir. Bu sorunlu ilişki, ancak patronajın anlaşılmasıyla netlik kazanacaktır. İlkçağlardan beri siyasî iktidarlar, bilgiye hükmeden sınıfları niçin korumuş, himaye etmiş ve desteklemiştir? Binlerce yıldır patronaj ilişkilerin değişen ve değişmeyen yönleri nedir? Patronaj, nasıl bir ilişki modelini içerir? İlmiyenin siyasî erkle girdiği ilişki, toplumsal yapıyı nasıl şekillendirmiştir? Bu önemli yapısal soruların cevaplarını bulmaya çalışmak, disiplinler arası bir çalışmayı ve çok boyutlu bir analiz yöntemini gerektirmektedir. Tezde; patronajın, Doğu ve Batı toplumları arasındaki faklı yorumlama biçimleri ortaya konularak, bu anlayış farklılığının doğurduğu siyasal ve sosyal sonuçlar incelenmeye çalışılmıştır. Siyasî iktidarlar tarafından uygulanan patronaj politikalarının, perde arkasında hangi amaçları güttükleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Rönesans ve sanayi bilgi devriminin, başka bir ifadeyle, Batı kalkınmasının patronaj ile olan ilişkisi irdelenmiştir. İktidar-bilgi-güç bağlantısı, olayları ve olguları açıklamada temel alınmış, devletlerin ilerlemesinde ve geri kalmasında patronaj politikalarının ne kadar etkili olduğu saptanmaya çalışılmıştır. Siyasî iktidarların uyguladıkları patronaj siyasetinin, ulemânın kendi içinde beliren siyasî ve sosyal ihtilafın ortaya çıkmasındaki etkisi ayrıca ortaya konulmaya çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin inşasında ve işleyen devlet mekanizması içerisinde, hiç şüphesiz, ulemâ zümresinin önemli bir yeri vardır. Yapılan araştırmalarda, ulemânın iktidarla girdiği ekonomik menfaat temelli patronaj ilişkilerinin patronaj boyutu göz ardı edilmiştir. Acaba bu ilişkilerin patronaj boyutu, ulemânın siyasî ve dinî görüşlerini ne kadar etkilemiştir? Daha net bir ifadeyle, problem şu şekilde tanımlanabilir: Osmanlı’da düşünce, bilgi felsefesi, kalkınma sorunları ve siyasî iktidarlar ile ulemâ arasında problemli bir 5 ilişkinin var olduğu kesindir. Problemli bir patronaj ilişkinin var olması, büyük yönetim, kalkınma, düşünce krizlerine sebep olmuş mudur? Osmanlı’daki büyük bunalımların temel nedeni akılcı, bilgi temeline dayalı olmayan patronaj sistemi olabilir mi? Yüzyıllarca Osmanlı’da var olan patronaj sorunu, Osmanlı Devleti’nin çöküşüne, kalkınamamasına, bilgi üretememesine, yaratıcılığın körelmesine sebep olmuş mudur? Eğer çöküşte patronaj sorununun büyük etkisi varsa, bu konu üzerinde ciddiyetle durmak, Osmanlı Devleti’ni bu açıdan yeniden analiz yapmak gerekmektedir. Bu sorulara cevap bulunması halinde, Osmanlı Devleti’ne ve o dönemdeki olaylara bakış açısının daha analizci ve yorumların daha rasyonel bir hale getirilmesine katkı sunacaktır. Osmanlı Devleti’nin çöküşünü izah edebilmek için uygulanan yanlış patronaj politikalarını iyi anlamak gerekmektedir. Osmanlı Devleti’nin çöküşünü izah eden birçok çalışma ve konu alanı var. Ancak yapılan bu çalışmalar bu tezin konusu dışındadır. Bu tez, patronajın siyasî iktidar-bilgin, kalkınma ve çöküş ile olan ilişkilerini incelemektedir. Bu çalışma, patronaja dayalı farklı problematiklere de yeni kapılar açmıştır. Bu bağlamda ilk akla gelen problemler arasında; Osmanlı düşünürleri neden geleneksel düşüncenin dışına çıkamamışlardır? Osmanlı toplumunu şaha kaldıracak, daha ileriye taşıyacak yeni düşünce ufukları açacak yeni fikirler neden ortaya konulamamıştır? Osmanlı ulemâsını ve mütefekkirlerini kalıpları içinde kalmaya, eskiyi tekrar etmeye mahkûm eden anlayış neydi? Kökleri nerelere dayanmaktadır? Gibi sorular akla gelmektedir. Tüm bu sorunların nedeni Osmanlı Devleti’nin rasyonel, adil bir patronaj politikası3 geliştirememesi olabilir mi? Tüm bu soruların cevapları, bu tezin ele aldığı temel konulardır. 3 Hz. Mevlanâ Mesnevî’sinde: Adalet nedir? Adalet: Meyve ağaçlarına su vermektir. Zulüm nedir? Zulüm: Diken sulamaktır. Adalet, bir nimeti yerine koymaktır. Her su emen kökü sulamak değildir. Yani, hakkı, hak sahibine vermektir. Müstahak olmayana vermek ise zulümdür. Zulüm nedir? Bir şeyi konmaması gereken yere koymaktır. Bu hal ise belaya kaynak olur, diyerek rasyonel ve adil bir patronajı vurgulamaktadır, denilebilir. Meyveli ağaç, topluma maddî ve manevî anlamda faydalı olacak kişi ve fikirlerdir. Adalet, bu kişi ve fikirlerin desteklenmesidir. Burada siyasî iktidarların çıkarları değil, tüm toplumun çıkarlarının esas alınması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Adeta kamu menfaati ve 6 İnsanlık tarihine bakıldığında toplumsal ilişkileri belirleyen temel nokta iktisadî ilişkiler ağıdır. Bu bağlamda semâvî dinlerin de, zamanın krallarına ve yönetim erklerine karşı yükselen itirazlarının temelinde iktisadî bölüşümde yaşanan adaletsizliklerin ve eşitsizliklerin olduğu görülmektedir. Bu da, dinin, salt bir inanç sistemi olmadığının, aynı zamanda ekonomik amaçlar da güttüğünün bir göstergesidir. Bu çerçevede Osmanlı tarih araştırmalarında, Ömer Lütfi Barkan’ın ve Sabri Ülgener’in Osmanlı iktisat tarihi çalışmaları, bu açıdan büyük önem arz etmektedir. Osmanlı’da ulemâ zümresini toplumla, siyasetle, iktisadî gelir kaynaklarıyla, başka bir ifadeyle, ulemâ patronajını ele alan çalışmaların olmayışı büyük bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır. Kısacası bugüne kadar, ulemânın patronaja dayalı siyasî iktidarlarla olan ilişkilerini ele almış müstakil bir esere rastlanmamıştır. Buradan yola çıkarak “19. Yüzyılda Osmanlı Ulemâsı ve Patronaj İlişkisi” üzerine bir çalışma yapılması gerekli görülmüştür. Böylece, bu çalışma, her ne kadar bu konuda büyük katkılar sağlayacaktır ifadesini şimdilik kullanmasak da bu konuya dikkat çekeceği çok açıktır. Halil İnalcık, Şair ve Patron adlı eseri ile patronajın şair tarafını incelemiş, ulemâ patronajı alanında herhangi bir çalışma yapılmamış olması, konuyu daha özel ve daha önemli bir hale getirmektedir. Konunun genişliğine ve derinliğine rağmen 19. yüzyıla ayrıca değinmek gerekmiştir. Çünkü 19. yüzyıldaki bilimsel ve siyasi gelişmeler, dünyadaki patronaj politikalarının bir değişimi sonucudur, denilebilir. Siyasî iktidarlar ile ulemâ arasındaki ilişki 19. yüzyılda büyük bir değişime uğramıştır. Çünkü dünyada olduğu gibi Osmanlı’da da dışarıdan gelen baskıyla gücü yaratan kaynak değişmektedir. Bu değişim yeni bir siyasi güç dengesi yaratmıştır. Bu yeni oluşan güç dengelerinde zorunlu olarak ulemânın siyasal ve sosyal konumu da değişmiştir. Böylece ulemâ zümresi siyasal ve sosyal alanda büyük güç kaybetmiştir. Bu nedenle, bu çalışmada 19. yüzyıl Osmanlı’sında değişen iktidar-ulemâ ilişkilerine ayrıca önem verilmiştir. toplumun akıl sağlığı gözetilmektedir. Akılcı olmayan patronaj ise, toplumun gelişimini engelleyen, hür düşünmeyi durduran mantıkların ve insanların kısa vadeli siyasî çıkarlar doğrultusunda desteklenmesi durumudur. Mevlanâ dizelerinde, böyle bir patronajın birçok bela ve musibete sebep olacağını, dile getirdiğini söyleyebiliriz. Bkz. Mevlâna, Mesnevi Şerif, V-VI, Tercüme: Şefik Can, Ötüken Yayınları, İstanbul 2002, s. 95. 7 Şu ana kadar, ulemâ ile ilgili yapılan çalışmalarda, ulemânın siyasî ve ilmî kişilikleri ele alınmış, ancak onların ne yedikleri ne içtikleri nasıl geçindikleri, konuları neredeyse hiç ele alınmamıştır. Hâlbuki ulemânın iktidarla olan ilişkilerinin en önemli boyutunu iktisadî çıkarlar oluşturmaktadır. Bu nedenle Osmanlı ulemâsının ne kadar ekonomik özgürlüğe sahip olduğu, iktidarın kime, neden himaye ve maddi destek sağladığı üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Bu soruların cevapları, bize iktidar-bilgin, din-devlet ilişkilerini çözümleyecek bir turnusol kâğıdı 4 olacaktır. Devleti ve siyaseti yöneten insanlar ile; bilim, felsefe üreten bu insanlar arasındaki ilişkinin derinlemesine araştırılması, tarihî verilerle bu zihniyetin sosyolojik ve psikolojik tahlillerinin yapılması, Türk düşünce hayatında ihmal edilmiş bir alandır. İdeolojik tarafgirlikten uzak, bilimsel bir boyutta meselenin ele alınması, düşünce hayatının gelişimi için büyük önem arz etmektedir. Diğer yandan, ulemânın tek bir bütün olmadığı, çok farklı siyasî, fikrî görüş ayrılıklarının olduğu ortadadır. Böylelikle ulemânın siyaset ve toplum içerisindeki rolünün ne olduğu incelenmiş olacaktır. Bu nedenle, Osmanlı Devlet yapısında politik, nepotik5 , dinî, ekonomik vs. alanlarında uygulanan patronaj politikaları ile 18. ve 19. yüzyıl Avrupa’sında uygulanan patronaj politikalarının da bir mukayesesi yapılarak, patronajın, sosyal, kültürel, siyasal ve toplumsal alanlara etkilerinin ne olduğunun tespiti yapılacaktır. Bu çalışma aynı zamanda patronajın, Osmanlı idarî ve toplumsal yapısının anlaşılmasında ne kadar önemli bir yeri olduğunu göstermek amacındadır. Burada siyasî iktidarların inançlarını değil, patronaj konusunda ne tür bir taktik ve strateji izlediklerini bilimsel olarak ortaya koymaya çalışmaktayız. Belirtmeliyiz ki inançlar, Allah ile kul arasındadır. Bu çalışmanın bir başka önemi ve aynı zamanda da zorluğu patronaj konusunun çok spesifik bir alan olmasıdır. Çünkü patronaj, bir nevi insan davranışlarının çıkar 4 Turnusol kâğıdı, çeşitli kimyasal elementleri ayırt etmede kullanılan bir ayıraçtır. Tıpkı kimyada kullanılan bu ayıraç gibi patronaj da toplumsal ilişkilerin bir ayıracıdır. Kimin neyi ne için desteklediği patronun temel amacını ortaya koyar. 5 Nepotizm: Eğitim durumu, kişisel yetenek gibi liyakate dayalı niteliklere bakılmaksızın kişilerin devlet kademelerinde sırf devlet yöneticilerin eşi, dostu, akrabası ve yakını olmaları gibi nedenlerle devlet işine alınmaları önemli kademelere getirilmeleri, kamu imkânlarından faydalanmada ayrıcalık tanınması gibi politikaları ifade eder. Ömer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yayınları, Ankara 2005, s. 5, 297. 8 endeksli psikolojik bir analizidir. Diğer disiplinlerden yardım almaksızın birçok ilişkiyi keşfetmek ve tahlil etmek imkânsızdır. Bu anlamda, Osmanlı tarih incelemeleri ve arşiv çalışmaları yanında; sosyoloji, psikoloji, İslam Vakıf Hukuku, İlkçağ felsefesi ve İslam felsefesi tarihi, fıkıh usûlü, edebiyat vb. alanlarda araştırma ve inceleme yapmayı gerektirmiştir. Bu nedenle konu, disiplinler arası bir çalışmayı gerekli kılmıştır. Osmanlı ulemâsı, tabiatıyla, Kur’an-ı Kerim’i ve İslam hukukunu referans almaktadır. Acaba temel İslâmî kaynaklara göre öncelikle, Kur’an-ı Kerim’in ulemânın ekonomik, siyasî özgürlüğüne, iktisadî geçimini nasıl sağlayacağına dair yaklaşımını nedir? Bu sorunun cevabı, iktidar ve ulemâ çatışmasının teolojik arka planını da ele vermektedir. Pekâlâ, teolojik arka planda ne gibi iktisadî ve siyasî amaçlar güdülmektedir? Bu soruların cevaplarının verilmesiyle, iktidar ulemâ çatışmasının nedenleri daha iyi anlaşılabilecektir. Bu çalışmada yalnızca İslam Dini’nin patronaja bakış açısı incelenmemiş, diğer semavî dinlerin de iktidar ve bilgin ilişkilerine bakışının ne olduğu üzerinde de durulmuştur. Böylece bu mukayeseli bakış açısıyla tarih boyu iktidarların, patronaj politikalarında değişen ve değişmeyen çıkarlarının ne olduğu açığa çıkartılmaya çalışılmıştır. Bunun çalışmaya ayrı bir zenginlik katacağı açıktır. Bilgi toplumu olmanın yolu, rasyonel, doğru bir patronaj politikasını, tüm sosyal ve siyasal sisteme uygulamaktan geçmektedir. Çünkü doğru bir patronaj politikası, insan kaynaklarını verimli ve yerinde kullanmak demektir. Bu patronaj ilişkiler ağı, doğru ve rasyonel bir şekilde yapılması bireylerin ve toplumların bilgi üretim düzeylerini yükseltmektedir. Epistemolojik yeteneği artırmaktadır. Tüm bu göstergeler, patronaj konusunu çalışmanın önemini bir kat daha artmaktadır. Araştırmada, veri toplama, belge toplama, verileri tasnif etme, kavramları tanımlama, yeni kavramlar oluşturma, verileri analiz etme, karşılaştırma, sonuç çıkarma gibi yöntemler kullanılmıştır. Olaylar, ilişkiler ‘güç kavramı’ üzerinden analiz edilmeye çalışılmıştır. Yeni kavramlar ve teoriler geliştirilmeye çalışılmıştır. Patronaj konusunda, din bilginlerinin, neden farklı yaklaşımlara sahip oldukları ve sorunun nereden kaynaklandığının tespiti için Kur’an-ı Kerim, hadis kaynakları, diğer semavî 9 kutsal kitaplar taranmış, konu derinlemesine araştırılmıştır. Dinî kaynakların yanında Başbakanlık Osmanlı Arşiv kaynakları da kullanılmıştır. Bu çalışma, aynı zamanda bir düşünce tarihi araştırması olacağından, konu, mukayeseli sosyolojik bir tarih yaklaşımı ile ele alınmıştır. Bu şekilde patronajın tarihî köklerine işaret edilip, bu köklerle, 19. yüzyılda uygulanan patronaj politikaları arasında bağlantılar kurulmaya çalışılmıştır. Patronaj ve şair ilişkisini anlatan, Halil İnalcık’ın Şair ve Patron, ayrıca HasBağçede ‘Ayş u Tarab adlı eserleri model çalışma olarak yararlanılmıştır. Bu çalışmada, yukarıda zikredilen kaynakların yanında, Ebul’ula Mardinî’nin “Huzur Dersleri” adlı eseri de kullanılmıştır. Bu eser, yaklaşık 1800 sahifeden müteşekkil bir çalışma olup, içerisinde yayınlanmış birçok arşiv belgesi yer almaktadır. Bu eserden de yeri geldikçe istifade edilmiştir. Depatronaj, otopatronaj gibi kavramların ilk defa bu tezde kullanılması, ayrıca, Kur’an’da geçen ulûl-elbâb kavramına Arapça dil yapısına ve Kur’an’ın anlam bütünlüğüne uygun farklı anlamlar verilmesi; ulemânın arasında vuku bulan düşünce ihtilaflarını ve çekişmelerini anlamada ve yorumlamada önemli açılımlar sağlayacağını düşündüğümüz akıllar âlemi teorisi, bu çalışmanın altı çizilecek önemli orijinal taraflarıdır. Devletlerin kaderini belirleyen toplumsal ilişkileri farkına varmadan yönlendiren patronajın, Osmanlı ulemâsı bağlamındaki rolünü ele almadan önce konunun kavramsal açıklamasının yapılması gerekmektedir. 10 BİRİNCİ BÖLÜM PATRONAJ-DEPATRONAJ VE PATRİMONYAL İKTİDAR I. PATRONAJIN ETİMOLOJİSİ VE TANIMI Patronaj kavramı, siyasî, ekonomik, toplumsal ilişkilerin alt yapısını oluşturan, bilgi-güç, bilgin-iktidar ilişkisini tanımlayan sosyolojik bir kavramıdır. Patronaj, sadece siyasî anlamdaki ilişkilerin değil, tüm toplumsal ilişkilerin temelinde yatan sebeplerin açıklanmasında ve anlaşılmasında anahtar bir kavramdır. Patronaj kavramının sosyolojik, siyasî anlamlarına geçmeden önce bu kavramın etimolojik kökenine inmek problematiğin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. A. Patronajın Etimolojisi Patronaj sözcüğünün kökü, Latincedir. Bu Latince kelimenin kökü de patrondur. Patron kelimesi ise Latince ‘pater’, zaman zaman Türkçede de kullanılan, Türkçeye de muhtemelen Farsçadan geçmiş olan ‘peder’ ile bağlantılıdır. 6 Bu da günümüz Türkçesindeki ‘baba’ kelimesine gelip dayanır. Bu kelimenin ortaya çıkışında ve yaygın kullanımında, dinî-sosyal ve pskikolojik içerik ile oldukça ilişkilidir. Belki bunda Hristiyanlığın “Baba-Oğul-Kutsal Ruh” inancının da derin izleri vardır. Dinî kökenini bir tarafa bırakacak olursak, patron; koruyan, himaye eden, besleyip gözeten, yetiştiren, savunan, maddî-manevî destek sağlayan, yasa koyan, efendi, insanları yöneten kişi anlamlarına gelmektedir. Kimi Kur’an çevirilerinde Arapça ‘Rab-VeliVekîl’ kelimelerine karşılık olarak İngilizce’de de benzer anlamı olan patron ile eşleştirildiği görülmektedir. 7 Patron kelimesinden türetilen ‘patronaj’ın8 , Arapçadaki gramer karşılığı ism-i mefûldur; bu da patronun yaptığı patronluk işinin adıdır. Buna 6 Sina Kabaağaç, Erdal Alova, Latince-Türkçe Sözlük, Sosyal Yayınları, İstanbul 1995, s. 422; Ayrıca Paterfamilias: Latince’de evin efendisi anlamına gelmektedir. Bkz. Sina Kabaağaç, Erdal Alova, Latince-Türkçe Sözlük, s. 422. 7 Bkz. http://corpus.quran.com/translation.jsp?chapter=22&verse=78; http://www.aljazeerah.info/Islamic%20Editorials/2010/October/Allah,%20As%20He%20Described% 20Himself%20in%20the%20Holy%20Quran%20By%20Hassan%20Ali%20El-Najjar.htm; ayrıca bkz. http://corpus.quran.com/translation.jsp?chapter=3&verse=64 Erişim Tarihleri: 04.05.2016. 8 http://www.etymonline.com/index.php?allowed_in_frame=0&search=patron&searchmode=none Erişim Tarihi: 02.03.2015. 11 göre patronun patronluk yapması başka bir ifadeyle insanları koruması himaye etmesi besleyip gözetmesi, yetiştirmesi, savunması, maddî-manevî destek sağlaması, yasa koyması, efendilik yapması, yönetme işi patronajı anlatmaktadır. Bu durumda patronaj, Türkçedeki bir çocuğun nesebini işaret ettiği ‘baba’ değil de birisinin çevresindekileri himaye ettiği ‘babalık’ yapma işinin adıdır. 9 Terim olarak patronaj, Baba-Oğul-Kutsal Ruh temelinden çıkıp kilise idaresini açıklamaya çalışırken, XVII.-XVIII. yy. dan sonra Batı dünyasının laikleşme sürecine parelel olarak dinî içerikten uzaklaşmıştır. Bundan sonra, yine de eski köküyle bağlantılı olmakla beraber, mevcut dünyanın din dışı sahiplerini ve onların yaptıkları işi anlatır bir kavram olarak kullanılır olmuştur. Bu kullanım şekli, günümüze kadar sürmektedir. Dünyada din dışı hayatın giderek etkisini artırması, toplumsal ilişkilerin modernleşmesi sonucu patronaj kavramının anlamı da genişlemiştir. Modern zamanda bu kavram daha çok kullanılır olmuştur. Modern toplumda bireylerin davranışlarının anlaşılmasında ve açıklanmasında önemi daha çok artmıştır. Bu da kavramın çok sık kullanılmasına yol açmaktadır. Ne yazık ki, çok kullanılıyor olduğunu söylediğimiz bu kavram, Türkçe kullanımda çok sık yer almaz. Türk tarihinde kullanılıyor olduğunu söylemek neredeyse mümkün değildir. Kullananlar da bir elin parmaklarını geçmez. Bu sebeplerle böyle bir tezin yapılmasına gerek duyulmuştur. Bu aşamada, Batı dünyasında, bu kavramın ortaya çıkışının sosyo-psikolojik temelleri de araştırılmıştır. Toplumlarda, bazen önce iş yapılır sonra bunun adı konulur; bazen de önce adı konulur sonra ona göre iş yapılır. Başka bir ifadeyle bazen insanlar, bir işi yapmadan önce düşünürler, adını koyarlar sonra da o işi yaparlar. Her iki halde de bunu kelimelerle anlatırlar. Toplumların kullandığı bu kelimeler ve kavramlar, aynı zamanda hem toplumların hem de bireylerin çevreleriyle kurduğu ilişkilerin mahiyetini de ortaya koyar. Bu kelimeler, aynı zamanda çevrede tezahür eden ilişkilerin onların zihinlerinde nasıl bir iz bıraktığını da gösterir. Bu anlamıyla patronaj, Batı toplumunda efendinin (babanın-Tanrının) toplumdaki gücünün ve 9 William Smith, Theophilus Hall, A Copious And Critical English - Latin Dictionary, American Book Company, New York & Cincinnati & Chicago 1871, p. 542; ayrıca bkz., Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, Çev. Osman Akınhay, Derya Kömürcü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 1999, s. 582; Kudret Emiroğlu, Suavi Aydın, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2009, s. 479. 12 himayesinin bir tezahürüdür. Burada iki önemli sorun ortaya çıkmaktadır: Birincisi, din dışı alanda patronun kim olacağı? İkincisi ise, patronajın kime karşı yapılacağı? Patronajın nasıl tanımlandığı, patronajla ulaşılmak istenen misyon, himaye edenle himaye edilenin, başka bir ifadeyle, patronla muhatabının nasıl bir ilişkiye gireceğini de belirlemektedir. Bu ilişkinin içeriğini aynı zamanda, iktidardakilerin ‘güçlerini artırma arzularının’şekli de belirlemektedir. Doğal olarak, patron ve muhatap ilişkisini yok saymak mümkün değildir. Her zaman bir tarafta patron, diğer tarafta ise patronun himaye ettikleri olacaktır. Burada esas olan her iki tarafın ilişkilerinin nasıl şekillendiği ve içeriğidir. Başka bir ifade ile, yine her iki tarafın ‘güç’ kavramını algılayış biçimleri yani patron (baba) sözcüğüne verilen anlam, siyasî rejim tiplerini de belirlemektedir. Patronaj ile güç kavramları arasında çok güçlü anlamsal bir ilişkinin var olduğu ve böylece algılarımızı şekillendirdiği kesindir. B. Patronaj ve Patrimonyal Sistem Patronajın ne olduğu yukarıda açıklanmaya çalışıldı. Bu noktada toplum içinde yıllar boyu sürecek patronaj ilişkilerden söz edebilir miyiz? Başka bir ifadeyle patronaj ilişkilerinden doğmuş bir patrimonyal sistem var mıdır? Ya da patrimonyal sistemin kendine özgü bir patronaj sistemi var mıdır? Şimdi sıra bunu açıklamaya geldi. Ancak bunu açıklamaya geçmeden evvel patrimonyal sistemin tarihî temellerine de bakmak gerekir. Dahası, patronajı hem sistem olarak ele almak gerektiği gibi, hem de bu kavramı icat edip tanımlayanlara da yer vermek gerekir. Önce, ileride daha detaylı olarak yeniden ele alınacak olmakla beraber basit bir sistem tanımı yapmak gerekir. Patrimonyal sistem: Patron ile patrona biatı kabullenenler veya güç olgusunu en üst düzeyde kullanan iktidar ile gücün üzerlerinde kullanıldığı sosyal tabakalar arasında ortaya çıkan ilişki modelidir. Patrimonyal ilişki, aynı zamanda bir patron ve hizmetkâr ilişkisidir. Buna göre tarihte böyle bir ilişkiler sisteminin tarihî geçmişinin oldukça eskiye gittiğini söyleyebiliriz. Çünkü tarihte güç kullanımı, insanlık tarihinin en eski zamanına kadar gider. Tarihteki siyasî sistemler de zaten bu güç kullanımının sistematize edilmiş bir halidir. Bu sebeple patrimonyal sistemin başlangıcı çok eskidir. Bu noktada, toplumda var olagelen bu güç kullanımını, 13 başka bir ifadeyle, patron-patrona biat ilişkisini kabullenenler arasındaki güç ilişkisini ilk defa kim fark etti; tanım olarak ilk defa kim ortaya koydu? Batı’da, sosyal bilimler literatüründe bunu ilk defa ortaya koyanın Max Weber olduğu noktasında bir sorun yoktur.10 Max Weber, patrimonyalizmi daha çok Doğu toplumlarında görülen geleneksel bir otorite biçimi olarak adlandırmaktadır.11 Buna göre, patrimonyalizm, Doğu toplumlarındaki ataerkil hane halkı arasındaki ilişkinin geniş kitlelere uyarlanmasıdır.12 Nasılki bir hane halkı içinde ataerkil bir babanın aile içindeki çocuklarıyla, eşiyle kurduğu ilişki biçimi gibi hükümdarlar da tebasıyla aynı şekilde ilişkiye girerler. Mesela bir baba, mülkünü paylaşıyor, gelirinden yararlanmalarını sağlıyor, kendisinin belirlediği sınırlar içinde eşine, çocuklarına serbestiyet alanı tanıyor, onları her türlü dış tehlikelerden koruyor vb. gibi verdiklerinden başka istediği ve beklediği hususlar da vardır. Öncelikle hane reisi, yani baba; eşinden, çocuklarından kendisine sorgusuz itaat istemektedir. Bunun yanı sıra kendisinin buyurduğu işleri yapmalarını; böylece hane halkı gelirine katkıda bulunmalarını bekler. Bunları çoğaltmak mümkündür. Weber, buradaki ilişki biçimini bütün kitleye uyarlayarak, hane reisinin rolünü hükümdara; eş ve çocuklarınkini de hükümdarın tebaasına benzetmektedir. Böylece aile içindeki ilişkilerle, babanın aile üyeleri arasındaki verdikleri-aldıkları arasındaki ilişki durumunu ülke içinde hükümdarla tebaası arasındaki ilişki ve duruma benzetmektedir.13 Aile içinde her kim babaya yakın, onunla uyumlu olursa baba da bunun karşılığını verdiğini biliyoruz Babadan her kim uzak durur, onun dediklerine itiraz ederse de bunun bedelini öder. 10 Max Weber, Bürokrasi ve Otorite, Çev. H. Bahadır Akın, Adres Yayınları, Ankara 2008, s. 61-70. 11 Max Weber, Bürokrasi ve Otorite, s. 61. 12 Eski Türklerde kağan ve sultanlar başı oldukları milletin babası sayılıyor, bu sıfata da velâyet-i pederâne deniliyor, Türk sultanlarının yabancı hükümdarlara göre daha yüksek insanî, babavarî şefkatleri bulunuyordu. İslâmî bir kavram olan velayet kavramı ile daha çok geleneği temsil eden peder (baba) kelimesinin birleştirildiği görülmektedir. Bu birleşme, sadece kavramsal bir birleşme değil, pratik sonuçları olan zihniyetlerin de birleşmesidir. Bu, Türk gelenekleri ile İslam düşüncesinin belli siyasal alanlarda birleştirildiğinin bir göstergesidir, denilebilir. Sultanların tebasına karşı gösterdiği himaye, babalık sıfatının; adalet, İslam anlayışının bir göstergesidir, denilebilir. Bkz. Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2008, s. 123; ayrıca bkz. İbn-i Bîbî, “İbn Bîbî’nin Farsça Muhtasar Selçuknâmesi’nden,” Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, Çev. M. Nuri Gençosman, Uzluk Basımevi, Ankara 1941, s. 120. 13 Ömer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, s. 328. 14 Diğer taraftan baba-aile bireyleri arasındaki ilişkiye göre babanın verdiği her türlü ödül, bireyin kazandığı, elde ettiği bir hak değildir; bu, babanın onlara bir ‘ihsan’ıdır. Arapça olan ihsan kavramının tam anlamı Tanrı’nın yarattıklarına verdiği yaptığı iyiliklerdir; Tanrı bunu insanoğlundan bir karşılık almaksızın çeşitli nimetleri ‘ihsan’ eder. Patrimonyal ilişkilerde ortaya çıkan ihsanın statüsü Tanrı’nın yaptığı gibi tek taraflı bir eylemi tanımlar; ihsanı veren, isterse bu nimeti verir, istemezse vermez; ihsan edenin bu eyleminde, onu, hiçbir şey sınırlamaz. Aile ve bireyleri ihsandan aldığı veya alacağı payını artırmak için devamlı babanın yakınında bulunması ve onun dediklerini sorgusuz yapması gerekmektedir. Bunun gibi, ülke içindeki ilişkiler de hükümdar ile tebası arasında benzer şekilde işlemektedir. Yukarıda da söylendiği gibi, babanın rolünü hükümdar, hane halkının rolünü de teba üstlenmektedir. Burada en büyük fark, hane halkı içinde ilişkiler yüz yüze olmasına rağmen; eş, çocuklarla babanın ilişkisini, bireyler birebir yaşarken, ülke yönetiminde bu yüz yüze ve bire bir ilişkiler, büyük oranda mümkün değildir. Hükümdar, bu ilişkileri, kurumlar aracılığıyla sağlamaktadır. Belki çok az bir kısmında bu mümkün iken çoğunda yüzyüze olmayınca bu ilişkileri hükümdar kurumlar üzerinden yürütecektir. Bu kurumların sayısı arttıkça da, gerek bireyler, gerekse kurumlar düzleminde bir hiyerarşi ortaya çıkıyor. Bu hiyerarşi, hükümdara çok yakın veya hükümdara çok uzak bir konumu da doğuruyor. Hiyararşi aynı zamanda merkeze yakın olanlar ve merkezden uzak olanlar gibi mekânı da tanımlıyor. Böylece merkezdekilerle merkezden uzak olanların ilişkileri de başkalaşıyor. Bu iki kavram, yaygın olarak, merkez-taşra biçiminde de tanımlanıyor. Yüz yüze ilişiklerin aynısı olmasa da bir benzerini merkezdeki kurumlar sağlamaya çalışıyor; bu da, buradaki kurumların (dolayısıyla kurumların içindeki bireylerin) hükümdarın ihsanlarından en fazla pay almasıyla sonuçlanıyor. Öte yandan, hükümdarın tebasına vermekte olduğu ihsanlarının kaynağını ise taşra oluşturuyor. Taşradan maddî destek gelmez ise hükümdar, ihsanda bulunan kişi rolünü îfâ edemeyecek; taşradan toplanan vergilerle maddî destek gelince ve ihsan edici kişi rolünü yerine getirdiğinde de bu ihsanları merkezdekilere ve yakınındakilere daha çok veriyor olacak. Bu da bir kısır döngüyü ortaya çıkarıyor. Gerçekte ihsan 15 dağıtan sultan bu ihsanı toplumdan toplamaktadır. Toplumdan topladığı ile toplum üzerinde patronluk iddiasında bulunmaktadır. Yani patron ile muhatabı yer değiştirmektedir. Böyle bir sonuç da hükümdarın ‘baba’lığına halel gelmesine sebep olacaktır. Buradaki kısır döngüden kurtulmak ve tepkiyi azaltmak için hükümdar, kendisine tabi ve taşraların potansiyel gücünü çevresine toplayan bir beye merkezdeki modele eşdeğer yerel patrimonyal bir yapı oluşturmasına izin veriyor. Bu yapılanma teşekkül ettikten sonra herkes konumundan memnun bir şekilde yerini, statüsünü koruma yarışına giriyor. Böylece kendi çelişkisini yine kendi içinde yaratan yeni küçük patrimonyal yapıları ortaya çıkarmış oluyor. M. Weber, toplumdaki statünün ve zenginliğin sultanın isteğine göre dağıtıldığı bu patrimonyal yapıyı aynı zamanda ‘sultanizm’ olarak da adlandırıyor.14 Patrimonyal idare şekli, birçok çelişkiyi ve güç paradokslarını da bünyesinde taşımaktadır. 15 Öncelikle bir şeyin altını çizmek gerekir: Weber, kendisi bir sistem kurmuyor; sürdürülen ilişkiler içinden var olan bir ilişki türünü adlandırarak açıklamaya çalışıyor. Başka bir ifadeyle, bu sistem Weber’den önce de var idi; Weber’den sonra da. Weber bunu, sadece, karmaşık ilişkiler sistemi içinden ayıklayarak tanımlamaya çalışıyor. Ancak bu patrimonyal olguyu ilk defa Weber keşfetmemiş; bu olgunun adını ilk defa Weber ortaya koymuş olabilir, ancak ondan yüzlerce yıl önce yaşamış olan İbn Haldun da bu konuyla ilgili önemli tespitlerde bulunuyor.16 İbn Haldun, toplumun bireylerinin, yaşayabilmeleri ve geçimlerini sürdürebilmeleri için hükümdara bağlı olmak zorunda olduğunu söylüyor ve ekliyor, “Hükümdara tabi olmazlarsa, geçimlerini ve zenginliklerini sürdüremezler, yaptıklarının da hiçbir anlamı ve değeri olmaz; bu da, toplumun bir hükümdara boyun eğmesi ve yaltaklanması sonucunu doğurur. Müsaderenin de sultanlık sistemiyle yakından alakası vardır; çünkü hükümdar, her nereden gelirse gelsin, her nasıl elde edilirse edilsin bireylerdeki zenginliğin kaynağını kendi ihsanı olarak görmektedir.” 17 14 Max Weber, Ekonomi ve Toplum, II, Yarın Yayınları, İstanbul 2012, s. 378. 15 Ensar Nişancı, Geleneksel Patrimonyalizmin Sosyal ve Siyasal Yönden Analizi, Haliç Üniv. Yayınları, İstanbul 2001, s. 2. 16 İbn Haldun, Mukaddime, I-II, Dergâh Yayınları, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982, s. 545-547; 679-681. 17 İbn-i Haldun bu konuda: Hükümdarın kendi maiyetindeki kullarının saltanat dairesinden 16 Dolayısıyla hükümdar, mülk benim diyor;18 canı ne zaman isterse verdiğini geri de alabileceğini, bunun da doğal bir hak olduğunu düşünüyor. İbn Haldun’un bu toplumsal gözlemleri, patrimonyalizmi anlatmaktadır. İbn Haldun bunu, M. Weber’den yüzlerce yıl önce görüyor, anlatıyor ama sadece bir ad vermiyor. Ama sorunu da tam olarak ortaya koyuyor. Dolayısıyla patrimonyal sistemden, şimdilik, ilk bahsedenin M. Weber’den de önce İbn Haldun olduğu ortadadır. İlk keşefeden unvanını almayı doğal olarak İbn Haldun hak ediyor olmalı. Patrimonyal sistemden İbn Haldun’dan ve Weber’den sonra Türkçe literatürde ilk kez Halil İnalcık bahsediyor.19 İnalcık’ın bahsettiği döneme gelinceye kadar zaman neredeyse 21. yüzyıla girilmek üzeredir. İnalcık, yazdığı iki eserinde konuyu, patrimonyal sistem yönünden ele almıştır. Bunun dışında Ensar Nişancı da geleneksel patrimonyalizmi ele alan bir eseri vardır.20 Burada Nişancı, yeni bir şey söylemek yerine Weber’i özetlemeye çalışmıştır. Bunların dışında, bu konuya hasredilmiş bir çalışma bulunmamakla beraber, ya makale boyutunda ele alan ancak çoğu zaman patronaj kavramına yeni bir yorum getiremeyen çalışmalardan da söz edebiliriz.21 Hâsılı velkelam, patrimonyal sistem genelde geleneksel mutlakıyet rejimlerinin temel unsurunu, özelde de Osmanlı Devleti’nin temel mantığını teşkil ettiğini söyleyebiliriz. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde, patrimonyal sistem anlaşılmadan hem tebaanın hem de hükümdarın ilişkilerini anlamak hiç de kolay olmayacaktır. Bu ayrılmalarına göz yumsalar dahi servetlerini yanlarında götürmelerine asla razı olmazlar, çünkü maiyetindeki kullara ait malları, kendi saltanatı gölgesinde onun gücü sayesinde kazanılmış bir mülk olarak görmektedir. Bu nedenle sultanlar müsadereye pek heveslidirler, bu nev’i mülke el koymak için şerʽan ve adette buna bir yol bulurlar, demektedir. Bkz. İbn Haldun, Mukaddime, I, Dergâh Yayınları, s. 545, 547. 18 Kur’an’da, göklerin ve yerin mülkünün yalnız Allah’a ait olduğu ve Allah’ın, servetin zenginler arasında dönüp dolaşan bir güç, iktidar (devlet) olmasının istenmediğine dair ayetlerin bulunması, Kur’an’ın, eski çağlardan beri iktidar olan patrimonyal sistemlerin, ‘mülk sultanındır’ anlayışına karşı, mülkün, hiçbir kimsenin ve iktidarın tekelinde olamayacağını vurgulaması bu bağlamda hayli ilginç ve anlamlıdır. Bkz. Kur’an: XXIV/42; III/189; LIX/7. 19 Halil İnalcık, “Comments on ‘Sultanism’: Max’s Weber’s Typification of the Ottoman Polity,” Princeton Papers in Near Eastern Studies, Number 1, Princeton 1992, p. 49-72. 20 Ensar Nişancı, Geleneksel Patrimonyalizmin, s. 1-94. 21 Bkz. Halil İnalcık, “Tarihsel Bağlamda Sivil Toplum ve Tarikatlar,” Küreselleşme Sivil Toplum ve İslâm, Der. E. Fuat Keyman-A.Yaşar Sarıbay, Vadi Yayınları, Konya 1998, s. 74-87; Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul 2014, s. 103-140. 17 çalışmayla, hem patrimonyal sistemi müstakil olarak anlamaya, anlatmaya çalışmış olacağız, hem de bunun uygulama alanı olarak devasa boyutta önümüzde duruyor olan Osmanlı Devleti’nin patrimonyal ilişkiler bağlamında nasıl bir sistem tesis ettiğini, bu sistem içinde ulemanın rolünü inceleyeceğiz. C. Patrimonyal Sistem ve Üretkenlik Patrimonyal sistemde güç ve servet nereden, ne şekilde elde edilmektedir? Patrimonyal ilişkilerin mahiyetini anlamak ve bu ilişkileri doğru analiz edebilmek, bu sorunun cevabına bağlıdır. Patrimonyal sistemde gücün ve servetin dağılımını patrimonyal şef belirlemektedir. Ulemanın ilmi performansı üzerinde patronajın ne gibi bir etkisi vardır? Acaba zenginlikleri ve gücü paylaştıran patrimonyal iktidar ile toplumsal yaratıcılık yeteneği arasında nasıl bir bağ vardır? Patrimonyal sistem ile üretkenlik arasındaki ilişkinin anlaşılması medenitlerin yükseliş ve çöküşlerinin anlaşılmasında büyük önem arz etmektedir. Patrimonyal toplumlarda bireyler, zihinlerini patrimonyal şefin istekleri doğrultusunda geliştirmektedir. Çünkü güç ve servet, sultanın istekleri doğrultusunda dağıtılmaktadır. Toplumda, özellikle aklı ve sanatıyla geçimlerini sağlayan kesimler (ulemâ, şairler, sanatkârlar vb.), güç ve servetten pay alabilmek için sultanın istekleri, sultanın beklentileri doğrultusunda kabiliyetlerini ve zihinlerini geliştirmek zorundadırlar. Bu durum, tabiatıyla toplumda ortaya koyduğu ilmî eserlerinin ve sanatının gelirleriyle geçimlerini sağlayan kesimleri doğrudan etkilemektedir. Sadece ilim ve sanata değer veren bir sultanın desteğiyle gelişecek patronaj ilişkileri sayesinde ilim ve sanat erbabı, daha nitelikli aklî ve ilmî eserler ortaya koyabilecektir. Patrimonyal sistemin çarkının dönmesi, mülk gelirlerinin devamlılığına bağlıdır. Çünkü patrimonyal iktidar, baba devlet anlayışını, dağıtacağı ihsanlarla sağlamaktadır. Bunun için patrimonyal iktidar, mülkten elde edilen gelirin devamını sağlamak için gayret etmektedir. Hatta toplumda herkesin ait olduğu sınıftaki mesleğini icra etmesini de gerekli görmektedir. Yani bireylerin hem meslek değiştirmesini hem de statü ve sınıf değiştirmesini, tasvip etmez; çünkü mülkten gelen kira gelirinin değişmesiyle devlet düzenin değişmesi endişesini taşımaktadır. Devlet düzeninin değişmesi demek sistemin bozulması demektir. Bu sebeple patrimonyal sistemde mevcut statükonun ve 18 statünün devamını esastır. Bu yüzden yeni olan her şeye, geleneksel sistemi bozacağı endişesiyle karşı çıkılır. İstikrar adı altında durağanlık ve entelektüel durgunluk toplumda üst değer kabul edilir. Sonuçta ilmî çevreler, yeni fikirleri değil aynı konuları sürekli tekrar eder. Bir konu üzerinde farklı onlarca şerh ve haşiye yazılır. Bunda da toplum tarafından bir tuhaflık görülmez. Görüldüğü üzere, patrimonyal sistem, işleyişi gereği farklılıkları kolayca kabul etmemektedir. Bu nedenle patrimonyal sistemin, yaratıcı düşünceleri kısıtlayan sosyal, siyasal bir sistem olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. D. Patron ve Klient Patrimonyal sistemde patron, en önemli unsurdur; hatta merkezde patron yer almaktadır diyebiliriz. Patrona ne kadar uzak ve ona ne kadar yakın olunduğuna göre patrimonyal sistemde yer alınmakta sosyal ve siyasî statüler kazanılmaktadır. Ancak, patron muhatabını nasıl görmektedir? ona nasıl bir elbise biçmektedir? Bu soruların cevapları, patronun muhatabının davranışlarını belirlemektedir. Tabii ki patron algısı her toplumda aynı değildir. Bu sebeple, patronun ve muhatabın davranış şekilleri de değişecektir. Diğer taraftan, sistemin en önemli tanımlayıcılarından birisi olan M. Weber, kendi toplumlarında yaptığı gözlem ve tespitlerin kimi zaman doğudakilere uymadığını da söylemektedir. 22 Bunun üzerine, buna uygun yeni kavramlar da geliştirmeye veya Batıdaki farklılıkların altını çizmeye çalışmaktadır. İşte bunlardan birisi de ‘klient’tir. Nedir klient? Kimdir? Ne gibi görevleri ve rolü vardır? Batı ile doğu patrimonyal sistemlerin farklarını anlamak için klientin ne anlama geldiğini bilmek gerekmektedir. Klient, kelime olarak; müşteri, bağımlı, yanaşma anlamlarına gelmektedir. 23 Deyim olarak Klient ise; patronaja talip, patrona yanaşan, bağlanan, müşteri konumunda olan kişidir. Batı tipi patrimonyal sisteminde, doğudaki 22 Sadece M. Weber değil birçok düşünür, kurdukları düşünce sistmelerini doğu toplumlarını inceledikten sonra ya revize etmişler ya da doğu toplumlarının farklılıkları üzerine yeni tezler ortaya koymuşlardır. Bu tipte düşünürlerin en önemlisi K. Marx’dır. Marks, Asya Tipi Üretim tarzını ortaya koyarak mülkiyet olmadan da sömürünün olabileceği tespitini yapmıştır. Bkz. Karl Marks, “Asya Üretim Tarzı-Antik Çağ-Feodalite”, Kapitalizm Öncesi Ekonomi Şekilleri, Sol Yayınları, Çev. Mihri Belli, Ankara 1967, s. 86, 99; ayrıca bkz. Karl Marx, Friedrich Engels, Din Üzerine, Sol Yayınları, Çev. Kaya Güvenç, Ankara 2013, s. 114-117; Karl Marx, “Şark Meselesi”, Türkiye Üzerine, Çev. Selahattin Hilav - Attila Tokatlı, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1974, s. 4-6. 23 Kudret Emiroğlu, Suavi Aydın, Antropoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara 2009, s. 479. 19 baba tipi patrondan ziyade, ekonomik çıkarı esas alan patron tipinin daha çok öne çıktığı görülmektedir. Batı’da, toprakların kâr getirici, verimli bir şekilde işletilmesi, iyi bir serflik ve patronaj politikasının geliştirilmesine ve uygulanmasına bağlıydı. Batı’da uygulanan klient sistemi, baba tipi bir otoriteden daha çok ekonomik ilişkilerin işletildiği bir sisteme dayanmaktadır. Ekonomik getirisi olan bir klient, patron tarafından her zaman himaye edilmektedir. Bu himayenin karşılığında patron, ekonomik, siyasal güç elde etmektedir. Patron, ekonomik, siyasal ve dinî bağların iç içe geçtiği ilişkiler üzerinden klientlerini otoritesine bağımlı kılmaktadır. Bu durum, Avrupa’da genel olarak “patronaj” terimiyle ifade edilmekteydi. 24 Ortaçağ Avrupa’sında patron-klient ilişkisinin temeli toprak mülkiyetidir. Feodaller adına toprağı işleyen kiracı konumundaki klientlere, patron tarafından yardım olarak borç para, tohum, ya da mal verilir; bunun karşılığında da klient ailesinin üyelerinin ücretsiz emeklerinden yararlanılırdı. Avrupa’da patronajın çıkışı, toprak üzerinden bu şekilde gelişmiştir. Buradan da anlaşılacağı üzere, Batı’nın baba anlayışı tüccar bir babadır. Batı anlayışındaki baba, ne kadar zor şartlar altında olursa olsun evlatlarını beslemek zorunda kalan fedakâr bir baba değildir. Evlatlarına borç para -belki faizle- verir. Buradaki ‘baba’da, evlatlarının emeğinden yararlanan ve karşılığında onlara hak ettiklerinden daha az para veren tüccarvarî bir baba tipi vardır. Klientlere büyük bağışlar ve ihsanların yapıldığı pek görülmez. Doğu tipi patrimonyal sistemin aksine, Batı’da patron tarafından yapılan bahşişler, çok cömertçe değildir. Bu anlayıştan hareketle, Batı tipi patrimonyal sistemin ihsan sahibi bir baba anlayışından ziyade, tüccar bir baba üzerinden şekillendiğini söyleyebiliriz. Orta çağ Avrupa’sına hakim olan siyasal sistemlerin aksine; kiliselerin, doğu tipi baba anlayışına benzer bir patronaj ağı kurdukları gözlenmektedir. Çünkü kiliselerde, güçlü bir “baba” felsefesi anlayışı Hıristiyan ilahiyatından esinlendiği mutlaktır. Babaoğul ve kutsal ruh üçlemesini (teslis) temsil eden Roma Katolik Kiliseler’inin halka uyguladığı patronajı, doğu tipi patronaja yani ‘baba’ anlayışına çok benzemektedir. Kiliselerin vaftiz usulleri de baba temelli patronaj mantığında çalışmaktadır. Kiliselerde yapılan vaftiz ayinlerinde görülen çocuğun gerçek anne-babasının yanında 24 Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 582. 20 vaftizle yeni tesis edilen manevî anne-baba-çocuk üçlemesi ekonomik ve siyasal yönden zayıf olan aileyi güçlü olan aileye bağlamayı amaçlamaktadır. Böylece kilise bu birlikteliği kendisinin manevi baba rolüyle gerçekleştirmektedir. Bu bir kilise patronajıdır. Kiliseler, tesis ettikleri bu tür patronaj ilişkisi ağlarıyla bireyleri ve aileleri birbirlerine bağlayarak bu sayede kiliseler kendi iktidarını güçlendirmiştir. Avrupa’da zengin toprak ağaları, vaftizle fakir aile çocuklarının bakımını ve eğitimini üstlenir. Yetiştirilen bu çocuklar, toprak ağlarının yaptığı patronaj karşılığında, patronlarının siyasal faaliyetlerine katılmak ve desteklemek zorundaydılar. 25 Dengeli-eşit olmayan bu asimetrik ilişki, güçlüyü, daha güçlü bir hale getiren bir ilişki modelidir. Siyasal ve ekonomik olarak güçlü bir patron, her dönem sistemi ayakta tutacak zayıf kesimlerin toplu desteğine ihtiyaçları vardır. Bu zayıf kesimlerin desteğini alabilmek için de onları patronajla desteklemesi, ayakta tutması gerekmektedir. Halkın, patronaj karşılığında verebileceği şey; kişisel emeği, hizmeti, sadakati, siyasî-dinî meşruiyeti ve vergi desteğidir. Sonuç olarak, klient tabiri, Batı tipi patrimonyal sistemini, Doğu tipi patrimonyal sistemlerinden ayıran önemli siyasal ve sosyal ayraçlardan biridir. E. Patronajın Sosyal Serancâmı Patronaj kavramının toplum içindeki varlığı ve önemi son yıllarda daha iyi tespit edilmeye başlanmıştır. Ancak bu, onun tespit edilmeden önce var olmadığını göstermez. Tespit edilmeden önce de tespit edildikten sonra da; hatta günümüzde bile patronaj söz konusudur. Patronajın, siyasî, ekonomik, felsefî ve dinî alanlarla doğrudan ilişkisi olduğu da unutulmamalıdır. Yine de bu kavram, yeteri kadar irdelenmemiştir. Muhtemelen bunun sebebi; din, ekonomi ve devlet ilişkileri analizinin, toplumsal ilişkiler düzleminde yeterince ele alınmamış olmasıdır. Oysaki ekonomik ilişkiler, toplumsal ilişkilerin temelini oluşturmaktadır. Patronaj ise bu ilişkilerin sistemleşmiş halidir. Patronajın çok iyi bilinmemesi, din, ekonomi ve devlet ilişkilerinin, patronajı ortaya çıkaracak kadar ele alınmadığını göstermektedir. 25 Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 583. 21 Patronajın kavramsallaşma sürecinin bilinmesi, patronaj kavramının daha iyi anlaşılabilmesini sağlayacaktır. Bu nedenle patronaj ilişkilerinin tarihte ne kadar köklü bir ilişkiler manzumesi olduğunun ortaya konulması, konuya farklı bir tarihsel derinlik katacaktır. Modern zamanların başlangıcına kadar bütün büyük imparatorluklar, oldukça güçlü bir patrimonyal niteliğe sahiptir. Patrimonyalizmde, otorite ve gücün hanedan ailesinin elinde kullanılan kişisel ve bürokratik bir güç olması nedeniyle hükümdarın takdir yetkisi son derece geniştir. Hükümdar bu gücünü askerler, köleler, toprak sahipleri ve diğer sosyal gruplar üzerinden gerçekleştirmektedir. Patrimonyal ilişkilerin diğer önemli bir yönü de, tarihte değişen toplumsal ve ekonomik ilişkilerin niteliğine göre patronaj ilişkilerinin de şekil değiştirmesidir. İlk çağlardaki patrimonyal ilişkiler, günümüze göre daha az karmaşık bir yapıdadır. Bu nedenle patronaj ilişkiler de daha net anlaşılabilir bir düzeydedir denilebilir. Ticaretin ve ekonominin gelişmesiyle patronaj ilişkilerin de gelişme, yoğunlaşma kaydettiği, dahası girift bir hal aldığı görülmektedir. İleride ele alınacak konuların daha iyi anlaşılmasında bu hususun göz önünde tutulması gerekmektedir. Ayrıca sosyal ilişkilerin ve insan davranışlarının çözümlenmesinde bireyin içinde bulunduğu psikolojik derinliğin artması patronaj ilişkilerin de anlaşılmasını ve çözümlenmesini oldukça zorlaştırmaktadır. Çünkü insanların hangi güdülerle, iktidara yaklaştığı veya iktidarın hangi amaçlarla patronaj yaptığı kolay anlaşılabilir bir konu değildir. Bir ülkede patronaj, tarihi süreç içinde hem iç, hem dış sosyo-ekonomik ve siyasal etkilerle şekil yönünden değişim gösterse de patronajın temel mantığı çok fazla değişmemiş olduğu bir gerçektir. F. Patronaj ve Başşehirler Doğu ve Batı patrimonyal yönetim anlayışlarındaki farklılıkların, saray başkentlerinde oturan halkın maişeti ve gündelik geçimleri üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır? Bu etki ne gibi sonuçlar doğurmuştur? Osmanlı başşehri, bu durumdan nasıl etkilenmiştir? 22 Tarihte imparatorlar, güçlerinin, ihtişamlarının ve gelişmişliklerinin bir nişanesi olarak yaşadıkları sarayları görürler; bu yüzden saraylarını görkemli, şatafatlı bir şekilde inşa etmek isterlerdi. Saray ve halk arasındaki ilişkiler, patrimonyal anlayışın farklılığına göre değişmektedir. Bu patrimonyal anlayışın farklılığı, halkın saraydan yararlanma ve beslenme şeklini de değiştirmiştir. M. Weber’e göre, Antik Yunan şehirlerinde ve Helenistik dönemde kraliyet hanesi, hükümdarın oturduğu şehirler için önemli bir gelir kaynağıdır. 26 Çünkü kraliyet hanesi, Antik Yunan şehirlerinde dönemin piyasa ekonomisi ile gelişmiş, ticaret yapan, zenginleşen bir sınıfı desteklemektedir. 27 Doğu patrimonyalizmden farklı olarak, Batı patrimonyalizmi, tüccar bir sınıfın oluşumuna izin vermekte ve onları desteklemekteydi. Çünkü patrimonyal iktidar, yapılan ticaretten vergi almakta ve bu sayede önemli bir gelir kaynağı elde etmektedir. Kraliyet ailesinin desteklediği uluslararası ticaret sayesinde kralların oturduğu başşehirler zenginleşme imkânı bulmaktaydı. Bu şekilde elde edilen gelirler, patrimonyal iktidara güç katmaktaydı. Yunan şehirlerinde ve Helenistik dönemde daha global ve açık bir patrimonyal sistemin benimsendiği söylenebilir. Weber, MÖ İran şehirlerinde, hükümdarların geçim yükünü başkent halkının çektiğini; halkın, hükümdar ve ailesinin gelirlerinden (hükümdarın oikosundan28 ) istifade edemediğini belirterek Batı tipi patrimonyal sistemin, zımmen doğu tipinden üstünlüğünü ortaya koymaktadır. 29 Ancak Herodotos, Weber’in görüşünün aksine, eski İran başşehirlerinin30 vergiden muaf tutulduğunu söylemektedir. Ayrıca adil bir vergi yönetiminden dolayı İran Kralı Kyros’a baba denildiğini, Kyros için, ‘adil bir insandı’, ‘halkın iyiliği için çalışırdı’ gibi çeşitli nitelendirmelerin kaynaklarda geçtiği 26 Weber, Ekonomi ve Toplum, II, s. 378; Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 325-327, 522-526. 27 Bkz. Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 517-520; Rene Sedillot, “Tarih Boyunca Ticaretin Öyküsü”, Değiştokuştan Süpermarkete, Çev. Esat Nermi Erendor, Cep Kitapları Yayınları, İstanbul 1983, s. 95. 28 Oikos: Bir hükündarın sahip olduğu askerleri, esirleri, toprakları, tüm mal varlıklarını ifade eden bir kavramdır. Bkz. Ensar Nişancı, Geleneksel Patrimonyalizmin Sosyal ve Siyasal Yönden Analizi, s. 85; ayrıca bkz. Jeffrey K. Davies, "Society and Economy", The Cambridge Ancient History, Volume V, The Fifth Century B.C. Cambridge University Press, UK 2005, p. 290. Arif Müfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, s. 168, 747. 29 Weber, Ekonomi ve Toplum, II, s. 379. 30 Herodotos, kanımızca İran başşehirlerini kasdetmektedir. 23 görülmektedir. 31 Ahamaniş saraylarında, günde halktan 15 bin kişi yemek yemekteydi. 32 Dolayısıyla, patimonyal yönetimlerde görülen “devlet baba” anlayışının Eski İran’da da var olduğu anlaşılmaktadır. Bu sebeplerle Weber’in doğu hükümdarlarının ve ailesinin başşehirler için bir yük olduğu görüşü, pek doğru gözükmemektedir. Ancak Batı başşehirlerinin ve kolonilerinin ticarette, Doğudakilerden daha gelişmiş olduğunu belirtmemiz gerekmektedir. Doğu ve Batı patrimonyal idarelerinin halkın maişeti üzerinde ortaya çıkan patronaj farklılıkları konusunda, bir değerlendirme yapılırsa, Batı’nın krallarının, Doğu’nun sultanları kadar cömert olmadığı tespiti yapılabilir. Erken modern Avrupa döneminde bile (1450-1789) Avrupa başkentlerinde yaşayan yoksul halkın ve dilencilerin toplumdaki oranı oldukça yüksekti. 33 Buna rağmen saraylarda halka açık yemek verme geleneği de pek yoktur. Fakat yine de Batı’daki yoksulların, Doğu’daki yoksullar gibi, büyük şehirlerde yaşamak istedikleri de görülmektedir. Çünkü şehirlerde kiliselerin patronajında vücut bulan sosyal yardım ve hayır kurumları halk için oldukça işlevseldir. Batı’da yoksulların patronunun, kraldan daha çok kiliseler olduğu göze çarpmaktadır. 34 Kiliselerin yoksul halkın patronluğunu icra etmesi, tabii ki tesadüfî değildir. 35 Baba-oğul-kutsalruh anlayışının yansımaları, patronaj sisteminde yoğun olarak kendini belli etmektedir. Kiliseler, daha çok ‘baba’ tarzında halka yaklaşmıştır; Zaten rahiplere aynı zamanda peder (baba) denildiğini de unutmamak gerekir. Kiliselerin; siyasal, sosyal, idarî ve ekonomik organizasyon 31 Herodotos, Tarih, Çev. Müntekim Ökmen, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2010, s. 259, 261. 32 M. Şemseddin Günaltay, En Eski Çağlardan İskender’in Asya Seferine Kadar İran Tarihi, TTK. Basımevi, Ankara 1948, s. 266, 267. 33 Robert Jütte, Erken Modern Avrupa’da Yoksulluk ve Sapkınlık, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2011, s. 61, 76, 91-152. 34 Bu durum Avrupa’da ortaya çıkan reform hareketleriyle bir değişime girmiştir. Avrupa’da gelişen seküler kurumlar, yoksullar üzerinde büyük etkisi bulunan hayır kurumlarını kendi kontrolleri altına almaya çalışmışlardır. Avrupa’da zihniyetin değişmesiyle birlikte ortaya çıkan yeni toplum anlayışına göre daha yoksul sosyal tabakalardan gelen insanlar; sanat, bilim ve çeşitli meslek alanlarında yetiştirilmeli, onların yaşadıkları sosyal ve ekonomik sıkıntılar bu şekilde giderilmeliydi. Bu anlayış göstermektedir ki yoksulların patronunun değişmesiyle patronaj araçları da değişmiş, patronaj, daha rasyonel bir şekil almıştır. Luthercilik, zenginlerin toplumsal bir güç olan yoksullara yardım etmesini sağlamış, böylelikle kilise ve krallık rejimine karşı yoksulların desteğini almıştır. Bu stratejik hamleyle önemli bir halk gücü elde edilmiştir. Bkz. Robert Jütte, Avrupa’da Yoksulluk ve Sapkınlık, s. 125, 129. 35 Çünkü İncil’e göre, Tanrı’nın yeryüzünde kurulacak krallığının yegâne sahibi yoksullar olacaktır. İncil’de bu durum şöyle ifade edilmektedir: İsa, gözlerini öğrencilerine çevirerek şöyle dedi: “Ne mutlu size, ey yoksullar! Çünkü Tanrı’nın egemenliği sizindir”. Bkz. Yeni Ahit, Luka: VI/20. 24 şeması, siyasî iktidarların oluşturdukları toplumsal sisteminin dışında, ondan bağımsızdır. Hatta devletler üstü olduğu bile söylenebilir. Bunun yanında her bir ülke kralı, ülkelerindeki kiliselerin siyasî hamisidir. Böyle olduğu için bir ülke içindeki yoksul halka ekonomik yardım konusunda siyasî iktidardan daha farklı davranabilmekte ve bu yüzden ekonomik yardım konusunda bu ülkelerde yoksul halkın patronu, krallardan çok kiliseler olagelmiştir. Halka karşı babavarî patronluk eden sadece kiliselerin olduğunu söyleyebiliriz. Bu nedenlerle Avrupa başşehirlerinde yaşayan halkın, doğu başşehirlerinde yaşayan halk kadar, maişeti kolay olmamıştır. İbn Haldun, bir hanedanın yeni bir şehri kendisine başşehir yapmasıyla, önceki başşehirin kalkınmasının ve refahının gerileyeceğini ifade etmektedir. 36 Başka bir ifadeyle hükümdar neredeyse refah ve geçim oradadır, diyebiliriz. 19. yüzyıla kadar Osmanlı başşehrinde yaşayan halk, Ortaçağ Avrupa’sı halkları gibi hükümdar ailesinin geçim yükünü çeken, bir halk değildir. Örneğin Selçuklu sultanları adına cuma günleri sultan sofrası kurulur, eşraftan ve halktan çeşitli kimseler bu tür ziyafetlerden yararlanabilirlerdi. Ayrıca bu sofralarda fakirlere hediyeler ve ihsanlar dağıtılırdı. 37 Bu geleneğin bir başka şeklini orta Asya’da yapılan potlaç kültüründe de görmek mümkündür.38 Yine de doğu toplumları için belirtmek gerekir ki, başkentlerde yaşayanların yükünü genelde taşralar çekmektedir. Canikli Ali Paşa, 1776 tarihinde Nizâm-ı devlet ve nizâm-ı ‘asker zımnında tedbîr-i cedîd adlı eserinde Osmanlı başşehrinde yaşayan halkın geçim durumunu ve taşraların içinde bulunduğu sıkıntıları dile getirir. Canikli Ali Paşa bu eserinde, o dönemin patronaj ilişkileri ve toplumdaki ekonomik yapı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Eserden anlaşıldığına göre, İstanbul halkı, sarayın sahip olduğu refahtan oldukça istifade etmektedir. Başka bir ifadeyle İstanbul ahalisinin ekonomik ve sosyal olarak alt tabakalara mensup fertleri bile, padişah bahşişlerinden ve padişah ihsanlarından 36 İbn Haldun Mukaddime, II, Dergâh Yay., Haz. Süleyman Uludağ, s. 681. 37 Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 74, 93,160, 238. 38 Potlaç: Kuzey Amerika Kızılderililerinin hediye verme ve sosyal eşitsizliği giderme amaçlı olarak yaptıkları ihtiyaç fazlası değerli eşyalarını ihtiyaç sahibi kimselere dağıttıkları büyük şenlik ve şölenin adıdır. Dağıtımın sonunda elde kalan diğer eşyalar ise yakılmakta, imha edilmekteydi. Potlaç eski Türk geleneklerinde yapılan “Yağmalı toy” geleneğini andırmaktadır. Ancak “Yağmalı toy” geleneğinde dağıtımdan arta kalan mallar yakılıp yıkılmaz sosyal tabakadaki alt kesimlere dağıtılırdı. Bkz. Mahmut Tezcan, “Folklorik ve Antropolojik Yönleriyle Hediye Geleneği ve Türk Kültüründeki Yeri,” Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, XXII, Sayı: 1, Ankara 1989, s. 29-36. 25 oldukça fazla yararlandığı anlaşılmaktadır. Böylece padişah ile İstanbul halkı arasında bir patronaj ilişkisinin kurulduğundan söz edilebilir. Bu durum, aynı zamanda, Osmanlı patrimonyal sistemi ile Batı patrimonyal sisteminin farklarından biridir. Günümüze kadar gelmiş bir darb-ı mesel 39 olan “İstanbul’un taşı toprağı altındır,” sözü, kurulan patronaj ilişkilerini gayet sarih bir şekilde açıklamaktadır. Burada anlatılmak istenen şey, patronaj ilişkileri sayesinde İstanbul’da çalışmadan bile kolay para kazanılabileceğine işaret etmektedir. Türk toplumunda söylenen bu söz, dünyanın başka başşehirleri için de söyleniyor olabilir. Bir darb-ı mesel olmuş bu söz, İstanbul’da çalışmadan bile kolay para kazanabileceğine dair verilen bir bilinç altı mesajı içermektedir. Bir geçimin kolaylığı nasıl olur? İstanbul’da bir altın madeni de yoktur. Belki ticaret kastedilmiş olabilir. Ancak ticaretin genelde gayri müslim azınlığın elinde yoğunlaştığı düşünüldüğünde, Müslüman tebaanın bu sözden ticareti kastetmiş olduğunu da düşünmemiz zordur. Dolayısıyla, yukarıda söylendiği gibi, İstanbul’da yaşamanın kolaylığı ancak padişahın ve yakın çevresinin ihsanları ve bahşişleriyle mümkün görünmektedir. Bahsi geçen Canikli Ali Paşa’nın eserinde, taşralarda geçimin zorlaşmasından dolayı, insanların İstanbul’a göç ettikleri, bu göç eden insanların devlet kapılarında kolay iş buldukları da anlatılmaktadır. Ancak müellif, devletin yanlış idare edilmesi (rasyonel olmayan patronaj politikası) sonucu halkta tembellik duygusunun oluştuğunu da ayrıca belirtmektedir. Demek ki yanlış patronaj politikları, halkta tembellik duygusu da yaratmaktadır. Taşraların, devletin rasyonel bir desteğine ihtiyacı olduğu açık bir dille ifade edilmektedir. 40 39 Darb-ı mesel: Halk tarafından kabul görülüp, benimsenmiş, bu nedenle yaygınlaşıp meşhur olmuş, kanaat ve sözlerdir. 40 Canikli Ali Paşa, Nizâm-ı Devlet adlı eserinde konuyla ilgili ifadeleri şöyledir: Bu husûsda Devlet-i ‘Aliyye’ye birkaç vechile zarar tertîb eder. Evvelâ birisi: İstanbul’un bu vech üzere himâyesinden herkes: “İstanbul’da geçinmek âsân” deyü İstanbul’a teveccüh ederler... İstanbul’a tavattuna varan âdemler, elbette memleketlerinde geçinemediklerinden terk-i diyâr etmişlerdir. Nihâyet İstanbul’a vardıklarında ma‘lûm ki ahâlî-i İstânbul’un ta‘ayyüşleri bilcümle ‘atâyâ-yı pâdişâhîye tevakkuf eder. Kimi gümrüklerden ve kimi ocaklardan bir takrîb ile ‘ulûfe yâhûd bir mahalden bir vazîfe tedârük edüb ta‘ayyüşe muhtâc olduğundan, günden güne beytü’l-mâl-i müslimînin kılletine bâ’is olmasında iştibâh yoktur. İstanbul’un kesreti ve izdihâmı sebebiyle ehil, nâ-ehil fark olunmayub fürûmâye âdemler birer takrîb kimi kapucubaşı, kimi hâcegân-i dîvân ve zü‘amâ ve silahşör rütbelerin kesbedüb, lâkin nâ halef olduklarından dîn ü diyâneti ve hakk-ı veliyyü’n-ni‘meti fark etmeyüb me’mûr oldukları hizmetlerde yedlerinde olan emr-i ‘âlînin icrâsına ihtimâm etmeyüb, mücerred vardıkları gün: “Bunu bana hizmet 26 Saray, iktidarını sürdürebilmek için, bahşiş ve ihsanlar aracılığıyla iktidarın sahip olduğu zenginliği, saray çevresinde oturan halkla paylaşmak zorundadır. Saraydaki görkeme, ihtişama ve lüks yaşama sarayın en yakınında oturan halk şahit olmaktadır. Eğer bu güç ve servetten saraya en yakın olan halka bahşiş ve ihsanlar şeklinde pay verilmez ise iktidar için ‘meşruiyet tehlikesi çanları’nın çalabileceğinin iktidar farkındadır. Taşralar ise, sarayın rahat yaşamına birebir şahit olmaktan ve hemen siyasal bir tertibin içine girip, fiilî tepki vermekten uzak mekânlardadır. Bu nedenle hem mekânsal yakınlık hem de bahsedilen sosyo-psikolojik nedenlerle saraya yakın olan başşehir halkı, patronajdan daha çok istifade etmektedir. Doğu kültürünün bir parçası olan osmanlı toplumundaki patrimonyal ilişkiler birçok ortak noktalar barındırsa da ne tam olarak Helenist ne de Avrupaî tarzdaki gibidir. Doğu kültüründen de büyük izler taşımakla beraber Osmanlı’nın siyasal ve kültürel yapısının, kendine özgü bir senkretizasyonu olduğu anlaşılmaktadır. 41 G. Depatronaj: Sosyal Bilimlerde Yeni Bir Kavram Toplumsal hayatta, karşılaşılan olaylarda, çoğu defa farkına varılsın ya da varılmasın birçok sosyal olguyla karşılaşılır. Bir sosyal olgunun adı yoksa toplumda durumun ne olduğunun bilincine varılamamış demektir; Böyle olduğu içindir ki bu sosyal olguya bir ad da konulamaz. Şayet bu sosyal olgu, karmaşık hayat içinde farkedilirse ancak o zaman zihinde bu sosyal olguyu karşılayacak, onu tam olarak tarif edecek bir kavramın icat edilmesine ihtiyaç duyulur. Çoğu zaman söz konusu sosyal deyü verdiler” diyerek kendü cerr-i menfa‘atlerine bakarlar...“İstanbul’un himâyesinden ne zarar var?” deyü suâl edersen, cevâb budur ki: Şimdi herkes İstanbul’da. Teklîf ü tekâlîf yok. Bir cây-ı râhattır. Ve gıdâlarına padişâh ve vezîr te’ahhüd etmişdir, deyü ev göçleriyle her taraftan pey der pey İstanbul’a râhî olup vardıklarında her biri bir mahalle intisâb ile kimi kâdılık ve kimi nâ’iblik ve kimi mültezimlik alup her biri birer tarîk ile varub Anadolu ve Rumeli fukarâlarını yıkub yakub, celb-i emvâl edüb İstanbul’da büyük binâlar ve müte‘addid yalılar peydâ edüb safâlarına meşgûl olurlar. Ve esnâf makûleleri dahi bütün gün kahvelerde evkât geçirüb dünyâ yanmış ve yıkılmış vazîfeleri (60-b) olmayıp hemen mezâklerini ve merâmlarını icrâ kaydında olurlar böyle olunca buna çâre hemen Allâhü te’âlâ hazretlerinin inâyet-i şerîfine muhtaçtır ben derim ki İstanbul ağniyâ yeridir şevketli kerâmetli pâdişâhımız herkes rızkını Allâh-ü ‘azimü’ş-şandan talep eylesin deyüb bir miktar dahi taşranın ahvâli ile takayyüdde emir buyursalar günden güne Anadolu ve Rumeli dâhi mâmur oldukta evvelâ düşmanın hor ve hâkir olmasına delâlet eder. Sâniyen: Beytülmâl-i müslimînin artmasına sebeb olur. Sâlisen: Taşralar mâmur oldukta İstanbul’un rif‘atına bâ‘is olur. Bkz. Uğur Tatlısumak, Nizâm-ı Devlet ve Nizâm-ı ‘Asker Zımnında Tedbîr-i Cedîd Adlı Eserin Transkripsiyonu ve Tenkitli Metin Neşri, Yayınlanmamış Y. Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enst., Antalya 2009, s. 62-63. 41 M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Yayınları, İstanbul 1986, s. 168, 193-194. 27 olgular var iken bunlara dair adlandırmalar veya tarifler bulunmaz; bazan de bu sosyal olgular farkedilse de önemi yeterince farkedilemediğinden ad verme gereği de duyulmayabilir. Böyle durumlarda toplumda yeni farkedilen kimi olgular için yeni adlandırmaların, yeni tanımların, yeni terimlerin yapılması gerekir. Bunu bazen toplum kendiliğinden yapabildiği gibi bazen da bunu tanımlamak için konunun uzmanına ihtiyaç duyulur. Bahsettiğimiz olgu patronajın bir parçasıdır. Bu, patronajla beraber gündemde olan bir husus olmasına rağmen şu ana kadar ne bu durumun farkına varılmış ne de adı konulmuş ve tanımı yapılmıştır. Nedir bu patronajın parçası olan olgu? diye sorduğumuzda; işte o zaman karşımıza ‘depatronaj’ çıkar. Depatronaj, siyasal ve sosyal alanda patronajın bir parçası olduğu için çokça karşılaşılan ancak adı konulmamış bir sosyal olgudur. Depatronajın tarihî geçmişine bakıldığında ne görürüz? Tarihte, siyasî iktidarların, resmî paradigmaya aykırı fikirleri ve eserleri sebebiyle birçok filozofun, bilginin ve şairin devlet himayesinden (patronajından) mahrum bırakıldığı, dışlandığı bir vakıadır. Patronaj sisteminin bile tanımını, uzun yıllar beklemek gerekirken, siyasî sistemin dışına iradî olarak çıkarılan kişilere yönelik bir tanımlama yapılmamıştır. Ancak vakıa tarihî bir gerçeklik olarak önümüzde tüm çıplaklığıyla durmaktadır. Depatronaj kavramı, uzun uzadıya ifade edilebilecek bir sosyal olguyu tıpkı patronaj kavramı gibi zihinlerde büyük bir sosyal olgunun özeti olabilecektir. Patronaj kelimesinin, de-patronaj şeklinde yeni bir anlam kazanması, Batı lengüistik kuralları açısından da uygun görünmektedir. Buradan yola çıkarak, depatronaj sözcüğünü, bir kişiyi, gurubu veya bir düşünceyi ve paradigmayı siyasî iktidarın maddî ve manevî desteğinden, himayesinden ve yardımından mahrum bırakmak şeklinde tanımlamak mümkündür. Depatronaj kavramı; herhangi bir düşüncenin, bir felsefî akımın veya onun müntesiplerinin, destekçilerinin, dönemin mevcut egemen güçleri tarafından, resmi paradigmaya aykırı bulunduğu için, siyasal ve toplumsal sistemin dışına itilmesi durumunu özetlemektedir. Böylece depatronaj edilen bu kesimler, iktidarın depatronaj politikasıyla, ekonomik ve sosyal çıkarlardan, haklardan mahrum edilirler. Bunun sonucunda bu kesimler zayıflar, itibar kaybına uğrar, toplumun gözünden düşer ve ötekileştirilir. Depatronaj bu sosyolojik olguyu özetleyen bir kavramdır. 28 Depatronaj kavramı ile Karşı-Patronaj (Counter-Patronage) kavramını da birbiri ile karıştırmamak gerekir. Karşı-patronaj kavramı, toplumda bulunan bir erkin diğer bir erke karşı, onu zayıflatmak için karşıt bir hareketi desteklemeyi ifade etmektedir. Depatronaj kavramı ise, siyasî iktidara aykırı dinî, felsefî, düşünce yapılarının toplumdan sökülmesini (deconstruction) anlatır. Siyasî iktidara aykırı olduğu için depatronaj edilen değerler, yerini siyasal sistemin kendini inşa etmek istediği yeni değerlere bırakır. Sistemin kendini yeniden inşa edeceği paradigma, siyasî iktidar tarafından patronaj edilir. Depatronajın temel amacı, resmi paradigmaya tehdit oluşturan unsurların sistem dışına itilerek sistemin rahatlatılmasıdır. Depatronaj edilen bireylerin ve grupların sahip olduğu ekonomik, siyasal ve sosyal imkânlar ellerinden alınır. Sosyal ve ekonomik imkânlar, iktidarı destekleyen yeni bireylere ve gruplara devredilir. Bir nevi babanın evladını, mirasından reddetmesi gibi, iktidarın, resmi paradigmaya aykırı gördüğü bireyleri ve grupları, o ülkenin sahip olduğu ekonomik, siyasî ve kültürel imkânlarından, mahrum bırakmasıdır. Bir siyasal sistemde patronaj varsa orada depatronaj da vardır. Neyin ve hangi nitelikteki kimselerin patronaj ve depatronaj edileceğini, siyasî iktidarın istekleri ve çıkarları belirlemektedir. II. PATRONAJ TÜRLERİ Patronajın çeşitli türleri vardır. Bunlar daraltılabilir de genişletilebir de. İktidarlar, siyasî, ekonomik ve kültürel alanlardaki hâkimiyetlerini devam ettirebilmek amacıyla patronajı, birçok alanda kullanmaktadır. Şimdilik yaygın olarak kullanıldıkları alanlara göre patronajı üçe ayırmak mümkündür: 1- Siyasî Patronaj 2- Kültür ve Sanat Patronajı 3- Yayım Patronajı Şimdi bu patronaj türlerinin ne olduklarını, iktidarlar ve toplumsal güç odakları tarafından hangi amaçlar doğrultusundan ve nasıl kullanıldıklarını açıklamaya çalışalım. 29 A. Siyasî Patronaj Siyasî patronaj, iktidarın siyasî amaçlarına ulaşılabilmek için hedef kişi veya kitle üzerinde gerçekleştirdiği bir patronaj türüdür. Siyasî patronaj, çoğu zaman iktidarın kendine destekçi kazandırmak amacıyla gerçekleştirdiği patronajı ifade eder. Bu yönüyle siyasi patronaj, aynı zamanda iktidarın bir halkla ilişkiler aracıdır. Bir halkla ilişkiler aracı olan patronaj, aynı zamanda bir algı yönetimi özelliğini de taşır. Ancak patronajla ulaşılmak istenen amaç çok açık olmaz, çoğu zaman da örtülüdür. Patronaja, bazen nezaket, zerafet, ziyaret, ziyafet, hizmet vb. adlar altında çeşitli yasal kılflar geçirilir. Kuşkusuz bizim burada olumsuzladığımız insan ruhunun inceliğinin bir göstergesi olan zerafet ve kibarlık değildir. Kibarlığın ve zerafetin çıkar ve menfaat ilişkileri sağlamada bir araç ve maske olarak kullanılmasıdır. Patron, yaptığı finansal destek ve ihsanlarla aslında muhatabının üzerinde bir algı yönetimi gerçekleştirmektedir. Patron, gerçekleştirdiği patronaj sayesinde, muhatabının algılarını değiştirmektedir. Siyasî patronajın hedef aldığı kişi ya da kitlenin bilinç düzeyi patronajın niteliğini ve boyutunu da değiştirmektedir. Bu amaçlar doğrultusunda yapılan patronajın adı siyasî patronajdır. Kimin, hangi nitelikteki kimselerin patronaj ve depatronaj edileceğini, siyasî sistemin amaçları belirlediği gibi, yapılan patronaj, zamanla siyasî rejimin içini doldurarak ona şekil verir. Siyasî rejimin yapısal özelliğini de değiştirir. Yani patronaj siyasî rejime ruh katar. Bu yüzden patronaj hem edilgen hem de etken bir nitelik taşır. Bir başka ifadeyle patronaj, bir siyasî irade tarafından belirlenirken, zamanla, patronajın uygulanış amacı, siyasî rejimi de değiştirmektedir. Örneğin irrasyonel, kötü bir patronaj politikası, zamanla bir bumerang gibi geri dönerek siyasî rejimi kötü yönde etkilemeye onu yıkmaya başlar. Yani hem fail hem meful bir niteliktedir. Patronaja muhatap olan hedef kişi ya da kitleyi, bilinç düzeyine göre ikiye ayırmak mümkündür. 1- Patronajla asıl neyin amaçlandığını bilen “patronajın aktif nesnesi” 2- Patronajla neyin amaçlandığının farkında olmayan “patronajın pasif nesnesi” 30 Patronajın aktif nesnesi, kendisine neden patronaj yapıldığının farkındadır; bilinçlidir. Bu işe gönüllü ve isteklidir, denilebilir. Patronun asıl hedefi, bunlar üzerinde daha büyük kitleleri kontrolü altına almaktır. Günümüzde bunlara bazan “kanaat önderi” denilmektedir. Kim kanaat önderlerine patronaj uygularsa geniş kitleleri de kontorl altına alabilmektedir. Bunu bilen, bunu gören iktidar, büyük toplulukları itaatı, kontrolü altına almanın yolunun, bu büyük kitleleri tesir altında tutan, patronajin aktif nesnesi olan bu zümreleri, patronaj aracılığıyla kontrol altına almaktan geçtiğini bilir. Nüfuz sahibi olan bu zümreler dinî, siyasî vb. gibi nedenlerle geniş kitleler üzerinde büyük bir tesir gücüne sahiptirler. Toplum tarafından sözlerine itibar edilmekte ve güvenilmektedirler. Bu nedenlerle iktidar, bu zümrelerin desteğine dün olduğu gibi bugün de kısacası her zaman ihtiyaç duymaktadır. Patronajın aktif nesnesi olan bu zümreler, algı yönetimi yapılmak istenen hedef kitle üzerinde kendilerinin sahip olduğu yönlendirme ve nüfuz güçlerini kullanırlar. Ulema, aydınlar, yazarlar, din adamları, filozoflar vb. gibi çeşitli gruplar bu zümrelere örnek verilebilir. Bu zümrelerin etkisi altında kalan büyük toplumsal kesimler tarih boyu her zaman var olmuştur. Bir toplumda büyük oranda patronajın pasif nesnesi oldukça patronajın aktif nesnesi olan zümreler için patron tarafından etkin patronaj ilişkileri de ortaya çıkacaktır. Patronajın pasif nesnesi ise, yapılan patronajla neyin amaçlandığının farkında bile değildir. Kişi ya da hedef kitle, algılamalarını, duygu ve fikir dünyasını patronajın hedeflediği istikamette inşa eder. Aslında inşa etmez, inşa edilmektedir. Çünkü bilinç durumu, değişimin pek farkında değildir. Buna bir de patronajın aktif nesnesini yani kanaat önderlerinin etkisini de eklediğimizde, onlara sadece “vah zavallılar”, demekten öteye söylenecek söz kalmaz. Bu yüzden bu sosyal kesim patronajın pasif bir nesnesidir. Her ne kadar patronajın pasif bir nesnesi de olsalar, hiçbir zaman ihmal edilecek, gözden çıkarılacak bir unsur asla değildirler. Unutulmamalıdır ki, iktidarın ayakta durabilmesi için lazım olacak asker ve mülk kaynağı da bu kesimlerdir. Aynı zamanda iktidarın varlık, meriyet kaynağı da neredeyse, bu kesimdir. Bu nedenle meşruluk kaynaklarını beslemek patrimonyal iktidarlar için daha önemlidir. Her zaman geniş halk kitleleri, patronajın pasif tarafını temsil ederler. 31 Patronajda her zaman asimetrik bir ilişki öne çıkmaktadır.42 Asimetrik ilişkinin güçlü tarafında patron varken, zayıf tarafında patronaj edilen vardır. Terazinin güçlü tarafı her zaman patronun tarafıdır. Bu nedenle bu ilişki asimetriktir. Siyasî iktidarlar, patronajla saygınlık ve meşruiyet devşirmektedir. Bu ilişkide patronun amacı, tarafsız tutumları kendi merkezine çekmek, iktidar lehine politik bir sinerji oluşturmaktır. Böylece patrona karşı oluşabilecek olumsuz tutumlar ortadan kaldırılmış olacaktır. Asimetrik ilişkinin diğer tarafı olan hedef kitlenin ikna edilmesi temel amaçtır. İktidar tarafından yapılan taltif, bahşiş gibi maddî manevî kıymetler, hedef kitleyi etkilemek için kullanılır. İktidar sistemleştikçe patronaj politikası da sistemleşmektedir. İktidarın gücü elde etme şekli, patronajın niteliğini, hedef kitlenin algılarını, diğer bir ifadeyle toplumsal değerleri değiştirmektedir. Patronajın, tarihte ve günümüzde aynı zamanda bir propaganda aracı olarak kullanıldığı da görülmektedir. Propaganda ilk defa Roma Katolik kilisesi tarafından Protestan öğretilerini savunanları susturma, tarafsız olanları etkileme amaçlı olarak kullanılmıştır. Propaganda yönteminin en önemli amacı, destekçilerini patronaj; karşıtlarını da depatronaj etmektir. 43 Propagandanın önemli bir unsuru olan patronaj, bir kanaat ve inanç yayma aracı olarak da kullanılmaktadır. 44 Osmanlı’da ulemâ ve şairler, halkın üzerindeki nüfuzları ile birer kanaat önderleri ve meşruluk aracı olmuşlardır. 45 Patronaj, hiçbir zaman yardımseverlik ilişkisi olmamıştır. Patronajda, her zaman karşı taraftan bir beklenti söz konusudur. Yardımseverlikte ise karşılıksız bir iyilik söz konusudur. Oysa siyasî iktidar, patronajın; meşruiyet, bilimsel gelişme, itibar, imaj, güven, itaat olarak tıbkı bir bumerang gibi kendine dönmesini beklemektedir. Bilim adamının patronajında amaçlanan şey, bilimsel gelişmeyi ve devletin kalkınmasını gerçekleştirmek ise, bu gibi patronaj ilişkiler saklanmaz, hedef kitle olan halka açıkça ilan edilir. 46 42 Ayla Okay, Aydemir Okay, Halkla İlişkiler: Kavram-Starteji ve Uygulamaları, Der Yayınları, İstanbul 2002, s. 147. 43 J. Werner Severin vd., İletişim Kuramları, Çev. Ali Atıf Bir vd., Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 1994, s. 154. 44 Abdullah Özkan, Halkla İlişkiler Yönetimi, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2009, s. 35. 45 Anonim olarak söylenen bir sözü burada ifade etmek yerinde olacaktır: Bilim adamının iyi olanı (akıllı olanı) iktidar sahibine uzak durandır; İktidar sahibinin akıllı olanı da bilim adamına yakın durandır. 46 Filiz Balta Peltekoğlu, Halkla İlişkiler Nedir? Beta Yayınları, İstanbul 1998, s. 218. 32 Patron ve hedef kitle arasındaki ilişki, güçlünün yani patronun lehine gelişen bir ilişkidir. Bu ilişki, eşitsiz ve dengesizdir.47 Patronaj, hiçbir zaman bir ortaklık ilişkisi olmamıştır. İktidarın ve devletin olduğu her yerde, politik bir üslupla işleyen sistematik bir patronaj politikasından söz edilebilir. Patronaj ilişkilerinde ilişkinin içeriğini çoğu zaman iktidar belirler; ama bu ilişkinin yönü, boyutu, derinliği sadece iktidar tarafından da belirlenmez, bu ilişkiyi, iktidarın en yakın çevresi ve akrabaları da etkilemektedir. Çünkü patrimonyal devlet, aynı zamanda, sultanın akrabalarının da sahiplik iddiasında bulunduğu bir devlettir. Bu ilişkinin temelini iktidarın ve onun yakın çevresinin ekonomik, sosyal, nepotik çıkarları oluşturmaktadır. Özetlersek, siyasî patronajın, halkla ilişkiler boyutunda meşruluk kazanma; muhaliflerini yandaş yapma, onları etkisizleştirme veya kontrol altına alma; siyasî iktidarın, kendi yandaşlarını desteklemesi; toplumsal kalkınma ve teknolojik ilerlemeyi gerçekleştirebilmek için bilim adamlarının korunması ve desteklenmesi; bir inancın gelişimine ve yayılmasına hizmet etme gibi amaçlarla kullanıldığını söyleyebiliriz. B. Kültür ve Sanat Patronajı Siyasî iktidarlar tarafından en fazla desteklenen alanlardan biri de kültür ve sanat alanıdır. Siyasî iktidarlar için bu alan, hedef kitleye yani halka ulaşmak için önemli bir araçtır. Kültür ve sanat patronajında hangi alanın (edebiyat, şiir, felsefe, matematik, astronomi, vb.) patronaj edileceğini iktidarın amaçları ve zevkleri belirlediği gibi halkın algılama seviyesi, kültür ve zevkleri de temel belirleyici etkendir. Patronaj edilecek alanı belirleyen iki temel etkenin ortaya çıktığı görülmektedir. 1- Patronaj edilecek alan iktidar sahibinin kişisel özellikleri, ilgi alanları, merakları vb. leri ile yakından ilgilidir. İktidarın üstün gördüğü değerler, zevkler ne ise, o alanların yeteneklileri, bilginleri, sanatkârları, iktidarın nezdinde itibar, değer ve kıymet bulmaktadır. 47 Richard P. Saller, Personal Patronage Under The Early Empire, Published By The Press Syndicate of The University of Cambridge, UK 1982, s. 1. 33 2- Patronaj edilecek alanı belirleyen ikinci önemli etken ise; hedef kitlenin yani halkın algılama ve beğeni düzeyidir. Bunu da eğitim ve gelenekler belirlemektedir. Halkın istekleri ise, halkın sahip olduğu eğitim ve kültür düzeyine göre değişim gösterir. Bu düzey, iktidarın halkla kuracağı iletişimin şeklini de belirler. İktidarın, halka yaklaşmak için kullanacağı argümanları, halkın hoşlandığı, tasvip ettiği değerler arasından seçer. Tesis edeceği sosyal kurumları halkın algılarına ve değerlerine uygun biçimde şekillendirir. Ayrıca patronaj edilecek kişilerin ve kurumların halk tarafından desteklenmesi de sağlanır. Bu nedenle, siyasî iktidarın uyguladığı patronaj siyaseti ile hedef kitle olan halkın algıları ve beğeni değerleri arasında yakın bir ilişki vardır. Örneğin, hangi kitlenin ne tür müzikten hoşlandığı veya halk meydanına klasik müzik seslendirmesi yapıldığında buna hangi kitlenin geleceği bilinmektedir. Patronajın pasif nesnesi olan halkın beğeni düzeyine göre, sosyal ve siyasî mesajlar iktidar tarafından verilir. Kültür-sanat ve bilim patronajının kamusal fayda temelli, eşit, adil ve rasyonel bir şekilde uygulanması, toplumda ve devlet sisteminde büyük değişimlere yol açar. Toplumu kaynaştırır, ortak hedeflere yöneltir, yaratıcı düşünceleri besler, toplumun estetik duygularını geliştirir, toplumsal paylaşımı artırır. Toplumda konsensüsü sağlar. Toplumun gelişimine katkı sağlayacak fikir ve bilim adamlarının desteklenmesi, iktidar mekanizmasının modernleşmesini ve sistemleşmesini sağlar. Bu durum halkın iktidara güvenini artırır. Kültür, sanat ve bilim patronajının topluma fayda temelli, eşit ve adil bir şekilde uygulanması, siyasî sistemin devamı için gerekli olan entelektüel bir sermayenin oluşmasına da ayrıca ciddi bir katkı sağlar. 48 C. Yayım Patronajı İlkçağlardan itibaren krallar, sultanlar, imparatorlar, hükümdarlıklarının güçlerinin ihtişamını ve şahsî kudretlerini dile getirecek nitelikte çeşitli eserler yazdırırlardı. Yazdırma görevini direk vermediklerinde bile böyle şeylerin yapılmasını beklerlerdi. Müellifler, telif ettikleri eserlerinde bağlı oldukları iktidarın gücünü, bağlı 48 Filiz Balta Peltekoğlu, Halkla İlişkiler Nedir? s. 225; Abdullah Özkan, Halkla İlişkiler Yönetimi, s. 119. 34 olduğu imparatorluğun ihtişamını dile getirirlerdi. Edipler, şairler, tarihçiler yazdıkları eserler aracılığıyla iktidarın önce takdirini sonra ihsanlarını kazanmak amacı güderlerdi. Yazılan bu eserler iktidarın takdirini, hoşnutluğunu kazandığı ölçüde makam-mevki, bahşiş vb. gibi çeşitli ihsanlar şeklinde sahibine geri dönerdi. Kitaplar, büyük prestij ve propaganda işiydi. Şairler, filozoflar, propagandist; kitaplar, iktidarların kitle iletişim ve propaganda araçlarıydı. Filozoflar, şairler, stratejik ve politik bir öneme sahipti. Böyle yetenekli kişiler hem az bulunuyor hem de böyle eserleri telif etmek oldukça maliyetli bir işti. Bu sebeple kitaplar, neredeyse elit zümrelerin tekelindeydiler. Diğer taraftan Eski Yunan’da en makbul sanat ve meslek söz ustalığıydı. Bunun temsilcileri de şairler ve filozoflardı. Bu kimselerin yazılı ve sözlü eserleri, toplumu etkileme ve ikna gücüne sahipti. 49 Perslerle yapılan Peloponnesos savaşını en ince ayrıntısına kadar anlatan Thukydides (460-399), eserini, bu anlamda gayet etkili bir dille yazmıştı.50 Eserinde, savaşın büyük güçlü komutanı Perikles’i biraz aşırı övmesi ise Batılı tarihçiler tarafından ayrıca bir eleştiri konusu olmuştur. 51 Tarih boyunca hiçbir tarihçi, ne kadar tarafsız olursa olsun, iktidarın ideolojik çerçevesinin dışına tam olarak çıkamamıştır. Thukydides, adaletin ortaya çıkabilmesi, güçlerin eşitliğine; bir başka ifadeyle rakip güçle baş edilmesine bağlıdır. Adalet, güçlü olanlarca biçimlendirilir, 52 diyerek bu durumu güzel özetlemiştir. Gücün adalete ve kitaplara şekil verdiği gerçeği ile karşılaşılmaktadır. Aristoteles’in (MÖ 384-322) tarihte şahsî bir kütüphaneye sahip olan ilk kişi olduğu söylenir. Aristoteles’in bu imkâna hocalık yaptığı Makedonyalı Büyük İskender’in ve Eski Yunan aristokrasisinin sayesinde kavuştuğu açıktır. 53 II. Bayezid’in, İdris-i Bitlisî’den Farsça, Kemalpaşa-zâde’den de Türkçe birer Osmanlı tarihi yazmalarını istemesi, Osmanlı resmî tarih yazıcılığı bir yayım patronajına örnektir. II. Bayezid, o güne kadar yazılan tarih eserlerinin, parlak zaferlerle dolu 49 Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 242, 282. 50 Thukydides, Peloponnessos Savaşları, Çev. Furkan Akderin, Belge Yayınları, İstanbul 2010, s. 94, 95. 51 Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 282. 52 Aktaran: Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 283., 53 Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 175. 35 Osmanlı tarihi için yeterli olmadığını söyleyerek, İdris-i Bitlisî’den doyurucu bir tarih yazmasını istemiştir. Bunun üzerine, II. Bayezid dönemi dâhil, sekiz padişah ve dönemlerini anlatan Heşt Behişt (sekiz cennet) adıyla meşhur eserini yazmıştır. Eserde ağır bir dil kullanılması, iktidarın görkemini yansıtma gayretinin bir göstergesidir, denilebilir. Osmanlı sultanlarının diğer İslam ülkelerindeki idareler karşısındaki üstünlüğünün gösterilmeye çalışılması, sanat ve fikri değeri yüksek şiir ve mesneviler yazılması yapılan çalışmanın halk için değil de yüksek saray kültürü ve patronaj için yazdırıldığının bir göstergesidir.54 Hükümdarların, ebedileşme arzularını yansıtmak istedikleri en önemli yerlerden biri de kitaplardır. Kitapların giriş bölümlerinde mutlaka hükümdarlara ve sultanlara büyük övgüler dizilirdi. Bu da tarihte, neredeyse her kitabın bir patronu olduğunu göstermektedir. Bir eserin ne kadar güçlü bir patronu varsa, o eser üzerinden o kadar siyasî amaçlar güdülüyor demektir. Siyasî iktidarlar, kitaplar aracılığıyla, toplumların algılarına ve düşünce kalıplarına şekil vermekteydiler. Bu dönemlerde, imparatorlar ve krallar için en büyük tehdit patronu olmayan kitaplardır. Çünkü patronsuz kitaplar bağımsız düşünceyi sembolize etmektedir. Yazarlar orada, salt düşündüklerini, doğru bildiklerini yazacaklardır. İktidar için patronsuz eser, kontrol dışı eserdir. Bu kontrol dışı eserlerin, toplumları etkilemesinden oldukça korkulurdu. Çünkü herhangi bir bedel ve ücret karşılığında yazılmamışlardı. Bu nedenle eserlerin içeriğinde resmi paradigmaya, sultana vs. bağlı kalmak gibi bir endişe ve kaygı görülmez. Siyasî iktidarlar, bu tür eserleri sakıncalı görürüler. Patronsuz eserlerin telifi ve çoğaltılması (istinsahı) kolay da değildir. Eserlerin telifi gizli yapılır; eserler saklanır. Bu tür eserler, bağımsız düşüncenin tesiriyle genelde resmî paradigmaya karşıt unsurlar içerirler. Siyasal tabakalaşma piramidini tehdit eden unsurlar taşırlar; çoğu zamanda resmi paradigmaya ve topluma egemen değerleri tartışmaya açarlar. Patronsuz eserler, kontrol dışı eserler oldukları için siyasî iktidarlar, tarih boyu bu tür kitapları bir tehdit unsuru olarak görmüşlerdir. Patronlu kitaplar ise iktidarlar tarafından hem yandaş hem de karşı propaganda aracı 54Uğur Akbulut, Osmanlı Tarih Yazıcılarına Göre Tarih ve Tarihçi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Doktora Tezi, Erzurum 2006, s. 66. 36 olarak kullanılırlar. Büyük istilalarda ilk yakılan, tahrif edilen unsurların başında kitapların olması bu nedenle tesadüfî değildir. İktidara muhalif kitapların tümü imha edilemiyorsa, muhalif kitaplar tahrif edilir, tahrifat yapılamadığında ise siyasî iktidara uygun alternatif yeni bir kitap yazdırılırdı. İskenderiye, Roma İmparatorluğu ve Bağdat kütüphanelerinin, yakılması, iktidarların kitapları ne kadar tehdit olarak gördüğünün tipik örneğidir. 55 Osmanlı’da matbaanın yaygınlaşmasıyla, daha önceden verdikleri ya da vermedikleri ihsanlarla kontrol edebildikleri kitapları, siyasî iktidarların, kitap yasaklama ve sansür gibi siyasi tedbirlere daha çok başvurmak zorunda kaldıkları görülmektedir. Matbaanın Osmanlı’da yaygınlaşmasıyla birlikte bazı önemli eserlerin matbaalarda basılmasına gayret edilmiştir. Bu önemli eserlerden biri de İbn Haldûn’un Mukaddime adlı eseridir. Ancak bu eserde saltanat, imâmet, hükümet ve rejim meselerinin, saltanatın resmî paradigmasına aykırı görüşler barındırması ve açık bir şekilde tartışılması, dönemin siyasî iktidarını rahatsız etmiş olmalı ki, II. Abdülhamid devrinde, Mukaddime adlı eserinin satılması ve okunması, saltanat makamınca yasaklanmıştır.56 Osmanlı toplumunda kulaktan kulağa, dilden dile aktarılan sözlü geleneklere, özdeyişlere gelince, daha eleştirel, daha net siyasal bir alanla karşılaşılmaktadır. Halk hikâyelerinde, şarkılarında anlatılan kahramanların patronu ne bir imparator ne de bir kraldır. Patronları halktır. Anlatıda abartı ve mitsel özelliklere zaman zaman rastlanılsa da özünde, iyinin yanında yer alma, kötüye karşı çıkma gibi temalar öne çıkar ve bir adalet arayışı özleminin açıkça belirdiği görülür. İktidar patronajı baskısının olmaması, halk edebiyatında kullanılan dilin açık ve anlaşılır olmasını sağlamaktadır. Çünkü halk edebiyatı, Arapça ve Farsça kelimelerin yoğunluklu konuşulup yazıldığı yüksek patronajlı bir saray kültürüne kendini beğendirme gibi bir kaygı taşımamaktadır. O, yaşadıklarını, bildiklerini olduğu gibi aktarmak niyetindedir. 55 İsmail E. Erünsal, “Kütüphane”, DİA, XXVII, Ankara 2003, s. 11-32. 56 Abdülhak Adnan Adıvar, “İbn Haldûn”, MEB İslam Ansiklopedisi, V/II, İstanbul 1988, s. 738-743; Ayrıca, Mithat Paşa tarafından, İbn Haldun’un tarih eserinin, ekonomi siyaseti ile ilgili bilgiler içerdiği, bu konunun İslam alimleri tarafından vaktiyle tetkik edildiği, bu itibarla frenklerin icadı olmadığı hakkında Cevdet Paşa’ya ikna amaçlı gönderilen mektup hakkında bkz. BOA., Y. EE., 38/1, 15 Zilkade 1291 (24 Aralık 1874). 37 Osmanlıda manzara böyleyken, başka ülkelerde de patronun çevresiyle halkın kullandığı jargonda her zaman bir farklılk söz konusudur. Görüldüğü üzere patronaj bir dilin edebiyatına kadar etki eden çok önemli bir sosyal olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Eski Yunan’dan itibaren hemen hemen her dönemde bilginlerin, dinî zümrelerin ve şairlerin; imparatorların, sultanların, hükümdarların patronajıyla geçimlerini sağladıkları bilinmektedir; böylece, yazılan eserlerin hükümdarların kontrolünde yazıldığı açıkça görülmektedir. III. PATRONAJ – İKTİDAR VE KALKINMA İktidar olmak, toplum menfaatlarını ve çıkar gruplarını yönetebilmek demektir. Başka bir ifadeyle iktidar olma, çıkarları yönetebilme sanatıdır. Çıkar ve menfaatları yönetmek, patronajı yönetebilmekten geçmektedir. Toplumsal ve bilimsel gelişmeyi kamu yararına sağlayabilen bir iktidar, patronajı rasyonalize edebilmiş bir iktidardır. Böyle bir iktidar, bir ülkeyi kalkındırabilen, toplumsal gelişmeyi sağlayabilen bir iktidardır. Osmanlı Devleti, patrimonyal nitelikler taşıyan bir devlettir. Osmanlı devlet ve toplum sistemini daha iyi anlayabilmek için şu sorular ve cevapları oldukça önemlidir. Patrimonyal devlet sisteminde güç unsurlarının birbirleri arasında nasıl bir ilişki vardır? Patronajın bu ilişki içerisindeki yeri nedir? Ülkelerin toplam gücünü tespit edebilmek için tasarlanmış birçok güç denklemi tasarlanmıştır. Ancak formüle edilen bu güç denklemleri, temelde, ana gücü ortaya çıkaran bilgi ve patronaj ilişkilerini değerlendirmede ele almadıkları için gerçek anlamda, bir ülkenin toplam gücünü vermeleri mümkün değildir. Başka bir açıdan, kalkınmanın, gelişmenin başladığı noktalar yanlış tespit edileceği için de yanlış kalkınma modelleri uygulanacaktır. Mevcut kalkınma modelleri ve formülleri eksiktir. Bizi yanlış yönlendirmektedir. Peki, bu bağlamda, ülkelerin kalkınmasında patronaj temelli yeni bir güç denklemini oluşturmak mümkün müdür? Patronaj ve epistemoloji arasında nasıl bir ilişki vardır? İktidar güdüsü nedir? Bunun bilgi ve toplumsal kader anlayışı üzerinde ne gibi etkileri olmuştur? Tüm bu soruların cevapları, patronajın, ülkelerin ilerlemesinde veya geri kalmasında ne kadar etkili ve önemli olduğunu gösterecektir. Böylece, hem Osmanlı Devleti’nin geri kalmasındaki ve çöküşündeki 38 ana nedenler daha iyi aydınlatılmış olacak, hem de günümüzün patronaj sorunlarına da ayrıca ışık tutacaktır. A. Siyasî İktidar ve Güç Devletler, sistemlerini devam ettirebilmek için güçlü olmak, gücü elde etmek zorundadır. Gücü elde eden iktidar, merkezî bir çekim kuvvetine sahiptir. Çünkü gücün, doğal bir çekim yasası olduğunu bilmekteyiz. 57 Toplumsal dinamikler, bu yeni güç kaynağına doğru, doğal olarak, harekete geçerler. Gücü doğuran kaynağın değişimi, toplumsal ve siyasal değişimi de başlatır. Çünkü yeni güç, kendini ayakta tutacak yeni patronajerler 58 yaratacaktır. Değişen güçten sonra toplumun diğer üyelerini de peşlerinden sürüklerler. Toplumu ve bireyleri bu yönelişe ve harekete güdüleyen şey, iktidardan patronaj desteğini alabilme arzusudur. İktidarı harekete geçiren güdüler, ne ise, iktidar bu yönde bir patronaj güdüleme politikasını da uygulamaya koyacaktır. 1. İktidar Güdüsü Bütün siyasî yapılar güç kullanır; aslında siyasî yapı demek, güç kullanan meşru yapı demektir. Dolayısıyla siyasî yapılar güce dayanır; güçle ayakta kalır. Bu gücün ne şekilde, kime karşı, nasıl kullanıldığı siyasî yapıların şeklini de belirler. 59 M. Weber’in belirttiği gibi, siyasal rejimlerin ayrıştığı temel nokta, gücün elde edildiği meşruiyet kaynağı ve bu gücü kimin kullanacağıdır. 60 Başka bir deyişle gücü kim, kime karşı, nasıl kullanıyor? Sorularının cevabı, siyasî rejimlerin şeklini de belirlemektedir. Başka bir ifadeyle iktidarın, güce vermek istediği şekil, siyasî rejimlerin tipini de belirlemektedir. Siyasî rejim tipi de patronaj ilişkilerin şeklini ve mahiyetini belirlemektedir. Çünkü siyasî iktidarlar, rejimin devamı için, üstün tuttuğu 57 Güç ister fiziki yasalardan kaynaklansın ister toplumsal yasalardan kaynaklansın, bir fizikî çekime veya toplumsal cazibeye sahiptir. Güneş, etrafına birçok gezegeni çekmekte, onların hareketlerine yön vermekte ve bir sistem kurmaktadır. Aynen siyasal ve toplumsal ilişkilerde de en güçlü kimse diğer güçleri kendine çekmekte ve iktidar olmaktadır. Gücün elde edildiği ve geldiği kaynağa en yakın olan kişi ya da gruplar ise güçten daha fazla istifade etmektedir. En büyük gücün etrafında toplanan diğer güç kümeleri biraraya gelerek siyasal ve toplumsal bir sistem kurar. Toplumsal ve siyasî güçleri bir arada tutan bağlar ise patronajdır. Patronaj, tıpkı atomları bir arada tutan kovelent bağlar gibidir, diyebiliriz. 58 Patronajer: Patronaj alan kimseye, patronajer diyebiliriz. 59 Weber, Ekonomi ve Toplum, II, s. 275. 60 Weber, Ekonomi ve Toplum, II, s. 275-276. 39 değerler manzumesini ayakta tutacak kimselere ve fikirlere ihtiyaç duymaktadır. Böylece iktidarlar, iktidarlarının devamını sağlamak için patronajı bir güdüleme aracı olarak kullanacaktır. Bir siyasî sistemde uygulanan patronaj, zamanla bir ahlakî norm niteliği kazanır. Toplumdan beslenir; adeta manevî bir kimlik kazanır, kendi ekonomik ve sosyal yapısını oluşturur. Adeta istem dışı bir kas hareketi gibi, toplumun biyolojik organizmasını yönetir, ilişkilerde belirleyici bir rol oynar. Bireyler bir süre sonra farkında bile olmadan patronaj güdüsüyle hareket etmeye başlarlar. Patronaj ilişkilerin cazibesine kapılan birey ve toplum, refleks tepkiler verir. Patrimonyal patronaj toplumunda, bilinç ve bilgi, kıymetsizlenir ve alt düzey değerlere itilir. Böylece insanlar, patronajla çalışan birer kumbaraya dönüşür. M. Weber, haklı olarak patrimonyal bürokrasiyi genellikle rasyonel olmayan bir bürokrasi türü olarak görse de, az da olsa rasyonel patrimonyal idare tarzlarının varlığını da kabul etmektedir.61 Osmanlı tarihinde, Fatih Sultan Mehmed’in sarayda ulemâ ve Bizans bilginlerine uyguladığı patronaj türünü, rasyonel patrimonyal bürokrasiye örnek gösterebiliriz. 62 Böylece, siyasî iktidarın uyguladığı patronajın mahiyetinin bürokrasiye de şekil verdiğini söyleyebiliriz. Bu tamamen Fatih Sultan Mehmed’in yetiştirilme tarzı ve kişisel özellikleri ile ilgili özel bir durumdur. İktidar tarafından kullanılan patronajın, iktidarın siyasî ve sosyal amaçlarını yerine getirmede çok önemli bir güdüleme aracı olduğu görülmüştür. Bunun yanında iktidarın ve toplumun, gücü elde etme tutkularının, onların davranışlarını belirleyen en önemli etken olduğu da ortaya çıkmaktadır. 2. İktidar ve Kader Siyasî iktidarlar, patronaj konusunda sınırsız imkânlara sahip değillerdir. Kendi yakın çevrelerine, bu imkânlardan cömertçe ihsanlar dağıtsalar da büyük halk 61 Max Weber, Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology, Çev. G. Roth vd., University of Colifornia Press, Los Angeles 1978. p. 256, 555, 1064, 62 Süheyl Ünver, “İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç”, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1946, s. 298; ayrıca bkz. Fahri Kayadibi, “Fatih Döneminde Eğitim ve Bilim”, İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 8, İstanbul 2003, s. 1-18. 40 yığınlarına bu kadar cömertçe ihsanlar dağıtamaz ve davranamazlar. Çünkü kaynaklar kıt ve sınırlıdır. Halk nazarında siyasî iktidarın sağladığı en büyük patronaj, kamu düzeninin devamının sağlanması, iç ve dış saldırılara karşı halkı koruyabilme gücüdür. İşte iktidar, sınırsız olmayan imkânlar karşısında, halkın taleplerini azaltmak ve kontrol altına almak üzere uygun bir kaderci anlayışının icadını, iktidarı için gerekli görmektedir. Bu anlamda üretilen bir kaderci anlayış, patronun, ne tür bir ihsan verirse versin verilene kanaat eden tevekkülcü bir toplum üretir.63 Halk, iktidardan razı bir ruh hali içindedir. Bu tür bir kaderci anlayış, iktidarın, daha az bir patronaj maliyetiyle daha çok halkın itaatini kazanmasına sebep olur. Gücün, tarih boyunca insan ve toplum psikolojisi üzerinde belirleyici egemen bir rolü vardır. Bu role, kaderi de eklediğimizde ilginç bir ortaklık meydana gelmektedir. Bu ortaklık sadece sosyal ve siyasal bir olgunun ortaklığı değildir. Aynı zamanda kullanılan kelimelerin de ortaklığıdır. Yani kader ve iktidar kelimelerinin hem anlamsal hem de olgusal olarak paratik sosyal ve siyasal hayatta ortaklıkları vardır. Buradan hareketle acaba kader kelimesinin kendisi, güç ve iktidar arasındaki yakın ve somut ilişkiyi, gramatik bir bağ kurarak ifşa ve ihbar mı etmektedir? Kader64 kavramı ile kudret (güç) kavramının Arap dilinde aynı kelime kökünden türetilmiş olması, siyasî iktidarlar ve halk arasındaki sosyo-ekonomik-politik ve psikolojik etkileşimi göstermektedir, diyebiliriz. Niçin kader ve kudret aynı kelime köküne sahiptir? Gücü, kaderle ilişkili kılan şey nedir? Çünkü, güç, iktidarı kutsayan bir illüzyondur. İktidar sahipleri, bu illizyona bir de tanrının rolünü dâhil edince, patronajın itirazsız bir uygulanışı, ortaya çıkmaktadır. Böylece iktidar, güç ile 63 Meseleyi doğru analiz edebilmek için bu kaderci anlayışın zıt kutbunda yer alan istek ve arzuları sınırsızlaştıran, hiçbir şeyden razı olmayan, sürekli isteyen, tatmin sınırı yüksek, sınırsız ihtiyaçlara hitap eden bir kapitalist ahlak anlayışının da var olduğunu görmek gerekmektedir. Bkz. İshak Torun, “Kapitalizmin Zorunlu Şartı Protestan Ahlâk”, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, III/2, Sivas 2002, s. 89-98. 64 Arap dilinde “kader” kelimesi, mif’al veznine çekildiğinde “mikdâr” (ölçü); iftial veznine çekildiğinde “iktidâr”; ism-i faʽili “kâdir” (güçlü) ve “muktedir” (bir şeyi yapmaya gücü yeten) gibi vezinlerde kullanılmaktadır. Güç kavramını merkeze alan bu kelimelerin kader kavramı ile aynı kökten gelmesi, anlam itibariyle meseleye farklı bir bakış açısı kazandırmaktadır. İktidar kelimesi ile kader kelimesinin aynı kökten gelmesi, İslam siyasal aklının oluşumunda bu kavramların ne derece etkili olduğunun bir göstergesidir. Bkz. Mahmut Çanga, “Mʽucemü’l Müfehres”, Kuran-ı Kerim Lügatı, Timaş Yayınları, İstanbul 1989, s. 381. 41 sağlandığına göre, patronajın bireylerin sisteme bağlı kalmasında bir harç görevi yerine getirdiği söylenebilir. Ancak İslam dini, sanki iktidarın, bu kelime oyunundaki gizli amacına başkaldırır gibidir. İslam’ın ortaya çıkışında bir manifesto özelliği taşıyan Kelime-i Tevhid incelenirse, bu anlam daha iyi anlaşılacak gibidir. İslam’ın bu ret ve karşı çıkışı, kelime-i tevhiddeki ilk kelime ile başlar: La (hayır). Bu kelime yeryüzündeki bütün ‘güç’ sahiplerinin gücüne, otoritesine ‘hayır’ anlamına gelmektedir; devamında tanrıdan başka güç sahibi yok diyecektir. Böylece, güç sahiplerinin ‘güç sahipliği’ni ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. Kelime-i tevhidin ‘hayır’ diye yaptığı itirazından sonra, yeryüzündeki mutlak tek güç sahibinin kim olduğunu, insanlara hatırlatmaktadır: Yüce ve büyük olan Allah’tan başka hiçbir değiştirici kimse ve kuvvet yoktur (tanımıyorum). 65 Sanki göklerin ve yeryüzünün egemenliğinin ve gücün gerçekte kimin elinde olduğunu, güç sahiplerine de, gücün büyüsüne kapılanlara da hatırlatır gibi, tüm vurguyu ‘güç sahipliği’ tasavvuru üzerine yapmaktadır. Allah’ın (c.c), gücü, yani iktidarı yeryüzünün zayıflarına, yani halka vermek istediği ise semavî kitaplarda beyan edilmektedir.66 Dikkat edilirse İslam, zamanın süper güçlerine karşı, dünya medeniyet sahnesine “gücü” yeniden tanımlayarak ortaya çıkmıştır, diyebiliriz. Bu sebeple siyasî paradigmadaki güç sahipliğinin ve gücün tanımının değişmesi, yeni bir siyasî paradigma yaratılıyor, anlamına gelir. Gücü yeniden tanımlama girişimi, zamanının hâkim güçlerine karşı, ayrıca açıkça bir meydan okuma anlamına da gelmektedir. Böylece İslam’ın ilk çıkış hamlesini, güç kavramı üzerinden yaptığını söyleyebiliriz. İslam, kendine ait yeni bir güç denklemi kurmak istemektedir, diyebiliriz. Bu ayetleri canhıraş bir şekilde söyleyen ilk dönem Müslümanların neredeyse tamamının, yoksul ve zayıf kimselerden oluşması da tesadüfî olmasa gerek. 67 Günümüzde birisi islamı kabul edeceğinde ilk önce bu güç sahipliğini ret ve 65Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhil aliyyil azîm: Büyük ve yüce olan Allah’tan başka hiç bir değiştirici kuvvet yoktur. Bkz. Muhammed Bin Süleyman er-Rudani, Cemʽul Fevâid, min Cami’il Usul ve Mecma’iz-zevaid, V, İz Yayınları, İstanbul 1996, Hadis No: 9372, s. 265; ayrıca bkz. Kur’an: XVIII/39. 66 Biz ise, istiyorduk ki yeryüzünde ezilmekte olanlara lütufta bulunalım, onları önderler yapalım ve onları firavun mülkünün varis(çi)leri kılalım. Yeryüzünde onları kudret (güç) sahibi kılalım ve onların eliyle Firavun’a, Hâmân’a ve ordularına, çekinegeldikleri şeyleri gösterelim. Bkz. Kur’an: XXVIII/5- 6. 67 Ebu Süfyan bin Harb, Bizans İmparatoru Heraclius ( d. 575- ö. 641)’un Peki ona (Hz. Muhammed’e) halkın ileri gelenleri mi yoksa güçsüzleri mi tabi oldu sorusuna karşılık, Hz. Muhammed’e zayıf ve 42 kabul ile başlamaz mı? Ancak bugün, kelime-i tevhidin müslümanlar tarafından en sık tekrar ediliyor olmasına rağmen, Arapça bilen topluluklarda bile, anlamının tam olarak idrak edilmemiş olmasının patronajla bir alakası var mıdır? Acaba, İslam bu yeni güç manifestosu ile gerçek anlamda gücün kaynağının siyasî iktidarlarda değil; halkta olduğunu mu vurgulamaktadır? Kuşkusuz halk olmaksızın iktidarlar güçlü olamazlar. Halk, iktidarların güç kaynağıdır. İktidarlar, patronajla halk üzerinde bir güç illüzyonu mu yapmaktadırlar? Bu İlahî ilke, bu bağlamda özel bir anlam mı, taşımaktadır? Tüm bunlar göstermektedir ki tarih boyunca güce yüklenen anlam ve onun kullanımını, çıkar bölüşümünü yani patronajı belirlemektedir. Burada sınırları aşarak teolojik bir tartışmaya girmek niyetinde değiliz. Ancak, bizi ilgilendiren tarafıyla, şunu belirtmek gerekir ki, Kur’an’da, mutlak değiştirme yetkisinin ve mülk sahipliğinin ancak Allah’a (c.c) bağlandığı bunun da halk üzerinden gerçekleştiği görülmektedir. 68 Kur’an’a göre, bu değişimi gerçekleştirecek meşru kimselerin, iktidarı elinde tutan her güç sahibinin olmadığını, ancak Allah’a ve ona bağlı olan adil kimselerin meşru ve yetkili kılındığı görülmektedir. 69 Ancak bu adil insanların kim olduğu sorusu, ayrıca büyük siyasî bir problematiği de ortaya çıkarmaktadır. Burada, sadece, meselenin bu çalışmayı ilgilendiren tarafına kısaca değindik; Bu noktadan sonra, sorunun daha tafsilatlı incelenmesini, siyaset bilimcilerine ve ilahiyatçılara bırakıyoruz. B. Patronaj ve Kalkınma Çalışmanın bir sonraki bölümünde formülize edilmeye çalışılan yeni güç denkleminin, önemli nirengi noktalarından birini oluşturacak olan bilgi–patronaj ve kalkınma arasında, nasıl bir ilişki vardır? Burada ele alınacak husus, bu ilişkinin ne gibi sonuçlar doğurduğunu gösterecektir. güçsüz kimselerin tabi olduğunu söylemiştir. Bkz. Rudani, Cem‘ul Fevâid, V, Hadis No: 8434, s. 40- 41; ayrıca bkz. Kavminden ileri gelen inkârcı grup dedi ki: "Biz seni de bizim gibi insan görüyoruz ve sana bizim basit görüşlü ayak takımlarımızdan başkasının uyduğunu görmüyoruz. Sizin bize karşı bir üstünlüğünüzü de görmüyoruz; tersine sizi yalancı sanıyoruz. Bkz. Kur’an: XI/27. 68 Bkz. Kur’an: LIX/7, XXIV/42, III/189. 69 Halil Hacımüftüoğlu, “Kral Tanrı,” Allah’ın Krallığı, İletişim Yayınları, İstanbul 2011, s. 43, 230. 43 Bilgi üretimi ve sağlıklı bir kalkınmanın inşası için patronaj politikasının rasyonel işletilmesi şarttır. İktidarın uygulayacağı patronaj politikası, bir milletin ilerlemesine veya geri kalmasına temel teşkil etmektedir. 18. yüzyıl aydınlanmasından beri bilimsel bilginin kat ettiği büyük ilerlemeler, sadece iktidarları değil, siyasî rejimleri de değiştirmiştir. 70 Patronaj, eskiden de olduğu gibi, bilim adamının azim ve şevk motorudur. Bilim adamı, nasıl, ne türde, hangi amaç doğrultusunda bir patronaj alıyorsa o yönde ürünler vermektedir. Patronaj, bilim adamını; bilim adamı da bilgiyi doğurur. Böylece, iktidar- patronaj - bilim adamı ve bilgi arasında doğrusal ilişki vardır. Böyle bir ilişki, bir toplumun istendik,71 pozitif bir toplumsal değişimin ve kalkınmanın geçtiği ana damardır. Bu durumda, bilgi ve iktidar arasında nasıl bir ilişki vardır? Patronaj aracılığıyla hem bilim adamı hem de bilginin oluşumunda iktidarın doğrudan etkisi var mı dır? Şekil-1: Patronaj-Bilim-Kalkınma İlişkisi Bilgi güçtür; iktidar olmaya giden yoldur. 72 Bilginin, barut, çelik, enerji, savaş makinası şeklinde ortaya çıkması ve geçtiğimiz yüzyılda nükleer güç olarak rüştünü ispatlaması ile birlikte bilginin devasa gücü ve iktidarı tartışmasız kabul edildi. Avrupa’da iktidarlar, ortaya çıkan büyük gücün, bilgi devrimlerinin73 eseri olduğunun bilincindeydiler. Artık bu dönemde güç, eski devirlerdeki gibi, kaba kuvvete dayalı ve büyük orduların ele geçirdiği ganimet ekonomisinden, ticaret yollarından, toprak vergilerinden gelmiyordu. Bu ‘de-facto reel politik’ durum, geleneksel patrimonyal ekonomilerin ve sistemlerin çöküş habercisiydi. Siyasî iktidarların bilgiye karşı 70 Mayor ve Forti, Bilim ve İktidar, s. IV. 71 İstendik: Toplumun beklentileri, istekleri değer yargıları doğrultusunda bireyin sergilediği bu davranış biçimlerine verilen addır. 72 Francis Bacon’un “bilgi güçtür” teorisi için bkz. Eugenio-Enrique Cortes-Ramirez, “Knowledge is Power. Francis Bacon’s Theory of Ideology and Culture”. Via Panorâmica: Revista Electrónica de Estudos Anglo-Americanos / An Anglo-American Studies Journal. Série 3, Número Especial (2014): p. 25-42. 73 Bkz. Thomas S. Kuhn, Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Kırmızı Yayınları, İstanbul 2015, s. 181; ayrıca bkz. J. M. Roberts, Avrupa Tarihi, İnkilâp Kitabevi, İstanbul 2010, s. 463, 464. İktidar Patronaj Bilim Adamı Bilgi Toplumsal Değişim ve Kalkınma 44 geleneksel yaklaşımı böylece değişti. Artık, ‘önemli olan bilgiye kimin hükmettiğidir,’ anlayışının hâkim olduğu yeni emperyal dönemler başladı. Bilimsel bilgiyi elde etme, Avrupa’da ilk olarak epistemik değişimle başladı. Epistemik değişim, bilginin tanımını ve bilgiyi elde etme metodunu da değiştirdi. Bilginin üretimini gerçekleştiren yaratıcı beyinlerin zuhuru, hiç kuşkusuz, patronajın akılcı bir şekilde yönetilebilmesinin bir sonucuydu. Diğer bir ifadeyle, bilgi üretimi ve yaratıcılık, iktidarın kısır çıkarcı politikalarından, bağımsız bilim adamlarına hür akıl ilhamını verecek patronaj imkânlarının kendilerine sağlanmasıyla, gerçekleşmeye başladı. Akademik özerklik, malî özerklikten geçmektedir. Bunun için bilim adamlarının çalışmalarını yönetebilecek, siyasetten mümkün olduğunca bağımsız çeşitli ekonomik kaynaklarının var olmasını gerektirmekteydi.74 Bilgiyi keşfeden, üreten kuşkusuz akıldır. Akla verilen önemin değişmesi, haliyle, bilgiyi elde etme metodunu da değiştirmiştir. Bu durumda, akla verilen önemin artmasını sağlayan ana değişikliğin sebebi nedir? Bu değişikliğin sebeplerinden biri, kuşkusuz, Batı’da okunan kaynakların Rönesans’la birlikte değişmiş olmasıdır. Bu değişimde, Endülüs uleması tarafından akla öncelik veren eski Yunan kaynaklarını ve felsefesini içeren çeşitli eserlerin Arapça’ya tercüme edilmesinin, Arapça’ya gerçek içeriğiyle yapılan bu tercümeler, rönesans döneminde Arapça’dan Batı dillerine yeniden yapılan tercümelerin oldukça büyük etkisi vardır. Aslında bu eserler, Batı dünyasında yaygın olarak kullanımdaydı; ancak, kilise patronajı, bunların içeriğini değiştirmiş ve Hristiyanlara ve kilise otoritesine uyum sağlayacak biçime dönüştürülmüştü. İşte bu eserler, önce, Yunanca ve Latince asıllarından Arapça’ya çevrilmiş; Rönesans döneminden sonra da Arapça’dan Batı dillerine çevrilmiştir. 74 Örneğin John Harvard gibi (Harvard Üniversitesinin kurucusu) Amerikalı iş adamlarının bilgi ve öğrenme merakları, üniversite kurma çalışmaları ve üniversitelere yapmış oldukları büyük bağışlar, Batı biliminin gelişmesi için önemli patronaj imkânları sunmuştur. Günümüzde gelişmiş ülkelerin üniversitelerinin bütçelerine bakıldığında yükseköğretimde en az devlet kaynağı kullanan ülkelerin arasında %59-63 oranla ABD ve Japonya başta gelmektedir. Üniversitelerin patent ve hizmet sunarak elde ettiği gelirleri kıyaslandığında ise en yüksek paya sahip ülkelerin sırasıyla ABD, Japonya ve Almanya olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar bize şunu göstermektedir ki bilim ne kadar siyasî iktidardan veya siyasetten bağımsız olabilirse, o kadar yaratıcı, pragmatik bilimsel sonuçlar ortaya çıkarabilmektedir. Ancak burada başka önemli bir sorun daha ortaya çıkmaktadır. Acaba bilim, bu kez de burjuvazinin kontrolü altına mı girmektedir? Bu sorunun cevabı ayrı bir çalışma konusu olacağından konuya derinlik katmak için kısaca değindik. Bkz. Ali Rıza Erdem, “Üniversite Özerkliği: Mali, Akademik ve Yönetsel Açıdan Yaklaşım,” Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, III, Denizli 2013, Sayı: 2, s. 97-107. 45 Böylece Batı dünyası, birçok eski Yunan eserlerini bu sayede yeniden tanıma imkânı bulmuştur. Eski Yunan kaynaklarından yapılan çeviri girişimlerin arkasında siyasî iktidarın büyük desteği söz konusudur. 75 Böylece, iktidarların akılcı patronaj destekleriyle aklın ve bilimsel gelişmelerin önünün açıldığı görülmektedir. Akla önem veren bu eserler sayesinde, aklın spesifik yapısı, yeniden keşfedilmeye başlandı. Böylece, aklın düşünme yolları ve metotları değişti. Akla yönelik eleştirel bakış akla engel olmak yerine, yaratıcı akıl vb. yeni tanımlamalar, aklın daha çok keşfedilmesine imkân verdi. Aklı anlama yaklaşımının değişmesi, aklın üretkenliğini daha da artırdı. Bu durum, yeni bilimsel gelişmelerin önünü de açtı. Böylece, bilimsel keşifler çağı başlamış oldu. Bu gelişmeler üzerine Avrupa’da kitap, barut, çelik ve altının ittifakı doğdu. Bu ittifaktan, yeni bir güç medeniyeti ortaya çıktı. Ancak unutmamak gerekir ki, bu yeni müttefik gücün kontrolü ve terbiyesi henüz yoktu. Kitap, barut, altın ve çeliğin gücüyle emperyalist çağ başladı. Böylece emperyalizme bilge bir ruh kazandırıldı. Barutu, monarşiler; parayı, burjuvazi sağladı. Bu gelişmeler ışığında, monarşik idareler ve burjuvazi, bilimin yeni bir meşruluk ve güç kaynağı olduğunu anladılar. Böylece gücün değişimiyle birlikte, yeni patronaj edilecek zümreler de değişti. Bu değişim, topumsal aklın değişimini de doğurdu. Monarşik idareler ve burjuvazi, artık, bilgiyi kendilerine temin edecek bilim adamlarını finanse etmeye, desteklemeye başladılar. Çünkü sömürgelerini, ancak teknoloji üstünlüğü olan yeni savaş araçlarıyla kontrol edebilecekler ve sömürge elde etme rekabetinde böylelikle öne geçebileceklerdi. Bilim adamları, sömürgeci güçlere askerî başarı ve servet kazandırmaktaydı. Yeni kurulan sömürgeci ekonomik düzen, bilgi üzerine kurulu bir güçle yükselmekte ve bilginin iktidarı doğmaktaydı. Bu sebeple Batı modernleşmesi bilim adamlarından daha iyi verim alabilmek için siyasetin günü birlik tartışmalarından ve çekişmelerinden onları uzak tutmaları gerektini çok iyi biliyorlardı. Batılılar, patronaj sistemini bu politika doğrultuda oluşturdular. Böylece, Batı’da, bilgi toplumları oluşması sağlandı. Yüksek teknolojinin de yolu açıldı. Dünyada bilim adamının aklından istifade eden onlara tam 75 Mehmet Özdemir, “Kültür ve Medeniyet,” Endülüs Müslümanları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2012, s. 385-397. 46 patronaj desteği veren sömürgeci bir zenginler kulübü oluştu. Bu aşamada Batı dünyası, yeni bir patronaj bağlantısı oluşturdu. Bu yeni zenginler kukübünün enerji, finans hâkimiyetlerinin devamını sağlayan politikaları meşrulaştıracak, onları aklîleştirip destekleyecek karşılığında zengin kulüplerin patronajını kazanacak yeni bir meslek ortaya çıktı: Medya yazarlığı. Her dönemde olduğu gibi, büyük güçlerin nihaî amaçlarına ulaşmak için patronajın, bir motivasyon ve yönlendirme aracı olarak kullanıldığını söyleyebiliriz. 19. yüzyılda uluslararası büyük güçler, bilgiyi merkeze alan yeni bir dünya düzeni inşa etmeye başlamışlardı. Kuşkusuz yeni dünya düzeni, kafalardaki yeni bir güç denkleminin oluşturduğu çeşitli siyasî tasarımlardı. Yeni siyasî tasarımların en somut örneği, Napolyon Bonapart’ın 19 Mayıs 1798 tarihinde gerçekleştirdiği Mısır’ı işgalinde görüldü. Napolyon Bonapart, Mısır işgaline beraberinde, yalnızca askerlerini, savaş araç ve gereçlerini götürmedi, 167 kişilik büyük bir bilim ve sanat heyetini de yanında götürdü.76 Bu bilim ve sanat heyeti de Mısır’a boş gitmiyordu. Heyet, 287 cilt kitaptan oluşan bir kütüphaneyi, Fransızca, Arapça ve Yunanca baskı yapabilen iki matbaa makinasını da yanlarında götürmüşlerdi. Fransız doğu bilimciler bugün hâlâ Mısır için önemli bir kaynak olan Description de Egypt adlı eseri böylelikle hazırladılar. 77 Yeni dünyada artık, bilgiye kimin hükmedeceği yarışı başladı. Bilgiyi saklamak, bilgiyi paylaşmamak temel esastı. Kalem tutan eller, artık aynı zamanda dolaylı da olsa barut da tutuyordu. Monarşiler, işgal edecekleri sömürgelere beraberlerinde, sanatçıları, düşünürleri ve bilim adamlarını da götürdüler.78 Çünkü güç, bilgiyle elde edilmekteydi. Ancak bu güce, teorik de olsa bir sınırlama, bir ahlak da verilmemişti. Güç, kendi ahlakî değerlerini oluşturarak, bir güç ahlakı kavramını ortaya çıkardı. Güç 76 Bu heyet, 21 matematikçi, 3 gökbilimci, 15 tabiat bilimci ve maden mühendisi, 17 inşaat mühendisi, 15 coğrafyacı, 4 mimar, 3 inşaat mühendisi öğrencisi, 8 teknik ressam, 1 heykeltraş, 10 mekanik uzman, 3 barut ve güherçile yapımcıları, 10 sekreter ve yazıcı, 15 mütercim ve konsolos, 9 pratisyen hekim, 9 karantina uzmanı, 22 matbaacı ve 2 müzisyenden müteşekkildir. Bkz. Erin A. Peters, “The Napoleonic Egyptian Scientific Expdition and the Ninetenth-Century Survey Museum”, Master of Arts Theses, Seton Hall University, New Jersey, 2009, P. 19. 77 Kamil Çolak, “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801)” SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, Sayı: 2, 2008, s. 141-183. 78 J.H. Kramers, “Mısır Mehmed Ali Hanedanı Devri ve İstiklal”, İA, VII, Eskişehir 1997, s. 267. 47 ahlakını anlayışını doğuran felsefî çalışmalar zaten mevcuttu. O günün siyasetçileri bu felsefi akımlardan oldukça etkilenmişler, güç ahlakı anlayışı ile siyasi coğrafyaları değiştirip, büyük hegemonik sömürgeci devletler kurma çabalarına girmişlerdi. Bilimsel gelişmelerin sunduğu teknolojik imkanlarla büyük bir güç kazanan sömürgeciler, güç zehirlenmesine kapılarak, dünyada büyük savaşlara ve yıkımlara da neden oldular. Bu yollarla edinilen acı tecrübelerin sonucu olarak dünya, bir kapitalizm barışı 79dönemine girdi. Ortaya çıkan bu gelişmeler üzerine, patronaja yeni bir görev veriliyordu. Artık, dünya sermayesinin rahatça hareket edebileceği yeni bir barış sisteminin savunuculuğunu yapacak düşünürler ve fikirler patronaj edilecekti. Ancak belirtmek gerekir ki, bu gelişmelerle birlikte gücün doğasında var olan kendine sınır tanımama, sınırsız olma isteği bir türlü dizginlenememiş, bu durum, her dönem dünya siyasetinde yeni krizlerin başlıca sebebi olmuştur. C. Yeni Güç Denklemi 19. Yüzyılda birçok alanda çok farklı sıra dışı değişimler vukua geldi. Neredeyse bütün merkezî taşları yerinden oynattı. Kimi yerde bu değişimler insanların bekletintileri yönündeyken kimi yerde de beklenmedik sonuçlar doğurdu. Bu değişimin etkileri günümüze kadar devam etti. Günümüzde gelişen birçok olayın kaynağının 19. Yüzyıla dayandığını da biliyoruz. Bu arada, asırlar boyunca tesis edilmiş olan kimi sistemler ve kurumlar da bu değişimlerden nasibini aldı. Bu değişimlerden istifade eden kişi ve gruplar da yeni duruma adapte olmak için yeni fikrî 79 ‘Kapitalizm barışı’na Yalta toplantısını örnek verebiliriz. Dönemin büyük emperyal güçleri olan Amerika, İngiltere ve Rusya tarafından dünya barışının sağlanması, küresel ticaretin istikrarı ve korunması için (4-11 Şubat) 1945 tarihinde Yalta’da bir toplantı tertip edilmişti. Bu toplantı Roosevelt (ABD), Churchill (UK) ve Stalin’in (SSCB) başkanlığında gerçekleşti. Görüşmeler, dünya kaynaklarının, bir başka deyişle dünya pastasının, en büyük üç devlet tarafından uzlaşılarak nasıl paylaşılabileceği hususunda bir konsensüs sağlanması için yapılan bir toplantıydı. Daha açık bir ifadeyle bu anlaşmanın büyük kapitalist güçlerin, savaşın maliyetinin yüksek olması sebebiyle, birbiriyle savaşmaksızın küçük devletleri nasıl yiyeceklerinin anlaşması olduğunu söyleyebiliriz. İşte birkaç büyük emperyal devletin biraraya gelerek ekonomik çıkarları savaşmaksızın, oyun kurucu ülkelerin kendi aralarında uzlaşarak yarattıkları yeni dünya sistemidir. Bu yeni dünya sistemi, büyük rekabetin olduğu ancak büyük emperyal devletlerin ekonomik çıkarlarını bozacak kadar küresel bir savaşa ve istikrarsızlığa izin vermeyen bir barışdır. Bu durum, ‘kapitalizm barışı’ olarak adlandırılmaktadır. Kapitalizm barışı, küresel sistemin bir sigortası olarak işlev görmüştür. Bu sebeple, günümüzde, büyük küresel güçler, birbirleri ile rekabette, dünyanın sonunu getirecek bir savaş yerine, ‘proxy war’ denilen vekâlet savaşlarını tercih etmektedir, diyebiliriz. Yalta toplantısı için bkz. Mustafa Emre Kürümoğlu, Yalta-Potsdam'da Savaş Sonrası Uluslararası Düzenin Kurulması ve Türkiye (Türk Basınına Göre, 1945), Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2011, s. 29, 49, 52, 56, 63, 72, 80. 48 arayışlara girdiler. Hükümdarların, güç sahiplerinin eskiden elde ettikleri güç kaynakları değişti. Artık patrimonyal sistemden güç üretemeyecekleri yeni bir dünya sistemi üzerlerine yuvarlanıp gelmekteydi. Yeni oluşan güç dengelerine göre uyarlanmış yeni güç sistemleri oluşturuldu. Yeni güç sistemlerinin doğuşunu tarif eden çeşitli güç denklemleri oluşturuldu. Bu güç denklemleri, sadece gözle görünen somut güç unsurlarının biraraya getirilmesi ile oluşturulmuş çeşitli formüllerden ibaretti. Ancak esas Batı medeniyetinin arkasındaki gücü ortaya çıkartan unsurlar soyut oldukları için gözden kaçırılmış ve denkleme dahil edilmemişlerdi. Bu güç denklemlerinin en büyük kusuru bilgiyi ortaya çıkaran soyut çabaları görememek oldu. 80 Bu güç denklemlerinde asıl gücü doğuran epistemik değişim, bilgi devrimi ve bilim adamı patronajı gibi en önmeli arka planlar ortada yoktu. Bu sebeple, güç denklemlerinde epistemik değişimin, 81 bilgi devriminin ve bilim adamı patronajının temel güç değerlerine katılmaması, kalkınmak isteyen çeşitli ülkelerin, yanlış kalkınma modellerini ülkelerinde uygulamaya koymaları büyük facialara yol açtı. Teknoloji üretemeyen onu sadece kullanan ülkeler, kendilerinin modern olduklarını ve geliştiklerini zannettiler. Bu sebeplerle, bilgi üretimini ıskalamayan, bilgiyi yaratan zihniyeti ve mantığı merkeze alan ve tüm bu alanı patronaj eden bir kalkınma ve güç denklemine ihtiyaç duyulmuştur. Siyasî tarihin seyri içinde Platon’dan Farabiye, İbn Haldun’dan Machiavelli ve Montesquieu’ya kadar siyaset felsefesi üzerinde fikir yürüten filozof ve düşünürlerin tartıştıkları, odaklandıkları temel sorun, gücün tanımı, kaynağı, kullanılması ve devridir. Modernleşme tarihi, neredeyse milletlerin gücü elde etme çabaları ve süreçleridir. Patronaj, bir ülkenin toplam gücüne doğrudan etkide bulunmaktadır. Acaba bu durumu bir denklemle ifade edebilmek mümkün müdür? Eğer bir denklemle ifade edilebilirse karmaşık yapıdaki patronaj ilişkilerin hem devlet sistemi içindeki hayatî yeri hem de kalkınmadaki önemli işlevi daha net anlaşılabilecektir. 80 Toplumların, kalkınmada bir üst algı moduna çıkmalarına engel alabilmek için, kim bilir, emperyalist ülkeler gelişmekte olan ülkelere bu tür kalkınma denklemlerini, o ülkelerin müfredatlarında kasıtlı olarak işletmekteydiler. 81 Epistemoloji: Bildiğimiz şeyleri nasıl bildiğimizi, bilgi üretiminin nasıl gerçekleştiğini tartışan, bilgi felsefesidir. Bkz. Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 203. 49 Günümüz Batı uygarlığının ortaya çıkışında bilim adamı patronajının önemli bir yeri vardır. Bu durumda İslam dünyası rönesansının sona ermesinin, düşüncenin durağan hale gelmesinin sebebi de yanlış uygulanan bilim patronajı politikalarıdır. Önce bilim patronajının nasıl olması gerektiğinin bilinmesi sonra ülkenin elindeki gücü nasıl yönlendirmesi gerektiğini optimal olarak kullanmasının öğrenilmesi gerekmektedir. Ülkenin sahip olduğu gücü en optimal şekilde kullanımını sağlamak veya en optimal olarak kullanılmış olup olmadığını göstermek için bir formülasyon denemesi yapılmıştır. Uluslararası toplam güç formülünde, tekonolojinin, modern askeri gücün ve üretime dayalı ekonominin bilgi üretimi gerçeğinden ortaya çıktığı yadsınmıştır. Bilgi üretemeyen bir toplumun, üretici teknolojik kapasiteye sahip olmasına da imkân yoktur. Bilgi üretemeyen toplumlar, teknoloji tüketen toplumlardır. Üretim değil, bir teknoloji tüketimi toplumudur. Tüketilen teknoloji, gelişmiş ülkelerden belli bir bedel karşılığında ithal edilir; ancak bu, her zaman ithal edilen ülkedeki bir alt seviye geri teknolojidir. Bilgi üretimini hedeflemeyen bir güç formülü, çökmeye mahkûmdur. Bu durumda, Bilgi üretmeyen ve bilgiyi patronaj etmeyen, edemeyen bir güç formülünü, siyasî sistemine uygulayan devletler, sonunda, bilgiyi merkeze almış olan küresel patron devletler karşısında yanaşma, klient bir devlet olma durumuna, statüsüne düşmeye mahkûm olacaktır. 19. yüzyıldan 20. yüzyıla gelindiğinde belki küresel patrimonyalizmin yolu, artık mülkü kontrol edecek yüksek bir bilgiye ve teknolojiye dönüşmüştür. Bu güç değişiminin oluşturduğu yeni siyasî rejimlerin adı da demokrasi olacaktır. Günümüzde artık gerçek anlamda bir kalkınma ve ilerlemeyi sağlayan unsurları gösteren bilgi ve patronaj temeline dayalı yeni bir güç denkleminin formülize edilmesine kesinlikle ihtiyaç vardır. Ancak tüm bu bilgi üretimi sürecinin birinci basamağı elbette epistemik bir değişimle başlamaktadır. Başka bir deyişle, bilgiyi doğru tanımlayan, ona değer veren, toplumdaki tüm kurumları ve değerleri bilgi üzerine inşa eden zihnî bir değişimin gerçekleşmesi şarttır. Bu şart, diğer alanları tetikleyici bir rol üstlenecektir. Epistemik zihnî değişim gerçekleştirilemezse diğer alanlar âtıl kalır, harekete geçemez. Uluslararası ilişkiler litaratüründe, şimdiye kadar yapılan güç denklemi formüllerinde epistemik değişimin yarattığı bilgi üretiminin göz 50 ardı edildiği ve patronajın temel alınmadığı tespit edilmiştir.82 Bilgi patronajını, temel almayan güç denklemlerinin bir ülkenin kalkınmasını gerçekleştirmesi mümkün değildir. Çünkü bir ülke, dışarıdan aldığı teknolojik desteklerle “güç” seviyesini sanal olarak, gerçek olmayan bir noktaya çıkarabilir. Ancak uluslararası güçler arenasında asla büyük bir oyuncu olamaz. Çünkü bilgi ve teknoloji üretememektedir. Bu yönde bir kapasitesi yoktur. Büyük krizlerde elindeki para gücünü çok çabuk tüketip, kendini toparlayamaz. Bu nedenle, gerçek bir kalkınmanın ve gücün ne olduğunu tanımlayabilmek için yeni bir güç denklemi formülasyonuna ihtiyaç vardır. Uluslararası ilişkiler disiplininde formülize edilen, bir ülkenin toplam gücünü gösteren eksik formülasyonlara alternatif, bilgi patronajını temel alan yeni bir güç denklemini yeniden inşa etmek gerekmiştir. Bir ülkenin toplam gücünü oluşturan o ülkenin coğrafyası (jeopolitiği), nüfusu, kültürel birikimi, tarihî; ekonomik, teknolojik, askerî kapasitesi, ne kadar yüksek olursa olsun eğer tüm bu güç değerlerini yaratacak epistemolojiye, bilgiye, rasyonel patronaj politikasına sahip değilse, bu güç değerleri sürdürülebilir değildir. Bu sebeple, böyle bir ülkenin reel gücü sıfıra yakın olacaktır. Bu yüzden yeni oluşturulacak güç denklemini daha realize etmek gereği doğmaktadır. Kuşkusuz bu denklem denemesi geliştirilmeye açık bir analizdir. Tüm bu bilgiler ışığında, günümüz ve 18. ve 19. yüzyılların kalkınma modelleri de göz önüne alınarak oluşturan patronaj ve epistemoloji temelli oluşturduğumuz denklemi şu şekilde ifade edebiliriz: Toplam Güç= [{Sabit Veriler (Tarih + Coğrafya + Nüfus + Kültür) + Potansiyel Veriler (Ekonomik Kapasite + Teknolojik Kapasite + Askeri Kapasite)}x (Stratejik Zihniyet x Stratejik Planlama x Siyasî İrade) x Bilimsel Temel] x Bilim Adamı Patronajı] x Epistemik Değişim. 83 Denklemin sembolik değerlerle ifadesi şu şekildedir: TG =[( SV + PV ) x ( SZ x SP x Sİ )] x BT] x BAP] x ED 82 Eksik formülizasyonlardan biri için bkz. Ahmet Davutoğlu, “Türkiye’nin Uluslararası Konumu,” Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, İstanbul 2009, s. 17. 83 Ahmet Davutoğlu’nun Startejik Derinlik adlı eserinde bahsi geçen eksik, nâkıs toplam güç denklemi formulasyonuna alternatif oluşturulan patronaj ve epistemoloji temelli yeni bir denklemdir. Bkz. Davutoğlu, Startejik Derinlik, s. 17. 51 Sembollerin açılımı şu şekildedir: TG: Toplam Güç SV: Sabit Veriler PV: Potansiyel Veriler Sabit Veriler = Tarih ( t ) + Coğrafya ( c ) + Nüfus ( n ) + Kültür ( k ) SV = t + c + n + k Potansiyel Veriler = Ekonomik Kapasite ( ek ) + Teknolojik Kapasite ( tk ) + Askeri Kapasite ( ak ) PV = ek + tk + ak SZ: Stratejik Zihniyet SP: Stratejik Planlama Sİ: Siyasî İrade BT: Bilimsel Temel BAP: Bilim Adamı Patronajı ED: Epistemik Değişim Denklemin simgesel tam ifadesi şu şekildedir: TG = [{( t + c + n + k ) + ( ek + tk + ak )} x ( SZ x SP x Sİ ) x BT] x BAP] x ED Bir ülkenin toplam gücü, yukarıda adları verilen güç unsurlarının işlemleri sonucuna eşittir. Denklemdeki güç unsurlarının rakamsal değerlerin büyüklüğü ne kadar fazla olursa olsun, asıl rol çarpan etkisindedir. Buradaki güç unsurlarının taşıdıkları artı (+) veya negatif (-) değeri ve onun büyüklüğü, her zaman denklemin sonucunu belirleyecektir. Toplama işleminde sıfır, etkisiz eleman iken; çarpma 52 işleminde yutan elemandır. Denklemin çarpan tarafındaki değerlerden birinin sıfır olması, denklemin diğer tarafı rakam olarak ne kadar büyük olursa olsun denklemin sonucunu sıfıra indirgeyecektir. Bu durumda denklemde toplam güç, sıfırı gösterecektir. Neden denklemin bu tarafına çarpan etkisi verilmiştir? Çünkü denklemin diğer tarafı ne kadar güçlü olursa olsun bir ülke bilgi üretemiyor ve bunu teknolojik kapasitesini artırmada kullanamıyorsa, her zaman dışa bağımlı ve dışa bağımlılığını sübvans edecek bilgisi de yok demektir. Kısa bir süre iç ve dış baskıya direnecek ama sonunda gücünü tüketecektir. Bir ülkenin toplam gücünü oluşturan sabit ve potansiyel veriler ne kadar güçlü olursa olsun, eğer bir stratejik zihniyetin oluşturduğu stratejik bir planlama ve onu uygulayacak bir siyasî irade yoksa çarpan etkisi sonucu, o ülkenin gücü uluslararası arenada sıfıra inecektir. Yine bir ülke, stratejik zihniyetini, stratejik planlamasını ve siyasî iradesini de bilimsel bir bilgiye dayandırarak şekillendirmelidir. Aksi takdirde denklemin sonucu yine sıfır noktasını gösterecektir. Tüm bu verilerin ışığında, denklemin sonucunu değiştiren temel değişken, bilgi devrimini oluşturacak epistemik değişimdir. Kuşkusuz epistemik değişim ve gelişim, bilim adamının ekonomik, siyasî vs. herhangi bir baskı altında olmamasına bağlıdır. Rasyonel, doğru, etik uygulanmayan bir patronaj, epistemik gelişimi olumsuz yönde etkileyecektir. Bu olumsuz etki, bilgi ve bilim adamı üzerinde de olumsuz bir etki alanı oluşturmaktadır. Sağlıklı olmayan bir patronaj politikası, siyasî ve sosyal ilişkilerin toplumda sağlıklı işlemediğinin de bir göstergesidir. Çarpık patronaj ilişkiler, doğru karar alamayan bir siyasî iradeyi, yanlış stratejik planlamayı doğurmaktadır. Böylece stratejik zihniyet bilimsel, analizci bir bilgiden yoksun olmakta, dünyadaki değişimleri doğru okuyamamaktadır. Bu tür bir stratejik akıl, toplam gücü sıfıra indirgeyecektir. Bu formülizasyonla patronaj ilişkilerin çözümüne yardımcı olacak bir teorik altyapı oluşturulmuştur. Problemlerin çözümlenmesi için kullanılan kavramlara yeni anlamlar yüklenmiş, bu kavramlarla neyin ifade edildiği anlatılmaya çalışılmıştır. Patronajın; yaratıcılığı, kalkınmayı, müspet ya da menfi yönde nasıl değiştirmekte olduğunu göstermeye çalıştık. Yeni güç denklemi, ileride işlenecek olan Osmanlı Ulemâsının ve patronaj ilişkilerinin anlaşılmasına ayrıca büyük ışık tutacak, konuya 53 ayrı bir derinlik verecektir. Osmanlı Devleti’nde, patronajın, akılcı ve doğru bir şekilde uygulanmamasının, bilgi üretimini olumsuz yönde etkilediğini yeni güç formülizasyonunda belirlemeye çalıştık. Böylece, Osmanlı Devleti’nin zamanla değişen gücünün ve patronaj ilişkilerinin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bu şekilde, Osmanlı kalkınmasının, moderleşmesinin nerelerde hatalar yaptığını daha net ortaya koymuş olacağız. Bu sebeple yeni oluşturlan güç denklemi patronajın etraflıca anlaşılmasına önemli katkı sunacaktır. Şekil -2: Patronajın Çekim Gücü Şekilde gösterildiği gibi patronajın tüm ilişkilerin çekirdeği olduğunu, diğer tüm ilişkilerin onun etrafında şekillendiğini söyleyebiliriz. Ancak burada patronajı, tek etkili unsur olrak değil, en önemli belirleyici unsur olarak varsaymaktayız. 54 Şekil -3: Medeniyetlerin Yükselişinde ve Çöküşünde Patronaj Diyagramı Epistemik Zihni Değişimin Gerçekleşmesini Sağlayan Kişiler, Olaylar Epistemik Paradigmanın Değişimi Yeni Düşünce Keşifleri ve Bilgi Devrimi Bilgi ve Bilim Adamı Patronajı Çağa Göre Yeni Endüstrilerin ve Teknolojilerin Ortaya Çıkışı= Yeni Güçlerin oluşumu ve Gücün Yeniden Tanımlanması Toplumda Güç Dengelerinin Değişimi= Çatışma Toplumun Sahip Olduğu Kültürel Mirasa Göre Gelişen Yeni Siyasal ve Ekonomik Sistemelerin Oluşuma Süreci Demokratik Rejimler Yaratıcı düşünceleri besler, kalkınma motivasyonu, dengeli ve istikrarlıdır. Toplumda adil ve dengeli bir patronaj sistemi kuruludur. Emperyalist eğilimlerle gücünü ve motivasyonunu artırma yoluna gidebilir İdeolojik Otoriter Rejimler Rejim, İdeolojik inandırıcılığını koruduğu sürece çok yüksek kalkınma motivasyonu sağlayabilir. Kalkınma motivasyonu dengesizlik, istikrarsızlık gösterebilir. Patronaj sadece teknik bilgi alanında eşit ve dengelidir. Siyasal bilimler alanında saplantılı, ideolojik bir patronaj türü vardır. Emperyalist eğilimlerle gücünü ve motivasyonunu artırma yoluna gidebilir Otokratik Rejimler Kalkınma motivasyonu sahip olduğu kültüre bağlı olarak değişebilir. Çatışmacı unsurlar siyasal istikrarsızlıkları doğurur. Kalkınma motivasyonu düşüktür. Emperyalist temayüllerle iç meşrutiyeti ve kalkınma motivasyonunu artırabilir. Aile patronajı veya krallığı-saltanatı destekleyen çevreler patronaj edilir. Emperyalist eğilimlerle gücünü ve motivasyonunu artırma yoluna gidebilir 55 D. Patronaj Piramidi Paradoksu Paronaj piramidi paradoksunun ne olduğuna geçmeden evvel toplumsal tabakalaşmanın ne olduğunu kısaca tarif edelim. Tüm toplumlarda ister patrimonyal devlet ister demokratik devlet olsun, her sistemde, piramide benzer bir toplumsal tabakalaşmaya rastlanır. Tabaka, bir toplumda benzer statü ve güçlere sahip bireylerin oluşturduğu bir sosyal katmanı ifade eder. Bir toplumu oluşturan bireylerin, siyasî güç, makam, zenginlik, ırk, soy, kabile, eğitim düzeyi, gelir dağılımı, meslek gibi farklı özelliklerine göre belli bir güç düzeyinde gruplaşarak üst üste hiyerarşik sıralanmasına toplumsal tabakalaşma denir.84 İnsanların bu piramit sistemi içinde kendilerini sahip oldukları güce göre konumlandırdıkları bir yerleri ve statüleri vardır. Gelişmiş demokratik toplumlarda, bireylerin, toplumsal piramit içinde yükselme fırsatları daha çoktur. Bundan yararlanması için bireyden hem iktidara hem topluma topluma hizmet etmesi istenir. Birey de bu yönde gerekeni yaparak, mesela işçi tabakasından memurluğa veya iş adamlığına geçebilir. Keza iş adamı tabasından da işçi takasına da geçebilir. Kendisi için en uygun olanı seçme hakkı verildiğinde katmanlar arasında bir geçiş trafiği ve rekabet başlayacaktır. Siyasî katılımının az olduğu antidemokratik toplumlarda toplumsal tabakalaşma piramidinin tepe noktası sivri; demokratik toplumlarda ise ovaldır. Çünkü sosyal, siyasal ve ekonomik paylaşımın yüksek olduğu toplumlarda, tabakalaşma piramidi ovalleşir. Alttakiler ve üsttekiler gibi sınıfsal ayırımlar yerine liyakate adayalı, yetenek ve çalışmalarıyla öne geçenler ve geride kalan zümreler ortaya çıkmaya başlar. Patrimonyal toplumlarda ise sosyal tabakalarda yükselme sultan ve ailesiyle kurulan yakın akrabalık ilişkilerine ve sultanın yakınında durmaya bağlıdır. Patronaj piramidi paradoksu daha çok patrimonyal ve antidemokratik toplumlarda kendini daha çok hissettirir. Bu patrimonyal ve antidemokratik rekabet kendi içinde bir çelişkiyi-bir paradoksu barındırır. Buradaki paradoks, toplumsal piramit içinde üst tabakada bulunan fertlerin, alt tabakadaki fertlere patronluk misyonuna soyunurken aynı zamanda alt tabakaların desteğine, korumasına yani 84 Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 710. 56 patronluğuna ihtiyaç duymasıdır. Üst tabakadaki patronlar alt tabakadaki bireylerin desteğine, korumasına, himayesine muhtaç durumda olmalarıdır. Kimin patron, kimin patronajer olduğu paradoksu ortaya çıkmaktadır. Gerçekte patronluğa soyunanın değil patronaja talip olanın patron olduğu bir paradoks durum söz konusudur. Birey, bir üst sosyal tabakaya çıkabilmek için üst tabakadaki kimselerin patronluğuna ihtiyaç duyarken bir alt tabakadakilerin omuzlarına basarak, alt tabakalardan beslenerek yukarı çıkmak zorundadır. Alt tabakaların yardımı, desteği, koruması olmaksızın ise sistem devam edemeyecektir. 85 Hâlbuki üst tabaka, alt tabakaya sürekli sizi biz besliyoruz bu yüzden patron biziz demektedir. Gerçekte alt tabakalar patron görevini yerine getirmektedir. Ancak bir mantık illlizyonu ve algı yönetimi yapılmaktadır. Bu sosyal olguya, patronaj piramidi paradoksu dedik. Gerçek anlamda üst tabaka, alt tabakaya güç ve destek vermemekte, onların gücü ve desteği ile ayakta durabilmektedir. Üst tabaka toplumsal uyanışı ve bilinci yükseltmemek, toplumsal bilinci kontrol altında tutabilmek için bir güç illizyonunu devreye sokmaktadır. Toplumun bir üst düşünme moduna yükselmemesi için düşünmeyi gerçekleştiren mantığı 86 kontrol altına almak isteyecektir. Bu konu ilerde detaylı bir şekilde işlenecektir. Max Weber, patrimonyal iktidarın başındaki sultanın bürokrasi ve askerî kanadının sultana bağımlı olmasına rağmen bu bürokrasi ve askerî kanat aynı zamanda sultanın otoritesine de ortaktır, demektedir. Weber bu durumu bir paradoks olarak açıklamaktadır. 87 Biz de Weber’in bu yaklaşımından yola çıkarak, sultan paradoksu olgusunu genişleterek kavramı toplumsal tabakalaşmaların analizinde kullandık. Böylece, sultan paradoksunun yalnızca sultana ait olmadığını, bu paradoksun aynı 85 George Orwell, Hayvan Çifliği adlı eserinde, iktidar paradoksunu fabl olarak dile getirmektedir. Halide Edip Adıvar, kitabın önsözünde, toplumun alt kesimlerinin gücün temel kaynağı olduğunu, ancak bu kesimin kendi güçlerinin farkında olmadıklarını ifade etmektedir. Sonuç olarak, bu güç paradoksu, tarihte sürekli var olan, ancak, siyasî iktidarlar tarafından güç paradoksu üzerinde toplumsal bir farkındalığın oluşmaması için üzerinde durulmamış, yadsınmış siyasî bir kavramıdır. Bkz. George Orwell, Hayvan Çiftliği, Çev. Halide Edip Adıvar, MEB. Basımevi, İstanbul 1954, s. II. 86 Mantığı, tıpkı bir bilgisayarın işletimini sağlayan yazılım olarak görmek mümkündür. Bir bilgisayar ne kadar donanımı yüksek kalitede olursa olsun eğer ona yüklenen yazılım yeni programları görecek bir yazılım ve sürücüye sahip değilse mevcut durumu algılayamayacaktır. İşte insan mantığı da işlevsel çok boyutlu bir özelliğe sahip değilse, akıl yürütmeleri ve yapacağı fikirsel tasarımlar sorunlu, takıntılı hale gelecektir. 87 Max Weber, Economy and Society, p. 231-232. 57 zamanda tüm toplum katmanlar arasında süren ilişkileri de yansıttığını göstermeye çalıştık. Böylece bu olguya, patronaj piramidi paradoksu adını verdik. Patronaj piramidi paradoksunun tüm toplum katmanlarında yayılım göstermesi tarih boyunca genellikle patrimonyal iktidarların niçin bu kadar kolay yıkılmadığının da bir açıklamasıdır. Çünkü piramidi ayakta tutan bireyler hem yukarıyı beslemekte hem de aşağıdan beslenmektedir. Beslediği kişiler kadar şikâyette bulunmakta, beslendiği kadar memnuniyeti artmakta ve yerini muhafaza etmeye çalışmaktadır. Toplumsal emişme sistemi ortaya çıkmaktadır. Patronaj, bu piramitte önemli bir güdüleme ve itaat sağlama aracı olarak işlev görmektedir. Toplumsal tabakalaşma piramidinde farklı statülerdeki bireyler, alttakiler ve üsttekiler şeklinde, bir tabakalaşma ile hiyerarşik olarak üst üste sıralanırlar. Her bir fert bir üst toplumsal katmana, bir üst statüye çıkabilmek için diğerinin omuzuna basıp yükselmek, zorundadır. Başka bir ifadeyle, diğer katman üyelerinin yardımına muhtaçtır. Diğer yandan, aynı zamanda kendi omuzları üstünde yükselen üstteki fertleri, zümreleri de taşımak zorundadır. Kendisi bir üstte çıkabilmek için bir alttakinin üstüne basmak zorundadır. Kişi mevcut konumunu, koruyabilmek için alttakini belli bir miktar kontrol etmek, onu korumak, beslemek, patronaj etmek de zorundadır.88 Bu paradoksal ilişki, tarih boyunca neredeyse tüm siyasî sistemlerde gücün sistemleşmesiyle beraber ortaya çıkan bir olgudur. Bu paradoksları engellemenin yolu gücü paylaşmak ve patronajı dengeli dağıtmaktır. Aşağıdaki şekilde de görüleceği gibi toplumların gelişmişlik, siyasal rejim tiplerine, ekonomik bölüşüme ve toplumsal statülere göre toplumsal tabakalaşma piramidi farklılık gösterebilir. Yunus Emre’nin aşağıdaki dizeleri toplumsal tabakalaşmadaki patronaj ilişkileri ve bu ilişkilerde ki paradoksu farklı bir açıdan şöyle dile getirmektedir. 88 Kur’an-ı Kerim; isteyen de aciz, istenende, ayetiyle bu paradoksa atıfta bulunmaktadır denilebir. Bir başka açıdan dünyadaki hiçbir ferdin gerçek anlamda bir patron olmadığı herkesin birbirine muhtaç durumda olduğunu, kimsenin kimseye yukarıdan bakacak bir durumda olmadığı gerçeğini Kur’an’nın ifade etmekte olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü isteyen de istenen de zayıftır, muhtaçtır. Bkz. Kur’an: XXII/73. 58 Yerden göğe küp dizseler, Birbirine bend etseler, En altındakini çekseler, Seyreyle sen gümbürtüyü 89 Bu yapının devam edebilmesi için siyasî iktidarın ontolojik, teolojik siyasî bir teoriye ve bu yapıyı destekleyen bir teodiseye ihtiyacı vardır. Din adamları, filozoflar vd. piramit sisteminde, fertleri birbirine bağlayan harç görevi gören, bir piramitsel felsefe ağı oluştururlar. Din adamları, filozoflar vd. kurdukları felsefe ağıyla sistemin meşruiyetini ve piramit bireylerinin sistemi kabul etmesini sağlarlar. Kimi toplumsal tabakalaşma piramitlerinde tabakalar arası geçişler imkânsızken, Osmanlı Devleti’nde tabakalar arası geçişler mümkündür; bu geçişlerin kolaylığı ya da zorluğu iktidarın tebaası üstündeki kontrolüne ve İslam’ın siyaseti ve toplumu yumuşatıcı, barıştırıcı rolüne göre de değişkenlik göstermektedir. 89 Bkz. Hasan Akay, “Okumanın Yeniden Okunması: Bile Bile Okumak -‘İle Bile Okumak,” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Volume IV/3, Erzincan Spring 2009, p. 40. Bu şiirde, Yunus Emre’nin sosyal tabakalaşmadan bahsetmediği, tamamen küplerden bahsettiği gibi bir iddia ortaya atılabilir. Ancak, Yunus Emre’nin, XIII. yüzyılın son yarısı ile XIV. yüzyılın başlarında siyasî, sosyal baskıların, Moğol istilasının, iç çekişmelerin, taht kavgalarının olduğu bir Anadolu coğrafyasında yaşamış olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Bkz. Cevdet Kudret, Halk Şiirinde Üç Büyükler 1: Yunus Emre, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s. 13. İşte Yunus Emre, böyle bir çağın insanıdır. Bu sebeple, Yunus Emre’nin yaşadığı devrin siyasî, sosyal etkilerini eserlerinde görmemek mümkün değildir. Yunus, Türk mutasavvıfı ve şairidir, zamanının sosyal meslelerinden gizli ve aşikâr bahsetmektedir. Çoğu zaman, yapılan yanlışlıklara ve haksızlıklara karşı istiareli ve kinayeli ifadeler kullanarak şiiriyle karşı çıkmaktadır. İstiareli ve kinâyeli söz söylemesinin nedeni tabiki sadece sanat değildir. Yaşadığı siyasî, sosyal baskılardır. Örneğin Yunus’un şu sözleri bunu ispatlamaktadır: Çıkdum erik talına, anda yidüm üzümi, Bastân ıssı kakıyup dir ne yirsün kozumı, demektedir. Türkçesi Yunus, erik dalında, üzüm yemeye çalışırken, bağ sahibi niçin cevizlerimi yemektesin diye kızmakta ve ona çıkışmaktadır. Baştan sona, paradoks ve çelişkilerle dolu olan, Yunus’a özgü bir söz sanatıyla karşılaşmaktayız. Ancak Yunus şiirinin ileri kısmında niçin böyle söylediğini açık bir ifadeyle şöyle beyan etmektedir: Yûnus bir söz söylemiş, hîç bir söze benzemez; münafıklar elinden örter manâ yüzünü. Yani, Yûnus, bazı ikiyüzlüler, ispiyoncular vb. leri yüzünden açık bir dille konuşamamaktadır. Bu sebeple, söylemek istediği anlamı gizleyerek, mecazlar kullanarak bize derdini ve sosyal itirazlarını bildirmektedir. Tüm bu söylenenler ışığında Yunus’un bu şiirde basitce çanak çömleğin kırılmasını kastetmesi elbette anlamsız gözükmekte ve Yunus’un sosyal problemler ve haksızlıklar karşısındaki ızdırabını bilenler, burada Yunus’un ne demek istediğini, neyi vurguladığını rahatlıkla anlayabilirler. Bkz. Mustafa Tatcı, Yûnus Emre Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 331, 332; ayırca bkz. Özkan Daşdemir, “Yunus Emre ve Hâce Muhammed Lütfî’nin İki Şiiri Üzerinde Karşılaştırmalı Bir İnceleme,” Turkish Studies International Periodical For the Languages, Volume VIII/13, Ankara Fall 2013, p. 729-738. 59 Şekil-4: Osmanlı Toplumsal Tabakalaşma ve Patronaj Piramidi Şekil 2’de sosyal tabakalaşma piramidi görülmektedir. En alt tabakada reaya yani halk bulunmaktadır. Sonuç olarak patronaj pramidi paradoksu patrimonyal sistemlerin bir ilişki biçimidir. Bu sosyolojik kavram sayesinde patrimonyal toplumlardaki sosyal ilişkilerin mahiyeti daha net anlaşılacaktır. E. Osmanlı Ulemâsı ve Güçler Dengesi Osmanlı devletinde ulema, büyük fotoğrafın içinde pek yer almaz. Sanki sistemin kenarında, ona paralel olarak, kendi yolunda yürüyen bir sosyal kurum gibi görünmektedir. Bütün bu görüntünün aksine ulema, mimar sinan’ın süleymaniye’sinin taşların arasına sıkışmış horasan harcı gibidir. Rolü pek görülmemekle beraber onsuz devasa yapının ayakta kalması mümkün bile değildir. Hal böyleyken, bu çalışmanın da konusuna uygun olarak, osmanlı ulemasının osmanlı toplumsal yapısı içindeki Sultan Halife -Vezaret - Şeyhülislamlık İlmiye-Kalemiye Seyfiye REAYA 60 konumunu, gücünü açıklamak, patrimonyal sistemdeki rolünü kavramak için gerekli bir husustur. Bu aşamada, öncelikle osmanlı ulemasının devlet aygıtındaki yeri nedir? Sorusuna cevap vermek gerekir. Bilim adamları geçimlerini sağlamak için iktidarlara yakın durmak zorundadırlar. Bilim ve iktidar arasındaki ilişki huzursuz bir ilişkidir.90 Ulemâ için iki seçenek söz konusudur: Bir tarafta doğruyu söylemek, diğer tarafta ise geçim derdi; hatta can korkusu vardır. İktidar kanadında ise, bir tarafta iktidarını paylaşmak istemediği ulemâ, diğer tarafta, mülkünün ve iktidarının kaynağı olan meşrutiyet vardır. Her iki taraf da bu sebeplerle birbirine muhtaçtır. Ancak bu ilişki, tekrar edelim, huzursuz bir ilişkidir. Her iki taraf da, kendi gücünü artırmak için uygun şartların oluşmasını beklemektedir. Osmanlı Devleti’nde, ilk dönemlerde ulemâ, aynı zamanda, müspet ilimlerle uğraşan bilim adamının da adıdır. Osmanlı Devleti’nde ulemânın yetiştiği medreseler, yalnızca dinî eğitim veren yerler değil, aynı zamanda, Enderun gibi devlet aygıtına bürokrat yetiştiren önemli kurumlardan biridir. 91 Osmanlı sistemini, her zümrenin ağırlığınca bir yeri olduğu bir denge terazisine benzetirsek Osmanlı Devleti’nde ulemâ, güç paylaşımında, terazinin neresinde durmaktaydı? Kuşkusuz, güç dengelerinin, tarihîn akışında gücün doğduğu kaynakların değişimiyle, ulemanın iktidar için ifade ettiği önemin ve ağırlığın da sürekli değiştiği unutulmamalıdır. Namık Kemal’in “Evark-ı perişan” adlı eserinde, Molla Güranî ile Fatih Sultan Mehmed arasında geçtiği nakledilen bir olay, Osmanlı Devlet’indeki siyasî iktidar ve 90 Federico Mayor ve Augusto Forti, Bilim ve İktidar, Çev. Mehmet Küçük, Tübitak Yay., Ankara, 1997, s. 61. 91 Madeline C. Zilfi, “Dindarlık Siyaseti Klasik Dönem Sonrası”, Osmanlı Ulemâsı, Birleşik Yay., Çev. Mehmet Faruk Özçınar, Ankara, 2008, s. 5. Enderun, idarî ve askerî kadroların Osmanlı ideolojisi ve zihniyetine göre yetiştirilmesi için teşkil edilen bir saray eğitim kurumudur. Enderun medrese ile karşılaştırıldığında tamamen farklı metotlarA ve hedeflere dayanan bir eğitim sistemine sahip olduğu görülmektedir. Teorinin ve paratiğin birleştirildiği, medreselere göre hedeflerine daha çok ulaşma ve başarı gösteren bir eğitim kurumudur. Enderun’un, başarı ve yeteneği temel alan yükselme sistemiyle, patronaj ilişkilerin daha rasyonel işlediği görülmektedir. Enderun’un bu niteliği, onu imparatorluğun en başarılı bir eğitim kurumu haline getirmiştir. Bkz. Mehmet İpşirli, “Enderun”, DİA, XI, Ankara 1995, s. 185-187. 61 ulemâ ilişkisini oldukça veciz bir şekilde anlatmaktadır. Günümüz Türkçesiyle ifade edersek diyalog şu şekilde geçmiştir: Molla Güranî, Fatih’e hitaben: Timur, kendi kılıcının işlemediği yerlerde Sadeddin Taftazanî’nin eserleriyle (halka) hükmederdi. Bu nedenle ulemânın her nazını (isteklerini, itirazlarını) çekerdi. Mekke ve Medine’de (bir güç nişanesi olarak) senin hutben okunmuyor, benim kitaplarım okunuyor, Hakkı teslim eden, hak bilen birisi değil misin ki Timur’un Sadeddin Taftazânî’ye gösterdiği hürmeti ve değeri benden esirgiyorsun? Fatih, Molla Güranî’ye cevaben: Doğudan ve batıdan talebeler gelir, Sadeddin Taftazanî’nin eserlerini kopya edip çoğaltırlarmış. Siz ise eserlerinizi kendiniz çoğaltıyor ve yine kendi çabanızla onların Mekke ve Medine’ye gönderilmesine gayret sarfediyorsunuz, demiştir. 92 Bu diyalogta, Molla Güranî, Timurun kılıcının gücünün işlemediği yerlerde Sadeddin Taftazanî’nin eserlerinden güç alarak halka hükmettiğini; bu sebeple iktidardan büyük rağbet gördüğünü, ancak kendisinin aynı misyonu yerine getirmesine rağmen aynı kıymeti Fatih Sultan Mehmed’den (iktidardan) göremediğini anlatmaktadır. Bunun üzerine, Fatih’in vermiş olduğu cevap oldukça ilginçtir: Fatih, Molla Güranî’ye, Sadeddin Taftazanî’nin İslam dünyasına etkisi ve başarısı ile kendisinin etkinliğinin ve başarısının bir tutulmaması gerektiğini çünkü onun eserlerine İslam dünyasında çok daha büyük itibar gösterildiğini, oysa, kitaplarının çoğaltma işini halkın değil kendisinin istediğini ve yaptırdığını, bu yüzden aynı değeri göremeyeceğini belirtiyor. Bu diyalog, iktidar – ulema ilişkilerinden patron – yazar – kitap ilişkilerine kadar çok boyutlu bir şekilde patronaj ilişkilerinin mahiyetini bize 92 Molla Güranî ve Fatih arasında geçen diyalog, Namık Kemal’in Evrak-ı Perişan adlı eserinde şu şekilde nakledilmektedir: Molla Güranî, Fatih’e hitaben: Timur, kendi kılıcının işlemediği yerlerde Sadeddin’in telifâtı carî olduğu için ulemânın her nazını çekerdi. Haremeyn’i Şerifeyn’de senin hutben okunmuyor, benim kitaplarım okunuyor, o kadar da hak şinâs değil misin ki, Timur’un Sadeddin (Taftazânî) hakkında ettiği hürmeti benden diriğ ediyorsun? Fatih: Sadeddin Taftazanî’nin telifatını şark ve garptan talebe gelir istinsah ederlermiş, asarınızın tahririyle Haremeyn-i şerifey’ne irsaline yine siz himmet buyuruyorsunuz; cevabıyla mollayı ıskat ettiği meşhur olan letâiftendir.” Bkz. Namık Kemal, “Fatih”, Evrak-ı Perişan, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul H. 1301, s. 274; ayrıca bkz. Süheyl Ünver, “İstanbul Üniversitesi Tarihine Başlangıç”, Fatih Külliyesi ve Zamanı İlim Hayatı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1946, s. 184. 62 anlatmaktadır. Ayrıca yayım patronajının niçin yapıldığını açık bir dille anlatan güzel bir örnektir. Molla Güranî’nin Fatih Sultan Mehmed ile olan bu diyaloğu, ulemâ-iktidar ilişkilerini, ulemâ-iktidar arasındaki güç paylaşımının boyutlarını, aynı zamanda bir patronaj paradoksunu gösteren önemli bir diyalogdur. Güçlü olanın kendisinden daha zayıf olanı hem himaye ettiği hem de himaye edilene muhtaç durumda olunması, bir patronaj paradoksunun varlığını burada da açıkça ortaya koymaktadır. Şekil-5: Osmanlı Devleti’nde Güç Terazisi (Hilafetin Osmanlıya Geçişinden Sonra) İslam Örf Hilafe-Saltan-Ümerâ-Resmî Ulemâ Ulemâ-Tekke -Yeniçeri-Reâyâ Şekil 5’de Osmanlı Devleti’nde güç dengesinin oluşumu gösterilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nde güç dengesi oluşurken hangi etkenlerin terazinin neresinde yer aldıklarına dikkat edilmelidir. Çünkü güç dengesi terazisinde her güç unsurunun karşı kefede bir karşılığı vardır. Bir gücün, diğer bir güçle dengelenmesi taktiği ve stratejisi izlendiği görülmektedir. Patrimonyal sistem, varlığını sürdürebilmek için bir yönetim dengesi kurmak zorundadır. Hilâfetin Osmanlıya Osmanlı Devleti’nde Güç Dengesi Terazisi Güç ve Meşruiyetin Patronaj Kaynağı Rejim Tipinin Oluştuğu Denge Noktası 63 geçişinden sonra güç dengesinin ağırlığı sultandan yana kaymıştır. Böylece sultanın güç terazisinde ulema karşısında büyük bir güç avantajı elde ettiği açıktır. Rejim tipinin oluştuğu nokta, güç dengelerinin zamanla değişmesiyle oluşacak yeni denge noktalarıdır. Eğer güç dengesi, sağa doğru kaydıkça daha teokratik bir rejimi; sola doğru kaydıkça daha seküler ancak patrimonyal bir rejimi ifade ettiği söylenebilir. IV. PATRONAJ-MANTIK VE FELSEFE Siyasî iktidarlar, mantık üzerinde nasıl bir etkileme gücüne sahiptir? Bu etkileme gücünün yaratılmasında patronajın rolü nedir? Patronaj-mantık ve din ilişkileri nasıl bir zemin üzerinde işlemekte ve şekillenmektedir? A. Patronaj– Mantık ve Din Her siyasî yapı, otoritesini toplum nezdinde sabitleyebilmek için bir ontolojiye, buna bağlı bir teodiseye ve bunları rasyonalize edecek bir mantığa ihtiyaç duyar. 93 Bu 93 Ontoloji: Kâinatın ve dünyanın neden ve niçin var olduğuna dair öne sürülen görüşler ve tezlerdir. Maddeye öngörülen ve ona biçilen amaçtır. Bu amaç aynı zamanda siyasî iktidarların toplumla kurabilecekleri metafizikî, siyasî, ekonomik bağların temelini tesis etmektedir. Ontolojik bakış siyasi fiillerin neden ve niçin yapıldığını ve halkın buna karşı reaksiyonunun şeklini belirlemektedir. Her siyasi iktidarın ve ideolojilerin kendine ait bir ontolojisi vardır. Bkz. Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 543. Teodise: Yaşamda ortaya çıkan kötülüğün kaynağının ne olduğu, problemine karşı ilahî adaleti savunma çabasıdır. Herşeye gücü yeten, sınırsız iyilik ve adalet sahibi mutlak güç sahibi bir yaratıcının, bunca kötülüğün olmasına niçin izin verdiğini, açıklamaya çalışan bir kavramdır. Ünlü Alman filozof Friedrich Schleiermacher (1768-1834)’a göre kötülüğün kaynağı 1- Doğa kaynaklı, 2- Toplum kaynaklıdır; Tanrı değildir, der. Bkz. Rafiz Manafov, John Hick`in Din Felsefesinde Kötülük Problemi ve Günümüz Açısından Teodise, İstanbul Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Doktora Tezi, İstanbul 2006, s. 106. Ancak İslam kelamında da ilahî adalet problemi tartışmalarının çok sert geçtiği, çok farklı itikadî franksiyonların ortaya çıktığını bilmekteyiz. Bu ayrımların oluşmasında siyasî iktidarların etkisi oldukça fazladır. Örneğin İslam tarihinde Hz. Hüseyin’in katledilmesi meselesinde Yezid, Hz. Hüseyin’in oğlu Ali’ye: Ey Ali! Baban benimle akrabalık ilgisini kesmişti. Hakkımı bilmek, tanımak istememişti. Hâkimiyet ve saltanatımı elimden çekip almaya kalkışmıştı. Bak! Allah da ona ne yaptı? Dedi. Bkz. Taberî, Tarih-i Taberî, Çev. M. Faruk Gürtunca, Sağlam Yayınevi, İstanbul 2007, s. 114. Yine aynı diyalogda Yezid, Kur’an-ı Kerim’den; De ki: Ey mülkün sahibi olan Allah’ım! Sen, mülkü dilediğine verirsin! Dilediğinden de mülkü çeker alırsın. Dilediğini aziz edersin, dilediğini zelil edersin. Hayır, senin elindedir. Şüphesiz sen, her şeye hakkıyla gücü yetensin, ayetini okudu. (Bkz. Kur’an: II/26) Rivayet için bkz. İbnü’l Esir, El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, IV, Bahar Yayınları, İstanbul 1987, s. 83-91; ayrıca M. Asım Köksal, Hz. Hüseyin ve Kerbela Faciası, Akçağ Yayınları, Ankara 1984, s. 201; Nurettin Turgay, “Kerbela Olayında Kullanılan Ayetler,” Cumhuriyet Üniv. Uluslararası Kerbelâ Sempozyumu Bildirileri, III, Sivas, 2010, s. 7-22. Hz. Muhammed (s.a.v.) Hz. Ali (k.v.)’ye: Ben Kur’an’ın tenzili (indirilişi) için savaştım sen de onun te’vili (yorumu) için savaşacaksın, hadisi, konuya ayrı bir anlam katmaktadır. Hadis için bkz. Rudani, Cem‘ul Fevâid, III, Hadis No: 6026, s. 180. Yezid, böylece, Hz. Hüseyin’in katlinin Allah (c.c) tarafından onaylanarak gerçekleştiğini, kendisinin sadece, kaderin gereğini (Allah’ın yapılmasına onay verdiği, istediği şeyi) yerine getiren birisi olduğunu, topluma açık ve imalı telkinde bulunarak siyasî cinâyeti adeta Allah’ın gerçekleştirdiğini iddia etmiştir. Yezid, kaderin, olmasına izin verdiği bir şeyin, Allah’ın yapılmasından razı olduğu şeymiş gibi 64 ontoloji ve teodisenin nihaî amacı insanı tanımlamaktır. İnsanı tanımlamak, insan iradesini tanımlamaktan başlar. Dolayısyla ontoloji ve teodise, tarihe yön verecek, belki de değiştirecek olan insan iradesine şekil vermektedir. ‘İnsan iradesinin nasıl tanımlandığı’ siyasî iktidarların en çok ilgilendiği konulardan biridir. Çünkü ‘insan iradesinin ne olduğu’ sorusunun cevabı, siyasî iktidarların meşruluklarını, nereden ve nasıl elde edeceğini de belirler. Siyasî iktidarların yapıp-ettiklerini sürekli onaylayan, onlara Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcileri rolünü veren bir ontoloji, hak ve adaleti aramayı gerek görmeyen bir teodise anlayışı, insan iradesini pasifize eden bir siyasî anlayışı ortaya çıkarmaktadır. Toplum içindeki veya sistemdeki bu mantık, bu yönde patronaj edilen bilginler, sanatçılar vd. kimseler eliyle yaygınlaşacak, kahir anlayış haline gelecektir. Tarih boyunca, insanların düşüncelerine hükmetmenin yolu, onların mantıklarına hükmetmekten geçmiştir. Mantıklarına hükmedince de hâkimiyeti kolayca sağlarsın. Toplumlara hükmedecek mantık örgüsünü inşa edecek olan din bilginleri, filozoflar, kâhinler, sihirbazlar, müneccimler vb. gibi ekstra bilgi sahibi insanlardır. Bunlar da iktidarın patronaj güdüsüyle hareket etmektedirler. Böylece, bu grup, iktidarlara, toplum nezdinde meşruiyet kazandırmaktadır. Bu şekilde, iktidarın meşruluk taleplerini karşılayan din bilginleri, filozoflar ve kâhinler, iktidar yanında kolayca makam, mevki ve ödül bulabilmektedirler. toplumda bir algı yaratmaktadır. Halbuki böyle değildir. Kur’an ayetlerinde Allah’ın (c.c.) insanların haksızca yapıp-ettikleri birçok şeyden razı olmadığını dile getiren yüzlerce ayetin uyarılarını görmek mümkündür. (Bkz. Kur’an: II/91). Siyasî iktidarların mantık oyunlarıyla, toplumun doğru düşünme gücü elinden alınmakta, akıl sağlığı bozulmaktadır. Böylece ayetlerin anlamları da çarpıtılmaktadır. Toplumun akıl ve mantık sağlığını tahrip etme girişimi, tarihte sıkça rastlanan bir vakıadır. Böyle bir mantığın patronaj edilmesi, iktidarların doğasında vardır. Çünkü bu tür siyasî iktidarlar, toplumlarını kendi istekleri doğrultusunda güdüleyebilmek, kolayca yönlendirebilmek için mantığı (aklı) dar kalıplara sıkıştırmakta ve çeşitli mantıksal illizyonlar yapmaktadır. İnsan ve toplum iradesini neredeyse sıfıra indirgeyen bu mantık, siyasi iktidarlar tarafından patronaj edilmiştir. İktidarın patronajıyla bu mantık rasyonalize edilmiş, sistemli bir şekle dönüştürülmüştür. Bir takım kötü, olumsuz şeyleri değiştirme yetisini insan iradesinden alan emevî kaderci mantığı, zamanla farklı versiyonlarla birçok İslam mezhebinin içinde sistemleştiği görülmektedir. Siyasî iktidarların, yaptıkları iş ve işlemlerin meşruluğunu sağlamak için halkı ikna etme, inandırma; hatta, halkın desteğini kazanma aracı olarak ‘Emevî kaderci mantığının’ başka iktidarlar tarafından da sıkça kullanıldığını görmekteyiz. Bu sebeple siyasî iktidarlar, genellikle her istenilene evet demeyen, özgür bir iradenin gelişmesini engelleyecek bir mantık yaratmışlar ve onun gelişimine patronajlık etmişlerdir. Sonuç olarak toplumları etki altına almanın yolu, insanların mantıklarını, algılamalarını değiştirecek kanaat önderlerinin, aydınların ve ulemanın vd. patronaj edilmesinden geçmekte olduğu görülmektedir. Siyasî iktidarların, tarih boyunca bu alanı asla boş bırakmadıkları aşikârdır. 65 Siyasî iktidarların aklı ve mantığı kontrol altında tutabilmek için, tarih boyunca genelde dört yöntemi siyasetlerinde uyguladıkları görülmektedir. 1- Hokus Pokus Siyaseti: Siyasî iktidarlar, irrasyonalitenin, rasyonelleştirilmesini sağlamak amacıyla üretilen siyaset teolojisi94 ve mantık hileleri marifetiyle toplumsal meseleleri karmaşık, anlaşılmaz bir hale getirir. Bundan amaçlanan, toplumun bilgi ve zekâsının, bu gibi önemli meseleleri anlamak için yeterli olmadığı yönünde, topluma subliminal mesaj vermektir.95 Bu bir nevi mantık okus pokusculuğudur. İktidar, bu siyaset yöntemiyle geçmişin olaylarını kendi güç ekseni çerçevesinde yorumlayıp, geleceğe şekil vermek ve onu yönetmek istemektedir. 2- Köşeli Mantık Siyaseti: Aklı köşeli hale getirmektir. Bu yaklaşım düz bir mantığı içerir. Olaylar ve olgular bu anlayışta ya siyahtır ya beyaz. Akıl durağandır, statükocudur. Bu mantık, ne pahasına olursa olsun, mevcut siyasî yapıyı, korumakla görevlidir. Bu mantık, problemleri derinlemesine göremez, analiz edemez. Sonuç olarak, basit, temel mantıksal çıkarımlarla iktidar, toplumu istediği yönde harekete geçirir. Köşeli mantık, güce hükmeden iktidarların toplumları kolay yönetilebilmesini ve yönlendirebilmesini sağlar. 3- Senkretik Siyaseti: Toplumsal meselelerin çözümünde senkretik96 bir yol izlenir. Siyasî iktidarlar, iki alakasız ve farklı mantığı, aklı ve kültürü birleştirerek, 94 Carl Schmitt, “Egemenlik Kuramı Üzerine Dört Bölüm,” Siyasi İlahiyat, Çev. A. Emre Zeybekoğlu, Dost Kitabevi, Ankara 2010, s. 41. 95 Subliminal mesaj toplumun davranışlarını iktidar ve ekonomik güç erklerinin istediği istikamette değiştirebilmek için bireylerin duygu ve düşüncelerini değiştirmeyi amaç edinen bir toplum mühendisliğidir. Bu kavram şimdilerle sıkça akademi ve siyaset gündemine gelse de aslında asırlardır uygulanan ancak adı konulmayan bir yöntemdir. Ancak geçmişte adı konulmadığı için bunun uygulanmadığını sanmak yanlıştır. Geçmişin propaganda araçlarının farklılığı subliminal mesajların kullanılmadığı anlamına gelmez. Geçmişin patronaj yapısını anlayabilmek için bu önemli meselenin göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Sultanların cülüs törenleri, sünnet şölenleri, protokol ve teşrifat merasimlerinde yapılan resmi gelenekler altında o günün toplumuna verilen subliminal mesajlardır denilebilir. İktidar bu tür alanlarda varlığını, gücünü, topluma ve gücünü paylaştığı kamu bürokrasisine bu şekilde kendi gücünü hissettirmektedir. Modern anlamda subliminal çalışmalar 1884 yıllarında başlamıştır. Küresel güçler bu alana büyük önem vermişler, toplumların kontrolü üzerine tarihî tecrübelerden istifade etmek için tarihi inceleme programı gibi çalışmalar yapmışlar ve yapmaktadırlar. Bkz. Richard Gafford, “The Operational Potential of Subliminal Perception”, Studies in İntelligence, CIA Historical Review Program, Volume: II Issue: Spring Year, 1958, p. 65-69. 96 Senkretizm: 17. yüzyılda George Calixtus tarafından kurulan okulun savunduğu prensipler bütünüdür. Calixtus’un amacı protestan mezhepleri ve tüm Hristiyan topluluklar arasında uyum sağlamaktı. Ayrıca felsefe ve dindeki farklı ya da zıt ilkelerin, öğretilerin ve pratiklerin uzlaşısı ya da uzlaştırılması çabasını ifade etmektedir. Bu sadece 17. yüzyıla has bir düşünce olmayıp insanların varoluşundan beri uygulanan bir düşünce geleneğidir. Örnek vermek gerekirse Mısır Firavunu Babil 66 meczederek, yeni bir siyasî kültür ve iktidar teorisi ortaya çıkarmaya çalışır. Böylece, toplumdaki her kesimi kucakladıklarını, hepsine yer verdiklerini topluma anlatmaya çalışmaktadırlar. Siyasî iktidarlar, bu türde senkretik bir yapı ortaya çıkarmaya çalışmasının nedeni, toplumsal konsensüsü sağlayıp, meşruiyetini artırmaktır. İktidarın meşruiyeti arttıkça da gücü de artacaktır. 4- Karşıt Kimlik Oluşturma Siyaseti: Konuyu açmak için şu soruyu soralım: Patrimonyal iktidarlar, neden her zaman bir düşünceyi ve inancı diğer düşüncelerle senkretize etmezler de sadece bir düşünceyi veya inancı resmî bir paradigma haline dönüştürürler? Bu siyasî problemin cevabı, siyasî iktidarların “karşıt kimlik” oluşturma isteğinde yatmaktadır. Eğer bir siyasî iktidarın karşısındaki rakipleri, farklı bir düşüncede ve inançtaysa siyasî iktidarlar senkretik bir yöntem takip etmez ve etmeyecektir de. Siyasî iktidarın izleyeceği yol ve yöntem, biraz da o günkü toplumun sahip olduğu sosyo-psikolojik durumuna bağlıdır. Toplumun sahip olduğu sosyopsikolojik durumu, vereceği siyasî reaksiyonun şeklini ve ölçüsünü de belirlemektedir. Toplumun vereceği reaksiyon meşruiyet kaynağını da değiştirmektedir. Bu nedenle siyasî iktidarlar, toplumdan gelecek reaksiyona göre yandaş, senkretik, karşıt olan kültürel, dinî vs. kimlikleri devereye sokabilirler. Tüm bu politikaların hepsi, iktidarların toplumsal meşruiyeti kazanmak için yaptığı politik manevralardır. Siyasi iktidarlar, iktidarın devamını sürdürebilmek için toplumun inancı ve düşüncesine aykırı olmadığını hatta özdeş olduğunu göstermek zorundadır. Aksi takdirde toplumsal destek azalacak dolaysıyla vergi toplamada da zorluklar yaşayacaktır. İktidarlar, her zaman toplumla aynı inanç ve düşüncede olduğunu, en azından zıt olmadığını göstermek için toplumun hassas olduğu değerlere önem verdiğini göstermek için özel alanlara patronaj yapmak zorundadır. Öncelikle, siyasî iktidarlar tarafından patronaj edilen bilginler, ulemâ, din adamları, filozoflar, kâhinler vd. aracılığıyla, senkretik yapıya uygun, yapay bir mantık yaratılır. Daha sonra bu mantık üzerine işleyecek bir siyasî, iktisadî sistem inşa edilir. İşleyen sistem üzerinde toplumsal bir konsensüs sağlanır. Bu resmî siyasî akla hizmet kralının kızıyla evlendiğinde Mısır’ın tanrısı Ra ile Babil’in tanrısı Amon birleşerek AmonRa senkretizmini oluşturmuştur. Her Yunan tanrı ve tanrıçasının birer Mısırlı atası vardı. Her mısırlı tanrının Yunan paganizminde karşımıza bir muadil tanrı çıkmaktadır. Senkretik düşünce, tarih boyunca siyaset felsefesinde ve okültik inançlarda sıkça görülmektedir. Bkz. Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 661. 67 edecek teorisyenlerin, kişi ve kurumların patronajı daha da artırılır. Sistem, bu sayede hem besler hem de beslenir. Gerçekte sistem beslemez, beslenmek için sistem kurar. Diğer bir ifadeyle, sistem, güç veren değil, güç alandır. Burada aynı zamanda bir iktidar paradoksunun varlığını da görmekteyiz. Toplumlar, bu paradoksun farkına vardıkça demokrasi talepleri artar. Çünkü sistemin gerçekte nasıl işlediğini anlamaya başlar ve yönetime katılma talepleri yoğunlaşarak daha demokratik ve katılımcı bir sistemi inşa etemeye başlarlar. Eskiçağlarda, iktidara yanaşma olan bilginler ve din adamları tarafından yazılan eserler, toplum içinde atılan nutuklar bir beyin kontrölü ve mantık yönlendirme işlevi görmekteydi. Bertrand Russell, eski Yunan paganizmini; tanrıların, iktidarlardan yana olmayı tercih ettiği bir inanç olarak tanımlamaktadır. 97 Anlaşılan, antik Yunan tanrıları da güçlülerin ve iktidarın tarafını tutmaktaydı.98 Bertrand Russell’ın bu sözü, yeni bir soruya ilham vermektedir. Yunan tanrıları, neden hep güçlülerden yanaydı? Yoksa Yunan pagan tanrılarını, güçlüler mi icat etmişti? Yoksulları, fakirleri patronaj etmek isteyen bir tanrı, iktidar tarafından isyancı bir tanrı olarak mı görülüyordu? Filozofların ve din bilginlerinin iktidarın patronajının etkisinde kalarak, Yunan paganizmini şekillendirdiği, iktidarın istediği bir tanrı tipini Yunan tanrılarında tecessüm ettirdikleri söylenebilir. Bu anlamda patronajın, mitolojilerin oluşumunda bile ne kadar etkili olduğu ortaya çıkmaktadır. Derin tarihsel patronaj ilişkilerin mahiyeti anlaşılmadan ne geçmişin ne şu ânın ve ne de geleceğin felsefe – din – iktidar ve toplum ilişkileri anlaşılabilecektir. 97 Bertrand Russell, Antikçağ Batı Felsefesi Tarihi, I, Çev. Muammer Sencer, Bilgi Yayınevi, Ankara 1972, s. 71, 75; ayrıca bkz, Graham E. Fuller, İslamsız Dünya, Profil Yayınları. Çev. Hasan kaya, İstanbul 2010, s. 53; Mustafa Tekin, “Tanrı Kavramı ve Toplumsal İzdüşümü,” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10, Konya 2003, s. 475-492. 98 Bu konuda değişmeyen bir toplum psikolojisinin altını çizmek gerekiyor: Daha önce ifade edildiği gibi, güç mefhumu bir cazibe noktasıdır. Zayıflık ise itici bir kutba sahiptir. Zayıflar, toplumsal hayatta zayıflıklarından ötürü işlerinin kesat gitmesini; güçlüler ise, işlerinin daha yerinde ve yaver gitmesini, tanrıların güçlülerden yana olmayı tercih etmesinden kaynaklandığını zannetmekteler. Bu da iktidarın ve gücün insanların mantık algılamaları üzerinde ne kadar büyük etkileri olduğunu göstermektedir. Antik çağda insanlar, önlerine çıkan zorluklar ve kolaylıklar karşısında güç erklerini karşılarına almak yerine kader kavramıyla tanrıyı karşılarına almayı tercih etmekte ve tanrının, gücü ve iktidarı sevdiği yargısından hareketle siyasal sisteme ontolojik bir meşruiyet yüklemektedirler. İşte burada patronaj, bu sistemin devamı için gerekli harç görevini yerine getirmektedir. Madem tanrılar, desteğini, patronajını güçlülere vermekte, onları sevmekte; zayıflar da güçlü insanlara tapınmalı, onları desteklemelidir gibi, mantıksal bir safsataya düşmektedir. Bu mantık, tarih boyunca zayıflara hâkim olan, iktidar tarafından patronaj edilen bir mantık türüdür. 68 B. Bir Mantığın Patronajı Mantık ve patronaj arasında nasıl bir ilişki vardır? Patrimonyal iktidarlar, toplumların çok boyutlu bir mantığa sahip olmalarını niçin istemezler? İşleyen siyasal mantık örgüsü patronajı nasıl etkilemektedir? Mantığa şekil verme girişimlerinin tarihte temsilcisi kimdir? Bu anlamda, mantığın kurucusu Aristoteles’in patron ve patronajla olan ilişkisinin bilinmesi, konunun daha iyi anlaşılmasına katkı sunacaktır. Siyasî sistemi işleten resmî mantık, sistemin bütün alanlarında kendini hissettirir. Toplumsal çıkarlar, bu mantık örgüsü üzerinden işler. Resmî mantık ve çıkarlar, sahte mantık önermeleri yaratarak, sahte inançlar ve düşünceler üretebilir. 99 Devlet sistemini işleten siyasî mantık, bir paradigma üzerinde işler. Başka bir paradigmayı, sistemi değiştireceği endişesiyle kabul etmez. Patrimonyal siyasî sistemler, toplumların düz bir mantığa sahip olmasını ister. Çünkü düz mantık, iktidara, kitleleri kolay yönlendirebilme imkânı sunar. Çok boyutlu bir akla sahip toplumlar, siyasî iktidarlar için kolay ikna edilebilir toplumlar değildir. Bu nedenle toplumda çok boyutlu düşüncenin gelişimi engellenir. Siyasî iktidar, meşruiyetini sağlayacak düşünce ve kişileri destekler. Resmî anlayış, kendine tehdit olarak gördüğü her düşünceyi ve kişiyi depatronaj eder. Mantığa hükmetme ve onu yönlendirme girişiminin tarihte en önemli temsilcisi ünlü filozof ve mantıkçı Aristoteles’tir. Aristoteles, mantıklı düşünmeyi sağlamak için mantığı belli kurallar dâhilinde işlemesi gereken bir alet olarak görmekteydi. Mantığı disipline etmek için çeşitli karşılaştırma kuralları ortaya koydu. Modern zamanlarda genişleyen aklın ve yaşamın sınırları karşısında Aristoteles’in mantığı, evreni, tabiatı ve olayları anlamada ve açıklamada çok yetersiz kalmaktaydı. Hatta çoğu kez, çözülemeyen yeni mantıksal kör düğümler oluşturmaktaydı. İnsanoğlunun karşılaştığı bir sorunun çözümü için ürettiği bir mantık sistemini, yaşamın diğer birçok alanında uygulamaya koyması, onu mantıksal anaforlara sokmaktaydı. Aklı disipline etmek için konulan her kural, zamanla onu dar kalıplara sıkıştıran, daha geniş bir yelpazeden hayata, tabiata bakmasına engel olan bir kurallar dogması haline geldi. İlk zamanlarda işletilen bu kural birçok sorunu çözmede çok faydalı olmaktaydı ancak hayatın dar bir 99 Bertrand Russell, İktidar, Çev. Mete Ergin, Cem Yayınları, İstanbul 2014, s. 135. 69 alanında geçerliliği olan bir kuralın, hayatın daha geniş dairelerinde de uygulamaya konulması, bu mantık kuralının bir dogmaya dönüşmesine sebep oldu. Bir mantık sisteminin dinî ve devlet yapılarında binlerce yıl geçerliliğini sürdürmesi, o mantık sisteminin, sadece, çok sağlam kurallara, temellere oturmuş bir yapıya sahip olmasıyla açıklanamaz. O mantık sistemi üzerine inşa edilmiş siyasî, iktisadî çıkarların varlığıyla açıklanabilir. Diğer bir ifadeyle siyasî iktidarların verdikleri patronaj desteği ile açıklanabilir. Geçmişte siyasî ve dinî alanlarda 2500 yıl hâkimiyetini sürdürmüş ‘Aristoteles Mantığı’ndan başka geliştiren farklı mantıklar, aklî yaklaşımlar yok muydu? Varsa, neden bir destek ve karşılık bulamamıştı? Tabi ki farklı mantıksal yaklaşımlar mevcuttu. Ancak bu gibi düşüncelerin gelişmesi için patronaj desteği verilmediği gibi, üstelik iktidar tarafından engellenmiştir. Örneğin, Platon, matematiksel gerçekliğin ötesinde daha geniş metafizikî dünyalar ve akıllar aradı. Aristoteles ise, sadece gözünün gördüğü bir dünyayla ilgilendi. Bu yüzden Aristoteles’in yasaları sabit ve tektir, gözle görünür elle tutulur, onun haricindeki olguları göz ardı eder. Raffaello Sanzio’nun (1483-1520) Vatikan’da, 1510-11 yıllarında yaptığı Atina Okulu Freski’nde Platon’un işaret parmağı ile gökleri göstermesi, Aristoteles’in ise yeri işaret etmesi, iki farklı bakış açısını yansıtması açısından önemlidir. Platon’un mantığı,soyut ve saçaklı bir aklı, metafizikî bir anlayışı, temsil ederken, Aristoteles mantığı, somut ve köşeli bir aklı, yeryüzü çıkarlarını, iktidarı temsil etmektedir. 100 Aristoteles’in mantık kurallarını oluştururken acaba yaşadığı siyasal ilişkilerin bu mantık kurallarını oluşturmasında bir etkisi var mıydı? Bunu öğrenmek için Aristoteles’in dönemin siyasî iktidarla kurduğu ilişkilerine bir gözatmak yerinde olacaktır. Makedonya kralı Philippos, 13 yaşındaki oğlu İskenderin daha iyi bir eğitim alabilmesi için ünlü filozof Aristoteles’i saraya davet ederek ondan yıllarca özel dersler aldırmıştı. Makedonya kralının özel patronajına sahip olan Aristoteles, bu sayede İskenderiye felsefe akademilerine meydan okuyan Atina’da kendi okulu olan Lykeion’u kurdu. Aristoteles’in bu faaliyetlerinin başarısının arkasında öğrencisi olan İmparator Büyük İskender’in patronajının olduğu aşikârdır. Büyük İskender’in M.Ö 100 Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 275. 70 323’te ölümüyle birlikte Makedon karşıtı bir isyanın ortaya çıkmasıyla birlikte, en büyük destekçisi, patronu olan Büyük İskender’i kaybeden Aristoteles, Atina’yı terkedip, Euboia’ya 101 gitmek zorunda kalmıştır. Bu büyük patronaj boşa değildi. Aristoteles’in iktidar ile çok yakın çalıştığı, Makedon krallığının bir imparatorluğa dönüşmesine bilgisiyle yol gösterdiği, yardımcı olduğu, ışık tuttuğu anlaşılmaktadır. Aristoteles’in kurmuş olduğu devlet felsefesi ve mantık sistemi aynı zamanda Büyük İskenderin imparatorluk sistemine de uygun bir sistemdir. Aristoteles, kurmuş olduğu mantık sistemi ile o günün işleyen devlet sistemini uyumlu bir hale getirmekteydi. İki bin yıldır tüm akademilerde, Aristoteles mantığı okutulduğu gibi Selçuklu ve Osmanlı medreselerinde de Aristoteles mantığının okutulduğu görülmektedir. Demek ki aynı siyasî mantığın Selçuklu ve Osmanlı medreselerinde de işletildiğini söyleyebiliriz. Çünkü Aristoteles metafiziği ve tanrı anlayışının siyasî iktidarların yönetim anlayışlarına uygun bir mantık hizmeti sunduğunun altını tekrar çizelim. Aristoteles mantığı patronaj edilirken neden Platon mantığı, patronaj edilmedi? Sorunun cevabı, Aristoteles mantığını daha iyi anlamızı sağlaycaktır. Sokrates’in ve Platon’un herşeyi bilen ama tam olarak zihnen kuşatılamayan (tam kavranamayan) bir tanrı anlayışına karşı Pagan filozofları senkretik bir tanrı anlayışını ortaya koyuyorlardı. Doğayı ve yaşamı, çok derin boyutlarıyla görebilme penceresi açan bir mantık, iktidarların yönetim anlayışlarına uygun gelmemekteydi. Çünkü insanların yaşama daha geniş bakabilmeleri tanrı anlayışlarını da geliştirmekteydi. Böyle bir zihin dünyası birçok haksızlıkları sindirebilecek bir zihin olmayacaktı. Bu nedenle pagan siyasî iktidarları, rasyonel tanrı anlayışını, kendine bir tehdit olarak algılamaktaydı. Pagan filozofları, siyasî iktidarlar tarafından patronaj edilmekte, tek tanrı anlayışını savunan filozoflar ise o devirlerde depatronaja uğramaktaydı.102 Sonuç olarak iktidarlar çok boyutlu bir mantığın siyaset felsefesi ve teoloji alanlarında gelişmesine mâni olmuşlardır, Siyasî iktidar, halk üzerinde uygulamak için bir karar alır ve onu uygulattırır, fazla soru sorulmasını sevmez. Akıl ve mantık, ne kadar gücün şekilendirdiği, köşeli bir yapıya sahipse iktidara o kadar itaat eder. Saçaklı bir akıl ise 101 Euboia: Orta Yunanistan’ın doğu kıyılarını içine alan bölgedir. 102 Werner Jaeger, İlk Yunan Filozoflarında Tanrı Düşüncesi, İthaki Yayınları, İstanbul 2011, s. 18. 71 sürekli soru sorar, eksiği ve gediğinin açığa çıkmasını istemeyen bir iktidar ise bundan oldukça çok rahatsız olur. Bu sebeple, iktidarlar saçaklı aklı sevmezler, diyebiliriz. Yunan filozoflarının en önemlilerinin siyasî iktidarlara akıl hocalığı yaptığı görülmektedir. Burada şu soru sorulabilir: Yunan filozoflarının önemli bir kısmı siyasî iktidarın akıl dışı zorbalıklarını rasyonalize etmek için, bilgi ve mantıklarını iktidarın hizmetine veren kişiler miydi? Kuşkusuz bu sorunun cevabını bulmak için filozların halk için nasıl bir yönetim teorisi kurduklarına bakmak gerekecektir. Ya da aklını ve bilgisini kimin hizmeti için kullandıklarına bakmak yeterli olacaktır. Dünya iktidarlarına akıl veren, eğitimi ve öğretimi şekillendiren Aristoteles’in beğendiği yönetim biçimi ilginçtir ki demokrasiydi. Ancak Aristoteles’e göre sadece mal ve servet sahibi kişiler eşit koşullarda devlet yönetiminde görev almalı ve oy kullanmalıydı. Beden işçiliğini ve emeği de hor görmekteydi. Ona göre kölenin evcil bir hayvandan farkı yoktu. Yunanlıların özgür, diğer ulusların barbar ve köle olduklarını savunarak, kölelik anlayışına bir rasyonel temel katmaya çalışmaktaydı.103 Aristoteles, zorba iktidarların güçlerini nasıl koruyacaklarına dair onlara akıl da vermekteydi. Ancak yine de zorbalık kötüdür demekten de vicdanen kendini alamamıştır. 104 Buradan anlaşılıyor ki patrimonyal bir demokrasinin varlığından da söz etmek mümkündür. Eski Yunan’da felsefe ve mantığın oldukça ilerlemesine karşın, teolojinin böylesine bir akıl dışılığı kabul edebiliyor olması, büyük bir çelişkiydi. Bu büyük çelişki, işin aslına bakılırsa, sadece eski Yunan’ın değil, modern zamanların da en can alıcı sorunu ve çelişkisidir. Çünkü mantık ve inanç, hâlâ iktidarların ve güç sahiplerinin etkisi altındadır. İktidarların ve diğer güç sahipleri tarafından irrasyonalitenin patronaj edilmesi, yaşanan toplumsal çelişkilerin en önemli nedenlerinden biridir. İrrasyonaliteye patronaj gücü verilince, gücün sosyal çekim kuvveti etkisiyle insanlar güdüsel olarak bu irrasyonal aklın çekimine kapılmaktadır. Bu nedenle toplumlar, bu tür akıl dışılıkları kolayca kabul etmekte ve 103 Mehmet Ali Ağaoğulları, Eski Yunan’da Siyaset Felsefesi, V Yayınları, Ankara 1989, s. 219-250. 104 Larry Arnhart, Platon’dan Rawls’a Siyasî Düşünce Tarihi, Adres Yay., Ankara 2005, s. 63-75. 72 sürdürebilmektedir. İrrasyonaliteyi ve onun kurmaca sitemini sürdürebilmesinin en önemli nedeni, motivasyonu yüksek patronaj sisteminin varlığıdır. E. R. Dodds’un önemli bir eseri olan The Greeks and Irrational (Yunanlılar ve Akıldışılık) adlı eserinde bu çelişkiyi ortaya koymaktadır. Burada, Yunan bilimi ve felesefesinin, toplumun teknik ihtiyaçlarıyla ve dertleriyle ilgilenmediğini, onlar için somut çareler üretemediğini, bu yüzden de Yunanlıların gündelik hayatlarında mecburen akıldışılığı ve çelişkili inançlarını korumayı sürdürdüklerini belirtmektedir.105 Bu durumda, filozoflar, neden toplumun temel teknik ihtiyaçlarının karşılanması için akıllarını faal olarak kullanmamışlardı? Çünkü siyasî iktidarların yani o günün kral ve imparatorlarının filozoflardan böyle somut istekleri pek yoktu. Bir kez daha patronajın, iktidarın ve toplumsal taleplerin doğrultusunda şekillendiğinin aynı zamanda bir ispatıdır. Felsefe, daha çok, insanların akıllarını ve mantıklarını köleleştirmek için kullanılıyordu. Böylece binlerce köle ağır işlerde çalıştırılıyor, onların alın terleri ve emekleri üzerinde imparatorluklar yükseliyordu. Yunanlıların paradoksal inancı, Paganist felsefesi, siyasî iktidarları toplumlardan meşruluk devşirmek için önemli bir araçtı. İmparatorlar, krallar, hâkimiyetlerinin dayandığı temel mantığı destekleyecek tragedya, dram, şiir ve yazın türlerinin gelişmesi için filozof ve sanat erbabına patronaj imkânı sunmaktaydılar. Sonuç olarak siyasî iktidarların, toplumların düşünme biçimini, sanatçı ve filozofları patronaj ederek şekillendirdikleri bu sayede toplumların bir üst mantık modunda düşünmelerine engel olduklarını söyleyebiliriz. C. Patronaj ve Patrimonyal Algı Yönetimi Patronajın, diğer fonsiyonlarının yanında, belki en önemli tarafı, bir algı yönetimi işlevini yerine getirmesidir. Algı yönetimi, sadece son yıllarda ortaya çıkmış değildir, insanlık tarihi kadar eskidir. En basit şekilde ifade edilirse, insanların kalplerinin yumuşatılması için, bir nezaket gereği olarak verilen hediyeler bile, bir patronaj siyasetini içermektedir. Verilen hediye ile karşı tarafın algısında pozitif bir değişim yapmak arzu edilir. Tabi ki, bu türden bir hediye, en masum şekilde ifade 105 Eric R. Dodds, The Greeks and The Irrational, University of California Press 1973, s.182-207, 239; ayrıca Freeman’ı karşılaştırın bkz. Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 280. 73 edilirse, bir nezaket göstergesi de olabilir. Ancak durum, siyasî iktidarların hediye alma ve verme geleneğine gelince işin rengi ve amacı değişmektedir. Ancak şunu söylemeliyiz ki patronaj, patrimonyal toplumların benimsediği bir ahlak biçimidir. Patrimonyal toplumların, (özellikle) patronajın nesnesi olan bireyler açısından bu kökleşmiş patronaj geleneği algısını aşmasını, işin rengini anlamasını veya gerçeği kabullenmesini beklemek oldukça zordur. Bu grubun, gerçeği görmek için yeterli algı kapasiteleri ellerinden alınmıştır. Bilinçli olanlara gelince onlar da patronajın ellerinden alınmasını istemezler. Bu sebeple açıklamazlar. Ancak toplumun kendilerine vereceği tepkiden de çekindikleri için, patronajı bir geleneğe dönüştürerek, toplumun patronajı kanıksanması ayrıca sağlanır. Algı yönetimi, iktidarların, toplumların idaresinde ve manipülasyonunda kullandıkları en önemli yönetim aracıdır. Algı yönetimi araçlarından en önemlileri, bilim adamları, düşünürlerdir. Bu zümrelerin Osmanlı’daki karşılığı ise ulemâdır. Bunlar, iktidar tarafından, iktidarın istediği algıyı yaratacak eylemlerde bulundukları için patronaj edilirler. Siyasî iktidarlar, neden kültür alanına bu kadar önem verir? Başka bir ifadeyle, neden bu alanı sürekli kontrol altında tutmak isterler? Çünkü insanoğlu, sözcükler ve kavramlar aracılığıyla düşünür, bu kelime ve kavramlar onun beynine hükmeder; davranışlarına yön verir, kendini ve dış dünyayı bu yolla algılar. Bu kelimeler ve kavramların oluşturduğu anlam dünyasından olaylara öyle bakar; böylece eşyaya ve olgulara iyi ya da menfî çeşitli anlamlar yükler. Siyasî iktidarlar; filozoflar, din adamları ve bilginler aracılığıyla kelimeler ve kavramları şekillendirir; hatta onlara yeni anlamlar yüklettirir. Bu kelimeler ve kavramlar ile beyinlere yani toplumlara hükmederler. Geçmişte uygulanan patronaj sisteminin şekli sürekli değişmiş ama algı yönlendirme amacı hiç değişmemiştir. İktidarlar, patronaj sayesinde, toplumlar üzerinde ideolojik bir hâkimiyet tesis ederler. Tarihte kimi patrimonyal iktidarlar, topluma ve emri altındaki zümrelere iktidarının meşruiyetini kabul ettirebilmek için kendilerini tanrısallık makamında olduklarını göstermeyi bir gereklilik gibi görmüşlerdi. Pekâlâ, bu durumun patrimonyal devlet algısıyla bir ilişkisi var mıdır? Bu durum, patrimonyalizmin doğurduğu bir zorunluluk mudur? Geçmişten bu yana süren patrimonyal devlet 74 rejimleri ile iktidarı paylaşamama algısı başat gitmiştir. Çünkü patrimonyal idarelerde, giderek artan oranda güç ve mülk merkezli işleyen bir mantık vardır. Bu gücü ve mülkü paylaşamama sorununu, birçok kavgaya ve sistem sorunlarına da yol açmıştır. Patrimonyal iktidarlar, bir baba gibi lütfeder, bahşeder görünür; ancak, gerçek anlamda asla mülkünü paylaşmaz. Patrimonyal yapılar, doğası gereği sürekli, hükümdarlarda her şeyi kendi merkezine alma dürtüsünü ve egosunu geliştirir. 106 Geçmişte imparatorların tanrılık iddiasında bulunması, patrimonyal iktidarların sınır tanımayan benlikleri ve dünyaya hükmetme güdüsünün bir neticesi olabilir. Patrimonyal yapı, iktidarın müşfik, olgun, mütevazî ve özgürlükçü davranmasına imkân vermez; aksine sert mizaçlı, otoriter, egoyu sürekli yüksek tutan bir karekteri öne çıkarır. Patrimonyal iktidar, toplumu kendine benzetir. Bu etkiyle, toplumun algısını, anlayışını patrimonyal bir algıya dönüştürür. Yönetimin demokratik bir tavrını anlamakta ve benimsemekte zorluk çeker. Demokratik bir yönetim, patrimonyal bir toplumda iktidarın sonunu getirebilir. Çünkü toplum; özgürlükçü, katılımcı bir yönetimi, bir acizlik belirtisi olarak algılayabileceğinden, kendini yönetecek daha güçlü başka bir iktidarı arzulayacaktır. Ancak yine de patrimonyal 106 Konuyla ilgili Muhammed İkbâl’in benliğin nasıl olması gerektiğini İslamî bir felsefe ile ele alan “Uyan” adlı şiirini burada bahsetmeden geçemeyeceğiz. Muhammed İkbâl’e göre benlik bir kılıçtır, Tevhid ise onun biley taşıdır. Yani eğer Tevhid anlayışı ile benlik biley taşı ile bilenmez, ona bir anlayış kıvamı verilmez ise bir kılıç gibi olan benlik nerede, nasıl duracağını, nasıl hareket edeceğini bilemeyecektir. İslam düşüncesine göre benliğin terbiyesi, büyük önem arz etmektedir. Bu sebeple Osmanlı sultanlarının patrimonyal sultanlık reflekslerine karşı, benlik terbiyesi, önemli sınırlamalar getirmekteydi. Bu durum, ulemâ, tarikatlar hatta halk içinden bayram günlerinde, cülûs törenlerinde, cuma namazlarında büyük övgü ve methiyeler ön planda olsa da zaman zaman sultana mağrur olma padişahım senden büyük Allah var, şeklinde hatırlatmaların yapıldığını bilmekteyiz. Bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1984, s. 212-216; ayrıca bkz. Abdülkadir Özcan, “Alkış” DİA, II, Ankara 1989, s. 471. Bu durumun Osmanlı Patrimonyal yapısının diğer patrimonyal rejimlerinden ayırt edici bir özelliği olarak ortaya çıkmaktadır. Sultanlık sistemi ile hilafeti birleştiren Osmanlı sultanlarının büyük bir güç elde ettiklerini de ayrıca belirtmek gerekir. Şimdi İkbal’in Uyan adlı şiirin de kul-Tanrı ilişkilerine İkbal’in ifade ettiği dinamik bakış açısı, konuya iki taraflı keskin bir bıçak özelliği katmaktadır. Eğer sultan kul olduğunu unutursa, bir despota dönüşebileceği, tebaa tarafından da farkında olunan bir gerçek olduğu, akıldan uzak tutulmamalıdır. İktidar mantığının, hukukî, meşru bir zemine oturtulmaması çeşitli meşruiyet sorunlarına da yol açabilecektir. Örneğin İkbal şiirinde söyle seslenmektedir: Hakkın ezeli kanunu sana, sana emanet edilmiştir. Hakka ermek sırrının şarabını iç ve kan! Allah’ın varsa eğer, sağı sen, solu sensin! Şüphe uçurumundan fırla, kendini kurtar!... Onun serveti sen, onun kudreti sensin! Ne duruyorsun davran! Topraktan yaratılan bir kulsun sen, ey insan. Uyan derin uykudan, Lâkin zemin de sensin, evet zaman da sensin. Derin uykudan uyan! Derin uykudan uyan! İlgili şiirler için bkz. Muhammed İkbâl, Zebur-u Acem’den Seçmeler, Çev: Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan, Hilal Yayınları, İstanbul 1964, s. 1-46. 75 siyasî algı, sınırı aşıp baskı ve zulme dönüşürse, bu sefer de, iktidar, baba rolünü ihlal edeceğinden tekrar îtidale gelip, iktidarına çeki düzen de verebilme ihtimali vardır. Bu mantığın varacağı nihaî sonuç, patrimonyalizmin sonunu getirecek olan gücün, halk üzerinde aşırı kullanımı olacaktır. Bu sebeplerle patrimonyal iktidar, bilinçli ya da bilinçsiz, toplumu kendine benzetir.107 Yani onun düşünce dünyasını da patrimonyal sisteme uygun hale getirir. Patrimonyal iktidar, toplumsal iletişim ağını güçlendirmek için toplumda patrimonyal bir düşünce ve algı ağı oluşturur. Patrimonyal iktidar, patrimonyal topluma yaptıklarını kolayca benimsetir. Böylece, insanlar, yapılanları tuhaf karşılamaz. Çünkü güçlüler (iktidar), zayıflara (halk), aynı etik ve ahlak ilkelerini taşıdıkları izlenimini senkretik siyaset gereği verirler. Patronaj, tüm bu algılamaların patrimonyal sistem ve toplum tarafından kabul görmesini sağlayan bir araçtır. Patronaj, bu tür iktidarların elinde en önemli algı ve düşünce yönlendirme aracıdır. Patronaj, patrimonyal sistemin çalışmasında bir motor görevi yerine getirmekteydir. Patronaj, patron olmanın en önemli simgesi ve bir güç gösterisidir. Siyasî iktidarlar, iktidarın devamını sağlamak için insanların iktidara güvenmelerini, kendilerine inanmalarını ister. Algı yönetimi marifetiyle elde edilen inanç ve güvenden, iktidarlarına daha çok güç devşirmiş olurlar. İlkçağlardan beri savaşların kazanılmasında, insanların motive edilmesinde, kitlelerin harekete geçirilmesinde, siyasî iktidarların kendi çıkarları doğrultusunda tutum ve davranış geliştirmelerinde inanç ister dinden ister başka şeylerden kaynaklansın, en önemli güdüleme aracıdır. Kitleler seçimlerinin, kendi özgür iradelerinin bir yansıması olduğuna ne kadar çok inandırılırsa, algı yönetimi de o kadar başarılıdır, demektir.108 Patronaj, bu bağlamda algıların değiştirilmesini sağlamaktadır. 107 İktidarın toplumu kendine benzetme ilkesi, sadece patrimonyal sistemlere özgü değildir. Genelde gücün sosyo-çekim kuvveti nedeniyle doğal bir yasadır. Ancak patrimonyal yapılar gücü izhar edip ondan daha çok güç devşirme stratejisi üzerine kuruldukları için iktidar ve toplum arasında vuku bulan kendine benzetme ilişkisi daha çok belirginleşmektedir. 108 Melike Zeynep Özarslan, Kitleleri Harekete Geçirme Araci Olarak Sosyal Algı Yönetimi, İstanbul Ticaret Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Y.L. Tezi, 2014, s. 3. 76 D. Patronaj ve Toplumsal Değişim Tarihte büyük imparatorlukların elde ettiği her tür başarı, enstrümantalist109 bir şekilde algı yönetimi ve inandırma yoluyla kazanılmış başarılar olmayabilir. Siyasî iktidar mensupları ya da patronaj edilen bilim adamları, din adamları ve filozoflar gerçekten bir inancı benimsemiş, inanmış mümin kişiler de olabilirler. Bu tezde yapılmaya çalışılan, insanların inançlarını irdelemek değil, patronajın toplumsal, siyasî, iktisadî ilişkilerde arka planda kalan etkisinin ne olduğunu, ulemânın şahsında ortaya koymaktır. Yoksa siyasî iktidar sahiplerinin ya da kurumların bir değerler manzumesine inanmamış, sadece enstrümantalist bir amaçla hareket etmiş olduklarını ifade etmiyoruz. Ancak diğer yandan, görmezden gelemeyeceğimiz bir gerçek de, inançların siyasî iktidarlar tarafından politik amaçlar için kullanıldığıdır. Ya da başka bir açıdan, hem inanç hem de enstrümantalist düşünceler, pratikte bir arada bulunabilirler. Çünkü insan psikolojisi, bu tür duygu ve akıl karışıklıklarına veya psikolojik senkretizasyonlara müsaittir. Toplumda bir inanç sistemine, ne kadar çok inanılırsa inanılsın, insanoğlunun maddî kıymetlere olan düşkünlüğü, maddî varlıkları elde etmek için gösterdiği motivasyonu, inançlara yönelik motivasyonundan genellikle yüksek olmuştur. Bu nedenle, bir toplumu yönlendirmede ve değişimi gerçekleştirmede patronajın etkisi oldukça fazladır. Patrimonyal iktidar, patronajın büyük etkileme gücüyle, toplumsal değer yargılarını, patrimonyal iktidarın isteklerine göre şekillendirilir. Bu nedenle patrimonyal sistemde enstrümantalist nitelikler öne çıkar. Patronaj, onun can simididir; onsuz yapamaz. Oluşturmak istediği patrimonyal algılamaları ve inançları patronajla beslemektedir. Oluşturduğu algılama ve inançlar ile de topluma büyük oranda istediği şekli verebilmektedir. Toplumsal algının mimarları, patronaj edilen yazarlar, düşünürler, din adamları, filozoflar ve kurumlardır. İnsan psikolojisi üzerinde hangi objenin, kavramın daha çok 109 Enstrümantalizm: Pragmatizmin hususî bir şekli olan ve J. Dewey ile Chicago Okulu'nun görüşlerine verilen isimdir. Buna göre, genel anlamda düşünce, inanç, özel olarak teoriler, amaçlara ulaşmak için bir araçtır, bir alettir. Kişi ya da kurum bir inancı, inandığı için değil bir amaca hizmet ettiği için savunmaktadır. Örneğin Tanrıya inanmazken dinin sosyal faydalarından dolayı ona inanır görünür ya da sadece gelenek olarak kabul eder. Buna zihnî ve ilmî aksiyonlar da dâhildir. Kişi ya da kurumlar, pragmatik amaçlara hizmet ettikleri için desteklenir. Pragmatik bir amaca ulaşmak için her şey bir araçtır. Bkz. Süleyman Hayri Bolay, Felsefî Doktrinler Sözlüğü, Ötüken Yayınları, İstanbul 1979, s. 78. 77 önemi ve değeri varsa, siyasî iktidarlar, o dönemde, o nesne ve kavramlara dayalı bir patronaj politikası benimserler ve ona destek verirler. Zira meşruluk elde etme ve toplumsal güdülemeler, bu değerler aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Tarihte yaşanan devrimler, büyük toplumsal değişimler, bir fikir ve zihniyet değişimi ile başlamıştır. Bu zihniyet değişimi, dönemin kralları ve imparatorları karşısında bir meydan okuma hareketidir. Tarihte büyük zihniyet değişimlerini gerçekleştiren öncülerin, peygamberler, filozoflar, din adamları ve aydınlar yanında patronajı sağlayan büyük güçlerin de olduğunu unutmamak gerekir. Hiçbir zaman tarihte büyük imparatorluklar karşısında zihnî değişimi gerçekleştirecek fikir insanları olmadan tek başına bir halk tarafından bu değişimin gerçekleştirildiğine tarih kaynaklarında tanık olmamaktayız. Toplumsal algıyı değiştirmeye talip büyük fikir sahiplerinin, bu değişimi gerçekleştirebilmesi ve başarabilmesi için önünde iki seçenek olduğu düşünülebilir. 1- İktidar karşıtı, muhalif güçlerin karşı-patronaj desteğini alarak, toplumsal değişimi gerçekleştirmek. Avrupa’da Rönesans, Reform, Fransız İhtilali; Osmanlı’da I. ve II. Meşrutiyet vs. örneklerde olduğu gibi. 2- Bu sefer iş tersine dönüyor; Fikirler, sömürülen halkın patronaj desteği ile gelişiyor, palazlanıyor. Bu sefer, patronaj desteğini, siyasî iktidar değil; sömürülen, hatta neredeyse maddî gücü bile kalmamış halk sağlıyor. Bir zihin ve mantık değişimi bu sayede gerçekleştiriliyor. Tarihte Spartaküs ve semavî peygamberlerin yapmaya çalıştığı toplumsal değişim, bu türden bir patronaj desteğine dayanmaktadır. Maddî anlamda iktidarın elde edilmesi zordur. Birçok karşıt toplumsal güçlerin üstesinden gelebilmeyi gerektirir. Ancak halk desteğindeki patronajın, toplum ve tarih üzerindeki etkisi derin ve uzun sürelidir. Toplumsal değişimi yönetmenin, kontrol altında tutmanın en önemli yollarından biri de tarih bilincini kontrol altında tutmaktır. Geçmişi, tarih yazarları vasıtasıyla gizlemek, ya da gerçekleri ters-yüz etmek; 110 insan ve toplum bilincini kontrol altına 110 Mustafa Kemal Atatürk’ün, 1931 tarihinde ifade ettiği; “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan, yapana sadık kalmazsa; değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır,” sözü tarih yazarları ile toplum bilincini kontrol altına alma gerçeni dile getirmektedir. Bkz. Hasan Cemil Çambel, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, III, Sayı: 10, Ankara 1939, s. 272. 78 almak ve bilinci şekillendirmek demektir. Bilincin kontrol altına almak, akla şekil vermek anlamına gelir. Bu şekilde siyasi iktidarlar, şu anı ve geleceği yani beyinleri kontrol altına alarak, bir yönetim stratejisi oluştururlar. Siyasî iktidarlar, şu ana ve geleceğe hükmetmenin yolunun toplumsal bilinci kontrol etmekten geçtiğinin farkındadırlar. Toplumsal bilincin kontrolü ve toplumun siyasal sisteme entegre edilmesi görevi genelde iktidarların patronajı altında bulunan yetenek sahibi düşünürlere ve din adamlarına verilir. Toplumsal algı yönetimi ve mantık dönüşümü bu zümrelerin eliyle gerçekleştirilir. Siyasî iktidarların istediği tarzda düşünen bir akıl yaratırlar. Algı oluşturucular, algı geliştiriciler, hedef kitleler üzerinde ne kadar inandırıcı bir güce, etkiye sahip olurlarsa, patronları tarafından onlara verilecek destek ve ücretler de o kadar artmaktadır. Kültür, fikir, felsefe üreten entelektüel zümrelerin, toplum üzerinde sahip olduğu etkinin büyüklüğü nispetinde, siyasî iktidarlar, maddî olanaklarını bu zümrelerin istifadesine sunarlar. E. Patronaj ve Aristoteles Mantığı Önceki bölümlerde, eski yunan’daki algı yönetimini anlatırken Aritoteles’den de oldukça etkin bir şekilde bahsetmiştik. Aristoteles mantığı ile siyasi iktidarlar arasındaki ilişkiden ve bu mantığın uzun yüzyıllar boyu kullanıldığından da bahsetmiştik. Şimdi ise Aristoteles ile siyasi iktidar ilişkisinin biraz daha ötesine geçerek şu soruların cevapları aranacaktır: Aristoteles mantığı ile siyasî iktidarın yönetim anlayışı arasında bir ilişki var mıdır? Var ise, bu ilişki nasıl işlemektedir? Mevcut statükonun devamını isteyen siyasî, dinî vb. güçler, sistemlerini işletebilmek için Aristoteles mantığına neden ihtiyaç duymaktadırlar, bu mantığı neden patronaj etmektedirler? Bu soruların cevaplarını bulmak için, öncelikle Aristoteles mantığını ve onun işleyiş sistemini yeniden ele almak gerekmektedir. Öncelikle Aristoteles mantığını anlamak için bu mantığın kurucusunu tanımak gerekmektedir. Çünkü onun dünya görüşü ve evren algısı, bu mantığın ilkelerini belirlemiştir. Aristoteles mantığının kurucusu, adı üstünde bu mantığa sonradan adı verilen Aristoteles’tir. 19. yüzyıla kadar siyaset felsefesinde ve dini öğretilerde bilgi ve hüküm çıkarma gibi, akıl yürütme işlemlerinde de hâkimiyetini sürdürmüş bir mantıktır. Akıl yürütme, hükümler 79 arasında bağ kurarak, bilinenden bilinmeyenin çıkarımıdır. 111 Aristoteles, söz - dil ve düşünce arasındaki ilişkilerden yola çıkarak, kavram, önerme, kıyas ve ispat teorilerini kurmuştur. Aristoteles’e göre kavramlar, önermeleri; önermeler de kıyasları oluşturur. Yine ona göre mantık: aklın belli düşünme kuralları çerçevesinde işletilmesi sonucu zorunlu olarak ortaya çıkan mantıksal sonuçlardır. 112 Aristoteles, mantığı; bilgiyi elde etmenin bir aracı, doğru düşünmenin bir yöntemi, aklı disipline etmenin bir metodolojisi olarak görür. Ona göre mantık, felsefe ve bilimin olmazsa olmaz aletidir. 113 Mantık, belli kaidelere göre işletildiğinde ancak doğru sonuca ulaşabilecektir. Aksi takdirde doğru sonuca ulaşılması mümkün değildir. Aristoteles mantığı; özdeşlik (bir şey A ise A’dır), çelişmezlik (bir şey hem A hem de A değil olamaz), üçüncü halin olanaksızlığı (bir şey ya A’dır ya A değildir) ilkelerini temel alan iki değerli (doğru ya da yanlış seçenekli) çıkarımı olan bir mantıktır.114 Aristoteles’e göre doğru, geçerli bir çıkarım tümden gelim metoduyla yapılabilir. Geçerli bir akıl yürütme için ilk olarak kavramlardan yola çıkılmalı, sonra önermeler kurulmalı, son olarak da bu önermelerden çıkarımlar yapılmalıdır. Çünkü Aristo'ya göre kavramlar, doğru düşünmenin anahtarıdır. Aristoteles mantığının en önemli tarafı kıyaslardır. Doğru olan iki yargıdan 3. bir yargının çıkarılması işlemidir. Aristoteles'e göre gerçeklere ancak nesnelerin özüne doğru tanımlamlarla ulaşılır. Bu sebeple gerek mantıkta gerekse felsefede nesnelerin doğru sınıflandırılması ve doğru tanımlanması mantığın temelidir. Bilimsel bir çalışma ancak önermeler aracılığıyla yapılabilir. Önermeler doğru ve yanlış şeklinde iki çizgide ayrışabilirler. Aristoteles, oluşturduğu düşünme yöntemini; din, felsefe, siyaset gibi birçok alanda uygulamıştır. Aristoteles varlığın kanunlarını aynı zamanda düşüncenin de kanunları olarak görür. Mantığa, metafizik ve ontolojik bir elbise giydirerek objektif hakikatin bilgisine 111 Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1986, s. 3. 112 Aristoteles, “Analitikler”, Organon I, s. 5. 113 İsmail Köz, “Aristoteles Mantığı ile Felsefe-Bilim İlişkisi,” AÜİF. Dergisi, XLIII, Sayı: 2, Ankara 2002, s. 358, 114 Cemal Yıldırım, Bilim Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1995, s. 82. 80 de bu şekilde ulaşılabileceğini düşünür. 115 Bu nedenle Aristoteles, epistemoloji, ontoloji, siyaset felsefesi gibi alanlarda aklın nasıl kullanılacağını gösteren onun sınırlarını çizen bir düşünme kalıbı oluşturmuştur. Burada önemli bir noktanın altını çizmek gerekmektedir. Aristoteles, doğru düşünmenin prensiplerini, mantığın nasıl kullanılacağını ortaya koyarken aynı zamanda akla ve mantığa bir sınır da çizmektedir. Aklı, mantıkla bir daire içine hapsetmiş olmaktadır. Çizdiği sınır, evrende ve yaşamda carî olan daha geniş akıl dairelerini, başka mantıkları göz ardı etmekte, onların var olabileceğine ihtimal vermemektedir. Bu da statükoyu korumaktan beslenen tüm siyasî ve sosyal yapıların arzuladıkları bir mantık sistemidir. Belki, Aristoteles kendi döneminde inşa ettiği bu mantığı, dar bir kalıba sokarken, aklı hapsetmek, mantığa sınırlar çizmek niyetinde ve amacında değildi. Belki, pozitif köşeli mantığın siyasette ve çıkar ilişkilerinde daha işlevsel ve faal olduğunu müşahede etmiş, bu nedenle, o günün siyaset ve ekonomi dünyasına bu mantıkla, bir düzen ve şekil vermek istemiş olabilir. Felsefe ve dinler tarihinden anlıyoruz ki, o günün siyaset ve iktisat dünyası daha köşeli bir dünyaydı. Bu köşeli dünyanın kurallarını felsefeye, mantığa ve teolojiye uygulamaktaydılar. Böylece iktidarlar bu akıl dünyasını, sahip oldukları siyasi ve iktisadi güçleriyle yönetmekte, bu mantığı savunanlara patronaj desteği sağlamaktaydılar. Aristoteles mantığının köşeli, statükocu tarafını biraz daha açarsak, Aristoteles mantığının en çok eleştirilen yönü, onun çelişkilere ve farklılıklara yer vermeyen düz bir mantık oluşudur. Bu mantığa göre her şey düz bir formdadır. Siyaset dünyasında, daha çok kullanılır. Yaşamın ve olguların gri renklerini görmezlikten gelir. Bir örnekle, bu mantığın, hayatta karşılaşılan birçok olayı açıklamakta yetersiz kaldığını şöyle açıklayabiliriz: Uğur A derneğinin, A derneği de B dernekler federasyonunun üyesidir o halde Uğur B dernekler federasyonunun üyesidir, çıkarımı Aristoteles mantığında doğrudur. Ancak gerçekte doğru değildir. Çünkü kişiler değil ancak dernekler B federasyonunun bir üyesi olabilirler. 116 Ancak Aristoteles mantığı, konunun bu tarafıyla uğraşmaz. 115 Aristoteles, “Kategoriler”, Organon I, , Çev. Hamdi R. Atademir, M.E.B. Yayınları, İstanbul 1989, s. VIII. 116 Köz, Aristoteles Mantığı İle Felsefe-Bilim İlişkisi, s. 367. 81 Aristoteles mantığının iki bin sene dünyada geçerliliğini sürdürmesi, tekelleşmesi onun ne kadar güçlü temellere dayanan sağlam bir mantık oluşuyla açıklamak, akla pek uygun gelmemektedir. İki bin sene aklın çıkarımlarına hükmederek felsefî, dinî, düşüncelere yön vermesi, toplumları, devlet sistemlerini şekillendirmesi, bu mantığın siyasal sistemlerle olan ilişkisini kendi içinde ispat etmektedir. Çünkü statükoculuğa sahip siyasî, ekonomik ve sosyal düzenler, bu mantıkla işletilmektedir. İşin ilginç tarafı, Ortaçağ Avrupa’sında Aristoteles mantığının büyük temsilcileri, Albert le Grand (1193-1280) ve Saint Thomas d'Aquin (1225- 1274) gibi hem büyük Hristiyan İlahiyatçıları hem de Hristiyanlığa karşı olan pagan iktidarları da bu mantık aracıyla iktidarlarını savunuyorlardı. İslam dünyasında ise İbn-i Salah (d. 1181 – ö. 1245) ve İmam Nevevî gibi büyük hadis ve fıkıh uleması, Aristoteles mantığı ile uğraşmayı haram, hatta bazıları zındıklık addederken, İmam Gazzali’den sonra, ulema, mantıkla uğraşmayı farz-ı kifâye117 hükmüne çıkarmıştı. 118 Kuşkusuz bu yaklaşım farklılıklarının temel sebeplerinden biri kelâmî problemlerin 119 siyasallaştırılmasıydı. 120 Anlaşılacağı üzere siyasî çekişmelerin, çıkarların mantık üzerinde ne kadar büyük etkileri olduğu açıktır. Ve bu konu üzerinde daha derin çalışmaların yapılması gerekmektedir. Kuşkusuz patronaj, resmî mantığın inşasında önemli bir fonksiyonu yerine getirmekte ve bireyleri mevcut siyasî mantığa bağlamakta bir harç görevi ifâ etmekteydi. 117 Müslümanların fert olarak değil de toplum olarak sorumlu oldukları ibadetlerdir. Toplumda bazılarının yapması ile diğer toplum fertlerinin üzerinden düşen toplumsal yükümlülüklerdir. Bkz. Hayreddin Karaman, Ali Bardakoğlu vd., “İman ve İbadetler,” İlmihal, I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2008, s. 166. 118 Necati Öner, Klasik Mantık, s. 8-9; ayrıca bkz. İsmail Hakkı İzmirli, Felsefe Dersleri, Hukuk Matbaası, İstanbul 1330, s. 45. 119 İslam’ın dğoşundan sonra ortaya çıkan sosyal ve siyasal meselelerin etkisiyle kader, ilahi adalet, ceza, insan iradesi, Allah’ın sıfatları vb. konularda birçok problem ortaya çıkmıştır. Bu problemler üzerinde yapılan tartışmalar, kelam ilmini doğurmuş, bu görüşlerin sistemleşmesiyle itikadî mezhepler, ortaya çıkarmıştır. Bkz. Fethi Kerim Kazanc, “Klasik Kelâmî Tartışmaların Doğuşu ve Gelişimine Etki Eden Faktörler,” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 2007, Sayı: 24-25, s. 177-226. 120 Ebû Yusr Muhammed Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akâidi, Çev., Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yayınevi, İstanbul 1980, s. 340; ayrıca, İmam-ı Azam’ın, oğlu Hammad’a siyasal ve ahlakî sebeplerden dolayı kelam’dan uzak durmasını vasiyet ettiğine dair bkz. Ahmed Taşköprülüzâde, Mevzûâtü’l Ulûm, I, Çev. Mehmed Kemaleddin, İkdam Matbaası, 1895, s. 597; Ali Pekcan, “İmam Azam Ebu Hanife’nin Kişisel ve Toplumsal Yaşamına Bir Bakış,” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, Konya 2012, s. 11- 43. 82 Bilindiği üzere dil, akıl ve mantık üçgeni düşünmenin temelidir. Düşünceyi ifade etmenin aracı dil, düşünmeyi sağlayan araç ise akıldır. Aklın terazisi, ölçüsü ise mantıktır. Akıl yürütme, muhakeme, düşünme, ispat ve çıkarım yapma yöntemlerine mantık denilir. Safsata, hatalı mantık çıkarımları sonucu ortaya çıkan boş, temelsiz, asılsız hükümleri ifade eder. Safsata, demagoji gibi yanıltıcı mantık araçları, siyasî iktidarlar tarafından sıkça kullanılan manipülasyon yöntemleridir. Siyasî iktidarın çıkarlarını koruyan patronaj, bir mantık yaratma aracı haline dönüşmüştür. Siyasî iktidarlar, kendilerine bağlı filozofların, din bilginlerinin vb. gibilerinin elleriyle yarattıkları resmî mantık sayesinde siyasî, ekonomik, sosyal teolojik temel değerleri değiştirebilir ve dönüştürebilirler. İktidarın istekleri ile teolojinin verileri örtüştürülür. Bu yüzden siyasî iktidarlar senkretiktir. Bu değişim ve dönüşüm dönemleri, patronajın en çok stratejik amaçlı kullanıldığı zamanlardır. Aristoteles mantığında ne vardı ki, siyasî iktidarlar bu mantığı destekliyor onu himaye ediyorlardı? Bu mantık, seküler iktidara nasıl yardımcı oluyordu? Siyasî iktidarlar, en katı teokratik devlette bile gizli ya da açık seküler bir sistem inşa edebildikleri görülmektedir. Aristoteles’in evren anlayışında deist tanrı tasavvuru, seküler dünyanın gerçeklerine ve isteklerine uygundur. Aristoteles teolojisinde evrene ve dünyaya müdahale etmeyen bir Tanrı tasavvuru, daha az çatışmacı bir tanrıdır. Tanrı evrene her an karışmaz, evrene ilk hareketi vermiş, bir kenara çekilmiştir. Tanrı maddeyi harekete geçirdikten sonra maddeyi kendi haline terk etmiştir.121 Tanrı ve âlem tasavvurlarından bir siyaset teolojisi çıkaran Mısır, Babil, Yunan, Roma uygarlıklarında ve İslam’ın saltanata dönüşümü ile devam eden senkretik süreçte, Tanrı tasarımlarının politik tasarımlara yansıtılması siyasî iktidara güç katmaktaydı. 122 Filozofların ve din bilginlerinin halka sunmuş oldukları mantık ve ontoloji alanı siyasî iktidarların boş bırakacağı bir alan değildi. Bu sebeple siyasî iktidarlar, kendine uygun politik tanrı tasavvurlarının patronluğunu yapmakta, dolayısıyla patronaj, aktif olarak kullanılmak zorundaydı. Aristoteles mantığı, tüm bu seküler siyasî tasarımlara imkân vermekte, bu sebeple himaye edilmekteydi. 121 Aristotales, Metafizik, Çev. Ahmet Arslan, Sosyal Yayınları, İstanbul 2012, s. 155-156. 122 Mahmut Ay, “Tanrı Tasavvurlarının Politik Tasarımlara Yansıması”, AÜİF Dergisi, XLVI, Ankara 2005 Sayı: 2, s. 107-130. 83 Aristoteles’in kurduğu köşeli düz mantık, ilkçağlardan beri kiliselerin ve krallıkların yönetimlerini kolaylaştıran uygun bir mantıktır. Aristoteles’in Tanrı anlayışı, Tanrı’nın evreni bir saat gibi bir kere kurup, sonrasında bir kenara çekilen, âlemi seyre dalan, adeta sürgüne gönderilen pasif Tanrı anlayışı, 123 seküler dünyaya uygun bir ontolojinin, siyaset felsefesinin inşası için önemli bir mantikî temel oluşturmuştur. 124 Artık Tanrı emekliye ayrılmış, onun yerini akıl almıştır. 125 Kilisenin ve kralın hizmetinde, yönetiminde olan egemen mantık depatronaj olmuştur. Artık yeni güç odağı burjuvazi, bilimin gücünü keşfetmiştir. Bilimin etrafında şekillenen yeni güç ekseninde, bu anlayışı geliştirilecek yeni teolojilere ve ontolojilere ihtiyaç vardır. Bu bağlamda yeni fikirler üretecek yeni düşünürler ise iktidarın patronajına girmeyi hak edecektir. 18. yüzyıla gelindiğinde artık Tanrıya herhangi bir siyasî, sosyal, adalet, fonksiyonu verilemez algısı, siyaset felsefesine hâkim olacaktır. Böylece varlık alanında pasif, hiçbir oluşuma katılmayan, siyasete, sosyal problemlere müdahalesi olmayan seküler bir Tanrı anlayışı, düşünce dünyasındaki yerini giddikçe güçlendirecektir. 126 Bu Tanrı algısı, kilise ve krallık rejimlerinin patrimonyal ortaklığına karşı yapılan fikrî bir hamledir. Seküler bir tanrı anlayışının yeni ontolojik temellerinin yanında yeryüzünde yürütülecek politikların meşruluğunu sağlayacak bu buna uygun bir mantık sisteminin geliştirilmesi elbette gerekliydi. Alev Alatlı’nın: “Son 2000 yıldır, matematiği de dünyayı da Aristo’nun siyahbeyaz mantığı ile açıklıya geldiler. Neden mi böyle yapıyorlar? Birincisi, tembelliklerinden. İkincisi, alışkanlıktan” 127 tespitini isabetli görmüyoruz. Çünkü Aristoteles mantığının 2000 yıldır siyasette, felsefede vs. diğer alanlarda uygulanmasının nedeni asla ‘tembellik’ olamaz. Kitap yasaklamanın, kitap tahrifatının, iktidara uygun düşünce ve safsata üretiminin tarihte bu kadar yaygın ve eski bir gelenek olduğu bir insanlık tarihinde, mantık ve akıl ataletini tam olarak tembellik ve alışkanlıkla açıklamak doğru değildir. Bizim patronaj konusunda 123 Hareket etmeyen ama herşeyi hareket ettiren pasif tanrı anlayışı için, bkz. Nihat Keklik, “Bilgi Ahlâk Mantık ve İnanç Bakımlarından”, Filozofların Özellikleri, Köprü Yayınları, İstanbul 2001, s. 204. 124 Peter Whitfield, Batı Biliminde Dönüm Noktaları, Küre Yayınları, İstanbul 2008, s. 28-35. 125 Mehmet Aydın, Din Felsefesi, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 1987, s. 140. 126 Durmuş Hocağolu, Laisizmden Milli Sekülerizme, Kocav yayınları, Ankara 1995, s. 125. 127 Alev Alatlı, http://www.alevalatli.com.tr/makale.asp?s=detaym&ID=32 25/06/2015a. Erişim Tarihi: 18.08.2015. 84 yaptığımız çalışmalar neticesinde, mantık ve akıl ataletinin temelinde iktidarların, düşünürleri kendi siyasî emelleri doğrultusunda patronajla yönlendirmeleri, baskı altına almaları gibi patronaj politikalarının yattığı kanaatı hasıl oldu. Siyasî iktidarlar Aristoteles mantığıyla, aklı nasıl durağanlaştırmış ve kontrol altına almıştır? Bu sorunun cevabını bulmak için Aristoteles mantığının işleyiş yapısını incelemek gerekmektedir. Aristoteles mantığında “denizler ya mavidir ya da mavi değildir. Hem mavidir hem de yeşildir ya da mavi değildir, olmaz.” Yine bu mantığa göre, bir şey ya doğrudur ya da yanlıştır. Düşünce ve bilim dünyasında devrim, ilk olarak matematikle başlamış olduğu bilinmektedir. Matematik, Aristo mantığı gibi dili kesindir. 18. yüzyıl büyük ideolojilerin ve devrimlerin başladığı yüzyıldır. İdeolojiler de köşeli ve keskindir. Çünkü düşünce dünyaları, köşeli bir matematik dili ve Newton mekaniği tarafından oluşturulmuştur. Aristoteles, düşünceyi sistematize etmek isterken onu bir kalıba soktu. Siyasî iktidarlar, aklı, o kalıpta hapsetti. Böylece iktidarlar, düz mantığı destekleyerek, ideolojilerini kesin tartışılmaz bir değerler silsilesi olarak toplumlara kabul ettirdiler. Aristo mantığı için iyi bir yaşama ve mutluluğa erişmek, mantık yasalarına tabi olmuş köşeli bir aklın rehberliği ile mümkündü. Aklın temel yasaları vardı, onlara uymak mutluluğa ulaşmak için yeterliydi.128 Bu nedenle keskin, sert, katı ideolojilere tabi olmak, mutluluğa ve iyi bir yaşama erişmek için gerekliydi. Bu düşünce keskinliği, insanlığın, büyük ideolojik ideallerin peşinden çılgınca koşmalarına sebep olacak ve insanlığı büyük savaşlara ve yıkımlara sürükleyecekti. Siyasî iktidarlar, neden göreceli, saçaklı mantığı sevmez ve patronaj etmezler? Einstein, matematik bilimi hakkında: “Matematik kesin olduğunda gerçeği yansıtmaz, gerçeği yansıttığında ise kesin değildir” demektedir.129 Aslında Einstein burada izafî bir matematik dilinin oluşturulması gerektiğini vurgulamaktadır. Başka bir ifadeyle matematiğin gerçeği ortaya koyabilme imkânı sınırlı ve dili keskindir. Bu keskin matematik dünyasının hükmettiği alana artık insan aklı ve yaşamı sığmamaktadır. 128 Moris Fransez, “Akıllı İnançtan İnançlı Akla,” Spinoza’nın Tao’su, Yol Yayınları, İstanbul 2004, s. 55. 129 Alev Alatlı, Batı'ya Yön Veren Metinler, IV, İlke Eğitim Ve Sağlık Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, s. 1782. 85 Siyasî iktidarların, insanları, sürekli bu kısır, fasit dairede tutma iradeleri artık gücünü yitirmektedir. Sosyal yaşamın atom altı dünyasının ve büyük kozmosun gerçekleri ise çok boyutlu, derin bir niteliğe sahiptir; karmaşık, iç içe geçmiş paradokslar içerir. Bu nedenle Einstein, çok boyutlu paradoksları açıklayabilen farklı bir matematik dilinin oluşturulması gerektiğini savunmaktaydı. Çok boyutlu, paradoksal bir matematik dilinin yaratılması, bütün tek tipli sistemlerin çöküşü anlamına gelmektedir. Bu mantık ve dil örgüsünün değişmesi, siyasî ve sosyal yaşama standart bakışı da değiştirecektir. Aslında burada mutlak gerçeğin, ideoloji dönemlerinin matematik dili ile ifade edilmesinin imkânsızlığını dile getirmektedir. Kâinat sisteminde hiçbir şeyin önemsiz olmadığı, önemsiz gibi görünen en küçük bir noktanın bile dinamik sistemlerde büyük fırtınalar koparabilecek bir potansiyele sahip olabilmektedir. 130 Aristo mantığı, tek tip sistem kurmak ve tek tip insan modeli yaratmak isteyen ideolojilerin ve sistemlerin, kendilerini rasyonelleştirmek amacıyla kullandıkları bir mantık şeklidir. Şekil-5’te patronajın, algı oluşturma ve çıkarım yapma süreci içindeki yeri gösterilmiştir. Bu süreçte iktidarın verdiği maddi güçle patronaj, 131 ilk olarak algıları oluşturuyor; bu algılar, yeni etik değerleri yaratıyor; yeni etik değerler, yeni kavramları icat ediyor; yeni kavramlarla mukayeseler yapılıyor ve sonunda hüküm veriliyor. Böylece patronajın, toplumsal değerler ve hükümler üzerinde ne kadar etkili olduğu görülmektedir. Şekil-6: Patronaj-Mantık İlişkisi Dinamik bir akılın zamanla yok olması, atalete girmesi, mantığın iktidar kontrolünde patronaj edilmesiyle gerçekleşir. Siyasî iktidar, iktidarının devamını sağlamak için, patronaj ettiği resmî mantığı, tüm topluma ve kurumlara yayar, onu içselleştirir. Resmî mantık, toplumun genel kabul gördüğü bir akıl haline dönüşür. 130 Alev Alatlı, Şimdi Değilse Ne zaman, Zaman Kitap Yayınları, İstanbul 2006, s. 19. 131 Bir patron tarafından yerine getirilen edilgen olan patronaj, diğer sonuçları ortaya çıkaran aktif bir değer haline geliyor. Yani hem mef’ul hem de fail bir güç olabiliyor. Hem edilgen hem de etken bir güç olarak ortaya çıkmaktadır. Patronaj Algı ve Etik Değer Oluşturma Kavram Oluşturma Önerme Kurma Çıkarım Yapma 86 İktidar, gücünü kaybedebilme endişesiyle, aklın ve mantığın saçaklı gelişimine ve öz eleştiriye izin vermez. Böylece aklın gelişimi sekteye uğrar. Resmî akıl, dogmatik bir hale dönüşür. Bu akıl, manipülasyona açık bir akıldır. Her akıl, eleştirel alan kapatıldığında resmî bir akla dönüştürülebilir. Siyasî iktidarlar, her tür aklı senkretize edecek politik yeteneğe tarih boyunca sahip olmuşlardır. Meselenin Osmanlı Devleti ile ilgili tarafına gelince, Osmanlı medreselerinde son döneme kadar İsagoci 132 adlı Aristoteles mantığını temel alan kitapların ve derslerin okutulduğu bilinmektedir. 133 Osmanlı Devleti’nde yaşanan entelektüel atalete ve telif edilen aklî eserlerin kıtlığına, Aristoteles mantığının sebep olduğu söylenebilir. Çünkü Aristoteles mantığı çok boyutlu, farklı mantıkların yaşamasına ve keşfine imkân vermemektedir. Ayrıca yukarıda belirtilenler ışığında, patrimonyal patronaj sistemine de uygun bir mantık olduğu da ortadadır. Bu sebeplerle Osmanlı Devleti’nde Aristoteles mantığının son döneme kadar okutulmasının tesadüfî olmadığı, diğer siyasî sistemler gibi patrimonyal siyasî sistemin bilinçli bir tercihi olduğu ortaya çıkmaktadır. F. Patronaj ve Saçaklı Akıl Çalışmamızda şu ana kadar, patrimonyal iktidarların, Arsitoteles mantığını neden patronaj ettiklerini, bu mantığın neden patrimonyal sistemlerle daha uyum içinde çalıştığını ispatlamaya çalıştık. Şimdi ise, madalyonun diğer tarafı olan saçaklı mantığın neden depatronaj edildiğini açıklamaya çalışacağız. Başka bir ifadeyle, siyasî iktidarlar tarafından depatronaj edilen saçaklı aklı tanımaya, onun patrimonyal siyasî iktidarlarla olan çatışmasına değineceğiz. Böylece siyasî iktidarların, toplumları daha kolay yönlendirebilmek için hangi mantığı patronaj, hangi mantığı depatronaj ettikleri meselesi daha iyi anlaşılmış olacaktır. Bu konunun anlaşılmasıyla, Osmanlı tarihindeki 132 Aristo’nun daha sonra Organon (Analitik) adı altında toplanan mantık eserlerinden oluşan Kategoryalar, Önerme ve Analitikler adlı eserlerinin, Porphyrios (Ferfuriyus ) tarafından derlenerek yazılan “İsagoci” Aristo'nun kategoryalar'ına giriş adlı eseridir. Bkz. Hilmi Ziya Ülken, Felsefeye Giriş, AÜİF. Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1963, s. 106. 133 Ragıp Hamdi Atademîr, “Porphyrios ve Ebherî'nin İsagoci'leri”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi, VI, Ankara 1948, Sayı: 5, s. 461-468. 87 fikrî ve siyasî dönüşümlere, gerilemelere ve çöküşlere sebep olan patronaj politikalarının etkileri ve sonuçları daha iyi anlaşılmış olacaktır. Patrimonyal iktidarlar, saçaklı, çok değerli (seçenekli), çözümleyici paradoks bir aklı neden depatronaj ettiler? Böyle bir aklın geliştirilmemesi, ilerlemeye, kalkınmaya ket mi vurmuştur? Tüm bu soruların cevapları, aynı zamanda günümüzde de görülen patrimonyal demokrasi 134 tipi sistemlerin de anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Böylece Osmanlı’nın kalkınma çabalarındaki düşünsel engelleri tanıdığımız gibi, günümüz Türkiye’sinin kalkınma çabalarındaki mantıksal engellere de ayrıca ışık tutmuş olacağız. Saçaklı akıl ile patrimonyalizm arasındaki ilişkiye geçmeden evvel saçaklı aklın135 (fuzzy-bulanık) ne olduğunu, nasıl ortaya çıktığını ve saçaklı akla duyulan bilimsel ihtiyacı anlamak gerekmektedir. Batı aydınlanması ile birlikte, bilim adamları, bilimsel araştırmalarında mutlak ve kesin sınırları olan bilimsel yöntem ve yaklaşımları benimsemişler ve kullanmışlardır. Benimsenen bu yöntem ve yaklaşımların, sosyal bilimlerde çeşitli olguların, problemlerin açıklanmasında ve analizinde de uygulanması ciddi sorunlar doğurmuştur. 136 Çünkü görünen ve görünmeyen (atom altı-büyük kozmos) evrende, hem sosyal hem de fizikî olaylar, içiçe geçmiş paradokslar halindedir. Bu paradokslar, sosyal bilimlerde daha çok ortaya çıkmaktadır. Örneğin sosyal alanlarda birçok zıt duygunun veya durumların bir arada bulunduğu hem sosyal vakıalarla hem de kuantum fiziği ile karşılaşırız. Zamanla kesinlik yaklaşımının kuantum fiziğinde de birçok bilimsel düğümü çözümlemede yetersiz kaldığı görüldü. Bilimdeki bu keskin 134 Siyasi iktidarların, daha önce senkretik bir anlayışta olduklarını ifade etmiştik. Demokrasi ile patrimonyalizmin birleştirilmiş haline patrimonyal demokrasi denilmektedir. Günümüzde rejimlerinin adının demokrasi olmasına rağmen devlette yükselme kurallarının yazılı olmayan patrimonyal kurallara göre işlemesi hatta yazılı olan kuralların bile patrimonyalizmin yolunu açması patrimonyal demokrasiye örnek gösterilebilir. Bkz. Letitia Lawson, “Understanding Patrimonial Democracy,” Paper Presented at the Annual Meeting of the American Political Science Association, Washington DC Sep 01 2005, p. 1-42. 135 Saçaklı akla; fuzzy, puslu veya bulanık mantık da denilmektedir. Ancak saçaklı aklın, çok yönlü, seçenekli, karmaşık yapıda olması, saçaklı tabirinin durumu daha iyi izah etmesi nedeniyle ‘saçaklı’ tabirini kullanmayı tercih ettik. 136 Nazife Baykal, Timur Beyan, Bulanık Mantık İlke ve Temelleri, Bıçaklar Kitabevi, Ankara 2004, s. i. 88 dil yerini saçaklı bir akla bıraktı. Ara değerleri açıklamak için yeni bir matematik diline ihtiyaç duyuldu. Kuantum fiziğinin temel anlayışının Newton fiziği ile uyumsuzluk göstermesi, çatışması akılları daha çok karıştırdı. Bilimde kesinlik kavramı tartışılmaya başlandı. Ancak zamanla kuantum fiziğinin ve izafiyet teorisinin (değerlerin izafiliğinin) genel kabulü ile evrene ve sosyal olaylara bakışlar da değişti. Fizikî ve sosyal olaylar karşısında aklın ve mantığın yeniden tanımlanması ihtiyacı doğdu. Paradoks olayları açıklamak için yeni bir mantık aranmaya başlandı. Bu anlamda saçaklı mantık denilen yeni bir mantık, bilim dünyasında keşfedildi. Zamanla bu mantık sistemli bir hale dönüşerek hem sosyal hem de fen bilimlerinde kullanılmaya başlandı. Günümüzde, yüksek teknolojiye sahip ABD ve Japonya gibi ülkelerde saçaklı mantık, yüksek mühendislik çalışmalarında kullanılmaktadır. Saçaklı mantık ile dizayn edilmiş elektronik devreler ve sistemler yapılmaktadır. Saçaklı mantık modelleme prensipleri, ileri teknolojili bilgisayarlardan, yapay zekâya, güdümlü füzelere kadar birçok alanda uygulanmaktadır. 137 Mantıktaki bu gelişmeler, yeni teknolojileri ve felsefi anlayışları da doğurmuştur. Hele günümüzde kuantum mekaniği ve izafiyet teorisinden etkilenerek büyük küresel güçlerin şekillendirdiği bir dünyada, gelişmeleri doğru okuyabilmek için saçaklı bir aklın kullanımı şarttır. Eğer bu paradoks durumları anlayacak, mukayese edecek ara değerler, zihnimizde yoksa, saçaklı bir mantık beynimizde oluşmamışsa Osmanlı Devleti’ndeki güç değişimlerini, çöküşü, ulemanın zihnî dönüşümünü ve hatta günümüz dünyasının değişen güç dengelerini ve küresel siyaseti bile anlamakta güçlük çekebiliriz.138 137 Zekai Şen, Mühendislikte Bulanık Mantık ile Modelleme Prensipleri, Su Vakfı, İstanbul 2004, s. 190; ayrıca bkz. Ahmad M. İbrahim, Gömülü Sistemlerde Bulanık Mantık, Bileşim Yayınları, İstanbul 2006, s. 198. 138 Örneğin, kıskançlık duygusuyla hem sevgi, hem de nefret bir arada bulunabilmektedir. Uluslararası ilişkilerde de devletler bir bölgede savaşırken, dünyanın diğer bir bölgesinde işbirliği yapabilmektedirler. Daha önce ‘kapitalizm barışı’ tabiriyle ifade edilen Yalta toplantısı örneğinde olduğu gibi. Bkz. 78 nolu dipnot. 89 Batı bilim dünyasında, saçaklı aklın öncüsü Lütfi Ali Askerzâde’dir.139 “Lütfi Ali Askerzâde, 'Fuzzy Logic' kavramını ilk kez 1962 yılında yazdığı Devre Teorisinden Sistem Teorisine başlıklı makalesinde kullandı.” 140 Askerzâde, paradoks ve çelişkili, muğlak durumları tanımlamak için yeni bir matematik dilinin icadının gerekliliğini ispatlamaya çalıştı. Askerzâde, Aristo mantığının bu gerçekleri ifade etmede yetersiz kaldığını, günümüz bilim ve keşiflerinde bunun gerekliliğini savundu. Aristoteles mantığı, insanoğlunu medeniyette belli bir konuma getirmiş olsa da çevresinde olup biten fizikî ve sosyal meseleleri açıklamakta oldukça yetersiz kalmış, aklı yeni açmazlara sürüklemiştir. Günümüzün ve geçmişin patrimonyal dünyası, Aristoteles mantığına göre tasarlanmış bir sistemler dünyasıdır. Bu mantık, hayatı tek düze indirgemek isteyen güdümlü siyasî iktidar yapılarına hizmet edecek güvenli bir liman olmuştur. Aristoteles mantığında, A veya A değildir önermesi vardır. Bir şey hem A, hem de A değildir şeklinde çelişmezlik ilkesi, Aristoteles mantığının temelini oluştururken, saçaklı mantıkta, A ve A değildir. Yani A, hem kendi hem de kendi olmayabilir, mantıksal çıkarımı vardır. Saçaklı mantığı daha da saçaklandırırsak, A’nın kendisi olması dışında, ‘A’ birçok farklı değeri de alabilir. ‘A’ çok kişilikli, çok yüzlü, çok boyutlu, zıtlıkların oluşturduğu bileşkelere sahip bir değer de olabilir. Aristoteles mantığı, 1 ve 0, doğru-yanlış, siyah ve beyaz gibi sınırlı değerlerden oluşur.141 Gri tonların ve diğer renklerin yadsındığı bir dünya, köşeli mantığın inşa etttiği, derinliği olmayan patrimonyal bir dünyadır. Bölüşüm sevk ve idare, patronaj hep ikircikli değerler üstünden işletilir. Saçaklı akıl ise zihni daha derin düşünmeye sevkeder. Aklı, yeni ufuklara, anlayışalara sevkeder. İnsanın, hayata, doğaya tek bir pencereden bakmasını engeller, zihnin dar kalıplardan çıkmasını sağlar, akla ve zekâya, sosyal olgulara ve fizikî problemlere çok boyutlu bakabilme kabiliyetini verir. Saçaklı 139 Lotfali Askar Zadeh, Fuzzy Logic, Neural Networks, and Soft Computing, Communications of the Acm, New York, USA, March, 1994, Vol. 37, Issue 3, p. 77-84; ayrıca bkz. Yücel Yüksel, “Kesinlik ve Puslu Mantık”, Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi, Sayı: 22, İstanbul 2011, s. 517-531. 140 Alev Alatlı, Aslında Her Şey Olması Gerektiği Gibi, http://www.alevalatli.com.tr/makale.asp?s=detay&ID=36 Erişim Tarihi: 25/06/2015b. 141 Şafak Ural, “Puslu (Fuzzy) Mantık”, Mantık-Matematik ve Felsefe I. Ulusal Sempozyumu 26-28 Eylül 2003 Assos-Çanakkale, Ed: Ural, Ş., Özer, M., Koç, A., Şen, A., Hacibekiroğlu, G., T.C. İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s. 43- 60. 90 mantık, nicelikten çok niteliği önemser, bu nedenle sosyal bilimlerde işletilmeye oldukça elverişlidir. Siyasî iktidarların ve sistemlerinin istediği kesinlik olgusunun karşı belirsizlikler taşımakla beraber aklı yeni düşünce ufuklarına, keşiflere götürmektedir. Burada ifade edilen belirsizlik cehaletten gelen belirsizlik değil, bilimsel belirsizlik olduğunun da altını çizmek gerekir. Grafik-1: Saçaklı Akılda Doğru ve Yanlış Değerleri142 Saçaklı akıl, çok değişkenli mantığa dayalı bir akıllar sistemidir. Olgular, veriler, saçaklıdır. Saçaklı mantık, çok yönlü değişken bir aklın işleyişini ifade eder. Örneğin grafik-1’de, A noktası %100 doğruyu, G noktası ise %100 yanlışı göstermektedir. B, C, D, E, F noktaları, farklı oranlarda hem doğru hem de yanlış değer yüzdelerini taşımaktadır. Bir şeyin hem doğru hem de yanlış olması Aristoteles mantığına göre mümkün değildir. Doğru ve yanlışın farklı oranlarda iç içe geçen hem doğruyu hem de yanlışı barındırabilen saçaklı, puslu bir mantık alanının varlığı ortaya çıkmaktadır. Bir şey ya doğru ya da yanlış olmayabilir. Bir şey doğrulardan ve yanlışlardan oluşan karma bir niteliğe de sahip olabilir. Yani hem doğru hem yanlış olabilir. Bu durumu açıklayabilmek için farklılıkları görebilen, temyiz kudretine sahip bir saçaklı mantık gerekmektedir.143 A ve G noktası dışındaki diğer noktalar kesin olmayan puslu mantık alanlarını göstermektedir. Matematik ve fizik disiplinlerinin ortaya koyduğu kesin 142 Bkz. Bart Kosko, “Fuzzy Thinking,” The New Secience of Fuzzy Logic, Publisher: Flamingo, London 1994, p. 33. 143 Kur’an’ın bir diğer isminin Furkan olması, Furkan kelimesinin; farkı farkettiren, ayıran, temyiz eden vb. gibi anlamlara gelmesi tesadüf olmasa gerek. 91 sonuçlar, her zaman sosyal bilimlerde tezahür etmeyebilir. Saçaklı akılda, kesin ve mutlak bir dünya değil, her şeyin mümkün olabildiği bir dünya vardır. 144 Albert Einstein’nın izafiyet teorisi, olayların, olguların ve kavramların saçaklı ve girift olduğunu ortaya koymuştur.145 Özellikle kuantum fiziği insanoğluna yeni düşünce ufukları açtığı ortadadır. Saçaklı akıl kavramı, mantığa, felsefeye, matematiğe vb. birçok disipline derinlik ve yeni düşünce boyutları kazandırmıştır. Aristo mantığına aykırı olan saçaklı akıl, tıpkı bir ağaç köküne de benzemektedir. Çok yönlü ve grift bir yapıya sahiptir. Ağacın kökleri, saçaklı akıldaki gibidir. Kavisli, eğik, çapraşık bir haldedir. Keskinliği ve tek düzeliği reddeder. Birbirlerinin üzerinden geçen akılların ve mantıkların yolları vardır. Akıllar ve mantıklar manzumesi oluşturur. Olgular arasında derin anlam ilişkileri ve insicamlar vardır. Saçaklı akıl, senkretik akıl değildir. Senkretik akıl, sentezcidir. Sentezci aklın oluşturduğu parçalar, kendi arasında uyumlu bir bütün oluşturmayabilir. Saçaklı akılda, zıt unsurlar bir araya gelerek ahenkli bir bütün oluştururlar. Bu nedenle saçaklı akılda, ağacın her bir kökü, diğer bir kökün üzerinden geçse de kendine münhasır özellikler taşır. Tıpkı kozmosun karmaşıklığına rağmen her bir âlemin diğer âleme benzer nitelikler taşısa da kendine özgü apayrı özel bir sisteme sahip olması gibidir. Şekil-7: Saçaklı Akıl Modellemesi 144 Bkz. http://www.alevalatli.com.tr/makale.asp?s=detay&ID=36 Erişim Tarihi: 25/06/2015b. 145 Caner Taslaman, Kuantum Teorisi Felsefe ve Tanrı, İstanbul Yayınevi, İstanbul 2008, s. 67-111. 92 Patrimonyal iktidar ile saçaklı akıl arasında, nasıl bir ilişki vardır? Bu sorunun cevabını bulmak kolay olmasa da siyasî iktidarların neden köşeli bir aklı patronaj ettiğini anlamak için madalyonun öteki yüzünü de görmek gerekmektedir. Başka bir ifadeyle siyasî iktidarlar neden saçaklı aklı depatronaj etmişlerdir? Böylece, patrimonyal iktidarın patronajla toplumsal zekâyı nasıl şekillendirdiği daha iyi anlaşılmış olacaktır. Bu şekilde Osmanlı Devleti’ndeki çöküşün, patronaj temelli bir akıl tutulması sonucu gerçekleştiğini de ispat etmiş olacağız. Genellikle İnsan psikolojisi, aklı kullanarak zor ve kompleks çözümlemeler yaparak, bir takım mantıksal sonuçlara ulaşmak yerine, daha köşeli, kesin, net sonuçlara ulaşmayı zihin konforu için de tercih eder. Aklını fazla yormak istemez. Bu sebeple, toplumlar, en karmaşık paradoksları bile tek nedene indirgeme temayülündedir.146 Bunun altında yatan diğer bir etkenin, insan egosunun dürtüleri ile ortaya çıkan, insan zihninin gerçeği kolayca kuşatabilme ve gerçeğin tümüne hâkim olabilme arzusunun yattığı söylenebilir. Bu şekilde insan zihni, belirsizliklerin ve bilinmezliklerin yarattığı korku dolu bir dünyada yaşamak yerine köşeli ama daha güvenli bir mantık örgüsünün oluşturduğu bir zihin dünyasında yaşamayı tercih etmektedir. Siyasî iktidarlar, yarattıkları böyle bir akıl dünyası aracılığıyla, gerçeğin tamamına ancak kendilerinin malik olduğu hissini etraflarına yayarak, bir meşruiyet alanı oluştururlar; bu şekilde toplumlar üzerinde otoritelerini kurmuş ve onlar üzerinde bir hâkimiyet alanı tesis etmiş olurlar. Bu indirgemeci anlayış, hayatı siyah beyaz şeklinde ayırmak isteyen patrimonyal iktidarların arzuladığı bir mantıktır. Diğer bir ifadeyle patrimonyal iktidar, kültürel alanda senkretik, siyasal alanda monolog bir mantığı çalıştırır. 147 Bu yönde politikalar izler. Patrimonyal toplumların sosyal ve fizikî paradoksları algılamada zorlanması, patrimonyal iktidarın toplumu şekillendirmede ve yönlendirmede işini kolaylaştıran önemli bir etkendir. Toplumun indirgemeci bir akla sahip olması, patrimonyal iktidar karşısında, hayatın karmaşık gerçeklerini halka anlatma gayretinde olan kimi 146 René Guénon, Niceliğin Egemenliği ve Çağın Alametleri, Çev. Mahmut Kanık, İz Yayıncılık, İstanbul 1990, s. 88-89. 147 Siyasal alanda tek tip mantık yaratma stratejini güden siyasî iktidarlar, eski Mısırda olduğu gibi, eğer dini ve devleti birleştirerek gücü iktidarda topladıkları takdirde siyasî alanda da senkretik özellikler gösterirdiklerini söyleyebiliriz. 93 filozofların işini ise oldukça zorlaştırmıştır. Anlatılanlar ışığında patrimonyal iktidarların, kompleks ve saçaklı düşünebilen bir mantığın oluşmasına olanak tanımayacakları ve saçaklı bir aklı patronaj etmeyecekleri hatta depatronaj edecekleri açıktır. Tüm bu anlatılanlar ışığında, Osmanlı’da farklı mantık yollarının inkişaf edilememesi, siyasî iktidarların yanlış teşfikleri, patronajları sonucudur. Bu da Osmanlı Devleti’nde mantık sorunlarına, aklın ve bilimin gerilemesine sebep olmuştur. Bu gerilemeyi rasyonalize eden, onun en önemli bilimsel alt yapısını sağlayan Osmanlı medreselerinde uygulanan tek düze mantıkla işletilen eğitimöğretim müfredatıdır. İleriki bölümlerde Osmanlı’da işlenen müfredatın ve yazılan eserlerin patronajının genel bir değerlendirmesi yapılacaktır. G. Saçaklı Akıl Yeni Mi Keşfedildi? Şu ana kadar, saçaklı mantık ve siyasî iktidar ilişkisini anlatmaya çalıştık. Saçaklı akıl, ya da puslu mantık ilk defa 20. yüzyılda mı keşfedildi? İlk defa modern anlamda saçaklı akıl kavramı tanımlanmadan önce, acaba İslam felsefesinde, Osmanlı medreselerinde bu akıl yürütme biçiminden bahsedilmiş veya benzer bir adla ifade edilmiş midir? Eğer daha önce keşfedildi ise, medreselerde neden saçaklı bir akıl ve mantık üzerine yükselen bir siyasal ve sosyal sistem inşa edilmemiştir? Neden böyle bir mantığın gelişmesi için siyasî iktidar, patronaj imkânı sağlamamıştır? Saçaklı aklın ilk defa 20. yüzyılda keşfedilmediğini söyleyebiliriz. Bununla ilgili tarihten önemli delillere rastlamaktayız. Gerek Kur’an’da geçen ancak şu ana kadar tam ne denildiği anlaşılamayan akılla ilgili kullanılan kavramlarda ve gerek bazı İslam filozoflarının eserlerinde iddiamızı destekler önemli delillerle karşılaşmaktayız. Saçaklı aklın ilk defa 20. yüzyılda keşfedilmediğine dair iddiamızın ilk kanıtı Kur’anı Kerim’de geçen ulûl-elbâb148 kavramıdır. Kur’an-ı Kerim’de geçen ulûl-elbâb kavramı, İslam dünyasında aklın ataleti ve gerilemesi problemini de aydınlatmak açısından önemli bir husustur. Kur’an-ı Kerim 148 Bkz. Kur’an: I/179; XIII/19; XXXVIII/29. 94 mealleri ve diğer İslâm kaynakları tarandığında, ulûl-elbâb isim tamlamasına ‘akıl sahipleri’ şeklinde bir anlamın verildiği görülmektedir. 149 Arapça dilbilgisi kuralları gereği ulûl-elbâb kavramına eksik veya yanlış anlam verildiğini tespit etmekteyiz.150 Kur’an’ın pek çok suresinde geçen ulûl-elbâb kavramına ‘akıllar sahibi olan kimseler’ şeklinde bir anlamın verilmesi daha doğru görünmektedir. Kur’an’da geçen ulûl-elbâb kavramı, evrende ve hayatta işleyen çok boyutlu, saçaklı akıllar sisteminin varlığına delâlet etmektedir. Diğer dikkat çeken şey de Kur’an’da geçen rabbul âlemin (evren) tamlamasının da çoğul olarak kullanılmasıdır.151 Başka bir ifadeyle yaşama tek bir akıl pencersinden bakılmaması gerektiğini, evrende cari olan, işleyen birçok akıllar sisteminin varlığını ortaya koymaktadır. ‘Akıllar’ şeklinde çoğul bir anlama, bir tefsîr hariç152 şu ana kadar Türkçe’ye tercümesi yapılan hiçbir tefsîrde rastlanılmamıştır. İncelenen Türkçe meâl veya tefsîrlerde elbâb (akıllar) kelimesine tekil bir anlamın (akıl) verildiği görülmüştür. Es-Sâbûnî’nin Safvetü’t Tefâsîr adlı tefsirinde ‘akıllar’ şeklinde bir anlamın verildiği görülse de niçin böyle bir anlamda kullanıldığına dair en ufak bir açıklamaya rastlanılmamıştır. Neden böyle önemli bir gerçeğin görülemediği, yadsındığı, akıl ve siyaset ilişkilerinde patronajın oynadığı önemli rol 149 Fahruddin er-Razi, “Mefâtihu’l Gayb” Tefsir-i Kebir, XIX, Akçağ Yayınları, Ankara 1988, s.72. 150 Ayetin tercümesinde görülen problem şudur: Kur’an-ı Kerim’de geçen elbâb (akıllar) kelimesi çoğul çekimde (sîgada) kullanılmasına rağmen meal ve tefsirlerde bu kelimeye, akıl (lüb) şeklinde tekil bir anlamın verildiği görülmüştür. Lübb kelimesinin çoğulu elbâb’dır. Hurma ağacının özüne lübb denilmektedir. Lübb bir şeyin özü ve hülasası demektir. Bundan dolayı akla, lübb adı verilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de lübb kelimesinin çoğulu olan elbâb (akıllar) kelimesinin kullanıldığı görülmektedir. Eğer tekil anlamda ifade edilmesi gerekseydi lafızın akıl sahipleri (ulûl lübb) şeklinde gelmesi gerekirdi. Yani dilbilgisi kuralları gereği ulûl-lüb denmesi uygun olurdu. Bu kavramın, Akıllar sahibi olan kimseler şeklinde çevirisinin yapılması Arapça dilbilgisi kuralları gereği daha doğrudur. Eğer Arapça dilbilgisi kuralları gereği elbâb kelimesi, ulûl kelimesinden dolayı çoğul anlamda kullanılması gerekseydi, Kur’an-ı Kerim’de ulûl emr (emir sahipleri, bkz. Kur’an: IV/59) veya ulûl ilm (ilim sahipleri, bkz. Kur’an: III/18) ayetlerinde geçen emir ve ilim kelimelerinin de çoğul anlamda (ulûl umûr veya ulûl ulûm şeklinde) kullanılması gerekirdi. Ancak Kur’an-ı Kerim’de geçen ulûl emr (emir sahipleri) ifadesindeki emr kelimesi tekil olarak kullanılmıştır. Bu örnekten anlaşılacağı üzere, elbâb (akıllar) kelimesinin tesadüfü biçimde çoğul olarak kullanılması gramere ve mantığa ters düşmektedir. Yine ulûl ebsâr (bakışlar sahibi, bkz. Kur’an: 3/13) gibi benzer ayetlerin bulunması tezimizi desteklemektedir. Bkz. Muhammed Ali es-Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr, I-II, 216, 294; ayrıca, İbn Manzûr, Lisan’ul Arab, Dar Sadar, Publishers, Beirut-Lebanon 1994, s. 3979. Ayrıca elbâb (akıllar) kelimesinin özler anlamına da gelmesi eski Yunan felsefesinde önemli bir felsefi tartışma konusu olan özler meselesine de bir atıf olup olmadığı ayrıca düşündürücüdür. 151 Âlem kelimesi, ilim kelimesinden türemiştir. Ku’an’da 73 yerde çoğul olarak kullanılmaktadır. Allah’ın (c.c) âlemlerin rabbi olduğu vurgusu sûrelerde sürekli te’yid edilmektedir. Bkz. Süleyman Hayri Bolay, “Âlem,” DİA, II, Ankara 1989, s. 357-360. 152 Bkz. Muhammed Ali es-Sâbûnî, Safvetü’t Tefâsîr, I-II, Çev. Sadreddin Gümüş vd., Ensar Neşriyat, İstanbul 1992, 216, 294. 95 anlaşılmadan açıklanamayacaktır. Çünkü akıllar şeklinde bir alem tasavvuru bulunmadığı için bu kelimenin ifade ettiği mana anlaşılamadığı kanaatindeyiz. Konuyla ilgili iki önemli soruyu ortaya koyarak problemi biraz daha açabiliriz. Verilen bu yanlış anlam, İslam düşüncesinin gelişimine olumsuz yönde bir etki bırakmış mıdır? ‘Elbâb’ kavramına tekil anlam verilmesinde siyasî iktidarların uyguladıkları patronaj politikalarının bir etkisi olmuş mudur? 1- Şimdiye kadar bu önemli anlam farkı niçin görmezlikten gelinmiş ya da tam anlaşılamamıştır? Bu anlam farkının önemi şudur ki, akıllar kelimesine, tekil anlam verilerek, bir aklın tekelleştirilmesi söz konusudur. Aklı, bir siyasî iktidarın veya bir gücün kontrolüne veren bu yaklaşım, Aristo mantığı sayesinde, Batı ve İslam dünyasında aklın işleyişini iki bin yıldır kontrolü altına almıştır. Bu şekilde aklın, tek bir kalıba sokularak, resmi bir paradigma haline getirildiğini, söyleyebiliriz. Saçaklı aklın ilk defa 20. yüzyılda keşfedilmediğine dair iddiamızın ikinci kanıtı, Maktûl Şahabeddin Sühreverdî 153 (1155-1191)’nin eserlerinde ‘akıllar’ kavramını kullanmasıdır. 154Sühreverdî’nin Hikmetü’l İşrak ve Akl-ı Sorh (kırmızı akıl) adlı eserlerinde155 aklın çoğul olarak kullanıldığını görmek mümkündür. Ancak Akılar evreni (âlemi) şeklinde bir tabirin de kullanıldığına rastlanılmamıştır. Ancak Sühreverdî’nin evreni ve hayatı akıllar şeklinde sınıflandımaya çalıştığı da görülmektedir. Sühreverdî’nin İslam dünyasında tanınmasına sebep olan onun Hikmetü’l İşrâk adlı eseridir. Bu eserinde İşrak felsefesini ortaya koymuştur. İşrak Felsefesi, aklın, kalp ile birleşerek, gerçeği ve hakikati aramada, nurun kaynağına (öz akıla) yapılan yolculuğun adıdır. Sühreverdî’ye göre, sezi; akıl ve kalbin bileşkesidir. Sezi, salt bir duygu değildir. Henri Bergson’a göre de, sezi; akıl ve zekânın bileşkesi 153 Maktûl Şahabeddin Sühreverdî, 1155-1191 tarihleri arasında yaşamış, İran’ın Zencan velayetine bağlı Sühreverd kasabasında doğmuştur. İslam düşüncesinde İşrakî ekolün en önemli temsilcisidir. Bkz İlhan Kutluer, “Sühreverdî Maktûl”, DİA, XXXVIII, Ankara 2010, s. 36-40. 154 Sühreverdî, “İşrak Felsefesi”, Hikmetü’l İşrak, Çev. Tahir Uluç, İz Yayınları, İstanbul 2012, s. 16. 155 Şihabüddin Sühreverdi, “Bir Tasavvuf Hikâyesi” Kırmızı Akıl, Der. Kaan Dilek, İhvan Neşriyat, İstanbul 2005, s. 13. 96 ve onun üstün bir formudur.156 Aklın yaratılan 12 büyük âlem ve bu 12 büyük âlemin içinde de yaratılan nice büyük âlemlerden geçerken her bir âlemde aklın geçirmiş olduğu metamorfik değişimleri temsiller yolu ile ifade etmeye çalışmaktadır. Her bir âlemde hâkim olan, baskın olan farklı bir akıl sistemini temsiller yoluyla, kırmızı akıl (Akl-ı Sorh) adlı temsili bir hikâyesinde anlatmaktadır.157 Akıllar nazariyesini temelde kuran ancak adını koymayan Sühreverdî, İslam filozofisine yeni bir canlılık kazandırmıştır. Kimbilir belki Sühreverdî’nin bu teorisi, aslen Azerî kökenli olan, Farsça’yı da iyi bilen Lütfi Ali Askerzâde’nin 'fuzzy logic' kavramına da ilham vermiş olabilir. Daha önceden temellerinin atıldığını iddia ettiğimiz bu mantığın tarihte geliştirilememesi aklın siyasî iktidarlar tarafından baskı altına alınmasının bir sonucudur. Peki, dönemin siyasî iktidarı, Sühreverdî’nin bu nazariyesine karşı, bir depatronaj politikası uygulamış mıdır? Sühreverdî’ye uygulanan depatronajı tespit edebilmek için onun siyasî iktidarlarla olan ilişkilerine kısaca değinelim. Sühreverdî’nin Anadolu Selçukluları’ndan önemli sultan ve devlet adamlarıyla yakın ilişkiler kurduğunu ve onlardan destek aldığını bilmekteyiz. 158 İbn Bîbî’ye göre, Sühreverdî, II. Kılıçarslan’nın oğullarından Niksar ve Koyulhisar Meliki Nâsırüddin Berkyaruk’a ithafen, Farsça Pertevnâme 159 adlı bir eser yazmıştır. Daha sonra Diyarbekir’de Harput Emiri İmadüddin Ebu Bekir b. Karaarslan b. Artuk ile tanışmış, el- Elvâh’ul ʽİmâdiyye adlı eserini emirin adına ithafen telif etmiştir. Fakat bu durum, Zengi-Artukluların, Eyyûbîlerle olan bölgesel iktidar mücadelesi sebebiyle, Eyyûbîler tarafından büyük rahatsızlık duyuldu. Unutulmaması gerekirki ulemâ ve eserleri o dönemlerde iktidarların bir övünç ve meşruluk kaynağıydı. Şehrezûrî’nin Fahreddin el- Mardinî’den aktardığına göre; el- Mardinî, Sühreverdî’nin zor meseleleri anlamadaki derin kavrayışı ve ince zekâsından söz etmiş, ancak her şeyi çok açık konuşmasının ve cüretkârlığının onu ölüme götüreceği hakkındaki endişelerini dile 156 Henri Bergson, Yaratıcı Tekâmül, Çev. M. Şekip Tunç, MEB. Yayınları, İstanbul 1947, s. 345-350. Ayrıca bkz. Muhammed İkbal, İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Doğuşu, Çev. N. Ahmed Asrar, Birleşik Yayınları, İstanbul Ty., s. 19. 157 Şihabüddin Sühreverdi, “Bir Tasavvuf Hikâyesi” Kırmızı Akıl, s. 13. 158 Henry Corbin, “Başlangıçtan İbn Rüşd’ün Ölümüne” İslam Felsefesi Tarihi, Çev. Hüseyin Hatemi, İletişim Yayınları, İstanbul 1994, s. 203. 159 Pertevnâme, ışık mektubu anlamına gelmektedir. 97 getirmişti. 160 Buradan, Sühreverdî’nin iktidarla yakın ilişkiler kurmasına rağmen düşüncelerini cana pahasına açıkça söylemekten çekinmediği de anlaşılmaktadır. Sühreverdî, Halep’te Selâhaddîn Eyyûbî’nin oğlu el-Melikü’z-Zâhir (ö. 1216) tarafından da hürmetle karşılanmasına rağmen, sıra dışı fikirleri nedeniyle, saraya yakın din adamları, filozoflar ve ulemâ tarafından tepki ile karşılandı. Sühreverdî’nin ilmî ve fikrî üstünlüğü, her şeyi farklı bakış açısıyla ele alabilmesi, saçaklı bir mantıkla olguları değerlendirmesi, tartışmaya açması sebebiyle (muktemelen sarayın yakın patronajında olan) ulemâ, el-Melikü’z-Zâhir’den Sühreverdîye verilen iktidar desteğinin geri çekilmesini istedi. Sühreverdî’yi dinî sapıklık ve zındıklıkla suçlayıp, kâfir ilan ettiler. Siyasî iktidar tarafından asıl büyük tehdit olarak görülmesinin sebebi, Sühreverdî’nin tüm siyasî iktidarların meşruluğunu tartışmaya açmasıydı. Sühreverdî’nin Müslümanların halifeliğine, yönetimine, sultanların değil, ancak işrakî ulemanın, bilginlerin layık olduğunu ve iktidarın onlar tarafından yönetilmesi gerektiğini ilmî meclislerde beyan etmesi, dönemin siyasî iktidar sahiplerini oldukça kızdırdı.161 Sühreverdî’nin bu görüşü, Platon’un filozof-kral teorisini hatırlatmaktadır. Siyasî teoloji, görüşünün dönemin siyasî iktidarının mantığına aykırılık taşıması sebebiyle Sühreverdî, Selâhaddîn Eyyûbî’ye şikâyet edilmiş, onun kâfir olduğu ispatlanmaya çalışılmıştır. Siyasî iktidarın ve resmi ulemanın desteklediği felsefî, siyasî dünya görüşünden farklı bir dünya görüşü ortaya koyan Sühreverdî, cezalandırılarak yaklaşık 36-38 yaşlarında iken Halep zindanlarına atıldı. Dönemin Halep ulemâsı tarafından verilen ölüm fetvası gereği, bilinmeyen bir şekilde cezası infaz edildi.162 Sühreverdî, doğal olarak saçaklı düşüncesi ile siyasî iktidar tarafından patronaj edilen ulemâ arasında kendine yer bulamamıştır. İslam düşünce tarihine köşeli düz mantık, İslam metodoloji bilimlerine, hukuka, içtihat anlayışına giderek sirayet etti.163 Hür aklın, siyaset ve resmi ulemâ tarafından vesayet altına alınması, akıllar nazariyesinin, belki de saçaklı akıl teorisinin insanlığın istifadesine sunulmasını 160 Aktaran: İlhan Kutluer, “Sühreverdî Maktûl”, DİA, XXXVIII, s. 36-40. 161 Sühreverdî, “İşrak Felsefesi”, Hikmetü’l İşrak, s. 16. 162 Kutluer, “Sühreverdî Maktûl”, DİA, s. 38. 163 Bkz. Hüseyin Çaldak, Aristoteles Mantığı’nın İslâm Usûl Bilimlerine Etkisi (Fıkıh Usûlündeki Örneklemeleriyle), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Doktora Tezi, Erzurum 2006, s. 104-131. 98 yüzlerce yıl geciktirdi. Kaos teorileri, kaotik düşünme tarzı, yapay zekâ, vb. mantıklar saçaklı mantığın, aklın çıkarımlarıdır. Akıllar teorisi (ulûl elbâb), dünyayı çok boyutlu görebilmenin yoludur. Dünyayı, evreni ve insanı çok boyutlu kabul edebilmek, hayata diğer boyutlardan da bakabilmenin, çatışmadan toplumların bir arada barış içerisinde yaşayabilmesinin mantıksal bir kabulüdür. Heterodoksi kavramı, resmi anlayışa muhalif her türlü düşünceyi ifade etmektedir. İslam heterodoksi tarihinin en önemli heteredoksi örneklerinden biri, Maktûl Şahabeddin Sühreverdî (d. 1155- ö. 1191)’dir. Şeyh-ul-işrak olarak da adlandırılan Şehabuddin Yahya Suhreverdi’nin eserleri ve düşünceleri hala tam anlamıyla İslam Dünyası’nda analiz edilememiş, eserleri hakkında yeterli çalışmalar yapılamamıştır. İbn Rüşd’ün, Aristoteles’ten etkilenerek oluşturduğu peripatetik felsefenin164 (Meşşai felsefesi) karşısında çok boyutlu, saçaklı Suhreverdi’nin ortaya koyduğu ‘İşrâkî mantığın’ tetkik edilmesi gerekmektedir. 165Patrimonyal iktidarın, kendine muhalif olan siyasî düşünceleri, heterodoksi ilan etmesi ve depatronaj etmesi, patrimonyal iktidarların tarih boyunca yaptığı klasik taktiklerindendir. Kuşkusuz, göreceli olarak belki heterodoks olanları da vardır, ancak siyasî iktidara karışmadıkları, iktidar için tehlike arz etmedikleri sürece iktidar tarafından heterodoks yapılar, hep görmezlikten gelinmiş, hatta desteklenmiştir. İktidarın bizzat kendisi, iktidarına güç katacaksa, senkretik dinî ve kültürel yapıların oluşmasına imkân da sağlayabilirler. Bu anlatılanların daha çok doğu tipi patrimonyal sistemleri kapsadığını ayrıca belirtmek gerekir. Suhreverdî’ye karşı selefî dinî çevrelerin yaptıkları çeşitli eleştirilere karşı, Roger Garaudy, Suhreverdî’yi savunarak, ona göre Suhreverdî, eski İran şirk’ini canlandıran birisi değil, muvahhid olan ilk Zerdüştilik’in İslâm’da mukabili bulunan 164 Peripatetik: sözlük anlamı yürüyüş yapan demektir. İslam dünyasındaki karşılığı Meşşai felsefesidir. Peripatetik felsefe ise adını Atina’da Lyceum’da tartışmalarını yürüyerek, gezinerek yapan Aristoteles (M.Ö. 384-322) ve öğrencilerinden alır. Stoisizm Hellenistik dönem felsefe geleneğidir. İlk temsilcisi Zeno’dur. (M.Ö. 335-263) Aristoteles, felsefe tartışmalarını ve konuşmalarını bir aşağı bir yukarı gezinerek yaptığı için, okulu Peripatos adını almıştır. Peripatetik felsefe, Aristoteles’in felsefesini izleyen kişilerce oluşturulan felsefî akımın adıdır. Bkz. Robert W. Sharples, “The Peripatetic School”, From Aristotle to Augustune, Routledge Co., London and New York 2004, Volume II, p. 147; Kritovulos, Kritovulos Tarihi, 14 nolu dipnot s. 55. 165 Sühreverdî, “İşrak Felsefesi”, Hikmetü’l İşrak, İz yayıncılık, İstanbul 2012, s. 38-40. 99 terimleri kullanan bir mü’min düşünürdür. 166 Suhreverdi, felsefe ile tasavvufu; akıl ile aşkı; felsefî bilgi ile mistik bilgiyi tek bir epistemik pota içinde birleştirmeye çalışmıştır. Hem akla hem de sezgiye dayanan bir yöntem takip etmiştir. 167 Özler (akıllar) metafiziği ve akıllar evreni anlayışının çağımızdaki yansımasının ‘yapay zekâ’ olduğunu söyleyebiliriz. 168 Osmanlı’da ve İslam dünyasında ortaya çıkan düşünce ve mantıktaki gerilemeyi, çöküşü anlayabilmek için siyasî iktidarların, patronaj politikalarıyla, düşünce ve mantığın gelişimini nasıl yönlendirip kontrol altına aldıklarının bilinmesi gerekmektedir. Saçaklı mantığın izlerine çeşitli halk fıkralarda da rastlanılması oldukça ilginçtir. Edebiyat, tarih ve felsefe disiplinleri ile bu mantıkî yapı analiz edildiğinde bizi ilginç sonuçlara ulaştırmaktadır. Örneğin Saçaklı mantığı, fıkralarıyla halkın anlayabileceği basit bir dile indirgeyebilen, halkın içinde yaşayan, halk patronajından beslenen Nasreddin Hocayla karşılaşmaktayız.169 Kim bilir, Maktül Sühreverdî’nin Anadolu’ya gelişinden hemen sonra yaşamış olan Nasreddin Hoca, Sühreverdî’nin bıraktığı fikir mirasından etkilenmesi büyük olasıdır. Böyle bir fikirsel tanışıklık olmasa bile, Nasreddin Hocanın da saçaklı bir mantığa sahip olduğu fıkralarında işlettiği derin mantık iddialarımıza bir delil oluşturur. Nasreddin Hoca’nın fıkralarında imkânsız, saçma, çelişkili görünen iki, ya da üç zıt ihtimalin bir arada olabileceğini gösteren sözleri, fıkraları, Anadolu halkında derin tesirler bırakmıştır. Hocanın vefatından asırlar sonra bile, onun adına uydurulan fıkralarda saçaklı bir mantık işletilmiş, siyasî iktidarları eleştiren onlara inceden göndermeler yapan fıkralar uydurulmuştur. Bu fıkralar hâlâ toplumun dimağındadır. Bilinen bir Nasreddin Hoca fıkrasında; Nasreddin Hoca’nın kavga eden iki kişiyi uzlaştırırken her ikisini de haklı bulan, bu duruma kafası yatmayıp itiraz eden hanımını da haklı gören, aslında Nasreddin Hoca’nın da haklı olduğu saçaklı mantığın izleri açıkça görülmektedir. 170 Nasreddin Hoca’nın fıkraları, Aristo mantığındaki Ya, ya da anlayışından saçaklı mantığın hem, hem de anlayışına bir geçiştir. 171 Bu geçiş, siyasî iktidarların, aklı tek tipe indirgeme 166 Aktaran: Henry Corbin, İslam Felsefesi Tarihi, s. 381. 167 Henri Bergson, Yaratıcı Tekâmül, s. X. 168 Henry Corbin, İslam Felsefesi Tarihi, s. 369. 169 Abdülbâki Gölpınarlı, Nasreddin Hoca, Remzi Kitabevi, İstanbul 1961, s. 12. 170 Alev Alatlı, Batı'ya Yön Veren Metinler, IV, s. 1777. 171 Süleyman Dönmez, “Saçaklı Mantığın Eşiğinde Akıl Kavramı”, Uluslararası Bilim, Ahlak ve Sanat 100 politikasına karşı, halkın, Nasreddin Hoca’nın fıkraları üzerinden bir karşı koyuşudur. 172 H. Akıllar Âlemi Teorisi ve İhtilaf Akıllar âlemi teorisi nedir? Akıllar âlemi teorisi, mantık ve akıl karmaşasına bir çare olabilir mi? Bilimsel ihtilafların çözümünde yeni bir bilimsel yaklaşım olduğunu söyleyebilir miyiz? Geçmişte yaşanan ulemâ ihtilafının sebeplerinden biri, akıllar âlemi teorisinin anlaşılamaması olabilir mi? Rasyonel bir patronaj politikasının uygulanmaması ile akıllar âlemi teorisinin gelişmemesi entelektüel gerilemeye sebep olmuş mudur? Osmanlı ulemâsı, akıllar âlemi teorisi gibi bir teoriyi neden keşfedip geliştirememiştir? Saçaklı aklın ilk defa 20. yüzyılda keşfedilmediğini, Kur’an’da akıllar ve âlemler kelimlerinin çoğul olarak kullanıldığını, Maktûl Şahabeddin Sühreverdî’nin Hikmetü’l İşrak ve Akl-ı Sorh (kırmızı akıl) adlı eserlerinde aklın çoğul olarak kullanıldığını, hatta akıllar şeklinde bir evren tasavvurunun olduğunu, ancak akıllar evreni (âlemi) şeklinde tam olarak bir isim de konulmadığını önceki konu başlığı altında işlemiştik. Tüm bu veriler, akıllar âlemi teorisine, felsefî ve tarihsel altlık oluşturmuştur. Bu aldığımız fikirlerle akıllar âlemi teorisini ve modellemesini inşa ettik. Akıllar âlemi teorisi adında bir teoriye başka kaynaklarda rastlayamadık. Yaptığımız araştırmalar kadarıyla, ilk defa ‘akıllar âlemi teorisi’nin bu çalışmada bahsedildiğini ve adının konulduğunu söyleyebiliriz. Akıllar âlemi teorisinde, âlem kelimesinin kullanılmasının nedeni, âlem kelimesinin bilgi kelimesi ile anlamca ve gramerce yakın ilişkili olmasıdır. Böylece teoriye, hem anlamca hemde kelime boyutunda bir derinlik Bağlamında Çağdaş İslam Algıları Sempozyumu, (26-28 Kasım 2010), I, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2011, s. 139-150. 172 Örneğin, Timur’un baskılarından bıkan halkın, Timur’un çağdaşı olmamasına rağmen, Nasreddin Hoca’ya atfettiği, halk dilinde söylenen, Timur’la alay eden birçok fıkraya da şahit olmaktayız. Halk Nasreddin Hoca’yı o kadar bağrına basmıştır ki, Nasreddin Hoca, halkla beraber fıkralarda ağlamış, Halk, Nasreddin Hoca’nın fıkraları üstünden içini dökmüş, onlarla kötülerden intikam almıştır, diyebiliriz. Örneğin, bir gün Timur, sofrasında Hoca’ya sorar; Hoca, seninle eşek arasında ne fark var? Hoca, aramızda iki üç arşınlık mesafe, ya var, ya yok cevabını verir. Bkz. Abdülbâki Gölpınarlı, Nasreddin Hoca, s. 12-20. 101 verilmek istenmiştir. Çünkü bu kelime, aklın yaratıcılığı sayesinde oluşmuş bir bilginin yarattığı evrenleri tarif etmektedir.173 Şekil-8’de tasnif edebildiğimiz kadarıyla 7 âlem, 7 akıl tabakasına ayrılmıştır. Şekil-8’de görüldüğü üzere, akıllar âlemi teorisi, her bir âlemde ayrı bir aklın hâkimiyetinin ve yönetiminin varlığını ortaya koyar. Her bir âlem, yeni bir akıl sistemini ifade eder. Bir âlemden diğerine geçiş, bir akıl sisteminden, diğer başka bir akıl sistemine geçişin varlığını gösterir. Ancak her bir âlem birbiriyle de irtibatlıdır; diğerinden tamemen kopuk da değildir. Âlemler arasında yollar, bağlantılar olduğu gibi, akıllar arasında da yollar, bağlantılar vardır. Ancak her bir âlemin işleyişinde egemen olan ayrı, üst bir aklın egemenliği vardır. Bir âlemde geçerli, üstünlüğü olan bir mantık sistemi, diğer bir âlemde egemen olmayabilir. Bir âlemde geçerli egemen bir aklın, mantığın başka bir âlemde de egemen ve geçerli kılmak, mantık kopuklukları veya sistemsel parçalanmaları ortaya çıkartabilir. Tüm akıllardan mürekkep bir mantık harmonisinin varlığı büyük kozmosun döngüsünü sağlamaktadır. Bu açıklamalar ve izahların Osmanlı ulemâsı için önemi nedir? Şeklinde bir soru sorulacak olursa, önemini şu şekilde izah etmek mümkündür: İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren vukua gelen fikrî ve siyasî ayrılıklar yadsınamaz bir gerçektir.174 Bu nedenle var olan savaşlar ve mücadeleler gerçekte bir akıl savaşıdır. Çünkü bir aklın, diğer bir akla üstünlüğü; bir milletin diğer bir millete ya da bir sınıfın, zümrenin diğer bir sınıf ve zümreye karşı üstün gelmesi ve onu baskı altına alması anlamına gelmektedir. İnsanları yönlendiren akıldır; aklı yönlendiren fikirdir, fikri yaratansa insanların sahip olduğu mantıktır. Bir akla hükmetmenin yolu, mantığa hükmetmekten geçer. Mantığa hükmeden kim ise, insanlara ve toplumlara da o hükmeder. O mantıkla, toplumlar güdülenir ve yönetilir. Saçaklı akıllar âlemi modellemesi, akıllar âlemlerini ayırarak, onları tasnif ederek, doğru mantığın ve doğru düşünmenin yolunu açmaktadır. Akıllar âlemi modeli, insanı ve evreni parçalara ayırmamaktadır. Akıl ve âlem ilişkisinde bir tasnif yapmaktadır. İnsan aklı ile akıllar âlemi, birbiriyle yakın ilişki içerisindedir. İnsan 173 Bkz. Süleyman Hayri Bolay, “Âlem,” DİA, II, s. 357-360. 174 W. Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Birleşik Yayınları, İstanbul 1998, s. 11- 42. 102 psikolojisi, tüm âlemlerin bileşkesidir, bir özetidir, denilebilir.175 Akıllar âlemi teorisi, insanın akıl ve fikir yolculuğunda, akıllar yolunu (âlemleri) katagorize ederek, akıl karışıklığını, karmaşasını engellemesi, zihin berraklığını sağlaması, kendini, çevresini ve hatta evreni tanımasını kolaylaştırmaktır. İnsanın, hangi akıl melekelerini, hangi âlemi tanımada kullanacağını öğrenmesidir. Siyasî iktidarların yanlış patronaj politikalarının etkisiyle İslam ulemâsı, yaratıcı mantığını yitirmiş, bu sebeple akıllar âlemi tasnifini ve ayrımını yapamamıştır. 176 Akıllar âlemi teorisi, bir aklın diğerini yok saydığı bir sistem değildir. İç içe geçmiş onlarca, yüzlerce, belki binlerce akıllar sistemlerinden müteşekkildir. Her bir akıllar sistemi içinde hâkim bir aklın işleyiş düzeni vardır. Tıpkı bir soğandaki iç içe geçmiş birbirini çevreleyen zarlar gibi, bir akıllar kümesi, sistemi vardır. Her bir akıllar sistemi, diğeri ile uyum içinde daha büyük bir sistemi de oluşturabilir. Tek tip bir mantık, tüm mikro ve makro âlemin işleyişinde hâkim akıl olamaz. Her bir soğan zarına bir âlem denilirse, her bir zarın kendi içinde, kendine has bir sistemi var demektir. Bu basit bir mantık değil, karmaşık, kaotik görünen saçaklı akılların oluşturduğu bir sistemler manzumesinin göstergesidir. İslam teolojine göre, Tanrı’nın isimlerin hep ‘en’ oluşu, yaşamın ve ölümün birbiri içinden çıkması,177 olmayacak zıtlıkların bir araya gelerek beraber yaşamı meydana getirmesi, belki de bu kaotik ve 175 Seyyid Hüseyin Nasr, İslam Kozmoloji Öğretilerine Giriş, İnsan Yayınları, İstanbul 1985, s. 37. 176 Gazali, el-Munkiz adlı eserinde: "Duyulara güvenim sarsıldığı gibi, acaba akla güvenim de sarsılmıyacak mıdır?" dedikten sonra, aklın tenkidini yapıyor; "Mantıkta ne müsbet ne menfi yönden dine ait bir şey yoktur. Mantık kanıtların, kıyasların usulünü öğretir. Bunlarda inkâr edilmesi gereken bir cihet yoktur. Ancak onların da ilimde bazı kötülükleri görülmektedir. Bunlar isbat için bir tak ım şartlar ortaya koymuşlardır. Bu şartlarla isbat kesinlik ifade eder. Fakat dinî soruları inceleme sırasında bu şartlara büsbütün riayet edememişler, hattâ gevşek davranmışlardır. Çoğu kere mantıkı inceleyen bir kimse onu beğenir. Açık ve kesin bulur. Zanneder ki mantıkçılar kendilerinden rivayet olunan soruları bu gibi kanıtlarla isbat etmişlerdir. Dinî ilimlerde bu sorulara dair yapılan araştırmaları iyice bilmeden o yanlış fikirleri kabul ederek küfre düşmüşlerdir" Gazali, mantığın birbirine zıt olan iki felsefî sanıyı aynı derecede isbata yaradığını ve bundan dolayı dayandıkları mantık kurallarının gerçekte aralarında bir fark olmadığı halde, felsefecilerin, sadece ilkesel ayrılık nedeniyle birbirleriyle çeliştiklerini söyleyerek, derin bir hakikat araştırması için mantığın, yeterli bir araç olmadığı sonucuna varmaktadır. Ona göre mantık, ancak dünya ilimlerinde bir şeyi anlatmak ve isbat etmek için alet olabilir. Fakat gerçek hakikati ispata yöneldiğimizde bu alanda yetersiz kalmaktadır, onu isbata asla yetemez. O zaman "kalbin gözü"ne başvurmak gerekir, demektedir. Bkz. Ülken, Felsefeye Giriş, s. 106. 177 Kur’an: III/27: “Geceyi gündüze sokarsın, gündüzü geceye sokarsın. Ölüden diriyi çıkarırsın, diriden ölüyü çıkarırsın. Dilediğine de hesapsız rızık verirsin”; ayrıca bkz. Kur’an: XXIX/57: Her nefis ölümü tadıcıdır, sonra da Bize döndürüleceksiniz. Ayette geçen ‘tadıcıdır’ kelimesi, yapı itibariyle Arapça’da ism-i fail çekiminde olup, geniş zaman ve şimdiki zaman kipini de içermektedir. Bu açıdan ayeti, her nefis, ölümü; her an, tatmaktadır, şeklinde anlamak mümkündür. 103 akıllar evreninin mantıksal yapı taşı olabilir. Aklın çok boyutlu olarak, akıllar şeklinde işletilmesi, geçmiş dönemin siyasî iktidarlarının yönetim anlayışlarına ters gelmektedir. Bu nedenle Aristo mantığı ideolojik, mekanik ve otoriter idarelerin rasyonelleştirilmesi için elverişli bir araçtır. Akıllar teorisi ve saçaklı akıllar mantığı, bir ilkesizlik ve şaşkınlık değildir; seçenekleri çoğaltır. Ehven-i şerci178 bir mantık da değildir. Dünyayı ve yaşamı daha derin kavramayı sağlar. Akıllar âlemi teorisinde, gerçeklik yok değildir; vardır. Fakat bütün bu iç içe geçmiş gerçeklikler, tıpkı soğan zarında olduğu gibi, en dışta hepsini kaplayan tek bir gerçeğin içinde tasarlanmış da olabilir. Hayat ve evren o kadar şaşırtıcı tasarlanmıştır ki, tamamen saçaklı bir yapıdan müteşekkil bir akıllar evreni, onu kuşatan üst bir aklın içinde dönüyor olabilir. Kaostan düzene; düzenden kaosa giden, birbiri içine geçmiş muazzam bir aklî yapılar manzumesi görünmektedir. Çağdaş dünyada, saçaklı akıl olarak tartışılan akıllar teorisi, İslam düşünce tarihinde keşfedilmiş, ancak siyasetin, hukukun, teolojinin Aristoteles mantığı üzerine inşa edilmesi sebebiyle bu teorilere siyaset heterodoksi nazarıyla bakılmasını sağlamış ve depatronaj etmiştir. Osmanlı Devleti’nde de geleneksel İslam siyasal aklının tesis ettiği ulema ve iktidar ilişkileri vardır. Siyasî iktidara güç kazandıran, yönetimi işlevsel kılan çıkar ilişkileri üzerine inşa edilmiş siyasî bir mantık sistemi vardır. Karşılıklı çıkarlara dayanan siyasî mantık anlaşılmaz ise ulemânın niçin patronaj edildiği ve iktidarın buna niçin gereksinim duyduğu da anlaşılamaz. Patronaj ilişkilerin, mantık ve felsefe ile ilişkisini incelemek, aynı zamanda, ulemâdaki zihni dönüşümü de incelemek demektir. Örneğin ileriki konularda işlenecek olan Kadızâdeliler ve Sivasîler arasındaki çatışmaların temelinde siyasî iktidardan elde edilen patronajın bölüşülememesi yatmaktadır, diyebiliriz. Osmanlı devletinde Sühreverdî geleneğinin en önemli takipçisi olarak Kâtip Çelebi’yi örnek verebiliriz. 178 Uğur Tatlısumak, “Ortadoğu İslam Halklarının Kültürel Psikolojilerinin Oluşumunda “Ehven-i Şer Düşüncesinin Etkisi, Tarihsel Kökleri; Kültürel-Sosyal Alanlardaki Yansımaları,” Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi /The Journal of Turk & Islam World Social Studies, Sayı: 5, Aralık 2015, s. 290-299. 104 Akıllar âlemi teorisinin düşünce hayatımızda yaratacağı faydalar nelerdir? Sosyal hayatın bir alanında geçerli bir mantığın başka bir alanda da egemen ve geçerli kılınması, akılda muhakeme sorunlarına ve yaşamdan kopukluklara neden olmaktadır. Aklın ve mantığın sosyal alanlara göre kategorize edilmesi, İslam dünyasındaki akıl karışıklılığının giderilmesi ve önlenmesi açısından önemlidir. Bu saçaklı durumu biraz daha açığa kavuşturmak için şu şekilde bir örnek verilebilir: Yeryüzünde, iktisat ve siyaset dünyasında merhamet duygusu yerine işleyen egemen mantık, gücü elde etme arzusuna dayalı köşeli mantıktır. Mekanik dünyada işleyen egemen akıl ise matematik aklıdır. Matematik aklı ve mantığını, teoloji, izafiyet teorisi ve insan psikolojisi alanlarında egemen kılınması, işletilmesi birçok algılama zorluğuna, yanlış akıl ve mantık yürütmelerine ve netice yanlış sonuçlara ulaşmaya sebep olmaktadır. Bir başka örnek; semavî dinlerde çok önemli bir yeri olan ‘dua ibadetini’ bir matematik aklının, mekanik mantığının anlaması, kavraması mümkün değildir. Çünkü mekanik akıl bir akıl yürütme ile eğer teolojik alana müdahale ederse, şöyle bir iddiada bulunabilir: Madem Tanrı, ezeli bilgisi ile her şeyi bilmektedir, görmektedir; o halde bir kişinin Tanrı’ya dua ederek ondan bir şey istemesi, Tanrı’nın ihtiyaç içerisindeki o kuldan bilgisinin olmadığını iddia etmektir, çünkü Tanrı her kulun iç ve dış durumunu en iyi bilendir, şeklinde düz bir mantık yürütebilir. Ve devamında duanın dinde olamayacağı şeklinde hatalı bir çıkarıma ulaşabilir. Klasik mantığın ve matematik aklının, dua gibi bir içsel eylemi, ibadeti idrak etmesi mümkün değildir. Bu nedenle fizik bilimlerinde işletilen bir mantık teoloji ve psikoloji bilimlerinde işletilmesi büyük düşünce yanlışlıklarına yol açabilmektedir.179 Aşkın bir alan olan teoloji akıllar dünyasında fikren ve zihnen yaşayan bir filozofun ve din bilgininin, diğer akıl dünyalarındaki farklı mantık sistemlerine yabancılaşması (alinasyonu), içinde bulunduğu fiziki dünyanın gerçeklerini anlayamamasına sebep olur. İnsan bu farklı âlemler arasında kalmış bir varlık olarak bu zihnî bölünmüşlükten farklı akıl dünyalarının var olduğunu kabul ederek onlar 179 Örneğin Karl Marks, tarih bilimini, fizik bilimine benzetmeye çalışmış, fizik biliminden elde ettiği sonuçları tarihe ve felsefeye uyarlamaya çalışmıştır. Bu nedenle ortaya koyduğu birçok tarihsel yasanın geçerli olmadığı zamanla ortaya çıkmıştır. Bkz. Caner Taslaman, Kuantum Teorisi Felsefe ve Tanrı, s. 37. 105 arasında bağ ve denge kurarak kurtulabilir. İnsan, büyük kozmos akılar âleminin ortasında bulunan bir varlıktır. Mikro ve makro akıllar âlemindeki durumunu ve konumunu insanoğlu bilmediği takdirde her bir farklı düşünce âleminde kendi varlığını kaybedebilir. Kaybolduğu âlemin mantık sistemine ait ya bir irfânî veya mekanik mantık sistemlerinin alinasyonuna uğrar. Sonuç olarak diğer akıllar dünyasına yabancılaşabilir. Siyasî iktidarlar, bu yabancılaşma olgusunu, kendi çıkarları doğrultusunda toplumları manipüle etmek için bir fırsata dönüştürür. Yalnız şunu belirtmek gerekir ki; siyasi iktidarlar akıllar âlemi teorisinden tabiki habersizdirler. Bunu bilinçli olarak yapmazlar, sadece siyasi çıkarlarının motivasyonu ile, belki çıkar iç güdüsünün gereği olarak yerine getirirler. Alinasyon, her akıl tabakası için, ayrı türde ve şekilde ortaya çıkar. Birden çok akıllar dünyasının gerçeklerine karşı, insanı, tek bir akıl dünyasının yasalarına tabi kılar. Çok yönlü, saçaklı insan psikolojisini tek tip bir mantıksal işleyişe mahkûm eder. Bu işletilen siyasî akıl, insanın psikolojik derinliğini görmezlikten gelir. İnsanlar ve toplumlar, düşünce ve psikoloji dünyalarında bölünmüşlük ve parçalanmışlıklar yaşar. Toplumları, aline oldukları dünyanın mantık ögeleri içine mahkûm ederler. Siyasî iktidarların kendi çıkarlarına uygun bir mantığı patronaj etmeleri büyük toplumsal sorunlara ve travmalara neden olur. İnsanlar ve toplumlar siyasî iktidarların sahip oldukları gücün etkisine girerek adeta büyülenir, güç alinasyonuna uğrarlar. Bu nedenle Osmanlı’da Kadızâdeliler ve Sivasîler ulemâsı, diğer Osmanlı dinî cemaatlerin farklı fikrî ve felsefî anlayışlarını şiddetle reddetmiş, empati kuramamış, sert bir şekilde birbirlerinin üzerlerine giderek toplumsal bir gerginlik unsuru oluşturmuşlardır. Osmanlı Devleti’nde Kadızâdeliler hareketinin en önemli temsilcilerinden olan İbn Teymiyyeci selefî anlayışın müntesibi Vanî Mehmed Efendi (Ö. 1685), Osmanlı ulemâsındaki fikrî ve zihnî dönüşümün en önemli örneğidir. Selefî düşüncenin dünyayı ve teolojik alanı algılayışındaki mantık kodları, köşeli, siyah ve beyazdır. Bu anlayışta hayat, keskin ve düzdür. Birçok felsefî ve teolojik metaforu içeren konuları algılamada mantık yetersizlikleri oluştuğu görülmektedir. 106 Aristoteles mantığının İslam dünyasındaki etkisini, Farabi, İbn-i Sînâ, İbn-i Rüşt gibi büyük İslam filozoflarında ve eserlerinde görmek mümkündür. 180 Aristoteles mantığının, İslam hukuku, siyaset felsefesi, kelam vb. gibi İslam ve sosyal bilimlerinde uygulanması, birçok algı problemine yol açmıştır. 181 Örneğin Aristoteles mantığının, o dönemde felsefenin konusu olan kâinatın kadîm ve hudûs (ezelî-ebedî veya sonlu) olması ve haşir meselesi (yeniden diriliş) gibi teoloji ve uzay bilimleri konularında uygulanması büyük algı sorunlarına yol açmıştır. Aristoteles mantığının, metafizikî alanda kullanılması, İslam felsefesi tarihinde, zihnî karışıklığın, algılama ve mantık problemlerinin artmasına sebep olmuştur. Bilim tarihi çalışmalarıyla tanınan bilim tarihçisi Santillana’ya182 göre Aristoteles mantığı, teoloji alanındaki karmaşanın ve başarısızlığın nedenidir.183 Johann Eduard Erdmann, İslam felsefesinin İbn-i Sînâ ve Fârâbi’den sonra düşüşe geçtiğini söylemektedir. 184 İslam dünyasında Aristoteles mantığının etkisinde kalan Meşşâî filozoflarına karşı İmam Gazali’nin El-Munkizü Mine’d Dalâl adlı eseri ile Aristoteles düşüncesine karşı oluşturduğu tasavvufî akım, İslam düşüncesinde büyük etkiler oluşturmuştur. Ancak oluşan bu etki, akla yeni bir mantık ufku, çıkışı açmamış, hatta aklın ötelendiği başka büyük sıkıntıların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Çünkü aklı başka bir açıdan öteleyip, baskı altına almış akıl yine hakkettiği yeri ve konumunu bulamamıştır. İslam dünyasının yaşadığı krizler aslında bir akıl krizleridir. Aklı tanımlayamamanın ve onu doğru konumlandıramamanın krizleridir. Biyolojik aklın çıkarımlarının, siyasî, iktisadî, felsefî ve teolojik alanlarda uygulanması yukarıda ifade edilen akıllar âlemi teorisine göre hatalıdır. Örneğin; Charles Darwin (d.1809-1882)’in sosyal teorileri gibi. Çünkü olandan olması gereken çıkmaz,185mantık kuralını görmezlikten gelmiştir. Ancak zıtlıkların, çelişkilerin ve 180 Bkz. Hüseyin Çaldak, Aristoteles Mantığı’nın İslâm Usûl Bilimlerine Etkisi, s. 149-152. 181 Şafak Ural, Temel Mantık, s. 35. 182 Giorgio Diaz de Santillana (1902-1974): Massachusetts Institute of Technology (MIT) Üniversitesi’nde uzun yıllar bilim tarihi alanında önemli çalışmalarda bulundu. Bkz. http://platonism347.tripod.com/de_santillana.htm 183 Aktaran: Abdülhalim Mahmud, “İmam Gazali” El-Munkizü Mine’d Dalâl ve Tasavvufi İncelemeler, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1990, s. 84. 184 Aktaran: Kaan Dilek, http://kaandilek.com/islam-medeniyetinin-eflatunu-suhreverdi/ Erişim Tarihi: 23/07/2015. 185 Hayvanlar ve bitkiler âleminde, güçlü olanın zayıfı yok ettiği, sonucundan toplumsal ilişkilere dair bir çıkarımda bulunarak yaşamın kanunlarını da güçlülerin zayıfları yok saydığı bir hukuk anlayışı 107 paradoksların bulunduğu büyük bir kozmos vardır. Olandan olması gerekeni çıkartan siyasî iktidarlar, filozof ve bilginleri kullanarak böyle bir mantığa dayalı bir sistem inşa ettiler. Bu mantık yürütmeye dayalı Hitler gibi iktidarların, dünyayı büyük savaşlara ve kaoslara götürdükleri bir vakıadır. Şekil-8: Saçaklı Akıllar Âlemi Modellemesi Sonuç olarak, akıllar âlemi teorisi, aklın herbir sisteme göre ayrı şekilde ele işletilmesidir. Her bir akıl âlemi (sistemi), ayrı bir şekilde değerlendirilmelidir. Her bir sistemi anlamak için o sisteme uygun ayrı bir mantık kullanılmalıdır. Her bir sistemi geliştirmek için de ayrı bir patronaj politikası uygulanmalıdır. Böylece hem akıl çatışmalarının önüne geçilmiş olunacak hem de gelişmeyi tıkayan aklî ve mantıkî engeller de ortadan kaldırılmış olacaktır. Bu şekilde toplumlar, daha sistematik düşünmenin yolunu keşfetmiş olacaktır. Bunun sonucunda daha rahat empati kurabilen, kimi, neden, nasıl patronaj edeceğini bilen bilgi toplumları oluşabilecektir. çıkartılamaz. Bu nedenle yaşadığımız dünyanın tabiat yasalarından olması gereken şey ve etik değerler çıkartılamaz. Bir başka deyişle olandan olması gereken çıkmaz. Bkz. Abdülkerim Surûş, Evrenin Yatışmaz Yapısı, İnsan Yayınları, İstanbul 2008, s. 17. Uzay -Galaksi ve Karadelik Sistemlerinin Bulunduğu Akıllar Alemi Yeryüzü - Matematik- Fizik ve Mekanik Makinaların Bulunduğu Akıllar Alemi İktisadî-Siyasî Hayatın Çıkarlara Dayanan Akıllar Alemi İNSAN Atom Altı Akıllar Alemi 108 Kaotik bir akıldan, sistematik bir akla; hatta paradoksları çözebilen bir toplumsal üst bir mantığa ulaşılabilecektir. Siyasî iktidarlar, insanları tek bir akıl âleminde kalmaya zorlamaktadır. Toplumların ilerlemesi ve kalkınması isteniyorsa, mantık ve zihniyet değişimini gerçekleştirecek, bilgi devrimini sağlayacak saçaklı bir mantıkla tüm akıllar âlemlerini içerisine alan saçaklı bir aklın patronajıyla gerçekleşebilir. 109 İKİNCİ BÖLÜM TARİHSEL ARKA PLAN: PATRONAJ-DİN VE BİLİM I. ESKİ ÇAĞDA PATRONAJ İnsanlığın medeniyet nehri, Sümer-Babil-Mısır-Yunan-Roma-Arap ve Türk İslam Devletleri olarak modern zamanlara doğru aktı. Bu medeniyetler modern bilimin kaynağını oluşturdular. Demokritos, Sokrates, Eflatun, Aristoteles, Pythagoras’dan, Farabi, İbn-i Sînâ, el Kindî, Bîrûnî, İbn-i Haldun, Newton, Kepler, Galileo ve Einstein’a doğru kümülatif186 olarak akan bilim, yüzyıllar boyunca kendine bir bilim ve sanat hamiliği yapacak kimseleri ve güvenli limanları aradı. Bilim, kendine hem ün hem de siyasî amaçlar güden güçler tarafından ancak destek bulabildi. Bu durum, bilimde sübjektiflik ve güvenilmezlik de ortaya çıkardı. Bilimin özgürlüğü, bilim adamının özgürlüğünden geçmekteydi. Bilim adamının, ekonomik ve güvenlik sorunları onu güvenli patronaj limanları bulmaya sürekli sevketti. Bilimin gelişmesinin serüveni, bilim adamının yaşadığı patronajın da bir hikâyesidir, diyebiliriz. Bilim adamı, aklıyla geçimini sağlayan kimsedir. Aklın ve bilimin kendileri için önemini kavrayan iktidarlar, kendilerine teknik anlamda fayda sağlayacak bir akla destek çıkarlarken, yeni siyasî, iktisadî, felsefî teorilere ise sıcak bakmamışlardır. Siyasî iktidarlar, yenilikçi akla karşı çıkmak için yine aklı kullanmıştır. Siyasî iktidarlar, faal, yaratıcı, üretken bir akıl yerine, durağan, statükocu bir aklı, yine bilim adamlarının marifetiyle yaratmışlardır. Siyasî iktidarlar, toplumda meşruiyetlerini korumak ve artırmak için bilim adamlarının vasıtasıyla politik ve toplumsal düzeyde uyguladıkları irrasyonellikleri, iktidarın çıkarlarını gözeten, ona bağlı statükocu bir akılla rasyonalize etmişler, iktidarlarının devamını böylece sağlamışlardır. Bu statükocu akıl; bilgi üretmez, meşruluk üretir, olaylara tek bir noktadan bakan bir akıldır. Bu ortaya çıkan, akıl-bilgi ve bilim adamı-iktidar ilişkileri, tarih boyunca iktidarın meşruluğunu da sağlamıştır. Bu patronaj ilişkiler, siyasî iktidarlar tarafından ihtiyaç duyulan bir aklın patronajıdır. Bir bilim adamının 186 Birbirine eklenerek, katlanarak gelişen bilgi. 110 patronajı, egemen kılınmak istenen bir aklın da patronajıdır. İktidarın çıkarına göre bir akıl patronaj edilirken; diğer bir akıl ise depatronaj edilmektedir. A. Antik Yunan’da Patronaj Aristophanes (MÖ 456 – 386), Bulutlar adlı eserinde filozofların, kötü bir durumu iyi; iyi bir durumu kötü gösterebilen yetenekleri sayesinde, Atina iktidarının bu filozları kullanmakta ne kadar istekli ve mahir olduklarını anlatır. Dönemin Atina’sının en önemli siyasî kişiliklerinden biri olan Kleon’a göre filozoflar, geleneksel paganist inançlara zarar vermektedir. 187 Platon, beşinci yüzyılda Yunan kentlerinde dolaşarak gençlere, akıllarını kullanarak, imparatorların hizmetine nasıl girebileceklerini, kamu hizmetinde nasıl konuşmaları gerektiğini onlara öğreten sofistleri eleştirmiştir. Platon’a göre sofistler, gerçek felsefeyi para karşılığı öğretmişler, felsefeyi, entelektüel oyun gibi sunarak değersizleştirmişlerdir. 188 Platon, Sicilyalı Gorgias’a, bir düşünceyi aynı anda hem savunabilmesi hem de çürütebilmesi yani cerbezesi, hilekârlığı sebebiyle objektif olmadığı, nesnel gerçekliği görmezlikten geldiği için karşı çıkmıştır. Platon’a göre onlar ikinci el fikirlerin pazarlayıcılarıydılar.189 Aklın siyaset pazarında satılan bir meta haline dönüşmesi, bazı haksızlıkların, gerçeklerin örtülmesinde kullanılması, eski Yunan’da siyasetçiler ve iktidar sahipleri için günlük siyasetin basit numaralarıydı. 190 İktidar sahipleri, bu alanda boy gösteren güçlü filozoflara patronaj sağlamış, saray bürokrasisinde iyi iş imkânları vermiştir. Sokrates (MÖ 469-399), MÖ 399 yılında, etkisi altına aldığı gençleri, saptırdığı ve devletin tapındığı tanrıları yok saydığı için baldıran zehiri içirtilerek, idam edilmiştir. Sokrates’in öğrencisi Platon, Devlet adlı eserinde, bilgin ile iktidar arasındaki ilişkiyi huzursuz, sorunlu bir ilişki olarak göstermektedir. Sıkıntılı bu 187 Aktaran: Charles Freeman, “Mısır, Yunan, Roma”, Antik Akdeniz Uygarlıkları, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 2010, s. 264, 266. 188 Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008, s. 30-35; ayrıca bkz. Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 266. 189 Freeman, Mısır-Yunan-Roma, s. 264, 266. 190 Platon, Devlet, Bordo Siyah Yayınları, İstanbul 2005, s. 11. 111 ilişkiye çare olarak ya filozofların kral ya da kralların filozof olması gerektiğini söylemektedir. 191 Platon’un Devlet adlı eserinde, iktidar ile felsefeyi tek potada toplayarak, güç ile erdemi; güç ile adaleti bir araya getirebilme çabasında olduğu görülmektedir. Diğer bir deyişle, adil, erdemli bir toplumun inşa edilebilmesi için gerçek filozofların iktidara talip olmaları gerektiğini söylemektedir. Platon, bilgin-iktidar ilişkilerinde, iktidarın gerçek sahiplerinin filozof ve bilginlerin hakkı olduğuna açıkça işaret etmektedir. Bu nedenle, diyalogda Glaukon, Platon’a; bu düşüncesinin, mevcut siyasî iktidarlardan büyük bir tepki alacağını belirtmekte ve uyarmaktadır. Blaise Pascal (1623 -1662) ise, bilgi-iktidar ilişkilerinde Adaletsiz güç, zalimdir, güçsüz adalet ise, acizdir, diyerek gücü, adaletle dengelemek istemektedir. 192 İnsanoğlunun en büyük en esaslı talebi gücü elde etmeye yönelik içgüdüsüdür.193 Niccolo’ Machiavelli Prince adlı eserinde ise gücün doğasında yönetimi ele geçirme arzusunun varolduğu, bu nedenle amaçlar, araçları meşru kılar tezini ortaya koymaktadır. 194 Platon’un, Devlet adlı eserinde sahici, gerçek filozoflar sözüyle gerçeği açıkça söyleyen ve gerçeği gizleyen şeklinde filozofları ikiye ayırmıştır.195 MS 529’da Atina’daki felsefe akademisinin kapatılması ve mallarının müsadere edilmesi, Roma imparatoru I. Jüstinyen (Justinianos, d. Yak. 482 - ö. 565)’nin, 191 Sokrates: Sanırım, böyle tayin edici dönüşümü sağlayabilecek tek bir değişikliğe işaret edebiliriz; gerçi öyle kolay bir değişiklik değil bu, ama gerçekleştirilebilir bir şey! Glaukon: Neymiş? Şimdi, az evvel söylediğim gibi büyük dalganın üzerine gidiyorum. Hani alaylardan ve inanmamaktan oluşan baş döndürücü bir akıntı süpürüp götürecek olsa da beni, şimdi ağzımdaki baklayı çıkartmak istiyorum. Sokrates: Söyleyeceğim şeye dikkat et! Glaukon: Konuş! Sokrates: Devletlerde filozoflar kral olmazsa ya da bugün şu kral dediklerimiz ve yöneticiler (hükümdarlar) sahici, iyi filozoflar olmaz, politik güç (iktidar) ile felsefe tek bir elde toplanmazsa ve bugün doğal yetenekleri sayesinde, iki ödevden sadece birine kendini adamış olan çok sayıda kimse, zorla bundan (tek görevle uğraşma durumundan) men edilmezlerse sevgili Glaukon, devletlerin, hatta bütün bir insanlığın mutsuzluğunun sonu yoktur ve düşüncelerimizde tasarladığımız düzen (anayasa), hani gerçekleşme imkânı varsa bile bunlar olmadan önce gerçekleşip güneş ışığını göremeyecektir. Çok şaşırtıcı bir şey söylemek zorunda olduğumu gördüğüm için uzun zaman tereddütte kalmıştım işte. Çünkü (bu ilkeye uymayan) bir devletin ne tek tek insanlarının ne de bütün olarak kendisinin mutlu olamayacağı anlayışı ağır mı ağırdır.” Bunun üzerine Glaukon: Sevgili Sokrates ne biçim bir laf attın ortaya, ne türden bir düşünce bu! diye konuştu,“Bak şimdi en kötülerinden sayılmayacak bir sürü adam, giysilerini çıkartıp bir kenara atıp çırılçıplak, ellerine geçen ilk silahı kapıp senin başına iş açmak için olanca güçleriyle üzerine çullanacaklardır! Bkz. Platon, Devlet, s. 143. 192 Blaise Pascal, Pensées, Published by E. P. Dutton & Co., Inc. New York 1958, p. 85. 193 Friedrich Nietzsche, Güç İstenci, Birey Yayınları, İstanbul 2002, s. 355. 194 Niccolo Machiavelli, Prince, Arc-Manar publication, Rocville USA. 2007, p.58. 195 Platon, Devlet, s. 190. 112 fermanıyla olmuştur. Böylece Atina’nın son Neoplatoncu filozofları, depatronaja uğramışlardı. Neoplatoncu filozoflar, baskıdan uzak, felsefeye daha münbit, patronaj imkânlarının daha çok olduğu diyarlara göç ettiler. Bu göç yalnızca filozofların göçü değildi; yaratıcı aklın da, bilimin de göçü ve yer değiştirmesiydi. Bu dönemde aklın doğuya doğru hareketinin iki önemli etkene dayalı olduğu kabul edilebilir: 1- Roma İmparatorluğu’nun Hristiyanlaşması 2- Sasânî İmparatorluğu’nun küresel bir güç haline gelmeye başlaması Hristiyanların tehditlerinden kendilerine daha özgür yerler arayan yedi filozof196, İran Sâsânî Şahı Hüsrev Nûşirevân’ın sarayına sığındılar.197 Çok sayıda Yunan ve Hint kökenli felsefî metinler, Avesta’yla 198 birleştirildi. İran kültürü karşısında Büyük İskender, İran’daki bütün kitapları yaktırmış, Helen kültürünün, İran kültürü karşısında mutlak galibiyetini sağlamayı amaçlamıştır. Jüstinyen’nin fermanıyla Yunanistan’dan sürülen Filozoflar ve ‘Hz. İsa’yı ve Hz. Meryem’i Tanrı kabul etmeyen Nesturiler’ sığındıkları İran’da büyük bir Helenist fikir hareketi meydana getirdiler. Büyük bilginlerin hamiliğini yapma siyaseti, tarih boyunca, büyük emperyal devletlerin, izledikleri klasik bir siyasettir. Roma ve İran imparatorlukları birbirlerine karşıt olan bilginleri, felsefeleri, mezhepleri karşı-patronaj desteği ile onları kendi ülkesine davet etmiş, birbirinin karşıtı olan görüşleri desteklemişlerdir. Babil kitâbelerinde Persler’in büyük hükümdarı Kurus’un, Tanrı Marduk ve oğlu Nebi’ye saygı duyduğu yazılıdır. Ayrıca Babil Yahudilerini özgürlüğüne kavuşturması ve Yehova’nın Çobanı unvanını alması, patronaj politikalarının inançlar üzerinde ne kadar etkili olduğunu göstermektedir. Sâsânîler, Nestûrîlere ve Monofizitlere ayrıcalıklı davrandılar. Nestûrîler, siyasî olarak Sâsânîler’in patronajında ve 196Bahsi geçen yedi filozof, Suriyeli Damascius, Kilikyalı Simplicius, Frigyalı Eulamius, Lidyalı Priscianus Fenikeli Hermias ve Diyojen ve Gazzeli İsidore’dur. 197 Ramazan Şeşen, “İslam’da İlk Tercüme Faaliyetleri”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII, Sayı: 3- 4, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Yayınları, İstanbul 1979, s. 4-5. 198 Avesta ve Gatalar, Zerdüştîlik dinine ait kutsal kitapların adlarıdır. Avesta, esas Zerdüştîlerin ilk kitabı olan Gatalar’ın, Zerdüştî rahipleri môbatların yaptıkları yorumlardır. Hz. Muhammmed’in Zerdüştîler’e ‘Ehl-i Kitap’ muamelesi yapın emrine uyan Hz. Ömer, İran’ın fethinde zerdüştîlere, ‘Ehli Kitap’ hukukunu uygulamıştır. Bkz. Şinasi Gündüz, “Mecûsîlik,” DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 279- 284. 113 kontrolünde olmaları nedeniyle diğer bir gücün Bizans’ın Konstantinopolis’in desteklerini, patronajlarını kaybettiler. Roma İmparatorluğu, M.S. 451’deki Kadıköy konsülünden sonra Ortodokslar lehinde tercihte bulundu. Siyasî iktidar artık Ortodoksluk üzerinden siyasî projelerini ve desteklerini sürdürdü.199Farklı kültürlere ve dinlere ait mitlerin ve sembollerin benimsenmesi, senkretize edilmesi, mitlerin kullanılması siyasetleri, tarih boyunca emperyal devletlerin egemenliklerini sürdürebilmeleri için yaptıkları bir siyaset ve politik bir zorunluluktu. Çünkü emperyal bir imparatorluk olmanın gereğidir. Emperyal olmak demek, tebaları altındaki tüm kültürleri ve ulusları bir amaç doğrultusunda birleştirmek ve bir potada eritebilmek demektir. Kuşkusuz, bu birleştirmeyi ve eritmeyi sağlayan etken, imparatorluğun sahip olduğu maddî gücü ve inançları bu doğrultuda birleştirebilmesidir. Aksi takdirde, bir çekim gücü oluşturamaz ve cazibe merkezi haline gelemez. M.S. 489’da Roma İmparatoru Zenon ( d. ? ö. 491) Sâsânîler’e bağlı Fârisîlerin okulu olarak adlandırılan Urfa okulunu kapattı. Nestûrî papazlar ve talebeler kovuldular. Kendilerine daha rahat imkân ve fırsat sunan İran şahı Pîrûz’un patronajı ile İran’a göç ettiler. Kendilerine Nusaybin patriği Barsauma da katıldı. O dönemde tarihte iki büyük süper güç olan İran ve Roma’nın patronajında iki farklı Îsâ teolojisi gelişti. Bizans İmparatorluğu, Ortodoks kilisesini patronaj ederken, Sâsânî İmparatorluğu da Nesturîlik’in destekçisi ve merkezi oldu. 200 Sâsânî İmparatoru Piruz’un patronaj siyaseti ile Cündişapur’da, Fârisîleşmiş bir kilise ortaya çıktı. Ermeni Başpsikopozları, Sâsânî şahları tarafından atandı. Kapatılan Urfa Okulu özellikle Yunan kültürü eğitimi veren bir yerdi. Bu yerlerde ilk Helen ve Süryani merkezleriydi. İki büyük emperyal gücün siyasî çatışması neticesinde her bir imparatorluk ayrı bir mezhebî yapıyı destekledi ve himayesine aldı. Her iki Hristiyanlık mezhebi de imparatorluk idareleri tarafından patronaj edilirken her iki mezhep de iki büyük gücün kontrolü altında emperyal güçlerin kültürel etkisi altına girdiler.201 199 Yegane Shayegan, “Yunan Felsefesinin İslam Âlemine İntikali”, İslam Felsefesi Tarihi, Editör: Seyyid Hüseyin Nasr – Oliver Leaman, Açılım Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, s. 131. 200 Kadir Albayrak, “Nestûrîlik”, DİA, XXXIII, Ankara 2007, s. 15-17. 201 Shayegan, İslam Felsefesi Tarihi, s. 131-132. 114 İki farklı büyük gücün arasında kalan Hristiyan halk, çeşitli baskılara uğradılar. Yunan Pagan düşüncesini ve felsefesini Hristiyanlıkla birleştirme fikri, Sâsânî imparatoru I. Şâpûr tarafından desteklenmiş, böylece çok kültürlü bir toplum meydana getirilmek istenmiştir. Yunan felsefesi, Merv ve Cündişapur gibi şehirlerdeki Süryani okullarında yoğun bir şekilde işlenmekteydi. 202 Antikçağ Yunan Felsefesi, Süryanice’ye yapılan ilk tercümeler ile birlikte, Miladi 5. yüzyılda tekrar hareketlik kazandı. Bu dönemde Porphyrios’un İsagoci adlı eseri, mantık derslerine giriş kitabı olarak okutuldu.203 Aristoteles mantık disiplini, Süryanî filozoflar tarafından ilgi ile karşılandı. Aristoteles mantığının, birçok dinî problemlerin çözümünde bir savunma aracı olarak kullanılabileceği anlaşıldı. Bu sebeple, Aristoteles mantığı kiliseler tarafından benimsendi. Fakat kilise, Aristoteles mantığının bütün katmanlarını değil sadece Kategoriler, Önermeler ve Birinci Analitikler’in 7. bölümüne kadar olan mantık konularına izin veriyor, Aristoteles mantığınında bile, bir üst düşünme moduna çıkılmasına izin vermiyor, bundan sonraki mantık bölümlerinin okunmasına sınırlama getiriyordu.204 Aristo mantığı, statükocu her düşüncenin, her siyasî görüşün kendini rasyonelleştirebilmek için kullandığı bir araç haline gelmişti. Aristoteles düşünce mantığı, her siyasî görüşün kendini temellendirmesine, bir metod olarak kullanılmaya müsaitti. Hatta Aristotels mantığı İbni Hazm aracılığı ile İslam hukukunun hükümler usûlünde de kullanıldığı görülmektedir.205 İslam dünyası, Aristotels mantığıyla, Yunan felsefesi’nden yapılan tercüme eserler sayesinde tanıştı. İlk defa halife el-Mansur (754-755) iktidarı zamanında, Aristoteles’in Organon adlı eseri, Arapça’ya tercüme edildi. El-Kindi (801-873), Muallim-i Sânî ünvanı alan Farabi (872-950), İbn-i Sînâ (980-1037), Fahruddin erRazî (1148-1209) gibi büyük İslam filozofları, Aristoteles mantığının etkisi altına girdi. Farabi, Aristoteles mantığını, felsefî, kelamî birçok problemin çözümünde de kullanmaya çalıştı.206 202 Shayegan, İslam Felsefesi Tarihi, s. 132. 203 Mehmet Bayraktar, İslam Felsefesine Giriş, TDV. Yay., Ankara 1997, s. 3. 204 Nihat Keklik, İslam Mantık Tarihi ve Farabi Mantığı, İstanbul Üniv. Edb. Fak. Yay., İstanbul 1969- 1970, s.17. 205 İsmail Köz, “İslâm Mantık Külliyatının Teşekkülü”, Felsefe Dünyası, Sayı: 30/2, Ankara 1999, s. 101. 206 Şafak Ural, Temel Mantık, s. 35. 115 İmparatorluğu’nu kilise skolastizmine teslim eden Bizans siyasî iktidarları, uygarlık tarihi açısından çok önemli bir gelişmeye sebep oldu. Bağdat ve İran’a yerleşen bu filozoflar ve hekimler, bilim ve felsefeyi Atina’dan; Bağdat ve İran coğrafyasına taşıdılar. Roma İmparatorluğu’nun Hristiyanlaşması süreci, iki asırdan fazla sürdü. 325 yılında yapılan İznik konsülü, Hristiyanlığı ve kiliseyi iktidarın icaplarına göre resmi bir paradigma haine getirdi. Roma pagan kültürünün Hristiyan kültürüne dönüşümü, altıncı asra kadar devam etti. Jüstinyen’in fermanıyla nihayetine erdi. 207 Görüldüğü üzere dinler, mezhepler, felseler geçmişte olduğu gibi siyasî iktidarların patronluğunda yalnızca gelişme imkânı bulmamışlar, siyasî iktidarların tamamen patronajı altında şekillenmişlerdir, diyebiliriz. Paganist oldukları için I. Jüstinyen tarafından depatronaj edilen, sürülen Neoplatoncu Porphyry; Hz. İsa’nın peygamberliğini reddetmiş, İsa ve Hıristiyanlar arasına keskin bir ayrım çizerek, İsa’nın sadece bir insan olduğunu ileri sürmüştür.208 Kayseralı Eusebios (M.S. 263-339) Platon’un Musa’nın sadık bir izleyicisi olduğunu söylemiş, on birinci yüzyılda John Mauropous ise Platon’un ilk Hıristiyan209 olduğunu söyleyerek ruhunun kurtuluşu için Platon için dua etmiştir. 210 Anlaşılan siyasî iktidarlar, kendi siyasî görüşüne uygun bir dini ve mezhebi desteklemiş, resmi paradigmaya uygun olmayan felsefî görüşleri, heterodoksi ilan etmiş, filozofları ülkeden sürmüştür. Roma imparatoru Konstantin, büyük kitleler halinde halkın Hristiyanlığa girdiğini farkedince MS 312 yılında, Hristiyanlığı devletin resmî dini olarak kabul etti. Konstantin’in Hristiyanlığı kabul edişinde halkın siyasî meşruiyetini kazanma güdüsünün etkili olduğu düşünülebilir, fakat Hz. İsa, İncil’de Tanrı’nın krallığından bahsediyor ve kendisinin Tevrat’ı tamamlamak üzere gönderildiğini söylüyordu.211 Bu durum Hristiyanlığı kabul eden Roma imparatorları için büyük bir sorun teşkil etti. 207 Shayegan, İslam Felsefesi Tarihi, s. 120-128. 208 Hüseyin Hakan Gazioğlu, “Neoplatonizm ve Hiristiyanlik İlişkisi”, Hacetepe Üniv. Sosyal Bilim Enst. Dergisi, Ankara 2014, s. 10. 209 İslam’a göre şu ana kadar gelen bütün dinlerin adının İslam olduğunun altını çizersek John Mauropous’un Platon’u ilk Hristiyan olarak niçin tanımladığını anlayabiliriz. Bkz. Kur’an: III/19. 210 Gazioğlu, “Neoplatonizm ve Hiristiyanlik İlişkisi”, s. 13. 211 Yeni Ahit, Matta: V/17 116 Zira Yahudi Şeriatı’nın devlet ve kamu düzeninde temsil edilmesi ve uygulanması, Hz. İsa’ya verilen kutsal kitap İncil’in de bir emriydi. Roma imparatorları, İncil’in bu emrine karşı, iktidarlarının devamını ve güvenliğini sağlamak için Yahudi Şeriat’ının, siyasî isteklerinin İncil’den çıkarılmasını, Hristiyanlığın, Yahudi Şeriatı’ndan bağının koparılmasını gerekli görmekteydi. İlk Hristiyanlığın, dünyevî güçten, otoriteden yoksun oluşu, onu siyasî iktidarlar karşısında korumasız bıraktı. Hristiyanlığın, onu koruyacak bir güçten yoksun bir durumda olması; zayıf kitlelerin bu dine geçmeleri karşısında, zayıf kitleler üstünde otorite kurabilmek için kralların iştahını kabarttı ve Hristiyanlığı kabul etmede birbiriyle yarışır hale getirdi. Ancak kralların ve imparatorların tahtlarını sarsabilecek dünyevî düzenlemelerle ilgili ayetlerin Hristiyanlıktan çıkarılması, Hristiyanlığın, iktidarların istekleri doğrultusunda, dönüştürülmesi gerekiyordu. Bu dönüşüm, iktidarlar tarafından patronaj edilen din bilginleri ve filozofların eliyle gerçekleştirildi. Bu teşebbüs Kitâb-ı Mukaddesin, Aziz Jeromo tarafından 4. asırda Yunanca’dan Latince’ye tercüme edilerek başladı. Yahudi Şeriat’ı ile bağı koparılan Hristiyanlığa, Roma İmparatorlarının desteğiyle Roma Hukuku dikte edildi.212 Hukukun şekillenmesinde, siyasî iktidarların patronajının önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Toplumun birarada yaşamasını sağlayan, çıkarları adil ve eşit bir düzeyde yöneten düzenlemeler, hukuktur. Bu temel hukuk anlayışında meydana gelen bir değişim bizzat toplumun yapısını etkilemektedir. Sonuç olarak bu da bir siyasî rejim değişikliğini ortaya çıkaracaktır. Bu nedenle İmparator Trajan (M.S. 52-117) devrinde, Hristiyan olmayı ölüm cezası gerektiren ağır bir suç olarak gören Roma Hukuku artık Hristiyanlık’la senkretize edilerek, birleştirilerek Roma İmparatorluğu’nun resmî hukuku kabul edildi. Bu aynı zamanda Batı’daki olumsuz anlamda epistemik değişimin de başlangıcıydı. İmparatorlukların, Hristiyanlığı kabulündeki tarihsel süreçte, MS 39’da, I. Odosius tarafından pagan gelenekleri yasaklandı. İskenderiye’deki pagan rahipler hücuma uğradı ve pagan mabetleri yıkıldı. Birçoğunun ücreti kesildi ve felsefî görüşlerini yaymalarına izin verilmedi. Bazıları linç edildi. 213 Roma imparatorları, tebaalarındaki halkın büyük çoğunluğunun 212 Shayegan, İslam Felsefesi Tarihi, s. 121. 213 Shayegan, İslam Felsefesi Tarihi, s. 122. 117 Hristiyanlığa geçmeleri karşısında, eski Yunan paganizmine cephe almış, Yunan pagan rahiplerini, depatronaj etmiş, yeni güç merkezi olmaya başlayan Hristiyanlığı, imparatorluk kültürü ile senkretize ederek siyasî iktidarlara temel olacak yeni bir Hristiyanlık mezhebinin temellerini atmıştır. Ortodoksluk, imparatorluğun merkezine alınmış, karşı emperyal cephede bulunan Sâsânî imparatorluğunun etkisinde gelişen Nestûrilîk ise depatronaj edilmiştir. Bir pagan filozofu ve Neoplatoncu olan rahip Ammonius İskenderiye Patriği Athanasius’un zorlaması ile bir anlaşma imzalamış, bu anlaşma gereğince Platon’un şerhlerinden vazgeçip Ariston’un mantığı ve metafiziği üzerine yoğunlaşma sözü vermiştir. Neoplatoncu olan Damascius (M.S. 538 civarı), Ammonius’u, maddi kazanımlar elde etmek amacıyla siyasî hareket ettiği için suçlamıştır. İktidarın patronaj desteğinden mahrum kalmamak ve eğitim faaliyetlerine devam edebilmek için Ammonius, Platon ve Aristo’yu birleştiren yeni felsefî şerhler üzerinde çalışmıştır. Bu aynı zamanda Neoplatoncu evren ve siyasî görüşün Aristoculaştırılması anlamına da gelmekteydi. Aristo ve Platon arasında bir uyum sağlamaya çalışıldı. Buradan anlaşıldığı üzere filozoflar ve din adamları, yaşamları için gerekli olan maddi gereksinimlerini dönemin siyasî iktidarları patronajı ile karşılamak zorunda kalmışlardır. İmparatorların saraylarında kendilerine yer bulmaya çalışmışlardır. İmparatorlar tarafından yapılan patronaj politikasının etkisi ile felsefeye ve akla, yazdıkları eserleri ve nutuklarıyla yön vermişler, bir algı yönetimi ve toplum mühendisliği görevini yerine getirmişlerdir. Epiküros (M.Ö. 341-270), bilimin önemine vurgu yaptı, çünkü Epikür’e göre yalnızca bilim, insana mutluluk verebilirdi. Epikür’e göre gökteki olağanüstülüğü, doğa olaylarıyla benzerlik kurarak açıklamamak gerekiyordu. Kuşkusuz burada Epikür, yeryüzünde siyasî iktidarların gücünü ve meşruiyetini doğaüstü güçlerden almaması gerektiğini düşünmekteydi. Epikür Midilli’de kurduğu okulda kadınları ve köleleri öğrenci olarak kabul etti. Böylece felsefeyi ve aklın kullanımını, Cicero’nun deyimi ile ayak takımına verdi. Hem Rodos’ta hem Roma’da ayrıcalıklı, elit sınıfın felsefesi haline gelen Stoacılık’ın tersine, Epikürcülük, alt sınıfların, halkın öğretisi oldu. Bu durum ezilen kesimler ile iktidarlar arasında ortaya çıkan bir mantık ve akıl 118 savaşıydı. Aslında bu iki farklı mantığın ve bilginin savaşıydı. İktidar ve köleliği kabul etmeyen özgür bilgi arasındaki bir savaştı. Epikür’ün başlattığı bu felsefî hareket, Helenistik dünyadan, Roma’ya kadar büyük bir coğrafyada etkili oldu. Epikürcü felsefî görüş, siyasî iktidarları rahatsız etti. Hatta MÖ 170 yıllarında Roma Senatosu Epikür’ün iki öğrencisini Alceus ve Philiscus’u, Senato’dan kovdu.214 Epikürcü felsefenin, iktidarları bu kadar rahatsız etmesinin sebebi, din ile doğa yasalarının birbirinden ayrı olduklarını savunmalarıydı. Eğer bu tezleri, toplum tarafından kabul edildiği takdirde; mitsel tanrılar, bu dünya üzerindeki hâkimiyetlerini kaybedeceklerdi. Mitsel tanrılar, hâkimiyetlerini kaybetmesiyle birlikte bu tanrılar üzerinden güç ve çıkarlar elde eden, meşruluk sağlayan siyasî iktidarlar da hâkimiyet ve güçlerini kaybedeceklerdi. Böylece toplum üzerinde otorite ve meşruiyet kurmanın yolu, bilge insanların kontrolüne geçecekti. Epikürcü hareket, iktidarlara karşı, toplumsal ayaklanmanın ve yeni bir toprak düzeni kurmanın sembolü haline geldi Epikürcülük’ün karşısında Roma iktidarları, Stoacılığı destekledi. Stoacılar tanrıların, doğa ile uyumlu olduklarını savunuyorlardı. Ayrıca doğru düşünmek için Aristoteles mantığının öğretilmesini şart koşuyorlardı. Roma tanrıları ile Roma iktidarlarının böylece bir ittifakı doğdu. Roma tanrılarının, Roma iktidarı ile ittifak kurması, ontolojik ve siyasal çatışmalarda halka zihin konforu veriyordu. Roma tanrıları, zayıf halkın yanında değil; güçlü, zorba Roma imparatorlarının yanındaydı. Dönemin Roma modernleşmesi incelendiğinde; 17. ve 18. yüzyıllardaki modernleşmeye benzer bazı politikalar oluşturulduğu gözlenmektedir. Roma İmparatorluğu’nda ontoloji ve siyaset felsefesi, baskı altına alınırken, aksine teknik bilginin gelişimi dikkat çekicidir. Daha pragmatik, daha somut karşılığı olan büyük mimari yapılara önem verilmiş, büyük kemerli su kanalları ve yollar gibi, büyük ölçekli yapılar başarı ile inşa edilmiştir.215 Sonuç olarak iktidarlar, filozofları ve onların ürettikleri bilgiyi iktidarları için tehlikeli görmüşlerdir. Filozoflar akıllarıyla doğru gördüklerini söylemeye çalışmışlar, 214 Mayor ve Forti, Bilim ve İktidar, s. 16-20. 215 Mayor ve Forti, Bilim ve İktidar, s. 16-22. 119 ancak iktidarlar tarafından sürülmüşler ve depatronaj edilmişlerdir. İktidarlar, yanlış da olsa bir politikayı halka uygulamışlardır. İktidarın yanında olan filozoflar ise iktidarı meşrulaştıracak akıl ve siyaset üretmişlerdir. İktidarın doğasında bulunan gücünü koruma refleksleri, ona iktidarını korumak için sadece güce önem vermesi gerektiğini söylemektedir. İktidarlar, doğası gereği, çok boyutlu akılla çatışırlar, bilginin temeli ise doğaya ve yaşama çok boyutlu bakabilmektir. Bu nedenle iktidar ve bilgi arasındaki ilişki sorunlu ve huzursuzdur. Bu durumun eski çağlarda da değişmediği, o dönemlerden beri süregelen bir çatışma olduğu anlaşılmaktadır. B. Babil’de Patronaj Patronajın Mısır medeniyetindeki önemi nedir? Mısır medeniyeti, sonraki medeniyletlere din-devlet-patronaj ilişkileri konusunda, nasıl bir kültür ve inanç mirası bırakmış ve ne gibi etkilerde bulunmuştur? Patronajın bu medeniyetlerin gelişimindeki yeri nedir? Mısır ve Mezopotamya medeniyetleri, din-kültür ve siyaset ilişkileri bakımından birçok siyasî iktidarın tarih boyunca esin kaynağı olmuştur. Bu medeniyet havzalarında şekillenen din-siyaset ve din adamı-iktidar ilişkileri, tarihte birçok siyaset teorisinin temelini de oluşturmuştur. Birçok modern iktidar, antik Mısır’ın din-kültür ve siyaset düşüncesinin etkilerini taşımaktadır. Bu nedenle modern uygarlıklar, Mısır ve Mezopotamya medeniyetlerinden kültürel ve siyasî izler taşımaktadır. MÖ Babil ülkesinde, çivi yazıcılığı sarayın ihtiyaç duyduğu önemli bir meslektir. Sarayla yakın ilişkiler geliştirmenin ve iktidarın sunduğu patronaj nimetlerinden faydalanmanın yolu, bu sefer çivi yazıcılığını öğrenmekten geçmekteydi. 216 Babil’de tanrı Anu’nun (gökyüzü tanrısı) atribüsü 217 krallıktır. Krallıklara, iktidar nişanesini bu tanrının verdiği düşünülür. Sümer’in ulusal tanrısı Enlil, iktidarlara krallık ihsan eden bir tanrıdır. Tanrıların ve insanların kaderine hükmeden Kader tableti218 Enlil’e aitti. Daha sonra bu Kader tabletinin gücü, Babil tanrısı Marduk’a geçti. Çok tanrıcılık egemen olsa da yine tüm tanrıların üstünde 216 Joan Oates, Babil, Arkadaş Yay., Ankara 2004, s. 174. 217 Atribüs: Bir şeyi diğerinden ayıran temel karakteristik özellik. 218 Kader ve iktidar ilişkisi bağlamında Kader ve İktidar konulu başlığa ve 33 nolu dipnota bkz. 120 hepsine hükmeden tek üst bir tanrının varlığı da görülmektedir. Tanrılar arasında bir tanrının diğerini patronaj ettiği, onu himaye edip koruduğu bir ‘patronaj tanrı anlayışı’nın olduğu görülmektedir. Marduk’la yakından ilişkili bir tanrı da Marduk’un oğlu Nabu’dur. Nabu yazıcıların ve bilginlerin koruyucusu, himaye edicisi, onlara patronajlık yapan bilgelik tanrısıdır. Yazıcılar o dönemin bürokratlarıdır. Tanrı Nabu, bürokrat yazıcılar tarafından öyle popüler hale getirilmişti ki, babası Tanrı Marduk’a bile rakip yapılmış, Tanrı Marduk’un yerine geçirmeyi amaçlamışlardı. 219 Adeta yazıcı bürokratlar kendilerine yakın bir tanrı icad ederek onun patronajına sığınmak istemişlerdi. Bu sayede geçimlerini ve toplumsal hâkimiyetlerini bu tanrı sayesinde güçlendireceklerdi. Bu dönemin tanrı ve iktidar anlayışında, iktidarlar, tanrılardan güç alıyor gibi görünseler de yeryüzünde güçlü olmak için tanrılara güç vermek, onları halk içinde güncel ve diri tutmak zorunluluğu vardı. İktidarlar, halktan güç almak için pagan tanrılarına güç vermek zorundaydılar. Babil’de halk desteğini sağlamak ve meşruiyet kazanmak için iktidarlar, tapınakların inşasına büyük önem verdiler. Babil tapınakları, hem saray bürokrasisinin işlediği, hem de ibadet ve şölen yapılan yerlerdi. Patronaj ilişkiler, tapınaklar üzerinden şekillendirildi. Mezopotamya’da, dinsel ayinlerin ve şölenlerin merkezinde insanların tanrılara hizmet etmek için yaratıldığı inancı egemendi. Halkın, krala hizmet etmesi gibi, tapınak görevlileri de tanrıya hizmet eder, ona yemek ve elbise verilirdi. Yenmeyen yemekler! kral ailesine ve tapınak yöneticilerine dağıtılırdı. Gelen yemekler ve bağışlar çok fazlaydı. Uruk’ta bulunmuş bir selefki metninde, 500 kg ekmek, 40 koyun, 2 boğa, 1 öküz,8 kuzu, 70 kuş ve ördek, 4 yaban domuzu, üzüm, hurma, incir, 54 kap bira ve şarap sayılmaktadır.220 Tapınaklardaki tanrıcık heykelleri, değerli ahşap ya da maden ürünlerinden yapılır, üzerlerine altın işlemeli kumaşlar giydilir, altın takılarla boyunları bezenirdi. Bu ifadelerden, o dönemde, put ve heykel ticaretinden geçinen önemli bir zümrenin olduğu ve bir Pagan ekonomisinin güçlü bir şekilde işlediği anlaşılmaktadır. 219 Oates, Babil, s. 182. 220 Oates, Babil, s. 185. 121 Babil’de büyük okültik (gizemli) güçlerin, bu heykelciklerde tecessüm ettiğine inanılırdı. Çok gizli kutsama ayinlerinde bu heykellere yaşam kazandırılırdı. Babil’de iktidarlar, gücünü, bu heykeller ve onların bulunduğu Panteon221 olarak adlanrılan tapınaktan alırdı. Yeni yıl şenliklerinin yapıldığı Nisan ayında, kralın bütün nişan ve rütbeleri, başrahip tarafından çıkarılır, kral, içerdeki kült odasına götürülürdü. Kralın yanağı tokatlanır, kulağı çekilirdi. Bu aşağılanmadan sonra kral, Tanrı Marduk’un heykeli önünde diz çöker ve yalvarırdı. Sonra kralın nişânları kendisine geri verilir ve tekrar yanakları tokatlanırdı. Kral, yapılan ayinin sonunda, Tanrı Marduk’u elinden tutup dışarı çıkarır ve onu evine götürürdü. Burada görüldüğü üzere kralın irrasyonel eylemlere tahammülünün sebebi, iktidar olabilmenin gücünü bu değerler üzerinden elde etmesiydi. İktidara güç ve meşruiyet veren başrahip, adeta krala, ilkel bir tarzda da olsa, iktidara ortak olduğunu, dinî ritüeller aracılığıyla onu aşağılayarak göstermektedir. Böylece başrahibin yaptığı bu dinî âyin, yüzlerce yıl öncesinden günümüze kadar modern şekillerde gelen din-siyaset ilişkilerinin de ilkel bir çatışma formu olarak karşımıza çıkmaktadır. Mısır ve Babil’de kâhinlik kurumu önemli bir güç devşirme alanıydı. Kâhinlik işleriyle uğraşanlar toplumun en saygın, en etkili kişileriydi. Toplumda hem bireyler hem de devlet yönetimindeki görevliler, bütün önemli olayların gidişatını önceden öğrenmek için kâhinlere başvururlardı.222 Kâhinler, önceden olacakları iddia ettikleri kehanetleriyle, orduya ve krallara yön verirlerdi. Kâhinlik, siyasî iktidarlar tarafından bir algı yönetimi aracı olarak da kullanılmaktaydı. Kâhinler, toplumda ve siyasî iktidarın gücü hakkında birer algı oluşturma görevini de yerine getirmekteydi. Mısır ve Mezopotamya’da, siyasî iktidarlar, bu açıdan kâhinlere ihtiyaç duyarlardı. Bu nedenle kâhinler, sarayın patronajında öncelikli sıradaydılar. Bazen bir kehanetin gerçekleşmesi için gereken şart, kâhinin halk ve siyasî iktidar üzerindeki inandırma gücüne ve halkın buna ne kadar inandığına bağlıydı. Siyasî iktidar ve halk buna ne kadar çok inanırsa, kehanetin gerçekleşme ihtimali de o kadar artmış olurdu. Çünkü toplum ve iktidarlar, gerçekleşmesi beklenen kehanet doğrultusunda hareketi sağlanır, 221 Yunanca tüm tanrıların tapınağı anlamına gelen Pantheon, kelimesinden gelir. Kur’an-ı Kerim’de bu kavram Tağut olarak geçmektedir. Bkz. Metin Yurdagür, “Tâğût”, DİA, XXXIX, Ankara 2010, s. 372. 222 Oates, Babil, s. 188-189. 122 mobilize edilirdi. Zaten bu şekilde inanıp harekete geçen kitlelerin iradeleriyle kehaneti gerçekleşmiş olurdu. C. Patronaj Uygarlığı: Eski Mısır Eski Mısır uygarlığı, patrimonyal sistem ile teolojik akıl alanının birleştirildiği tarihin en gizemli uygarlıklarından biridir. Firavunlar, gökteki büyük patronun, yani ilahî güçlerin, yeryüzündeki en önemli ortağıydılar. Yerden göklere kadar uzanan bir teorik bir patronaj ağı tesis etmişlerdi. Yeryüzünde yaşayan insanları, bu patronaj ağının basıkısı altında çalıştırmaktaydılar. Bu güçlü patronaj ağının baskısı altında tarihin en büyük şaheserlerini, yani piramitlerini inşa ettirdiler. Bu sebeple eski Mısır uygarlığına, bir ‘patronaj uygarlığı’ denilebilir. 1. Mısır’da İktidar-Din ve Patronaj Eski Mısır medeniyetinde firavunlar, tanrılar hiyerarşisinin bir parçasıydı. Mısır siyaset teolojisinde, tanrı, taç giyme âyininde, göklerden insanlar arasına iner, firavunlarda tecessüm (cisimleşir) ederdi. Firavun, mutlak tanrı değildi. Tanrılar, firavunlar aracılığı ile yeryüzünde görünürlerdi.223 Firavunlar, Mısır’ın doğruluk ve adalet tanrısı Maat’a uygun davranmak zorundaydılar. Firavunlar, tanrı Maat’ın da yeryüzündeki üstün eliydi. Firavun ölünce, ülkeye kötülük ve kaosun egemen olmasından korkulur, bu yüzden hemen bir firavunun başa geçmesi beklenirdi. Halk, firavunsuz güvenlik, barış ve adalet hüküm süremeyeceğine inanırdı. Firavun, düzenin, bütünlüğün yegâne temsilicisiydi. Firavunun varlığı, büyük kozmosun devamı için şarttı. Firavun evrenin ruh halini yansıtırdı. Firavun evrendeki uyumun yeryüzündeki temsiliydi. Siyasî teolojide yaşam, şeytanla kutsalın; kaotik güçlerle kozmik tanrısal güçlerin, arasında süren amansız bir çatışma ve savaş alanıydı. Adeta teolojik alan bile tanrıların birer patronaj alanıydı. Mezopotamya’da, ölüm, nihaî bir son iken, Mısır’da bir başlangıçtı. Mezopotamya’da tanrılar, gökyüzünde yaşarken; Mısır siyaset teolojisinde tanrılar, gökyüzünden yeryüz
üne indirilmişti. Firavunlar, tanrılar adına hem yeryüzünü yönetir, 223 Henri Frankfort, Kingship and the Gods, The University of Chicago Press, Chicago & London 1978, s. 5. 123 hem de gökyüzünde bulunan tanrıların, yeryüzündeki somutlaşmış nişaneleriydi. Firavunlar; tanrıların, yeryüzündeki gözleriydi. Mısır siyaset felsefesinde firavun, bizzat tanrının kendisi değil, tanrının bir görüntüsü, yansımasıydı, firavunlar tanrısal öz taşırlardı.224 Eski Mısır’da insanlar, evrenin karanlıklarından, ontolojik korkularından, belirsizliklerinden, firavunların doğaüstü güçlerle kurduğu ilişkileri sayesinde kendilerinin korunduğunu, himaye edildiğini düşünürlerdi. Firavunlar, siyasî ve ontolojik kaosa karşı düzenin sağlayıcılarıydı. Firavunlar, yeryüzünün ve gökyüzünün birleştiği yerde, bir dengeyi temsil ederlerdi. Firavunlar olmasa, yeryüzü ve gökyüzü büyük bir kaosa girerdi. Firavunlar, tanrıların kurduğu düzeninin bir parçasıydı. Evrendeki zıtlıklar, firavunda dengeye kavuşurdu. Onun krallığı güneşin kuşattığı her yerdi. Firavunların ölümsüzlüğü reenkarnasyonla mümkündü. Bu inanç, firavun iktidarının devamı için sürekli desteklenmekteydi. Halk, bu yolla iktidarın meşruiyeti için kolay ikna edilebiliyordu. Tanrı Horus, yukarı Mısır’ın; Tanrı Seth, aşağı Mısır’ın tanrılarıydı. İki tanrının da üstünde büyük tanrı Geb vardı. Tanrılar hiyerarşisi, birer üçleme şeklinde şekillendirilmişti. Tanrılar, üçleme şeklinde yeryüzünde iktidarlarını tesis ederlerdi ve güç paylaşımı hiyerarşik patronaj bu şekilde ortaya çıkardı. Firavunlar, göklerdeki üçlü güç paylaşımına benzer, yeryüzünde de üçlü (teslis-üçleme) bir güç paylaşımı düşüncesini siyasal sistemlerine de uyarlamışlardı. 225 Bu üçleme güç düşüncesinin bir yansıması olarak, Firavunların mezarları üçgensel pramitler şeklinde inşa edilmiştir. Bu üçleme güç anlayışının etkisi asırlar sonra Hristiyan teolojisinde de teslis inancı şeklinde belirmektedir. Ancak bütün tanrıları egemenliği altına alan, tümüne güç veren, birleştirici bir tanrı vardı ki, o da güneş tanrısı Ra idi. Tanrı Horus, Osiris’in oğlu; Isis karısıydı. Mısır medeniyetinde güç ekseni, firavunların piramitlerinden geçerdi. Piramitler aynı zamanda bir tapınak işlevi görürdü. İktidar gücü, Mezopotamya’da, tanrılar adına yapılan şölenlerin yapıldığı tapınaklardan; Mısır’da, firavunların mezarları olan piramitlerden; sonraki yüzyıllarda 224 Frankfort, Kingship and the Gods, s. 4-5. 225 Frankfort, Kingship and the Gods, s. 22, 26. 124 da ise kralların yaşadığı saraylardan geçmekteydi. Görüldüğü gibi firavunlar döneminde, siyaset teorisi, kozmoloji ile iç içedir. Büyük kozmogonilere 226 sahip medeniyetlerin, düşüncede, felsefede büyük gelişmeler de kaydettiği görülmektedir. Felsefeleri büyük olan toplumların, büyük medeniyetler kurdukları tarihî bir vâkıadır.227 Aşağı ve yukarı Mısır’ın birleştiği yer olan Mamphes’de, Ptah Tapınağı kurulmuştur. Siyasî sınırlar aynı zamanda tapınaklarla çiziliyordu. Mısır firavunları, diğer bir ülkenin kralı ile savaşırken, onlarla beraber inandıkları tanrıları da savaşırdı. Kim zafer kazanırsa, kazananın tanrısı da zafer kazanırdı. Zafer kazanan ülkenin tanrısı daha büyük olur ve güç kazanırdı. Zafer kazanan tarafın tanrısının da daha gerçek, daha doğru, daha güçlü bir tanrı olduğu kabul edilirdi. Kaybedenin tanrısı da küçülür, gözden düşer, kaybolurdu. Kaybeden tarafın tanrısı, güçlü ve gerçek bir tanrı olmadığı için zafere ulaşılamadığı ve kaybettiği düşünülürdü. Bu sebeple, tarihte birçok büyük tanrı kültleri de kaybolup gitmişti. Ancak kaybeden taraf, tanrısını kurtarmak için içinde bulunduğu mağlup durumu, aşağılanmayı tanrılar tarafından, insanların inançsızlıkları sebebiyle verilmiş bir ceza olduğunu düşünürdü. Tanrıların dünyasındaki hiyerarşik, monarşik düzen insanların dünyasında da geçerli olmalı düşüncesi egemendi. Mısır firavunları olmaksızın tabiatın kendisi anlaşılamazdı. Bütün Mısır ülkesinin ve Nil’in tek sahibi firavunlardı.228 Tanrısal ve siyasal güçler, üçgensel esas üzerinde üçlü kategoriler şeklinde tasarlanırdı. Üçgensel güç yapısının tercih edilmesi de tesadüfi değildir. Çünkü üçgensel güç yapılar, tarih boyunca yıkılması zor, güçlü yapılardır. Mısır medeniyetinde insanlar, tanrısal güçleri ve siyasal iktidarları üçe ayırmaktaydı. 226 Kozmogoni: Dünya ve evrenin meydana gelişimi ve nasıl oluştuğu hakkındaki teori ve görüşlerdir. Bkz. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, I, TTK. Yayınları, Ankara 2010, s. 431. 227 Ögel, Türk Mitolojisi, I, s. 431. 228 Frankfort, Kingship and the Gods, s. 30-34. 125 Şekil-9: Eski Mısır’da Üçleme Güç Dengesi ve İktidar İktidar Çemberi TANRI-RA GEB OSİRİS SETH HORUS ISIS FİRAVUN FİRAVUNİÇE HAMAN KARUN ______________YERYÜZÜ VE İNSANLAR _______________ 2. Kur’an’a Göre Mısır’da İktidar ve Patronaj Kur’an-ı Kerim, Hz. Musa (a.s) döneminde Mısır’a egemen olan güçleri, üç sınıfa ayırmaktadır. Tesis edilen güç üçgenini tasvir eder. Diğer hayali tanrısal güçlerin adını zikretmez. Adeta topluma hâkim olan asıl gücün, insanlar tarafından farkedilmesini sağlamak için temel güç odaklanmalarını vurgular. Ontolojiden güç 126 aldığını söyleyen siyasî iktidarların doğru söylemediğini belirterek, hakiki gücün yalnızca Allah’a ait olduğunu ifade ederek gücü halka verir.229 Eski Mısır’da firavun, hem dinî gücü, hem siyasî iktidar gücünü temsil eder. Karun, sahip olduğu zenginlikle ekonomik gücün temsilcisidir. Haman ise, firavunun veziridir ve bürokratik gücün sembolüdür.230 Toplam gücü oluşturan güç unsurları, bir arada firavunun başkanlığında bir araya getirilir. Gücün bu unsurları, aynı zamanda patronaj ağının unsurlarıdır. Patronaj; firavun sistemini ayakta tutacak çıkarlar birlikteliğini temin eder. Firavunların siyaset ve meşruiyetinin temelini oluşturur. Burada din adamları sınıfı meşruiyetin ana gücü değil destekleyici gücüdür. Sebebi, firavunun hem dinî, hem siyasî meşruiyetin kaynağı olmasıdır. Din adamları, firavunun hizmetkârlarıdır. Firavunlar, meşruiyetini din adamlarından almazlar. Firavunlar, böylece hem dinî hem dünyevî gücü kendilerinde toplayarak, eski Mısır’a özgü seküler bir yapı oluşturmuştur. Kur’an-ı Kerim’in, firavunların bu oluşturdukları güç yapısının yıkılmasını, gücün; ezilen, zayıf ve güçsüz düşürülen topluma devredilmesini, ezilen bu sınıfların iktidara sahip olmasını istediği anlaşılmaktadır. 231 Tüm bu anlatılanlardan, tarihte iktidar ve iktidarın sahip olduğu patronaj gücünün, enerji gibi sürekli olarak bir biçimden başka bir biçime dönüştüğü ortaya çıkmaktadır. 232 Tarihte ortaya çıkan gücün kaynağı ve şekli iktidar biçimlerinin şeklini de belirlemektedir. Eski Mısır’da, halkı etkilemekte kullanılan sihirbazlık mesleği, firavunlar tarafından halkın algılarını değiştirmede kullanılan çok önemli bir güç aracıdır. Bu sebeple sihirbazlar, firavunlar tarafından patronaj edilen en önemli okültik gruptur. 229 Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâhil aliyyil azîm: Büyük ve yüce olan Allah’tan başka hiçbir değiştirici Kuvvet yoktur. Bkz. Kur’an: XVIII/39; ayrıca bkz. Rudani, Cem‘ul Fevâid, V, Hadis No: 9372, s. 265. 230 Kur’an: XXIX/39; XXVIII/38; XXVIII/76-82. 231 Kur’an: XXVIII/5-6: Ve bizse yeryüzünde zayıf bir hâle getirilmesi istenenlere lûtfetmeyi ve onları, halka rehber kılmayı ve yeryüzüne, onları mîras bırakmayı dilemedeydik. İstiyorduk ki onları yeryüzünde yerleştirip kuvvetlendirelim ve Firavun'la Hâmân'a ve askerlerine de onlardan çekindikleri şeyleri gösterelim. 232 Bertrand Russell, İktidar, s. 13. 127 Kur’an’da patron kavramının bir karşılığı var mıdır? Kur’an’da geçen Rab isminin patron kelimesi ile hemen hemen aynı anlamlara sahip olduğu görülmektedir. Rab olan Allah’ın bütün âlemi patronaj ettiğini, yani bütün mahlûkatı beslediğini, himaye ettiğini, müminleri desteklediğini, koruyup kolladığını başka bir ifadeyle en büyük patronajın yaratıcı tarafından yapıldığını Kur’an-ı Kerim açık bir şekilde belirtmektedir. 233 Bu ifade toplumların firavun gibi zorba iktidarlara patronajla minnet duyulmaması sadece Allah’a minnet duyulması gerektiğini mi ifade etmektedir? Bu husus üzerinde düşünülmesi gereken önemli bir noktadır. Kur’an’da geçen Rab kavramı, şu anlamlarda kullanılmıştır:234 1. Terbiye eden, mürebbi, gereksinimleri karşılayan, yetiştiren 2. Himaye eden, gözeten, koruyup kollayan, ıslah eden 3. Mülkün sahibi, insanların efendisi, sözü geçen, üstünlüğü ve yüceliği kabul edilen ve tasarruf hakkına sahip, güç ve egemenlik sahibi 4. Malik, melik, sultan Patron kelimesi ile Rab kelimesinin yukarıda birbiri ile örtüşen anlamları üzerinden Kur’an-ı Kerim’de geçen, firavunun, Ben sizin en büyük Rabbinizim235 sözünü şu şekilde anlamak da mümkündür: Ben sizin en büyük patronunuzum, bu Mısır ülkesinin ve Nil’in sahibi benim, işletilen, ekilip biçilen topraklar üzerinde yetişen ürünlerle sizin ihtiyaçlarınızı ben gideriyorum, sizi ben himaye ediyorum, en büyük patronunuz olan sizin üzerinizde en büyük patronaj hakkı olan ben değil miyim? Şeklinde bir anlayış aydınlığı yapmak mümkündür. Firavunun bütün Mısır halkının üstünde mutlak patronajlık iddiasında bulunduğu açıktır. Yoksa firavun, insanları, güneşi ve dünyayı ben yarattım dememektedir. Firavun büyük güneş tanrısının verdiği yetkiyle, onda tecessüm ederek, tanrı ancak firavunun eliyle yeryüzünü yönetmekteydi. Mısır siyaset teolojisinde, Mısır’ın zenginliği, her şeyi yaratan büyük 233 Kur’an, V/55; XXIX/22; X/31 vb. ayetler. 234 İbn Manzûr, Lisan’ul Arab, I, Dar Sadar, Publishers, Beirut-Lebanon 1994. s. 398-409; ayrıca bkz. Ebu'l Ala Mevdudi, Kur’an’a Göre Dört Terim, Beyan Yayınları, İstanbul 1998, s. 11. 235 Kur’an, LXXIX/24 128 tanrılarla ilişki kuran onların yeryüzündeki tecessümü olan firavunun varlığıyla hayat bulduğuna inanılmaktaydı. Firavunlar, halkı için savaşıyor, düşmanlarını yok ediyordu. Toplumun refahını için ilahî temsil gücünü kullanmaktaydı. Zulümden kaçan yabancıları korumakta olduğuna dair çeşitli firavun figürleriyle tarih kaynaklarında karşılaşmaktayız. 236 18. ve 19. yüzyıllarda modernizm, insanoğluna, cenneti, göklerden yeryüzüne indirmeyi vadetmiş ve günümüze kadar gelen yeni güç kaynaklarıyla şekillenen yeni tarz iktidarlar ve sistemler kurmuştur. 236 Okasha El-Daly,“İslam Dünyasında Hiyeroglifler ve Eski Mısır”, Kayıp Binyıl, İthaki Yayınları, İstanbul 2013, s. 146-150. 129 Şekil-10: Eski Mısır’da Gücün Kaynağı MEZOPOTAMYA UYGARLIĞI MISIR UYGARLIĞI MEŞRUİYET YERYÜZÜ İNSANLAR VE İKTİDARLAR Mezopotamya pagan uygarlığında gökteki tanrılarla uyumlu olma anlayışı egemendi. Güç, göklerde idi. İlişkinin yönü (insandan tanrıya) aşağıdan yukarıya, yeryüzünden gökyüzüne doğru idi. Tanrıları razı etmek esastı. Onlar adına festivaller yapılırdı. Patron tanrı(lar) idi. Patronajın, tanrılar tarafından doğaüstü güçlerle yapıldığına inanılırdı. İyi geçen bir hasat dönemi tanrının patronluğunun iyi bir göstergesiydi. GÖKYÜZÜ TANRILAR MEŞRUİYET İKTİDARMısır uygarlığında tanrılar ve iktidar ilişkisini doğuran güç iki yönlü idi. İktidar sahipleri gücü gökteki tanrılardan yeryüzüne indirdiler. Firavunlar yukarıdan kendisi ile çalışacak tanrılar seçerdi, firavunlar tanrıların yeryüzünde görüntüsü olurlardı. Firavunların Apotheosis (tanrı olma) değil, apiphany (Tanrının görüntüsü, yansıması) olduğu anlayışı egemendi. Firavun patronaj gücünü göklerdeki tanrılardan alırdı. Tanrılar iktidarını firavunla paylaşırdı. Gerçekte asıl iktidar sahibi firavundu. 130 II. SEMÂVÎ DİNLERDE PATRONAJ Semavî dinlerin ve İslam’ın birincil kaynaklarında bilgin iktidar ilişkileri, patronaj bağlamında nasıl yorumlanmıştır? Acaba semavî dinî kaynaklar, din bilginleri ile iktidarlar arasındaki ilişkilerde ortak şeyler mi söylemekteler? Yoksa farklı şeyler mi? Semavî din bilginleri ve İslam ulemâsı, patronaj konusunda kutsal kitap ve emirler doğrultusunda mı hareket etmişlerdir? Sorularının cevapları, Osmanlı ulemasının patronaj konusunda sergiledikleri tavır ve davranışlarını da anlamamızı sağlayacaktır. A. Kıtab-ı Mukaddes’te Patronaj Eski ve Yeni Ahit’te toplumların önderliği ve yöneticilik görevi kimlere verilmek istenmiştir? Bu konuyla ilgili eski ve yeni ahitte geçen ayetlere bakmak gerekmektedir. İslam ulemâsı ile semavi dinlerdeki din adamlarına verilen toplumun önderliği ve yöneticiliği görevi benzerlik göstermekte midir? Bu soruların cevabı din ve devlet ilişkilerinin şeklini ve patronaj edilen bilginler sınıfının devlet karşısındaki siyasî ve sosyal konumunu belirleyeceği için ayrıca önemlidir. Kendinize her oymaktan bilge, anlayışlı, deneyimli adamlar seçin. Onları size önder atayacağım, Böylece oymaklarınızın bilge ve deneyimli kişiler olan ileri gelenlerini size önder atadım. Onlara biner, yüzer, ellişer, onar kişilik toplulukların sorumluluğunu verdim. Oymaklarınız için de yöneticiler görevlendirdim.237 Yukarıda Eski Ahit’te geçen ayette görüldüğü gibi toplumların önderliği bilge ve anlayış derinliği olan kimselere verilmektedir. Bilgeliğe ilk adım onu sahiplenmektir. Bütün servetine mal olsa da akla sahip çık. Onu el üstünde tut, o da seni yüceltecek, Ona sarılırsan seni onurlandıracak.238 Burada görüldüğü üzere toplumların bilgiye ve akla herşeyden daha fazla değer verilmesi gerektiğinin ifade etmektedir. 237 Eski Ahit, Tesniye: 13, 15. 238 Eski Ahit, Süleyman’ın Meseleleri: IV/8. 131 Nasıl, biz bilge kişileriz, RABB’in yasası bizdedir, diyebiliyorsunuz? İşte, bilginlerin yalancı kalemi yasayı yalana çevirmiş. Bilgeler utandırıldı, yıldırılıp ele geçirildi. RABB’in sözünü reddettiler. Nasıl bir bilgelikmiş onlarınki?239 Yukarıda, Kitab-ı Mukaddes’te geçen ifadede doğruyu yazmayan bilginler ve onların yalanları yazan kalemleri yerilmektedir. Bilginlerin aşağılandığı, baskıyla yıldırıldığı, bilginlerin ele geçirildiği, açık bir şekilde ifade edilmektedir. Burada bilginlerin ele geçirilme işinin tarihsel bir vakıa olarak ancak siyasî iktidarlar ve güç sahipleri tarafından yapılabileceği açıktır. Burada görülen din bilginlerinin patronaj ve depatronaj etkisi ile siyasî iktidarların ve kendi çıkarlarına yönelik oluşturdukları politikaları eleştirilmektedir. Vay halinize ey din bilginleri ve Ferisiler,240 ikiyüzlüler! Siz nanenin, dereotunun ve kimyonun ondalığını verirsiniz de, Kutsal Yasa’nın daha önemli konularını adaleti, merhameti, sadakati ihmal edersiniz. Ondalık vermeyi ihmal etmeden asıl bunları yerine getirmeniz gerekirdi. Ey kör kılavuzlar! Küçük sineği süzer ayırır, ama deveyi yutarsınız! Vay halinize ey din bilginleri ve Ferisiler, ikiyüzlüler! Bardağın ve çanağın dışını temizlersiniz, oysa bunların içi açgözlülük ve taşkınlıkla doludur. Ey kör Ferisi! Sen önce bardağın ve çanağın içini temizle ki, dıştan da temiz olsunlar. Vay halinize ey din bilginleri ve Ferisiler, ikiyüzlüler! Siz dıştan güzel görünen, ama içi ölü kemikleri ve her türlü pislikle dolu badanalı mezarlara benzersiniz. Dıştan insanlara doğru görünürsünüz, ama içte ikiyüzlülük ve kötülükle dolusunuz.241 Buradaki İncil ayetlerinde din bilginlerinin yozlaşması, adalet ve doğruluktan uzaklaşması eleştirilmektedir. Dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta, bu din bilginlerinin bir adalet ilizyonu yaptıklarıdır. Bu din bilginlerinin büyük haksızlıkları 239 Eski Ahit, Yeremya: VIII/8-9. 240 Ferisiler, Yahudiler içinde en radikal gruptur. Yahudi tapınağının büyük ekonomik gücünü ayrıca ellerinde tutmaktaydılar. Kurallara aşırı bağlılıklarıyla bilinirler. Tanrının emirlerinin yerine getirmek istediği asıl amaçları görmezlikten gelip, yerine şekilleri ve ritüelleri ön plana çıkartan bir akıl yapıları ve din anlayışları vardır. İncil, onların bu akıl dışılıklarını ve ikiyüzlü tavırlarını yermektedir. Bkz. H. Loewe, Judaism and Christianity: The Contact of Pharisism with Other Cultures, II, The Sheldon Press, London 1937. 241 Yeni Ahit, Matta: XXIII/23-28. 132 görmezlikten geldikleri, kendi meşruiyetlerini halk nazarında sağlamak için kayda değer olmayan en ufak ve önemsiz şeylerde dikkatli davranıp sanki adaleti sağlıyor imajı verdiklerini hâlbuki çok büyük adaletsizlikleri görmezlikten gelmelerinin altında onların yozlaşmış bir adalet zihniyetine sahip olmalarının ve riyakâlıklarının yattığını İncil şiddetle yermektedir. Bütün halk dinlerken İsa öğrencilerine şöyle dedi: “Uzun kaftanlar içinde dolaşmaktan hoşlanan, meydanlarda selamlanmaya, havralarda en seçkin yerlere, şölenlerde başköşelere kurulmaya bayılan din bilginlerinden sakının. Dul kadınların malını mülkünü sömüren, gösteriş için uzun uzun dua eden, bu kişilerin cezası daha ağır olacaktır. 242 Yeni Ahit’te, Hz. İsa (a.s.) : Doğruyu üstün tutup, onu açıklamak ve yaymak yerine iktidardan menfaat elde etmek için gerçekleri gizleyen, gösteriş yapan, güç sahiplerinin düzenledikleri şölenlerde başköşelere oturup kurulan, boy gösteren din bilginlerini eleştirmekte ve kurulan patronaj ilişkiler konusunda, halkı uyanık olmaya davet etmektedir. Herkes, baştaki yönetime bağlı olsun. Çünkü Tanrı’dan olmayan yönetim yoktur. Var olanlar Tanrı tarafından kurulmuştur. Bu nedenle, yönetime karşı direnen, Tanrı buyruğuna karşı gelmiş olur. Karşı gelenler yargılanır.243 Yeni Ahit’teki bu ifadeler, yönetim biçiminin nasıl ve ne şekilde olursa olsun tanrıdan geldiği ifade edilmekte olup, yönetimlere bir kutsallık izafe etmektedir. Hatta siyasî iktidarlara karşı direnenler tanrıya karşı gelmiş olacakları için yargılanacakları hususunda uyarmaktadır. Burada önceki İncil ayetleri arasında açık bir çelişki olduğu görülmektedir. Çünkü burada yönetimi bilginlerin eline değil iktidara sahip olan herhangi bir güce verildiği ve gücün kutsandığı açıktır. Gücün her şekilde haklı olacağı bir devlet yapısının çıkacağı açıktır. Yeni Ahit’te Hz. İsa’ya atfedilen Öyleyse Sezar’ın hakkını Sezar’a, Tanrı’nın hakkını Tanrı’ya verin 244 sözü din devlet 242 Yeni Ahit, Luka: XX/45-46; Markos: XII/38-40. 243 Yeni Ahit, Romalılar: XIII/1-2. 244 Yeni Ahit, Matta: XXII/21. 133 ilişkilerinde, din bilginlerine siyasî iktidarlar karşısında doğu tipi laik ve seküler bir konum vermektedir. Bu doğu tipi seküler anlayış, siyasî iktidarlar karşısında din bilginlerine iktidar karşısında koşulsuz itaati sunmaktadır. Bu politik anlayışın, din bilginlerini getireceği nihai sonuç ise, siyasî iktidarların patronajına muhtaç olmak ve onların himayelerine girmektir. Bu nedenle önceki ayetlerin din bilginlerine verdiği misyonla, Roma imparatorlarının kontrolünde ortaya çıkan sonraki dönem Hristiyanlığın verdiği misyon çelişmektedir. Bu sebeple bambaşka bir siyaset teolojisinin yaratıldığı ortadadır. B. İslam’da Patronaj İslam’ın birincil kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in ve ikincil kaynağı olan hadis kitaplarının iktidarların bilginleri patronaj etmesi meselesine yaklaşımı ve bakışı nedir? Ulemânın içinde bulunduğu siyasî zihniyetin ve ulemâdaki algılama farklılıklarının nedenlerinin anlaşılabilmesi için patronaj meselesine ilişkin ayet ve hadislerin bir incelenmesinin yapılması önem arzetmektedir. 1. Kur’an’ın Patronaja Yaklaşımı Kur’an-ı Kerim’de, ulemaya verilen toplumsal fonksiyonunu ve görevlerini anlayabilmek için bu konuda geçen ayetleri incelemek gerekmektedir. Kur’an’ın patronaj meselesine büyük önem verdiğini görmekteyiz. Bunun temelinde, ulema aracılığı ile topluma verilmek istenen Kur’an mesajının halka ulaştırılması ve korunması yatmaktadır. Çünkü Kur’an ve hadislerden anlaşıldığı üzere, topluma verilmek istenen mesajın, çıkar, menfaat çevrelerinin ve siyasî iktidarların istekleri, doğrultusunda değiştirilmesi riski söz konusudur. Bu sebeple, Kur’an’ın patronaj meselesi üzerinde önemle durduğu görülmektedir. Bu konuyla ilgili ayetlerin birkaçına örnek vererek konuyu biraz daha somutlaştıralım. Vaktiyle Allah, kitap verilen okuryazarlardan: Andolsun ki, onu insanlara anlatacaksınız ve gizlemeyeceksiniz, diye söz almıştı. Derken onlar, onu arkalarına atıp az bir para karşılığında sattılar. Ne kötü bir alışverişti bu!245 245 Kur’an: III/187, 199. 134 Veyl 246 onlara ki, elleriyle kitabı yazıp sonra onu az bir pahaya satabilmek için: “Bu Allah katındandır!” derler. Elleriyle yazdıkları şeyler sebebiyle veyl onlara! Kazandıkları şeyler sebebiyle veyl onlara!247 Şüphesiz Tevrat’ı biz indirdik. İçinde bir hidayet, bir nur vardır. (Allah’a) teslim olmuş nebiler, onunla yahudilere hüküm verirlerdi. Kendilerini Rabb’e adamış kimseler ile âlimler de öylece hükmederlerdi. Çünkü bunlar Allah’ın kitabını korumakla görevlendirilmişlerdi ve onun hak olduğuna da şahitidiler. (Ey Yahudi yöneticiler ve âlimleri!) Şu hâlde, siz de insanlardan korkmayın, benden korkun ve âyetlerimi az bir karşılığa değişmeyin…248 Ayetlerden anlaşılacağı üzere, kitabın mesajlarını korumakla görevli bilginlerin, iktidarlar karşısında korktukları, ya da dünyevi birtakım menfaatler elde etmek için kitabı gizledikleri, susktukları görülmektedir. Ayetler bu tavırları kınamaktadır. Ayrıca burada Yahudi ve Hristiyan din bilginlerinin, dünyevi çıkarlar nedeniyle kutsal kitapta yapmış oldukları tahrifat da dile getirilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de vurgulanan patronaj olgusu Veli ve Rab kavramlarıyla ifade edilmektedir. Veli kelimesi: Himaye eden, yöneten, yetki sahibi, nimetlendiren, besleyen, gözeten, yardımcı, destekleyen, müttefik, rabb, şefik, dost, koruyucu gibi anlamlara gelmektedir. 249 Patron ve veli kelimeleri anlamca birbiri ile örtüşmektedir. Kur’an’da birçok yerde geçen veli kelimesi, siyasî ve iktisadî anlamlar içeren yoğun bir kavramdır. Ancak Kur’an meallerinde veli kelimesinin dost olarak çevrildiği görülmektedir. ‘Dost’ anlamı verilerek yapılan bu çeviriler, yanlış olmasa da meseleyi çok dar bir anlama sıkıştırmakta adeta onun ihtiva ettiği gerçek anlamı ortadan kaldırmaktadır. Dost şeklinde bir çeviri, Kur’an ayetlerinde geçen birçok anlamı 246 ‘Veyl’ kelimesi, Arap dilinde yazıklar olsun anlamında kullanıldığı gibi, cehennemde çok derin bir vadinin adı olarak da kullanılmaktadır. Bkz. İbn Kesîr, Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, II, Çev. Bekir Karlığa vd., Çağrı Yayınları, İstanbul 1984, s. 396-397. 247 Kur’an: II/79. 248 Kur’an: V/44. 249 Mülki amir anlamında Vali, bir kişinin üzerinde yönetim hakkına sahip olan kişi anlamında veli, gözetim ve himaye hakkı anlamında velayet ve bir yönetim ve idare yeri anlamında olan vilayet gibi, yönetici, yönetim, himaye eden, koruyan, vasi gibi anlamlara gelen kelimeler Arapça’da veli kelimesinden türetilmiştir. Bkz. İbn Manzûr, Lisan’ul Arab, XV, Dar Sadar, Publishers, Beirut-Lebanon 1994, s.406-415. 135 kapsamamakta ve anlamsal bir kısırlık oluşturmaktadır. Acaba böyle çok dar bir anlamın verilmesinin arka planında, Emevî siyasî iktidarlarının bir parmağı var mıdır, sorusu akla gelmektedir. Çünkü bu kelime, oldukça siyasî ve politik anlamları ihtiva eden bir kelimedir. Ayrıca Batı dillerinde yapılan İngilizce-Arapça sözlüklerde patronpatronaj kelimesinin karşılığı veli-velayet olarak verildiği de görülmektedir. 250 Kur’an’da geçen veli kavramı, patronaj anlamında ele alınıp, bu açıdan ayetler incelendiğinde, Kur’an-ı Kerim’in bu konu üzerinde niçin bu kadar ısrarla durduğu daha iyi anlaşılabilir. Çünkü veli kavramı, patron-patronaj anlamı verildiğinde mesele adetâ ‘cuk’ diye yerine oturmakta olup, meselenin sosyo-politik, ekonomik yönleri daha iyi ortaya çıkmaktadır. Böyle bir anlam ışığında, Kur’anda geçen ayetlerin arka planında kastedilen siyasî, iktisadî ve sosyolojik amaçlar daha net anlaşılmaktadır. Bazı ayetlerden örnek verilirse: Onlar ki mü’minlerden başka kâfirleri veli edinirler. İzzeti onların yanında mı arıyorlar? Oysa muhakkak ki izzet bütünüyle Allah’a aittir.251 Ey iman edenler, mü’minlerden başka kâfirleri veliler edinmeyin! Allah’a aleyhinize apaçık bir delil mi olsun istiyorsunuz?252 Ey iman edenler, Yahudileri de Hristiyanları da veliler edinmeyin. Onların bir kısmı bir kısmının velileridir. Sizden her kim onları veli edinirse muhakkak o da onlardandır. …253 …Onlar ki: Rabbimiz bizi halkı zalim olan bu şehirden çıkar, katından bize bir veli gönder, bize katından bir yardımcı gönder... 254 Kur’an’da geçen bu ayetlerden anlaşıldığı üzere, mü’minlerin başka inanç ve düşünce sahibi kimselerin himayesi, otoritesi, velayeti yani onların patronajı altına girmemeleri gerektiği hususundaki emri göze çarpmaktadır. Çünkü patronaj, aynı 250 http://www.arabdict.com/english-arabic/patronage Erişim Tarihi: 05.06.2014. http://www.arabdict.com/en/english-arabic/patron Erişim Tarihi: 05.06.2014. 251 Kur’an: IV/139. 252 Kur’an: IV/144. 253 Kur’an: V/51. 254 Kur’an: IV/75. 136 zamanda siyasî ve politik bir amacı da barındırır. Patronaj aracılığıyla, iktidara muhalif unsurların, yumuşatılması ve iktidarın safında yer almaları sağlanır. Veli kavramının sadece dost olarak çevrilmesinin arka planında siyasî, ekonomik patronaj ilişkilerin, gizlenmek istediği, ya da sürdürülen patronaj bağlarının gözden uzak tutularak korunmak istendiği kuvvetli bir ihtimaldir. Bu kavramın ihtiva ettiği sosyo-ekonomik ve siyasî anlamlar, görmezlikten gelinerek, sadece dost anlamı verilmiş olması, tarihte derin patronaj ilişkilerinin bir sonucudur diyebiliriz. 2. Hadislerde Patronaj İslam’ın Kur’an’dan sonra ikincil kaynağı sahih hadislerdir. Bu kaynaklarda ulemaya, siyasî iktidarlar karşısında nasıl bir rol biçilmektedir? Ulemâya verilen önemin temelinde ne vardır? İktidarlar tarafından patronaj edilen ulemaya, hadisler nasıl bakmaktadır? Kütüb’i sitte ve diğer hadis kitaplarında ulemâ ile ilgili geçen rivayetlerden bazıları şu şunlardır: Âlimler hiç şüphe yok ki peygamberlerin varisçileridir. Peygamberler ne dinarı ne de dirhemi miras bırakmışlardır. Onlar miras olarak ilmi bırakmışlardır.255 Yukarıda hadise dayanarak İslam ulemâsı, yönetim ve idare hakkının kendilerinde olması gerektiğine dair kanıt sunmaktadırlar. İbn Mesud’dan (r.a.): eğer ilim ehli gerçekten ilim vereni koruyup da hakkıyla yerli yerine koysalardı kendi zamanlarının efendileri olurlardı. Ne var ki, onlar ilimlerini dünya ehlinden dünyalık bir şeyler elde etmek için yaydılar ve onların karşısında küçük düştüler. 256 Bu hadiste, ulemânın, iktidardan kendilerine ekonomik çıkar elde etmek amacıyla kurdukları patronaj ilişkilerinin zamanla toplum nazarında itibarlarını ve güçlerini kaybetmelerine sebep olacağı ifade edilmektedir. ...es-Sekunî, Ebu Abdullah (Cafer Sadık aleyhisselâm)'dan şöyle rivayet 255 Rudani, “Büyük Hadis Külliyatı”, Cemʽul Fevâid, I, s. 53, Hadis No: 196; ayrıca bkz., Tirmizî, Hadis No: 2681; Ebu Davud, Hadis No: 3641 256 Rudani, Cemʽul Fevâid, I, s. 61, Hadis No: 264. 137 eder: “Resûlullah (sallallahu aleyhi ve âlihi) buyurdu ki Fakihler, dünyaya girmedikleri sürece resullerin güvenilir adamlarıdırlar. Orada hazır bulunanlar dediler ki: Ya Resûlullah! Dünyaya girmeleri ne demektir? Buyurdu ki: Sultanlara tabi olmaktır. Eğer sultanlara uyarlarsa, onları dininiz açısından sakıncalı kimseler olarak belleyin”. 257 Bu hadiste sultanların patronajına giren, onlara tabi olan ulemâ yerilmekte ve güvenilmemesi gereken bilgin kimseler oldukları hususunda toplum uyarılmaktadır. İmam Zeynelabidin’in Muhammed b. Şahab’ın dönemin sultanlarıyla ilişkide olduğu aynı meclislerde oturduğu haberi gelince ona bir mektup gönderir. Mektupta: Hakkı eda etmeyen ve batılı terk etmeyen sultanlar ile dost olan isyan ve tuğyanı kolaylaştırmıştır. Seni kendilerine yakınlaştırdıkları zaman, seni batılın etrafında döndürecekleri mihver yaptılar. İsteklerine kavuşmak için seni köprü yaptılar. Dalaletleri için yukarı çıkacakları merdiven kıldılar. Âlimleri ve bilginleri senin vesilenle şüpheye düşürecekler ve cahillerin gönüllerini senin vesilenle elde edecekler. Sana verdikleri senden aldıkları yanında hiçbir şeydir. Dininden senden aldıkları sana verdiklerinden çok fazladır. Allah’ın nezdinde hiçbir şey, sultanlarla iş birliği yapan âlim kadar nefret edici değildir. 258 Burada İmam Zeynel Âbidîn’in göndermiş olduğu mektupta siyasî iktidarların, ulemâyı patronaj altına alarak ulemâ aracılığıyla kendi politikaları, çıkarları doğrultusunda insanların manipüle edileceği bildirilmektedir. Ümmetim hakkında üç şeyden korkarım ...... İkincisi, yönetim yetkisi verilmiş bir adam şöyle der: kim bana itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur, kim bana başkaldırmışsa Allah’a başkaldırmış olur, oysa o yalan söylemektedir, halife falan değildir, yaratıcıyı bırakıp, halifeyi sevmek (itaat) yaraşmaz 259 257 Ebu Cafer Muhammed bin Yakub bin İshak el Kuleyni, Usul-u Kâfî, I, Çev: Vahdettin İnce, Dar’ul Hikem Yay., İstanbul 2002, s. 57. 258 Ebûl Kâsım Mahmud İbn Ömer ez-Zemahşerî el-Harezmî, el-Keşşâf an Hakāikı Gavâmizi't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fî Vücûhi't-Te'vîl, II, Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 1995, s. 433-434; ayrıca bkz. Muhammed Mehdi Asîfî, Kimin İktidarı? Gücün mü? Hakkın mı? Önsöz Yayınları, İstanbul 2012, s. 73. 259 Rudani, Cem‘ul Fevaid, III, s. 185, Hadis No: 6057. 138 Bu hadis, 1400 yıldır İslam siyaset teorisinde, önemli bir sorun teşkil eden itaat ve isyan problemi üzerine dönemin koşullarına göre çok önmeli bir demokratik anlayış ortaya koyduğu, söylenebilir. Kişiye değil de, yasaya ve hukuka itaatin öne çıkarıldığı görülmektedir. Hadiste idareciye itaat ile Allah’a itaatin arası kesin olarak birbirinden ayrılmış, mutlak olarak bana itaat edin diyen bir kimsenin yalan söyleyeceği hususuna toplumun dikkati çekilmektedir. İslam’da itaat kavramını, aşağıda ifade edildiği gibi görmek mümkündür. 260 Tarihte olayları doğru değerlendirebilmek için ‘olan ile olması gerekenin’ tarihte farklı, zıt şekilde tezahür etmiş olduklarını kesinlikle gözden kaçırmamak gerekir. Şekil-11: İslam’da İtaat Modeli261 Osmanlı şeyhülislamlarından İbn Kemal: Saltanat ve Mevki, Allah’ın takdiri ile olur; Allah vergisidir, 262 demektedir. Bu ifade, İslam siyaset teorisinin önemli bir sorunu olup, ulemâ ve iktidar arasındaki patronaj ilişkiyi de belirlemektedir. Şeyhülislam İbn Kemal’in bu görüşü, siyasî iktidarlara, güce dayalı bir meşruiyet anlayışı veren, her anlama çekilebilecek lastikli bir sözdür. Her iktidara ve mevkiye 260 Nevin A. Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, Çev. Vecdi Akyüz, İz Yay., İstanbul 1990, s. 98. 261 Nevin A. Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 99. 262 Ahmet Uğur, “İbn Kemal’in Siyasî Görüşleri”, Şeyhülislam İbn Kemal Sempozyumu, T.D.V. Yayınları, Ankara 1989, s. 63. Allah'a İtaat Peygambere İtaat Mü'minlerden Olan Ulu'l-Emr'e İtaat 139 eğer Allah vergisi gözüyle bakılır ve kutsanırsa, yolun sonu, mutlak iktidara ve mutlak itaat rejimine çıkar. Bu anlayışa göre iktidarı bir şekilde ele geçiren meşruiyeti kazanır. Hukukun değil, gücün meşruiyet kazandığı bu siyasî anlayış, İslam devletler tarihinde oldukça yaygın bir anlayıştır. İslam’da itaatın yeri ve meşruiyet konuları İslam ulemâsı tarafından hiç tartışılmamış değildir. Ancak bu sorunlara cevap vermeye çalışan çeşitli siyasetnâme tarzında eserlere vardır. Ancak bu eserler, siyasî iktidarların patronajıyla yazdırılmış eserlerdir. Suya sabuna dokunmayan siyasetnâme tarzında yazılan bu eserlerin daha çok sultanlara ahlakî anlamda nasihat veren eserler olduğu görülmektedir. 263 Bu eserlerde siyasî meşruiyet, siyasî rejim, seçim vb. konularına asla değinilmez. Değinilse de derinlemesine asla tartışılmaz, tartışılsa da iktidarın mutlak meşruiyetini savunur. Bu eserlere göre gücün ve düzenin sahibi olan meşrudur. Çünkü bu siyasî anlayışa göre iktidar, Allah’ın takdiri ile gelmiştir. İslam düşünce tarihinde, meşruiyetin kaynağı, güç ve iktidar konuları üzerine yazılmış pek çok eserde gücün meşrulaştırıldığı ortadadır. Siyasî meşruiyet, mülkün bölüşümü gibi konuların işlendiği siyasî iktidara yakın eserlerde ise, bir yüzeysellik, sığlık, sıradan geçişler, basit mantık yürütmeleri hemen göze çarpmaktadır. Derinlemsine bir analiz asla yoktur. Hâlbuki aynı İslam ulemâsı, çeşitli kelamî problemleri hatta pirenin kanının namaza mani olup olmayacağını bile en ince ayrıntısına kadar tartışmakta, düşünce gücünü ve şartlarını fazlasıyla zorlamaktadır. 264 İslam siyaset teorisinde düşünce üretemeyen fikir geliştiremeyen İslam düşünce dünyasının, tarihte büyük siyasî, iktisadî ve sosyal bunalımlar geçirdiği ve hala yaşamakta olduğu bir gerçektir. Bu gerçeğin altında ulemânın siyasî iktidarların patronajına mahkûm olmasından kaynaklandığını bu nedenle hür ve özgür düşünceler geliştiremediğini söyleyebiliriz. 3. İslam Ulemâsı ve Patronaj İslam’ın üçüncü kaynakları arasında yer alan büyük İslam müctehidlerinin 263 Ebu’l Hasan El-Mâverdi, “Nasihatü’l Mülûk”, Siyaset Sanatı, Kırkambar Yayınları, İstanbul 2000, s. 20. 264 Hasan el- Basri’ye, Raki bin Ebu’l Esved adlı biri, elbiseye bulaşan bit kanının pis ve necis sayılıp namaza mani olup olmaması hakkındaki görüşünü sordu. Hasan el- Basri cevaben: Müslümanların kanlarını neredeyse köpek kanı içer gibi akıtanların, daha sonra gelip bit kanının hükmünü sorması çok garip, diyerek tepkisini dile getirmiştir. Yine Emevî iktidarının istediği bir kader inancını savunmayan insan iradesini öne çıkarıp, iktidarı yaptıklarından sorumlu tutan Gaylan ed- Dimeşkî de, siyasî iktidarın baskılarına ve eziyetine uğramıştır. Bkz. Muhammed Ammara, Mutezile ve Devrim, Çev. İbrahim Akbaba, Yöneliş Yayınları, İstanbul 1988, s. 75, 76, 90-95. 140 patronaj konusundaki görüşlerini incelemek, konuya hem derinlik hem de zenginlik katacaktır. Büyük ehl-i sünnet akâidi âlimlerinden Muhammed Pezdevi’nin (d. 1030 - ö. 1100) Ehl-i Sünnet Akaidi adlı eserinde anlattığı tarihî bir vakıa, o dönemde yaşanan patronaj ilişkilerin nasıl oluştuğunu, şekillendini anlamak açısından önemlidir. 265 Anlatılan bu olayda, sultanın, iktidarına meşruiyet verebilecek ulemânın hediye ve ikramlarla nasıl desteklendiği, diğer bir açıdan patronajın etkisi ile akıl- bilim ve mantık çizgilerinin aşılarak İslam fıkhının nasıl farklı yorumlanabildiğini görmekteyiz. İmam-ı Gazali, İslamiyet’in yolundan sapma gösteren, saltanat saraylarında yer yurt edinen ulemâ zümresini, şu sözlerle eleştirmektedir: Ey âlimler! Köşklerininiz, kayserlerin sarayları; evleriniz, Kisra’nın evi; elbiseleriniz, Vezir Tahir’in elbiseleri; ayakkabılarınız, Calut’un ayakkabıları; binitleriniz, Karun’un binitleri; kap – kacak, mefruşatınız, Firavun’un mefruşatı; yeyip, içmeniz cahiliyet devrindeki gibi, tuttuğunuz yol şeytanet yolu, nerede kaldı İslamiyet? 266 İmam-ı Gazali ulemâ iktidar ilişkilerinde ulema patronajının sosyolojik gelişimini şöyle ifade etmektedir. 265 Pezdevi’nin naklettiği olay şu şekildedir: Samanoğulları’nın son zamanlarında Kaderiyye ve Mu’tezile’nin Buhara’yı hâkimiyetleri altına aldıkları anlatılır. Vezir de bunlara eğilim gösteriyor, sünnet ve cemaat ehli bunların ellerinde mağlup durumdaydı. Söz konusu emirin sunni bir hocası vardı. Bir gün emire; kendilerini Kaderiyye’den sayan şunlar senin emir ve sultan olmadığına inanıyorlar. Sünnet ve cemaat ehlinden olan bu imamlar da senin sultan olduğuna inanıyorlar dedi. Emir: Nasıl olur? Dedi. Hoca: Yarın inşallah sana gösterir, öğretirim dedi. Ertesi gün Sünnet ve Cemaat ehlinin imamlarını çağırdı emiri de bir sütre gerisine gizledi ve onlara şunu sordu: Emir haram olduğuna itikat ettiği halde, zina yapar, zülüm işler, şarap içer ve oğlanlarla birlikte olursa azledilir mi? Cevap: Hayır, ama ona bu günahlardan tevbe etmesi gerekir. Bunlara çıkmaları için izin verdi ve daha sonra Kaderiyye ve Mu’tezile imamlarını davet etti. Hoca onlara şu soruyu sordu: Emirlerden biri helal saymaksızın zülüm olarak mal alsa, zina etse, içki içse, oğlanlarla birlikte olsa, azledilir mi? Hepsi birden azledilir dediler ve bu konuda ısrar ettiler. Sonra onların çıkışına izin verdi. Hoca daha sonra emire söylediklerini işittin, Emir: Evet dedi. Hoca: Seni azledilmiş, emirlikten uzaklaştırılmış olarak görüyorlar, zira sen bu çirkin işlerden bazısını işliyorsun, diye ilave etti. Bunun üzerine Emir: Kaderriye ve Mu’tezile mensuplarının yakalanmasını ve cezalandırılmasını emretti ve onların kökünü kazıdı. Böylece Buhara’da sadece Hanefiyye kaldı ve o emir her bir sünnet ve cemaat ehli imamına lüks elbise hediye edip giydirdi. Bkz. Ebû Yusr Muhammed Pezdevi, Ehl-i Sünnet Akâidi, s. 274-275. Ayrıca bu anlatılan hikayenin Pezdevi’nin Ehl-i Sünnet Akâidi adlı eserinin diğer nüshalarında bulunmaması, bu hikayenin, iktidarlar veya çıkar grubu çeşitli ulema tarafından çıkarıldığına veya eklendiğine bir işaret olarak değerlendirebiliriz. 266 İmam-ı Gazali, İhyau Ulümi’d-Din, I, Çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yay., İstanbul 1973, s.155. 141 Padişahların, âlimlere yöneldiği, âlimlerin ise bunlara iltifat etmediklerini gören zamanın insanları, padişahlar tarafından verilen mevkileri elde etmek için ilim öğrenmeye yöneldiler. Fetva ilmine çalıştılar ve kendilerini hükümdarlara takdim ettiler; onlarla buluşmak için iltimaslar aradılar ve onlardan vazifeler, hediyeler istediler. Kimisi umduğunu buldu, kimisi de bulamadı. Dileği yerine gelen, isteme alçaklığından kendini kurtaramadı. İşte böylelikle, fakihler aranır bir halde iken, kendileri aramaya başladı. Padişahlardan çekinmekle, onlara yönelmekle, yüce iken küçük düştüler. Ancak her asırda Allahû Teâlâ’nın yardımına mazhar olan fakihler müstesnadır.267 İmam-ı Gazali, Müslüman idarecilerin, fetva vermek için gerekli bilgi ve donanıma sahip olmadıklarını, yetersiz ve ehliyetsiz kişiler olduklarını bu sebeple siyasî iktidarın, kendileri gibi yeteneksiz kişileri ulemâ adıyla saraylarda görevlendirdiklerini belirtmektedir. 268 Tüm bunları söyeleyen İmam-ı Gazali’nin siyasî iktidar karşısında önemli bir gücü vardı. Bu gücü, yazdığı eserlerinden almaktaydı. Pekâlâ, bu gücü nasıl ve nereden almaktaydı? İslamî bilgisinin artması ve yazdığı eserleri ile halkın üzerindeki etkisi ve manevî otoritesi de artmaktaydı. Bundan faydalanmak isteyen Halifelik makamı da böyle kişileri halk önünde ödüllendiriyor onların halk içindeki konumlarından istifade ediyorlardı. Böylece meşruluklarını artırabiliyorlardı. Halifeliğin merkezi olan Bağdat’taki otoritesinin artmasıyla yerel rekabette de büyük avantajlar elde ediliyordu. Neticede bir İslam halifesinden bir onur payesi alınmış oluyordu. İmam-ı Gazalinin çağdaşı olan, Gazali ile yakınen görüşen Nişabur hatibi Abdulğafir bin İsmail Farisî (Ö. Hicri 529), İmam-ı Gazali hakkında: “…daha sonra kelam ilmine daldı, bu konuda orijinal eserler yazdı bu sırada Bağdat’taki nüfuzu ve itibarı yükseldi. Öyle ki devlet adamlarının, emîrlerin ve halifelik merkezindeki ileri gelenlerin nüfuzunu sarsacak duruma geldi” 269 demektedir. Bu durum gösteriyor ki, ulemâ siyasî iktidarlar karşısında önemli bir dinî meşruiyet gücüne sahiptir. İmam Ebû Hanîfe (699-767) ise, Abbâsî Hâlifesi Ebû Câʿfer el-Mansûr’un siyasî 267 Gazali, İhya-u Ulümi’d-Din, I, s. 109. 268 Gazali, İhya-u Ulümi’d-Din, I, s. 109. 269 Mahmud, El-Munkizü Mine’d Dalâl ve Tasavvufi İncelemeler, s. 93. 142 icraatlarına ve halka karşı uyguladığı adaletsiz politikalarına karşı çıktı Ehl-i Beyt geleneğinden gelen Zeyd bin Ali'nin, Hişam bin Abdülmelik'e başkaldırısını hem fikri hem de maddi olarak desteklediği görülmektedir. İmam Ebû Hanîfe, bu başkaldırıyı, Hz. Muhammed’in katıldığı Bedir Savaşı’na benzeterek, onun çıkışı Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Bedir’deki çıkışı gibidir, (Zeyd bin Ali'nin başkaldırısı, Hz. Muhammed’in Bedir Savaşı’ındaki başkaldırısı gibidir) diyerek Zeyd bin Ali'yi desteklemiş ve 10.000 dirhem nakdi yardım göndermiştir.270 Buradan anlaşılıyor ki İslam uleması, iktidarların patronajı karşısında aynı tavrı göstermemiş, kimisinin isyan bayrağı açtığı bir iktidara, kimisi itaatın vacip olduğuna dair fetvalar vermiştir. İmam Ebû Hanife, akla önem veren, gerçek bilginin peşinde koşan, tatlı sözlerle idareyi kelam etmeyen, işlerinde ehven-i şerri 271 tercih etmeyen büyük bir İslam müctehidi olduğunu bilmekteyiz. Abbâsî Hâlifesi Ebû Câʿfer el-Mansûr’un, İmam Ebû Hanife’yi susturabilmek ümidiyle büyük bir patronaj politikası başlattı ve İman Ebû Hanife’ye büyük hediyeler gönderdi. Bu hediyeler son derece değerli, pahalı hediyelerdi. Hatta çok güzel cariyeler bile hediyeler arasındaydı. İmam Ebû Hanife ben bunları hak edecek bir hizmet yapmadım şeklinde hem iktidarın şerrinden korunmak hem de inancını korumak amacıyla sultana politik bir cevap vererek cariyeleri de ben artık ihtiyarladım benim neme cariye! Diyerek gayet zekice ve politik cevaplarla geri çeviriyordu. 272 İmam Ebû Hanîfe’nin iki öğrencisi olan İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed, saltanat sarayında hocalarının reddettiği kadılık görevini kabul ettiler. İmam Ebu Hanife, siyasî iktidarların ulemayı patronaj etmede ne gibi siyasî ve ekonomik çıkarlar güttüklerini çok iyi bilmekteydi. Öğrencisi Ebu Yusuf’a: Siyasî iktidarların hatalı işlerinde onların yanında olur, susarsan, halk senin susmana bakarak onların iyi işler yaptığını zanneder, deyip resmi kadılık görevinden, yani iktidarın patronajından uzak durmasını vasiyet ediyordu.273 Sonunda, İmam Ebû Hanîfe, Ebu Mansur tarafından 270 Muhammed Ebu Zehra, İmam Zeyd, Çev. Ahmet Karababa, Buruc Yayınları, İstanbul 1993, s. 75; ayrıca bkz.Yaşar Nuri Öztürk, İmam-ı Âzam Ebu Hanife, Yeni Boyut Yayınları, İstanbul 2009, s. 212. 271Ehven-i şer: Daha az kötü, daha az fena olanı tercih etmek demektir. Bkz. Atay, Hüseyin & Atay, İbrahim, Arapça Türkçe Büyük Lugat, Bayrak Matbası, Ankara 1964, s. 1095. 272 Öztürk, İmam-ı Âzam Ebu Hanife, s. 215. 273 Öztürk, İmam-ı Âzam Ebu Hanife, s. 216. 143 tertip edilen bir entrika sonucu ilk önce zehirlendi, sonra zindana atıldı ve orada türlü işkencelere maruz kaldı, aldığı yaralar ve hastalık sonucu vefat ederek şehit oldu. 274 İslam’ın ilk dönemlerinde vuku bulan siyasî, fikrî ve mezhebî ayrılıklardan beslenen çeşitli siyasî iktidarlar, ulemâya farklı siyasî yaklaşımlarda bulunmuş, özel siyasî politikalar ile farklı mezhebî, itikâdî, siyasî görüşlere patronajlık yaparak ayrılıklar adeta körüklenmiştir. Gerçekte iktidarın esas derdinin ne din ne de mezhep olduğu görülmekte olup, iktidarların esas amacının güçlerini artırmak, iktidarlarını sağlama almak olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle siyasal devlet teorilerinin farklılığından farklı şekillerde gelişen patronaj türleri ortaya çıkmıştır. İslam’ın ilk dönemlerinde her bir siyasî iktidar, kendi siyasî yapısına uygun farklı bir düşünceyi ve mezhebi, patronaj etmeyi tercih etmiştir. Ulemâ’nın halk üzerindeki etkisi ve gücüne göre dönemin siyasî iktidarları, ulemâya farklı politikalarla yaklaşmış, farklı siyaset modelleri uygulamıştır. Bu farklı düşünceleri ve mezhepleri patronaj etme politikası, yazılan eserlere ve tarih kitaplarına da ağırlıklı olarak yansımıştır. İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren tarih yazıcılığı patronaj baskısından kurtulamamıştır. Tarihte vuku bulan olayları ve gerçeklikleri gizlemenin vacip olduğunu iddia eden ulemadan önemli kimseler de çıkmıştır. Bu görüşe sahip olanlardan biri de Ebu Bekir Bin Arabi El-Maliki’dir. Onun el-Avasim mine'l-kavasim adlı eserinde bazı tarihî vb. gerçekleri gizlemenin gerekliliğine dair şu sözleri sarf etmektedir: Toplumdaki en çetin ve en kötü durumlardan birisi bilinçsiz âlim, diğeri hilekâr bidatçidir. Bilinçsiz âlime gelince; buna İbn Kuteybe'yi örnek verebiliriz. O, el-İmame ve's-siyase'sinde sahabe hakkında, naklettiği rivayetlerin tamamı sahih olsa da, üstünü örtme metoduna riayet etmemiştir. Ehlisünnet'e göre tarihçi ve hadisçilerin, sahabenin kötü davranışlarına dair rivayetlerde sessiz kalması veya rivayetleri gizlemesi veyahut örtbas etmesi farzdır. 275 274 Ed- Diyarbekri, Hüseyin b. Muhammed b. El- Hasan, Tarihu'l- Hamis fi Ahvali Enfesi Nefis, II, Müessesetü Şaban Yayınları, Beyrut 1867, s. 36-38’den Aktaran: Mustafa Çelik, Saray Mollaları, Ölçü Yayınları, İstanbul 1995, s. 33. 275 Ebu Bekir Bin Arabî Malikî, El-Avasim Mine'l-Kavasim Fi Tahkiki Nevakifi's-Sahabe Ba'de 144 Bu yaklaşımın bir bilim insanında bulunması, her dönem için toplumun gerçekleri öğrenmesine, bilimin ve aklın geri kalmasına sebep olduğu aşikârdır. III. AVRUPA AYDINLANMA ÇAĞI VE PATRONAJ İslam dünyasında iktidar-ulemâ patronajı ilişkilerinde durum böyleyken, Avrupa’da gelişen bilimin ve patronajın iktidarla ve diğer toplumsal güçlerle ilişkileri nasıldı? Bunun nasıl olduğunu öğrenmek, Osmanlı’nın patronajı doğru yönetemediği ve bu sebeple geri kaldığı tezinin doğruluğunu daha iyi ispatlayacaktır. Bu sebeple Batı-Doğu patronajı arasındaki farkların ortaya çıkarılması Osmanlı patronaj sisteminin daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Bunun için kısa bir mukayesenin yapılmasını gerekli görmekteyiz. Yüzyıllar boyunca sanat ve bilim koruyuculuğu, Avrupa’da hükümdarlar, soylu aileler ve ekonomik olarak güçlü olan egemen sınıflar tarafından yapılmıştır. Bu patronajı yapan kişilere ise ‘mesen’ denilmiştir.276 Mesen adı tarihte Roma İmparatoru Augustus’un özel danışmanı ve yakın dostu olan Maecenas (d. MÖ 68- ö. adlı kişinin adından gelmektedir. Maecenas (Mesen) adlı kişinin, imparator adına verilen sanatkârları, şairleri vb. kişileri maddî olarak destekleme görevinden dolayı, bu patronajı yapan kişiye mesen, yapılan işe ise mesenlik adı verilmiştir, zamanla bu adın kullanımı yaygınlaşmıştır. Maecenas, patronajın siyasal işlevinin bilincinde biri olarak, yetenekli bilim ve sanat erbaplarını seçip, onlara para ve koruma desteği sağlamaktaydı. Maecenas, filozofları desteklemekten ziyade şairleri himaye ediyordu. Çünkü şairler, siyasî iktidarların o dönemde hem bir eğlence unsuruydular hem de iktidarın propagandistleriydiler. Şairler, yazdıkları şiirlerle, imparatorları över, yüceltir, şiirin halkı etkileme ve onlarda coşkun duygular oluşturma gücüyle de iktidarların politikalarına bir meşruluk zemini oluşturmaktaydılar. 277 Şairler, krallara ün ve güç kazandırıyordu. Filozofların iktidarlar tarafından desteklenmemesinin Vefati'n-Nebi, I, Daru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut 2011, s. 261. İbn Haldun Mukaddime adlı eserinde Ebu Bekir Bin Arabî Malikî’nin “Hz. Hüseyin şeriata göre katledildi,” şeklindeki sözünü eleştirerek, Ebu Bekir Bin Arabî Malikî’nin, iktidarın meşruiyetinde adalet şartını aramayan bir düşünceye sahip birisi olduğunu belirttikten sonra batıl düşüncelerde olan kimselere karşı mücadele hususunda Hz. Hüseyin’den daha adil kim vardı? Şeklinde haklı bir soru yöneltmektedir. Bkz. İbn Haldun Mukaddime, I, Haz. Süleyman Uludağ, s. 593. 276 Alaeddin Asna, Halkla İlişkiler: Temel Bilgiler, Der Yayınları, İstanbul 1993, s. 190. 277 Aydemir Okay, Sponsorluğun Temelleri, Der Yayınları, İstanbul 2005, s. 26. 145 nedeni ise, o dönemde filozofların halk üzerinde güçlü etkilerinin olmaması değil, filozofların düşüncelerinin iktidarlar için bir tehdit oluşturabileceği düşüncesidir. Maecenas, İmparator Augustus’un izlediği politikalara destek sağlamak için patronaj ettiği şairleri, o günün resmi basın araçları olarak kullanmıştır.278 İlk çağlardan beri Avrupa’da patronaj, devlet yöneticisinin ve soylu kişilerin asli görevlerinden biri sayılmıştır. İmparatorlar, şairleri ve sanatçıları himaye etmeyi, hükümdarlıklarının bir simgesi ve güç göstergesi olarak yorumluyorlardı. Bu şekilde kendi güçlerini, cömertliklerini, üstünlüklerini halka kabul ettirip, iktidarın kendilerinin doğal bir hakkı olduğu imajını çevrelerine yansıtıyorlardı. Sanat, insan ruhunun zerafetini, zekâsını yansıttığı gibi; âdeta bir kast sisteminin, elit olmanın da haklı bir kanıtı, göstergesi olarak halka sunuluyordu. 279 Böylece kitleler üzerinde bir güç ilizyonu yapılmaktaydı. A. Mediciler Ailesi ve Patronaj Avrupa düşünce dünyasını değiştiren Rönesans hareketi, ilk olarak 15. ve 16. yüzyıl İtalya’sında ortaya çıkmıştır. Rönesans’ın İtalya’da ortaya çıkmasında patronaj kurumunun bir etkisi var mıydı? Patronaj ve Rönesans arasındaki bağlantı nedir? Bu dönemde, coğrafi keşifler yeni başlamış, keşfedilen yerlerden elde edilen gümüş ve altından elde edilen servetin gücüyle kiliselerin ve krallıkların karşısına bir güç çıkmıştır. Bu güç, Avrupa’daki toplumsal ve siyasî yapıyı değiştirmiştir. Sermayenin gücünü temsil eden burjuvazinin sınıfı ortaya çıkmıştır. Burjuvazi sınıfı, kiliselerin ve feodal yapıların güç aldığı skolastizme ve Hristiyanlık düşüncesine karşı koyabilmek için, bilimsel bilginin gücünü keşfettiler. Bu sebeple, aklın ve bilimin önünü açmaları gerekmekteydi. Bunun yolu da, bilim adamlarına ve sanatçılara maddi destek sağlamaktan ve onları korumaktan geçmekteydi. Burjuvazi sınıfı, sadece patronaj desteği sağlamamış, ayrıca kendileri de bilim ve sanatla zevkle uğraşmışlardır.280 Bilim adamı patronajında amaçlanan siyasî amaç, krallık ve feodal sistemini yıkarak sermayenin iktidarına yol vermekti. Feodal yapıları yıkmanın en güzel yolu, özgür aklı teşvik etmek ve bilim adamlarını patronaj etmekti. 278 Okay, Sponsorluğun Temelleri, s. 26. 279 Okay, Sponsorluğun Temelleri, s. 27. 280 Okay, Sponsorluğun Temelleri, s. 28. 146 Medici ailesi, 14. yüzyılın sonlarında bankacılık işine girmişlerdi. Bankacılık işinde ailece uzmanlaşmışlardı. Faiz ve tefecilik önemli gelir kaynaklarıydı. Ancak kilise tarafından tefecilik yasaklanmıştı. Bu sebeple Medici ailesi, toplumun desteğini kazanmak, topluma faydalı olduklarına dair imaj çizmek için önemli hayırseverlik işlerine de giriyorlardı. Mediciler ailesi, kiliseyi her zaman karşısına almamış, birçok dinsel projelere de özellikle destek vermişlerdi. Medicilerin bu şekilde Hristiyanlığı desteklediği düşünülüyordu. Medici ailesi kiliselerin onarımı ve yaptırımlarına da maddi destek sağlıyordu. Medici ailesinden Cosimo, bir Platon akademisi kurdu ve bu akademinin bahçesine Yunan ve Roma düşünürlerinin heykellerini yerleştirdi. Medici ailesinin bu politkası, kuşkusuz feodal yapıyı ve kliseyi hedef almaktaydı. Avrupa’da halka açık ilk kütüphaneyi, Mediciler inşa ettirdiler. Sanatçıların ve düşünürlerin meydana getirdikleri eserler, mesenlerin istekleri doğrultusunda şekilleniyordu.281Rönesans dönemi patronajının, doğu patronajından farkı, sanatçıları ve düşünürleri finanse eden burjuvazinin de sanatçı ruhlu olması ve bilimle bizzat uğraşmasıydı. Ancak, burjuvazinin, sanat ve düşünce üstünden gerçekleştirmek istedikleri ideolojik hedefleri ve amaçlarının olduğu da anlaşılmaktadır. Ayrıcı diğer bir özellik ise Rönesans ressamlarının aynı zamanda derin felsefî konularla da uğraşmalarıydı. Örneğin Raffaello Sanzio’nun ünlü Atina Okulu Freski’nde işlediği konuları, tabloda inceden inceye anlamlandırarak resmetmesi, onun sadece iyi bir ressam olmadığını, aynı zamanda iyi bir filozof olduğunu da göstermektedir. Floransa şehrinin yöneticisi ve burjuva Medici ailesi, Leonardo Da Vinci’nin çalışmalarına büyük destek oldu. 282 Osmanlı toplum yapısı, patrimonyal yapısıyla daha çok doğu tipi özellikler göstermektedir. Osmanlı’da bilimin gelişmesi bile patrimonyal tipte nitelikler taşımaktadır. Osmanlı’da pozitif bilimle uğraşan tüccar bir sınıf yoktur. Daha çok tarikat tipi toplumsal yapılanmalar ve sosyalleşmeler söz konusudur. Pozitif bilimle uğraşan kesimleri, devletten başka destekleyecek de hiç kimse yoktur. 281 Raymond Williams, Kültür, Çev. Suavi Aydın, İmge Kitabevi, Ankara 1993, s. 47. 282 Robert E. Lerner vd., Western Civilization, W. W. Norton & Company, New York 1987, s. 427. 147 B. Kitap - Yazar ve İktidar Tarihte iyi ya da kötü olsun her iktidar sahibi kral ve sultanlar kitap yazdırmışlar, eser müelliflerini ödüllendirmişlerdir. Ancak her müellif ödüllendirilmiş değildir, bazıları katledilmiştir. Kitaplar, iktidarları, tehdit edecek fikirleri barındırabildiği için siyasî iktidarlar tarafından her zaman kuşkuyla yaklaşılmıştır. Bu sebeple kitaplar yakılmış, ya da tahrif edilmiştir. Yazılan ve derlenen eserlerin birçoğu da istilalar sırasında yakılmıştır. Örneğin tarihte, Büyük İskender’in MÖ 333’de Persepolis’i almasıyla Zerdüştîlik’in en önemli kutsal kitabı olan Avesta’yı yaktırmasının283 ve Zerdüştî rahipleri öldürtmesinin sebebi, muhtemelen, siyasî iktidarına gelebilecek kuvvetli bir felsefî tehditi ortadan kaldırmak içindi. Moğol istilasında ise inanılmaz ölçüde, yüzlerce binlerce yıllık yazma eserler, yakıldı, zayî edildi. Dicle Nehri’ne İslam ve insanlığın mirası sayılan kitaplar atıldı. İlk devir İslam ulemasının eserlerinin bu şekilde yok olduğu, bu sebeple ilk dönem tarihî olaylarının günümüzde yeterince aydınlatılamamasının nedeni, bu kadar büyük çapta eserin zayi olmasına bağlanır. Bu facia, İslam ulemâsı tarafından sürekli iç geçirilen, yakınılan bir konudur.284 Arap tarihinde, Endülüs Kurtuba şehrinden memleketlerin en çok kitap bulunan şehri diye bahsedilir. Kurtuba şehri İspanya Lâtinleri tarafından tekrar ele geçirildiğinde, İspanya Müslümanları tarafından yazılan kitapların neredeyse tümü yakılmış, yakılan eseler yaklaşık bir milyon elli bin ciltti bulmaktaydı. 285 Endülüs İspanya’sının Tuleytula (Toledo) piskoposu, İslamî yazma eserlerden seksen küsür bin kitabın Toledo’da; bir milyonu aşkın kitabın ise Gırnata’da (Granada) yakıldığını; yakılan kitap o kadar fazladır ki sağlam kalanlar arasından sonradan bir kütüphane bile oluşturulmuştur. oluşturulduğunu ifade etmektedir. Arta kalan kitapların, yakılan kitaplara oranlandığında kayda değer bir oran olmadığı ifade edilmektedir.286 Görüldüğü üzere kitap ve iktidar arasında sıkı bir siyasî ilişki vardır. Bu nedenle bir ülke fethedildiğinde, fetheden iktidarın ilk işi, karşıt, rakip medeniyetin kitaplarını, 283 Gene R, Garthwaite , “Pers İmparatorluğundan Günümüze”, İran Tarihi, İnkılap Yayınları, İstanbul 2011, s. 59. 284 Muhammed Abdülhay El-Kettâni, “Hz. Peygamberin Yönetiminde Sosyal Hayat ve Kurumlar”, EtTerâtîbu’l-İdâriyye, III, Çev. Ahmet Özel, İz Yayınları, İstanbul 1993, s. 245. 285 Sigrid Hunke, Avrupa’nın Üzerine Doğan İslam Güneşi, Çev. Servet Sezgin, Bedir Yayınları, İstanbul 1997, s. 454. 286 El-Kettâni, Et-Terâtîbu’l-İdâriyye, III, s. 245. 148 kütüphanelerini yok etmek olmuştur. Kitap ve kütüphaneleri, kendilerine tehdit olarak algılamışlardır. Çünkü kitaplarda, işgal altındaki medeniyetin nüvelerinin, çekirdeklerinin saklı olduğunu düşünmüşler, bir gün bu kitaplar okunarak, tekrar önceki kültürlerinin, iktidarlarının canlanabileceği endişesiyle, kitaplar ve kütüphaneler yok edilmiştir. Hemen hemen her kitabın bir patronu vardır. Kitabın patronları, kitaptaki fikirlerin de patronudur. Patronsuz kitaplar, siyasî iktidarlar için tehdit düzeyi yüksek eserlerdir. Çünkü bu eserler siyasete, iktisada, dine hâkim olan resmi paradigmaya aykırı fikirler barındırabilirler. Siyasî iktidarlar için kontrolsüz kitaplar, büyük tehdit unsuru oluştururlar. Bu sebeple, ilk çağlardan beri, kitaplar ve yazarlar, siyasî iktidarlar tarafından sert müdahalelere, baskılara, sürekli kontrol altında tutulmaya maruz kalmışlardır. C. Avrupa’da Halk Patronajı Avrupa’da özgür düşüncenin, bilimin ve felsefenin yükselişinde halkın rolü ve etkisi neydi? Halk patronajı nasıl ortaya çıkmıştır? 18. yüzyılda Avrupa’da okuma kültüründe temel bir dönüşüm yaşandı. Matbaalar, kayda değer önemli eserlerin basımını artırdı. Okunan kitapların, dergilerin, gazetelerin vb. yayınların sayısı ve çeşidi arttı. Okur kitlesinin tabanı hem genişledi hem de sayısı arttı. İnsanlar daha fazla okumaya hatta yazmaya başladılar, okunan eserlerin nitelikleri ve nicelikleri de değişti. Aydınlanma yazarlarının ve eser eleştirmenlerinin patronları, artık kral ve burjuvazi değildi. Aydınlanma yazarları ve eleştirmenlerin yeni patronu büyük bir okuyucu kitlesi olan halktı. Siyasî iktidarların ve sermayedarların gücü karşısında yeni bir güç, yani halkın gücü belirmeye başladı. Aydınlanma yazarları ve eleştirmenleri, yeni oluşan halk kitlesine, eşi görülmedik bir önem atfetmekte ve onları bir otorite olarak görmekte ve tanımaktaydı. Aydınlanmacı yazarların telif ettiği eserlerin, halk tarafından satın alınmasıyla, yazarlar daha yaratıcı ve üretken eserler vermek için kendilerinde büyük bir özgüven hissettiler ve daha özgür bir bilinçle eserlerini yazabildiler. Halk patronajı, yazarlara ekonomik 149 özgürlükler vermesinin yanında onlara özgür fikirlerin ilhamını da veriyordu. 287 Aydınlanma sonrası Avrupa yazarları, sanatçılar ve entellektüellerin ekonomik güçleri arttıkça, halk ve müşteriler ne istiyorlarsa onu üretme anlayışının da ötesine giderek sanat için sanat da yapmaya başladılar ve kitleler üzerinde büyük etki bıraktılar. 288 Avrupa’da 18. yüzyılda okuma yazma bilen erkek ve kadınların sayısında kayda değer bir artış oldu. İskoçya’da yetişkin erkekler arasında okuryazarlık 1643’te yaklaşık %25’ten, 1750’lerde %65’e yükseldi. İngiltere’de 1640’larda yetişkin erkekler için yaklaşık %30 okuryazarlık oranından, 18. yüzyılın ortalarına gelindiğinde bu oran %60’a yükselmişti. Yetişkin kadınlarda ise bu oran %40 civarındaydı. Almanya’da 1800’lerde Oldenbourg düklüğünde erkeklerde okuryazarlık oranı yaklaşık %80, diğer Almanya’nın diğer bölgelerinde %93, kadınlarda ise %84’e kadar yükseliyordu.289 Bu belirtilen oranlar, o dönemde Osmanlı Devlet’indeki okuryazarlık oranlarıyla mukayese edildiğinde, Avrupa’daki okuryazarlık oranlarının Osmanlı toplumundaki okuryazarlık oranlarından oldukça yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda çeşitli tartışmalara girmeden, genel yaygın olan kanaate göre Osmanlı’da okuryazarlık oranı erkeklerde yaklaşık %10 290 Kadınlarda ise bu oran yaklaşık %1-4 arasındadır. Bu oranlar ne kadar yükseltilse de okuma yazma bilenlerin bile kitap okuyamadıkları ortadadır. Bu oranlar göz önünde tutulduğunda Osmanlı’da telif edilen eserleri finanse edecek bir halk patronajının gelişmesi oldukça zordur. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nde eser müellifleri, geçimlerini sağlamak için bir devlet patronajına gereksinim duymuştur. Burada, halkın yazarları patronaj etmesini sadece ekonomik imkânlarla değil, halkın merakı ve ilgisi de patronajı belirleyen en önemli faktör olduğu göz önünde tutulmalıdır. Matbaanın Osmanlı Devleti’ne geç girmesi sebebiyle, Osmanlı’nın gelişmişlikte geri kaldığı tezi, Osmanlı’daki okuryazarlık oranları değerlendirildiğinde, geri 287 James Van Horn Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2011, s. 97. 288 Frank Furedi, Nereye Gitti Bu Entelektüeller, Birleşik Yayınları, Ankara 2010, s. 27-28. 289 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 98, 99. 290 Yahya Akyüz, “Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Geçilirken Eğitim-Öğretim Alanında Yaşanan Dönüşümler”, Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, I, Sayı: 2, Ankara 2011, s. 21. 150 kalmışlığı matbaaya bağlamak pek doğru gözükmemektedir. Çünkü matbaa, Osmanlı’ya erken girse bile müşterisi olmayan bir pazarda kitap basımının, kâr getirici bir iş olamayacağı, açıktır. Osmanlı’da okuryazarlık oranı da çok düşük, okuma kültürü de. Müteferrika, 500 adet taʽb ettiği Cihan-nûmâ’nın vefat edince terekesinden 250 adedinin evinde bulunması, taʽb edilen eserlerin satılamadığı anlamına gelmektedir. Bu sebeple, İbrahim Müteferrika’nın matbaa işinde başarısız olmasının en önemli nedeninin bu olduğu düşünülebilir. Müteferrika’nın ölümünden bir süre sonra, devlet ve özel kesimlerden de gerekli patronaj desteği bulamayan matbaacılık çalışmaları, başarısızlıkla sonuçlanmıştır.291 İbrahim Peçevî, Avrupa’da kitap yazma ve bilim patronajı hususunda şunları kaydetmektedir: …Kâfirler kitap yazmaya ve bilimle uğraşmaya isteği artırmak için yasa çıkarmışlardır. Örneğin bir basımcı bir tek kitabı bile izinsiz bassa idam olunmayı hak eder. Kitabı imza eden gençler içinde, yalan, abartma ya da inançlarına aykırı bir şey görseler imza etmezler. İmza etmeyince de kitap para etmez ve rağbet görmez…292 Matbaanın Avrupa’da gelişmesi, halkın kitaplara, yani bilgiye ulaşımını kolaylaştırmıştır. Çünkü Avrupa’da okuma yazma oranının Osmanlı toplumuna göre yüksek bir düzeyde olması, matbaayla birlikte kitapların ucuzlaması, ayrıca en önemlisi Rönesans’la birlikte geniş halk kitlelerinde oluşan epistemik zihni değişim; kitapları, halka karşı cazip hale getirmiştir. Matbaa, böylece halkın kitaplara, yani bilgiye ulaşımını kolaylaştırarak Avrupa’da kalkınmanın kültürel bir simgesi haline gelmiştir. İbrahim Müteferrika ile birlikte gelen matbaa, Osmanlı Devleti’nde kitap fiyatlarında beklenen düşüşü gerçekleştiremedi. İlk basılan Vankulu Lügatı’nın yazma nüshası, 350 kuruşa satılırken; basma nüshası, 35 kuruşa düşmüştü. Yaklaşık 10 kat 291 Hüseyin Gazi Topdemir, İbrahim Müteferrika ve Türk Matbaacılığı, TTK. Basımevi, Ankara 2002, s. 56; ayrıca bkz. Nurullah Çetinkaya, Matbaanın Osmanlı Eğitim Tarihindeki Yeri ve Önemi, Selçuk Üniv., Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Y. Lisans Tezi, Konya 2011, s. 80. 292 Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür Yay., İstanbul 2000, s. 38-39. 151 bir ucuzlama olmasına rağmen 35 kuruş, o dönemde yaklaşık 10 altına mukabildi.293 Anlıyoruz ki kitaplar Osmanlı’da Avrupa’ya oranla oldukça pahalıydı. Çünkü kitaplar, elle yazılmakta, büyük emek verilmekteydi. İngiltere’de 1750 yıllarında bir romanın fiyatı yaklaşık 4 kg ete, ya da bir kadın ayakkabısına denkti. 294 1700’lü yılların Avrupa’sında Barok çağın saray ve aristokrat kütüphaneleri, kitaplara erişim olanaklarını halka sunma bakımından sınırlıydı. O dönemde kütüphaneler, sahiplerinin iktidarını ve bilgeliğini simgeliyordu. Kitapların Avrupa’da yeterince ucuz olmaması Avrupalı halkta uyanan kitap okuma hevesini kıramadı. Bu nedenle okuma dernekleri ve ödünç kitapçıların sayısı arttı. Hatta bu, o kadar yaygınlaştı ki, bazı ödünç veren kütüphaneler, yeni bir sistemle kitapları arabalara yükleyerek, kitap dolu arabaları, en ücra köylere gönderiyor, kitapların hakla buluşmasını sağlıyordu. Kitapçılar yoğun talebe yetişemiyordu. Bazen bir kitap üç fasiküle bölünüyor, kitaplar saatlik kiralanıyordu. Ödünç veren kütüphanelerde genellikle roman tarzı eserler vardı. Ancak bunların yanında ciddi eserler de vardı. 1796’da Londra kitapçıların yıllık 16 şiline okuyucuları abone yapıp, günde 2 kitap ödünç verebiliyorlardı. Aynı yıllarda Frankfurt’da 1 ödünç kitap alabilmenin fiyatı 1 litre süt ya da 1 ekmek fiyatından düşüktü. 295 Halk arasında kitap okuma alışkanlığının bu kadar yayılması, siyasî iktidar sahiplerinin siyasî korkularını tetikledi. Kitap basımının kontrol altına alınması ve siyasî iktidara uygun kitapların basılması için yazarlara ve yayıncılara cömert sübvansiyonlar verildi.296 Tabii ki bundan amaçlanan yazarları kontrol altına almaktı. Siyasî iktidar ve güç sahiplerine göre bir sanat eserinin değeri, eserin kamu tarafından nasıl algılandığı ve bu eserin alıcısını nasıl harekete geçirdiğine göre değerlendirilmeliydi. 1761’de bir Alman gözlemci kendi ülkesi hakkında şöyle diyordu: Neredeyse herkes yazar olma merakına kapılmış, krallık tahtından tutun da 293 Osman Ersoy, “İlk Türk Basımevinde Basılan Kitapların Fiyatları”, Basım ve Yayımcılığımızın 250. Yılı Bilimsel Toplantısı Bildirileri, Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları, Ankara 1980, s.76. 294 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 122. 295 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 127. 296 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 130,131. 152 çoban barınağına kadar eli kalem tutan herkes kitap yazmak istiyor diyordu. 1791’de Alman yazar sayısı 7000’e ulaşıyordu.297 Genişleyen okur ve yazar kitlesi, dergi ve gazetelerin yükselişi, hızla artan eser talebi, bir yayın piyasası yarattı. Bu sektöre girmek isteyenler için yeni bir pazardı. Avrupa’da yazarlar hem öğretmeni hem mahkemeyi hem de bir kamu vicdanını temsil etmekteydi. Siyasî iktidar sahiplerine karşı kamunun çıkarlarını, kalemleriyle savunuyorlardı. Halk patronajıyla beslenen yazarların halk üzerindeki etki gücü arttı. Halkın üzerindeki etkileme gücü artan yazarlık mesleği, siyasî, iktisadî güce hâkim olan kesimlerin dikkatinden tabii ki kaçmadı. İlk dönemlerde telif ücretleri düşüktü. Yazarlar eserin ücretsiz basımları ile yetiniyordu. Yazarların halk üstündeki düşünce etkisi arttıkça, yayıncılar tarafından verilen telif ücretlerinde de büyük artışlar oldu. Avrupa’da yazarlar, dergi ve gazetelere halk desteğini artırmak için abonelik sistemini kurdular. Alexander Pope (1688-1744), İlyada’nın çevirisini yaparak bu sistemden başarıyla yararlandı. Kişi başı 6 gineden, 575 abone edinen Pope, 6 ciltlik eser için yaklaşık 5.320 pound kazanç elde etti. Odysseia çevirisi ile de 4.500 pound kazanmıştır. 18. yüzyılın ortasında Londra’da bir yıllık geçim masrafı 30 pound olarak hesaplandığında elde edilen kazancın ne kadar büyük olduğu anlaşılır.298 Yayıncılık pazarının genişlemesiyle Aristokrasi veya Burjuva sınıfının patronajından kurtulmayı başaran yazarlar, patronajın yazarın bütünlüğüne zarar veren bir bağımlılık olduğunu düşünmeye başladılar. Alexander Pope yalnızca bireysel patronajdan değil, siyasal patronajdan da bağımsız olduğu için kendinden övünç duyuyordu. Bu durumu şöyle tarif ediyordu: Ben kendimi düzenden herhangi bir makam, saraydan herhangi bir maaş ya da hükümetten herhangi bir taltif almamış tek yazar olarak görüyorum, bu onuru mezara kadar lekesiz bir şekilde korumayı amaçlıyorum diyordu.299 297 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 143. 298 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 147. 299 Melton, Aydınlanma Avrupa’sında Kamunun Yükselişi, s. 157. 153 Yazarların en çok para kazandıkları ve telif ücreti aldıkları ülke İngiltere’ydi. Sonra Fransa ve Almanya gelmekteydi. Avrupa’da yazarlar sık sık devlet bürokrasilerinde ve üniversitelerde görünüyorlardı. Yazarların devlet ile olan yakın ilişkileri bir çelişki olarak görülse de bu siyasî iktidarla kurulan ilişki, yazarların giderek artan gücü karşısında ortaya çıkan simetrik bir ilişkiydi. Bu aşamadan sonra Avrupa’da yazarlar, halk patronajı sayesinde, güç ve iktidarsahiplerinin karşısına daha özgürce çıkabiliyorlardı. Böylece kalkınmayı ve demokrasiyi sağlamak için liyakatı esas alan yasaların çıkartılabilmesi için yazarlar, kalemlerini kullanarak iktidar karşısında bir baskı ve güç unsuru oldular. Osmanlı Devleti’nde, bağımsız ilmî girişimler neredeyse yoktur. Mutlaka sarayların, devlet büyüklerinin veya beylerin destekleriyle çeşitli türde eserler vücuda getirilmiştir. Bu örnekler içerisinde en özgür olanı Evliyâ Çelebi’dir. Ancak Evliyâ Çelebi bile, Seyahatnâme adlı eserini vücuda getirirken, seyahati için lazım olan finansmanı ve gündelik ihtiyaçlarını nasıl karşıladığı önemli bir sorudur. Evliyâ Çelebi, Melek Ahmed Paşa gibi sadrazamların yanlarında devlet erkânı ile seferlere katılarak bu sayede yolculuk masraflarını azaltmış, seferler sonucunda aldığı ganimetler ve atiyyler ile ya da ailesinin zengin mal varlığı sayesinde seyahat masraflarını karşılayabilmiştir. 300 Evliyâ Çelebi’nin tek bir patronun olmaması, ailesinin zengin mal varlığının olması, elde ettiği ganimetlerin ona verdiği kısmî özgürlük etkisiyle midir bilinmez ama Evliya Çelebi’nin, devlet idarecilerini açık bir dille eleştirmesinin altında, bu kısmî bağımsız patronajın ona verdiği özgürlüğün ve özgüvenin yattığı söylenebilir. Osmanlı Devleti’nde, Avrupa’dakine benzer bir patronaj gelişimi olmamıştır. Toplumun kalkınması ve gelişmesi için bilgi temelli çözümler üretmek yerine dünyadaki güç değişimlerine paralel olarak siyasî değişimlerin ve dönüşümlerin daha çok ön plana çıktığı görülmektedir. 300 Mücteba İlgürel, “Evliya Çelebi,” DİA, XI, Ankara 1995, s. 529-533. 154 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKLERDE İKTİDAR VE PATRONAJ I. TÜRKLERDE DEVLET KAVRAMI VE PATRONAJ Türkler’de devlet kavramının temeli nedir, neyin üzerine inşa edilmiştir? Türkler’de devlet kavramının, patronaj politikalarının oluşumunda ne gibi etkisi olmuştur? A. Devlet Anlayışı ve Patronaj Politikası Tarih boyunca milletler yaşayabilecekleri uygun coğrafyalarda medeniyetler kurmuştur. İklim değişiklikleri, istilalar vb. sebeplerle bulundukları yerlerden göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu nedenlerle göç ettikleri yerlerin veya istilaya uğradıkları toplumların kültürleriyle ilişkiye geçmişler, isteyerek ya da istemeyerek, karşılıklı kültür alışverişlerinde bulunmuşlardır. Toplumlar, bu kültür alışverişinde, dinlerini değiştirseler bile, eski gelenek ve göreneklerini korumaya çalışmışlar, yeni dinleriyle eski kültürlerini uzlaştırmaya, birleştirmeye, senkretize etmeye gayret etmişlerdir. Sadece ırklar karışmamış, kültürler, mezhepler de birbiri içine girmiştir. Toplumlar, rakip toplulukların kültürleri üzerinde üstünlük kurmaya onlara baskın gelmeye çalışmışlardır. Ancak egemen kültür, karşıt rakip toplumun kültürü üzerinde ne kadar baskı kurarsa kursun, kendileri de az-çok karşıt rakip egemenliğin kültüründen etkilenmiştir. Sonuçta siyasî, kültürel vb. güç dengelerine bağlı olarak senkretik kültürel yapılar oluşmuştur. Güçlerin eşitliğinde ise kültürel bir uzlaşma anlayışı ortaya çıkmıştır. Bir millet diğer bir milletin karşısında savaşta yenik düşmüşse, galip olan milletin kültürel etkisi altına daha çok girmiştir. Ancak bunun istisnaları da tarihte vakidir. En önemli örneği Moğollar’ın savaşlarda kazandığı zaferler, kültürel alanlarda devam edememiştir. Çünkü Moğollar, askerî olarak baskın gelmiş olsalar da kültürel olarak baskın olamamışlardır. Tarih boyu her ne sebeple olursa olsun toplumlar, ticarî, siyasî ve kültürel ilişkiler sonucu diğer milletlerin siyasî, kültürel inançlarını kendi kültürleriyle senkretize etmişlerdir. Senkretizasyonun en çok görüldüğü alan siyaset felsefesi ve 155 inanç alanıdır. İktidarlar, elde ettikleri gücü kaybetmemek için, toplumsal büyük değişimler karşısında bile, bulunduğu kabın şeklini alan civa gibi, iktidarlarda bulundukları çağın elbisesini giymeyi zorunlu hissetmektedirler. Değişen güç dengesini yakalayamasalar bile en azından yeni güce kendilerini benzetmeye çalışırlar. Ve böylece toplumda iktidar olma fonksiyonlarını devam ettirirler. Türklerde toplumsal ilişkilerin kurulduğu üç temel öge göze çarpmaktadır: Töre, din ve devlet. Daha önceki bölümlerde patron kelimesi ile baba kelimesinin anlamsal yakınlığını ifade etmiştik. Türk hakan ve sultanları siyaset sahnesinde milletin babası rolündedir. Siyasî iktidarda ‘baba rolü’ imajıyla halkı beslemek vazifeleridir. Türkler, cihanın sahibi ve efendisi olma mefkûresi taşıdıkları için yabancı milletlere, şefkat ve adaletle muamele yapmayı, siyasî kültürlerinin bir gereği saymışlardır. İslamiyet’i kabulünün ardından, Türkler öz yüksek ahlaklarını, İslamiyet’in hayır cenap taraflarıyla birleştirmişlerdir. Bunun neticesinde büyük vakıflar ve hayır kurumları tesis etmişlerdir. 301 Bu nedenle, Türk patronajının, Tük cihan hâkimiyeti mefkûresi ile yakın bir ilişkisi vardır. Eski Türklerde Tanrı inanışı, yaşamın birçok alanında olduğu gibi, devlet idaresi alanında da kendini gösteriyordu. Türk devletlerinde merkezî otorite olan Hakan, ancakTanrının tasvip ve desteği ile Hakan olabiliyordu. İnanışa göre, Attila’nın hâkimiyet sembolü yere saplı olarak bulunan kutsal kılıcı eline almasıyla birlikte yeryüzüne hükmetme yetkisi, Tanrı tarafından alnına yazılmış kaçınılmaz bir kader olarak ona verilmişti. 302 Bilge Kağan kendisinin tahta geçmesini ve başarısını kut sahibi oluşu ile açıklamaktaydı. 303 Bilge Kağan, hükümdar oluşunu, Tanrı yarlık verdiği için özüm tahta oturdum şeklinde anlatmaktaydı. 304 Türk siyaset felsefesinde kut anlayışı çok önemli bir yer alır. Göktürk alfabesiyle yazılıp günümüze kadar ulaşan Irk Bitik adlı fal kitabında bir insan Tanrıya yalvararak ondan kut isteyebiliyordu. Tanrı da bu kişiye kut ve sürüler veriyor, uzun ömürler ihsan ediyordu.305 Buradan anlaşıldığı üzere kut: Bir topluma yönetimde, idarede baş olma hakkıdır. Bir meşruiyet 301 Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, s. 127. 302 Ögel, Türk Mitolojisi, I, s. 322. 303 Muharrem Ergin, Orhun Âbideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2012, s.12. 304 Osman Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefküresi Tarihi, s. 86, 91, 94. 305 Sait Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990, s. 2. 156 kaynağıdır. Tanrı kime inayet ve yardım ederse dünya onun olur ve kut’a kavuşurdu ve kut Tanrının fazlındandı. 306 Fakat Türk yönetim anlayışında kut, her ne kadar tanrıdan gelse de kut’un güçlenmesi için halkın hayır dua etmesi gerekliydi. Eğer kut sahibi kişi; gönlü, dili ve tabiatı düzgün değilse, kut o memlekette durmaz kaçardı.307 Törelere riayet eden beyin, bir saadet olduğu, onun bu kut’undan herkesin istifade edeceği belirtilir. Adaleti ile öne çıkan bey nerede ise, oraya gidilmelidir. Töre, adalete dayanmalıdır. Çünkü adalet göğün direğidir. Töre bozulursa, gök yerinde duramazdı. Adil beyin yüzünü gören kişi kut’lu olur, sevaba girer, günahından kurtulurdu. 308 Kutadgu Bilig’de geçen bu ifadeler, kut’u ele geçiren hükümdarın kesin mutlak anlamda iktidar sahibi olmadığı, mutlaka adalete dayalı bir yönetim kurması gerektiği vurgulanmaktadır. Meşruiyetin temeli, kut ve adalete dayanmaktadır. Burada önemli bir siyasî yönetim sorunu belirmektedir. İktidarı ele geçirmiş bir kişinin kut’a layık olduğu için mi? İktidarın, Tanrı tarafından ona verildiği veya iktidarı ele geçirdiği için mi? Tanrının iktidarı sultana verdiği problemi ortaya çıkmaktadır. İktidara semavî kutsallık izafesi sorunu ortaya çıkmaktadır. Her ne kadar Kutadgu Bilig’de adil olmayan hükümdarı, kut terk edeceği görüşü bildirilse de kut’u ele geçirme biçiminin nasıl olacağı konusunda bir görüş bildirilmemektedir. Yani iktidarı bir şekilde ele geçiren kut’a da kutsallığı da ele geçirmektedir. Burada törelerle semavi emirlerin birleştirildiği siyasî bir senkretizasyonunu görmek mümkündür. İktidarı ele geçirme biçimi, törenin uygulamasına bırakılmaktadır. Ancak törede adil olmak zorundadır. Kutadgu Bilig, Türklerin otorite anlayışını, yönetim felsefesini ortaya koymakta ve Türk devletinin siyasî aklını tanımamıza olanak veren önemli bir kaynaktır. 309 Türklerin patrimonyal devlet yapısını ve Patronaj mantıklarının anlaşılabilmesi için Kutadgu Bilig’de işlenen sembolik kişilikleri iyi anlamak gerekmektedir. Küntogdı: Töre ve hükümdar; Aytoldı: Kut ve vezir; Ögdülmüş: Akıl ve kanaat önderi; Odgurmuş: Bilge ve mürşit olarak ifade edilmektedir. 306 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, Çev. Reşid Rahmeti Arat, TTK. Yayınları, Ankara 1959, s. 443, 6192-6193 Nolu Beyit. 307 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 6424-2012 b. 308 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 3461-3465 b. 309 İbrahim Kafesoğlu, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1980, s. 4. 157 B. Kutadgu Bilig’de Bilge İnsanın Patronajı Kutadgu Bilig’de iki türlü asil insanın olduğu belirtilmektedir bunlar: bey ve âlim insanlardır. Bu iki grubu, insanların başı olarak niteler. 310 Kutadgu Bilig, hükümdarın eline kılıcı alıp halkı itaat altında tuttuğu, diğerinin ise eline kalem alıp doğru yolu gösterdiğini belirtir. İyi bir nizamın ancak bunlardan gelebileceğini belirtir. Adeta bu iki gücün birbiriyle uyumunu istemektedir.311 Kutadgu Bilig’e göre akıllı insan, bilgi kazanırsa bey olabilirdi. Kut, akıl ile daha güzel uyum sağlardı. Kut verilirse herkese yaraşır, fakat akıllı insanlara daha çok yakışırdı.312 İslamiyet’e ilk giren Türklerin ne yapmaları gerektiğini tarif eden Kutadgu Bilig, beylerin, meseleleri anlayış ve akılla çözebileceğini ancak bunun için işlerini bilgi ile yapmaları gerektiğini, çünkü, halkı, ancak bilgi ile yönetmenin mümkün olduğunu, bilgileri olmazsa aklın bir işe yaramayacağını ifade etmesi oldukça ilginçtir. 313 Eğer memleket tutulursa, kılıç ile tutulur, eğer memlekete hüküm etmek icap edilirse kalem ile edilir.314 Kâtip haris olursa bilgisini kötüye kullanır; tamah ederek yazar ve yazıyı tahrif eder.315 Türkler’de hükümdarlar, kılıçlarıyla fethettikleri ülkelerde bir idare ve nizam kurabilmek için bilgin kimselere ihtiyaç duyarlardı. Bu nedenle bilgin insanlara büyük değer vermişlerdir. Onları himayeleri altına almışlar, yönetimde onlara söz hakkı vermişlerdir. Ancak Kutadgu Bilig, hırs sahibi ve dünya malında tamahkâr olan bilginlere karşı hükümdarı uyarmayı da ihmal etmemektedir. Altın ve gümüşü görünce ona aldanır, efendisinin başını yer yahut kendi başını kaybeder.316 310 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 265 b. 311 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 268-269 b. 312 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 1707 b. 313 Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, s. 24. 314 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 2711 b. 315 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 2721, 2725 b. 316 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 2726 b. 158 Bilindiği gibi yay ve ok’un317 Türk devlet geleneğinde ayrı bir sembolik anlamı vardır. Yay, hâkimiyet ve tanrı iradesini; ok ise ulus ve bağlılığı sembolize eder. Yayı ve Oku elinde tutan, kullanan ise hakandır. Hakan hem tanrı iradesini hem de ulus iradesini kendinde birleştirir. Kutadgu Bilig’de irfanî anlamda gönül dünyasının büyük önemi vardır. Gönül, insandaki kalp gözünün açık ve iç dünyasının temiz olmasını ifade eder. Gönülsüz bir âlimin âlimliğini kaybedeceğini belirtir.318 Kutadgu Bilig’de âlimlere büyük bir önem verilmesine rağmen onların iç dünyalarının temiz olması, âlimliklerinin devamı için bir ön şartıdır. Bilginlerin, hükümdarları uyarmasını onların başlıca vazifesi olarak görür. Âlimler hükümdarlara her hususta yol gösterirler. 319 Âlim insanlar hâlim ve şefkat sahibi insanlardır. 320 Eğer bilge insanlar hırpalanacak olurlarsa yeryüzündeki denge ve faziletler bozulur.321 Bu nedenle bilge kişi hoş tutulup sözü dinlenmeli, âlimlerden öğrenilenler devlet işlerinde kullanılmalıdır.322 Bu nedenle, âlimlere büyük önem verilmektedir. Dünyada âlimler ve hâkimler olmasa ekilmiş olsa bile yerden yiyecek çıkmazdı.323 Türkler’de, din ve töre meşruiyetin ön önemli kaynağıdır, bu nedenle Türkler, ulemâya büyük önem vermişlerdir. Âlimlere büyük hürmet gösterilmesi, onların bilgilerinden istifade edilmesi, âlimlerle iyi münasebet kurulması devlet ve milletin saadeti için şart görülmüştür. 324 Beylerin, âlimlere, mallarından hisse ayırması onları 317 Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, I, TTK. Yay., Ankara, 2010, s. 322, 323; Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, s. 28; Erkan Göksü, Ok ve Yayın Türk Devlet Geleneği ve Hâkimiyet Anlayışındaki Yeri, bkz. http://www.kemankes.com/makaleler/?yazar=erkangoksu&makale=101, Erişim Tarihi: 22/08/2015. 318 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 2798 b. 319 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 1754 b. 320 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 1700 b. 321 Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lugati't-Türk Tercümesi, III, Türk Dil Kurumu Yayınları, Çev. Besim Atalay, Ankara 2000, s. 303. 322 Kaşgarlı Mahmut, Divanü Lugati't-Türk Tercümesi, I. s. 428. 323 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 4346 b. 324 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 4342,4354 b. 159 yedirip içirmesi, onlara tatlı ve güler yüzle muamelede bulunması gerekir. Ulemaya sert ve kaba dil kullanılmamalı, onlardan çekinilmeli, çünkü onların eti yenmez ve zehirlidir. 325 Buradan anlaşılacağı üzere Türkler’de ulemaya patronajlık etmenin önemli bir kutsal yerinin olduğu anlaşılmaktadır. Âlimler insanı devlete ve saadete kavuştururlar. Onlara izzet ve ikramda bulun, ne derlerse yap; şeriat yolunu tut, hükümlerine itiraz etme ve önlerinde hürmetle eğil. Ey hâkim hükümdar onların hukukunu muhafaza ve yiyecek içeceklerini temin et, muhtaç duruma düşmesinler, gönül huzuru ile öğretsinler.326 Sultanın ve beyin patronajlığından en büyük istifade edenlerden biri de şairlerdir. Şairler methederlerse, bu medih bütün ülkelere yayılır; eğer hicvederlerse insanın adı daima kötü olarak kalır. Ey kardeş, bunlara mümkün olduğu kadar iyi muamele et; ey dost bunların diline düşme. Eğer kendin övülmek istersen bunları memnun et; işte bu kadar. Bunlar ne isterlerse ver, hiçbir şeyi esirgeme; böylece bunların dilinden satın al.327 İslamiyet’in saltanata dönüşümünden itibaren görülen ulemanın devlet hizmetine girmede gösterdiği çekince Kutadgu Bilig’de de görülmektedir. Kutadgu Bilig’de Küntogdı; Ögdülmiş’i âlim ve mürşit olan Odgurmış’u saraya getirip devlet hizmetine girmesi için onu ikna edip, davet etmesi konusunda görevlendirir. Odgurmış her defasında onlara red cevabı verir, amansız ısrarlar sonunda Odgurmış, hükümdar ile devlette görev almamak şartıyla sadece görüşmeyi kabul eder. Fakat devlet işlerinde asla fiili vazife almaz.328 Bu görüşmeler esnasında hem Kündogdı hem de Ögdülmiş, Odgurmış’ın fikrî ve manevî üstünlüğünü kabul ederler. Ögdülmiş, Odgurmış’dan kendisi için dua etmesini ister. 325 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 4348-4349 b. 326 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 5551-5554 b. 327 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 4396-4399 b. 328 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 5066-5067 b. 160 Benim için de Tanrı’ya dua et; Tanrı beni uyandırsın ve gönül gözümü açsın.329 Buradan anlaşılacağı üzere bilgin ve mürşit olan Odgurmış, sarayda görev almayı kabul etmemiştir. Odgurmış’ın sarayın kendisi için verilen görev irşad vazifesidir. Burada siyasî iktidarlar tarafından yapılan patronajın iki boyutu ortaya çıkmaktadır. 1- Sarayda görev alıp, siyasî iktidarın emri ve patronajı altında çalışmak. 2- Ya da saraydan uzak kalıp, sadece irşad ve nasihat boyutunda kalma ve siyasî iktidarı karşısına almamaktır. Birinci patronaj türünde, dinin siyasetin etkisinde daha çok kalacağı düşüncesinden hareketle Odgurmış, ikinci patronaj türünü tercih etmiş, bu seçeneği daha ehven bir tercih olarak görmüştür. Siyasî iktidar açısından ise her iki tercih de çıkarına uygundur. Ancak ikinci patronaj türünde, siyasî iktidar, bilgin insanlarla daha iyi geçinmek zorunda kalıp, onların irşad ve mürşitliğini kabul ederek, siyasî iktidar bilginlere otoritesinden maddî ve manevî bir pay vermek zorundadır. Aslına bu siyasî iktidarın uzlaşıya dayalı asimetrik bir bölüşümüdür. Kutadgu Bilig’de, bilgin ve iktidar ilişkisindeki patronaj boyutu Kutadgu Bilig’de geçen şu ifadelerle daha net ortaya çıkmaktadır. Benden, hükümdara ne gibi bir kötülük dokunabilir; ben, küçüğüm, küçükten büyüğe nasıl bir zarar gelebilir. Hükümdarın eli, bütün halka uzanır; gazaba gelirse, istediğini yapabilir. Dikkat et! Selamın bu manasından sonra halk beye selam vermez, ey bütün bunları bilen insan (Hükümdar)! İlk önce sen benden hizmetine girmemi istedin; çok arzu ederek, beni yanına çağırdın. Ben bunu kabul etmedim ve sözünü dinlemedim; çünki ben bu aldatıcı dünyaya inanmıyorum. Ondan vazgeçip, sadece seni ziyaret etmemi istedin; işte ben de şimdi bu gece ziyarete geldim. Yine de senden çekiniyordum; fakat sen selam ile bana emniyet verdin. Tekrar eski fikrine dönecek diye, senden çekiniyor ve korkuyordum. Şimdi sana tamamiyle ve gerçekten inandım, bana senden ancak iyilik gelebilir.330 Görüldüğü üzere bilgin-iktidar ilişkisi, huzursuz bir ilişkidir. Bilgin kişide her an siyasî iktidarın gazabına gelme endişesi vardır. Kutadgu Bilig, bir nasihatnâme ve 329 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 4880 b. 330 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 5063-5071 b. 161 siyasetnâmedir. Osmanlı döneminde yazılan siyasetnamelerle mukayese edildiğinde Kutadgu Bilig’deki nasihat ve sözler daha açık, daha net ve daha içten olduğu görülmektedir. Bu da o dönemde ki bilgin iktidar ilişkilerinin daha denge unsurları içerdiğini başka bir deyişle bilgin-iktidar ilişkilerinde güçlerin birbirine karşı daha eşit ve dengeli olduğu anlaşılmaktadır. Modern dünyanın 19. ve 20. yüzyılda tartıştığı orta sınıf kavramının, 11. yüzyılda yazılmış olan Kutadgu Bilig’de tartışılmış olması oldukça önemlidir. Kutadgu Bilig, orta sınıfın devletin ve toplumun bel kemiği olduğunu ve bu sınıfı korumanın, patronaj etmenin, memleketin istikrarı ve zenginleşmesi için temel bir unsur olduğunu ortaya koymuştur. Toplumu üç zümreye ayırarak bunlar hakkında uygulanması gereken patronaj politikasını şu şekilde belirtmektedir: Bunlar da üç zümredir, bunları birbirinden ayrı tut; onları zorlama, zorlarsan, bu memleket için felaket olur. Bunlardan biri zenginlerdir, ey kudretli insan halk arasında kuvvetli olanlar bunlardır. Bunlardan sonra orta halli insanlar gelir; orta halliler zenginlerin yaptıklarını yapamazlar. Bunlardan sonra fakirler gelir; her şeylerden önce bunlar korunmalıdır. Zenginlerin yükü orta hallilere yüklenmemelidir; yoksa bu orta halliler bozulur ve büsbütün sarsılır. Orta halli kimselerin yükünü fakirler yüklenmemeli yoksa fakir açlıktan kırılır ve mahvolur. Fakiri korursan, orta halli olur; orta halli biraz kendini toplarsa zengin olur. Fakirler orta halli olursa, orta halliler zenginleşir; orta halliler zenginleşirse memleket zengin olur. Memleket düzene girer ve halk huzura kavuşur. O zaman sen de çok hayır dua alırsın.331 Kutadgu Bilig, toplumsal tabakalaşma pramidindeki patronaj ilişkilerin adil ve rasyonel bir şekilde işlemesi gerektiğini açıkça ifade etmektedir. Kutadgu Bilig’de geçen Aytoldı, kut’un simgesidir. Tanrının bağışladığı kut yani yönetim yetkisi Aytoldı’dan tecelli eder.332 Aytoldı, hükümdarın huzuruna çıkmadan evvel, iyi hizmet edebilmek için kimseye muhtaç olmamayı, yaşayabileceği kadar altın 331 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 5560-5568 b. 332 Başer, Kutadgu Bilig’de Kut ve Töre, s.48; ayrıca bkz. Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 353-355 b. 162 ve gümüş sahibi olmayı arzular. Burada kut olarak simgeleşen Aytoldı siyasî iktidar karşısında ve onun hizmetine girmeden önce ekonomik olarak kendini özgür hissetmek istemiştir. Kutadgu Bilig’de simgeleşen Odgurmış’in ve Aytoldı’nın siyasî iktidarın tehlikelerine karşı kendilerini koruyabilmesi için ekonomik özgürlüğünü sağlayarak, patronaj baskısından, mümkün olduğunca kurtulmak ve özgür olmak istediği anlaşılmaktadır. Hükümdarın hizmetine girmek üzere buradan kalkıp gidiyorum, gurbet elde insana mal lazım olur; elim daralırsa, bu benim yüzümü sarartır. Bu gurbet hali insana çok ağır gelir, gurbette çok meziyetli insanlar bile ne yapacaklarını şaşırırlar. Kendime bir muhit (sosyal çevre) edinebilmem için, bana, şüphesiz, çok altın ve gümüş lazım olacak. Dinle, şimdi bilgisi deryalar gibi derin olan ne der; dikkat edersen hayatında memnun insan bu sözü buna benzetir. Hizmete girmek isteyen kimse için, hiç şüphesiz, şu iki şey elzemdir. Doğruluk ile hizmet edip, yüzünü ağartmak için, insana lazım olan şeylerden biri, hastalıksız geçen hayattır. Ey zeki insan, bunlardan biri de, yerinde kullanmak ve sarfetmek için elde bulunması icap eden som altındır. Hizmet ancak o zaman bir işe yarar; insan bunu bilirse, bu kapı ona kilitli kalmaz. Aytoldı: Başım darda kalırsa, bana lazım olur diye, yanına som altın; gümüş, eşya ve mal aldı.333 Kutadgu Bilig’de iktidarın en önemli meşruiyet kaynağı kut’dur. Kut tanrının bir ihsanıdır.334 Tanrı kime inayet ve yardım ederse dünya onun olur ve o kut’a kavuşur, kut’a kavuşan günahkâr bile olsa bu böyledir.335 Burada yönetim kötü bile olsa kut’a kavuşabileceği vurgulanarak devlete itaatın öncelikli bir tercih olduğu ortaya konulmaktadır. Ancak Kutadgu Bilig, hükümdarı, kut’a tam itimad edilmemesi gerektiği, onun vefasız ve dönek olduğu konusunda da uyarmaktadır. Hükümdarlığın akarsu gibi durmadan yer değiştirdiğini bu sebeple çabucak elden gidebileceğini belirtir. Çünkü iktidar ve güç Kutadgu Bilig’e göre daima tazelik ve yeniliğin olduğu yeni mekânlar aramaktadır. Kötülükten, yozlaşmadan ve eskilikten kaçmaktadır. 333 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 476-485 b. 334 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 109,1258 b. 335 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 1258 b. 163 Burada Türk siyasî aklının değişim ve dönüşümlere açık bir yapıya sahip olduğu görülmektedir.336 Ey devletli (iktidar sahibi), sen bu boş devlete (iktidara) güvenme; ey namlı sen bu devlete inanma. Akarsu güzel söz ve devlet (iktidar) bunlar durmadan yorulup dinlenmeden dünyayı dolaşırlar. Kut’a (devlet saadetine) inanılmaz o vefasız ve dönektir; yürürken hemen uçar, ayağı kaygandır.337 Kutadgu Bilig’deki bu ifadelerden anlaşıldığı üzere bilgin, iktidar ve kut ilişkilerinde patronajın bir köprü olduğu bir yönetim dengesi oluşturduğudur. Kutadgu Bilig’de bilgin ve mürşit olan Odgurmış kendinin kut sahibi olarak iktidara geçmenin mümkün olmadığını bildiği için hükümdarlara yol göstermiş onlara mürşitlik ederek toplumda kendine verilen görevini yerine getirmeye çalışmıştır. Hükümdarın kut’u elde etmesinin yolu, halka adil davranmak, nefsine hâkim olmak ve kendini temiz tutmaktan geçmekteydi. 338 Kut’a sahip olan kişi gurura ve kibre kapılmamalı içki içerek malını ve canını israf etmemeli, davranışlarında adaleti ve iyiliği gözetmeli, özünü doğruluk ile doldurmalıydı. 339 Kutadgu Bilig’de bir yönetim dengesi oluşturulmak istendiği anlaşılmaktadır. İbn-i Haldun’un, devletler, insanlar gibidir; doğarlar, büyürler ve ölürler340 görüşüne benzer tarihi bir determinizm ve kadercilik anlaşının izleri de görülmektedir. Aytoldı’nın ölümüyle güç unsurları arasında güç çatışması başlamıştır. Çünkü herbir güç unsuru bir diğeri üzerinde hâkimiyet kurmanın yollarını aramaktadır. İnen yükselir, yükselen iner; parlayan söner ve yürüyen durur. Her şey kendi kemalini bekler; tam kemale erişince, tekrar zevale başlar. Bu Aytoldı her istediğine kavuştu; ömrünü tamamladı, malı mülkü kaldı. Dolun ayı tekrar küçülmeğe başladı; parlak yazı sert kışa döndü. Ahenk içinde bulunan unsurlar arasında fesat baş gösterdi; biri tahkküm etti, diğerini bastırdı.341 336 Nicola Melis, “Osmanlı Aracılarının Doğudaki Hukuki Statüsü 16. Yüzyıl”, Harp ve Sulh-Avrupa ve Osmanlılar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010, s. 224. 337 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 668-670 b. 338 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 2105 b. 339 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 707-709 b. 340 İbn Haldun, Mukaddime, I, MEB. Yay., Çev. Zakir Kadiri Ugan, İstanbul 1990, s. 432. 341 Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, 1049-1053 b. 164 Kutadgu Bilig’de anlatılan toplumsal güç unsurlarının her birinin bir sembolik karşılığı olduğu görülmektedir. Kutadgu Bilig, kurduğu sembolik güç unsurlarıyla İslam’ı yeni kabul etmiş diyebileceğimiz bir iktidara yeni bir siyasî paradigma kazandırmaya çalışmaktadır. Bu meşruiyet zemini, Türkler’in İslamiyet öncesi gelenekleriyle İslam düşüncesinin birleştirilerek alternatif bir siyaset teorisinin, yeni bir yönetim modelinin oluşturulmaya çalışıldığı görülmektedir. Toplumdaki güç dengeleri gözetilerek İslamiyet’in ortaya koyduğu prensiplere dayalı yeni bir güç dengesi modeli tesis edilmiş, başarılı bir çalışmadır. Patronaj bu güç dengeleri arasında iletişimi sağlayan önemli bir köprüdür. Kutadgu Bilig’de bilgin, iktidar arasında oluşturulan patronaj ilişki modeli Selçuklu ve Osmanlı Devlet modellerinde de görülmektedir. C. Mâturîdî’de Diyanet-Siyaset Ayrımı ve Patronaj Mâturîdîliğin din-devlet ilişkilerindeki rolü nedir? Türklerin geleneksel yapılarıyla Mâturîdîliğin ne gibi bir ilişkisi vardır? İktidar, bu anlayışa dayanarak nasıl bir patronaj politikası izlemiştir? Türkler, mezhepte Hanefî, itikatta Mâturîdî’dir. Türkler’in İslamiyet’e girişlerinin ilk dönemlerinde, mezhepte Hanefî, itikatta Mutezilî olanları varsa da Türkler genellikle Hanefî ve Mâturîdîliği seçmişlerdir. Mutezilî ve Mâturîdî mezheplerinin ikisi de akla büyük önem veren mezheplerdir. Türklerin akla önem veren bu mezhepleri seçmesi onları bazı mezhep taasublarından uzak tutmuş olduğunu söyleyebiliriz. Dört halife döneminde, devleti yöneten halifeler aynı zamanda dinî alanda da otoriteydi. İslam’ın saltanata tebeddülü ile din ve siyaset ayrımı belirmeye başladı. İslam’ın ilk dönemlerinde ortaya çıkan siyasî ayrılıklar, 342 yeni doğu tipi seküler siyaset anlayışının da ilk nüvelerini verdi. İslam siyaset anlayışında, İmam Mâturîdî’nin ortaya koyduğu din-siyaset ayrımı görüşünün, laik bir dünya görüşüne kapı açıp açmadığı konusu tartışmalıdır. İmam Mâturîdî’ye göre, dinin 342 Muhammed Abid Câbirî, Arap-İslam Siyasal Aklı, Kitabevi Yay., Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul 2001, s. 297-332. 165 öğrenilmesinde, akıl ve nakil önemli bir bilgi kaynağıdır. 343 İmam Mâturîdî, insanın diğer mahlûkat arasında aklını kullanma yeteneği ile ayrıldığını, insanın aklını kullanma yolunda çektiği zorluklara göğüs gererek, kendisi için aklen en uygun olanını araştırmak ve bulmak hususunda mükellef ve ayrıcalıklı olduğunu ve insanın en zor durumda sığınacağı şeyin yine tefekkür olduğunu özellikle vurgulamaktadır.344 Mâturîdî’nin en önemli öğrencileri arasında en çok tanınanları; Pezdevî, Sâbûnî, Ömer en-Nesefî, Oşî’dir. Mâturîdî, ilham ve sezgiyi bilgi kaynağı olarak kabul etmez, ilham ve sezgiye dayalı bilgi elde ettiğini iddia edenlerin birbirinden farklı sonuçlara ulaşmasından yola çıkarak, böyle bir iddiayı çelişkili bulur. Eğer iddialarında doğru olsalardı, bu çelişkinin olmaması gerekirdi diyerek, ilham ve keşif, herkesin kabul edebileceği bir bilgi değildir, görüşündedir. 345 Mâturîdî bu görüşleriyle pozitifizme daha yakın durmakta olduğu anlaşılmaktadır. Mâturîdî’nin öğrencisi Nesefi tarafından Mâturîdî’ye atfedilen siyaset yetkisi kralların elindedir; diyanet yetkisi ise, Nebi’lerin elindedir, görüşü seküler ve laik bir dünya görüşünün kapılarını açmaktadır. Mâturîdî’nin bu görüşünün siyasî iktidarların seküler isteklerine daha uygun bir yaklaşım olduğu söylenebilir. Ancak Mâturîdî’deki zulüm ve adalet kavramları diyanet ve siyaset ayrımı görüşüne göre daha nettir. Zalim hükümdarlara zalim demeyenlerin bile karşısında yer alır. Hükümdarların şehinşah unvanını kullanmasına karşıdır, çünkü bu ancak Allah için kullanılabilir bir unvandır, demektedir. Yeryüzünün sultanı vb. tanımlamalara gelince, bu gibi unvanların kullanılmasının kesinlikle yanlış olduğunu hutbelerinde dile getirmiştir. 346 Mâturîdî’nin diyanet ve siyaset ayırımı yapması, dünyevi iktidarın kimde olması gerektiği konusunda önemli tartışmalara neden olmuştur. Ancak burada diyanetin ve siyasetin çatıştığı alanlarda, kimin sözünün yerine getirilmesi gerektiğine dair Mâturîdî’nin görüşünün ne olduğu tam bilmemekteyiz. Mâturîdî Peygamberin ilahî bir görev, yöneticiliğin ise siyasî içtihada dayalı bir tercih olduğunu söylemektedir. 347 343 Mâturîdî, Kitabü’t Tevhid Tercümesi, Çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara 2005, s. 4. 344 Mâturîdî, Kitabü’t Tevhid, s. 14. 345 Sönmez Kutlu, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, Otto Yayınları, Ankara 2012, s. 32. 346 Kutlu, İmam Mâturîdî, s. 36-37. 347 Bu konuyla ilgili Sönmez Kutlu’nun makalesi için bkz. http://www.sonmezkutlu.net/?pnum=158&pt=Maturidi'de+Diyanet+Siyaset+Ayr%C4%B1m%C4%1 166 Mâturîdî ’deki bu ayrım, din-şeriat ayrımı, iman-amel ayırımını ortaya çıkarmıştır. Bu ayrım dinin ve ulemanın siyaset üzerindeki etkisini azaltma ve daha seküler politikalar izleme imkânını siyasî iktidarlara sunmaktaydı. Bu görüş, patronaj ilişkileri dinin ve ulemânın güdümünden daha dünyaya dönük rasyonel bir boyuta kaydırmaktaydı. Ancak burada donanımlı bir İslam siyaset teorisinin geliştirememiş olduğunu açıkça ifade etmeliyiz. Ulemanın düşüncelerinde ve teorilerde büyük boşluklar görülmesi tabii ki o dönemin insanının zekasıyla ilgili bir şey değildir. Bu o dönemdeki patrimonyal iktidarların bu konuların tarşılmasına dahi izin vermemeleri ve bu konuda alimlerin rahatlarını sağlayacak kadar bir vakıf ve patronaj sistemini uygulamalarıdır, denilebilir. Bu nedenle, ulema patrimonyal iktidarlarla iyi geçinmiş, fazla şikayetçi olmamış ve alternatif bir İslam siyaset teorisi üzerinde fazlaca entelektüel bir çabaya girmeye lüzum görmediklerini, söyleyebiliriz. İmam Mâturîdî’nin adı resmî kaynaklarda çok fazla rastlanmaz. Çünkü İmam Mâturîdî, Ebu Hanife gibi, resmi görev almaktan kaçınmıştır. Bu sebeple resmî kaynaklar onun adından pek bahsetmemektedir. İmam Ebu Hanife’nin adının çok duyulmasının sebebi ise onun resmî görevi kabul eden İmam Muhammed ve İmam Ebu Yusuf isimli iki talebesinin var olmasıdır. Diğer bir sebep ise, dönemin siyasî isyan hareketlerine verdiği destekdir, denilebilir. İmam Mâturîdî, Ebû’l-Kâsım elKa’bî’yi resmi görevlilerle yakın temas içerisinde olmasından dolayı şiddetli bir şekilde eleştirmiş ve onun hakkında şöyle demiştir: Eğer lanet edilmeye hak kazanmış birisi varsa yukarıdaki iddianın sahibi buna en münasip görünen olmalıdır, çünkü onun fısk niteliği taşıyan fiiler işlediği ve zalim devlet adamlarıyla ilişki içinde bulunduğu bilinmektedir. 348 Mâturîdî’nin siyasî ilişkileri hakkında elimizde yeterli çalışmalar yoktur. Mâturîdî’nin ortaya koyduğu din-siyaset ayrımı hakkındaki görüşü, her ne kadar seküler anlamlar içerse de Mâturîdî’nin bu sözü açıklanmaya muhtaç, kapalı bir ifadedir. Bu konu üzerine ideolojik yüklemeler yapabilmek için Mâturîdî’nin Türk Erişim Tarihi: 17/02/2015. 348 Kutlu, İmam Mâturîdî, s. 37. 167 siyasî tarihi içerisindeki siyasî yönünün derinlemesine araştırılması ve bu konuda yeterli çalışmaların yapılması gerekmektedir. II. SELÇUKLULARDA İKTİDAR-DİN VE PATRONAJ Selçuklu Türkler’inin siyasî aklının geçirdiği evreler nedir? Bu siyasî aklın dinle olan ilişkisi nasıl gelişmiştir? Bilgin ve iktidar ilişkisini nasıl şekillendirmiştir? Nasıl bir patronaj politikası izlenmiştir? 1037’den itibaren Müslüman Oğuz Türkler’inin, İran’ı fethetmesiyle birlikte Türkler İslam dünyasında önemli bir güç olarak ortaya çıktı. 1055’te Tuğrul Bey Bağdat’a girerek Abbasi halifeliğini, Şii Büveyhîler’in hâkimiyetinden kurtardı.349 Büyük Selçuklu’lar, Suriye ve Filistin’i Fâtimîler’in elinden alarak hâkimiyetlerini pekiştirdiler. 1071’de Anadolu’nun kapılarını açarak yeni bir medeniyet coğrafyasına hükmetmeye başladılar. Kutalmış oğlu Süleyman Şah’ın, Büyük Selçuklu hanedanlığı üzerindeki saltanat iddiası başarısızlıkla sonuçlanınca Anadolu’ya yöneldi. İran’daki Büyük Selçuklu yönetimi, Kutalmış oğlu Süleyman Şah’ın, İran’a dönmesine izin vermedi.350 Bu nedenle Anadolu Müslüman Oğuz Türkler’inin Anadolu’dan başka medeniyet kurabilecekleri münbit bir coğrafya yoktu. Türkistan’ın büyük âlimi El-Birûnî, Türkler’in İslamiyet’i kabul ederek Anadolu’ya yönelmesini tüm insanlık ve İslam dünyası için çok isabetli ve doğru olduğunu savunur. El-Birûnî’ye göre, Türk’ler, İslamiyet’i yalnız bir ön Asya medeniyeti olarak değil; aynı zamanda tekmil Batı medeniyetine dayanan bir din olarak insanlığa sunmuştur. El-Birûnî sözlerinin devamında, Batı coğrafyasından, Çin coğrafyasına kadar, birçok milletin birbirine düşman olduğunu, bu bölgelerde seyahat etmenin birçok risk ve tehlikeler taşıdığını belirtir. Ancak Sultan Gazneli Mahmut’un 349 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Dergah Yayınları, İstanbul 1980, s. 138, 139; ayrıca bkz. İbnü’l Esir, El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, IX, Bahar Yayınları, İstanbul 1987, s. 486- 490; Ahmet Yaşar Ocak, Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası, Timaş Yay., İstanbul 2010, s. 127. 350 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, s. 147; arıca bkz. A. Zeki Velidi Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, I, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981, s. 202- 203. 168 himayeleri sayesinde, Türkler’in bu bölgelerde güçlenmesiyle birlikte, İspanya’dan Hindistan’a ve Çin’e kadar birçok farklı milletlerin ve ırkların bir arada yaşama kültürü oluşturduğunu, yol güvenliğinin sağlandığını, çatışmaların azaldığını, bu sayede diğer coğrafyalar, memleketler hakkında malumat sahibi olduklarını, ulaşımın kolaylaştığını söylemektedir.351 Selçuklu’ların bu döneminde, İslam dünyası, büyük siyasî ve mezhebî karışıklıklar içerisindedir. Türkler, İslamiyet’i kabul etmesiyle beraber, bu siyasî ve mezhebî kargaşaya, köklü devlet geleneği gücüyle, bir son vermeyi amaçlamışlardır. Bu nedenle Tuğrul ve Çağrı Bey’ler, İslam dünyasındaki bu karışıklığı, Abbasi hilafetinden icazet alarak, bu coğrafyaya bir nizam vermeye çalışmışlardır. Bu siyasî hedef doğrultusunda çeşitli mezheplere ve dinlere hem hoşgörü hem de küresel bir vizyonla yaklaşmışlardır. Bazen Abbasi hilafetinin, resmî mezhep politikasının da dışına çıkarak, aklın ve bilimin ışığında, nevi şahsına münhasır ulemanın ve bilginlerin yetişmesine olanak sağlamışlardır. Bu bilginleri himaye etmişler, onları desteklemişlerdir. Ancak her ne kadar kuşatıcı, birleştirici mezhebi bir politika benimsense de siyasî nedenlerle bir takım siyasî ve mezhebî temelli hareketlere karşı da sert önlemler alındığı da bir vakıadır.352 İlim ve fikir adamlarını himaye eden, I. Alâeddin Keykubat, I. İzzettin Keykavus gibi Selçuklu Sultanları, ulema ve bilim adamlarına büyük değer vermişlerdir. Arap ve Acem diyarlarından her taraftan padişahın ihsanlarından istifade etmek için, rızık aramak üzere Selçukluların başşehri Konya’ya gelirlerdi. Bu âlimler ve şairler, her hususta maharetlerini sergiler, bu vesile ile sarayda iyi bir yer edinmeye çalışırlardı.353 Bu dönemde Türkler’den çok önemli bilim adamları yetişmiştir. Bunlar: Felsefe alanında, Abu-Nasr Fârâbî (ö. 950), İsma’îl al Fârâbî (ö.1002), Kaşgarlı Mahmud, İbrahim al-Sûlî (ö. 57) ), Feth ibn Hakan ibn Gartuç (ö. 861) ve Ebü-Bekir al-Sûlî (ö. 946; İslamî ilimlerde, Mahmûd Zemakhşarî (ö.1143), Ebu-Bekr al-Kaffâl al-Şâsî, Muhammad Şehristânî (1153); tarih alanında Şemseddin Dhahabî (ö.1348), Mahmud 351 Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s.79. 352 İbnü’l Esir, El-Kâmil Fi’t-Tarih Tercümesi, IX-X s. 485;181. 353 İbn-i Bîbî, Anadolu Selçukî Devleti Tarihi, s. 238. 169 ibn Arslan al-Harezmî (11 inci asır); Matematik alanında, Biçur oğullan, Turagay Uluğ-Beg, İbn Türk al-Khuttalî, Muhammed El-Bîrûnî, öne çıkan önemli isimlerdir.354 El-Bîrûnî355 (973- 1051), yaptığı bilimsel çalışmalarla yalnızca İslam dünyasını etkilememiş, o dönemde çağını aşmış bir bilim insanı olarak, kendisinden sonraki bilimsel çalışmalara da ışık tutmuştur. En çok matematik ve tabiat bilimleriyle meşgul olmuş, fakat en etkileyici çalışmaları, coğrafya ve kültür tarihi alanlarında yapmıştır. El-Bîrûnî, Harezm coğrafyasının 1017 yılında Gazneli Mahmud tarafından alınmasına kadar Harezmli Hükümdarların, daha sonra Gazneli Mahmud’un patronajında bilimsel çalışmalarını sürdürmüştür. Gazneli Mahmud’un oğlu Mes’ud ve torunu Mevdûd, Bîrûnî'ye büyük değer vermişlerdir. Bîrûnî, El-Kanun el-Mes’udî adlı eserini tamamladıktan sonra bu esrini Sultan Mesud’a ithaf etmiş, Sultan Mes’ud bunun karşılığında kendisine bir fil yükü gümüş para ihsan etmiştir. Fakat Bîrûnî, bu yüklü miktarda parayı geri çevirerek, devlet hazinesine bağışlamıştır. 356 Bîrûnî, bu kararının nedenini şöyle açıklamaktadır: Bu ihsan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır, bilge kişi ise gümüşün hemen harcanıp bittiğini, oysa bilimin kalıcı olduğunu bilir. Bilimin sürekli zenginliğini, gümüşün kısa ömürlü bayağı pırıltısına hiçbir zaman değişmem.357 Bîrûnî’nin küçüklü büyüklü telif ettiği eser sayısı 180 civarındadır. Bu eserlerden 20 kadarı zamanımıza ancak gelmiş olup, diğerleri kayıptır.358 Bîrûnî’nin Kitabu'l-Cumahir ve diğer eserlerinde toplum ve devlet yapıları ile ilgili yaptığı sosyolojik değerlendirmeler ve tespitlerin, İbn Haldun’un Mukaddime adlı eserinde yaptığı tespit ve değerlendirmelere konu ve uslup açısından büyük benzerlikler göstermesi haylî ilginçtir. Bîrûnî’den yaklaşık 350 yıl kadar sonra yaşayan İbn 354 Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 90. 355 Bîrûnî’nin adının Beyrûnî şeklinde okunuşu ile ilgili bkz. Aydın Sayılı, “Doğumunun 1000. Yılında Beyrûnî”, Beyrûniye Armağan, TTK Basımevi, Ankara 1974, s. 6. 356 Emine Sonnur Özcan, “Ebû’r-Reyhân Muhammed bin Ahmed el-Bîrûnî’nin Hayatı (973-1061),” Milel ve Nihal Dergisi, X, Sayı: 3, İstanbul Eylül-Aralık 2013, s. 22. 357 Bkz. Çevirenin Önsözü, Ebû Reyhan El-Bîrûnî, “El-Âsar el-Bâkiye,” Maziden Kalanlar, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2011, s. 30-31. 358 Aydın Sayılı, Beyrûniye Armağan, s. 7-10. 170 Haldun’un toplumsal ve siyasi meselelere Bîrûnî’nin sergilediği benzer konu ve metodik yaklaşımlara sahip olmasını, Bîrûnî’nin İbn Haldun üzerinde önemli etkiler bırakmış olduğunu bize düşündürmektedir.359 Birçok bilim adamı ve ulemayı patronaj eden Melikşah, ilim ve irfanın neşredilmesi, İslam dünyasındaki mezhebî karışıklıkların engellenmesi politikalarına öncelik verdi. Melihşah döneminde, felsefe ve matematikte, Ömer Hayyam; fikir hayatında, Gazâlî gibi yüksek şahsiyetler, onun patronaj desteği sayesinde korundular. I. İzzeddin Keykavus, Büyük İslâm mütefekkiri ve sûfîsi Muhyiddin İbn ’Arabî gibi büyük fikir insanlarını himaye ederek, onların meşreplerine girmiştir. 360 Melikşah devrinde Arap ve Fars bilginler ve onların oluşturduğu fikir hayatı Melikşah tarafından patronaj edilmiştir. Saraylarda ve toplumun diğer dini kurumlarında oldukça parlak eserler verildi. İslam hukuku, kelam, siyaset alanında yüzlerce nadir eserler yazıldı. Müellifler şehzadelerin, vezirlerin yakın dostları oldular. Önemli teşvik ve destek gördüler. Önemli Müfessirler sufiler, matematikçiler, tabibler, yeni takvim tertip edecek kadar ileri astronomi bilgisine sahip bilginler yetişti.361 Sultan Melikşah’ın, bilginleri ve eserlerini patronaj etmesinde gözetilen hedeflerden biri de Abbasî hâkimiyetini desteklemek ve sunnîliği yaymaktı. Şii Fatimî halifelerine itaate çağıran Şiiliğin, siyasal olarak önünün kesilmesinin amaçlandığı söylenebilir. Bu dönemde yazılan siyasî ve dini içerikli eserlerde bu yönde bir amacın güdüldüğünü bilmek telif eserleri değerlendirmede göz önünde tutulması gereken önemli bir noktadır. 362 Büyük Moğol Hükümdarı Hûlâgû Hân, Tarihçi Ebu’l Ferec’e göre; iyi bir doğu eğitimden geçmiş, ağır başlı, astronomi ve pozitif ilimlerle alakadar bir filozoftu. Hûlâgû Hân’ın kardeşi Mengü Kaan, büyük matematikçi Nâsıreddin Tusî’nin, Hûlâgû Hân’dan kendisine getirilmesini emretmiş, Hûlâgû Hân, İran’ın fethinden sonra 359 Bu etkilerin neler olabileceği hususunda bir mukayese yapmak ve benzer uslup ve konuların kısmen tespiti için bkz. İbrahim Olgun, “Beyrûni'nin Kişi ve Topluma Bakışı” Beyrûniye Armağan, TTK Basımevi, Ankara 1974, s. 55-61. 360 Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 205. 361 İbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Yayınları, İstanbul 1973, s. 130. 362 İbrahim Kafesoğlu, Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah, s. 130. 171 Nâsıreddin Tusî’yi bulmuş, ancak Nâsıreddin Tusî’yi, kardeşi Mengü Kaan’a göndermeyip bizzat kendi hizmetinde kullanmıştır. Görüldüğü üzere hükümdar kardeşler birbirleriyle girdikleri iktidar rekabetinde, bilginleri kaptırmak istememekteler. Daha sonra Nâsıreddin Tusî için Maraga’da363 bir gözlemevi inşa ettirmiştir. Hûlâgû, o güne kadar pek önemi olmayan Azerbaycan’ın bir şehri olan Maraga’yı, dünyanın büyük bir ilim merkezi haline getirmeyi amaçlamıştır. Bu nedenle Nâsıreddin Tusî’ye yardımcı olmak üzere, birçok Çinli astronomi bilginini ve Endülüslü matematikçi Muyiddin al-Magribî’yi onun yanına vermiştir. Böylece bilim ve bilim adamlarını patronaj etmenin, büyük Moğol İmparatorluğu’na ne kadar güç katacağının bilincinde olan Hûlâgû Hân, bütün bilginleri kendi patronajı altında birleştirmeyi amaçlamış, Moğol İmparatorluğu’nun merkezi olan Maraga’yı bir bilim merkezi haline sokmaya çalışmıştır.364 İlhanlıların patronajında, Hacı Bektaş, Sarı Saltık, Aybek Baba, Abdurrahman Baba, Buzağu Baba, Barak Baba ve Baba Halil gibi Türk şeyhleri ile Yesevî şeyhlerinin İslamiyet’i Türkleştirdikleri, milli bir Türk dinine çevirdikleri bühtanı, Suriye’deki Arap uleması tarafından sürekli bir propaganda malzemesi olarak kullanılıyordu. Arap uleması, Türk tarikatlarına büyük düşmanlık besliyorlardı. Hatta bu haksız itham ve düşmanlık Türk olmalarına rağmen Suriye Arap ulemasının etkisinde kalan Edh-Dhehebî (1274-1349) ve Bedreddin ‘Aynî365 (1361-1451) gibi Türk olan âlimlerin eserlerinde de görülmekteydi. Bu Türk şeyhlerin dinî âyinleri, şeytâni bir iş olarak nitelendiriliyordu.366Ancak aynı tepki, İslam’ı Emevileştirme ve Araplaştırma çabalarına karşı yapılmamaktaydı. Bu haksız ithamlar, Arap milliyetçisi iktidarların kontrolü ve patronajı altındaki ulemaya, siyasî iktidarın etkisiyle yaptırılan siyasî bir baskı olduğu düşünülebilir. 363 İran'ın Doğu Azerbaycan Eyaleti'nde bulunan bir şehirdir. 364 Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 223. 365 1449 yılında el-Melikü'z-Zâhir Çakmak tarafından görevden alındı. Geçim sıkıntısına düşen Bedreddin ‘Aynî, kitaplarını satarak geçimini sağlamak zorunda kaldı. 1451 tarihinde vefat etti, kendi kurduğu medresenin bahçesine defnedildi. Bkz. Ali Osman Koçkuzu, “Bedreddin ‘Aynî,” DİA, IV, Ankara 1991, s. 271-272. 366 Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 271. 172 A. Din-Siyaset ve Patronaj Selçuklular’ın İslâm dünyasında bir güç olarak ortaya çıktığı dönemlerde İslâm dünyası büyük karışıklıklar içerisindeydi. Selçuklu Devleti idarecileri, mezhebî çatışmalara karşı devlet ve kamu düzenini korumak için mezhep bütünlüğü politikasını uygulamak istiyordu. Ancak farklı İslâm anlayışlarının ve siyasî iktidarların etkisiyle mezhep çatışmalarının etkileri Selçuklu Devlet yönetimi ve toplumuna da sirayet etmişti. Selçuklu hanedan üyelerinin üzerlerinde büyük etkisi olan şehzâde hocalarının dinî duygu ve düşünceleri aynı zamanda devletin resmî görüşü haline de gelebiliyordu. Danişmendliler’in kurucularından sayılan Danişmend Ali Taylu, Selçuklu ailesine ve şehzâdelerine hocalık yapan bir kişi olarak ünlenmişti. Danişmend Ali Taylu ile ilişkisi olan Amidü’l Mülk Ebu Nasr el-Kundurî, Sultan Tuğrul Bey’in veziri olarak görev aldı.367 Bu makama geldikten sonra Mutezilî olan Henefiler’in yardımıyla, Mutezile mezhebini devletin resmi görüşü haline getirdi.368 Onun bu politikası, Eş’arî ve Şafi’i Mezhebi mensuplarınca büyük rahatsızlıkla karşılandı.369 Şafiî Mezhebinden olanlar, bidat ehlinden sayılarak, eser telif etme, vaaz, hutbe, ders verme gibi tüm dinî ve siyasî faaliyetlerden menedildiler ve siyasî iktidarın depatronajına uğradılar. Kuşeyrî, Cüveynî, Beyhakî gibi Eşarî ve Şafiî ulemâ bulundukları şehirlerden göç ettiler. 370 Eş’arî ve Şafi’i mezhebinden olan Nizâmü’l Mülk’ün Ebu Nasr El-Kundurî aleyhindeki faaliyetleri sonucu, Sultan Alparslan, Kundurî’yi tutuklattı ve idam 367 Sultan ve din ilişkisini anlamak bakımından Râvendî’nin naklettiği bir rivayette: Tuğrul Bey, Ebu Nasr el-Kundurî ile birlikte Baba Tahir denilen bir pîrin yanına ziyarete gittiler. Onun ve yanındaki üç pîrin elini öptüler. Baba Tahir biraz mecnun gibi idi. Sultana dedi: Ey Türk Allah’ın kullarına ne yapacaksın? Sultan dedi: Ne buyurursun, Baba: Allah’ın buyurduğu şeyi yap, Muhakkakki Allah adaleti ve ihsan yapmayı emreder (Kur’an:46/16). Sultan ağlayarak öyle yaparım. Baba, onun elini tuttu ve dedi: Benden kabul ediyor musun? Sultan cevap verdi: Evet, Baba’nın parmağında senelerden beri abdest aldığı ibriğin kırık başı vardı. Onu parmağından çıkarıp sultanın parmağına geçirdi. Ve âlem memleketini bunun gibi senin eline koydum. Adalet üzere ol dedi. Sultan her zaman onu saklar bir muharebe olunca parmağına takardı. Rivayet için bkz. Aktaran: Ahmet Yaşar Ocak, Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092), TATAV Yayınları, İstanbul 2002, s. 122. 368 Mutezilî âlim Ali b. Hasan es-Sandalî (ö. 1091), Sultan Tuğrul bey ile birlikte Bağdad’a gelmiş, sonra Nişabur’a dönerek burada vaazlar vermişti. Sultan Melikşah bahsedilen bu âlimi Nişabur camiinde görmüş ve kendisini görmeye niçin gelmediğini sormuştur. Es-Sandalî cevaben: Meliklerin hayırlısı ulemânın ayağına gidendir; ulemânın şerlisi de meliklerin ayağına gidendir. Böyle olmak istemediğim için gelmedim cevabını vermiştir. Bkz. aktaran: Ocak, Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040- 1092), s. 123,124. 369 Mikail Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, Nüve Yayınları, Konya 2009, s. 19, 20. 370 Ocak, Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092), s. 85-90. 173 ettirdi. 371 Alp Arslan, vezirlik makamına, Şafiî ve Eş’arî olan Nizam’ül Mülk’ü getirince siyasî patronaj tersine döndü. Eş’arî ve Şafi mezhebi, Büyük Selçuklu Devleti’nin resmi mezhebi haline geldi. Nizamiye medreselerinde, Eş’arî ve Şafi mezhebinden bilim adamları tayin ediliyor onların medreselerine büyük paralar harcanıyor, yatırımlar yapılıyordu. Abbasi Halifeliği ve siyaseti ile daha uyumlu dinî ve siyasî ilişkiler geliştirildi. Zamanla Büyük Selçuklu Devlet’inin mezhep politikası ve Nizamiye Medreseler’inin yarattığı felsefî, dinî ve siyasî fikirler, Anadolu’da etkisini göstermiştir. 372 Mutezilî mezhebinin iktidarların meşruiyetini çokça sorgulayan bir mezhep olduğu ayrıca Mutezilî mezhebindeki adalet anlayışının çok daha rasyonel temellere dayandığı bu sebeple iktidarların bu mezhebî anlayıştan oldukça rahatsız oldukları, fazla hoşlanmadıkları unutulmamalıdır. Nizâmü’l Mülk, ulemayı ve sufîleri himaye ederdi. Bu uğurda para harcamaktan kaçınmazdı. Bağdad Nizâmiye Medreselerinin inşası ve ulemanın iaşesi için çeşitli vakıfların gelirleri tahsis edilmişti. Bu vakıfların yıllık geliri 60.000 ile 80.000 dinar arasındaydı. Bu gelirler ile müderrislerin maaşı ve talebelerin kalacak yer, yeme içme vs. masrafları karşılanmaktaydı. Sonuçta ilimiye sınıfı ve sufîler, devlet tarafından patronaj edilmiş, gerekli ihtiyaçları iktidar tarafından karşılanmıştır. Devlet hazinesinden maaş bağlanan ilmiye sınıfı 12.000 kişiye ulaşmıştı. Devletin himaye ettiği âlim ve sufîlerin sayısının büyüklüğü, harcanan miktar bu ilmiye zümrelerinin devlet için ne kadar önem arz ettiğinin delilidir.373 İslam dünyasında, otorite boşluğundan ortaya çıkan birçok etnik ve dinî mezhebe dayalı siyasî iktidarların her birinin kendilerine has bir mezhep ve itikâdî düşünceyi benimsedikleri görülmektedir. Burada şu soru sorulabilir? Bir siyasî iktidar, karşıt rakip iktidarın mezhebî ve îtikâdî düşüncesine karşı kendi tebasının desteğini alabilmek için bir karşıt mezhebî ve îtikâdî kimlik mi oluşturmaktaydı? Ya da oluşmuş îtikâdî ve mezhebî kimliklerden kendi iktidarına uygun bir mezhebî ve îtikâdî kimliği mi seçmekteydi? Her iki seçenekte de dinî ve mezhebî kimliklerin halk üzerinde oluşturduğu büyük etkinin ve gücün farkında olan siyasî iktidarlar, seçtikleri, 371 Ocak, Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092), s. 92. 372 Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, s. 22, 32. 373 Ocak, Selçuklular’ın Dinî Siyaseti (1040-1092), s. 125, 126. 174 benimsedikleri mezhebî ve îtikâdî kimliğe uygun bir ulemâ zümresini de patronaj etme siyasetini izlemekteydiler. Aklın hür gelişimini, iktidarları için bir tehdit olarak gören Emeviler, kendi siyasî yönetimlerinin devamı ve istikrarı için İslam’daki kader inancını, insanın siyasal iradesini etkisizleştiren bir biçime dönüştürmek istemişlerdi. 374 Yapılan her kötülüğün ve zulmün Tanrı iradesinden çıktığı anlayışını, siyasî iktidarın çıkarlarıyla sentezleyerek bundan bir siyaset teorisi ortaya çıkarmışlardır. Emevî iktidarı, siyasal politikalarını rasyonelleştirmek ve meşrûlaştırmak için insan iradesini etkisizleştiren bir kader anlayışını savunmuşlar ve yaymaya çalışmışlardır. İslam’ı senkretize etme ve siyasî heterodoksi çeşitli yorumlar oluşturma çalışmalarına karşı çıkan, ulemâ içinde Ehl-i Beyt’in kıyamcı geleneğini sürdüren muhâlif bir ulemâ grubunun varlığı da tarihte görülmektedir. Siyasî iktidarların bu patronaj politikası, farklı siyâsî ekol ve mezheplerin daha da artmasına neden olmuştur.375 Burada önemli bir noktayı belirtmek gerekir ki, siyasî iktidarın başında bulunan sultan ya da krallar, sadece iktidarlarının çıkarına ve yararına olduğu için bir görüşü desteklememişler, bazen de o görüşe inanan bir müntesip olup, bu görüşün savunucularını da patronaj etmişlerdir. Örneğin; Anadolu’da Danişmend Oğulları Devlet’inin kurucuları ve ailesi bilgin bir aileydi. Bu ailenin bilimsel bir geleneği ve bununla ilgili bir faaliyet alanları da vardı. 376 İbnü’l-Esir, Anadolu Selçuklu Devlet’inin kurucularından Kutalmışoğlu Süleyman Şah’ın babası Kutalmış’ın, Astronomi, etnoloji ve felsefe bilimlerine vakıf mahir bir kişi olduğunu söylemektedir. 377 Danişmend Oğulları, itikatta Mu’tezile mezhebine, amelde ise Hanefi mezhebine yakındılar. İmam Ebu Hanife, akılcılığı ve kıyası kabul eden bir İslam Hukuku yorumcusuydu. Bu nedenle, aklı, merkeze alan Mu’tezileler, o dönemde Hanefi mezhebinin yorumlarını kabul etmişlerdir. 374 Mustafa Sabri Efendi, İnsan ve Kader, Çev. İsa Doğan, Bayrak Yayınları, İstanbul 1989, s. 23. 375 Mustafa Özkan, Emeviler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi, Ankara Ün. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara 2007, s. 7. 376 Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, s. 29. 377 İbnü’l Esir, El-Kâmil Fi't-Tarih, VIII, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008, s. 233, 234. 175 Kitaplar, bu dönemde de çok tehlikeli siyasî bir araç olarak görülmekteydi. Moğol iktidarlarının hizmetinde olan yöneticiler, ahi ve Türkmen çevrelerde yazılan eserleri takip ediyor. Moğol siyasetine sıkıntı yaratacak eserlerin yayılmalarını engellemeye çalışıyorlardı. Bu durum, birçok eserin kaybolmasına ve imha edilmesine yol açmıştır.378 Bir sultan, iktidara geldiğinde yalnızca o sultanın şahsı değil onun felsefî, dinî, mezhebî, zihniyeti de iktidara gelmekteydi. Bu nedenle sultanlar, hangi siyasî, felsefî ve dinî temayüllere sahipse, o görüşe yakın olan ulemaya da destek vermişler ve onların gelişmesine yardımcı olmuşlardır. Bu görüşlere sahip ulemâ, iktidarın patronajından istifade etmişlerdir. Bir itikâdî ve mezhebî görüşün müntesibi olanlar, buna paralel olarak bir aşiretin, boyun, oymağın ve bir ekonomik sınıfın da müntesibiydiler. Bu nedenle, aşiretler, boylar hatta ırklar arası ekonomik temele dayalı olan çatışmalar meydana geldiğinde, bu çatışmalar, kolaylıkla itikâdi ve mezhebî bir çatışma şekline de dönüşebiliyordu. Selçuklu Tarih’inde vuku bulan Heterodoksi ilan edilen siyasî isyanların arka planındaki ekonomik, sosyal nedenler ve siyasî amaçlı patronaj ilişkiler gözden bu bağlamda gözden kaçırılmamalıdır. B. Heterodoksi ve Patronaj Heterodoksi, Grekçe bir kelime olan heterodoxos kelimesinden gelmektedir. Heterodoksi: Kabul edilmiş resmi din anlayışına, yani ortodoksiye (orthodoxy, orthodoxie) karşıt, aykırı olan din anlayışı demektir.379 Siyasal iktidarla ters düşen bir dinî ve felsefî anlayış, Heterodoksi olarak kabul edilmektedir. Heterodoksi, karşıt yaygın siyasi görüşe göre yanlıştır demektir. Temelde yanlış anlamına gelmemektedir. Yani değerlendirmede bir sübjektiflik söz konusudur. Bu sebeple birine göre heterodoksi olan diğerine göre olmayabilir. Ancak yaygın iktidar görüşü diğeri üstünde heterodoksi ithamıyla bir baskı oluşturur. Siyasî, felsefî, dinî anlayışların karşısında ya da yanında örgütlenmiş büyük bir kurumsal güç olarak karşımızda duran devlet mefhumunun sosyal kurumlar 378 Bayram, Danişmend Oğulları Devleti’nin Bilimsel ve Kültürel Mirası, s. 48. 379 Ocak, Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası, s. 22. 176 karşısındaki etkisi ve gücü tartışılmazdır. Tarihte birçok din, mezhep çatışmalarının arkasında siyasî iktidarların rolü vardır. Bu nedenle siyasî iktidarlar kendi merkezlerinde olan mezhebî, îtikâdî görüşü, Ortodoks görüş olarak kabul etmiştir. Karşısındaki rakip devletin mezhebî ve îtikâdî görüşünün heterodoksi olarak kabul edilmesi yaygın politik bir manevradır. İktidarlar, kendisinden yana olan veya kendi tarafına çektiği dinî, mezhebî görüşleri patronaj etmiştir. Kendi iktidarının karşısında olanı ise heterodoksi ilan ederek, o görüşün müntesiplerini depatronaj etmişlerdir. Heteredoksi kavramı, resmi din anlayışına aykırı olanı ifade etse de; yaygın kullanımı dinî alanda sapkınlık terimiyle eş anlamlıdır. Sadece İslam ulemasının değil birçok bilginin, yazarların, şairlerin, hükümdar saraylarında kendilerine yer edinmek için birbirleriyle kıyasıya rekabet ettikleri bir vakıadır. Bu rekabet ve patronaj ilişkileri, kimi zaman olumlu bir hal alarak bilimin gelişmesine katkıda bulunsa da çoğunlukla bilginlerin, sürekli saraya ve iktidara bağlı kalarak resmî paradigmanın dışına çıkamamalarına sebep olmuştur. Bu da bilim insanlarının özgür bir şekilde bilim üretmesine ve hür aklın gelişmesine mani olmuştur. Ulemânın, tarafsızlığını koruyamadığı, İslam tarihinde siyasî iktidarların birbirleriyle olan iktidar mücadelelerinde, çatışmaların ortasında kaldıkları ve taraf oldukları görülmektedir. Ulemânın tam ekonomik bağımsızlığı olmadığı için siyasî iktidarlar tarafından dinin aslî meselesinden olmayan küçük ihtilafların, siyasî iktidarların çıkarları için oldukça büyütüldüğünü görmekteyiz. Saraya yakın ulemâ, küçük fıkhî meseleleri, siyasî iktidara muhalif kesimlerin yok edilmesinde ve baskı altına alınmasında bir araç olarak kullanılıyordu. Küçük dinî ihtilaflar, saraya yakın ulemânın eliyle siyasîleştiriliyor, sanki dinin aslî bir hükmüymüş gibi halka lanse ediliyordu.380 Burada küçük fıkhî meselelerin siyasallaştırılması veya siyasî iktidarın 380 Bir başka açıdan daha önce ifade edilen bir örneği, küçük dinî ihtilafların nasıl siyasîleştirilip büyütüldüğüne, sanki dinî hassasiyetin temeli haline getirldiğine ve nasıl bir akıl tutulması yaşandığına örnek göstermek için başka bir açıdan değerlendirmek üzere tekrar veriyoruz. Hasan el- Basri’ye, Raki bin Ebu’l Esved adlı biri, elbiseye bulaşan bit kanının pis ve necis sayılıp namaza mani olup olmaması hakkındaki görüşünü sordu. Hasan el- Basri cevaben: Müslümanların kanlarını neredeyse köpek kanı içer gibi akıtanların, daha sonra gelip bit kanının hükmünü sorması çok garip, diyerek tepkisini dile getirmiştir. Yine Emevî iktidarının istediği bir kader inancını savunmayan insan iradesini öne çıkarıp, iktidarı yaptıklarından sorumlu tutan Gaylan ed- Dimeşkî ise siyasî iktidarın baskılarına ve eziyetine uğramıştır. Bkz. Muhammed Ammara, Mutezile ve Devrim, s. 75, 76, 90-95. 177 çıkarlarının dinleştirilmesi politikalarının izlendiği görülmektedir. Çünkü toplumları yönlendiren, onları motive eden, dinî inançlardır. Bu dinî inançları, insanlara öğretmekle görevli aslî zümre ulemadır. Toplumların âlimlere olan güveni İslamiyet’in ilk yıllarından beri oldukça yüksektir. Bu sebeple, siyasî iktidarlar, kendilerini ulemâyı patronaj etmek zorunda hissetmişlerdir. İktidarların kendilerini dine yakın göstermelerinin yolu ya din adamlarına yakın durmaktır ya da din adamlarını kendine yakın tutma stratejisidir, denilebilir. Patronaj ilişkiler, bu anlamda kimin heterodoksi kimin ortodoksi olacağını belirlemede önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Siyasî iktidarlar, Hegel’in söylediği bir metaforu, politikalarında uygulaya gelmişlerdir. Hegel: Batı’da masum bir köpeği hiçbir sebep yokken öldürseniz size çok kızarlar ve katil derler; ancak köpek kuduz derseniz ve o köpeği öldürürseniz size kimse kızmaz der. 381 Köpek kuduz olmuşsa, zihnimizdeki köpek algısı tehlikeli ve tehdit edici bir simge haline gelir; kendimizi kuduzdan korumak için köpeğin öldürülmesini meşru ve gerekli görürüz. Bu politik yaklaşımın, rekabet halindeki iktidarların tarih boyu halk gücünü ellerinde tutabilmek için karşı rakip iktidarın inançlarını heterodoksi ilan ederek, onlarla mücadeleyi meşru bir zemine çekmek isteme taktiği izlediklerini tarihte görmekteyiz. Tarihte birbirlerine heteredoksi yaftası takan dinî, siyasî yapıların, kendi heterodoksi anlayışlarını ve geleneklerini kabul etmedikleri, ancak sahip oldukları sınırlı doğrular üzerinden, kendilerine göre bir ortodoksi düşünce sistemi inşa ettikleri görülmektedir. Heterodoksi düşünce sistemi senkretiktir. Heteredoksi, siyasal, sosyal ve teolojik alanlarda görülebilir. Heteredoksi yaftacıları resmin bütününü görmek istemezler. Bir alandaki kusuru ve yanlışlığı bütün resme yansıtmanın siyasî gayreti içerisindedirler. Saraya yakın ulema aldıkları patronaj desteği ile motive olurlar. İslam tarihinde nedense siyasî iktidarlarda gelişen heteredoksi örnekleri pek işlenmez. İşlense de kadercilik örtüsüyle meşrulaştırıldığı görülmektedir. 381 Philip M. Merklinger, Philosophy, Theology, and Hegel's Berlin Philosophy of Religion 1821-1827, State University of New York Press, Albany 1993, p. 75-80. 178 C. Baba İlyas: Bir Heterodoksi ve Depatronaj Örneği mi? Tam adı Ebü’l –Bakâ Şeyh Baba İlyas b. Ali el-Horasânî’dir. Harzemşahlar devletinin yıkılışına müteakip Anadolu’yu sığınılacak bir coğrafya olarak görüp, Hârezmli Türklerle gelen bir Türkmen babasıdır.382 Baba İlyas Amasya yakınlarındaki bir köyde yerleşmiş, köylülerin davarlarını güdüp, çobanlık mesleğini ile uğraşmaktaydı. Züht bir yaşantı sürmesi nedeniyle halkın saygısını ve sevgisini kazanmıştı. Köylülerin birçok konuda işlerini yapıyor, onlara hizmet ediyordu. Köylülerin büyük bir güvenini elde etti. Köylüler bu sebepten onun büyük keramete sahip olduğuna inanıyorlardı.383 İbn Bîbî, onun sihirbazlık mesleği ile de uğraştığını, Baba İlyas’a, Baba Resul dendiğinden, kendisinin peygamberlik iddia ettiğinden ve Selçuklu devlet yönetimine karşı bu sebeple ayaklandığından bahseder. 384 Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar adlı eserinde; İbn Bîbî gibi ilk dönem resmî tarihçilerin eserlerine dayanarak, Baba İlyas’ın yeni bir din neşretmeye çalıştığını söyler. 385 Unutulmamalıdır ki, İbn Bîbî, Selçuklu Devleti’nin patronajı altında görev yapan resmi bir tarihçi ve bürokrattır. Bu nedenle siyasî iktidar, İbn Bîbî aracılığıyla siyasî muhaliflerine karşı bir algı yönetimi yapması söz konusu olabilir mi? Sorusu hemen akla gelmektedir. Gordlevski, 386 İbn Bîbî’yi, köylü sınıfının düşmanı olarak itham eder.387 Bazı Selçuklu Tarihçilerine göre, Baba İlyas’ın yeni bir din neşretmeye çalıştığı iddiası tamamen bir iftira olup, meselenin iç yüzü siyasî ve ekonomik mülahazalara 382 Ahmet Yaşar Ocak, “Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heteredoksisinin Teşekkülü,” Babaîler İsyanı, Dergah Yayınları, İstanbul 2014, s. 108. 383 İbn Bîbî, Selçuknâme, Çev. Mükrimin Halil Yinanç, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007, s. 99. 384 İbn Bîbî, Selçuknâme, s. 499-500. 385 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976, s. 207. 386 Vladimir Aleksandroviç Gordlevski: 1949 yılından itibaren Rus İlimler Akademisi'nin asil üyesi olan Gordlevski, geniş bir ilgi alanına sahip bulunmakla birlikte daha çok Türkler'in dili, edebiyatı, folkloru, etnografyası ve tarihi üzerine yazmıştır. Tanınmış Rus Arabisti Kratschkovski ondan "değerli Osmanlı uzmanımız" diye söz eder ve kendisinin araştırmalarında Arapça kaynakları çok sistemli biçimde kullandığını, birkaç çalışmasının da doğrudan doğruya Arabiyat alanında olduğunu belirtir. Alıntı için bkz. Turgut Akpınar, “Gordlevski, Vladimir Aleksandroviç”, DİA, XIV, Ankara 1996, s. 114-115. 387 Ocak, Babaîler İsyanı, s. 110. 179 dayanmaktadır. 388 Fuad Köprülü’nün Hacı Bektaş Veli’nin Makalat adlı eserinin ortaya çıkmasından sonra Hacı Bektaş’ın heteredoksi olduğu hakkındaki ithamını ve kanaatlerini değiştirdiği bilinmektedir.389 Mikail Bayram: Ayasofya (Süleymaniye) kütüphanesi 4819 numaraya kayıtlı bir mecmuanın içinde bulunan risalelerden Cihadnâme adlı eserin, Baba İlyas’a ait olduğunu iddia etmektedir.390 Mikail Bayram’a göre, Baba İlyas, bu eserinde, Hz. Muhammed’i son peygamber, Hz. Ali’yi de velayet sahibi bir kimse olarak kabul eden, Kur’an’a ve ahirete inan mümin bir kişi olarak görünmektedir. Baba İlyas bu eserinde, devrin Selçuklu Sultanı II. Gıyasü’d-Din Keyhüsrev’in yönetimini gayri meşru olarak görmekte, Türkmen dervişlere yapılan zulümden dolayı onu sorumlu tutup, isyanın vacip olduğunu bildirilmektedir.391 Tüm bu bilgiler ışığında, Cihad-nâme adlı eserin, tam olarak Baba İlyas’a ait olup olmadığını bir kenara bırakırsak, din adamı, bilginler ve tarih yazarlarının, siyasî iktidarlarla girdikleri patronaj ilişkiler etkisiyle, karşı siyasî kanatta bulunan kesimleri, heteredoksi ilan edebilecekleri hususu, dikkat edilmesi gereken önemli bir noktadır. O dönemin propagandistleri olan, halkın algılarını yöneten bu zümreler, yazdıkları eserler sayesinde iktidarlarla yakın çalışmışlar, onların patronajı altına girmişlerdir. Bu yazarların kalemleri adeta bir kılıç gibidir. Hangi siyasî iktidarın patronajı altındalarsa o siyasî iktidarın çıkarlarını kalemleriyle korumakla görevlendirilmişlerdir, denilebilir. Bu sebeple tarihî kaynaklar incelenirken mutlaka müellifin siyasî iktidarlarla olan patronaj ilişkileri göz önünde tutulmalı, olayların doğru değerlendirmesi bu minvalde yapılmalıdır. D. Fahreddin er-Râzî: Ulemâ Patronajı Fahreddin er-Râzî (d.1149-ö.1210), eserleri ve düşünceleriyle, Anadolu ve İslam Dünyası’nda derin izler bırakmış, büyük bir İslam âlimidir. O dönemde birçok İslam ilim teşkilatı, Fahreddin Razi’ye bağlıydı. Osmanlı medrese ve ilim geleneği ilk 388 Mikail Bayram, “Baba İshak Harekâtının Gerçek Sebebi ve Ahi Evran İle İlişkisi”, Diyanet Dergisi, Ankara 1979, Sayı:18/2, s. 68-79. 389 Fuad Köprülü, “Bektaşiliğin Menşeleri”, Türk Yurdu, İstanbul 1341, II/8. s. 138-139, ayrıca bkz. Mikail Bayram, “Baba İlyas-ı Horasanî ve Cihâd-Nâme’si”, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Kömen Yayınları, Konya 2003, s. 170. 390 Bayram, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, s. 170. 391 Bayram, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, s. 171. 180 başlarda Fahreddin Razî okulunu esas almıştır.392 Böyle büyük bir İslam hükemâsı ve âlimi olan Fahreddin Razî’nin patronaj ilişkileri o dönem ulemâ ve devlet ilişkilerini yansıtan önemli bir prototiptir. Fahreddin Razî, kitaplarını yazmak ve düşüncelerini yaymak için üç farklı siyasî otoritenin patronajına girmiştir. İlk dönemde, Râzî, Sünni politikalara destek veren Irak Selçukluları ve Horasan emirliklerinin himayesindedir. İkinci dönemde, Harzemşahlar’ın himayesidir. Son dönemde ise Gurluların ve yine Harzemşahların himayesine girmiştir. Bu son dönem, yoğun bilimsel faaliyetlerin geçtiği bir dönemdir.393 Fahreddin er-Râzî halka açık yapılan münazaralarda ilmî yeterliliğini ortaya koyarak dönemin devlet adamlarının, zengin ailelerin ve güçlü âlimlerin desteğini kazanarak ilmi faaliyetlerini daha kolay yürütme imkânı bulmuştur. 394 Eş’arî ve Şâfiî olan Râzî, Sünnî politikayı destekleyen Selçukluların himayelerinden sonra Mu’tezilî ve Hanefi olan Harezmşahlar’ın patronajına girdiği görülmektedir. Fahreddin er-Râzî’nin hamiliğini yapan Kıvâmüddin es-Süheyl, Sadreddin es-Serasî, İmâdüddin el-Vezzân hem ulema hem vezirdiler. Selçuklular ile Harezmşahlar arasındaki siyasî rekabet, ulemayı patronaj etme politikasında da kendini göstermekteydi. Selçukluların, Sünnî- Eş’arî mezhebinin; Harzemşahlar’ın ise Mutezilî ve Hanefî mezhebini desteklemeleri, bu dönemde yürütülen patronaj ilişkilerin inançlar üzerinde ne derece etkili olduğunu göstermesi açısından önemlidir.395 Râzî yer yer Eş’ariliğe karşı, Mutezilî görüşleri kabul etmiştir. Râzî, halkın yoğun katılımı ile gerçekleşen Mutezilî âlimlerin davet ettiği, ilmi bir manazaraya katıldı. Bu tartışmada Râzî, Mutezîle âlimlerinin görüşlerine karşı çıkarak güçlü deliller ortaya koydu. Bunun üzerine Mutezîli görüşleri kabul eden halkın, bu mezhepten ayrılma tehlikesi belirince, Fahreddin Râzî, Sultan Alaaddin Tekiş tarafından Hârizm’den çıkarıldı. 396 Fahreddin er-Râzî, Rey’deki dersleri sırasında 392 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, TTK. Yay., Ankara 1982, s. 591. 393 Eşref Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî, Edtitör: Ömer Türker vd. İSAM Yay., İstanbul 2013, s. 44-45. 394 Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 48. 395 Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 58. 396 Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 63. 181 İsmaillilere lanet okur ve beddua ederdi. Ancak bir müddet sonra aldığı tehdit ve para karşılığında susmak zorunda kaldı.397 1194 yılında, Irak Selçukluların, Harzemşah Sultanı Tekiş tarafından yıkılmasından sonra, Abbasi hilafeti, Gurlu emirleri, Harzemşahlara karşı kışkırttı. Mutezîlî -Hanefî Harzemşahlara karşı, Sünnî Abbasi hilafetinin yanında olan Gurlu Emir Sultan Muhammed, Eşari-Şafi mezhebini seçti. Şafi mezhebini seçtikten sonra Şafi ulemâ için Horasan’da medreseler ve mescidler yaptırdı. Ancak Fahreddin Râzî Gurlu Sultanı Gıyaseddin Muhammed tarafından Herat’a, Sünni politikaları desteklemek için davet edildi. Râzî, Gurlu âlimlerle yaptığı bir tartışmada bir âlime sesini yükseltip hakaret etmesi neticesinde, Râzî, Aristo, İbn Sînâ ve Fârâbî gibi filozofların yolunu izlemekle suçlandı. Halkın, şehirde Râzî karşıtı büyük protestolar yapması sonucu Râzî, Sultan’ın isteği ile Herat’a dönmek zorunda kaldı. Gurlular tarafından Herat’a Şeyhülislam olarak atandı.398 Râzî sultanın huzurunda bir vaazında: Ey sultan! Ne senin saltanatın, ne benim laf oyunlarım kalır, hepimizin dönüşü Allah’adır, şeklindeki ifadesinin ardından sultanın, suikasta uğraması, Râzî’nin bu sözünün suikasta bir işaret olduğu gerekçesiyle suçlandı. Ancak vezirin yardımıyla kurtuldu ve o bölgeyi terk etmek zorunda kaldı. Râzî, Herat’ın Harezmîlerin kontrollerine geçmesinden sonra Alâeddin Muhammed b. Tekiş’ten büyük ikram gördü. Râzî kızını sultanla evlendirdi ve kendisine tahsis edilen sarayda ikamet etmeye başladı. Sultan, daha önce Gurlular tarafından kullanılan Herat’daki sarayını Râzî’ye tahsis etti. Herat’ın vakıf ve medrese işleri Râzî’ye bağlandı. Râzî, vefatının ardından geriye büyük bir ilmî ve maddî miras bıraktı.399 397 Bir rivayette: Râzî, Rey’deki derslerinde ve hutbelerinde İsmâilîler’in dinden çıktıklarını söyler, onlara lanet ve beddua ederdi. Bunun üzerine Nureddin Muhammed b. Hasan saltanatı döneminde onu susturmak için Alamut’tan bir fedai görevlendirildi. Fedai yedi ay onun derslerini takip ettikten sonra yalnız bulunduğu bir anda İsmâilîlere lanet okumasını gerekçe göstererek Râzî’yi yere yatırıp hançeriyle öldürmek istedi. Râzî’nin bir daha yapmayacağına söz vermesi üzerine hayatını bağışladı. Fedai Râzî’yi kaleye davet etti. Lanet etmemesi ve susması karşılığında yılın her günü için bir dinara karşılık gelen bir ücret vermeyi teklif etti. Râzî bu teklifi kabul etti. Öğrencilerden birisi Râzî’ye artık eskisi gibi derslerinde neden İsmâilîlere Mülhit demediğini ve lanet okumadığını sorunca Râzî espriyle karışık onların burhan-ı katı’ları ( kesin/kesici delilleri) vardır, cevabını verdi. Bu olaydan sonra Râzî onlara lanet okumanın hiçbir faydası olmadığını belirtiyordu. Hatta körü körüne İsmâlîler’i eleştiren Sünni bir kelamcıya, eleştirilerin sağlam metinlere dayanması gerektiğini ifade ediyordu. Bkz. Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 67. 398 Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 70-72. 399 Altaş, İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında, s. 79. 182 Burada ifade edilmelidir ki Fahreddin Râzî bir İslam uleması olarak birçok siyasî iktidarların gelip geçtiği, her bir iktidarın ulemayı kendi görüşüne uygun bir fikri mecraya çekmek istediği, bir tarihi ve coğrafi dönemde yaşamıştır. Birbirine muhalif birçok siyasî iktidarın arasında ilmî kişiliğini korumaya çalışmış büyük bir İslam düşünürüdür. İslam ulemasının siyasî iktidarlar arasında çekiştirilen konumu, ulemayı siyasî iktidarlara karşı daha uyanık olmaya, laf oyunları yapıp kendini korumaya itmiştir. Yine de bu kadar birbirine zıt ve farklı görüşlere dayanan iktidarların arasında ilmî kişiliklerini ve saygınlıklarını korumayı başarabilmişlerdir. Buradan da anlaşıldığı üzere patronaj ilişkilerin, İslam ulemasında ve düşüncesinde derin etkiler bırakmış olduğu görülmektedir. III. TİMURLULAR DÖNEMİ İKTİDARI VE PATRONAJ Timurlular dönemi din – devlet ve patronaj ilişkilerinin incelenmesi, Osmanlı Devlet’indeki tarikat – devlet ve patronaj ilişkilerin anlaşılmasında ne gibi katkısı vardır? Timurlular döneminde oluşan bazı dinî tarikatların, Osmanlı siyasal yönetimine ne gibi yansımaları olmuştur? A. Timurlularda Din - Devlet ve Patronaj İlişkisi Timurlular, resmî tarihin yüceltilmesi ve kutsanması yönünde daha az müdahalede bulunulan bir devlettir. Bu sebeple din – devlet ve patronaj ilişkileri, daha net bir şekilde görülebilmektedir. Bu dönemin incelenmesi, Osmanlı Devlet’indeki patronaj ilişkilerin anlaşılması için aydınlatıcı bir kıyas olacaktır. Osmanlı devlet siyasetinde ve toplumsal hayatında etkili olan tarikatların birçoğunun, Timurlu’ların hâkimiyetinde olan topraklarda neşet edip ve gelişmesi nedeniyle, Timurlu’lar dönemindeki tarikat – devlet ve patronaj ilişkilerin anlaşılması, Osmanlı Devlet’indeki tarikat – devlet ve patronj ilişkilerin anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Timur’un: Dünya, iki hükümdarın sahip olacağı kadar değerli ve büyük değildir, tanrı nasıl tek ise, sultan da bir tane olmalıdır, sözü ile hâkimiyet anlayışının temelini ortaya koymuştur. 400 Bu anlayış Selçuklular ve Osmanlılar’da görülen bir siyaset felsefesi olarak karşımıza çıkmaktadır. 400 Musa Şamil Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, TTK Yayınları, Ankara 2009, s. 43. 183 İslam’ın Hz. Muaviye’nin oğlu Yezid’le beraber saltanata dönüşümünün ardından, yönetim ve idarenin kimin elinde bulunması gerektiği sorunu ortaya çıkmıştı. Bu durum dünyevî olan ile uhrevî olanın ayrılması sonucunu da doğurmuştur. Bu sebeple saltanatın, sultana, Allah’ın bir lütfu olduğu düşüncesi, Emevî İslam siyaset teorisinin temelini oluşturmuştur. Emevi siyasî sistemi dünyevî olanla uhrevî olanın kesin çizgilerle birbirinden ayrıldığı bir siyasî sistem de değildir. Dünyevî olanın dinin kontrolü altında olmadığı bir sistem üretilmeye çalışılmıştır. Ancak bu sistemde din siyasî iktidar tarafından sürekli kullanılan bir araçtır. Bu modelin doğu tipi laik bir model olduğu düşünülebilir. Nizâm’ül- Mülk, Siyasetnâme adlı eserinde din ve saltanatı kardeş olarak görür. 401 Ülkede bir karışıklık olması durumunda dinin de bu karışıklıktan etkileneceği kötü inanç sahiplerinin ortaya çıkacağını söyler. Diğer bir yandan din bozulursa kötü niyetli insanların memleketi karıştıracağı ve bunun neticesinde saltanatın gücünü kaybedeceğini ifade eder. 402 Sultan, bu tip sorunlarla karşılaşmak istemiyorsa, bilginlerin tavsiye ve görüşlerine değer vermeli, sultanın iyiliğini isteyen âlimlere, tecrübeli kimselere ve din adamlarına çevresinde yer vermelidir. Onları patronaj etmelidir. Bu dönemde, İslam siyaset teorisi geliştirmeye çalışan bir diğer isim de dönemin önemli ulemasından İmam Gâzâlî’dir. Gâzâlî’de din ile sultanın ikiz kardeş olduğunu ifade eder. Din, toplum hayatının temeli, sultan ise dinin koruyucusudur. Sultan Allah’ın yeryüzündeki gölgesidir. 403 Sultan adil olmalı, âlimlere destek vermeli, onlardan devlet işlerinde faydalanmalıdır. 404 İbn Teymiye, Es-Siyasetu'şŞer'iyye adlı eserinde: Sultanın, Allah'ın yeryüzündeki gölgesi olduğunu belirterek, zalim bir sultanla kırk yıl, sultansız bir geceden daha iyidir, 405 şeklindeki yaklaşımı 401 Aynı ifadelere İran Sanasî hükümdarı Erdeşir’in (? - ö. 240) vasiyetinde rastlanır. Erdeşir oğluna şöyle vasitte bulunur: Oğlum din ve saltanat kardeştirler, Taht sahibi bunlar olmadan yapamaz. Çünkü din, saltanatın temeli; saltanat da dinin bekçisidir. Eğer saltanatın temeli yoksa yıkılmaya, bekçisi yoksa kaybolmaya mahkûmdur. Bkz. El-Mesûdî, Murûc ez-Zeheb, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014, s. 218. 402 Nizâm’ül- Mülk, Siyasetnâme, Çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 1941, s. 78. 403 Vasilij Vladimiroviç Barthold, “İslâmda İktidârın Serüveni”, Halife ve Sultan, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012, s. 74. 404 Fahrettin Korkmaz, Gâzâli’de Devlet, Diyanet Yayınları, Ankara 1995, s. 41.; ayrıca bkz., Musa Şamil Yüksel,Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 17. 405 İbn Teymiyye, “Velayetin Gereği” Siyaset Es-Siyasetu'ş-Şer'iyye, Çev. Vecdi Akyüz, Dergâh Yayınları, İstanbul 1985, s. 190. 184 her ne meşruiyette olursa olsun iktidarın, mutlak itaat edilmesi gereken kutsal bir otorite olarak gördüğünü göstermektedir. Bu mantık, İslam siyasî aklına hükmeden bir anlayıştır. İslam toplumlarını anlamak için bu siyasî mantık önemli bir anahtardır. Bu çalışmada şu ana kadar, din-devlet ilişkilerinde gelişen süreç ele alınmaya çalışıldı. İslam’ın saltanata dönüşümünden itibaren İslam yönetim anlayışının giderek doğu tipi seküler bir içerik almaya başladığı görülmektedir. Özellikle Timur dönemi, siyasetin sekülerleşmesinin daha net ivme kazandığı bir dönemdir. Bunun sebebi, Timur’un diğer Arap yönetimlerine göre dine karşı gizli değil daha net bir devlet politikası izlemesinden kaynaklanmaktadır. Timur, medrese eğitimi almış, Doğu Türkçe’si, Moğolca ve Farsça bilen sanatkârları ve bilim adamlarını patronaj eden bilimsel tartışmalara katılan, tarih öğrenmeye büyük önem veren, Timur Rönasans’ının doğmasına yol açmış büyük bir devlet adamıdır.406 Timur’un, Halep ve Dımaşk’da âlimlerle bir araya geldiği tartışma meclislerinde Hz. Peygamberin soyuna büyük hürmet gösterdiği ve onları himaye ettiği ayrıca görülmektedir.407 Timur, İslam dünyasındaki mezhebî ayrılıklar konusunda eşit bir mesafe koyma, tarafsız kalma siyaseti izlemiştir. Ancak yeri geldiğinde de hangi mezhep olursa olsun meselelere gerçekçi ve realist bakmayı becerebilmiş bir devlet adamıdır. Bastırdığı sikkelerde dört halife adına yer vermesi, torunlarına Ömer ve Ebubekir adını koyması onun Şii ve Sünni siyasetinde ne kadar ince bir yol izlediğinin kanıtıdır.408 Timur, Hanefî Mezhebi’ni devletinin resmî mezhebi haline getirmiş, bu durum kendisinden sonraki iktidarlar zamanında da devam etmiştir. Timur, din-devlet ilişkilerinde mezhepler arasındaki çatışmalarda tarafları dinlemiş, kendi görüşünü ortaya koymuş ancak devletinin çıkarına olan siyaset ne ise onu uygulamıştır. Nizamüddin Şâmî, Zafernâme adlı eserinde: Tanrı Emir Timur’u, devlet ve saadet için yaratmış 406 Musa Şamil Yüksel, “Timur, Tarih ve İbn Haldûn” Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 89. 407 Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, Çev. Necati Lugal, TTK Basımevi, Ankara 1987, s. 9. 408 İsmail Aka, “Timur, Din ve Ulema”, XIV. Türk Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, I, Ankara 9-13 Eylül 2002. s. 111. 185 olduğundan, nasihat edenlerin doğru gördüğü yoldan ayrılmamış Timur’un alın yazısında dünya hâkimiyeti olduğundan dolayı tanrı halkın gönlünü Timur’a yöneltmiştir. Böylece Timur iyi işler yapmaya muktedir olup, devleti Emir Hüseyin’in elinden almıştır, demektedir. 409 Timur, dindar bir kişiliğinin yanında birçok sultan gibi o da içki içmekten hoşlanır ve kazanmış olduğu zaferlerden sonra, elçi kabulleri, yakınlarının düğünü gibi çeşitli nedenlerle sık sık içkili ziyafetler ve toylar düzenler, kımız ve şarap gibi içecekler bu eğlencelerde eksik olmazdı. 410 Timur ülkesinde içkili eğlenceler sıradan bir şeydi. Ulemânın bu duruma ses çıkarmadığı ya da çıkaramadığı ortadadır. Örneğin, 1450 yılında Ramazan Bayramı nedeniyle Semerkand’da verilen bir toyda ilk önce dinî bir merasim yapılır, merasimde orucun öneminden bahseden ulemanın vaazı, nasihatı ve dualarının ardından ulemanın meclisten ayrıldıktan sonra. Ardından kadın şarkıcıların ve çalgıcıların bulunduğu içkili eğlencelere geçildiği kaynaklarda görülmektedir. 411 Timur’un torunu Uluğ Bey hem âlim hem bir hükümdardır. Bu iki özelliği bir araya toplayan ender hükümdarlardan biridir. Hem felsefe hem de saltanatı, şahsında toplamış olan Uluğ Bey hem ilmi çalışmaları hem hükümdarlığı bir arada yürütmüştür. Matematik ve Astronomiye olan büyük ilgisi nedeniyle birçok rasathane yaptırmıştır. Babası Şahruh ve dedesi Timur gibi din bilginlerini, diğer bilim adamlarını desteklemiş, onları himaye etmiş ve onlara ihtiram göstermiştir. Buhara’da inşa ettirdiği medresenin kapısı üzerine ilim tahsil etmenin kadın ve erkek bütün Müslümanlara farz olduğunu bildiren bir Hadis-i şerif de yazdırmıştır. 412 Timur, belli günler ulemâyı ve kadıları huzurunda toplar onlarla önemli gördüğü meseleleri tartışır, sorular sorardı. Timur dönemini anlatan kaynakların en önemlilerinden biri olan Nizamüddin Şâmî’nin Zafernâmesi’dir. Antik çağlardan beri, hükümdarlar, isimlerinin çağlar boyu anılmasını, ebedileşmesini istemişler, 409 Şâmî, Zafernâme, s. 34-37. 410 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 28. 411 Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, Kültür Ve Turizm Bakanlığı Yay, Ankara 2001, s. 311, 312; ayrıca bkz. Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 74-75. 412 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 32. 186 hükümdarlıklarının gücünü göstermek için tarih yazımını teşvik etmişlerdi. Ancak hükümdarların amacı, sadece geleceğe seslerini duyurmak değildir, aynı zamanda adâletlerini, saltanatlarının görkemini, yönetim becerilerini, şeriata ve örflere uygun olarak devleti nasıl idare etttiklerini, yazdırdıkları eserler aracılığıyla, diğer milletlere göstermek de istemişlerdir. Bu şekilde, diğer milletler arasında da bir meşruiyet kazanabileceklerdir. Bu şekilde iktidarlar, hakimiyet alanlarını genişletmek için bir psikolojik meşruiyet zemini oluşturma siyaseti gütmüşlerdir. Bu açıdan, o dönemin en etkili propaganda aracı yazdırılan bu resmî tarihlerdir. Timur’un yazdırdığı Zafernâme adlı eserin, herkes tarafından tarafından anlaşılabilir sade bir dille yazılmasını emretmesinin nedeni diğer milletlere kendi hükümdarlığının ihtişamını ve niçin meşru bir iktidar olduğunu açıkça göstermek istemesi olduğunu, söyleyebiliriz. 413 Timur, vakıf mallarına el konulmasını, yasaklamış, vezirlerine vakıflardan hazinesine en ufak bir meblağın aktarılmaması konusunda da kesin emir vermiştir.414 Âlimleri, şairleri ve sanatkârları patronaj politikası sonucunda, Timurlular döneminde birçok değerli eser husule gelmiştir. Timur’un bilim ve sanat erbabının patronajına büyük önem vermesi, bir Timurlu Rönesansını doğurmuştur. Timur ele geçirdiği yerlerdeki ulema, bilgin, şeyh ve seyyidlerin canları ve mallarına dokunmaz onları himayesi altına alırdı.415 Timur’un sarayına davet ettiği ulemanın en meşhurlarından ikisi, Seyyid eş-Şerif el-Curcanî (1340-1413) ve Saâdeddin et- Taftâzânî (1322- 1390)’dir. Taftâzânî’nin, dönemin büyük âlimi el-Curcanî ile yaptığı ilmî tartışmada mağlup olması üzerine üzüntüsünden ilmi faaliyetleri bırakmış, kısa bir süre sonra 1390 yılında vefat etmiştir.416 Timur’un tasavvuf ehlinden ilişki kurduğu kişilerin başında, Şemseddin Külâl ve onun şeyhi olan Emir Külâl gelmektedir. Emir Külâl, Nakşibendî tarikatının kurucusu Bahâü’d-dîn Nakşibend’in de şeyhidir. Ancak Timur’un Bahâü’d-dîn Nakşibend’e yüz vermediği, hatta Zeki Velidî Togan’a göre, Timur, İmâm Nakşibendî 413 Nizamüddin Şami, Zafernâme, s. 11, 12. 414 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 76. 415 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 80, 82. 416 Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerif Cürcani, İslami İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, İstanbul 1984, s. 76; ayrıca bkz. Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 80, 82. 187 ‘den nefret etmekteydi. 417 Nakşibendî tarikatının yayılması, Timur’un oğlu Şahruh Mirza ve halefleri döneminde, Nakşibend’in halifesi, Şeyh Bahâü’d-dîn Ömer zamanında vuku bulmuştur.418 Bahâü’d-dîn Nakşibend, Çağatay Hanlığı’ndan Gazan (Kazan) Han’ı Emir Halil’in sarayında, altı sene hükümdarlık öncesi, altı sene de hükümdarlığı döneminde Sultan Halil’in cellatlık vazifesini yapmış olduğu görülmektedir. 419 Timur, Yeseviyye tarikatının kurucusu olan Ahmed-i Yesevî’nin maneviyatına itimat eden biriydi. 1397-1399 tarihleri arsında Ahmed Yesevî’nin kabrinin üstüne sanatsal değeri yüksek bir türbe de yaptırmıştır. 420 Şahruh, torunu Sultan Muhammed Mirza’nın kendisine isyan etmesine destek veren ulemâyı, Sâve şehrinin kapılarına astırdı. Ancak Şahruh’a Timurlu tahtını ele geçirmesine büyük yardım eden, Nakşî Şeyh Muhammed Pârsâ ve Semerkand Şeyhülislamı Abdülevvel ile kurulmuş olan patronaj ilişkilerin, Timur siyasetinde, Nakşibendî tarikatının yayılmasına, imkân sağladığı açıktır. 421 Semerkand Şeyhülislamı Hâce İsamüddin’in bir hamam açılışına kadın şarkıcılar davet etmiş kadınlı erkekli, bir eğlence meclisinin kurulduğunu duyan Seyyid Âşık adlı bir sufî şeyh, Şeyhülislam Hâce İsamüddin’e: Ey İslam olmayan Şeyhülislam bu yaptığın hangi mezhebe göre caizdir, diyerek azarladığı nakledilmektedir. 422 O dönem Buhara’da olduğu gibi Semerkand’da da din adamlarının şaşalı bir yaşamları vardı. Bir şeyhülislamın oğlu da şeyhülislam oluyordu. Soya dayalı bir din adamı aristokrasisi oluşmuştu. Şeyhülislamlar, toplumsal tabakalaşma katmanında 417 Zeki Velidî Togan, Temur ve Oğulları, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Tarih Bölümü, 1964-1965 Dönemi Ders Notları, Aktaran: Mehmet Tezcan, “Timur Devrinde Din-Devlet İlişkileri ve Timur’un Din Adamlarına Bakışı”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 432. 418 Mehmet Tezcan, “Timur Devrinde Din-Devlet İlişkileri ve Timur’un Din Adamlarına Bakışı”, s. 432. 419 Necdet Tosun, Baheddin Nakşibend Hayatı-Görüşleri-Tarikatı, İnsan Yayınları, İstanbul 2007, s. 100-102; Hamid Algar, Nakşibendilik, Çev. Cüneyd Köksal vd., İnsan Yayınları, İstanbul 2012, s. 67- 68. 420 Necdet Tosun, “Timur ve Timurlular’ın Tasavvuf Ehli ile Münasebetleri”, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur ve Mirası Uluslararası Sempozyumu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 414. 421 İsmail Aka, “XV. Yüzyılın İlk Yarısında Timurlu Hükümdarların Dinî Tavırları”, XV. Türk Tarih Kongresi Bildirisi, Ankara 2006, s. 2, 3; ayrıca bkz. Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 120. 422 Wilhelm Barthold, Uluğ Beg ve Zamanı, Çev. İsmail Aka, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015, s. 100; Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s.122. 188 yüksek tabakada bulunan kimselerdi. Siyasî iktidarlar, şeyhülislamlar ile iktidarı paylaşmaktaydılar. İktidara ortak olan, iktidar nimetlerinden faydalanan sufîlerin, ulemânın, şeyhlerin, dini anlama ve yorumlama biçimleri ile iktidarın patronajı altına girmeyen ulemânın din anlayışları ve yorumları birbiriyle farklılık gösteriyordu. Türkistan’da, şeyhülislamlar ve kelamcılar, iktidara yakın olan kimselerdi, bu nedenle şeriatın daha esnek bir şekilde yorumlanmasından yanaydılar. Bunun nedeni, bu kesimlerin iktidarın nimetlerinden ve patronaj imkânlarından istifade etmeyi devam ettirebilmek için seküler bir dünya siyaseti karşısında daha esnek seküler yorumlar üretmek zorunda kalmalarıdır. İktidarlar, daha serbest politika üretebilmek için daha seküler bir ulemâya ihtiyaç duymaktaydı. Buna karşın, Türkistan’da, dervişler, şeriatın şiddetli savunucuları olup, yüksek kademeli devlet adamlarının, şeyhülislamların şeriata aykırı davrandıklarını ileri sürmekteydiler. Bu sebeple siyasî iktidarla bir huzursuz ilişkileri vardı. Daha Batı’daki iktidarlara doğru gidildikçe, iktidar nimetlerinden ve patronajından istifade eden dinî zümrelerin iktidarla konumları değişmekteydi. Patronaj el değiştirdiğinde görüşlerin ve anlayışların da el değiştirdiği görülmektedir. İran’da, medreseler, kelamcılar, şeriatın daha katı bir yorumunu temsil ederken, iktidarla yakın patronaj ilişkiler içerinde olan sufi kesimler ise, daha esnek bir din anlayışına sahip oluyorlardı. Timur hükümdarı Abdüllatif döneminde, ulema ve şeylerin gücü oldukça artmıştır. Abdullah’ın Timurlu tahtına oturması, Nakşibendî şeyhlerinin yoğun olduğu Buhara’da pek hoş karşılanmadı. Bunun üzerine Nakşilerin yardımıyla Ebû Said hapisten çıkarıldı ve hükümdar ilan edildi. 423 Bu durum göstermektedir ki, ulema ve şeyh zümreleri, kendilerini patronaj edecek hangi iktidar kendilerine yakınsa onu desteklemekte ve siyasete müdahale etmekteydiler. Bu dönemin en önemli ulemâ kişiliklerinden biri de Molla Câmî’dir. Molla Câmî, Timurlu hükümdarları ile yakın ilişkileri vardı. Timurlu hükümdarları arasında en yakın ilişki kurduğu kişi Hüseyin Baykara’dır. Hüseyin Baykara, Molla Câmî’ye özel bir konum vermiş, kendisine dokunulmazlık ve vergi muafiyeti hakkı tanımıştı. Hüseyin Baykara’nın en güvenilir emiri, Ali Şir Nevâîdir. Ali Şir Nevâî ise, Molla 423 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 121, 126. 189 Câmî’nin mürididir. Bu ilişki Molla Câmî’nin saraydaki nüfuzunu artıran önemli bir patronaj ilişkiyi göstermektedir. Ayrıca Hüseyin Baykara dönemi, Nakşibendî şeyhlerinin siyasî nüfuzlarını artırdıkları bir dönem de olmuştur. Ubeydullah-ı Ahrar ve Molla Câmî’nin, Timurlu sarayına gönderdikleri ricalar ve tavsiye mektupları saray memur atamalarında büyük oranda etkili olmaktaydı.424Görüldüğü üzere, Timurlular dönemindeki din devlet ilişkilerinin Osmanlı’nın sonraki dönemlerinde Bektaşî tarikatına alternatif oluşturacak Nakşîbendî tarikatının temellerinin atıldığı önemli bir dönemdir. Yine Nakşîbendî tarikatının Timur siyasetinde edindiği bu tarihsel tecrübenin, Nakşîbendî tarikatının Osmanlı devlet sarayına nüfuz etmede yardımcı olduğunu söyleyebiliriz. B. Timurlular Döneminde Vakıflar ve Patronaj Timurlular döneminde, dinî makam olarak sadaret kullanılıyordu. Sadaret unvanı, Timurlu devletinde en üst dinî makam sahibi olan kimseye verilmekteydi. Sadaret makamı, kadı, muhtesib, nakip, imam, vâiz, hatip, şeyhler ve seyyidler gibi tüm din adamlarının başı olup, bu zümrelerle ilgili olarak atama, azil, emeklilik ve maaşlar gibi her türlü işlerden sorumluydular. Cami, medrese hankâh, türbe, mezarlıkların yapımı, işleyişi buralarda görev yapan idarecilerin atanmasının sorumluğu sadrlara aitti. Sosyal ve ekonomik açıdan çok önemli işlevleri olan vakıfların idaresi, korunması, mütevelli heyetinin atanması, gelirlerinin ve kayıtlarının kontrolü, vakıf malları ve gelirlerinin doğru işlerde kullanıp kullanılmadığının denetimi gibi çok önemli görevler de sadr unvanlı kişilere verilmişti. Şeyhülislam ise bu görevlerin dışında tutuldu. Sadr olan kimsenin, güvenilir seçkin bir aileden gelmesi, yüksek eğitimli olması ve tanınmış bir kimse olması gerekmekteydi. Sadr, hükümdar tarafından atanan, hükümdar sarayında oturan bir kimseydi. Eyaletlerin idaresinden de sadr sorumluydu. Sadr seçilebilmenin nitelikleri, hükümdara göre değişiklik göstermekteydi. Sadrlar ülkede büyük bir yekün tutan vakıf gelirlerini tanzim ederlerdi. Bu nedenle toplumda ve devlette çok büyük siyasî etki gücüne sahiptiler. Sadrlar vakıf gelirlerini kullanmada büyük yetkileri vardı. 425 424 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 139, 140. 425 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 148-150. 190 Sadrın protokoldeki yeri, emirlerin altında vezirlerin ise üzerinde idi. Timurlular’da, sadaret makamının, Osmanlı Devlet’indeki karşılığı şeyhülislamlık makamıdır denilebilir. Osmanlı’da şeyhülislamlık doğrudan sultan tarafından atanan bir makam olduğu gibi, sadaret makamı da Timurlular’da hükümdar tarafından atanan en üst dinî makamdır. Sadaret makamına oturan sadr, sultan tarafından atanıp, görevden alınabilirdi. Bu durum Osmanlı Devlet’inde şeyhülislamlar için de geçerliydi. Bu nedenle, saltanat iktidarları, dinî hayat ve din adamları üzerlerinde büyük bir etkileme gücüne sahipti. Ulema, sürekli siyasî iktidarlar tarafından kontrol altında tutulmaktaydı. Ancak görevini kötüye kullanan sadrlar, görevlerinden alınabilirdi. Halktan zorla para ve hediye toplayan Mevlâna Kutbeddin, Timur tarafından sorgulanmış, sonuçta haksız bulunarak öldürülmüştü. 426 Timurlular’da, şeyhülislamlık daha dar anlamda görevleri olan bir unvandır. Şeyhülislamlık terimi ilk olarak 10. yüzyılın sonlarına doğru kullanıldığı görülmektedir. Bu unvan, ilk zamanlarda nüfuzlu âlimler ve sufiler için kullanılan onursal bir kavramdı. İlhanlılar, Delhi sultanlığı ve Timurlular dönemlerinde yüksek rütbeli ulemaya verilen şeyhülislamlık unvanı, daha sonraları resmi bir unvan haline geldi. Timur’un sarayına davet edilen, Saâdettin Mesud et-Taftâzânî’nin ailesinden olan kimselerin daha sonraları irsî olarak şeyhülislam olarak atandığı görülmektedir. Timurlular döneminde şeyhülislamlık makamının sınırlı yetkilere sahip bir memuriyet makamıdır. Timurlular’ın diyanet ve vakıflardan sorumlu kişilerin atanmasında önemli bir stratejiyi takip ettikleri görülmektedir. Medrese kökenli ve daha eğitimli olan şeyhülislamlara, vakıfların idaresi, vergi gelirlerinin toplanması gibi ekonomik güç ihtiva eden görevler verilmemiş, şeyhülislama sadece vakıf mütevellisi üyeliği görevi verilmiştir. 427 Sadrlar ise daha çok seyyidlerden, şeyhlerden, halkın üzerinde manevî otoritesi olan kimselerden seçilmekteydi. Şeyhülislamlar medreselerden; sadrlar ise, halkın üstünde manevi otoritesi olan kimselerden seçilmekteydi. İktidar, böylece sadrların halk üzerlerindeki manevi otoritesinden yararlanmak suretiyle kendine bir meşruluk 426 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 152. 427 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 158. 191 zemini oluşturuyordu. Saltanatın tayin ettiği bir güç dengesi oluşturulmuş oluyordu. Şeyhülislamın, hükümdar tarafından, vakıfların mütevelli heyetine üye atanmasıyla vakıfların harcamaları ve gelirleri şeyhülislamlar aracılığı ile kontrol edilmekteydi. Ancak şeyhülislamların atamaları genellikle sadrlara bırakılmıştı. Sadrların şeyhülislamlar üzerinde hiyerarşik bir üstünlükleri de vardı. İrsî olarak el değiştiren şeyhülislamlık unvanı her zaman siyasetin tam kontrolünde de değildi. 428 Şahruh döneminde şeyhülislamlığın resmî olarak tanınmasıyla, sadrlar gibi şeyhülislamların da görev ve sorumluluk alanları resmi olarak çizilmiştir. Kadı atama yapma görevini, kadı’l-kudatlık makamı gibi çalışan sadr gerçekleştirilmekteydi.429 Toplumda zamanla ülkede seçkin bir kadılar ailesi zümreleri de oluştu. İktidara gelen her hükümdar, bir kadı ailesini patronaj ediyor, onu tutuyor, iktidarın birçok kurumlarını onlara emanet ediyor ve bu aileyle iktidarı paylaşıyordu. Timurlular döneminde, devlette yükselebilmenin toplumda itibar ve mevki kazanabilmenin yolu ilmiye sınıfından geçmekteydi. Bu nedenle toplumun alt katmanlarından birçok fert ilmiye sınıfına girebilmek için büyük çaba sarf ediyordu. İlmiye sınıfına girmek demek Timurluların himayesine ve patronajına girmek anlamına gelmekteydi. Bu nedenle birçok mirza, ilme, felsefeye ve şiire düşkünlüğü ile tanınmaktaydı.430 Timurlular döneminde müderrislerin, vâkıf mütevelli heyetinin atamaları sadrın ortak kararıyla yapılmaktaydı. Bu durum medrese ulemasının, vakfın ve sadrın kontrol altında olduğunu göstermektedir. Müderrislerin maaşları vakıf tarafından belirlenmekteydi. Vakfın gelirine göre müderrislerin maaşları değişmekteydi. Ali Şir Nevâî tarafından kaleme alınan bir vakfiyeye göre; bu 428 Bu konuda İbn Kadı Şuhbe, şu hikâyeyi aktarmaktadır: Timur tüm azametine ve otoritesine rağmen Hâce Abdulevvel’den çekinirdi. Abdulevvel sohbet sırasında Timur’a Hayır, ya Emir! Sen sus, ben konuşacağım! Bile derdi. Gene bir gün Timur kendisine zekât nasıl verilir diye sorduğu zaman; Abdulevvel sana zekât vermek düşmez, sana farz olan şey gasp ettiğin malları sahibine geri vermendir, herkese hakkını geri verirsen sana hiç birşey kalmaz ve fakir olursun. Böylece zekât almak ve insanlara el açmak sana caiz olur, şeklinde cevap vermiş, Timur ise kendisine hiçbir şey dememiştir. İbn Kadı Şuhbe, Hâce Abdülevvel’i Timur gibi otoriter bir hükümdar karşısında bu şekilde konuşabilmesinde yüzyıllardır ailesinin elinde bulunan kalıtsal nüfuzlu makam ve dedelerinden gelen bir kültürün sahibi olması sayesinde böyle davranabildiğini ifade etmektedir. Aktaran: Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 163. 429Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 161. 430 Edward G. Browne, A History of Persian Literature Under Tartar Dominion (A. D. 1265-1502), Cambridge University Press, London, 1920, p. 208, 230. 192 medresede görevli müderrislerden her birine yıllık 1200 altın, (Kepekî Dinarı) 431 yemeklik 8 yük arpa, 16 yük buğday; verilmekteydi. Yüksek dereceli öğrencilerin altısına aylık 24 altın ve yıllık 5’er yük yemeklik buğday, düşük derecedeki öğrencilerin 8’ine aylık 12’şer altın ve 3’er yük yemeklik buğday verilmekteydi. Timurlu medreseleri, zengin vakıf mallarıyla donatılmakta, medreselerin tüm iaşeleri, öğrenci, öğretmen giderleri, personelin maaşları, bu vakıf gelirlerinden karşılanmaktaydı. Heratlı Hüseyin Baykara tarafından inşa edilen vakfa sultana ait vakıflardan büyük bir pay ayrıldığı, buradan her gün 3-4 bin kişiye yemek ve ulûfe dağıtıldığı görülmektedir. 432 Hz. Peygamberin Ehl-i Beyt’ine zekât ve sadaka verilmesi haram kılındığından seyyidlere beytü’l mâlden özel tahsisat bağlanmıştır.433 Timurlular döneminde cami ve türbe patronajı oldukça fazlaydı. Sadece Herat’ta cami, medrese, hankâh, darüşşifa, imaret ve türbe gibi 200’e yakın eser inşa edilmişti. Sadece Ali Şir Nevai’nin Herat ve Horasan’da yaptırdığı dinî yapılar ve hayır eserleri 370 adedi buluyordu. Ali Şir Nevai, servetinin büyük bir gelirini vakfetmişti. Timurlular döneminde hünkârın, halkla buluştuğu önemli mekânlardan biri, cuma günleri Cuma mescidiydi. Cuma mescitlerine büyük katılımın sağlanması için Cuma mescitleri geniş ve büyük bir yapıda inşa ediliyordu. Cuma mescitlerinde sultan adına hutbe okunduğundan bu mescitler, sultanın siyasî söylemlerini halka ulaştırmada kullandığ önemli bir iletişim merkezleriydi. Hükümdarlar ve idareciler bu türden camilere ayrı bir önem vermek zorundaydılar. Bu mescitlerde halka Cuma namazında siyasî, iktisadî ve ahlaki konuları içeren duyurular yapılmaktaydı. Bu nedenle Cuma mescitlerinin himayesi, patronajı Timurlular döneminde ilk sırada yer almaktaydı. Timur’un önem verip kabri üzerine türbe yaptırdığı en önemli kimselerden biri de Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan Hâce Ahmed-i Yesevî’dir. Timur, 1397 431 Kepeki Dinarı: En yüksek para birimi tümen olmakla birlikte en çok kullanılan para biriminin kepekî dinarı ile dirhem ve tenge olduğu anlaşılmaktadır. 1 tümen 10.000 dinar karşılığıydı. Gümüş kepekî dinarının 2 miskal (yaklaşık 9 gr.) tam ayar gümüş olduğu kaydedilmektedir. Bkz. İsmail Aka, “Timurlular”, DİA, XLI, Ankara 2013, s. 178. 432 Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 180. 433 Mustafa Öz, “Ehl-i Beyt”, DİA, X, Ankara 1994, s. 498-501; ayrıca bkz. Yüksel, Timurlular’da Din – Devlet İlişkisi, s. 183. 193 yılında Ahmet-i Yesevî’nin kabrini ziyaret için gelmiş ve buraya büyük bir türbe yapılmasını emretmiştir. Timur, eski Türk geleneği olan ecdada, devlet büyüklerine ve maneviyat sahibi büyük şahsiyetlere duyduğu saygıdan dolayı onların kabirlerinin onarımına da büyük önem vermiş bu şekilde büyük saygı göstermiştir. 434 Timur’un ilk tarihçi ve sosyolog İbn Haldun’la görüşmesi, devlet ulemâ ilişkilerinin anlaşılması açısından önem arz etmektedir. Timur dünyayı takip etmek için dönemin seyyahlarını ve bilim adamlarını yakın patronajına almaktaydı. Onları kendine yakın tutuyor, hiç gitmediği, görmediği yerler, milletler ve devletler hakkında bilim adamları, seyyahlar sayesinde önemli bilgiler edinebiliyordu. Timur’un 30 Ekim 1400 tarihinde Halep’i ele geçirmesinin ardından kendisi ile barış görüşmelerine gelen Memlük Devlet’inin elçisi Kadı Burhaneddin İbn-i Muflih’e İbn Haldun’un Dmaşk’ta olup olmadığını sormuştu ve ardından aracılar vasıtasıyla İbn Haldun’u görüşme yapmak üzere sarayına davet etti. Bu görüşmede İbn Haldun, çok ince bir siyaset ve strateji izledi. Timur’un ulemâya ne kadar büyük bir değer verdiğini takdir ederek, övgü dolu cümlelerle söze girişinin ardından, Timur’un dünya hükümdarlık sahnesinde ortaya çıkmasına işaret eden bazı kehanetler duyduğunu ve bu nedenle Timur’un ne kadar büyük bir hükümdar olduğunu belirtti. Böylece Timur’un kendisi hakkında olumlu düşüncelere sahip olmasını sağlanayı amaçladığını söyleyebiliriz. Çünkü Timur, isterse onu hapsedebilir ya da ona zarar verebilirdi. Buradan anlaşılacağı üzere sultan âlim ilişkileri çok dakik ve ince bir siyaset üzerine gitmiştir. 435 İbn Haldun ile Timur’un görüşmesinde en çok üzerinde durulan konunun hilafet-imamet; din-siyaset ilişkileri olduğunu görmekteyiz.436 434 Türklerdeki bu türbe geleneği için bkz. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s. 41. 435Yüksel “Timur, Tarih ve İbn Haldûn” Ölümünün 600. Yılında Emir Timur, s. 95. 436 Timur’un İbn Haldun’a halifeliği İslamiyet’te bugüne kadar Abbasilere ait olan nedir? Sorusu üzerine İbn Haldun: Allah sizi muzaffer kılsın Hz. Muhammed (s.a.v.)’in vefatından bu yana Müslümanlar, din ve dünya ile ilgili işlerini yürütülmesini bir kişinin üstlenip üstlenmemesi konusunda fikir ayrılığı içinde olmuştur. Bir grup gerekmediğini savunur ki Hariciler bunlardandır. Çoğunluk ise gerekli olduğu görüşünü benimsemiştir. Ancak bu gerekliliğin dayanağı konusunda farklı görüşleri ortaya atarlar, demiştir. Anlaşıldığı üzere İbn Haldun din-devlet ayrımını çeşitli görüşlere atıflar yaparak tartışmaya açmaktadır. Doğu tipi seküler bir sisteme önemli göndermelerin olduğu görülmektedir. Bkz. Aktaran: Yüksel, Ölümünün 600. Yılında Emir Timur, s. 98. 194 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM PATRİMONYAL İKTİDAR VE OSMANLI I. OSMANLI DEVLETİ’NDE SOSYAL YAPI VE İLMÎ ZİHNİYET Osmanlı patrimonyal devlet yapısı nasıl işlemektedir? Osmanlı patrimonyal devlet sistemini diğer patrimonyal devlet sistemlerinden ayıran kendine özgü bir niteliği var mıdır? Osmanlı sultanlarının kullandığı en gözde unvan ‘padişah-ı âlempenah’ 437 unvanıydı. Padişah-ı âlempenah unvanı, bütün dünyanın güvenli bir liman olarak sığındığı, tebasındaki tüm halkları baba şefkatiyle himaye eden, büyük iktidar anlamına gelmektedir. Bu unvana göre padişah, dünyanında patronudur. Küresel patrimonyalizm iddiasına da sahiptir. Ancak patrimonyal şahın otoritesini devam ettirebilmesi için mülke ihtiyacı vardır. Osmanlı sultanlarının da sıkça kullandığı melik unvanı, Arapça’da mülke sahip olan hükümdar demektir. İbn Haldun, Mukaddime adlı eserinde servet sahibi olabilmek için makam sahibi olabilmek gerektiğini belirttikten sonra makam sahiplerine yakın olan tüccarların, sultana yakınlık kuramayan diğer tüccarlara göre daha zengin olduklarını belirtir. 438 Baron de Tott (1733-1793), Osmanlı patrimonyal yapısıyla ilgili yapmış olduğu değerlendirmelerde, Türklerin ancak memuriyetler sayesinde zengin olduğunu, bu zenginlikleri yine aynı yoldan devlette yükselmiş büyük makam sahiplerinin himayesi ve kayırması (patronajı) sayesinde elde ettiklerini belirtmektedir. Baron de Tott’un bu ifadeleri, zenginliğin, makam ve servetin patrimonyal iktidara ve onun otoritesine yakınlığa göre dağıtıldığı ve bu şekilde oluşturulmuş bir ekonomik yapının işlediğini göstermektedir. 439 437 Halil İnalcık, “Padişşâh”, İA, IX, s. 491-495. 438 İbn Haldun, Mukaddime, II, Haz. Süleyman Uludağ, s. 705-706. 439 Baron de Tott, Ticaret yapıp da tutumları sayesinde zengin olan, fakat nüfuzlu kimseler sınıfının dışında tutulması gerekenlerden başka, Türkler ancak memuriyetler sayesinde zengin olurlar. Bunları yine aynı yoldan yükselmiş bulunan Büyüklerin kayırması sayesinde elde ederler. Servetleri aç gözlülüklelerinin biriktirdiği, korkunun gömdüğü, tantananın çarçur ettiği, rastlantının yenilediği semayeler halindedir. Aktaran bkz. Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, s. 103. 195 Kınalızâde Ali Efendi’nin (d. 1510- ö. 1572) Ahlak-ı Alâ’i ve İbn Haldun’nun Mukaddime adlı eserlerinde440 Aristoteles’in Büyük İskendere (MÖ 356 – MÖ 323) verdiği bir öğüt olarak sunulan Adalet Dairesi441 Osmanlı yönetim mekanizmasının nasıl işlediğini göstermesi bakımından çok önemlidir. Osmanlı yönetimi, Adalet dairesini, devletin istikrarının ve kamu düzeninin temeli olarak görmektedir. Osmanlı yönetimi mantığında adalet dairesi, istikrarı sembolize etmektedir. 442 Bu nedenle Adalet Dairesi sadece Osmanlı patrimonyal idaresine özgü olmadığı o dönemde dünyanın diğer pekçok patrimonyal iktidarlarında da geçerli olan bir yönetim sistemidir. Adalet Dairesi bu sistemin, mekanizmanın nasıl işlediğini gösteren bir formülizasyondur. Buna göre: Dünyanın düzeni adaletle sağlanır. Adaleti, devlet sağlar. Devletin nizamını şeriʽat kurar. Şeriʽat ise ancak saltanat ile korunur. Saltanat ordu ile zaptedilir. Ordu mal ile ayakta kalır. Malı toplayan ise halktır. Halkı idare altına alan cihana hükmeden padişahın adâletidir. Buradan anlaşıldığı üzere İslam ve baba devlet anlayışı geleneği, Osmanlı patrimonyal idaresini halka karşı daha yumuşak davranmaya yöneltmekte ve iktidara bir adalet misyonu yüklemektedir. İslam’ın patrimonyal iktidar üstünde önemli bir kontrol gücü açıkça görülmekte ise de bunun tam olarak ne kadarının iktidar üstünde gerçekleştiği tartışmalı bir konudur. Adalet Dairesi’inde tarif edilen yönetim sistemi şekil-12’de gösterilmiştir. 440 İbn Haldun, Mukaddime, I, Haz. Süleyman Uludağ, s. 549. 441 Kınalızâde Ali Efendi, Devlet ve Aile Ahlakı (Ahlak-ı Alâ’i), Haz. Ahmet Kahraman, Tercüman 1001 Temel Eser Kervan Kitapçılık, İstanbul Ty. s. 282-283. 442 Ejder Okumuş, “Osmanlılarda Siyasal Bir Kurum Olarak Adalet Dairesi,” SBArD, Mart 2005, Sayı: 5, s. 45-51. 196 Şekil-12: Osmanlı Patrimonyal Yönetim Çarkı443 A. Osmanlı Devleti’nde Seçkin Zümreler Osmanlı Devleti’nde patrimonyal bir devlet yapısı var mıydı? Var ise bu ilişki ulema-sultan, din-devlet ilişkilerine nasıl yansıyordu? Patrimonyal devlet yapısının şekillendirdiği patronaj ilişkilerden ulemâ nasıl etkileniyordu? Toplumlarda insanların hayatında çok önemli bir yer tutan sosyal statü ve toplumsal tabakalaşmayı belirleyen toplumda var olan güç ya da güçlerin varlığı sosyolojik bir gerçektir. 444 Toplumda ‘değer üreten güç’, tek bir elde toplanıyorsa, o toplumun patrimonyal türde bir toplum olduğu söylenebilir. Değer üreten gücün bir kralda, bir sultanda, bir grubun elinde toplanması, patrimonyal değerler sistemini doğurur. Bu değerler sistemi, patrimonyal ilişkileri şekillendirir. Bir bilim adamı ve 443 Kınalızâde Ali Efendi’nin Devlet ve Aile Ahlakı (Ahlak-ı Alâ’i) adlı eserinde bahsettiği ‘Adalet Dairesi’ hakkındaki görüşlerinden esinlenerek grafikleştirilmiştir. Bkz. Kınalızâde Ali Efendi, Devlet ve Aile Ahlakı (Ahlak-ı Alâ’i), s. 282-283. 444 Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Gülistan Solmaz, Alter Yayınları, Ankara 2010, s. 23. Padişah Patrimonyal Devlet İdaresi Mülk Adalet Devlet-i Âliyye-i Osmâniyye Leşker Ordu Ulema Şeriat Reaya (Halk) 197 sanatçı, içinde bulunduğu topluma egemen olan sosyal ve kültürel ilişkiler çerçevesinde düşüncesini geliştirir. Yaşadığı toplumun ve patronunun zevklerine, isteklerine ve toplumsal meşruluk zeminine göre eserini ve sanatını üretir.445 Avrupa’da, matbaanın geniş kitlelere okuma imkânı sağlayarak, bu kitlelerin ortaya çıkan yeni yazarları paronaj ettiği ve bu yazarların geçimlerini bu şeklide sağlayabildikleri tezin önceki bölümlerinde ifade edilmişti. Ancak Osmanlı Devlet’inde matbaa geldikten sonra bile edebi ve ilmi eserlerin halk tarafından yeterince okunmadığı, halkın okuma yazma oranının düşük olduğu, bu nedenle ilmi eser sahiplerinin kendilerini geçindiremedikleri ortaya konulmuştur. Bu nedenle Osmanlı’da bilgin ve sanatkârlar, hükümdarın ve onun etrafındaki seçkin sınıfın desteklerine muhtaçtı. Osmanlı topraklarının sahibi olan hükümdar, bilgin ve sanatkârların en önde gelen velisi ve patronuydu. Osmanlı devletinde Allah’ın yeryüzündeki gölgesi olan hükümdar, hükümdarlık otoritesinin ve sahip olduğu büyük mülkünün gücüyle toplumu cezbeden bir etki merkeziydi. 446 Toplumsal değerlerin birçoğu burada üretilir, bu merkezin ürettiği değerler çerçevesinde, bilim ve sanat erbapları, eserler ortaya koymaya çalışırdı. Ancak yine de sultanlar, ilmiye sınıfı tarafından yazılan çeşitli siyasetnameler aracılığıyla da topluma güzel örnek olmaları noktasında uyarılırdı. 447 Kınalı-Zâde’nin Ahlak-ı Alâ’i’sinde devlet adamlarına verilen öğütlerde, ve Farabi’nin el-Medinetü'l-Fazıla adlı eserinde, faziletli insanların yaşadığı ütopik bir şehir tasvir edilmişti. Bu şehrin insanları bilgileri ve irfanlarıyla yüksek bir kültür oluşturmuşlardı. Farabi’nin el-Medinetü'l-Fazıla adlı eserinde işleyen patronaj ilişkilerin, akıl-bilim ve adalet zemini üzerine işlediği görülmektedir. 445 Halil İnalcık, “Nedimler-Şairler-Mutribler”, Has-Bağçede ‘Ayş u Tarab, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2011, s. 243. 446 Kanunî Sultan Süleyman döneminin önemli kaynaknaklarından biri olan Sinan Çavuş’un Süleymannâme adlı eserinde: Sultanın Allah’ın yeryüzündeki gölgesi ve halifesi olduğu yüce Allah’ın padişahı herkesten farklı yarattığı, Allah’ın nimetlerinin padişahta tecelli ettiği, her kim padişaha itaat edip ona muti olursa, yıldızı parlar, talihi açılır denilmektedir. Bkz. Sinan Çavuş, “Tarih-i Feth-i ŞikloşEstergon ve İstol-Belgrad” Süleymannâme, TAV. Yayınları, İstanbul 1999, s. 203-204. 447 En-Nâsu ‘Âlâ Sülûk-i Mülûkihim İnsanlar, tabi oldukları sultanlarının yollarına (yaşam tarzlarına) uyarlar, anlamına gelen bu Hadis-i Şerif sık sık siyasetnamelerde zikredilmektedir. Bu hadis, sultanların hal ve davranışlarında dikkatli olması ve topluma iyi örnek olmaları gerektiği hususunda ulema tarafından sık sık gündeme getirilen bir hadistir. Bu şekilde sultanlar nazik bir şekilde uyarılmışlardır. Bkz. Canikli Ali Paşa, Nizâm-ı Devlet ve Nizâm-ı ‘Asker Zımnında Tedbîr-i Cedîd, Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa Kitaplığı, Kayıt No: 000348, s. 1; ayrıca bkz. Deylemî, Müsned, III, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, s. 305. 198 Buradan anlaşılıyorki Farabî toplumsal ilişkilerin patronaj merkezli işlediğinin gayet iyi farkındaydı.448 Osmanlı Devlet’i Fatih Sultan Mehmed ile beraber imparatorluk yönetim anlayışına yükseldi. Osmanlılar, daha önceki Türk devlet tecrübeleri sayesinde hiç şüphesiz bir devletin kurulması için gerekli ideolojiyi oluşturacak ve kurumları tesis edecek imkân ve yeteneğe sahiptiler. Türkler’in, Orta Asya ve Selçuklu Devlet geleneği tecrübeleri, ona bu imkânı veriyordu. Ancak bir uç beyliği olarak kurulan Osmanlı Devlet’i için 1453 yılı, devletin klasik bir yapıdan imparatorluğa dönüşümünde bir kavşak noktası oldu. Fatih, bir imparatorluk kurabilmek için yerel güçlerin merkeze bağlanması gerektiğini biliyordu. Elde edilen bir gücü kaybetmemek, o gücü elde etmekten daha zordu. Bu gerçeği bilen Fatih Sultan Mehmed, siyasî, ekonomik ve askeri gücü elde tutmanın yolunun yüksek bir kültürden geçtiğinin de bilincindeydi. Bu nedenle yüksek bir saray kültürü oluşturmak için o günün meşhur büyük bilim ve sanat adamlarını sarayında büyük ücretler karşılığında toplamaya çalıştı. Böylece hükümdar sarayı, toplumda saygınlığın ve itibarın, servet ve becerinin değer verildiği, onların himaye edildiği güvenli bir liman oldu. Osmanlı sarayı, Farsça’ya hâkim münşîlerin, şairlerin, âlimlerin patronaj edildiği, rahatça yaşadıkları bir refah yeriydi. Osmanlı-Timurlular rekabetinde, Osmanlı Devleti, bilgin ve sanatkârları kendi sarayına çekebilmek için her türlü maddi fedakârlığı yaptı. Bu rekabet sadece Osmanlı ile Timurlular arasında görülmüyordu, Rönesans İtalya’sı şehirleri ve Avrupa sarayları arasında bilim adamı ve sanatkâr kapma yarışı vardı. Yavuz Sultan Selim, Tebriz ve Kahire’yi fethettiğinde, yüzlerce sanatkârı ve âlimi de İstanbul’a getirtmiştir. Bu dönemde bir bilgin ve sanatkâr kendine şan, şöhret, refah ve zenginlik arıyorsa bunları bulabileceği yer, ancak hükümdar saraylarıydı.449 Avrupa’da gücün kaynağı, Rönesans ve sanayi devrimi ile toprak ve tarım yerine, ticaret ve sanayi alanlarına kayınca, yeni bir sınıf olan burjuvazi doğmuş, feodal patrimonyal efendilerinin yerini almıştır. Burjuvazi sınıfı, gücün kaynağının değiştiğini idrak etmiş, gücün toprak ve tarım yerine bilgi ve teknolojiden geldiğini ve 448 Fahri Unan, İdeal Cemiyet İdeal Devlet İdeal Hükümdar, Lotus Yayınları, Ankara 2004, s. 85-156. 449 İnalcık, Has-Bağçede, s. 244. 199 bu yönde geleceğin inşa edileceğini öngörmüştür. Bu nedenle krallık rejimlerine ve feodal yapılara karşı bilim adamlarını patronaj ederek, onlarla müttefik olma stratejisi izlemiştir. Burjuvazi sınıfı, bizzat bilim ve sanatla uğraşarak kendileri bir bilim ve sanat hayranı kimseler olmuşlardı. Osmanlı Devlet’inde sanat ve bilimle uğraşan halk içerisinde ise böyle özel bir sınıf yoktur. Okumak isteyen bilgiye müştak insanlar halkın arasından sıyrılıp yükselebilmeleri için vakıfların ve sarayın patronajına muhtaçtılar. Sultan, rakip güç odakları arasında bir güç dengesi kurmak zorundaydı. Bazen bu güç dengesi rakip güç odaklarının birbiriyle dengelenmesi suretiyle sağlanmaktaydı. Sultan bazen bir guruba daha çok patronaj desteği sağlamakta diğerine zamanı gelince bu desteği azaltarak yapmaktaydı. Sultanın kulları, re’ayaya karşı; ulema, kullara ve bürokratlara karşı; Yeniçeriler, sipahilere karşı; ücretli ordu, tımarlı orduya karşı; alt kademe kadıları, yüksek ulemaya karşı birbirleriyle birer çatışma ve rakabet gruplarıydı.450 Osmanlı Devlet’inde oluşturulan yüksek saray kültürü ile halk kültürü arasında yaşanan kopukluklar, taşra-merkez, çevre-merkez çatışmasını doğuruyordu. Osmanlı’da yüksek saray kültürünü oluşturan Arap ve Acem din bilginleri ve sanatkârlara karşı bir tepki de ortaya çıkmıştı. Bazı divan şairleri bu çatışmayı şiir yoluyla vurgulamışlardır. Le’âlî bir şiirinde bu durumu şu şekilde ifade etmektedir: Acem’in her biri kim Rûm’a gelir Ya vezâret ya sancak uma gelir.451 Bazı divan şairleri, devletle ters düşülmemesi, devletin patronajına yakın olunması gerektiğini şiirlerinde dile getirmişlerdir. Necati Bey’in divanında şiiriyle bu durumu şu şekilde ifade etmekteydi: Yakın olma muhalif olana devletlü başunçün; Irağ olsun ayağun toprağından cümle âfâtlar 452 450 Halil İnalcık, “Comments on ‘Sultanism…”, Princeton Papers in Near Eastern Studies, p. 49-72. 451 İnalcık, Has-Bağçede, s. 244. 452 Murat Öztürk, Divan Şairinin Nimet ve İktidar Ekseninde Ulusları Ötekileştirmesi, A. Ü. Türkiyat 200 Osmanlı Devlet’indeki merkez-çevre ilişkisi, batı toplumlarında görülen merkezçevre ilişkisinden farklıdır. Batı toplumlarında görülen saray kültürü ile yerel halk kültürü arasındaki büyük kopukluk Osmanlı patrimonyal devlet yapısında İslamiyetin yumuşatıcı ve bütünleştirici rolüyle kapatılmaya çalışılmıştır. Osmanlı toplumunda büyük oranda etkili olan İslamiyet’in yönetenler ve yönetilenler arasında kurduğu bağ ekonomik ve sosyal ve kültürel açığın kapatılmasında ya da görmezlikten gelinmesinde oldukça etkili olmuştur. İslamiyet’in patrimonyal devlet yapısını yumuşattığı, yönetenlere büyük sorumluluklar yüklediği aşikârdır. Bu nedenle Osmanlı toplumundaki patrimonyal devlet yapısı ile batı toplumundaki patrimonyal devlet yapısı arasında nitelik olarak büyük farklılıklar ortaya çımaktadır. Tabii ki İslamiyetin bu anlamda gördüğü harç rolü Osmanlı patrimonyal sistemin ömrünün uzamasına neden olmuştur. Osmanlı devlet yöneticilerinin Babaî-Kalenderî dervişlerle kurduğu özel gönül bağları çeşitli dinî-epik halk hikâyelerinde anlatılmaktadır. 453 Sultan ve dervişlerin arasında geçen dinî-epik halk hikâyelerinin bir benzeri ne Roma’da ne de Ortaçağ Avrupa’sında vardır. Bu farklılıklar nedeniyle Osmanlı patrimonyal devlet yapısı batı patrimonyal devlet yapısından farklıdır. Osmanlı sultanları, çocukluklarından itibaren seçkin ulemânın ve gönül insanlarının eğitimi ve terbiyesinde yetiştirilirdi. Sultanlar, sahip oldukları yüksek kültürü bu padişah hocalarına borçluydular. Sultanların, şehzadelikten itibaren âlimlerle özel ilişkileri vardı. Yalnız unutulmamalıdır ki sultanlar, bu özel âlimlerle özel ilişkileri olsa da onlarla kendi siyasî iktidarları arasında her zaman keskin bir mesafe koymuşlardı. Osmanlı’da kimse, padişahın sarayından yahut camisinden daha büyük ve şaşalı bir yapı yaptıramadığı gibi 454 hiç kimse padişahın en yakınında bulunan bir âlim olsa bile padişahın otoritesinin önüne geçmesine asla izin verilmezdi. Osmanlı patrimonyal devlet yapısında büyük patron olan sultanın güvenini kazanarak en yakınında bulunma şerefi ve unvanını elde eden bir şairin ya da âlimin kendisi de bir patron konumuna yükselip, devletteki birçok rütbenin kimlere verileceği hususunda görüş bildiren küçük bir patron konumuna gelebiliyordu. Araştırmaları Enst. Dergisi, Erzurum 2014, s. 63-88; ayrıca bkz. Ali Nihad Tarlan, Necati Beg Divanı, MEB Yayınları, İstanbul 1997, s. 274. 453 İnalcık, Has-Bağçede, s. 246. 454 İnalcık, Has-Bağçede, s. 246. 201 Bu yapının zamanla gelişerek bir ulemâ bürokrasi ve aristokrasisi oluşturması,455 toplumun diğer alt katmanlarında yükselmek isteyen bireylerin tepkisini çekmiştir. Osmanlı patrimonyal devlet yapısında artan liyakatsiz patronaj ilişkiler, bürokraside, orduda, ilmiye sınıfında sosyal adalet ilkesinin kaybolmasına neden oldu. Bu ortaya çıkan elitik ve aristokratik patronaj ilişkilerin niteliği, kalitesi zamanla yüksek, üst bir kültürü yansıtan ilişkiler olmaktan da çıktı. Bu patronaj ilişkiler, daha çok avamî tarzda vülgarize olan ilişkiler düzeyine indi. Bu nedenle Batı’da Rönesans düşünce dönüşümünden sonra ortaya çıkan patronaj ilişkiler, kültür, sanat, felsefe, bilim üzerine inşa edilmiş bir değerler dönüşümünü ifade etmekteydi. Batı’daki bu patronaj ilişkiler, Batı toplumunun kalkınmasını ve ilerlemesini ateşledi. Osmanlı idare sisteminde Kalemiye’ye kâtip olarak girebilmek için çırak-kalfa-usta sisteminin oluşturduğu patronaj ilişkiler silsilesinden geçmek gerekiyordu. 456 Askerî idarî sistemde ise tayin ve terfiler, yetki sahibi bir amirin arzı ve tavsiyesi ile mümkündü.457 Bilgiye dayalı bir patronaj sistemi yoktu. Osmanlı’nın çöküş sürecinde, patrimonyal devlet yapısı, akrabalık, sultana yakınlık, tavsiye, yakın aile ilişkileri, ekonomik çıkar ilişkilerine dayalı bir patronaj sistemi geliştirilmişti. Bu sistem devlet içinde kıyasıya bir haset, entrika ve yaltakçılık gibi kötü ahlaki niteliklere dayalı bir rekabetin gelişmesine neden oldu. Bu nedenlerle devlet ve toplum ahlakı hızlı bir şekilde yozlaştı. Osmanlı vekâyinâmeleri ve vakanüvist hikâyeleri haset, entrika ve yaltakçılığa dayalı bu sert rekabet çekişmelerinin görüldüğü hikâyelerle doludur.458 Osmanlı Devlet’inin fethedilen topraklara gazi ve dervişleri yerleştirmesi de bir toprak patronajı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu gazi ve dervişler o bölgenin İslamlaştırılması ve Türkleştirilmesi hususunda önemli roller üstlendiler. Bu gazi ve dervişler aynı zamanda bulundukları bölgenin imarı ve iskânı konusunda da öncülük yapıyorlardı. Yaptıkları politik, siyasî ve dinî hizmetler karşılığında kendilerine toprak 455 Carter V. Findley, “Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi”, Kalemiyeden Mülkiyeye, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011, s. 25, 68. 456 İnalcık, Has-Bağçede, s. 248. 457 Halil İnalcık, “Osmanlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muâmelât”, Osmanlı Araştırmaları I, İstanbul 1980, s. 1-14. 458 İnalcık, Has-Bağçede, s. 248. 202 veriliyor, hatta bu yerin ismi o bölgeye yerleşen gazi ve dervişin adı ile anılır oldu. 459 Rumeli’nin fethine Osmanlı padişahları ile birlikte katılan bu dervişler fethedilen bölgedeki halkın gönlünün kazanılmasında, fütuhatta bulunulan askerlerin cihada motivasyonlarının sağlanmasında önemli vazifeler icra ettiler. Bu dervişlere fütuhat yapılan yerlerde fevkalade imtiyazlar verildi. Bu dervişler bir asker gibi savaşıyor, bir köylü gibi çalışıyor, ancak öşürden bile muaf edilmiyorlardı.460 Fakat toprak sahibi olabiliyorlardı. Burada siyasî iktidarın yaptığı toprak patronajını bir teşvik ve strateji olarak görmek gerekir. Patronaj, patronun yaptığı bir güdüleme ve motivasyon aracıdır. Patronajı kabul eden hedef kitle, bunu ne kadar çıkar ve menfaatten uzak bir inançla yaparsa güdüleme, motivasyon ve elde edilen başarı da o kadar yüksek olmaktaydı. Rumeli fütuhatına katılan bu dervişler, inşa edecekleri tekke ve zaviyeleri için uygun boş topraklar buluyor, oraları bu amaçla imar ediyorlardı. Yerleştikleri bu alanlar, ıssız, tenha ve hırsız yatağı olan yerlerdi. Büyük vadilerin ortasında şelale ve çağlayanların tepesinde tekke ve zaviyeler inşa etmişlerdi. Bu yerler bir nevi asayişi sağlayan bir karakol görevini de yerine getirmekteydi. 461 Buradan anlaşılacağı üzere Osmanlı Devlet’inin Rumeli fütuhat politikasında bir inanç ve toprak patronajı geliştirip, uygulamıştır. Osmanlı Devlet’inde ulemâ ve saltanat arasındaki ‘güç dengesi terazisi’nin ağırlığının baskın tarafı ulemâ tarafında iken, hilâfetin462 Yavuz Sultan Selim ile beraber Osmanlı Devlet’ine geçmesiyle birlikte, terazinin ağırlığı saltanata doğru kaydığı görülmektedir. Ulemâ devlet bürokrasinin kontrolünden kurtulmak, daha bağımsız bir duruma gelebilmek için vakıflarla kendilerini koruma altına almak istemiştir. Osmanlı’da sultan halife unvanını almadan önce, ulemâyı tam kontrolü altına alabilme imkânından yoksundu. Bu durumda sultan ulemâyı patronaj etmek ve ulemâyı saraya daha çok bağlamak zorundaydı. Hilafetin Osmanlı’ya geçişiyle beraber sultanlar hem saltanat gücüne hem de halife sıfatıyla Müslümanları temsil edebilme gücüne kavuştu. Böylece, Osmanlı güç denge terazisinde sultan, halife sıfatıyla ilmiye 459 Haldun Eroğlu, Osmanlılar Yönetim ve Strateji, Gökkubbe Yay., İstanbul 2006, s. 158. 460 Ömer Lütfü Barkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolonizatör Türk Dervişleri”, Türkler, IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 133-153. 461 Barkan, Kolonizatör, s. 133-153. 462 Faruk Sümer, “Yavuz Selim Halifeliği Devraldı mı?”, Belleten, LVI, Ankara 1992, s. 675-701. 203 sınıfını kontrol altında alabilme imkânını daha fazla elde etmiş oldu. 463 Osmanlı saltanat sistemindeki ulema ve iktidar çatışmasını gösteren önemli tarihî bir örnek var mıdır? Bu sorunun cevabına, Çandarlı ulema-vezir ailesini örnek gösterebiliriz. Çandarlı ulema-vezir ailesinin Osmanlı güç dengesi terazisine çıkışı ve inişi nasıl olmuştur? Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa (ö. 1387), Fatih döneminde idam edilen Vezir-i Âzam Çandarlı Halil Paşa’nın dedesidir. İlmiye sınıfından yetişmiş bir şahsiyettir. Şeyh Edebâli gibi Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa da Ahî tarikatının büyüklerindendir.464 Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın Selçuklular döneminde Anadolu’nun Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında büyük rolü olan ahi teşkilatına mensup olan, ahi reislerinden Osman Gazi’nin kayınpederi Şeyh Edebali’nin de akrabalarındandır. Rivayetlere göre Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa, Mudurnulu kadiri şeyhi Fahreddin’in müritlerindendir. Orhan Gazi, şeyh Fahreddin’in yanına gitmiş ve seferlerde kendisinin yanında bulunmasını ve şer’i işleri görmesi için kendisine vezir olmasını teklif etmiş, ancak şeyh vezirliği kabul etmeyerek müritlerinden Çandarlı Kara Halil Hayreddin’i tavsiye etmiştir. Böylelikle Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa hem ilmiye hem de devlet adamlığı kimliğini birleştiren ender bir kişilik olarak Osmanlı tarihindeki yerini almıştır. Orhan Gazi, Çandarlı Kara Halil Hayreddin’i, İznik ve daha sonra Bursa kadılığına tayin etmiştir. Böylece Çandarlı ailesinin Osmanlı Devlet’inde kadılık ve vezirlik görevleri başlamıştır. 465 Gelibolu kitabesindeki bir vakfiyede Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa hakkında Seyyidü’l ulemâ (âlimlerin efendisi) ifadesi Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın yüksek ilmî kişiliğini göstermektedir. 466 Hammer; Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın Yeniçerilik müessesesinin ve daimî orduların ilk kurucusu olduğunu bildirir. 467 Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın ulemâ üzerinde de oldukça büyük etkisi vardır. Osmanlı Devlet’ini teşkilatçı bir ruha kavuşturan, orduyu disipline eden yeniçeri ve acemi ocağını kuran, hukuk ve kanunu 463 İnalcık, Has-Bağçede, s. 128. 464 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I, TTK. Yayınları, Ankara 1982, s. 530. 465 Uzunçarşılı, Çandarlı, s. 3, 4. 466 Uzunçarşılı, Çandarlı, s. 11. 467 Aktaran: Uzunçarşılı, Çandarlı, s. 21. 204 ülke sathında işlemesini sağlayan hem büyük bir âlim, hem de büyük bir vezirdir.468 Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa’nın torunu olan Çandarlı Halil Paşa, Fatih’in İstanbul’u fethinden sonra idam edilmiş, bu idamının üzerine birçok ulemâ, İslam hukukçusu fukaha ve devlet adamları bu idamdan büyük üzüntü duymuşlar, müteessir olmuşlardır. 469 Çandarlı Halil Paşa’nın bütün hazinesi, mülkü, aile vakıfları, padişahın emri ile müsadere edilmiştir. Fatih’in ölümünden sonra tahta çıkan II. Bâyezîd, Çandarlı ailesinin mülklerinin bir kısmı geri vermiştir.470 Çandarlı ailesinin ulemâ kökenli bir aileden gelmesi, Osmanlı Devlet’ini kuran ahilerin büyükleri ile yakın akrabalık ilişkilerine sahip olmaları, yeniçeri ocağı üzerindeki büyük etkileri nedenleriyle merkezi iktidar tarafından Çandarlı ailesi depatronaj edilmiştir denilebilir. Ulemâ ve siyasî iktidar ilişkilerinde önemli bir anekdot da I. Mahmud döneminde Osmanlı Devleti ile İran hükümdarı Nâdir Şah ile yapılan resmi görüşmelerde vuku bulmuştur. İki devletin birbiriyle yakınlaşmasını sağlamak için Osmanlı ve İran ulemâsı İstanbul’da toplanmıştır. 471 Görüşmelerde İran hükümdarı Nâdir Şah, Caferiliğin beşinci mezhep olarak kabul edilmesi karşılığında Osmanlı Devleti’ne tabi olmayı kabul edeceğini bildirdi. Anlaşmayı sağlamak üzere Nâdir Şah, İstanbul’a bir ulemâ heyeti gönderdi. Osmanlı ve İran uleması konuyu görüşmek üzere İstanbul’da toplandı. Görüşmeler sırasında İran ulemâ heyeti: bizim siyasî hiçbir rütbemiz, bilimden başka bir gayemiz yoktur, oysa görüşmelerde bulunduklarımız büyük rütbeli kişiler olduklarından, karşılarında serbestçe söz söyleyemiyoruz. Bizi taşradaki rütbesiz bilginlerle görüştürürseniz çok seviniriz, talebinde bulunmuşlardı.472 Ancak görüşmeler, Koca Râgıb Mehmed Paşa’nın olumlu yöndeki tüm siyasî gayretlerine rağmen Osmanlı ve İran ulemâsının siyasî iktidarla olan farklı ilişkilerinden dolayı görüşmeler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. 468 Uzunçarşılı, Çandarlı, s. 21. 469 Hoca Sa’deddin Efendi, Tâcü’t Tevârîh, I, Matbaa-i Âmire, 1862, s. 103. 470 Uzunçarşılı, Çandarlı, s. 91. 471 Koca Râgıb Mehmed Paşa, “Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetlerinde Mezhep Tartışmaları”, Tahkik ve Tevfik, Haz. Ahmet Zeki İzgöer, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2003, s. LIII. 472 Ziya Gökalp, Hars ve Medeniyet, Toker Yayınları, İstanbul 2005, s. 24; ayrıca bkz. Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Tuna Kitabevi, Konya 2009, s. 47; Koca Râgıb Mehmed Paşa, Tahkik ve Tevfik, 76-77. 205 B. Patronaj ve Sosyal Yapı Osmanlı toplumu genel olarak, yönetenler ve reaya (yönetilenler) olarak ikiye ayrılıyordu. Osmanlı bürokrasisi, seyfiye, ilmiye ve kalemiye olarak üç bölüme ayrılabilir. Reaya tımar sistemi dâhilinde toprakla uğraşır ve asker yetiştirirdi. Reaya küçük üretim ve ticaretle uğraşan loncalar şeklinde örgütlenmiş bir kesim ile köylüleri içine alan iki bölümden oluşuyordu. Osmanlı ekonomi politiğinin ideolojik bir yönü vardı. 473 Anadolu halkı yabancı dil ve uluslararası ticaret usül ve yöntemlerini bilmemelerinden ve teşvik edilmediklerinden bu alanda varlık gösteremiyorlardı. Dünyanın değişen ticaret dengesinde şirketleşme gibi modern kurumlara yabancıydılar. Bunun yerine küçük ticaretle uğraşıyorlar bu alandaki etkinliklerini de gün geçtikçe kaybediyorlardı. Batı’da feodal beyler ve krallar, esnaftan daha çok sermaye getirisi olan tüccarları desteklemekteyken Osmanlıda durum tam tersiydi. Devlet zaten dış ticaretten gelecek sermayeyi cizye vs. vergilerden sağlamaktaydı. Bu nedenle yerel esnafı, yani loncaları daha çok koruma politikası uygulanması, Osmanlıya daha mantıklı gelmekteydi. Dış ticareti artırmak amaçlı merkantilist474 temelli bir ekonomi politik uygulanmadı. Osmanlı dış ticaret siyasetinde de patrimonyal özellikler göze çarpmaktadır. Örneğin ithalâta %3 vergi koyulurken ihracatta %12 vergi getirilmiştir. Bu durum ithalatı artırmış, dış ticareti teşvik etmemiştir. Osmanlı Devleti, finansal krizlerde ya para değerini düşürüyor ya da vergileri artırma yoluna gidiyordu.475 Bu düzen patrimonyal lüks tüketimin bir dışa vurumu olarak görülebilir. Ya da kim bilir Osmanlı ürettiği değerleri düşman algısıyla dışarıya vermek istememiş olabilir Osmanlı uyruğu olan, Rum, Ermeni ve Yahudiler dış ticaretin en etkili unsurlarıydılar. Sadece Osmanlı’nın kendilerine tanıdığı hak ve imkânlarla yetinmeyip, ticarette ileri olan yabancı ülkelerin uyruklarına da geçerek onların 473 Halil İnalcık, “Capital Formation in the Ottoman Empire”, The Journal of Economic History, Volume 29/1, March 1969, pp. 97-140. 474 Merkantilizm, refahın ve servetin uluslararası ticarete dayalı altın, gümüş miktarının artırılmasıyla sağlanabileceğini savunur. Merkantilizme göre devlet yönetimi ihracatı desteklemeli, ithalatı kısıtlamalı, korumacı bir rol üstlenmelidir. Bu fikirler üstünde yükselen sisteme merkantilist sistem denir. Bkz. Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, s. 487. 475 Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, s. 107-109. 206 pasaportlarıyla ticaret yapıyorlardı. 476 Osmanlı toplumunda zimmi hukukuna tabi gayrimüslimlerden Yahudiler tüccar; Rumlar usta; Ermeniler zanaatkârdı. Anadolu’daki Türk insanına ise üç yol kalıyordu. Ya toprakla uğraşıp asker yetiştirecek, ya küçük esnaf olacak, ya da ilmiye sınıfına katılacaktı. Devlet yapısında yükselebilmenin, söz sahibi olabilmenin en önemli yolu ise ilmiyeye katılmaktı. Anadolu halkının bu sosyal yapıya olan şikâyetini dile getiren Sivaslı Âşık Veli, bir dörtlüğünde problemi şöyle dile getirmektedir. Şalvarı şaltak Osmanlı Ekende yok biçende yok Eğeri kaltak Osmanlı Yiyende ortak Osmanlı477 Osmanlı döneminde uzun süre Sivas sancağına bağlı bir yöreden olan Zileli Talibi'nin dörtlüklerinde de benzer yakınmalar görülmektedir. Talibi’yim kurtulmadım çileden Mültezimler öşür alır kileden En doğrusu kaçmak imiş Zile 'den Hiç gelmemek Nurun âlâ nur imiş.478 Osmanlı devlet yapısında askerlerin zanaatla uğraşması da hoş karşılanmazdı. Kanûnî Sultan Süleyman’nın Zigervar seferinde atının kırılan gümüş üzengisini tamir eden yeniçeriyi bir kese altınla taltif edip ardından yeniçeriyi ordudan atması ve benim orduma esnaf giremez 479 demesi, Osmanlı ekonomik sisteminin, patrimonyal işleyişine de güzel bir örnektir. Tüm bunların nedeni Osmanlı devlet yönetimi anlaşının ‘adalet dairesi döngüsü’ mantığı üzerine işlemesidir. Osmanlı devlet yönetimi, Adalet Dairesi döngüsüne neden bu kadar önem vermekteler? Çünkü Osmanlı siyasî iktidarı, patrimonyal sisteminin bir nişanesi olarak Adalet Dairesi’ni sistemin devamı için bir istikrar ve denge (terazi) dairesi olarak görmektedir. Bu devlet 476 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 354-356; ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Devlet-i Aliyye”, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2009, s. 297-300; Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi (1500-1914), İletişim Yayınları, İstanbul 2010, s. 82. 477 Bkz. Mehmet Yardımcı, Zileli Âşık Talibî, İnanç Yayınları, İstanbul 1989, s. 48. 478 Zileli Âşık Talibi (ö. 1813), XVIII.-XIX. yüzyıl şairlerindendir. Tokat’ın Zile ilçesinde doğmuştur. Bkz.Yardımcı, Zileli Âşık Talibî, s. 48. 479 Samiha Ayverdi, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, I, Damla Yayınevi, İstanbul 1975, s. 168. 207 çarkının dönebilmesi için dairedeki her bir zümrenin kendi işini yapması, diğer zümrenin işine karışmaması gerekmektedir. Örneğin Adalet Dairesi’ndeki siyasal mantığa göre mal/vergi üreten reaya’dan ya da esnaftan birinin askerlik ve ilmiye meslekleri ile uğraşması iktidar için vergi gelirlerinin azalması anlamına gelmektedir. Adalet Dairesi’nde bir bireyin diğer dairedeki bir sınıfın ekonomik getirisi daha iyi olan bir zümrenin işini yapmak istemesi, devletin patronaj çarkına, dolayısıyla devletin temel işleyişine zarar verebilme endişesi yaratmaktadır. Kanûnî’nin verdiği tepkinin diğer bir nedeni: İktidar için önemli bir handikapın ortaya çıkma riskidir. Bu handikapı şu şekilde izah etmek mümkündür: Patrimonyal iktidarın karşısındaki en önemli güç; ilmiye ve yeniçeri zümresidir. Patrimonyal iktidar için bu iki zümre hem vazgeçilemeyen önemli bir destekçi hem de kontrolden çıkma olasılığı karşısında iktidarı devirebilecek iki önemli güçtür. Daha önce de ifade edildiği gibi patrimonyal iktidarlar kendi bünyesinde sürekli paradokslar üreten bir sistemdir. Osmanlı toplumunun, alt katmanlarının devlette kolay yükselebilme imkânları bulması patrimonyal iktidarın istemediği bir şeydir. Çünkü bu zümreler, toplumun diğer sosyal katmanları ile daha yakın ilişkiye geçerek iktidara alternatif yeni bir patronaj ilişkiler ağı kurabilecektir. İktidarın gözünde yeni patronaj ağı, yeni alternatif iktidar demektir. Patrimonyal bir sistemin bunu zorda kalmadıkça kabul edebilme imkânı yoktur. İktidar için büyük bir risktir. Sosyal tabakalar arasındaki ilişkilerin sürekli kontrol altında tutulması gerekmektedir. Patrimonyal iktidarın patronajı olmadan, devlet kademelerinde kolayca yükselebilmek çok zordur. Çünkü iktidar, kendisinin tek etkili ve belirleyici bir güç olarak patronajı da kendi dağıtmak ve böylece bireyleri ve zümreleri kendine bağlamak istemektedir. Kendi iktidarının ancak bu şekilde ayakta kalabileceği inancını taşımaktadır. Bu nedenlerle Osmanlı patrimonyal iktidarı, toplumda farklı tabakalardaki zümrelerin birbirleri ile çok yakın ilişkilere sahip olmasını istememektedir. Örneğin Osmanlı toplumu içerisinde sınıf bilincine en yakın zümre yeniçerilerdir, böyle bir yeniçeri gücüne Bektaşîlik gibi dinî bir tarikatın eklemlenmesi patrimonyal iktidarın işini oldukça zorlaştırdığı tarihî bir vakıadır. Osmanlı toplumunda reaya zümresinde doğan bir fert, yeteneği varsa Adalet Dairesi’nde diğer bir zümreye geçebilir miydi? Kuşkusuz geçme imkânı vardır. Ancak 208 bu o kadar kolay bir iş değildir. Çünkü siyasî iktidar, Adalet Dairesi düzeninin bozulacağı endişesinden dolayı bu duruma pek sıcak bakmamaktadır. Osmanlı toplumunun üstün yetenekli bir ferdi diğer bir zümrenin yaptığı işi kolayca yapamaz mıydı? Engellenir miydi? Soruları Osmanlı toplumunun patronaj ilişkilerini, üretkenliğini, epistemik gelişimini anlamamız açısından önemli soru ve sorunlardır. Pekâlâ, bu durum bir toplumsal kastlaşmaya neden olmuş mudur? Örneğin, 1543’de çıkartılan hocazâdeler kanunuyla birlikte ilmiye sınıfındaki fırsat eşitliğinin kaybolması, patrimonyal sistemin doğurduğu gizli/açık bir kastlaşmanın var olduğunun göstergelerinden biridir. Her sistem kendi kurdunu, kendi içinde üretir480 düşüncesinden hareketle hocazâdeler kanunu sistemin kendi içinde ürettiği bir kurttur denilebilir. Çünkü irrasyonel patrimonyal sistemin yarattığı irrasyonel patronaj ilişkilerin doğurduğu sosyal-patolojik bir sonuçtur. Bu örnek, her ne kadar askerlik mesleği ile ilgili olsa da Anadolu halkının zanaat ve ticaretteki tecrübî bilgisinin, Osmanlı Rum, Ermeni ve Yahudi tebaasının sahip olduğu tecrübi bilgi düzeyinden daha geride kalmasının bir nedeni olabilir. Osmanlı Devlet politikalarının, Anadolu halkının ticari tecrübesini geliştirmesine yönelik teşvik edici kapsamlı patronaj politikalarının olmadığı görülmektedir. Siyasî iktidarın, Anadolu halkının temel sorunlarını anlamada ve geleceğe yön vermede büyük sorunlar yaşadığı anlaşılmaktadır. Anadolu halkı, uluslararası ticarette ve meslek alanlarında kendini destekleyecek devlet patronajından yoksun durumdadır. Diğer taraftan Anadolu halkının ilmiye sınıfında yükselebilmesinin yolu da oluşan ulemâ aristokrasisi ile kesilmektedir. Osmanlı sosyal yapısında halkın uzun süren savaşlar nedeniyle sürekli asker yetiştirmek zorunda kalışı, zanaat ve ticarete olan yatkınlığını azaltmıştır. Devlet 480 Örneğin, patrimonyal sistemin ileriki aşamalarında Osmanlı Devlet’inde iki tür yaşam tarzı ortaya çıkmaktadır. Osmanlı’nın ilk döneminde vuku bulan toplumdaki elitler ile taşralar arasında bir uzlaşı zemini oluşturan bir İslam anlayışı yerine toplumun sorunlarından kopuk bir ‘yüksek saray kültürü’ ileriki dönemlerde yaygınlık kazandı. Toplumun sorunlarından kopuk elitist bu kültür, zamanla baba devlet anlayışının zayıflamasına sebep oldu. Sürekli askerlik yapan vergi veren heterodoks! akımlarla dolu taşraların oluşturduğu ‘taşra kültürü’ tepkiselci bir hal aldı. Yüksek saray kültürü’ ile taşra kültürünün çatışması sistemin kendi içinde ürettiği bir kurt olarak değerlendirilebilir. Patrimonyal devletin bu aşamasında devlet, halka karşı babalık rolünü yerine getiremezken, devlet, halkın babaya karşı gösterilen saygı ve itaatı kendisine göstermesini sürekli beklemektedir. Bu durumun, halkın devlete olan güvenini sarstığını söyleyebiliriz. Dolayısıyla patrimonyal sistemde kendi krudunu kendi içinde üreten bir sistem olmuştur. 209 bürokrasisinde ilmiye teşkilatı en müsait, en güvenli bir meslekti. Devletin üst kademelerinde görev yapan âlimler ve devlet adamları kendi çocuklarını ilmiye sınıfına katarak onların geleceklerini garanti altına almak istiyorlardı. Ulemânın mallarının müsadere edilememesi ve dokunulmazlıklarının olması nedeniyle ilmiye sınıfına girmek cazip hale gelmişti.481 Grafik-2: 1470-1750 Yıllarında Sahn Müderrislerin Geldiği Sosyal Taban 482 Yukarıdaki grafikte görüldüğü üzere 1470-1550 yılları arası ulema zümresinin yaklaşık %50’sini halk tabanından gelen âlimler oluşturuyordu. Doğru bir değerlendirme yapabilmek için öncelikle ulemâ zümresinin toplam nüfus içerisinde küçük bir oran olduğu unutulmamalıdır. Buna rağmen ulemâ zümrsinin payının %50 ve daha üst seviyelere ulaşması yüksek oranda bir ulemâ kastlaşmasının varlığının bir göstergesidir. 1543’de çıkartılan hocazâdeler kanunuyla483 birlikte ilmiye sınıfındaki 481 Hüseyin Atay, “Medreselerin Gerilemesi”, A.Ü.İ.F. Dergisi, XXIV, Ankara 1981, s. 15-56. 482 Grafik-4: Fahri Unan’ın Ulemânın Sosyal Tabanı üzerine yazdığı makalesindeki istatistiki değerler esas alınarak hazırlanmıştır. Bkz. Fahri Unan, “Osmanlı Medreselerinde Ulemânın Sosyal Tabanı ve Bunun İlmi Verim Üzerindeki Etkisi Üzerine Bazı Düşünceler,” XII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (Ankara 12-16 Eylül 1994), III, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 1-8. 483 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, s. 148. 0 10 20 30 40 50 60 70 1470-1550 1550-1600 1600-1700 1700-1750 Sahn Müderrislerinin Sosyal Tabanı (% olarak) Ulemâ Ailesi Bürokrasi Ümera Tüccar Halk Belirsiz 210 fırsat eşitliğinin giderek azaldığı ayrıca görülmektedir. Tüccar, zanaatkâr ve ulemâ aileleri arasında evlilikler olduğu ve bu evliliklerle beraber iç içe geçmiş ekonomik çıkarlara dayalı patronaj ilişkilerin varlığı tespit edilmektedir. Ulema, Osmanlı toplum yapısı içerisinde güçlerini, varlıklarını en uzun süre koruyabilen zümredir. Babalar, oğullarına kendi yerlerini alacak şekilde yetiştirip, yüksek mevkilerde görev alması için iktidarın kendilerine sağladığı patronaj nüfuzunu kullanmışlardır. Bu durum sadece Osmanlı Devleti’ndeki ulemâya özgü bir durum değildi, İslam dünyasındaki ulemânın o dönemdeki genel durumunun bir yansımasıdır. 484 Eğitimdeki fırsat eşitliğinin azalması, Anadolu halkının devletteki temsilinin de azalması anlamına gelmektedir. Bu durum birçok sosyal problemlere yol açtığı görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde zaman zaman görülen talebe isyanları bu sosyal problemin en önemli göstergesidir. Tüccar sınıfının ilmiyeye teveccühünün az olması ise tüccar sınıfının büyük çoğunluğunun Osmanlı tebaasına mensup gayrimüslimlerden oluşmasıdır. Devlet patronajının fırsat eşitliğini gözeten, dengeli bir politika ile işletilemediği grafikten anlaşılmaktadır. C. Osmanlı’da Patronaj İdeolojisinin Doğuşu Ulemânın siyaset karşısındaki en önemli kozu elinde tuttuğu vakıflardı. Bağımsızlıklarını, siyaset karşısında rahat konuşabilme güçlerini, ellerinde tuttukları vakıflardan gelen gelirler sayesinde sağlıyorlardı. Ulemâ dinî vakıfların sayısını çoğaltmak için çaba sarf ederken, siyasî iktidar, vakıfların nesh edilip hazineye aktarılması yönünde zaman zaman kararlar alıyor, vergi kaynaklarını sürekli genişletmeyi, gücü merkezde toplamayı hedef alan politikalar izliyordu. 485 İlmiye mensuplarının maaşları, mescitlerin, medreselerin, zaviyelerin giderleri, vakıf gelirlerinden karşılanmaktaydı. Fatih Sultan Mehmed, ilmiye sınıfının sahip olduğu vakıfları, merkezi iktidarı güçlendirme stratejisi gereği nesh etmiş, gelirlerini hazineye aktarmıştır. Fatih Sultan Mehmed, vakfın kuruluş amacının ortadan kalktığına ve vakıf binalarının da artık kalmadığına dair şer’î bir gerekçe ileri sürerek irsadî vakıfların iptal edilmesi için bir ferman çıkarmıştır.486 484 Albet Hourani, Arap Halkları Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 1997, s. 149. 485 İnalcık, Has-Bağçede, s. 128. 486 Ahmet Akgündüz, “Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve Konuyla İlgili Kanunî'ye 211 Fatih Sultan Mehmed’in aldığı bu önlemler, Osmanlı toplumunda büyük huzursuzluklara neden olmuştur. Daha önce ifade edildiği gibi Sultan II. Bâyezîd, iptal edilen vakıfların büyük bir kısmını iade etmiş ve şeriatı yeniden dirilten bir müceddid gibi ulemâ tarafından saygıyla selamlanmıştı. 487 Fatih Sultan Mehmed’in Anadolu’daki vakıfların iptalini gerçekleştirmesinin arka plandaki nedeni; Çandalı ailesinin bir ulemâ ve vezir ailesi olmasıdır. Çandarlılar’ın bir ulema ailesi olması sebebiyle Çandarlılar’ın ulemâ zümresi üstünde büyük bir etkisi vardı. Ulemâ, Anadolu’daki vakıfların büyük çoğunluğunu elinde tutuyordu. Bu nedenlerle halk üzerinde büyük bir etkiye sahiplerdi. Çandarlı ailesi hem ilmiye sınıfının gücünü hem de vezir olmanın getirdiği devlet gücünü elinde tutması çandarlı ailesine büyük bir iktidar gücü veriyordu. Çandarlı ailesinin, ulemâ ve halkla derin patronaj ilişkileri vardı. İktidar bu durumdan oldukça rahatsızdı. Bu saiklerle iktidar bu durumu tehlikeli görerek, merkezi iktidarını güçlendirmek amacıyla vakıfların nesh edilmesi politikasını icra etmiş olabilir. 488 Osmanlı Devlet’inde, ulemânın, büyük oranda hileyi şer‘iyeye başvurduğu çeşitli kaynaklarda karşılaşılmaktadır. Ulemânın hukuki hileleri çokça kullanması halkın hukuk düzenine güvenini ayrıca sarsmış, ulemânın halk üzerindeki güvenilirliği gittikçe azalmıştır. Dolayısıyla, ulemânın halk üzerindeki etkisini yitirmesiyle siyasî iktidarın ulemâya verdiği patronaj değer de azalmıştır. Bu makûle sû-i edeb, şevketlü pâdişâhımızı zem değil, mücerred nâsın hâlini bildirmek içün tahrîr olunmuştur. Evvelâ ‘ulemâ efendiler tarîkı üzere hareket etmez oldular. “Hîle câiz” deyü hîleyi, şer‘a tatbîk ettiler. Meselâ: Zekât vermek iktizâ eylese bir zekâta müstehak olan fakîri fürûhtunda ‘aczi olan şeye, vereceği zekâtı idhâl eder. Ba‘dehû şöyle cevâb eder ki: “Şu şeyi sana zekâtıma tutaverdim. Lâkin yine değer bahâsından ziyâde bana fürûht eyle.” deyü kavl eder. Sâniyen: “Devr-i şer‘ île mu‘âmele câizdir” deyü ancılayın harâmı irtikâb ittiklerinden sözlerinde nüfûz kalmadı.489 Takdim Edilen Bir Risale”, Vakıflar Dergisi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1990, s. 5-21; ayrıca bkz. Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995, s. 248. 487 İnalcık, Has-Bağçede, s. 129. 488 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Çandarlı Vezir Ailesi, TTK Yayınları, Ankara 1988, s. 88-89. 489 Tatlısumak, Nizam-ı Devlet, s. 38. 212 1. Fatih Dönemi Osmanlı yönetim biçimini klasik bir devletten imparatorluk düzeyine dönüştüren, devleti bu yönde kurumsallaştıran padişahın Fatih Sultan Mehmed olduğu aşikârdır. Fatih Sultan Mehmed, devleti imparatorluk düzeyine ulaştırmak için yeni kurumlar vaz etmiş, devlete güçlü bir merkeziyetçilik özelliği katmıştır. Fatih Sultan Mehmed, bir ‘devlet-i ebed-müddet’ inşasında devletin bütün kurumlarını, merkezi iktidarı güçlendirme politikası çerçevesinde yeni bir patronaj siyaseti ortaya koymuştur. Fatih, bir yandan Doğu Roma İmparatorluğu’nun varisi, bir yandan Ortodoks Hristiyanlığının hamisi, diğer yandan da, Türk ve İslam dünyasının hükümdarı olma amacı güdüyordu.490 Bu nedenle İslam dünyasının içinde bulunduğu fikri kargaşayı azaltmak ve İslam dünyasına bir nizam getirmek için ulemâyı ve dinî bilgiyi disipline sokmak politikası çerçevesinde hareket etmekteydi. Fatih Sultan Mehmed’in ulemâyı disipline etmek istemesi resmî din anlayışını da doğurabilirdi. Din-devlet beraberliği düşüncesi zamanla bir din-devlet özdeşleşmesi sonucunu da doğurdu.491 Osmanlı Devlet’inde, şeyhülislamlık makamının ortaya çıkışı, II. Murat dönemine tarihlendirilir. İlk şeyhülislamın Molla Mehmed Fenârî olduğu kabul edilir.492 Ancak 1444 yılına kadar Osmanlı Devlet’inde özel bir fetva kurumunun oluşmaması nedeniyle, şeyhülislâmlık makamının ortaya çıkışı, Fatih Sultan Mehmed dönemine dayandırılır. Mustafa Nuri Paşa şeyhülislamlık makamının ilk kez Fatih Sultan Mehmed döneminde ortaya çıktığı görüşündedir.493 Fatih Sultan Mehmed’in hazırlattığı kanunnâmede şeyhülislâm ve müftü şeklinde iki unvan adı zikredilmiş olup, ulemânın reisi olarak kabul edilmektedir. Protokolde ise vezir-i âzamın üst tarafında oturmaktadır. 494 Böylece şeyhülislamlık resmi bir nitelik kazanmıştır.495 Bu bilgiler ışığında Osmanlı din-devlet özdeşleşmesinin ilk kurumsal tesisinin, Fatih 490 Fahri Unan, “Osmanlı Resmî Düşüncesinin ‘İlmiye Tarîki’ İçindeki Etkileri: Patronaj İlişkileri”, Türk Yurdu, XI/45, Ankara 1991, s. 33-41. 491 Ahmet Yaşar Ocak, “XV. XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Resmî Dinî İdeolojisi ve Buna Muhalefet Problemi”, İslâmî Araştırmalar, IV, Ankara Temmuz 1990, Sayı: 3, s. 192. 492 Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1972, s. 1-3. 493 Esra Yakut,“Yenileşme Döneminde Devlet ve Din”, Şeyhülislamlık, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005, s. 28. 494 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devlet’inin İlmiye Teşkilatı, TTK Yayınları, Ankara 1998, s. 175. 495 Mehmet İpşirli, “Şeyhülislam”, DİA, XXXIX, Ankara 2010, s. 91-96. 213 döneminde oluştuğu düşünülebilir. Fatih, bu müessese aracılığıyla ulemâyı, kontrol altına almak istemiş, şeyhülislâmlık müessesesinin bir devlet dairesi gibi çalışmasının ilk önemli yapı taşlarını oluşturmuştur. 496 Şeyhülislâmın, ulemâ tarafından seçilmeyip, saltanat makamı tarafından atanması ve atanan şeyhülislâmın, ulemânın başı olarak kabul edilmesi, ulemânın üzerinde resmî bir devlet kontrolünün oluşmasına neden olmuştur. Patronaj ilişkiler önceki dönemlerde olduğu gibi ulemâyı büyük zenginliklere boğma ve iktidarı ulemayla paylaşma şeklinden çıkmış, ulemâ, giderek resmî bir hüviyete kavuşan, memurlaşma sürecine girmiştir. Bu sebeple, ortaya çıkan ulemâ zümresine ulemâ-ı rüsum denilmiştir. Bu yeni oluşan yönetim felsefesinde devlet, sadece ulemânın koruyucusu değil, dinin koruyucusu da sayıldı. Önceki anlayışta ulemâ dini, devlet de ulemâyı koruyordu. Yeni anlayışta devlet hem dinin hem de ulemanın hamisiydi. Devletin dini koruması için ulemâyı himaye etmesi, patronajına alması gerekiyordu. Yeni oluşan anlayışta, devlet ulemâyı memur yapmıştı. Bu nedenle devletle din arasında en büyük aracı engel olan ulemâ, memur yapılarak, devlet, dolaysız bir şekilde dinî görüşleri de daha rahat kontrol altında tutabilecekti. Böylelikle siyasî iktidarın, halkın meşruiyetini kazanabilmek için ulemâya öncekinden daha az ihtiyacı olacaktı. Ulemâya duyulan ihtiyacın azalması patronajın azalması anlamına da gelmekteydi. Bu süreç Tanzimat’a ve Cumhuriyet’e kadar devam edecek olan uzun bir zihni dönüşümün de başlangıcıydı. Şerif Mardin bu konuda; Osmanlı bürokratlarının üstlendikleri bu koruma işlevinin formül olarak açıklanma biçimi, Din ü Devlet'tir. Burada "din" başta gelir, oysa asıl korunmaya çalışılan devlettir. Bunun da meşru, "Müslümanlığa sığan" bir savunması vardır: Güçlü bir devletin koruyucu gücünden yararlanamayan dinin sürekliliği de sağlanamaz, 497 demektedir. Şerif Mardin’in bu görüşlerine katılmakla beraber ulemâ ve siyasî iktidarlar arasında İslamiyet’in Hz. peygamberden sonraki dönemlerinden itibaren beliren çatışma ilk olarak seküler olanla olmayan arasında vuku bulan anlayış farkından neşet eden bir çatışmanın bir tezahürüdür. Daha sonra bu 496 Unan, Osmanlı Resmî, s. 33-41. 497 Şerif Mardin, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul 1990, s. 180. 214 anlayış farklılığı toplumdaki farklı ekonomik ve soya dayalı sınıflar arasındaki çatışmalarda kullanılan önemli bir araç haline dönüşmüştür. Gerçekte patronaj edilen ne ulemâ ve ne de dindir. Asıl korunmak istenen devlet kavramı şemsiyesi altında iktidarın bizzat kendisidir. Temelde bir şeyi korumak için stratejik olarak birçok siyasi kurumun ve kavramın da korunması gerekmektedir. Bu sebeple Osmanlı toplumunun siyasî anlayışını değiştirme, yönlendirme kabiliyetine sahip en önemli güç ulemâdır. Ulemâ bu nedenle siyasî iktidarlar için çok önemli bir kuvvettir. Bu kuvvetin kontrolü ve iktidara bağlanması büyük önem arz etmektedir. Ulemânın idrâkını ve anlayışını oluşturan en önemli unsur medreseler ve bu medreselerde verilen eğitimdir. Bu medreselerde verilen eğitimin temelini de medreselerde okutulan dersler, yani müfredattır. Müfredatın siyasî iktidarlar tarafından belirlenmesi, dolaylı olarak ulemânın zihnî ve fikrî yapısını şekillendirmekte, bu yönde şekillenen ulemâ da toplumu yönlendirmekte ve şekillendirmektedir. Dolayısıyla bu minvalde gelişen patronaj ilişkiler hem ulemâyı hem müfredatı hem de toplumu şekillendirmektedir. Ayrıca bu minvalde gelişen patronaj ilişkiler bir bumerang etkisi yaratarak siyasî iktidarı da şekillendirecektir. 2. Fatih Dönemi Medreselerinde İlmî Zihniyet ve Patronaj Siyasî iktidarlara, patronajla bağlı olan düşünürler, bilim insanları neden geleneksel düşüncenin dışına çıkamadılar? Toplumu şaha kaldıracak yeni fikirler neden ortaya çıkamadı? Osmanlı ulemâsını, geleneksel düşünce kalıpları içinde kalmaya mahkûm eden anlayış neydi? Kökleri nerelere dayanmaktadır? Bu sorun yanlış patronaj politikalarından mı kaynaklanmaktadır? Öncelikle Osmanlı medreselerinin temelinin atıldığı Fatih dönemi bilim anlayışı ve zihniyetini irdelememiz gerekmektedir. Eğer Osmanlı bilim hayatının yükselişine neden olan saikler bulunmak isteniyorsa, bunun nüveleri Fatih dönemi ilmî zihniyetinde bulunabilir. Fatih Sultan Mehmed, ilmiye sistemini patrimonyal mantığa göre dizayn etse de nev-i şahsına münhasır ilmî kişiliği onu bilgi alanında bambaşka bir şahsiyet yaptığı kuşkusuzdur. 215 Fatih Sultan Mehmed, bilim ve iktidarı kendi şahsında birleştirmeyi başarabilmiş nadir büyük bir tarihi kişiliktir. Abdülhak Hamid’in şu dizeleri bunu en iyi şekilde ifade eder: Tevhîd idi merâmın İslam ile enâmı Birleşti ol uğurda ilminle iktidarın498 Fatih Sultan Mehmed’in devletin sanat ve bilimle yükselebileceğini idrak etmesinin en büyük nedeni kendisinin de bir bilim ve sanat aşığı olmasıdır. Sadece bir bilim ve sanat aşağı değil, bir filozof ve sanat adamıdır. Ulemanın en derin felsefî ve dinî tartışmalarında bulunmuş, fikir beyan etmiş, hatta müdahalede bulunarak ulemayı şaşırtmıştır. Fatih Sultan Mehmed, İslam dünyasının meşhur büyük bilginlerini İstanbul’a toplayarak, İstanbul’u büyük bir bilim ve kültür başkenti yapmak istemiştir. İstanbul’a gelen âlimlere Ayasofya ve Zeyrek medreselerinde görev vermiştir. Fatih Sultan Mehmed, asitâneye (başkent) getirdiği âlimlerden himayesini ve altın kesesini esirgememiştir. Ayasofya medresesi hocalarından Mollo Hüsrev’e günde 100 akçe vermiştir. Ali Kuşçu, Uzun Hasan'ın himayesinde bulunurken, Fatih’in ısrarlı daveti üzre İstanbul'a geldi. Ali Kuşçu’ya İstanbul’a gelirken konakladığı her bir yer için Fatih Sultan Mehmed ona 1000’er akçe vermişti. Günlük 200 akçe ile Ayasofya medresesine tayin edildi. 499 Fatih, Bizans’tan kalan birçok kiliseyi camiye, kütüphaneye ve medreseye dönüştürdü. Bunlardan biri de Ali Tusi’yi 100 akçe ile müderrisliğe tayin ettiği Pantokrator kilisesiydi. 500 Sahn-ı Seman medreseleri yapılmadan evvel İstanbul’da medrese hayatı Bizanslılardan kalan kilise odalarında başlamıştı. 501 Fatih Sultan Mehmed, yalnızca İslam dünyasından değil, fethettiği Bizans’tan kalan bilginleri de patronajına aldı. Bunlardan birisi de Bizans tarihçisi Kritovulos’tur.502 Kritovulos kendi eserinde Fatih hakkında: 498 Aktaran: Ünver, Fatih Külliyesi, s. 288. 499 Tayyar Zâde Ata, Tarihi Atâ, I, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010, s. 67. 500 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 14. 501 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 56. 502 Kritovulos, Kritovulos Tarihi, Çev. Ari Çokona, Heyamola Yayınları, İstanbul 2012, s. 14-23. 216 Oysa krallar arasında sözleri, eserleri, felsefesi ve yönetim becerisi ile hem iyi bir kral hem güçlü bir asker olmayı sadece sen başardın, ya da bunu başarabilen çok az kişiden biri oldun, 503 demiştir. Fatih, Molla Zeyrek’e çok itibar ve sevgi gösterirdi. Fakat Molla Zeyrek, bir ilmî tartışmada küsüp gitti. Fatih’in tüm ricalarına rağmen dönmedi. O dönemde bu, ilmiye sınıfında görülen genel bir vakıadır. Fatih Sultan Mehmed, ilmiye sınıfıyla çok yakından ilgileniyordu. Onlarla birlikte yemek yiyor ve sohbet ediyordu. Alimlerle yemek yemek Fatih’in gündelik alışkanlıkları arasında idi. İlmiye sınıfının en önemlilerini sağına ve soluna oturtarak aralarında yemek yerdi. Fatih’in yanında kimin oturacağı hususu ulema arasında zamanla çeşitli kıskançlıklara sebep olurdu. Fatih Sultan Mehmed, Sahn-ı Seman adında meşhur olan Fatih caminin etrafındaki medreseleri de kurmuştur. Bu nedenle en büyük ilmi rütbe Sahn-ı Seman müderrislerine aitti. 504 Fatih’in vakfiyelerinin birinde imaretten yemek yiyen 600 kadar Tetimme öğrencisinin olduğu görülmektedir. Bu öğrencilere burs olarak ayda 12 akçe verilirdi. 505 Yemeklerde pirinç çorbası, et haşlaması çıkardı.506 Buradan anlaşıldığı üzere Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’daki ilmiye sınıfı öğrencilerine barınma yeri ve tüm iaşeleri konusunda devletin imkânlarını seferber etmekteydi. Fatih Sultan Mehmed, sadece din adamlarını değil, İstanbul’a zamanın en güçlü müsbet bilim adamlarını, hekimlerini, matematikçilerini de davet etmiştir. Fatih medreselerinde müderrislere 50 akçe verilirdi. 507 Diğer vakfiyelerde geçtiği üzere tabiplere 20, 503 Kritovulos, Fatih’i Grekçe bir tarih eserinin yazılması konusunda şöyle ikna etmeye çalışmaktadır: Yüce İmparator, birçok büyük eser meydana getirdiğini, sadece Perslerle diğer kavimlerle değil, aynı zamanda Romalılarla, Hellenler’in de eski zamanların birçok komutan ve kralını ün, yiğitlik, bilgelik ve askeri deha açısından kıyas kabul edilemeyecek derecede kat kat aştığını gördüm. Bu yüzden onların eserleri ve başarıları Hellen dilinde yazılmış tarih eserleri ve kitaplarda tasvir edilerek o tarihlerden bugüne kadar aralıksız herkesin hayranlığını kazanır, yüzyıllar boyunca hatırlanırken senin bunca yılı parlak ve büyük olmana, nerdeyse güneşin aydınlattığı bütün ülkelere hükmetmene, parlak ve muhteşem eserler meydana getirmene rağmen yüceliğini gelecek eserlere aktaracak bir tanığının olmamasını adil bulmuyorum, demiştir. Bkz. Kritovulos, Kritovulos Tarihi, s. 27, 29. 504 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 18. 505 Fatih zamanında akçelerin değerleri yaklaşık şu şekilde idi: 3,5 akçe – 1 gümüş dirheme; 10 akçe – 1 duka altına, 10 akçe gümüş – 50 kuruşa eşittir. 10 akçe zamanımızın yarım altını sayılabilir. II. Bayezid ve I. Selim dönemlerinde 60 akçe – 13 gümüş dirheme; 60 akçe – 1 altına; 13 dirhem kuruş – 1 altına; 1 dirhem gümüş – 4,5 akçeye eşittir. Bkz. Ünver, Fatih Külliyesi, s. 94. 506 Joseph V. Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, III, Üçdal Neşriyat, İstanbul 2003, s. 232. 507 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 42,43. 217 cerrahlara 8 akçe verilirdi.508 Ulemaya verilen ücretin daha yüksek olması ilmiye sınıfının devlet karşısındaki otoritesinin güçlü olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti’nde bürokraside ihtiyaç olunan yetişmiş insan açığı medreselerden karşılanırdı.509 Sahn medresesinde bir müderris günlük 50 akçe ücret alırken, sahndan kadılık görevine geçerse günlük 500 akçe ücret almaktaydı.510 Bu aradaki yüksek ücret farkı çok önemli sosyal ve siyasî sorunlara yol açmıştır. Adeta ulema müderrisliği ilmî aşamaları çabucak geçilip, kadılık görevine çıkmak için can atmaktaydı. Aradaki bu yüksek ücret farkı insanları bilimle uğraşmaya değil devlette görev almaya sevketmiştir. Böylece ulemayı akıl konforunu zorlamak yerine, siyasî iktidara yakın durup onun patronajını elde edip, daha yüksek bir ücret ve daha yüksek bir paye ile devlet kademelerinde kadılık görevi almanın yollarını aramaya itmiştir. Bu yanlış ücret ve patronaj politikası toplumun bilgi üretme mekanizması olan medreseleri bozmuş, ulemanın epistemik yaklaşımlarını zamanla değiştirmiştir. Grafik-3: 1470-1750 Yıllarında Sahn Müderrisliğinden İdari Göreve Geçenler 511 508 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 67. 509 Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, s. 51-60. 510 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 138. 511 Grafik-1, Fahri Unan’nın Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı Meselesi adlı makalesindeki istatistiki değerler esas alınarak hazırlanmıştır. Bkz. Fahri Unan, “Medrese Yönetim İlişkileri ve Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı Meselesi”, VII. Osmanlı Sempozyumu (Söğüt, Eylül 1992), Ankara 1993, s. 13-23. 218 Fatih’in, büyük merakla ilgilendiği alan tabiat bilimleri ve felsefeydi. Fatih, en yetkin Arap ve Fars hocalarla birlikte Hellence eserlerin Arapça ve Farsçaya çevrilmiş olanlarını okur, peripatetik ve stoacıların felsefî görüşlerini derinlemesine incelerdi. 512 Fatih’in, yanında biri Latince diğeri Yunanca bilen iki hekimi de daima yanında bulundurduğu, bu bilginlerin kendisine eskiçağ tarihi öğrettikleri söylenir.513 Fatih’in emriyle, İncil, Arapça’ya çevrilmiştir. Fatih, ayrıca büyük bir kütüphane de kurmuştur. Bizans’tan kalan eserleri toplatmış, onların en önemlileri üzerinde dikkatle durmuştur. Batlamyus’un coğrafya kitabını koruma altına almıştır. Ancak II. Bayezid zamanında bu kitapların kıymeti bilinememiş bir rivayete göre kısmen zayi olmuş ve kısmen satılmıştır. Batlamyus’un haritası da kaybolmuş veya satılmış olabileceği tartışılmaktadır. 514 Fatih kütüphanesindeki İslamiyet dışındaki yazma eserleri özel olarak Topkapı Saray’ı kütüphanesinde saklamıştır. Bir sefaret Yahudisi olan Dominico Yerushalmi’nin 1611 tarihli raporunda Topkapı Saray’ı kütüphanesinde 120 kadar batı kaynaklı yazma eserin bulunduğundan bahsetmektedir. Öte yandan bir İtalyan dönmesi, 1685 yılında, 185 kadar Yunanca yazma eserin saray kütüphanesinden satıldığını, söylemektedir. 515 Bu rivayetin ne kadar doğru olduğu tartışılsa da Fatih’ten sonra Osmanlı medreselerinde epistemolojik anlamda bir zihni gerilemenin gerçekleştiği açıktır. Fatih, en önemli hocalarından biri olan Molla Gürani’ye vezirlik teklif etmiş ancak Molla Gürani bu görevi kabul etmemiştir. Molla Gürani, kazaskerliği sırasında yaşanan tatsızlık nedeniyle vakıfların tashihi için Bursa’ya gitmesi istenmiş, Bursa’da Fatih’in yakınlarından birinin şeriata uymayan bir teklifini reddetmiş, Fatih’in gönderdiği fermanı yırtmış, üstelik de bu kişiyi dövmüştür. Bunun üzerine Molla Gürani, görevinden azledilmiştir. Daha sonra, Molla Gürani, Mısır’a gitmiştir. Molla Gürani, Memlüklü sultanı Kaytbay tarafından büyük iltifatla karşılanmıştır. Bunun üzerine Fatih, yeniden onu büyük iltifatla İstanbul’a ısrarla davet etmiş, Molla Gürani, tekrar İstanbul’a dönebilmiştir. 516 Burada görüldüğü üzere ilmiye sınıfının siyasî 512 Kritovulos, Kritovulos Tarihi, s. 53. 513 A. Adnan Adıvar, Osmanlı Türkleri’nde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1982, s. 32-33. 514 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 179. 515 Adıvar, Osmanlı Türkleri’nde İlim, s. 33. 516 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 183, 184, 296. 219 iktidarın yanında, her ne kadar onun patronajı altında olsa da İslamiyet’in vermiş olduğu yetki ve kişilikle bazı yanlış kararlar karşısında dik bir duruş sergileyebildiği görülmektedir. 517 Ancak bunun yanında bazı ulemanın yemekte Fatih’in sağ ve solunda oturmak için birbirleriyle yarıştıkları ve hatta bu kıskançlık ve rekabetin bazı küskünlüklere sebep olması üzerine, Fatih, bir kanunnameyle artık yalnız başına yemek yiyeceğini yasa haline getirmiştir.518 Fatih’in özellikle müderrislerin seçimine özel bir gayret göstermiştir. Ulemâda, temiz ahlak, İslam’a bağlılık yanında analitik düşünme becerisi olanların seçilmesine daha çok gayret gösterdiği görülmektedir. Fatih Sultan Mehmed, ulemayı, öğrencilik yıllarından takip eder, onların içlerinden kabiliyetli, yetenekli olanlarını özel bir defterine yazar, saklardı. Zamanı gelince, o defterin içindeki isimlerden kabiliyette ve ahlakta uygun olanlarından önemli görevlere atama yapardı. 519 O döneme ait bir darüşşifa vakfiyesinde bu durum şöyle ifade edilmektedir: Sekiz medresenin her birine temiz ahlaklı, şer’i bilgilere, aklı, âdetlere alim, müşkilleri halle, şüpheleri izaleye kâdir, rivayet ve dirayette mevsuk birer müderris tayinini…şart etti.520 Fatih dönemindeki vakıf ve imaretlerden yaklaşık günde 1280-2000 kişi yemek yiyordu.521 Osmanlı medreselerinde okutulacak müfredat bizzat Fatih ve o dönemin uleması tarafından belirlenmiştir. Fatih Sultan Mehmed, sadece medreseleri inşa etmemiş, okutulacak ana derslerin programını vakfiyesine koymuştur. Yalnızca dersler değil, hangi ilim dalında hangi kitabın okunması gerektiği de belirtilmiştir.522 Sahn-ı Seman medreselerinin programlarını Fatih’in sadrazamı Veli Mahmud Paşa ve 517 Başka bir örnek: Fatih’in Sinan Paşa’yı azl ve hapsetmesi üzerine bunu duyan alimlerin Divan-ı Humayun’da Sinan Paşa’nın serbest bırakılmasını isterler. Eğer serbest bırakılmazsa kitaplarımızı yakar ve memleketi terk ederiz şeklinde hitap ederler. Bunun üzerine Fatih serbest bırakır ancak Sinan Paşa’ya delilik isnat edilerek yakalanır günde 50 sopa vurdurulur. Bunun üzerine Molla Hüsameddin Fatih’e bir mektup yazıp senin gibi yüksek bir insandan böyle nakıs işlerden sudur etmesi münasip değildir der. Yoksa burada durmayıp terk ederim demesi üzerine Fatih Sinan Paşa’yı bırakır. Molla Lütfiyle beraber Sivrihisar’a yerleşirler. Bkz. Ünver, Fatih Külliyesi, s. 191. 518 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 201. 519 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 136. 520 Aktaran: Ünver, Fatih Külliyesi, s. 70. 521 Ünver, Fatih Külliyesi, s. 91. 522 Hüseyin Atay, “Medresele Programları-İcazetnâmeler-Islahat Hareketleri”, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1983, s. 77. 220 meşhur Astronomi ve Matematik bilgini Ali Kuşçu tertip etmişlerdir.523 Büyük bir bilgin olan Ali Kuşçu’ya müfredatın düzenlenmesinde bir sadrazamın refakat etmesi siyasetin müfredatın belirlenmesinde ne kadar etkili olduğunun bir işaretidir. Fatih dönemi eğitim müfredatı, incelendiğinde; okutulan derslerin Arapça dil bilgisi, akâid, mantık, tefsir ve hadis derslerinden oluştuğu görülmektedir. XV ve XVI. yüzyıllarda Osmanlı medreselerinde okutulan ders ve ders kitapları tablo-1’de gösterilmiştir. Tablo-1: XV ve XVI. Yüzyıllarda Değişik Medrese Kademelerinde Görülen Dersler ve Okutulan Kitaplar524 523 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s. 7. 524 Mefail Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler,” Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XVII, Sayı: 1, Bursa 2008, s. 25-46; ayrıca bkz. Cahid Baltacı, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 1976, s. 37-43. Medrese derecesi Ders adı Okutulan Kitaplar Kelâm Hâşiye-i Tecrîd Yirmili Fıkıh Şerh-i Ferâiz Belâgat Mutavvel Belâgat Şerh-i Miftâh Otuzlu Fıkıh Tenkîh, Tavzîh Kelâm Hâşiye-i Tecrîd Hadis Mesâbih Belâgat Miftahu’l-Ulûm Kırklı Fıkıh Sadruşşerîa, Meşârik Hadis Mesâbih (Begavî) Fıkıh Usulü Tavzîh (Taftazânî) Fıkıh Hidâye Ellili Hâric Hadis Mesâbih Kelâm Şerh-i Mevâkıf Fıkıh Hidâye Ellili Dâhil Hadis Buhârî Tefsir Keşşâf, Beyzâvî Fıkıh Usulü Telvîh Fıkıh Hidâye Sahn-ı Seman Hadis Buhârî Tefsir Keşşâf, Beyzâvî Fıkıh Usulü Telvîh, Şerh-i Adud Fıkıh Hidâye, Şerh-i Ferâiz Altmışlı Hadis Buhârî Kelâm Şerh-i Mevâkıf Tefsir Keşşâf Fıkıh Usulü Telvîh 221 Kâtip Çelebi, medreselerde hikmetin yani felsefenin medrese müfredatından çıkarılması yüzünden medreselerin düştüğü kötü durumu şöyle anlatır: Fatih Sultan Mehmed Han Medâris-i Semâniye-yi yaptırıp kanuna göre iş görülüp oturulsun diye vakfiyesinde yazmış Haşiye-i Tecrid ve Şerh-i Mevakıf derslerin okutulmasını bildirmişti. Sonra gelenler bu dersler felsefiyattır diye kaldırılıp Hidaye ve Ekmel derslerini okutmayı akla uygun gördüler. Yalnız bunlarla yetinmek akla uygun olmadığı için! Ne felsefiyet kaldı ne Hidâyet kaldı ne Ekmel. Bununla Osmanlı Ülkesinde ilim pazarına kesat gelip, bunları okutacak olanların kökü kurumaya yüz tuttu. Kıyıda köşede, Doğu Anadolu’da yer yer kanuna göre ders göre öğrencilerin daha başlangıçta olanları bile İstanbul’a gelip büyük tafra satar oldular. 525 Burada Kâtip Çelebi dinî ilimlerde aklı temel alan Haşiye-i Tecrîd526 ve Şerh-i Mevâkıf’ın527 müfredattan kaldırıldığını, daha rivayetçi aklı temel almayan Hidâye528 ve Ekmel 529 adlı ders kitaplarının okutulduğundan yakınmaktadır. Medreselerde okutulan derslerin ağırlık merkezinin nakilci anlayışın egemen olduğu şer’i ilimler ve gramer ağırlıklı dil eğitimi olduğu görülmektedir. Medreselerde işlenen müfredatın 525 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l –Hakk Fî İhtiyâri’l-Ehakk, Çev., Orhan Şaik Gökyay vd., Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007, s. 21. 526 Haşiye-i Tecrîd: Nâsırüddin Tûsî’nin Tecrîdü’l –Kelâm veya Tecrîdü’l İʽtikâd olarak bilinen esere haşiye yazan ünlü âlim Seyyid Şerif Curcânî’nin kaleme aldığı eseridir. Nâsırüddin Tûsî, bu eserde Mu’tezilî bir bakış açısıyla insan iradesi, kaza, kader, doğru yolu bulma konularında aklı temel alan yaklaşımlar sergilemektedir. Ayrıca imamete ayrılan beşinci bölümde, Hz. Muhammed’den sonra devlet başkanı olacak kişinin Allah c.c tarafından belirlenmesi gerektiğine dair görüşler sunmakta, on iki imamın meşruluğuna ve Hz. Ali’nin imametine sünnetten ve ayetlerden deliller getirmektedir. Osmanlı Medreselerinde okutulan bu eser, muhtemelen siyasî nedenlerle, daha sonra müfredattan kaldırılmıştır. Bkz. Bekir Topaloğlu, “Tecrîdü’l İʽtikâd”, DİA, XL, Ankara 2011, s. 250-251. 527 Şerh-i Mevâkıf: Adudüddün El-Îcî’nin Mevâkıf adlı eserine haşiye yazan Seyyid Şerif Curcânî’nin kaleme aldığı, Şerh-i Adud ya da Şerh-i Mevâkıf adıyla bilinen eseridir. Kurtuluş yolunu bulan dinî görüşün Eşʽariler ve Selefiyye olduğunu belirtmiştir. Ehl-i Sünnet’in kelâm görüşlerini Eşʽariyye mezhebine göre ortaya koyan klasik kelâm tarihinin önemli bir eseridir. Bkz. Mustafa Sinanoğlu, “elMevâkıf”, DİA, XXIX, Ankara 2004, s. 422-424. 528 El-Hidâye: Burhâneddin El-Merginânî’nin (ö.1197) Hidâyetü’l Mühtedî adlı eserine yine kendisinin yazdığı şerhtir. Eser Hanefî fıkhına dairdir. Müellif Kudurî’ye ait olan el-Muhtasar ile Hasan eşŞeybanî’nin el-Camiʽu’s Sağir’i bir araya getirerek yazmış olduğu Bidâyetü’l Mübtedî adlı eserinin çok büyk hacimli olması nedeniyle bu eserine yazmış olduğu özet bir eserdir. El-Hidâye adlı esere altmış civarında şerh ve haşiye yazılmıştır. Bkz. Cengiz Kallek, “El-Hidâye”, DİA, XVII, Ankara 1998, s. 471- 473. 529 Ekmel: Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-Bâbertî’nin (ö. 1384) Hidâye’ye yazmış olduğu şerhtir. Eserin asıl adı el-İnâye’dir. El-Bâbertî’nin eserlerinin neredeyse tümünün şerhlerden oluşmaktadır. El-Babertî, şerhçilik geleneğinin önemli bir temsilcisidir. El-Bâbertî bir Hanefî fıkıhçısıdır. Bkz. Arif Aytekin, “Bâbertî”, DİA, IV, Ankara 1991, s. 377-378. 222 zamanın ihtiyaçlarına cevap verecek bir yapıda olmadığı dönemin uleması tarafından Sebilü’r-Reşat gibi çeşitli dergilerinde de dile getirilmekteydi. İşlenen müfredat ve takip edilen öğretim metodun iflas ettiği bundan bir verim ummanın boş bir hayal olduğu vurgulanmaktaydı. Sorunlar tespit edilmekle birlikte, Osmanlı toplum yapısına özgü somut bir metodolojik ve epistemik yenilik de ortaya konulamamaktaydı. Sadece Avrupa’daki yazılmış kitapları yöntem açısından taklit etmekte çareyi bulmaktaydılar. Başka bir deyişle, Avrupalıların bu kitapları nasıl yazdıklarına ve metodolojik yaklaşımlarının nasıl değiştiğine dair derin felsefî analizlere raslanmamaktadır.530 Osmanlı Devleti’nin 16. ve 17. yüzyılların başlarından itibaren, bir gerileme dönemine girdiği, devletin askeri, iktisadî, mali, siyasî ve sosyal alanlarda birçok problemlerle karşılaştığı bilinmektedir. Bu karşılaşılan sorunların neticesi olarak medreselerin de etkilendiği bu nedenle bilgi üretiminin durduğu görüşü kabul edilmektedir. Fatih döneminde başlayan devletin hızlı yükselişi, elde edilen başarılar ve sonuçta ortaya çıkan refah bu şekilde devam edebilse bile medreselerin mevcut yapısındaki temel sorunlar nedeniyle bilimsel verimliliğin 17. Ve 18. yüzyıllarda yine de düşeceği ve medreselerin çöküşe uğrayacağını söyleyebiliriz. 531 Fatih Sultan Mehmed, devletin askeri, siyasî, iktisadî, mali ve sosyal sahalarda kalkınabilmesi için bilgi üretmenin, bilgiye hükmetmenin gerekliliğini çok iyi kavramıştı. Osmanlı Devlet’i 16. ve 17. yüzyıldan itibaren girdiği duraklama dönemine bilgi üretemediği için girmiştir. Bu nedenle devletin askeri, siyasî, iktisadî, mali ve sosyal sahalarda gerilediği gözlenmektedir. Devletin askeri, siyasî, iktisadî, mali ve sosyal alanlarda gerilemesi, medreselerin ve bilimsel gerilemeyi doğurmamıştır.532 Tersine müfredattaki usul ve medreselerdeki gerileme askeri, siyasî, iktisadî, mali ve sosyal alanlarda gerilemeyi doğurmuştur. Fatih Sultan Mehmed, 530 Bkz. Mustafa Gündüz, Ahmed Şirânî ve Medreseleri Hem Eleştiren Hem de Savunan Dergisi: “Medrese İtikatları (İndeks ve Yazı Özetleri), Folklor/Edebiyat Dergisi, 2006, Sayı: 47, s. 97-131. 531 Fahri Unan, “Medrese Yönetim İlişkileri ve Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı Meselesi”, VII. Osmanlı Sempozyumu, Ankara 1993, s. 13-23. 532 Namık Kemal: Fatih’in akla ve bilime verdiği önem ve Fatih’in bilim dalları arasında yaptığı taksim yani bilimleri dallarına göre ayırması, tıp ve hendese gibi bilim dallarına medresede ayrı bir yer tahsis etmesi yöntemi devam etseydi İstanbul’un şu anda bilimin odak noktası ve medeniyetin merkezi olurdu, şeklinde ifade etmektedir. Bkz. Namık Kemal, “Fatih”, Evrak-ı Perişan, Matbaa-i Osmaniye, H. 1301, s. 246. 223 Osmanlı toplum yapısına özgü alternatif bir kalkınma modeli inşa etmek istiyordu. Ancak onun şahsıyla sınırlı kalmıştır. Tarihte görülmektedir ki kalkınma sadece demokratik usul ve yöntemlerle gerçekleşmemektedir. Demokratik, otokratik, teokratik modellerde kalkınma gerçekleşebilir. 533 Demokratik kalkınma modeline, batı kalkınmasını; otokratik kalkınma modeline, Rus kalkınmasını örnek gösterebilinir. Medreseler o günün bilgi üreten yerleridir. Ancak bilgi yerine taklitçilik, şerhçilik, haşiyecilik geleneği sonraki yüzyıllarda medreselerde hüküm sürmüştür. Batının gerçekleştirdiği endüstri ve teknoloji devrimi ve onun arkasındaki en önemli etken epistemik değişim göz ardı edilemez. Ya da kalkınmayı, ilerlemeyi demokratik koşullara bağlayan sathî bir yaklaşımı da kabul etmek mümkün değildir. Zira ilerleme denilen olgu, her alanda eşit gelişen, diğer alanlara da yansıması zorunlu olan, hukuku, adaleti temsil eden olgular bütünü olarak tarihte karşımıza çıkmamaktadır. Gücü elde eden iktidarlar onu nasıl kullanacaklarına kültürleriyle, inançlarıyla karar vermektedir. Burada önemli olan bilgiyi doğuracak olan aklın inşasıdır. 533 Dilek Yiğit Yüksel, Rus Modernleşmesi ve Türkiye, Hacettepe Üniv. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, s. 79. 224 Grafik-4: 1470-1750 Yıllarında Eser Telif Eden Sahn Müderrisleri534 Yukarıdaki grafik-4’te görüldüğü üzere Osmanlı Devleti’nin eser telifinin yüksek olduğu dönemler Osmanlı Devleti’nin gücünün de zirvede olduğu dönemlerdir. Akla verilen değer, eser telif oranı ve güç mefhumunun birbiriyle doğru orantılı bir ilişki içerisinde oldukları söylenebilir. 534 Grafik-2’ye esas alınan istatistikî değerler için bkz. Unan, Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı, s. 13-23. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1470-1600 1600-1700 1700-1750 Eser Telif Eden Müderrisler (% Olarak) Eser Telif Edenler Telifatta Bulunmayanlar 225 Grafik-5: Sahn Müderrisleri Tarafından Yazılan Eserlerin İçeriği ve Adedi 535 Yukarıdaki grafik-5’te 1470-1750 yılları arasında sahn müderrisleri tarafından yazılan eserlerin büyük çoğunluğunun nakli nitelikli eserler olduğu görülmektedir. Aklî nitelikli eserlerin azlığı dikkat çekmektedir. Şerh, Haşiye ve Tercüme niteliğindeki eserlerin de çoğunluğunun nakli nitelikli eserler olduğu düşünülürse, aklî nitelikli eserlerin çok daha az olduğu görülebilir. Süleymaniye yazma eserler kütüphanesi yetkilileri ile yapılan görüşmede ve incelemede, kütüphanedeki yazma eserlerin küçümsenmeyecek kadar önemli bir kısmının cifir, tılsım, büyü, fal türünde yazılmış eserlerden oluştuğu görülmüştür. Siyasî iktidarın akli nitelikli eserlerden çok cifir, tılsım, büyü, fal türündeki eserlerin yazılmasına büyük ilgi gösterdiğini o dönemde yazılan çeşitli siyasetnamelerde görmekteyiz. Bu yazılan eserlerde eser müelliflerinin özellikle bu konulardan şiddetle yakındıkları görülmektedir.536Osmanlı 535 Grafik-3’e esas alınan istatistikî değerler için bkz. Unan, Osmanlı Medreselerinin İlmî Performansı, s. 13-23. İncelenen 1343 eserden 647’si naklî, 36’sı aklî, 227’si telif, 433’ü şerh-haşiye ve tercüme niteliğinde eserdir. 536 Canikli Ali Paşa Eserinde: Ve dünyâ umûrunda merâmlarına nâil olduklarında: “Eyâ pâdişâhım, ‘âlem-i gāibden suâl etmek iktizâ eder ise, dünyâya nizâm verdin. Elbette buna da bir tedârik görmek lâzımdır.” diyerek kimi derviş ve kimi sâyis makûlesi âdemleri bir hey’ete koydular ki, pâdişâhımıza, ilm-i gāibe dâir bir cevâb söylemek lâzım gelse, derhâl: “Pâdişâhım, kulunuzun konağında Dervîş Nâsır nâmında bir du‘âcınız var ki, (37-a) hezâr kerre tecrübe ettim. Kerâmette kat‘a şübhe yok. Ve ba‘zısı 647 36 227 433 0 100 200 300 400 500 600 700 1470-1750 Yılları Arası Yazılan Eserler İncelenen 1343 Eserin İçeriği ve Adedi Naklî Nitelikli Eserler Aklî Nitelikli Eserler Telif Nitelikli Eserler Şerh-Haşiye-Tercüme Niteliğinde Eserler 226 imparatorluğu’nda bazı müneccimler himaye edilmiş, ölümlerinden sonra gelecekten bazı haberler vardır umuduyla bu eserlere devlet tarafından önem verilmiş, bazılarına devlet tarafından el konulmuştur.537 Fatih dönemine ait Kanunnâme-i Âl-i Osman’da: Sahn mollaları mevleviyettedir. Onlar cümle sancak beylerine tasaddur ederler denilmektedir. 538 Burada mevleviyet kelimesi daha önceki bölümlerde izah edilen veli kelimesinden türetilen bir kelimedir. Kelime, yönetim ve idarede hak sahibi olmak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla mevleviyet ifadesiyle sahn mollalarının devlet yönetimine ve idaresine namzet müderrisler olduğu vurgulanmaktadır. İkinci kısımdaki ifadede ise sahn müderrislerinin protokolde sancak beylerinden önce geldikleri ifade edilmektedir. Fatih Sultan Mehmed, hem Osmanlı Devleti’nin imparatorluğa dönüşümünü sağlamış, hem de medreselerde büyük bir ilmî devrim de gerçekleştirmiştir. Medreselerin müfredatına felsefî bilimleri koymuş, akli ilimlere büyük önem vermiştir. Ancak Fatih’in, ulemayı, siyasî iktidara aşırı bağlayacak patronaj düzenlemeler yapması, medreselerin siyasallaşmasında oldukça etkili olmuştur. Yaklaşık 18. yüzyıla gelinceye kadar Fatih dönemi eğitim müfredatı hariç, genel olarak okutulan dersler tablo-1 de görüldüğü gibidir. Peki 19. yüzyılda durum nasıldı? dahi ‘ilm-i nücûmda mâhir bir müneccim. Haber aldım ki, yerde ve gökte ne olmuş ve ne olacak var ise câsûs-ı ekberdir. İltifât olunmak iktizâ eder ise cümle müşkil işlerinizi halleder.” Diyerek Allâhü te’âlâ hazretlerinden korkmaz ve peygamberden hayâ etmez zâlimler, nâmûs-ı pâdişâhîyi bir dereceye ilettiler ki, umûr-ı saltanatı unutturdular. Dilerim ki, Allâhü te’âlâ hazretleri şân-ı pâdişâhîyi böyle âdemlerin şerlerinden hıfzeyleye, Âmin. Aktaran: Tatlısumak, Nizâm-ı Devlet ve Nizâm-ı ‘Asker Zımnında Tedbîri Cedîd, s. 44; ayrıca bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, V, s. 343. 537 Bir örnek verilirse: Saruhan Beyine ve kadısına hüküm k i: Mahrusei Manisa’da sakin iken fevt olan müneccim Kürd’ün İlm-i nücûma müteallik olan kitapları her ne var ise cümlesin cem eyleyip, bir zarfın içine koyup mühürleyip muaccelen süddei saadetime göndermen emredip buyurdum ki: Vusul buldukta asla teehhür ve tevakkuf eylemeyip müteveffayı mezbur Kürd’ün ilm-i nücûma müteallik ne miktar kitapları var ise cümlesin cemeyleyip varisleri dahi var ise ilm-i nücûma müteallik kitaplarına dahlettirmeyip fermanı şerifim üzere cümlesin alıp bir zarfa koyup mühürleyip südde-i saâdetime gönderesin. Ne miktar kitap zapt olunup irsal olunduğun mufassal yazıp arz eyliyesin. Bkz. Divanı Humayun Mühimme Defteri, Sayı: 49, s. 44, Aktaran: Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I-II, Eser Matbaası, İstanbul 1977, s. 187. 538 Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s. 81. 227 Tablo-2: 19. Yüzyılda Osmanlı Medreselerinde Görülen Dersler ve Okutulan Kitaplar 539 Ders Adı Okutulan Kitaplar Ulûm-ı Arabiyye Emsile, Binâ, Maksûd, İzzî, Avâmil, İzhâr, Molla Câmi, Kâfiye Şerhi Mantık Şerh-i Şemsiyye, Şerh-i Tevâli, Şerh-i Metali, Burhân, İsagoci, Tasdîkât, Fıkıh Halebî, Mültekâ Usûl-ü Fıkıh Usûl-ü Pezdevî, İbni Melek (Menârü’l-Envâr Şerhi), “Tavzih ve Tenkih”, Mir’ât (Molla Hüsrev), Telvîh, es-Serahsî Akâid Akâid-i Nesefî, Devvânî Belâgat Mutavvel Tefsir Beyzâvî, Keşşâf, Celâleyn Farsça Mesnevî Hadis Buhârî, İbn-i Melek Hikmet Kadımîr Müsbet İlimler (Hendese, Riyâziye ve Hey’et) Medreselerde okutulmuyor, sadece özel dersler yoluyla öğrenilebiliyor 19. yüzyıl Osmanlı medreselerinde Arapça ağırlıklı dil eğitimine ağırlık verildiği, aklî bilimlerin neredeyse hiç olmadığı görülmektedir. 1600 yıllarından beri müfredat aşağı yukarı aynıdır. Batı tarzı eğitim kurumlarının açılmaya başlandığı dönemlerde, örneğin 1869’da kurulan ikinci Dârü’l-Fünûn’da hikmet ve edebiyat, hukuk, Ulûm-ı Tabîyye ve Riyâziye şubelerinin açıldığı bilinmektedir. Hukuk şubesinde teferruatlı türde usül muhakeme derslerine ağırlık verildiği; Ulûm-ı Tabîyye ve Riyâziye bölümlerinde modern ders isimlerine yakın çeşitli dersler okutulmuştur.540 Ancak bu derslerin Batı’da okutulan ders kitaplarıyla mukayese edildiğinde çağdaş ve rekabet edilebilir düzeyde olmadığı gözden kaçırılmamalıdır. Batı’da görülen müfredatın çok geri bir formasyonudur. 539 Murat Akgündüz, Osmanlı Medreseleri XIX. Asır, Beyan Yay., İstanbul 2004, s. 156; ayrıca bkz. Mustafa Ergün, A.K.Ü. Anadolu Dil-Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi I, Afyon 1996, s. 1-26. 540 Cahid Baltacı, XV – XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, Marmara Üniv. Vakfı Yayınları, İstanbul 2005, s. 90-98; ayrıca bkz., Akgündüz, Osmanlı Medreseleri, s.159. 228 D. Patronaj ve İlmî Zihniyet Medreselerin gerilemesinde patronajın ne gibi etkileri olmuştur? Bu patronaj politikaları bilgi üretimini ne kadar etkilemiş, bilimsel zihniyette ne tür değişimlere ve sorunlara yol açmıştır? 1. Epistemoloji ve Patronaj İlişki Bir ülkedeki patronaj ilişkilerin adil ve hukukî bir zeminde işlemesi, o ülkedeki ilmî ve fikrî seviyeyi yükseltecektir. İlmî ve fikrî seviyenin yükselmesi, o ülkenin kalkınması için en önemli mihenk noktasıdır. Bu sebeple, sağlıklı inşa edilmiş patronaj ilişkiler, ilmî zümrenin epistemolojisini büyük ölçüde olumlu etkilemektedir. Araştırmanın başında izah edildiği gibi, ülkelerin kalkınması ve gerilemesi o ülkenin ilmiye sınıfının epistemik yapısının bozulmasından ya da epistemik yükselişinden kaynaklanmaktadır. Patronaj ilişkileri sağlıklı olan ülkelerin epistemik yapıları da sağlıklı olmaktadır. Epistemolojisi güçlü olan ilmiye sınıfının yaratıcılığı ve hayal gücü de yüksektir. Osmanlı bilginleri ve ulemasının giderek artan entelektüel kafa karışıklığı ve doğru muhakeme yeteneğini kaybeden dimağları, ulemanın siyasî iktidarlara karşı giderek artan siyasî ekonomik bağımlılıkları ile eşgüdümlüydü. Ekonomi-politik tarzda gelişen patronaj ilişkiler, bu zümreyi bilgi üretmek yerine, devletle ekonomi-politik ilişkilerini geliştirerek, devlette iyi bir görev almanın ve yaşamlarını daha rahat bir şekilde idame etmenin yollarını aramaya itmiştir. Ulemanın bu politik yönde bir zihni güdülenmeye zorlanması, ondaki epistemik çabanın yok olmasına sebep olmuştur. Bilginin yerine iktidara yaranmaya çalışan politik davranışlar zamanla daha genel geçer kurallar haline gelmiştir. Ulema, entelektüel olarak zayıfladıkça hem siyaset hem de toplumsal gidişatı doğru okuyamamıştır. Dünyada cereyan eden olayları ve değişimleri dakik analiz edemeyen, nerede nasıl duracağını bilemeyen, kafa karışıklığı içindeki ulema hem siyaset hem de halk içindeki prestijini ve gücünü kaybetti. Bilgi endeksli rasyonel bir patronaj politikası yönetimini gerçekleştiremeyen siyasî iktidar, bilgi üreten bir mekanizmayı bozmuş demektir. Dolayısıyla bilgiyi kirletmiş, bilgi üretimini de durdurmuştur. Bu politikayı benimseyen bir iktidarın çok çabuk çöküşe girdikleri ve siyasî ömürlerini tamamladıkları tarihte görülmektedir. 229 İslam tarihinde ulemayı doğru konumlandıramayan ve patronaj politikalarını doğru işletemeyen siyasî iktidarlar, bu yanlış patronaj politikasının karşılığını gerileme ve çöküş olarak almışlardır. Ulemayı ve İlmi bozan birçok neden sıralanabir ancak kanımızca en önemli sebep siyasetin ortaya koyduğu patronaj ilişkilerin mahiyetidir.541 Osmanlı Devleti’nin gerileme döneminde, gerilemenin ve çöküşün nasıl durdurulacağına dair birçok risale yazılmış, önemli ulemâ ve devlet adamları bu konuda birçok görüş ileri sürmüştür. Yazılan risaleler ve bu konudaki görüşler incelendiğinde; hepsinin odaklandığı temel nokta, sadece gerilemenin ve çöküşün nedenlerini bulmaktır. Günümüzde Osmanlı Devlet’inin gerilemesi ve çöküşü üzerine birçok tez ve araştırma mevcuttur. Ancak Osmanlı Devleti’nde, kalkınmanın ve ilerlemenin temellerinin ne olduğu üzerine yapılmış araştırmaların yokluğu hemen göze çarpmaktadır. Osmanlı ulemâsı, aydını ve devlet adamları da Avrupa’nın ilerlemesini gerçek anlamda analiz edememiştir. Bunun en büyük delili o dönemde yazılan eserlerin büyük çoğunluğunun Osmanlı’nın niçin geri kaldığı üzerine odaklanmış olmalarıdır. 542 Burada önemli olan sorun o dönemde yazılan eserlerde kalkınmanın temeli olan epistemolojinin bir sorunsal olarak neredeyse hiç tartışılmadığıdır. Bu konu üzerinde fikir ve nazariye geliştirilmemiş hep gerilemenin tespiti üzerine kafa yorulmuştur. Şurası muhakkaktır ki yaşamda hayatta kalmak, ilerlemek temel amaçtır. Her varlık, mücadele ederse, bilgiyle güçlenirse hayatta kalabilir. İlerlemek ve kalkınmak bir istisnadır. İlerlemek, kalkınmak ve bilgiyi yakalamak bir takım temel kurallara bağlıdır. Bu yasalar keşfedilip, icra edildiğinde başarı yakalanabilir. Ancak çöküşün yasaları başarının yasaları gibi az, nadir, ince ve latif yaklaşımlara sahip değildir. Çöküşün nedenleri sayılamayacak kadar çoktur. Dolayısıyla çöküşün nedenleri üzerinde odaklanmak dipsiz bir kuyu gibidir. Sonunu bulmak imkansızdır. 541 Âlimlerin eti zehirlidir. Hadis için bkz., Konyalı Muhammed Mevlâna Ebu Said Hadimi, “Tarikat-ı Muhammediye Şerhi”, Berika, I, Çev. Bedreddin Çetiner, Kahraman Yayınları, İstanbul 2015, s. 264. 542 Hüseyin Kazım Kadri eserinde: Halkın cehaleti, idarecilerin gafleti, ileri gelenlerin bozuk ahlakı, âlimlerin dalalet ve taassubu, padişahların istibdad emelleri... dâimâ teceddüd’e mani olmuştur, demektedir. Bkz., Hüseyin Kazım Kadri, Bir Milletin Dirilişi, Pınar Yay., İstanbul 2008, s. 23-24. 230 İbn Haldun’un dediği gibi devletler de insanlar gibidir. İnsanın dünyaya gelişinin, var oluşunun müsebbibi daha net ve belli şeylere bağlıyken, insanın ölümü ve yok oluşuna sebep olan nedenler ise neredeyse sonsuzdur. Bu nedenle Osmanlı aydını ve ulemâsı çöküşün ve yok oluşun nedenleri hususuna odaklanmış, yükselişin ve varoluşun felsefî ve somut nedenleri üzerinde yoğunlaşamamıştır. Osmanlı’da medeniyetlerin yükseliş nedenleri üzerinde yapılan entelektüel faaliyet yok denecek kadar azdır. Daha önceki bölümlerde işlendiği üzere, Kutadgu Bilig’de önemli epistemolojik yaklaşımların var olduğu görülmektedir. Bu dönemde, Türkler’in tarih sahnesine, etkin bir güç olarak katılmasının nedeni, bilgiye olan doğru yaklaşımları, yaşanan epistemik değişimler olduğunun tespiti önemlidir. 2. Osmanlı Medreselerinde Aklî İilimler Osmanlı medreselerinde aklî bilimlerin Fatih Sultan Mehmed döneminden sonra gerilediği söylenebilir. Kâtip Çelebinin de ifade ettiği gibi felsefenin müfredattan kaldırılması; aklî çalışmaların yerine rivayetçi bir metodolojinin Osmanlı bilim zihniyetine hâkim olmasıyla beraber Osmanlı medreselerinde epistemolojik sorunlar ortaya çıkmıştır. İlk Osmanlı medreselerinde tam olarak nasıl bir müfredat ve eğitim metodu takip edildiği bilinmese de543 eldeki mevcut veriler bu konuda çok önemli ipuçları vermektedir. Şeyhülislam Akşehirli Hasan Fehmi Efendi’nin (d. 1795- ö. 1880), emriyle hazırlanan müfredat programında mantık, hikmet (felsefe), tarih, coğrafya, geometri, aritmetik, gibi aklî ve pozitif bilimlerin de yer aldığı görülmektedir.544 Ancak müsbet ilimlerin tekrar medreselerde müfredata girmesi geç kalmıştır. Şemseddin Molla Fenâri’nin (d. 1350- ö. 1431), telif ettiği mantık kitabı 1886’da İstanbul’da basılmış ve son zamanlara kadar medreselerde okutulmuştur.545 Ayrıca daha önce ifade edildiği gibi, Osmanlı medreselerinde okutulan mantık müfredatı Aristoteles mantığına dayalı derslerdir. Bu nedenle çok boyutlu düşünme anlayışının gelişmesi Aristoteles mantığıyla da mümkün değildi. Osmanlı Devleti’nin birçok alanda gerilemesinin 543 Fahri Unan, Medreselerinin İlmî Performansı Meselesi, s. 13-23. 544 Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, I, İz Yay., İstanbul 1997, s. 109. 545 Ülker Öktem, “Osmanlı Medreselerinde Felsefe”, Ankara Üniv. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Ankara 2004, Sayı:15, s. 274. 231 nedeni; Osmanlı medreselerinin gerilemesine bağlamak mümkündür. Osmanlı medreselerinin gerilemesinin temel noktalarını şu şekilde katagorize etmek mümkündür: 1-Osmanlı medreselerinin dayandığı sosyal tabanın devletle girdiği patronaj ilişkiler sebebiyle bilimsel liyakata dayalı olmayan bir ulema seçkinler, müteekkiller sınıfının oluşması. 2-Osmanlı devletinin bürokraside ihtiyaç duyduğu kadroların teminini ilmiye sınıfından gidermeye çalışırken, devletin üst kademelerine atadığı ilmiye bürokratına bir müderrisin maaşının 10-20-30 katı kadar maaş vermesi bu sebeple ilmiye sınıfındaki müderrislerin ilimle uğraşmayı bırakıp bütün motivasyonlarını devlette görev almak için harcamaları. 3-Kanuni Sultan Süleyman’ın hocası, Dadaylı Hayreddin Bin Evhad’ın (ö.1543), Kanuni Sultan Süleyman ile kurduğu yakın ilişki ve hürmetten dolayı padişah hocalarının oğullarının alt seviyedeki medrese tedrisatına uğramadan dâhil yirmi beşli medreselerine tayin edilebilmeleri hakkında Hocazâdeler kanunu çıkarılmıştır. 546 Padişah hocalarının, arpalık has gelirleri, padişah tarafından temin edilirdi.547 Belki bu kanun çıkarıldığı anda padişah hocaları iyi yetişmiş kimselerdi. Çocuklarını da yetiştirir, ilim mesleğine onları teşvik ederlerdi. Bu nedenle hoca çocukları tedrisatta diğer öğrencilerden ileri bir konumda olabiliyorlardı. Bu sebeple ilk başta iyi niyetle açılan bu kapı ileride suiistimallere müsait bir yapıya dönüşecektir. Liyakata, yeteneğe, en önemlisi ilmi seviyeye bakılmaksızın sırf hoca çocukları oldukları için haketmedikleri ilmî kademelere atamaları yapılmıştır. Çok kısa zamanda diplomalarını alan yetersiz müderrislere kadılık görevi verilmiştir. 28 Aralık 1798 tarihli bir Hatt-ı Hümâyun’da şeriat hâkimlerinin cahil olmayıp dindar olmaları, himayeten (patronaja dayalı) mansıp (atama) verilmemesi, surre usulünün takibinin yapılması hakkında bir ferman çıkarılmıştır. 548 Asırlardır uygulanan adaletsiz, usulsüz patronaj politikaları, Osmanlı Devleti’nde uzmanlaşmayı ortadan kaldırmış, 546 Edirneli Mecdi Efendi, Şakayık-ı Numâniye Tercümesi, Darüt Tıbaatül Amire Matbaası, İstanbul H. 1269, s. 440; ayrıca bkz. http://acikerisim.tbmm.gov.tr:8080/xmlui/handle/11543/1729 547 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, s. 149. 548 BOA. HAT. 90/3708, 20 Recep 1213 (28 Aralık 1798). 232 neticesinde verilen görevi yerine getiremeyecek kadar cahil hocalar ve niteliksiz kamu görevlileri zümresini ortaya çıkarmıştı. Sonunda devlet sistemi, niteliksiz hoca ve kamu görevlilerini görevlerinden almakla kötü patronaj yönetimine duruma çare aramaktaydı. 549 Ulemânın cehaleti meselesi, Medrese İ’tikatları dergisinde yine dönemin uleması tarafından da tartışılmaktaydı. Din bilginlerinin halkı aydınlatma noktasında olmadıkları bizzat kendilerinin irşada muhtaç oldukları dile getirilmekteydi. 550 Osmanlı Devleti’nde ilmiye sınıfının bozulmasının en büyük nedenlerinden biri patronajın haksız ve adaletsiz esaslara dayanmasıydı. 4- Siyasî iktidarın, müfredatla oynayarak epistemik alana müdahale etmesi, medreselerdeki çöküşün nedenlerinden biridir. Epistemik alan, insan beyninin bilgi üretim merkezidir. Bilgiyi elde etmek; düşünme yeteneği olan, doğru bir mantık yürütebilen, olaylara birçok perspektiften bakabilen üretken bir beynin işidir. 5- Osmanlı medrese eğitiminde ilk tedrisattan itibaren birbirini destekleyen, geliştiren, programlı bir eğitim sistemi ortaya konulamamıştır. Osmanlı duraklama ve gerileme döneminde uygulanan eğitim sistemi, zaman israfı olan, uzmanlaşmaya dayalı olmayan bir sistemdi. Osmanlı eğitim sisteminde, zaman + eğitim meteryali + bina + hoca + yaş seviyesi uyumu vs. eksikikler eğitim sistemindeki en önemli sorunlardı. 6- Osmanlı toplumunda ekonomik olarak alt tabakalardaki ailelere mensup zeki çocukları seçen, onlara eğitim veren özel bir usul de geliştirelememiştir. Devlet, insan kaynaklarını yeterince kullanacak bir mekanizmaya sahip değildir. Kuşkusuz o dönem için modern anlamda bir sistem beklenilemez, ancak devlet sisteminde yükselen kişilerin yakın patrimonyal ilişkiler ağıyla patronaj imkânı bulması ve devlet içindeki kariyerlerini bu şekilde artırdıkları görülürken; ekonomik olarak alt tabakalardaki zeki ve bilimsel yetenekleri olan kimselerin ise bu imkânı bulamadıkları; bulanların ise 549 Nihayetinde küçük bir karye (köy) olsa da Osmanlı Devlet’indeki genel bir durumu gösteren küçük bir örnek olması cihetinden; Konya sancağında Perlogan nam-ı diğer, Hadim kazasında Eğiste karyesinde bulunan caminin hatîbi Seyyid Ali Bin Mehmet Emin Halife’nin cahil olması nedeniyle görevinden alınması ve hitabet cihetinin Mehmet Halife’ye tevcihi hakkında bkz. BOA. HAT. 1597/36, 6 Zilhicce 1251 (24 Mart 1836). 550 Mustafa Gündüz, “Ahmed Şirânî ve Medreseleri..” s. 97-131. 233 merhamet sahibi bir tanıdıkla veya şans eseri bir yerlere ancak gelebildikleri görülmektedir. Eğitim sistemi bir toplumda: 1- İdeoloji 2- Bilgi 3- Yetenek aktarma işlevi görmektedir. 551 Eğitim alanı siyasî iktidarlar için boş bırakılmayacak çok önemli bir alandır. Bu nedenle siyasî iktidarlar, eğitim ve müfredata müdahalede bulunurlar. Bu müdahaleyi gerçekleştiren siyasî iktidarlar, bilinçli ya da bilinçsiz bilgi üreten bilim adamının epistemolojik zihnî donanımını bozarlar. Epistemik zihnî yapıyı bozan en önemli unsur; patronajın liyakat usulüne göre yapılmamasıdır. Siyasî iktidarlar, aklı kontrol altında tutarak, bilim adamını; bilim adamını kontrol altında tutarak bilgiyi kontrol altına almış olurlar. Bilginin kontrol altına alınmasıyla toplumlar kontrol altına alınmış olur. Siyasî iktidarların yanlış patronaj politikaları sonucu, bir akıl tutulması dönemine girilir. Bilgiye müdahaleyi engellemek akla müdahaleyi engellemektir. Bilimi özgür kılmak aklı özgür kılmaktır. Akla müdahale, bilgiye müdahaledir. Aklın özgürlüğünü bağlamak toplumları yönlendirilmiş, güdülenmiş bir sürü psikolojisine sokmak demektir.552 Bu nedenle siyasî iktidarların bilgine ve bilime müdahaleleri bilgi üretim kaynağı olan epistemolojiye müdahaledir. E. Akraba Patronajı-Cinci Hocalar ve İlmî Dönüşüm Bilim aklın ürünüdür. Akıl ise bilim adamının korumakla mükellef olduğu en büyük sermayesidir. Bilim adamı, devlet adamı gibi büyük şahsiyetlere verilen haksız imtiyazlar adaletsiz patronajlar, devletlerin ve ulusların yıkımına yol açan en büyük sebeplerden biridir. Osmanlı’da çıkarılan hocazâdeler kanunuyla beraber ilmiye sınıfında büyük bozulmalar kendini göstermiştir. Siyasî iktidarların kendine ait bir seçkinler sınıfını oluşturmak istemesi iktidarın doğasında vardır. Ancak bunu ne kadar rasyonel, eşitlikçi bir patronaj politikası haline getirebilirse kurulan sisteme o kadar 551 İlhan Tekeli vd., Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 1. 552 Kur’an-ı Kerim’de Bakara Suresi’nde: Ey iman edenler, “Raina-bize bak (bizi güt),” demeyin. “Unzurna-bizi gözet (bizi yönet)” deyin ve dinleyin, demektedir. Bkz. Kur’an: II/104. Kur’an-ı Kerim, Yahudîlerin kelimelerle oynayarak, telaffuzu benzer bir başka kelimeden türetilen bizi bir sürü gibi güt anlamına gelen râinâ kelimesi yerine, daha bilinç ve akıl içeren bizi yönet-rehberimiz ol anlamlarına gelen unzurnâ kelimesinin kullanılmasını kesin bir dille emretmektedir. Hatta Osmanlıda kullanılan nazır (bakan) kelimesi unzurna kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. Buradan anlaşılacağı üzere Kur’an-ı Kerim’in, bilinçli, aklını kullanan, sürü gibi hareket etmeyen bir toplumun inşasına büyük önem vermekte olduğunu söyleyebiliriz. Bkz. er-Razi, Tefsir-i Kebir, III, s. 294-297. 234 hizmet edebilir. Oluşturmak istenen seçkincilik politikası adil bir patronaj ve liyakat ilkesine dayanırsa devletlerin ikbali de o kadar uzun olabilmektedir. Osmanlı Devleti’nin başlangıç asırlarında, başarılı bir patronaj politikası uyguladığı görülse de sonraki yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nin patronaj politikalarının, liyakat zemininden kaydığı, bu sebeple devletin çöküşe girdiği görülmektedir. Ancak burada Osmanlı Devleti patrimonyal sosyal yapısının, çocuklarının geleceklerini düşünmek zorunda kalan ulema ve devlet adamlarını yanlış da olsa buna zorladığı düşünülebilir. Ancak Osmanlı Devleti’nin dış dünyadaki büyük ekonomik, siyasî ve bilimsel değişimleri yeterince takip edememesi, epistemik değişimde geri kaldığını anlayamaması neticesinde, bilgi üretememiş, bilginin oluşturacağı yeni istihdam alanları oluşmamıştır. Bu büyük değişimleri algılayamamasındaki temel sebep, bilgi üretememesidir. Bilgiyi üretecek olan aklın epistemik devrimleri icra etmede başarısız olmasıdır. Osmanlı Devleti, bilgi üretmek için gerekli olan epistemik bir zihniyet değişiminin gerektiğini anlayamamış ve bunu gerçekleştirememiştir. Osmanlı’da ulema patronajı ilişkilerinin önemli bir örneği de Hoca Sadeddin Efendi’dir (d. 1536/7- ö. 1599). Hoca Sadeddin Efendi’nin babası, Yavuz Sultan Selimîn nedimidir. Sadeddin Efendinin Arapça ve Farsça bilgisi yüksekti. Tacüttevarih adlı eseri bunun bir göstergesidir. Babasının nüfuzu ve ilmî yeteneği sayesinde saray çevresinde yakın patronaj ilişkiler kurmuştur. Şeyzâde III. Murad’ın hocalığı ile görevlendirilmiş, III. Murad’ın tahta çıkışı ile birlikte padişah üzerindeki oluşturduğu nüfuzunu kullanarak devletin iç ve dış siyasetinde etkili olmuştur. Osmanlı Devleti patrimonyal sisteminde padişah hocalarının sultanlar üzerinde büyük etkileri bulunmaktadır. Diğer önemli bir noktada Hoca sadeddin Efendi’nin III. Murad’ın gözdesi Valide Safiye Sultan’ın takdirini ve teveccühünü kazanmış olmasıdır. Hoca Sadeddin Efendi çocuklarını ve akrabalarını devlette belli başlı yerlere yerleştirme işlerinde mahirdi. Kurulan patronaj ilişkilerin bayağılaşması dönemin şeyhülislamı Mustafa Sunullah Efendi (d. 1552- ö. 1612) tarafından sert bir dille 235 eleştirilince 553 Sunullah Efendi, bu eleştirileri üzerine sürgüne gönderildi. 554 II. Bayezid döneminde, padişahın Zamirî mahlaslı Hamza Nureddin’i sahnı semana liyakati olmadan müderris yapmak istediğinde, Müeyyed-zâde Abdurrahman Efendi555 müderris olarak atanacak kişinin ilmî liyakatinin olmadığını II. Bayezid’e söylemesi üzerine padişahın: Fünûn-i âliyeden okutmaya kadir değilse de sarf nahif okutabilir, diye mukabele etmiş ve bu kişiyi tayin ettirmiştir. 556 Çünkü müderris tayinlerinde son söz ve onay padişah makamına aitti. 557 Şeyhülislam İbn Kemal (Ahmed Şemseddin Efendi), Müyyed-zâde Abdurrahman Efendi’nin patronajı ve teşviki ile yetişmişti. 558 Şeyhülislam İbn Kemal, Zamirî’nin atamasını eleştiren Müeyyed-zâde Abdurrahman Efendi’nin oğlunu medrese usulü ve kanuna aykırı olarak 40 akçe yevmiyeli bir müderrisliğe tayin edilmesi için Vezîr-i âzam Makbul İbrahim Paşa’dan ricada bulunmuştur. Bu ricanın sonucunda, Müeyyed-zâde Abdurrahman Efendi’nin oğlu, 30 akçeli Çandarlı-zâde İbrahim Paşa medresesine müderris olarak tayin edilmiştir. 559 Ahmed Çelebi, mülâzemete ulaşır ulaşmaz Çivizâde Mehmed Efendi’nin 560 damadı olması gibi bir aile patronajı ilişkisinden dolayı 30 akçeli Hacı Hasan-zâde 553 Bir gün Sunullah Efendi vaazında: Ekâbir rişver alur. Müstahikkı lanet olur, Menasıbı devlet naehle virilür. Mezalim ile âlem doldu. Ulemamız dünya içün a’day-ı din kapusına varırlar, (devlet büyükleri rüşvet alırlar, hakkıyla iş yapanlara lanet okunur, devlet hizmetleri layık olmayan kimselere verilir, ulemamız dünyalık için din düşmanlarının kapsına varırlar) diyerek tepkisini dile getirmekteydi. Bkz. Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, Toplumsal Dönüşüm Yay., İstanbul 1997, s. 47-48. 554 Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, s. 46-49. 555 Müeyyed-zâde Abdurrahman Efendi, Amasya’da sancak beyi olarak bulunan Şehzâde II. Bayezid’in işret meclislerinde onunla sohbet edip içki âlemlerinde bulunurdu. Şehzadenin yanındakilerin onu afyona ve sefahate alıştırdıkları halini Fatih Sultan Mehmed haber alınca Fenerî-zâde Ahmed Bey’e gönderdiği bir hükümde Bayezid’i fena yola sevk edenlerin derhal cezalandırılmalarını emretti. Ahmed Bey bu durumu şehzadeye gizlice anlattı bunun üzerine Bayezid Müeyyed-zâde’ye 10.000 akçe yol parası ve bir kaç at vererek kaçmasını sağladı. Müeyyed-zâde Halep’e gidip orada medrese tahsili yaptı. Çeşitli medrese tahsilini tamamladıktan sonra Fatih Sultan Mehmed’in vefatının ardından İstanbul’a gitti. Ulemâdan hatipzâde Abdurrahman Efendi’nin ilmi yeterliliğini tasdik ederek hükümdara bir şahadetname gönderdi. Bunun üzerine müderrisliğe tayin edildi. Sahn-ı seman medreselerinde müderris oldu. Sonra Edirne kadılığına geçti, 1505’de Rumeli kazaskeri oldu. Alıntı için bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 662-663. 556 Anlamı: Yüksek ilmî seviyedeki dersleri okutmaya gücü yetmese bile temel Arapça dilbilgisini okutabilir. Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s. 68. 557 Hasan Akgündüz, Osmanlı Medrese Sistemi, Ulusal Yay., İstanbul 1997, s. 466. 558 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 664. 559 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s. 68. 560 Kanuni döneminin Şeyhülislamı Muhyiddin Şeyh Mehmed Efendi (ö. 1547)’nin oğludur. 1581’de Şeyhülislam olmuştur. Bkz. Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 236 medresesine tayin olundu.561 Şeyhülislam Ebus-Suud Efendi’nin oğlu Mustafa Efendi, babasının patronajında, sahn medresesine müderris tayin edildi. 562 Vanî Mehmed Efendi’nin 563 damadı ve Şehzâde II. Mustafa’nın hocası olan Seyyid Feyzullah Efendi 564 yüksek ilim ve doymak bilmez ihtiraslarıyla tanınmış biriydi. 565 Siyasî nedenlerden dolayı Erzurum’a sürülen Seyyid Feyzullah Efendi, Sultan II. Mustafa’nın tahta çıkması üzerine, İstanbul’a davet edildi. İkinci defa Şeyhülislam tayin olundu. Padişah hocası olması ve II. Mustafa üzerindeki nüfuzu ve etkisi nedeniyle protokolde padişahtan sonra ikinci önemli konuma yerleşti. Artık hükümet tayini ve azillerinde Şeyhülislam’ın muvafakati alınıyordu. Feyzullah Efendi, kendisine intisap edenlere önemli memuriyetler ve rütbeler aldırdı. 25 yaşında bulunan büyük oğlu Fethullah Efendi’yi, (Dâhil-ellilik) müderrisliğine tayin ettirdi. Daha sonra sırasıyla Selanik kadılığına ve kazaskerliğe tayin edildi. Fethullah Efendi’ye 566 ‘Şeyhülislam Veliahtı’ payesi vererek ‘Hil’at-i Beyzâ’ (Şeyhülislam elbisesi) giydirdi. 567 Ortanca oğlu Mustafa Efendi’ye, iki sene zarfında medreseleri tamamlatarak sırasıyla Selanik kadılığı ve Anadolu kazaskerliği, Mekke kadılığı, 561 Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 562 Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 563 Vanî Mehmed Efendi (ö. 1685): IV. Mehmed döneminde dinî ve siyasî alanda etkili olmuş ulemadan önemli bir kişiliktir. 17. yüzyılın siyasî ve dinî hayatında önemli bir yeri olan Kadızâdeliler hareketinin son halkasıdır. Kadızâdelilerin saraydaki etkinlikleri özellikle padişah hocalığı üzerinden elde ettikleri güçle devletin birçok noktasında önemli güçler elde etmiş, devlet kadrolarına kendi istedikleri kişilerin atamasını yaptırmışlardır. Mutasavvıf şair Niyazi Mısrî’nin Bursa’dan Limni adasına sürülmesi Bektaşî tekkesinin yıktırılması, Mevlevî ve Halvetî dergâhlarının kapatılmasından sorumlu tutulmuştur. Vanî Mehmed Efendi’yi Sultan IV. Mehmed ile Sadrazam Fâzıl Ahmed Paşa tanıştırmıştır. IV. Mehmed, Vanî Mehmed Efendi’nin vaazlarına ve huzur derslerine katılmış, ona izzet ve ikramlarda bulunmuştur. Bkz. Erdoğan Pazarbaşı, “Vanî Mehmed Efendi”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 458-459; ayrıca Bkz. Semiramis Çavuşoğlu, “Kadızâdeliler”, DİA, XXIV, Ankara 2001, s. 100- 102. 564 Seyyid Feyzullah Efendi (ö. 1703): Osmanlı Devleti’nin 46. Şeyhülislam’ıdır. Seyyid olması hususunda silâhdar tarihinde şerafetinin sahte olduğu, sihirbazlıkta sathî bir kâhine ders verirdi, yönünde çeşitli rivayetlerde anlatılmaktadır. Bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 482. İstanbul’da bulunan Yeniçeriler 1703 tarihinde ayaklandılar, Edirne Vakıası denilen bu olayda Seyyid Feyzullah Efendi tutuklandı. İdam edilmesi için onun yerine geçen Şeyhülislam İmam Mehmed Efendi’den fetva istendi. Alınan fetva gereğince Feyzullah Efendi idam edildi. Edirne’deki malvarlığı yağma edilerek oğulları yedikuleye hapsedildi. Bkz. Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 99-100. 565 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 482. 566 Edirne vakıasında, Fethullah Efendi birçok kimse ile zincire vurularak yedikule zindanına getirildi ve burada öldürüldü. Bkz. Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 567 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 484; Abdulkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1972, s. 98-101. 237 kazaskerlik unvanları verdi. Üçüncü oğluna Bursa kadılığı ve on yaşındaki küçük oğlu İbrahim’i de Rumeli payesiyle Yenişehir kadısı tayin ettirdi.568 Osmanlı Devleti’nde ilmî bozulmanın ve patronaj politikalarının akılcılıktan uzak vulgarize 569 oluşunun en önemli örneklerinden ve kanıtlarından biri de Sultan I. İbrahim döneminde ortaya çıkan Cinci Hoca lakaplı Hüseyin Efendi (ö. 1648) vakasıdır. Cinci hoca, memleki Safranbolu’dan İstanbul’a geldiğinde ekonomik durumu kötüydü. Fakir, yoksul bir yaşam sürmekteydi. Saray kadınlarının büyücülük ve muskacılık işlerine meraklı olmaları nedeniyle Cinci Hoca Hüseyin Efendi, saraya girmek için saray kadınlarının patronajından ve iltimasından istifade etti.570 Psikolojik rahatsızlıklar içerisinde bulunan Sultan I. İbrahim’in tedavisi için getirilen cinci hoca, Valide Kösem Sultan’ın yakın patronajına girdi. Cinci hoca henüz medrese tahsilini tamamlamadan Şeyhülislam Zekeriyyazâde Yahya Efendinin itirazlarına rağmen Sultan I. İbrahim’in fermanıyla Sahn-ı Seman ve Süleymaniye medreselerine müderris atandı. Sonra çok geçmeden sırasıyla padişah hocalığına, İstanbul kadılığı payesiyle Galata kadılığına ve Anadolu kazaskerliğine getirildi. Cinci Hoca Hüseyin Efendi, saray gözdelerinden Şekerpâre Kadın ve Silâhdar Yûsuf Ağa ile yakın ilişki kurdu. Kurduğu patronaj ilişikler sayesinde padişah üzerindeki derin bir nüfuza sahip oldu. Bu ilişkiler neticesinde Mahmud Paşa camii yanına kendisi için bir saray inşa edildi. Sultan I. İbrahim’in tahtan indirilip, öldürülmesiyle veli nimetini, patronunu kaybeden Cinci Hoca Hüseyin Efendi’nin 3.000 kese nakti varlığına, ayrıca evinde yapılan aramada 200 kese kuruş ve sandıklar dolusu altın ve mücevherata, elliden fazla samur kürküne, 12 güğüm çil akçeye, gizlediği 70.000 kuruşuna vs. diğer tüm servetine el konuldu.571 Cinci Hoca devri, Osmanlı Devleti’nin sadece epistemik ilmî yapısının ne denli bozulmuş olduğunun bir örneği değil, tüm toplumsal ilişkilerin ne kadar yozlaştığının akıldan uzak bir hale girdiğinin en güzel örneğidir. Akıl dışılık o kadar ilerlemişti ki, Şaravizâde adlı bu zümreden bir kişi, Mısır valiliğini almak ister, verilmeyince, Hz. 568 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 484; Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 569 Vulgarize: Avamileşme, bayağılaşma, kabalaşma anlamlarına gelmektedir. Bkz. Redhouse, Türkçeİngilizce Lugat Kitabı, İman Efendi Matbaası, Londra 1856, s. 371. 570 Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, s. 48,63. 571 Abdülkadir Özcan, “Hüseyin Efendi Cinci Hoca”, DİA, XVIII, s. 541-543. 238 Muhammed tarafından kendisine Mısır’ın rüyada verildiğini bile iddia etmiştir. Sultan tarafından neye değer, kıymet veriliyorsa patronajın da o istikamette kullanıldığı görülmektedir. Aynı zamanda sultanın dışarıdan kabul ettiği hediyerler de sultanın beğenisi ve kıymet verdiği şeyler üzerinden oluşmaktadır. Fatih’e kitap hediye edilirken, Sultan İbrahim’e samur ve anber hediye edilmekteydi. Hangi sultanın neye değer verdiğini bilen çevrelerin ona göre sultana hediye getirmeleri hayli ilginçtir. İktidarların ilgisi, toplumun yöneleceği, merak, ilgi ve uğraşı alanlarını belirlemektedir. Bu dönemde bilime iktidar rağbet etmemekte, ya da bilim denilince sihir vs. büyü akla gelmekteydir. Aklın faal olup, fikir, bilim üretmek yerine cin ve ifritlerden yardım dileyip, güya kolay yoldan iş yaptırmanın iktidar kendince kısa yolunu bulmuştur. 572 Medreselerin bozulması, genelde medreselilere bağlanır.573 Ancak Medresenin epistemik zihniyetinin tahrif edilmesinin ilk temel nedeni siyasî iktidarların patronaj politikalarıdır. Çünkü siyasî iktidarın rejim yapısına göre değişen patronaj ağı, bilim adamının sürekli iktidarın güdümünde çalışmasına neden olmuş, başka bir patronaj yapısının gelişmesine olanak vermemiş, ulemayı özgür kılmamıştır. Bilimsel gelişmeyi ve kalkınmayı gerçekleştirecek bir patronaj yapısı tesis edilmemiştir. Bunun yerine siyasî iktidarın beslediği çevreleri patronaj eden, statükoyu koruyan bir patronaj politikası uygulanmıştır. Ulema ve devlet adamlarının hatırına574 binaen kurulmuş patronaj ilişkiler, devlet idaresinde, yetenekli, yeterli bilgi ve donanımla uzmanlaşmış kadroların gelişmesine imkân vermemiştir. Bu elitist zümre tarafından kurulmuş patronaj ilişkiler ağı, sadece devlet idaresinde, yönetimde, bilimde kaliteyi düşürmekle kalmamış, toplumsal ilişkileri bayağılaştırmış, irrasyonaliteyi devlet yönetimine hâkim kılmış, epistemik çöküşe neden olmuştur. 572 Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, s. 62,72. 573 Atay, Medreselerin Gerilemesi, s. 15-56. 574 Bu konuda Ahmed Hikmet Müftüoğlu şöyle demektedir: Git gide, medreselerin isimleri mevcut, ve cisimleri nâbud (yok) olmakla medreselik bir pâye ve bir medreseden diğerine nakil dahi terfi rütbeden kinaye olmuştu. 1000 (M. 1591) tarihinden sonra her maslahata hatır karışmakla ve emirde müsamaha olunmakla bir ilmiye zadegânı sınıfı zuhur etti. Bu sınıf mensubunu baba yuvasında, ana kucağında, ruus ve mevleviyet olarak kesb-i rifat edenler ve talebelikten yetişenler, bekâr ocağında ve hasır ovasında meyus-u fazilet olarak kalırlardı. Medreseden icazet alanlar tevcih edilecek, cihet bulunamadığından talihi yaver olanlar o da nadiren hal-i ithalarında bir mevki sahibi olurlardı. Bkz. Ahmed Hikmet Müftüoğlu, “On Birinci Asr-ı Hicride Türk Menabi'-i İrfânı”, Mihrab, I, İstanbul 1340 [1924]. Sayı: 21-22, s. 715-724. 239 Çarpık patronaj ilişkiler, bilim adamını ilmî yeterliliğe sahip olmadığı halde kendini yeterli görmesi gibi bir algı ilizyonuna da sebep olmaktadır. Bunun sonucu olarak aklın epistemik yapısı bozulur.575 Epistemik çöküşü hızlandırıcı bir etkiye de sahiptir. Bilgi üretiminin önündeki en önemli psikolojik engel, insanın, kendini nihaî anlamda ulaşılabilecek, kemal noktaya ulaştığı zannına kapılmasıdır. Bu engelin oluşmasında, en önemli etken, üst düzey devlet adamlarının ve ulemanın egolarının çarpık patronaj ilişkiler sebebiyle şişirilmesidir. Bunun sonucunda bilgi ve yaratıcılık, toplumun önem verdiği değerler sıralamasında yer almaz, alt seviyelere iner. Bilgiye, akla dayalı olmayan himayecilik politikaları; siyasî iktidarın, adam kayırma, çıkar, menfaat ilişkiler temelli yaptığı atamalar, yaltakçılık anlayışını geliştirir. Bu politik anlayışın geliştirdiği patronaj ilişkiler, kendine ait bir düşük ahlakî değerler sistemi de üretir. Bu değerler, toplum tarafından üst değerler olarak benimsenir. Artık toplumda akıl değil, düşük etik kuralları hâkimdir. Akıl ve bilgi kaybolur. Siyasal sistemde ve toplumda entrikanın egemen olduğu düşük ahlaki değerlere sahip, aşırı siyasallaşmış bir akıl toplumda işlemeye başlar.576 Çarpık patronaj ilişkiler sebebiyle kişisel çıkarların veya toplumda bir zümrenin çıkarlarının, aklın ve rasyonel stratejinin önüne geçtiği görülür. Patronaj çevrelerinin menfaat ve çıkarlarına uygun olan değerler rasyonel kabul edilip, uygun olmayanlar akıl dışı ilan edilerek depatronaj edildiği görülür. Patrimonyal devlet sisteminin bilgiyi, toplumsal ilişkileri vulgarizasyona uğratır. II. PATRONAJ VE ULEM ÇEKİŞMESİ Ekonomik ilişkilerin insan davranışları, siyasî ve sosyal yapılar üzerinde ne kadar etkili olduğu sosyal bir gerçektir. Ekonomik ilişkiler, tarihi şekillendiren insanoğlunun zayıf ve güçlü tarafıdır. Bu nedenle Osmanlı uleması da tüm güçlü ve zayıf yönleriyle bu sosyal gerçekliğin bir parçasıdır. Osmanlı ulemâsını da bu gerçeklikten soyutlayarak düşünmek imkânsızdır. Nedenleri teke indirgeyen 575 Oku! Rabbin, en büyük Kerem sahibidir. O Rab ki kalemle (yazmayı) öğretti. İnsana bilmedikleri şeyi öğretti. Gerçek şu ki, insan azar. Kendini, kendine yeterli gördüğü için, mealindeki ayet için bkz. Kur’an: XCVI/3-7. 576 Allah (c.c.) akıllarını kullanmayanlara pislik yağdırır, mealindeki ayet için bkz. Kur’an: X/100; ayrıca bkz. er-Razi, Tefsir-i Kebir, XII, s. 480. 240 indirgemeci bir analizden kaçınarak, bu kısımda meselenin önemli bir tarafı olan ekonomik güdülenmelerin ulemâ davranışlarına olan etkileri ve ulemâ ihtilafındaki rolü incelenecektir. A. Kadızadelilerin Doğuşu ve Zihnî Yapısı Kadızadeliler ve Sivasiler arasında cereyan eden tartışmaların patronaj temeline geçmeden önce Osmanlı ulemasının, diğer İslam ülkelerindeki İslam ulemâsının zihnî dönüşümünden ne kadar etkilendiğine kısaca değinmek yerinde olacaktır. İslam dünyasında ilk medrese 1067’de Bağdat’ta açılmıştı. O dönemin bir yükseköğretim kurumu olan Şii Fatımîlerin Kahire’de kurduğu el-Ezher ve Dâr’ül – Hikme’ye karşı kurulan Nizamiye Medreseleri bilimsel olarak Fatımîlerle mücadeleyi amaçlayan siyasî yönlü medreselerdi. Bu medreselerdeki müderrisler iktidar tarafından atanıyor, maaşları da devlet tarafından ödeniyordu. Bu durumu Kâtip Çelebi şu şekilde eleştirmektedir: Bağdat’da okullar inşa edildiği haberi kendilerine ulaştığı zaman Mâverâunnehir bilginlerine bu durum söylenip açıklanmıştır. Onlar da ilmin matemini tuttular ve şöyle dediler: Yüksek gayret sahipleri ve üstünlüğü için kendisiyle olgunlaşmak için ilmi isteyen akıllı kişiler ilimle meşgul oluyorlardı; kendilerinden ve ilimlerinden yararlanılan bilginler oluyorlardı. Ücretli olduğu zaman ise alçaklar ve tembeller ona yaklaşıyor ve (ilmin) ortadan kalkmasına sebep oluyor. Aslında (medreseler) değerli olsa da hikmet ilimleri oradan göç etti.577 Osmanlı ulemasındaki zihnî dönüşüm patronaj ilişkilerle şekillenmiştir. Patronaj ilişkileri belirleyen en önemli nedenlerden biri siyasî iktidarın ulemâ üzerinden ulaşmak istediği siyasî amaçlardır. Bu siyasî amaçlara göre siyasî iktidar patronaj politikasını belirlemektedir. Osmanlı Devleti’nin din ve tarikat politikaları bu minval üzere değişkenlik göstermiştir. Osmanlı ulemasındaki en önemli değişimin ilk durağı Fatih Sultan Mehmed dönemidir. İkinci en önemli değişimi, Yavuz Sultan Selim’in hilafeti Osmanlı’ya getirmesiyle yaşanmıştır.578 Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin en 577 Süleyman Uludağ, “İşrâkilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi”, Mîzânü’l – Hakk Fî İhtiyâri’l –Ehakk, Çev. Süleyman Uludağ, Kabalcı Yay., İstanbul 2007, s. 268. 578 Yavuz Sultan Selim’in Tuman Bay’a gönderdiği mektubu İbn İyâs şöyle naklediyor: Sen halife ve 241 büyük problemi, Safevî Devleti’nin kurucusu Şah İsmail’le yaşadığı siyasî krizdir. Safevî Devleti’nin Anadolu’da yapmış olduğu Şiilik propagandasına karşı Osmanlı Devleti, çeşitli dinî ve siyasî önlemler almak zorunda kalmıştır. Bu nedenle ulemanın içinden Şiilik tehdidine karşı Selefî itikadına yakın olup sert politikaların uygulanmasını savunan ulemanın patronaj edilmesi bir devlet politikası olarak benimsendiği söylenebilir. Ayrıca Anadolu’da Safevî Şiiliğine kayan topluluklara karşı bir Osmanlı Bektaşîliği desteklenmiştir. Bektaşîlik ve Safevî tarikatı ile yakın köklere sahip olan halvetîye tarikatı ile iş birliğine gidilmiştir. Siyasî iktidar Bektaşîliğe yatıştırıcı siyasî bir rol vermiştir. II. Bâyezîd Buhara’daki Nakşî Dergâhı şeyhlerine de 5000 akçe para göndermekteydi.579 Safevî Şiiliğine karşı 30’dan fazla ilmiye mensubu ve şaire 86.000 Akçe ödenek ayrılmıştır. 580 Yavuz Sultan Selim, Mısır seferinin dönüşünde 1800 kişiye yakın nüfuzlu âlim, şeyh, mimar, mühendis, duvar, taş ve mermer ustalarından müteşekkil Mısır’ın elit zümresini, İstanbul’a deniz yoluyla getirtmiştir.581 Yavuz Sultan Selim, vahdet-i vücut düşüncesine yakın, Muhyiddin-i Arabî’ye hürmetkâr bir sultandır. Bu nedenle şeyhin kabrine türbe ve yanına cami yaptırmıştır.582 Ancak bütün bunlara rağmen o dönemde Suriye ve Mısır’da güçlü Selefi akımlarının var olduğu ayrıca bilinmektedir. Mısır’daki selefi etkisindeki bu âlimler, Muhiddin İbn Arabi’yi tekfir etmişler, Şeyh-i Ekfer (en büyük kâfir) şeklinde tahkir edici ifadeler kullanmaktaydılar. 583 Mısır ulemasının, Osmanlı uleması üzerindeki etkileri üzerine müstakil bir inceleme yapılması gerekmektedir. Çünkü Osmanlı ulemasının zihnî dönüşümü üzerinde büyük etkileri olduğu düşünülmektedir. Bu dönemden itibaren Osmanlı Devleti’nde kadılara minnet ederek sultan oldun, ancak kılıcımın hakkı olarak aynı zamanda Gavrî’nin ölümü ile bu yerlerin mülkiyeti bana geçmiştir. Bu sebeple Mısır’ın vergisinin daha önce Bağdat halifelerine yapıldığı gibi her yıl bana göndermelisin, çünkü ben Tanrı’nın yeryüzündeki halifesiyim. Harameynüşşerifeynin hizmetinde de senden önde gelirim. Bizim dayanılmaz gücümüzden korunmak istersen parayı adımıza kestir, hutbeyi de bizim adımıza okut ve Gazze’den Mısır’a kadar olan yeri ve Mısır’ı valimiz olarak idare et. Eğer bana itaat etmezsen Mısır’a gelirim. Bu da sana ve askerlerine acı bir ölüm getirir. Bkz. Faruk Sümer, “Yavuz Sultan Selim Halifeliği Devraldı mı?”, Belleten, LVI, Sayı: 217, Aralık 1992, s. 675-701. 579 Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, III, s. 207. 580 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 9; ayrıca bkz. Ocak, “Balım Sultan”, DİA, V, Ankara 1992, s. 17-18. 581 Sümer, “Yavuz Sultan Selim Halifeliği Devraldı mı?” Belleten, s. 675-701; bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 293. 582 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 295. 583 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II, s. 295. 242 Kadızâdeliler’in felsefî temelini oluşturan selefi görüşlerin medreslerde yaygınlık kazandığı bir vakıadır. Patronaj, politik amaca göre hedef ve mahiyet değiştirmektedir. İslam’ın selefî yorumu, dinin daha çok biçimsel, lafzî yönüyle ilgilenir. Şekilcidir, sözün taşıdığı amaç ve hedefi göz ardı ederek sadece kelimenin ve sözlerin biçimsel yorumuyla ilgilenir. Felsefî derinliği, sözün asıl amacını keşfetmek, bu düşünce biçiminden uzaktır. Nakilcilik en önem verilen kuraldır. Bu sebeple statükocu rejimlerin desteklediği bir anlayış ve fikir dünyasını içerir. Kendisine tehdit olarak algıladığı felsefî derinliğe sahip akımların gelişmesine asla imkân vermez. Bu nedenle selefî görüşler, patrimonyal rejimlerce daha tercih edilir. Statükocu siyasî iktidarların yükselmesini istedikleri akıl alanıdır. İnsanların çoğu derin düşünme yetisine sahip değildir. Bu yüzden toplumda nakilci görüşlerin taraftarı, destekçileri daha çoktur. Toplumlar ve düz mantık sahipleri, nakilci ve siyah-beyazcı görüşlerin yolunu daha rahat anlaşılabilir bulurlar. Osmanlı ulemasının zihnî dönüşümü, şekilci, aklın önemini yadsıyan selefî akımların Osmanlı ulemasının içerisinde yükselmesiyle gerçekleşmiştir. Kâtip Çelebi’ye göre, Osmanlı ulemasında tasavvufi akımlar ile felsefeyi hikmet adıyla birleştiren ekol işrâkîlik okuludur. 584 Kâtip Çelebi’ye göre, Osmanlı Devleti’nin başlangıç asırlarında Anadolu’da felsefe ve hikmete önem veriliyordu. İnsanlara verilen değer aklıyla ürettiği ilimler kadardı. Onlar hikmet (felsefe) ile şeriat’ı bir araya getiren önemli bilgin insanlardı. Bu âlimler Şemseddin el-Fenârî, Kadızâde er-Rûmî, Allame Hocazade, Allame Ali Kuşçu, İbn el-Müeyyed, Mîrîm Çelebi, Allame İbn Kemal ve en sonu Kınalızâde Ali Efendi’dir, demektedir. 585 Bu işrakî okul, tasavvufun keşf ve ilhamı ile felsefenin mantık, kıyas, tümdengelim ve tümevarım metotlarını birleştiren, akla genişlik veren orijinal bir akımdır. Kâtip Çelebi bizzat kendisi Hanefî mezhebinde ve işrâkî meşrebinde olduğunu Süllemü’l-Vusûl adlı eserinde ifade etmektedir. Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn adlı eserinde hayata hâkim olan birçok akıl çeşidinden bahsetmekte akıllar 586 arasında kurulması gereken 584 Uludağ, “İşrakilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi,” Mîzânü’l – Hakk, s. 264. 585 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, II, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2007, s. 564-567. 586 “Akıllar teorisi” tezin daha önceki bölümlerinde ifade edilmişti. Kâtip Çelebi, ‘akıllar’ kavramını kullanmaktadır. Kâtip Çelebi’nin bu şeklinde bir anlamı kullanması ‘akıllar teorisine’ bir destek olarak 243 dengelerin önemine vurgu yapmaktadır. Aklın ve duygunun (kalbin) ahenkli birliğini tesis etmek istemektedir 587 İnsanın olgunlaşmasında kattettiği dereceler, aklın yol aldığı akıl seviyeleridir. 588 Osmanlı medreselerinde felsefî ve aklî bilimlerin gelişmesi medrese dışında özel eğitim ve ortamlarda yapılan eğitimlerle gerçekleştiği görülmektedir. Çünkü medreselerde felsefe, mimari, musiki ve güzel sanatlar medreselerde okutulmadığı halde gelişme göstermesinin sebebi budur. 589 Burada üzerinde durulması gereken nokta işrâkî geleneğe bağlı bilginlerin, düşünürlerin, ariflerin çok geniş bir düşünce ufkuna sahip olmaları, hayata, dünyaya geniş bir perspektiften bakabilmeleridir. Çalışmanın önceki bölümlerinde ifade edilen saçaklı (fuzzy) aklın ve akıllar nazariyesi perspektifine uygun bir bakış açısının olduğu gözlenmektedir. İşrâkî aklın tesiriyle Osmanlı medreseleri ve ders müfredatı çok yönlü inşa edilmiş olsaydı, Osmanlı bilim hayatından daha parlak ilmî eserler ortaya çıkabilirdi. Şii tehdidine karşı belki bir set olarak düşünülen Selefî düşüncesi etkisinde kalan Kadızâdelilerin siyasî iktidar tarafından patronaj edilmesi sonucu, aklî ve bilimsel yaklaşımları öteleyen bir medrese müfredatı ve bu yönde köşeli siyasal bir aklın gelişmesine sebep olmuştur denilebilir. Siyasî iktidarlar tarafından, Şii temayüllü görüşlerin zamanla çeşitli tarikatlar ve işrâkî ekollerin içinde temerküz edebileceği endişesiyle böyle bir patronaj politikası tercih edilmiş olabilir. Halvetîlik, Bektaşîlik gibi meşrep ve tarikatlar kökleri itibariyle on iki imam inancını kabul etmektedirler. On iki imam ve Şiilik inancının, iktidarın yönetim şeklinde hilafet yerine imameti temel alması, siyasî iktidarın meşruluğunu tartışmaya açabileceği endişesiyle her zaman kontrol altında tutulması gerekmiştir. 590 Osmanlı Devleti’nin tarikat politikalarını çözmek için bu tehdit algısını anlamak önemlidir. görülebilir. Bu açısından dikkat çekicidir. 587 İlk dönem Osmanlı âlim ve mütefekkilerine ‘el-câmî’beyne’ş-şeria ve’l-hikme’ (hikmet ile şeriat bilgisini birleştiren) denilirdi. Bkz. Uludağ, “İşrakilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi," Mîzânü’l – Hakk, s. 267. 588 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, II, s. 567. 589 Uludağ "İşrakilik Mensubu Olarak Kâtip Çelebi", Mîzânü’l – Hakk, s. 270. 590 Mehmet Serkan Taflıoğlu, İran İslam İhtilalinde Âyetullah Humeynî ve Velâyet-i Fakih Meselesi, Hacettepe Üniv. Sos. Bil. Enst. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 30. 244 B. İktidar Patronajı ve Kadızâdeliler Kadızâdeliler hareketi IV. Murat, Sultan İbrahim ve IV. Mehmet dönemlerinde ortaya çıkmış, İbn Teymiyye’nin (d.1263 – ö.1328) Selefiyye görüşlerinden etkilenmiş dinî ve siyasî bir harekettir.591 Adını IV. Murat döneminde vaizlik yapmış Kadızâde Mehmed Efendi’den (d. 1582- ö. 1635) almıştır. Halvetî şeyhlerinden Abdul Mecid, Sivasî arasında başlayan fikrî tartışma büyümüş, toplumsal ve siyasî kurumları etkisi altına alarak genişlemiş, XVII. yüzyıl Osmanlı’sında önemli bir dinî, sosyal ve siyasî bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Kadızâde Mehmed Efendi Balıkesir’de doğdu. Bir süre Mehmed Birgivî’nin talebelerinin ders halkalarına katıldı. Mehmed Birgivî (d. 1523 – ö. 1573)’nin eserlerinde İbn Teymiyye’nin görüşlerinden sık sık bahsetmesi Kadızâde Mehmed Efendi’nin İbn Teymiyye’nin görüşlerinden büyük ölçüde etkilenmesine neden oldu. Halvetî tarikatına mensup Ömer Efendi’nin meşrebine tabi olduysa da taşıdığı selefî düşüncelerisebebiyle bu yolu bıraktı. Fatih ve Ayasofya camilerinde vaazlar ve dersler verdi. Dinî ve selefî görüşlerinin bir devlet politikası haline getirilmesi hususunda Kadızâde Mehmet Efendi’nin, padişah ve devlet adamları üzerinde oldukça etkili olduğu görülür. IV. Murat, kadızâdelilerin telkinleriyle İstanbul’daki bütün kahvehaneleri yıktırmış, tütün yasağına uymayan birçok kişi katledilmiştir. 592 Gerçekte bu fikrî yapının temelleri Kadızâde Ahmet Şemseddin Efendi (d.1512- ö. 1580)’ye kadar götürmek mümkündür. Ahmet Şemseddin Efendi, Sokullu Mehmed Paşa döneminde azledilerek Edirne’ye sürüldü. Sultan III. Murad döneminde padişahtan yakınlık gördü. 1577’de Şeyhülislamlık makamına getirildi. 593 Şeyhülislam Ahmet Şemseddin Efendi, Takiyüddin Efendi’nin ilm-i nücumla (astronomi-astroloji), meşgul olduğunu, gelecekten haber vermek amacıyla bir rasathane kurduğu gerekçesiyle rasathanenin yıkılması için fetva verdi. Hoca Sadettin Efendi, Takiyüddin Efendi’yi himaye etmekte ve desteklemektedir. Takiyüddin Efendi’nin ilmi nücûm ile meşgul olmadığı, bilimsel çalışmalar yaptığı bilinmektedir. Ancak böyle bir düşmanlığa maruz kalması, Hoca Sadettin Efendi’nin, Takiyüddin 591 Çavuşoğlu, “Kadızâdeliler”, DİA, XXIV, Ankara 2001, s. 100-102. 592 Çavuşoğlu, “Kadızâdeliler”, DİA, XXIV, s. 100-102. 593 Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 37. 245 Efendi’yi himaye etmesine duyulan kıskançlık duygusunun neden olduğu düşünülebilir.594 Kâtip Çelebi, Kadızâde Mehmed Efendi’nin hakkında; aklî ilimlerde yeteneği olmadığını, hazır cevapçı, alaycı, tekfirci, bir dili ve üslubu olduğundan bahsetmektedir.595 Selefî anlayışına sahip Kadızâde Mehmed Efendi’nin kurnazlığıyla birtakım avanak kişileri peşinden sürüklediğini bu kimselerin bu yapmacık hareketleri ciddiye alıp, kuru bir kavgaya tutuştuklarından yakınmaktadır.596 Kaynaklarda geçen bu ifadeler göz önünde tutulursa kıskançlık ve bağnazlık duygularıyla rasathanenin yıkılmıştır. Kadızâdeliler ve Sivasîler arasında büyüyen kavganın toplum ve devlet yapısını tehdit eder bir noktaya gelmesi üzerine IV. Murad iki grup arasında bir denge politikası izlemiştir. 597 IV. Murad, tütün yasağında tasavvuf sohbeti için toplanan dervişlerin ellerindeki eserlerin Sivâsîzâde Yahya Efendi’ye ait kitaplar olduğunu ve bu kişilerin Sivâsilere bağlı dervişler olduğunu görünce kendilerine dokunulmayacağına dair teminat vermiştir. Sivâsîzâde Yahya Efendi’nin padişah huzuruna gizlice gidip görüşmektedir. 598 Sivâsîzâde Yahya Efendi’nin padişahla gizlice görüşmesi Şeyhülislam Kadızâde Efendi ve çevresinden çekinildiği için gizlice gerçekleşmiş olabilir. IV. Murad’ın Kadızâdelilerin etkisinde olduğu açıktır. Anlaşılan IV. Murad tasavvuf erbabıyla da ilişkisini devam ettirmektedir. Onları devlet patronajından uzaklaştırmamaktadır. Anlaşılan padişahın iki gurup arasında bir denge kurmaya çalışmaktadır. Kadızâde Mehmed Efendi’nin vefatından ardından onun taraftarı olan vaizler, cemaatle namaz kılarken makamla salavat getirmeye, na’t-ı şerif okumaya semâ ve devrana şiddetle karşı çıkıp bu işi yapanları kâfirlikle suçlamaya kadar götürmüşlerdi. Kadızâde Mehmed Efendiden sonra kadızâdelilerin en önemli konumuna Üstüvâni Mehmed Efendi geldi. Şam’da Ümeyye Camii medresesi âlimlerinden ders aldı. Daha sonra Mısır’a gitti. Mısır’a gitmesi daha önceki tespitimizi doğrular 594 Süheyl Ünver, İstanbul Rasathanesi, TTK Yayınları, Ankara 2014. s. 117. 595 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l – Hakk, s. 223. 596 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l – Hakk, s. 223. 597 Çavuşoğlu, “Kadızâdeliler”, DİA, XXIV, s. 100-102. 598 Naîmâ Mustafa Efendi, Naîmâ Tarihi, III, Bahar Matbaası, Çev. Zuhuri Danışman, İstanbul 1967, s. 1222. 246 niteliktedir. Orada da bir miktar eğitim aldı. Selefî, Hanbeli mezhebini seçti. İstanbul’a geldikten sonra Hanefi mezhebine geçtiğini ilan etti. Etkili hitabet gücü sayesinde sarayda güçlü bir çevre edindi. IV. Mehmed’in hocası Reyhan Efendi’nin himayesine girerek Has Oda’da vaaz verme görevi elde etti. Bu sayede elde ettiği güçle siyasî ve idari kararlarda önemli bir merci haline geldi. Vaazlarında tasavvufî çevreleri hedef aldı. Kadızâde düşüncesine mensup kimseleri önemli yerlere gelmesinde rol oynadı. Kadızâdelilerden Çavuşoğlu, bir vaazında, Şeyhülislam Zekeriyyâzade Yahya Efendi’yi, bir beytinden dolayı tekfir etti. 599 Üstüvânî Mehmed Efendi’nin fikirlerine bir reddiye yazan Kefevî Hüseyin Efendi, Üstüvânî Mehmed Efendi’yi tartışmaya davet etti. Bu öneriyi reddeden Üstüvânî Mehmed Efendi, saraydaki nüfuzunu kullanarak onun idam edilmesi için çabaladı. Sonuçta Kefevî Hüseyin Efendi’nin risalesini imha etmesi için baskı uygulandı. Çınar vakıasının ardından (1656) Kadızâdeliler saraydaki nüfuzlarının önemli bir kısmını kaybettiler. Köprülü Mehmed Paşa’nın ulema meclisinden aldığı Üstüvânî Mehmed Efendi hakkında verilen idam fetvası sürgüne çevrilerek, IV. Mehmed’din fermanı üzere Üstüvânî Mehmed Efendi ve iki arkadaşı olan Türk Ahmed ve Divane Mustafa Kıbrıs’a sürüldü.600 Kadızâdeliler hareketinin üçüncü önemli kişisi ise Vanî Mehmed Efendi’dir. Vanî Mehmed Efendi, Erzurum’da vaizlik yaparken Erzurum Beylerbeyi olarak şehre gelen Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa ile yakınlık kurdu. Vanî Mehmed Efendi, Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa’nın sadrazam olmasından sonra bu patronaj ilişki neticesinde Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa’nın aracılığıyla IV. Mehmed ile tanıştı. IV. Mehmed, Vanî Mehmed Efendi’nin vaazlarını ve huzur derslerine katılırdı ve ona çeşitli vesilelerle izzet ve ikramlarda bulunurdu. Kadızâdeliler hareketini fikri yolunu takip ederek mutasavvıf şair Niyâzî-i Mısrî’yi Bursa’dan Limni Adasına sürdürdü. Babaeski’de bir Bektaşî tekkesini yıktırdı. Mevlevî ve Halvetî dergâhlarının kapatılmasını sağladı.601 599 Söz konusu beyit şudur: Mescidde riyâ-pişeler etsin ko riyâyı /Meyhâneye gel kim ne riyâ var ne mürâyî. Günümüz Türkçe ifadesiyle: (Mescidde gösteriş peşinde koşsunlar (sen) bırak o riyâyı /Meyhâneye gel (gör) buradakilerde ne riyâ var ne ikiyüzlülük) Bkz. Muammer Göçmen, “Üstüvânî Mehmed Efendi”, DİA, XLII, Ankara 2012, s. 396-397. Zekeriyyâzade Yahya Efendi, burada meyhaneyi övmemekte, gösteriş ve ikiyüzlü kimseleri kinaye yolu ile yermektedir. 600 Muammer Göçmen, “Üstüvânî Mehmed Efendi”, DİA, XLII, Ankara, 2012, s. 396-397. 601 Erdoğan Pazarbaşı, “Vanî Mehmed Efendi”, DİA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 458-459. 247 IV. Mehmed hocasına oldukça cömert davranmış, Üsküdar’da Papaz Korusu denilen bir semti bağışlamıştır. Padişah IV. Mehmed Vanî Mehmed Efendi’ye cizye ve gümrük gelirlerinden 2000 akçe vermiş, Bursa’da Kestel ve çevresindeki birçok köyü Vanî Mehmed Efendi’nin mülküne verdirmiştir. 602 Kadızâdeli vaizlerin, vaazlarında bazı tasavvuf çevrelerindeki ihtiramın aşırıya kaçılarak normal saygı ifadesi ötesinde bazı ifadelerin kullanılması bidat ve küfür olarak nitelendirilmiştir.603 Ancak Vanî Efendi’ye ait olan Münşeât adlı eserinde Vanî Efendi’nin, padişahın, Allah’ın yeryüzündeki gölgesi ve kalbinin ise ilahi bir ayna olduğu şeklindeki nitelendirmesi kendi içinde çelişkiye düşmesi herhalde patronajın etkisiyle olsa gerek. 604 Kadızâdeli hareketine mensup olanların yoğun patronaj ilişkileri, sevretlerinin aşırı derecede çok olması, devlet dairelerinde kolay istihdam edilmeleri, Naimâ tarihinde alaycı bir üslupla dile getirilmektedir. 605 Kadızâdeli ulemanın servetlerine, Sivasîler tarafından önemli eleştiriler getirilmiştir. 606 Sivâsîzadelerin saray çevresinden Kadızâdeliler kadar destek almadığı göze 602 Pazarbaşı, Vanî Mehmed Efendi, s. 458-459. 603 Yüksel Göztepe, “Osmanlı’da Bir Fikrî Mücadele: Kadızâde – Sivâsî Tartışmaları”, İlim ve Kültür Tarihinde Sivâsîler Ulusal Sempozyumu Tebliğleri (30 Nisan – 1 Mayıs), Kemal İbn-i Hümam Vakfı, Sivas 2010, s. 83-105. 604 Vanî Mehmed Efendi, Münşeât, Osmangazi Belediyesi Yay., Çev. Mehmet Yalar, Bursa Ty., s. 13. 605 Vanî Mehmed Efendi bir vaazının sonunda halktan birinin Vanî Efendi’ye: Sultanım! Zühd ve takvâ iddiasında tek olduğunuz malûm. Fakat yine dünyaya kıymet vermeniz ve nâzik cariyelere ve süs içün lâzım olan inci, cevahire samur ve diğer şeylere rağbetiniz var, bunun sebebini anlayamadım. Sorusuna Vanî Mehmed Efendi şöyle cevap verir: Behey nadan! (Cahil) Dünyanın kendisini aslında çirkin ve fena değildir. Herkesin istediği bir büyükçe nimettir. Çirkin olan taraf bu nimetin elde edilme şekli ve yemesidir. Nimeti elde edip yemekte sen bana benzemezsin. Herhangi bir lokmanın yenmesi sana haram iken, ilim kuvveti ve akıl yolu ile bana helâl olur. Demiş. Herif bir misal istemiş. Vani efendi şöyle cevap vermiş: Meselâ yemek yerken dişler arasına giren et parçasını sen kürdan ve zorla dışarı çıkarıp yutarsın, sana mekruh olur. Ben nâzik bir şekilde dilimle hareket ettirerek diş arasından kurtarıp yutarım, bana helâl olur. Bir misâl daha vereyim. Siz, haram para ile yiyecek alıp yersiniz. Haram olur. Biz ise yiyecekleri, giyecekleri borç ile alırız. Aybaşında borcumuzu şüpheli paramızdan öderiz. Bu hile ile helâl yemiş oluruz. Bu şekilde dünya nimeti elde edip yemek hususunda daha nice âlimâne yollarımız vardır ki, bize caizdir, dediği rivayet edilmektedir. Bkz. Naîmâ Mustafa Efendi, Naîmâ Tarihi, VI, s. 2728-2729. 606 Bu eleştirilerden bir örnek verilirse rivayet şöyledir: Siz bu mansıbı (memuriyeti, makamı) virmessiz amma mevleviyet ile bir yüksek mansıba nâip olmamız mukadderdir, deyu varıp bazı pâdişâh yakınlarına büyük hediyeler verüp kapulanmakla, anların ricası ile Şam kadılığı emri alup, Bahâyi Efendi’nin evinin önünden geçerken, Bahâyi Efendi’nin adamlarına övünerek; Bizden falan mansıbı kıskandınız amma, işte Şâm-ı Şerif mollası olduk, deyu sevinç ve gurur ile evine varup Şam’a gitmiş idi. Birkaç ay sonra gelüp, aynı sene içinde İstanbul kadısı ve bir kaç gün sonra da Rumeli Kazaskeri de olup halk arasında oldukça şöhret buldu. Fakat bütün ulemâ onun can düşmanı olmakla her toplantıda zem ve kadh ederek bütün halkı ona düşman etmişlerdi. Bkz. Naîmâ Mustafa Efendi, Naîmâ Tarihi, IV, s. 1846. 248 çarpmaktadır. Ancak Abdülmecid Sivâsî’nin müridlerinden olan Reîsülküttâb La’lî Efendi’ye saray tarafından Eyüp Nişanca’da bir ev hediye edildiği görülmektedir.607 Kadızâdeliler ve Sivâsîler arasında vukû bulan tartışmaların sigara, kahve gibi keyif verici içeceklerin dinî hükmü, akıl, nakil tartışmaları, musiki, raks ve deveranın dindeki yeri, Hz. Peygamber’e salavat okuma, Hz. Peygamber’in anne babasının imanî durumu, firavun’un imanı, Şeyh Muhiddin Arabi’yi tekfir meselesi, bid’atler, kabir ziyareti, kandil gecesine ait namazlar, selam verirken el ile işaret etmek gibi konuların tartışıldığı görülmektedir.608 Bu tartışmalardan anlaşılıyorki Osmanlı uleması büyük bir aklî durgunluk içine girmiş, entellektüel üretkenliğini kaybetmiştir. Bilgi üretemez bir konumda olup, kısır döngünün içerisinde bir akıl tutunması yaşamaktaydı. Ancak bu akıl tutunmasının içerisinde siyasî iktidar da bir akıl tutulması yaşamaktadır. Tesis edilen patronaj ilişkiler, aklın gelişimini sağlamaktan ve bilgi üretiminden hayli uzaktadır. Osmanlı’nın bu döneminde patronaj ilişkilerde yaşanan irrasyonalite krizi, daha da derinleştirmekte, çöküşü daha da hızlandırmaktadır. Sivâsîler ve Kadızâdelilerin devletin kötü gidişatına karşı sunmuş oldukları çareler, dinî ahlaktan uzaklaşmaya bağlanmaktadır. İlk başta kulağa hoş gelen bu söylemin içinin doldurulmadığı anlaşılmaktadır. Bu söylem rakip dinî ve siyasî görüşleri etkisiz hale getirme taktiği olarak göze çapmaktadır. Ancak her iki grubun da beslendiği kaynak Kur’an ve Sünnet olmasına rağmen birbirlerine bu kadar düşman olmaları, aklın olaylar ve meseleler karşısında çok boyutlu bir aklın işlemediğinin kanıtıdır. Çünkü aklı işleten, akla işlevselliğini veren, düşünce kalıpları farklıdır. Her bir grup ayrı akıllar âlemi içerisinde farklı bir boyutta bulunup, farklı akıl dairesinin asimilasyonu içindedir. Bir de patronajla akıllarının bir yerde sabitlendiği düşünülürse tam bir fikrî taassup içerisindedirler. Bulundukları akıl dairesini bütün akıl dairelerini kapsadığını düşünmekteler. Aklı, tek bir akıl kalıbına sokmaktadırlar. Bu sebeple düşünce kalıpları dar bir alanda çok farklı işleyen akıllar âlemini kavrayamamaktadır. Bunun sonucunda da bağnazlık, dar görüşlülük, meselelere geniş bir perspektiften bakamama handikapı belirmiştir. Her iki grup, toplumsal sorunları ve gerilemeyi gerçek imandan uzaklaşma 607 Cengiz Gündoğdu, “Abdülmecid Sivâsî”, DİA, XXXVII, Ankara 2009, s. 286-287. 608 Kâtip Çelebi, Mîzânü’l – Hakk, s. 25-95. 249 olarak nitelendirmektedir. 609 Her iki grubun da bilgi ve tecrübeye dayalı, hayatın sürekli gelişen, değişen dinamik yönünü anlayamadığı, görmezlikten geldikleri ve epistemolojik bir kriz içinde oldukları açıktır. Bu krizlerin doğmasının en önemli nedeni siyasî iktidarların uyguladıkları patronaj politikalarıdır. Onları dar alanlara hapsetmiştir. Bu politikalar, aklın özgürlüğüne engel olmuş, dolayısıyla bilgi üretemeyen, işlevselliğini kaybeden bir mantığı ve zihniyeti doğurmuştur. 609 Cengiz Gündoğdu, “Abdülmecid Sivâsî”, DİA, XXXVII, s. 286-287. 250 BEŞİNCİ BÖLÜM 19. YÜZYILDA OSMANLI ULEMÂSI VE PATRONAJ İLİŞKİLERİ Çalışmanın bu bölümünde 19. yüzyılda değişen güçler dengesinin patonaj politikalarına nasıl yansıdığı, Osmanlı ulemasının fikir dünyasında ne gibi değişimler yaşadığı, bu değişimlerin ulemânın siyasî tercihlerini nasıl etkilediği ortaya konulacaktır. Siyasî iktidarın yapısında meydana gelen değişimlerin, patronaj politikalarında ne gibi değişiklere sebep olduğu da ele alınacaktır. Daha önce ifade edildiği gibi, patronaj politikası ile kuvvetin kaynağı ve kullanılması arasındaki yakın bir ilişki böylece daha somut olarak ortaya çıkacaktır. I. DEĞİŞEN GÜÇ – DEĞİŞEN HUKUK – DEĞİŞEN PATRONAJ 19. yüzyıl ekonomik ve politik değişimlerin oldukça hızlandığı bir dönem olmuştur. Uluslararası dengeler, güç değişimleri sebebiyle siyasî, ekonomik depremler yaşamaktaydı. Dünya güç dengelerindeki istikrarsızlık, siyasal ve ekonomik krizlere sebep oluyordu. Siyasî ve ekonomik krizlerin büyük savaşları doğuracak büyük değişimlere gebe olduğu aşikârdı. Felsefeler, inançlar, siyasî sınırlar, bu büyük güç değişiminin tazyikiyle savruluyordu. Dünya ticareti, ulaşım ve iletişim ağı, telgraf, buharlı gemiler, demir yolları gibi yeni teknolojik buluşlarla giderek genişliyordu.610 İmalat sanayisinde teknolojinin yardımıyla elde edilen yeni üretim teknikleri sömürgeci güçlere hammadde kaynaklarının bulunduğu yeni coğrafyaları işgale sevketti. En uygun coğrafyalardan biri de toprakları üzerinde gücünü kaybetmeye balayan Osmanlı Devleti’ydi. Sömürgeci güçler, daha önce ifade edildiği gibi bilgi+teknoloji+barut ve çeliği birleştirerek amaçlarını gerçekleştirmek için sömürgeci faaliyetlerine başladılar. Bilgi Teknolojik Güç Hammadde Bulma Ekonomik Güç Askeri Güç Ekonomik Güç, şeklinde tekrar ekonomik güce dönüşen güç 610 Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, Çev. Birtane Karanakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 2010, s. 247. 251 döngüleri oluştu. Milletler, biraz daha güçlü olmak için teknolojinin verdiği imkânlarla yeni sömürgeler elde etmek, keşfetmek iştahıyla coşuyordu. A. İlmiyenin Değişen Mekânları ve Değişen Fikirleri Osmanlı ilmiyesinin yetiştiği mekânların değişimi, patronun da (patronajın) değiştiğini mi göstermektedir? Bu ilişki ulema arasında ortaya çıkan ihtilafların bir nedeni olabilir mi? Bu soruların cevaplarına geçmeden önce, Osmanlı âlimi kimdir? Osmanlı ilmiye sınıfı kimlerden müteşekkildir? Osmanlı aydını kimdir? Osmanlı aydını, ilmiye sınıfından sayılabilir mi? Gibi soruların cevaplarına kısaca değinmek, konunun daha iyi anlaşılması açısından faydalı olacaktır. Ulema kelimesi, Arapça’da ilim kelimesi kökünden gelir. İlim; bilmek, idrak etmek gibi anlamlara gelmektedir.611 Ulema ise, bilginler, bilen kimseler demektir. Osmanlı devlet teşkilatında 3 temel meslek grubundan biri de ilmiye sınıfıdır. Şeyhülislam, nakîbüleşraf, kazasker, kadı, müderris gibi toplulukların genel adıdır. Belirli bir tahsilden sonra ders aldığı müderrislerden icazet alan, eğitim, adalet alanında veya devlet bürokrasisi içerisinde görev alan meslek grubudur. Osmanlı Devleti, ihtiyaç duyduğu müderris, adliye ve bürokrat ihtiyacını bu zümreden karşılamaktaydı. Osmanlı Devleti’nin ilerleyen dönemlerinde, değişen şart ve koşullar karşısında zamanla güç ve etki alanlarını kaybetmiş, daha dar bir alanda kendilerini temsil etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin genişleyen ihtiyaçları karşısında, ilmiye, seyfiye ve kalemiye şeklinde bir tasnife gidilmiştir. Ulemanın eğitimden başka diğer en önemli görev alanı yargıdır. Ulema-ı rüsûm (resmî ulemâ) dışında, halk nezdinde tanınmış itibarlı bir konumda olan tarikat şeyhleri, osmanlı ilmiye sınıfının, devlet teşkilatında ve toplumsal hayatta etkili olan diğer üyeleridir. 612 Osmanlı Devleti’nde genel olarak bilinenin aksine, birçok yenileşmenin ve modernleşme hareketinin, ilmiye sınıfının desteği ve öncülüğünde olduğunu görmekteyiz. 613 Osmanlı Devleti’nde, II. Mahmud ve III. Selim dönemleri, modernleşme çabalarının büyük ölçüde görüldüğü dönemlerdir. Modernleşmenin 611 Yeğin, Yeni Lûgat, s. 266. 612 Mehmet İpşirli, “İlmiye”, DİA, XXII, Ankara 2000, s. 141-145. 613 Ahmet Şamil Gürer, Gelenekle Modernite Arasında Bir Meşrûtiyet Şeyhülislâmı: Musa Kâzım Efendi (1861-1920), Hacettepe Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Doktora Tezi, Ankara 2003, s. 1-7. 252 öncülüğünü bu dönemde saray yapmaktadır. Hem iktidarın yanında olup hem de modernleşme çabalarına destek veren bir resmî ulemâ zümresi de görülmektedir. Ancak saray doğu tipi bir modernleşmeden yanadır. Başka bir ifadeyle, iktidarı paylaşmayan bir moderleşmeden yanadır. Moderleşme taraftarlarının kırılma noktası ve güç savaşlarının yaşandığı nokta burasıdır. Modernleşme bağlamında oluşan grupları dörde ayırmak mümkündür. 1- Doğu tipi bir modernleşme modeli isteyenler (Sultan ve çevresi) 2- Batı tipi bir modernleşme modeli isteyenler (Batıcı aydınlar vs.) 3- Moderleşmenin her çeşidine karşı olanlar (Katı muhafazakâr çevreler vs.) 4- İslamın ve Osmanlının kendine ait bir modernleşme modelini yaratmak isteyenler (Modernist İslamcı zümreler vs.) Modernleşeme tartışmalarında, moderleşmenin epistemik boyutu değil siyasî rejim boyutu tartışmalara hâkim olmuş, devlet patronajı bu hedef doğrultusunda değişmiştir. Modernleşmenin daha sonraki süreçlerinde güç dengelerinin değişmesiyle birlikte hem saltanat idaresine karşı meşrutiyeti savunan, hem modernleşmeden yana olan bir ulemâ zümresinin ortaya çıktığı da görülmektedir. III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde iktidarın desteği ile modernleşmekten yana olan resmi ulemânın II. Abdülhamid devrinde istisnaları hariç (şeyhülislam Musa Kâzım Efendi gibi), meşrutiyeti isteyen çevrelere karşı resmi ulemânın siyasî modernleşmeye karşı tavır aldığı görülmektedir. Resmi ulemânın siyasî modernleşmeye karşı tavır almasının arkasında iktidar patronajının olduğu açıktır. Çünkü insanlar nereden besleniyorsa oranın politiklarını savunması genel görülen bir davranış biçimidir. Siyasî iktidara karşı, siyasî modernleşmeden yana olan önemli bir ulema grubunun da var olması, ulema içinde farklı düşünen otodidakt yetişen bir zümrenin var olmasının doğal bir sonucudur. Çünkü otodidakt yetişen bu zümre yetişmelerinde iktidara doğrudan patronajı altında yetişmemişlerdir. Bu yeni ortaya çıkan grup, resmî eğitim kurumları olan medreseler haricinde kendilerini otodidakt yetiştirmişlerdir. Otodidakt yetişme kısmen daha bağımsız yeni fikirlere kapı açıcı bir niteliği vardır. 253 Çünkü tam bağımsız olmasalar da iktidar patronajından daha uzaktırlar. Otodidakt yetişme yerleri şunlardır:614 1- Camiler; 2- Tekkeler; 3- Kütüphaneler; 4- Vezirlerin ve Zenginlerin Konakları; 5- Âlimlerin ve Mütefekkirlerin Evleri; 6- Hükümet Daireleri; 7- Çeşitli İlmi Cemiyetler. Tekkeler, mevlevîhâneler vs. kültür merkezleri o dönemin medreseleri dışında bir aydın ulema sınıfının otodidakt yetişmesine olanak tanımıştır. Dolayısıyla bu yerlerde yetişen ilim adamlarının da ilmiye sınıfından sayılması gerekmektedir.615 Buralarda yapılan ilmî çalışmalar, o dönemin medreselerinin veremediği birçok farklı felsefî bakış açısını kazandırmış ve çeşitli dil eğitimi imkânı sunmuştur. Örnek olarak: Ahmet Vefik Paşa, Abdurrahman Nafiz Paşa, Fevzi Paşa, Rasim Paşa, Hüseyin Kazım Bey gibi örnekler verilebildiği gibi, medresede belli bir dereceye kadar eğitim görmüş, daha sonrasını özel cemiyetlerde dersler alarak kendini yetiştirmiş Ahmet Cevdet Paşa da örnek verilebilir. B. Değişen Patronajın Mantığı ve Kuvvetler Ayrılığı 18. ve 19. yüzyıllarda ortaya çıkan anayasacılık hareketleri, dünyada değişmeye başlayan güç dengelerinin ortaya çıkardığı bir sonuçtur. Gücün geldiği kaynak, 616 gücü yeniden tanımlamış, bu yeni tanımlamaya göre yeni bir dünya sistemi oluşmaya başlamıştır. Bu yeni oluşturulan dünya sisteminde, birçok yeni güç odağı ortaya çıkmıştır. Bu kadar farklı gücün; çatışmadan, nasıl bir arada dengeli, ahenkli bir şekilde yürütülebileceği, Batılı düşünürler tarafından sürekli tartışılmıştır. Toplumsal güçlerin çatışmadan bir arada iktidarı paylaşabilmesinin yolunun, iktidarın, devlet aygıtını kötüye kullanmasını engellemenin en önemli aracı olarak kuvvetlerin ayrılması prensibi ortaya atılmıştır. 617 Bir iktidarın rejim tipini belirleyen şey, güç unsurlarının devlet idaresinde ve toplumda gösterdiği dağılış biçimleridir. 614 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I-II, s. 375. 615 Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, I-II, s. 377. 616 Güç kaynağı ifadesi ile Batı’da oluşan yeni epistemolojik anlayış ve bu anlayışı destekleyen, patronaj eden burjuvazi ile birlikte yeni oluşan güçler ifade edilmektedir. 617 Kuvvetler ayrılığı teorisini ilk ortaya atan John Locke’tur. Ancak bu teoriye esas varlık kazandıran Montesquieu’dur. Kuvvetler ayrılığı teorisi Montesquieu’nün Kanunların Ruhu adlı eseriyle üne kavuşmuştur. Bkz. Mustafa Erdoğan, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2014, s. 16-17. 254 Yasama, yürütme ve yargı güçlerinin dağılışı, ulemanın hangi mevkilerde görev yapacağını da belirlemiştir. Ulemânın yasama, yürütme ve yargıdaki gücünün artıp azalması, siyasî iktidarın ulemaya ne kadar ihtiyaç duyduğuna bağlıdır. Ulemânın ‘patronaj değerinin’ 618 düşmesi, siyasî iktidarın ona duyduğu ihtiyacın azalması anlamına gelmektedir. 19. yüzyıl bu bağlamda, Osmanlı ulemâsının devlet aygıtında güç kaybettiği bir yüzyıldır. Ancak siyasî iktidarın meşruiyet kaynaklarından biri güçlü bir şekilde hâlâ ulemâdır. Bu dönemde, siyasî iktidar, uygulanacak politikaların halk nezdinde kabulü ve meşruiyeti için ulemânın verdiği dinî onaya hala ihtiyacı vardır. Kuvvetin tanımı, Batı literatüründe sadece güç 619 kelimesinin karşılığı iken; İslam siyaset felsefesinde, iktidar ve kudret kelimelerinin, kutsal, dinî bir anlam içeren kader kavramıyla olan anlamsal bağlantısı daha önce ifade edilmişti. Bu güç kavramlarının etimolojik kökenleri, bu kavramın üzerine inşa edilecek siyasal sistemin ipuçlarını ele vermektedir. Osmanlı Devleti’nde patronaj ilişkileri analiz edebilmek için güç ve patronaj kavramının, zihinde oluşan temel kavramlara (etik ve siyasî değerler vs.) anlayışlara, siyasal, hukukî, iktisadî teorilere nasıl şekil verdiğinin iyi anlaşılması gerekmektedir. 19. yüzyılda yeni güçlerin ortaya çıkmasıyla beraber, birçok yeni siyasî kavramın da ortaya çıktığı bir yüzyıldır. Bu yüzyılın dünyası giderek daha seküler siyasal sistemlerin tercih edildiği bir yüzyıldır. Dünyadaki bu gelişmelerden Osmanlı Devleti de doğal olarak etkilenmiştir. Batının maddi kalkınmışlığı, İslam dünyasının harap bir halde olması, Osmanlı uleması ve aydınlarının ruh ve düşünce dünyalarında derin hayal kırıklıkları ve izler bırakmıştır. Tabii ki bu durumun, Osmanlı fikir ve bilinç dünyasına yansımaması, etkilerinin olmaması mümkün değildi. Osmanlı 618 Ulemânın patronaj değerinin azalması, siyasî iktidarın ulemâya verdiği maddi ve himaye desteğinin azalması ile birlikte ulemânın devletteki güç merkezlerindeki görevlerinden uzaklaştırılarak, daha çevresel güç dairelerine doğru kaydırılmasını ifade eder. Bir anlamda ulemânın perdeypey devlet görevlerinden depatronaj edilmesidir. 619 Kuvvet ve erk kelimeleri Fransızca’da “pouvoir” (ing. power) kelimesi ile ifade edilmektedir. http://www.larousse.fr/dictionnaires/francais-anglais/pouvoir/62494 Erişim Tarihi: 10.10.2015, ayrıca bkz. Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Beta Yay., İstanbul 1991, s. 347. Herhangi bir kutsallık ifade etmez. İktidar kelimesi ile kader kelimesinin aynı kökten gelmesi, Bu kavramların oluşum sürecinde, zihinlerde, güç-kader anlayışlarının beraber şekillenmeleri, pratikte şekillenen İslam siyasal aklının oluşumunda önemli etkiler bıraktığı düşünülebilir. 255 saltanat idaresinin, batı tarzı kurumları tesis etmeye çalışmasından anlaşılıyor ki saltanat idaresi, Osmanlı Devleti’ni çöküşten kurtarmak için devleti doğu tipi lâiklikle modernize etmeye çalışırken, Batıcı aydınlar, Osmanlı Devleti’ni, Batı tipi lâik bir modele göre modernleştirmeye çalışmışlardır. Osmanlı ulemasına gelince Osmanlı Devleti’nin çöküşü karşısında farklı çözüm teorilerini benimsedikleri görülmektedir. Aynı kutsal kitaptan beslenen Osmanlı uleması kendi arasında da çöküş karşısında farklı çözümler benimsemişler ve ortaya koydukları çözümlerin kesin ve eksiksiz doğru olduğuna inanarak şiddetle savunuculuğunu yapmışlardır. Ancak meseleyi derinlemesine analiz edip karşı tez üretmek yerine nev-i şahısna münhasır orjinal bir paradigma ortaya koyamamışlardır. Çünkü ortaya koyulan çözüm önerilerinden anlaşılıyorki ulemâ da Osmanlı siyasetinde beliren iki moderleşme tipi arasında sürekli gel-gitler yaşayan bir zihnin depremi ve çalkantısı yaşamaktaydı. Sonuç olarak her iki tip moderleşme taraftarlarını, bilgi nedir nasıl üretilir sorularını yadsımış, aşırı siyasallaşmış gruplar olarak görmek mümkündür. Osmanlı Devleti, modernleşme çabalarına, Rus modernleşmesiyle mukayese edildiğinde çok geç başladığını söyleyebiliriz. Osmanlı ulemâsı, 19. yüzyılda Batıdaki değişimleri fark etmiş, ancak derinlemesine analiz edememiş, batıdaki epistemik değişimin farkına varmamıştır. Osmanlı Devleti, 19. yüzyılda da epistemik bir değişimi başlatamamıştır. Sorunları siyasal nedenlere bağlamıştır. Epistemik değişimi başlatamamasının en önemli sebebi, bilim insanı yetişterememesidir. Gerilemenin sebepleri askerî modernizasyonlara indirgenmiş, Batı’nın düşünce metedolojisi, bilgi üretme zihniyeti anlaşılamamıştır. Batı kalkınması, epistemolojiye dayanan bir bilimin patronajını yapmıştır. Bilim üretecek aklın özgürlüğünü sağlamış eleştirel aklın önünü açmıştır. Eğer sarayın amacı doğu tipi modernleşme ise onunda tam anlaşılamadığı aşikardır. Doğu tipi modernleşmeye örnek olarak Rus modernleşmesi otokratik bir modernleşme modeli olsa da bilimsel aklın önünü açmış, bilimsel anlamda bir patronajın gelişmesine olanak vermiştir. 1682’de Çar olan I. Petro Rusya tarihinde eşine ender rastlanan bir bilimsel seferberlik başlatmıştır. Avrupa’yı tanımaya, öğrenmeye bizzat kendisi çıkmıştır. Çar olan I. Petro, Londra’da ve Hollanda’da ki gemi tersanelerinde çalışmış, gemi sanayinin Rusya’da nasıl geliştirilebileceğini öğrenmek için Batı’daki bilim 256 adamlarıyla yakın dostluk kurmuştur. Bazılarının Rusya’ya gelmesini sağlamıştır. Büyük bir Avrupa şehri inşa etme gayesiyle St. Petersburg şehrini kurmuştur. 620 Eğitim alanında 1727 yılında St. Petersburg Akademisi tesis edilmiştir. 621 Tıp konusunda da I. Petro büyük çalışmalar yapmıştır. 622 Bu örnekler Osmanlı modernleşmesinde bilim adamı patronajı ile Rus modernleşmesindeki bilim adamı patronajı politikasının farklılığını ortaya koymaktadır. Devrin Osmanlı aydını Ahmet Mithat Efendi, bu konuda Büyük Petro’nun büyük ünvanını ilim ve fikrin ilerlemesine verdiği himmet yani patronajı sayesinde aldığını belirtmektedir. 623 II. Abdülhamit tarafından yazdırılan Ahmet Mithat Efendi’nin Üss-i İnkılap adlı eserinde Osmanlı’nın gerilemesini durdurmak için yapılan çalışmaların ‘maarif-perverlik’ 624 (bilgi patranojı) fikrinden başlamadığını, bilimdeki geri kalmanın temel sebebinin mekteplerin maddeten yenilenmesi değil; müfredatın, metedolojinin çağdaş dünyadaki bilim ve metedolojiden uzak olmasından kaynaklandığını belirtmektedir.625 Burada görüldüğü üzere Osmanlı Devleti 19. asırda 620 St. Petersburg şehrinin kuruluşunda insanlar acımasız şartlarda çalıştırılmış, 150.000 kişiyi bulan insan kaybı yaşanmıştır. Bkz. Paul Avrich, Russian Rebels 1600-1800, Allem Lane The Penguin Press, London 1973, s. 139. 621 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devlet’inde İlmî ve Meslekî Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”, Osmanlı İlmi Ve Mesleki Cemiyetleri (I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 3-5 Nisan 1987), İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1987, s. 2; ayrıca bkz. Geoffrey Hoskıng, “Erken Dönemden 21. Yüzyıla”, Rusya ve Ruslar, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 289-292. 622 Tıp alanında I. Petro, Hollanda’da bulunduğu sırada kadavra üzerinde çalışan bir doktorun yanında geçmektedir. Rus aristokrasisi kadavranın kötü kokusundan rahatsız olması üzerine Petro buna tepki göstererek bu bilgin bilim üretiyor, siz burnunuzu tıkıyorsunuz, siz de onun gibi bu bilimi öğrenmezseniz otopsiyi dişlerinizle yaptırtırım, diyerek tepki göstermiştir. Bunu takiben Rusya’da anatomi çalışmalarında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir. Bkz. İlber Ortaylı “Batı Kültürü ve Türkiye”, Avrupa Birliği Sürecinde Türkiye’nin Avrupalılaşma Sorunu Semineri, T.C. Merkez Bankası, Ankara 1998, s. 19-20. 623 Ahmet Mithat Efendi Üss-i İnkılap adlı eserinde şöyle belirtmektedir: Hatta bizim nezdimizde delilik namıyla şöhret bulmuş olan Büyük Petro dahi “büyük” ünvanını ancak terakkiyat-ı ilmiye ve fikriye ile daire-i temeddün içine sokmak hususnda hiçbir akilin, hiçbir munsıfın inkarına lüzum göremeyeceği surette sebkat eden himmeti sebebiyle almıştır. Bkz. Ahmet Mithat Efendi, Üss-i İnkılap, Haz. İdris Nebi Uysal, Dergah Yay., İstanbul 2013, s. 93-94. 624 Perver kelimesi Farsça kökenlidir. Kelimenin Farsça kökü; perverden ( پروردن‘( dir. Perver kelimesi: Beslemek, himaye etmek, eğitmek anlamlarına gelmektedir. bkz. Mehmet Kanar, Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yay., İstanbul 2008, s. 361. 625 Ahmet Mithat Efendi Üss-i İnkılap adlı eserinde bunu şöyle vurgulamaktadır: Maarif-perverlik fikrinden başlanmayarak söz sırası geldikçe teehhürat-ı ilmiyemizi başımıza kakmaktan hali kalmayan dostları iknaya lüzum görüldükçe devletin terakkiyat-ı ilmiye dahi hizmet eylemekte bulunduğunu dermeyan için başlanması neticesizliğin en büyük esbabındandır. Mekteplerin ıslahına ne kadar çalışılmış olsa evvela terakkiyat-ı ilmiye bir esas koymadıktan yani o mekteplerde tedris olunacak ulum ve fünunu layıkıyla tayin kütüb-i lazimesini telif ve tedvin eylemedikten sonra hep eski usülde ve eski 257 gerileme ve çöküş problemini doğru tespit edememiş, patronaj politikasını bilgi üretecek yeni bir aklın inşasında kullanamamıştır. Doğru patronaj Hz. Mevlana’nın dediği gibi meyve ağaçlarına su vermektir, dikenlere değildir. 626 Önceki bölümlerde güç dekleminde ifade edildiği üzere Osmanlı Devleti, geri kalmasının nedeni olarak dünyada değişen gücün kaynağını doğru analiz edememesi, rasyonel olmayan bir patronaj politikasını uygulamasıdır. Osmanlı’da siyasî iktidarlar, askeri gücü temel güç kaynağı olarak algılamıştır. Çünkü patrimonyal iktidarda vergi bu güçle toplanmaktadır. Daha önceki dönemlerde Osmanlı siyasî hayatında askeri gücün pratik bir ifadesi vardı. Ancak dünya, yeni bir düşünce ve felsefe evrimine girip, güç, bilgi üretiminden doğmaktaydı. Değişen yüksek askeri güç, bilgi üretimiyle elde edilebilecek yüksek teknolojiden geçmekteydi. Batı, yüksek teknolojisiyle ve sosyal bilimlerde ürettiği yeni kavramlarla Osmanlı medeniyetine meydan okumaktaydı. Osmanlı uleması batının ürettiği teknoloji ve anayasacılık, cumhuriyet ve demokrasi gibi kavramlar karşısında bilgi ve alternatif siyasi kavramlar üretemediği gibi, bu kavramların felsefî derinliğini ve amacını da yeterince anlayamamış, fikirî derin ayrılıklara düşmüştür. Gücünü kaybeden Osmanlı uleması, siyasî iktidar karşısında patronaj değerini de yitirmiştir. Gittikçe gücünü yitiren Osmanlı uleması, siyasî iktidar karşısında zayıflamış, perdeypey yetkileri ellerinden alınarak, şeyhülislamlık ve ulema müesseseleri siyasî bir memuriyete dönüşmüştür. Osmanlı ulemasının gücünü aldığı dinî, siyasî kavramlar da gücünü ve geçerliliğini yitirmiştir. Osmanlı uleması, bilgi üreten bir güç olma yerine, ulemânın, siyasî iktidarın kendisinden meşruiyet devşirmek için kullandığı bir araç haline gelmesi ve bu yönde patronaj edilmesi, Osmanlı ulemasının yaratıcılığını kaybetmesinin önemli sonuçlarından biridir. Konfüçyüs: Bir ülkeyi yıkmak istiyorsanız, dilini, kavramlarını tahrip edin, demektedir. 627 Kavramları alt üst edilen bir toplumun, bir zümrenin gücü elinden alınıp, küresel veya yerel güç sahiplerinin çıkarları doğrultusunda toplum şeylerin talimine mahsus olan yeni mekteplerden bir semeriye-i hakikiye iktitaf olunamayacağı derkanardır. Bkz. Ahmet Mithat Efendi, Üss-i İnkılâp, s. 95. 626 Bkz. 3 nolu dipnot. 627 Hans Joachim Störig, İlk Çağ Felsefesi; Hint, Çin, Yunan, Çev. Ömer Cemal Güngören, Yol Yay., İstanbul 2015, s.136. 258 yönlendirilebilmektedir. 628 Osmanlı uleması tarafından, içinde bulunulan kavram kargaşasının önüne geçebilmek için Ebû Mansûr Seâlibî ( ö. 1038) gibi felsefî derinlikli ulemanın çeşitli eserlerinin istinsahlarının yapıldığı görülmektedir. 629 Osmanlı Devleti’nin Batı karşısında düştüğü ‘zayıflık ve çaresizlik ahlâkı’, Osmanlı toplumunda ahlakî değerleri yozlaştırmıştır, denilebilir. Batının sahip olduğu ahlak, güç ahlakıdır. ‘Güç ahlakı’nı temellendirenlerin başında ‘Friedrich Nietzsche’ gelmektedir. Merhameti bir zayıflık olarak görmekte, güce saygı duymaktadır. 630 Batı düşünce felsefesinin temelinde güç getiren bilgiye büyük saygı duyulur. Batı ahlak felsefesi bilgi üretimini sağlayan, dolayısıyla maddî güç getiren her çabayı patronaj etmiş ve desteklemiştir. Osmanlı ahlak felsefesi ise yaşadığı yozlaşma ile ‘sabır, itaat, tevazu, tevekkül, şükür’ gibi aklî ve ahlakî kavramları ters düz olmuştur. Bu kavramlar, tembelliğin, entellektüel ataletin irrasyonel olmanın temellerini atmıştır. 631 Bu etik kavramların doğru anlaşılamaması, asırlar boyunca siyasî iktidarların bilim insanı olması gereken ulemayı meşruluk politikaları için aşırı siyasallaştırarak, bilimden uzaklaşmalarına neden olmuştur. Osmanlı siyasî iktidarı, Batı’nın son derece karmaşık bir yapıya sahip olan üstün savaş gücü karşısında bir bilim devrimi gerçekleştirememiştir.632 Büyük sömürgeci güçler, epistemik devrimle elde ettikleri bilgiyi teknolojik güce dönüştürmüş, teknolojik askeri güç aracılığıyla hammadde kaynaklarının kontrolünü ele geçirmiştir. Ekonomik olarak, büyük sömürgeci güçler, Osmanlı topraklarında askerî, iktisadî, siyasî hâkimiyet kurmuşlardır. Osmanlı Devlet’i, kaybettiği toprakları sadece askeri 628 Louis Massignon’un şu ifadeleri konu itibariyle önemlidir. Onların herşeylerini tahrip ettik, felsefeleri, dinleri mahvoldu, artık hiçbir şeye inanmıyorlar, derin bir boşluğa düştüler. Anarşi ve intihar için olgun bir hale geldiler. Bkz. Aktaran: Edward Said, “Sömürgeciliğin Keşif Kolu”, Oryantalizm, Pınar Yay., İstanbul 1991, s. 541. 629 Bütün ahlaki ve etik değerlerin iyi ve kötü yönlerini ele alan felsefî bir eserdir. Örneğin: sabrın, çalışmanın, zenginliğin, itaatın, tevazunun, tevekkülün, şükretmenin iyi olduğu ve kötü olduğu durumları anlatan, kavramı doğru anlamak için kavramın yerindeliği prensibini ortaya koyan, bir nevi kavram kargaşasına karşı, bir kavram düzenlemesi amacında olan bir eserdir. Bkz. Ebû Mansûr Seâlibî, Kitâb-u Yevâkît'ul Mevâkît, Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, No: C700/A722. 630 Friedrich Nietzsche, Güç İstenci, s. 355; Frank Cameron, Nietzsche and the ‘Problem’ of Morality, Peter Lang Publishing, New York 2002, p. 62. 631 Sabri F. Ülgener, Zihniyet ve Din, İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, Derin Yay., İstanbul 2006, s. 28-38; ayrıca bkz. Kadiruddin Ahmed, İslam Dinamizmi ve Entekllektüel Atalet, İlke Yay., İstanbul 1992, s. 42-44. 632 İsmet Özel vd., Bilgi – Bilim ve İslam, İSAV Yay., İstanbul 1987, s. 42-43. 259 güç kullanarak koruyabilmenin siyasî yollarını aramıştır. Bilgi üretimi için yeterli patronaj sağlayamayan Osmanlı siyasî iktidarı, yeterli stratejiyi de üretememiştir. Çünkü strateji, gücün oranında hareket etme sanatıdır. 633 Osmanlı Devleti, sahip olduğu sınırlı sayıdaki yetişmiş insan kaynağını da yaşanan büyük savaşlarda yitirmiştir. C. Değişen Patronaj- Değişen Şerʽilik Osmanlı Devleti’nde Şerʽi hukukla siyasî iktidar arasında nasıl bir ilişki vardır? Siyasî iktidar tarafından desteklenen ulema, aldığı hukukî kararlarında patronajın etkisinde kalmış mıdır? Burada önemli bir sorun ortaya çıkmaktadır. Patrimonyal iktidarın istekleriyle, dinin istekleri çatışırsa kimin dediği olacaktır? Dinin hükümleri, siyasî ictihadlar ile tevil edilerek, seküler dünyanın gerçeklerine uyumlu hale mi getirilmiştir? Bu anlamda patronajın işlevi nedir? Hukuk ve siyaset birbiri ile çok yakın ilişkili iki kavramdır. Hukuk kelime olarak haklar anlamına gelmektedir.634 Bir hakkın ifası için bir kudrete ihtiyaç vardır. Blaise Pascal (1623 -1662), Adaletsiz güç, zalimdir, güçsüz adalet ise, acizdir, diyerek hukuk ve iktidar ilişkisinin yakınlığına dikkat çekmiştir. 635 İlkçağlardan bu yana hukuk kuramının siyasî işlevi, iktidarın meşruluğunu sabitlemektir.636 İslam hukuku tarihine dikkatli ve tarafsız bir gözle bakıldığında, İslam’ın saltanata dönüşümü ile birlikte, hukukun, önemli ölçüde siyasetin etkisinde kaldığı görülmektedir. Siyasî iktidarların, bireysel alanda şer‘i hukuka bağlı, İslam’ın kamu hukukuna (iktidara) yönelik kısmında ise daha seküler oldukları görülmektedir. Bu nedenle kamu hukukunun siyasî iktidarın çıkarlarına uygun bir şekilde geliştirildiğine tanık olunmaktadır. İslam hukukunun bir içtihat hukuku olduğu gerçeği, gözden kaçırılmamalıdır.637 Ancak İslam hukukunun geçirdiği evrim bir içtihat hukukundan bir kanun hukukuna doğru yol alması İslam hukuk doktrinin gelişmesini durdurmuş, 633 Erol Mütercimler, “Yüksek Stratejiden Etki Odaklı Harekâta”, Geleceği Yönetmek, Alfa Yay., İstanbul 2006. s. 47. 634 Abdullah Yeğin, Yeni Lûgat, Hizmet Vakfı Yay., İstanbul 1992, s. 229. 635 Blaise Pascal, Pensées, Published by E. P. Dutton & Co., Inc. New York 1958, p. 85. 636 Michel Foucault, Toplumu Savunmak Gerekir, Çev. Şehsuvar Aktaş, Yapı Kredi Yay., Ankara 2011, s. 40. 637 Şâtıbî, “İslami İlimler Metodolojisi”, el- Muvâfakat, İz Yayınları, İstanbul 1990, s. XVII-XXIV. 260 entellektüel bir geriliğe yol açmıştır.638 Aklın donuklaşmasıyla geçmişte yapılan işler meşrulaştırılmış, siyasî iktidarlar, yeni kararlarına yasal bir zemin bulmuşlardır. 639İslam ulemâsının, siyasaî iktidarların kamu alanında daha seküler olmalarına cevaz vermeleri, siyasî iktidarların yaptığı patronajın etkisiyle gerçekleştiği söylenebilir. İlk dönem İslam hukukçuları, kadıların siyasî iktidarın kontrolüne girmelerini tasvip etmemişlerdir. Kadıların ve müftülerin yargıda yüksek mevkilere tayinlerinin, siyasî otoritenin arzusuna göre yapılması, siyasî iktidarın, hukuku etkilemesinin, içtihat hukukundan kanun hukukuna doğru hukuk aklının değiştirilmesi, ulemanın siyasî iktidarın patronajına mahkûm olmasıyla açıklanabilir. Bunun en tipik örneği, para vakıflarıyla ilgili olarak yapılan tartışmalardır. 640 Tüm bu tartışmalar göz önünde tutulduğunda, iktidarın patronajına giren ulema, bir hukuk ikiliği oluşturmak zorunda mı kalmıştır? Sorusu akla gelmektedir. İktidar gücü, bireysel anlamda medenî hukukun içine giren, boşanma, miras, ticaret gibi alanlarda mezhepler arası görüş ayrılıklarını da dikkate alarak oldukça esnek davranmış, ancak kamu hukuku alanına giren toprak mülkiyeti, vakıflar gibi konularda farklı mezhebî görüşler dikkate alınmamış, belirli bir devlet politikasının dışına asla çıkılmamıştır. O dönemde toprak mefhumunun gücün en önemli unsurlarından biri olduğu unutulmamalıdır.641 İslam Hukukuna göre; Mirî araziden yararlanma hakkı, arazinin ihya edilmesine ve o arazinin ihyası için sarf edilen emeğe bağlıdır. Araziyi kendi özel mülkiyetine geçirme hakkına kişiler sahip değildir.642 İslam Hukuku’nun, idarenin yetki alanında birçok kanun boşluğu643 bırakıp, takdir ve tevil yolunun açılması644 siyasî iktidarlar tarafından kendilerine terk edilmiş 638 M. Akif Aydın, “İslam Hukuku’nun Osmanlı Devleti’nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim,” Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, İstanbul 2006, s. 11-21. 639 Muhammed Âbid el-Câbirî, Arap Aklının Oluşumu, İz Yay., İstanbul 1997, s. 133-156. 640 Aydın, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: I, s. 11-21. 641 Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1992, s. 3-21. 642 Araziy-i memleket, veliyyül’emrin müsaadesiyle bâ tapu talip şer‘ine tevcih edilir, uhdelerine tevcih edilen kimseler, bu arazinin sahibi değil, mutasarrıfı ve müste’ciri (kiracısı)’dırlar. Bkz. Ömer Nasuhi Bilmen, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, IV, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul 1985, s. 85; Muhammed Bakır Es-Sadr, İslam Ekonomi Doktrini, Hicret Yay., İstanbul 1979, s. 360,467. 643 Hukuk ve kanun boşluğu farklılığına dikkat etmek gerekir. 644 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmpatatorluğu Teşkilat ve Müesseselerin Şer‘iliği Meselesi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XI, İstanbul 1945, s. 203-224. 261 keyfî bir alan olarak görüldü. Siyasî iktidarların kanun boşluğundaki keyfî uygulamaları İslam ulemasının içtihat kapısını kapatmasına ya da gelenekselci yaklaşımları muhafaza etmesine sebep oldu. Ya da siyasî iktidarın resmî hukukuna aykırı halk hukukunu geliştirmeye çalışan gayri resmî ulemâ karşısında resmî ulemanın elinde önemli bir koz oldu. Bu etken, hukukun geleneksel kalıpların dışına çıkamamasının irrasyonel bir temelini oluşturdu. Zamanla İslam hukuku, toplumsal meseleler karşısında cevap verecek hukuki dinamizmini kaybetti.645 Osmanlı uleması da bu siyasî patronaj etkisi karşısında aynı düşünce sorunlarına muzdarip oldu. Bu sebeple yeni karşılaşılan toplumsal sorunlarını çözebilecek yeterli bir hukuk mevzuatı oluşturulamadı. Böylece iktidar patronajı yeni bir hukuk mevzuatının oluşmasını engellemiş oldu. İslam tarihinde, hukukun kuvvetler ayrılığı temeline dayalı olarak inşa edilememesi, ulemanın siyasî iktidardan bağımsız ekonomik kaynaklara sahip olamamasının ve bir kısım ulemanın siyasî iktidarın patronajının etkisinde kalmasının
bir sonucudur, denilebilir. İslam hukukunda rasyonel anlamda çeşitli hukuk çalışmaları tarihte yapılmıştır. Maslahatın, kim için ve ne için yapılması gerektiği, dinin temel esaslarına girmeyen zaruretlerin haramları helal derecesine getirmesi, sadece zaruretleri meydana getiren sebeplerin meşru olması değil, bu sebepleri doğuran sebeplerin de meşru olması gerektiğine dair önemli rasyonel yaklaşımları içeren fıkıh usulü eserleri de yazılmıştır. Ancak Osmanlı medreselerinde bu eserlerin okutulmaması, siyasî iktidarın belirlediği bir patronaj politikasının sonucu olup olmadığı sorunu hukukçuların önemle üzerinde durmaları gereken bir konudur.646 D. İktidarın Hukuk – Vakıf ve Patronaj İlişkisi İslam tarihine bakıldığında siyasî iktidarlar için vakıflar, neden hep çok önemli bir mesele olmuştur? Siyasî iktidarlar, niçin ısrarla bu alanda büyük kamusal düzenlemelere gitme gereği duymuşlardır? Vakıfların patronajla alakası nedir? 645 Muhammed Mahzumi Paşa, Cemaleddin Afgani’nin Hatıraları, Çev. Adem Yerinde, Klasik Yay., İstanbul 2010, s. 140, 141. 646 Bu eserlerden biri Ebu İshak Eş-Şâtıbî’nin el-Muvâfakât adlı dört ciltlik eseridir. Konuyla ilgili bkz. Şâtibî (Ö.1388) “İslami İlimler Metedolojisi”, el-Muvâfakât, I, s. 183-185. 262 Osmanlı Devleti’inde, ulemâ üzerindeki patronaj politikasını doğru analiz edebilmek için İslam Hukuku’nda vakfın yerini ve siyasî iktidarların vakıf hukuku üzerindeki tesirlerini iyi anlamak gerekmektedir. Ulemânın en önemli geçim kaynağı olan vakıfların siyasî iktidarla olan ilişkileri nedir? Siyasî iktidarlar, ulemayı iktidara bağımlı kılmak için vakıfları nasıl yönetmişlerdir? Vakıf ve patronaj ilişkisi nasıl gelişmiştir? Siyasî iktidarın vakıf üzerinden ulemâyla kurduğu patronaj ilişki vakıf hukuku üzerinde ne gibi etkiler bırakmıştır? Vakıf hukukundaki değişim, ulemânın patronajı üzerinde nasıl bir etki bırakmıştır? Bu etki, ulemanın fikrî dünyasını nasıl dönüştürmüştür? Kuşkusuz bu önemli soruların cevaplarını burada tam olarak vermemiz mümkün değildir, ancak en azından patronajın vakıf müesseseleri ile olan derin ilişkilerinin ne kadar derinlere ulaştığını göstermek açısından oldukça önemli olduğunu düşünmekteyiz. İktidar ve hukuk ilişkisi siyasal bir ilişkidir. İktidarlar, aldıkları kararların meşru uygulanabilirliği için hukukun onayını almak zorundadır. İnsanlık tarihinde toplumsal ilişkiler geliştikçe hukuk da gelişmektedir. İnsani ilişkilerin gelişmesi hukukun da geliştirilmesini gerektirir. Toplumsal ilişkilerin gelişmesine karşın, hukukun buna paralel olarak hukukçu tarafından geliştirilmemesi toplumsal ilişkilerin yozlaşmasına, bozulmasına neden olur. Toplumu kilitler, toplumda kaos ve kargaşa hakim olur. Siyasî iktidarlar, toplumsal ilişkilerin gelişmesiyle oluşan hukuk boşluğunu, yakın patronaja aldıkları hukukçular aracılığıyla iktidarın isteklerine göre doldururlar. 647 Hukukun siyasî iktidarların çıkarlarına göre siyasallaştırılma işini iktidarın yakın patronajında olan ulemâ gerçekleştiriyordu. Siyasî iktidarın, örf ile İslam hukukunu, seküler hukukla şer’i hukuku uzlaştırma noktasında İslam hukukundaki boşluklardan yararlandıkları söylenebilir. Bunun en önemli örnekleri; vakıf hukuku, 647 Örnek olarak, İslam tarihinde Ebû Câʿfer "el-Mansûr iktidarının kontrolüne girmek istemeyen İmam Ebu Hanife’nin tutumuna rağmen, halife Harun Reşid’in saray kadılığını kabul eden Ebu Hanife’nin öğrencisi Ebu Yusuf, halifeye mali işlerin düzeltilmesi için Kitabü’l Harac’ı yazmıştır. Nihayetinde, halife ve aileleri Küfe ve Basra’daki yerli çiftçiler üzerinde büyük hâkimiyet kurmuş, hilafet ve ailesi bu topraklar üzerinde denetimlerini ve hâkimiyetlerini devam ettirmişlerdir. Vergi yükü Müslüman olmayan pek çok çiftçinin, İslam’ı kabul etmesine ya da şehirleri terk etmesine neden olmuştur. Bu sebeple, Emevî ve Abbasî iktidarları, bu oluşan vergi kaybını engellemek için vergi vermek istemeyen toplulukların İslam’a bu yüzden geçtiğini bahane ederek, İslam dinine girmek, güya samimiyeti ölçmek için çeşitli kırbaç cezalarını, mevaliye, halka uygulamışlardır. Bkz. Sami Zubaida, İslam Dünyasında Hukuk ve İktidar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2008, s. 132-134. 263 para vakfı, arazi vergisi ve toprak mülkiyetine dair hukuk alanlarıdır. Bu hukukî meselelerin tanımlanması, çözümü direk siyasî iktidarın gücünü belirleyen, sınırlandıran siyasî konulardır. Siyasî iktidarlar tarih boyu gücün kaynağı olan toprak ve vergi meselelerini hukuki bir zemine oturtarak meşrulaştırmak istiyorlardı. Bu durum siyasî iktidarların gücünü belirleyen temel meseleydi. Siyasî iktidarlar, bu konularla uğraşan ulemâya özel bir önem veriyor, onları siyasî iktidarın yakın patronajına tabi tutuyordu. Hanefî vakıf doktrininde, İmam Ebu Hanife’nin vakıf hukukunu çok dar alanda sınırlandırması üzerinde durmak gerekiyor. İmam Ebu Hanife’nin, vakıf kavramına karşı çıkmasının nedeni; vakıf işleminin mülkiyet açısından sorunlu olması, 648 toprakların, arazilerin ve servetin belli kimselerin elinde dönüp dolaşan bir metaa, güç haline geleceği endişesinden kaynaklanmaktaydı.649 Ebû Hanife, belli bir kişi ve onun soyuna yönelik vakıf yapılmasına, yani bir anlamda aile vakfına karşı çıkmaktaydı. Ebû Hanife, vakıf hukukuna mesafeli yaklaşmaktadır. Çünkü siyasî iktidarın vakıflar aracılığı ile tesis edeceği patronaj ilişkiler vasıtasıyla ulemayı kontrol altına almak istediğinin farkındaydı. Çünkü o dönemde Emeviler’in ileri gelen aileleri, vakıflar sayesinde siyasî patronaj elde ediyor, ayrıca ellerindeki mülkü paylaşmak istemeyerek, mirasçılarından mal kaçırarak, mülklerini vakıflaştırma yoluyla kendi çocuklarına sürekli devredebiliyorlardı. Ayrıca yaptıkları yolsuzluklar karşısında mülklerini vakıflaştırarak müsadere edilme girişimlerine karşı vakıf müessesesini kullanabilmekteydiler. İmam Ebu Hanife, Emeviler’in bu haksız girişimlerine karşı vakıf hukukunun gelişmesini istememiş, vakfın mülkiyet açısından sorunlu olmasına dayanarak vakıf hukukunu sınırlandırmıştır. 650 Çünkü ulema, iktidarda kendisinin bulunması gerektiğini düşünüyordu. Vakıf gelirleri gibi bir sus payı alması onun siyasî iktidar karşısında asimile olması anlamına gelmekteydi. Ancak siyasî iktidar 648 Murteza Bedir, “Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme”, Buhara Hukuk Okulu, İSAM Yay., Ankara 2012, s. 147, 188. 649Kur’an: LIX/7: Allah’ın, (fethedilen) memleketlerin ahalisinden savaşılmaksızın peygamberine kazandırdığı mallar; Allah’a, peygambere, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara aittir. O mallar, içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir servet (ve güç) hâline gelmesin diye (Allah böyle hükmetmiştir). Peygamber size ne verdiyse onu alın, neyi de size yasak ettiyse ondan vazgeçin. Allah’a karşı gelmekten sakının. Şüphesiz, Allah’ın azabı çetindir. 650 Bedir, Buhara Hukuk Okulu, s. 148-150. 264 karşısındaki mücadelede, ulemânın birçok iktisadî, sosyal mevzilerini, siyasî iktidara kaptırması sonucu, geçim ve çeşitli sosyal imkânlardan mahrum kalan ulemâ, vakıf hukukunu iktidarın istekleri doğrultusunda dar ya da geniş anlamda yorumlayıp bu yönde geliştirmeye çalışmıştır. Vakıflar, bir nevi ulemânın siyasî iktidar karşısında bir can simidi haline gelmiştir. Osmanlı Devleti’nde de bu anlamda vakıf hukukunun geliştirildiği görülmektedir. İktidar karşısında bir can simidi haline getirilen vakıfların zamanla iktidarlar tarafından feshedildiği de görülmekteydi. Vakıf müesseselerin verdiği güçle ulemânın, siyasî iktidar karşısında, en fazla etkin olduğu dönemin, Timurlular dönemi olduğu görülmektedir. Timurluların, ulemâya adeta bir sus payı gibi verdikleri vakıflar aracılığıyla ulemayla iyi geçindikleri, böylece iktidarlarını devam ettirdikleri görülmektedir. Çünkü bu dönemde sultanlar, ulemâ karşısında hilafet gibi bir dinî makamı ve gücü ellerinde tutmuyorlardı.651 Bu nedenle ulemâya birçok değerli toprak, bina ve arazi vakıf olarak veriliyordu. İmam Ebû Yusuf’un vakıf mevzuunda çok esnek davranmasının nedeni, onun sadece bir hukukçu değil aynı zamanda devrin siyasî iktidarının emrinde ilk defa kadi'l-kudât unvanlı resmi kadı olması etkili olmuş olabilir. 652 Bu anlamda iktidarın vakıf üzerindeki etkilerinin en önemli göstergesi İslam hukukunda tartışmalı bir konu olan ‘humus’ meselesidir. Humus: Kur’an-ı Kerim’de Enfal Suresi’nin 41. ayetinde 653 geçen ‘humus’ kavramının ne olduğu ve sınırlarının tespiti hususunda İslam uleması ihtilaf etmiştir. Bir kısım ulema ‘ganimet’ kelimesi ile ifade edilen şeyin bir ülkenin yer altı ve yer üstü kaynaklardan elde edilen gelirlerin (madenler vs.) ve savaş sonrası elde edilen ganimetin toplamının 1/5’i olduğu ve bunu ulemânın kontrol etmesi gerektiği görüşünde iken, bir kısım ulemâ ise bunun sadece savaş ganimetlerini kapsadığı ve bu zenginliğin ulemâya verilmediği görüşündedir. 654 Burada bir fıkıh tartışması 651 İnalcık, Has-Bağçede, s. 129. 652 Bahaeddin Yediyıldız, “Vakıf”, İA, XIII, İstanbul 1986, s. 153-172. 653 Kur’an: VIII/41: Bilin ki, ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri mutlaka Allah’a, Peygamber’e, onun yakınlarına, yetimlere, yoksullara ve yolculara aittir. Eğer Allah’a; hak ile batılın birbirinden ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun (Bedir’de) karşılaştığı gün kulumuza indirdiklerimize inandıysanız (bunu böyle bilin). Allah, her şeye hakkıyla gücü yetendir. 654 Ebu Hüreyre’den naklen şöyle denilmiştir: Rikaz’da (define) da Hums vardır. Orada bulunanlardan birisi Rikaz nedir? Diye sorulunca da Rasulullah şöyle buyurdu: yaratılış gününde Allah’ın yer altında yarattığı altın ve gümüş madenleridir. Bkz. Bilmen, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, 265 yapılmayacak, ancak bu çok önemli bir gelir kaynağının, toplumda nasıl bölüşüleceği ve 1/5’lik gibi önemli bir oranın ulema ve bilim erbanının eline geçmemesi için acaba siyasî iktidar, humus kavramının sınırlandırılmasında önemli bir rol patronaj baskısı yapmış olabilir mi? sorusuna verilecek cevap, İslam tarihinde iktidar ve ulema ilişkisini anlamak için önemli bir noktadır. Acaba bu nedenle mi, İslam tarihinde siyasî iktidarlar, İslam’ın saltanata tebeddülü ile birlikte ulemaya ve sufî zümrelere iktidarın meşruiyetini sağlayabilmek için çeşitli tarlalar, hanlar, hamamlar, dükkânlar vakfettiler? Bu sayede siyasî iktidarlar, ulema ve tekke şeyhlerine karşı halk nezdinde önemli bir güç elde etmiş oldular.655 Bu nedenle tarihte vakıflar, siyasî iktidar için önemli bir patronaj aracıydı. E. Vakıflar: Sosyal ve Ekonomik Gücün Tasfiyesi Vakıflar, sahip oldukları mülkler ve gelirleriyle İslam ülkelerinde büyük bir yekün oluşturmaktaydılar. Bu kadar büyük bir zenginliğin idaresi ve kontrolü dini zümrelerin eline tamamen verilmemekteydi. Çünkü patrimonyal iktidarlar için mülk demek iktidar demekti. İktidara alternatif bir güce izin de verilemezdi. Bu nedenle vakıflar siyasî iktidarın sürekli denetiminde olan müesseselerdi. Dinî zümrelerin patrimonyal iktidar ile bir sürtüşme yaşaması durumda ise vakıflara iktidarca el konulur, devlet mülkiyetine geçirilebilirdi. Germiyen ve Osmanlı saraylarında uzun yıllar devlet tecrübesi yaşamış olan Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa (d. 1340- ö. 1401?) Kenzü'lKüberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ adlı siyasetnâme türündeki eserinde devrin beyleri ve sultanlarını özellikle ilmiyeye ait vakıflara İslam’ın bir emri olarak kesinlikle dokunmamaları hususunda uyarmaktaydı. 656 Osmanlı sultanlarının vakıf hususunda zaman zaman farklı uygulamaları görülse de genel olarak gerekli hassasiyeti gösterdikleri ayrıca söylenmelidir. IV, s. 103; H. Yunus Apaydın, “Humus”, DİA, XVIII, Ankara 1998, s. 365-369; ayrıca bkz. Mustafa Öz, “Humus”, DİA, XVIII, Ankara 1998, 369-370. 655 Abdülbâki Gölpınarlı, Tasavvuf, Milenyum Yay., İstanbul 2012, s. 133-134. 656 Kemal Yavuz, Şeyhoğlu Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ (Inceleme-Metin-Indeksi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 1991, s. 100; ayrıca bkz. Hasan Yüksel, “Anadolu Beyliklerinde Vakıflar,” Vakıflar Degisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2007, Sayı: 30, s. 35-50. 266 Osmanlı Devleti’nin XVI. Yüzyılda, topraklarının 1/5’i vakıf, 3/5’i dirlik, 1/5’i padişah hasları oluşturmaktaydı.657 Vakıf gelirlerinin devlet bütçesinin 1/4’nü geçtiği ifade edilmektedir. Vakıfların bu kadar ağırlıkta olması sadece Osmanlıya has bir şey değildi. Çünkü ulemâ, İslam dünyasında aşağı yukarı siyasî iktidarlarla benzer sürtüşmeler yaşamaktaydı. O dönemlerde birçok İslam coğrafyasında vakıfların durumu genel bir manzarayı ifade temesi açısından bu şekildeydi. Örneğin Memlûkler zamanında verimli Mısır topraklarının 2/7’si vakıf topraklardı.658 Vakıfların ekonomik gelirleri mali durumu zora giren siyasî iktidarların iştahını her dönem kabartmıştır. İster Ulemâ-iktidar sürtüşmesi olarak bakılsın ister mali darboğaza girme nedeni olarak bakılsın önemli bir patronaj unsuru olan vakıfların siyasî bir alan olduğu ve zaman zaman müsadere edildikleri ortadadır. Örneğin laikleşmenin önemli bir adımı olan Tanzimatla birlikte vakıf arazilerine maliye hazinesi tarafından el konulmuştur. Vakıf arazilerinden (hasılat-ı öşriyesi) 1/10 oranında vergi alınmaya başlanmıştır. Mustafa Nuri Paşa’nın verdiği bilgiye göre, vakıf arazisi gelirlerinin 1/10’u 44 bin keseyi (22 milyon Osmanlı Lirası 659 ) bulmaktaydı. Bu vakıf gelirleri, vakıfların ihtiyaçlarına tahsis edilmekteydi. Fuat Paşanın devlet açıklarını gerekçe göstererek vakıf gelirlerinin 1/10’luk payına da ayrıca el koyarak, vakıf gelirlerinin ancak dörtte birini (1/4) vakıflara tahsis etmiştir. Mustafa Nuri Paşa, geliri azalan, ihtiyaçlarını karşılayamayan cami, medrese ve hayır kurumlarının bu nedenle harap olduğunu bildirmektedir. 660 Sekülerleşme, laikleşme eğilimleri ve mali zorluklar nedeniyle devlet patronajının değiştiği açıkça görülmektedir. Sadece Osmanlı’nın içinde bulunduğu malî zorluklar nedeniyle vakıf gelirlerinin el konulmasını açıklamak mümkün değildir. Çünkü bu dönemde İstanbul’da çok sayıda yalı, köşk, devlet saraylarının ve kasırlarının yapımına başlandığını bilmekteyiz.661 657 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı İmparatorluğunda Toprak Vakıflarının İdari-Mali Muhtariyeti Meselesi”, Türk Hukuk Tarihi Dergisi, Ankara 1944, Sayı: 1, s. 11-25. 658 Bkz. Yediyıldız, “Vakıf”, İA, XIII, s. 153-172. 659 M. Esat Sarıcaoğlu, “Osmanlı Vakıfları Hakkındaki Tartışmalar” Vakıflar Degisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2007, Sayı: 30, s. 51-60. 660 Mustafa Nuri Paşa, Netaicü'l-Vukuat, III-IV, (Sadeleştiren N. Çağatay), TTK Yayınları, Ankara 1980, s. 287. 661 Saray ve kasırlar için bkz. Nicole Kançal-Ferrari, “Türk-Osmanlı Saray Literatürü (12.-20. Yüzyıl),” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, VII, Sayı: 13, İstanbul 2009, s. 205-240. 267 Vakıfların idare ve denetiminde patrimonyal iktidarların sıkı bir murakabe haklarının olduğu görülmektedir. Bu sadece vakıflardaki yolsuzlukları bir denetleme işi değildi. Aynı zamanda iktidarın ulemaya kendi nüfuzunu hissettirme aracıydı. Vakıflar, ulemâ zümresine iktidar tarafından bahşedilmiş bir ihsan değildir. Vakıflar, iktidarın ulemanın meşruiyetini almak için ulemâ zümresine vermek zorunda olduğu bir güçtür. Vakıflara bu pencereden bakıldığında niçin vakıfların moderleşmeyle birlikte sürekli azaltıldığı, neredeyse sıfırlandığı daha iyi anlaşılacaktır. Vakıflar ve ulema gücü arasında bir doğru orantı vardır. Bilimsel gelişme ile vakıfların özerkliği arasında bir ilişki kurmak mümkün müdür? İslam ve Batı dünyasında bilimsel gelişmelerin hızlandığı en önemli dönemlerden biri de kuşkusuz Endülüs’tür. Endülüs’te vakıfların işleyişi ile ilgili ilginç bir noktayı belirtmek gerekir. Vakıf hazinesi yani gelirlerinin toplandığı beytü’l mal üzerinde devletin denetleme hakkı yoktu, denetim ulemâ tarafından yapılmaktaydı.662 Acaba bu durum bilimsel gelişmelerin ve daha özgür düşünen bilim adamlarının yetişmesine olanak sağlamış mıdır? Kuşkusuz bu tezde de ispat edilmeye çalışılan şeylerden biri de budur. Aklın ve bilimin gelişmesindeki patronaj etkiyi ortaya koyabilmektir. Osmanlı Devleti, Mısır’da, Ezher Medreselerine karşı daha farklı bir politika izlemiştir. Mısır hidivliğine karşı bir denge unsuru olarak, ulemâyı güçlendirme yoluna gitmiş ve Ezher Medresesi’nin baş uleması olan Ezher şeyhinin seçimini buradaki ulemaya bırakmıştır. Ezher Medreselerinin masraflarının karşılanması, Ezher’in yönetimine tahsis edilen büyük miktarda vakıf gelirlerinden ve devlet tarafından verilen çeşitli tahsisatlardan karşılanmaktaydı. 663 Mısır modernleşmesinin ileriki süreçlerinde ise Mısır’daki iktidar tarafından bütün vakıflar ilga edilmiştir. 664 Vakıfların devletleştirilmesi, ulemânın güçlü muhalefetine rağmen sadece Osmanlıda değil diğer İslam coğraflarında da uygulanmıştır. Fatih Sultan Mehmed’in, II. Mahmud’un, Memlûk sultanlarının vakıf politikalarında görüldüğü gibi diğer İslam 662 Yediyıldız, “Vakıf”, İA, XIII, s. 153-172. 663 Said Abdülfettâh Aşur, “Ezher”, DİA, XII, Ankara 1995, s. 53-63; ayrıca 664 11 Eylül 1952’de Mısır’da bütün vakıflar ilga edilecek. Birçok vakıf geliri, Ezher Üniversitesi’nin elinden alınmıştır. Bkz. Yediyıldız, “Vakıf”, İA, XIII, s. 153-172. 268 coğraflarında ulemâ ve iktidar mücadelelerine vakıfların devletleştirilmesi meselesi üzerinde şahit olmaktayız. Sadece iç iktidar mücadelesinde buna tanık olmuyoruz. Sömürgeci güçlerin İslam ülkelerini işgallerinde ilk iş olarak yaptıkları vakıfların müsadere edilmesidir. Örneğin Osmanlı hâkimiyetindeki Cezayir’i İşgal eden Fransızlar, iktisadî politiklarına engel çıkardığı gerekçesiyle Cezayir’deki vakıfları çıkardıkları çeşitli kanunlarla devletleştirdiler. Durum Fas, Trablus ve Bingazi’de de farklı değildir. Sünûsîlere ait vakıflar yine Fransızlar tarafından müsadere edilmiştir.665 Vakıflar, sahip oldukları ekonomik ve sosyal güç nedeniyle gerek iç gerek dış güçler tarafından sürekli kontrol altında tutulmuşlar ve potansiyel muhalif güçlerin elinden tasfiye edilmişlerdir. F. Osmanlı Devleti’nde Vakıflar ve Patronaj Dünyadaki değişen güç dengeleri, Osmanlı Devleti’ni daha seküler bir kurumsal yapıya doğru dönüşümünü hızlandırmıştır. Bu dönüşüm Osmanlı Devleti’nin tüm kurumsal yapılarını etkilemiştir. Osmanlı Devleti, bir sanayi devleti değildir. Ekonomisi, vergiye ve tarıma dayalıdır. Arazilerinin yaklaşık 1/5’ü vakıf arazilerinden oluşmaktadır. 666 Osmanlı iktisadî hayatının ortalama %15,77’si vakıf gelirleri üzerinden sağlanmaktadır. 667 İslam uleması arasında tartışılan, ihtilaflı bir konu olan humus meselesi ulema iktidar ilişkisinde bu yüzden çok önemli kilit bir kavramdır. Yüzyıllar boyunca humus meselesinin çözümü, siyasî bir sorun teşkil etmiş, bu fıkıh probleminin, siyasî iktidarların güç paylaşımı ve rejim sorunundan ayrı düşünülmemesi gerekmektedir. 19. yüzyıla gelindiğinde gücün geldiği kaynağın değişmesiyle, toplumların meşruiyet anlayışı da değişmiştir. Dünya; dinlerin hükmettiği ve meşruiyetin dinsel anlayışlardan kaynaklandığı bir zeminden kayarak, gerek Batı’da, gerek İslam dünyasında yerini daha seküler bir dünya görüşüne bırakmak zorunda kalmıştır. Osmanlı Devleti de bu değişimden etkilenmiştir. Yeni tesis edilen modern kurumlar, 665 Yediyıldız, “Vakıf”, İA, XIII, s. 153-172. 666 Ubicini, Türkiye 1850, I, Çev. Cemal Karaağaçlı, Tercüman 1001 Temel Eser Yay., İstanbul Ty., s. 107. 667 Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995, s. 25; ayrıca bkz. Halil Cin, “Arazi”, DİA, III, Ankara 1991, s. 342-346. 269 dinî kurumların karşısında dünyada yeni oluşan güç merkezinin temsil edildiği kurumlar haline gelmiştir. Ulemanın ve tekke şeyhlerinin ellerindeki birçok vakıf malları, yeni çıkartılan kanunlarla ellerinden alınmış, yeni oluşan güç dengelerinde bu sınıflara daha siyasî bir statü ve memuriyet görevleri verilmiştir. Toplumsal meşruiyetin ve bilgi üretmenin merkezinde olan ulemanın yüksek patronaj değeri Osmanlı İmparatorluğu’ndaki bu değişimle düşüşe geçmiştir. Osmanlı Devleti’nde güç değişimine bağlı olarak, patronaj politikasındaki değişimin en belirgin olduğu dönem kuşkusuz Sultan II. Mahmut dönemidir. 14 Ekim 1826 tarihinde, Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti’nin kurulmasıyla, Osmanlı toplumunda önemli bir ekonomik ve siyasî güç olan vakıf kurumlarının, devlet kontrolüne geçişinde önemli bir adım atılmıştır. Bu bakanlığın kurulma sebeplerini, iç ve dış etkenler olarak ikiye ayırmak mümkündür. İç etkenler içerisinde; vakıfların tek bir gücün, kişinin gurubun eline geçme tehdidini kaldırmak, vakıflarda artan yolsuzlukların giderilmesi, devletin Batı tarzında yeniden şekillendirilmesi, devletin vakıflardan elde edilen gelirlere ihtiyaç duyması, ulema sınıfının ve tekkelerin gücünün kırılmak istenmesi gibi iç etkenler. Dış etkenler içerisinde ise; Osmanlı Devleti’nin Batı’ya karşı oluşturduğu yüzlerce yıl süren dış politikasının gücünü kırmak için dinî çevrelerin gücününde kırılmasının gerektiğini düşünen Batılı devletlerin istekleri ve baskıları doğrultusunda bir vakıf ve toprak, arazi reformunu668 gerçekleştirmek üzere tasarlanmıştır.669 II. Mahmud, yüzyıllardan beri uygulanan vakıf patronajı politikası uygulamasını kendisinden önceki seleflerinden devralmıştı. Osmanlı Devleti vakıf patronajı politikasını değiştirmekteydi. Bu değişim uzun bir süreçti, daha önce I. Abdülhamid 668 Elmalılı M. Hamdi Yazır’a göre: Harici siyasî tesirlerle Osmanlı yönetimine “Ahkamü’l Arazi” kanununu kabul ettirmişlerdir. Fakat bu gelişme Osmanlı arazisini ucuz yoldan elde etmek isteyen Avrupalı sermayedarları tatmin etmiyorlardı, çünkü Osmanlı topraklarından bir kısmı, arazi-i emiriye, mühim bir kısmı da arazi-i evkaf idi. Her iki arazi türünde de rakaba istimlak olunamadığı gibi, intikalleri de müşkül bulunuyordu. Şu kadar ki arazi-i emiriyede hükümet müsaid kanun yapmak için sahibi nüfuz addedilebiliyor ve arzu edildiği zaman bu babda tazyik ile istenilen sonucu elde etmek ümit olunabiliyordu. Fakat vakıflar hükümetin nüfuzundan hariçti. Avrupa arzu ederdi ki arazi-i emiriye ve evkaf pazara çıkarılabilecek bir mal halinde bulunsun ve bunlar üzerinde ehâlinin “revâbıt-ı mâneviyesi” şiddetli olmasın. Aktaran: Nazif Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, s. 70; ayrıca bkz. Mehmet Akif Aydın, “Arazi Kanunnâmesi”, DİA, III, Ankara, 1991, s. 346- 347. 669 Öztürk, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, s. 69. 270 1788’de Hamidiye vakıflarını birleştirmişti. Böylece siyasî iktidar, merkeziyetçi bir uygulamayı başlatmış, daha sonra kurulacak olan evkaf-ı hümayun nezaretinin temellerini atmıştı. 670 1826’da Bektaşi tekkelerine ait olan ve Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ile Yeniçeri Ocağı ve sekbanbaşı ağalarınca yönetilen birçok vakıf, evkâf-ı hümâyun yönetimine devredildi. Siyasi iktidarın politiklarına karşı çıkmayan Örneğin Galata Mevlihanesi gibi Mevlevî vakıflarına dokunulmadı. Elmalı Bektaşî Abdal Musa dergâhı ilk başta Nakşilere verilmişken sonra Bektaşî Abdal Musa dergâhına Mevlevî Postnişini İsmail Hakkı Efendi’ye verilmiştir.671 Bütün Mevlevi şeyleri iktidara tam da teslim olmuş değildi. Tanzimat politikalarına bir tepki olarak Midilli’de Abdülkadir isimli bir Mevlevi şeyhinin bir müderris ile birlikte halkı isyana teşvik ettiği görülmektedir.672 III. Selim döneminde kurulan Nizam-ı Cedit ordusuna karşı fiili bir muhalefet sergileyen Konya Mevlevi dergâhı şeyhi Hacı Mehmed Çelebi’dir. III. Selim, şeyhe bir zarar vermeden onu başka bir dergâha göndermiştir. 673 Ancak Mevlevi tekkelerinin Çelebi’ye bağlı olduğu ve bu tekkelere yapılacak şeyh atamalarının Çelebi’nin onayı ile gerçekleşebileceği yönünde önemli bir yetki tanınmıştır. Vakıfların tek bir elde toplanmasıyla merkezi yönetimin eli güçlenmiş oldu. Bu vakıflardan elde edilen gelirler yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye Ordusu’nun giderlerini karşılamak için hazineye bırakıldı.674 Tekke şeyleri, devletin maaşlarına ve desteğine muhtaç bir duruma geldiler. 675 670 Öztürk, “Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti”, DİA, XI, Ankara 1995, s. 521-524. 671 Ancak yöredeki Bektaşiler ve halk bu durumu kolay kabullenemedi ve bir Mevlevi-Bektaşi çatışması ortaya çıktı. Çıkan olaylarda ölen Şığırtmaç Ali’nin öldürülmesinde sorumlu tutulan şeyh için idam kararı verilmiştir. Bkz. BOA., BOA., A. MKT.MHM., 126/37, 29 Cemaziyelahir 1274 ( 14 Şubat 1858). 672 Halil İnalcık, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Belleten, Ekim 1964, XVIII/112, 636. 673 Câbî Ömer Efendi, “Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî Tahlîl ve Tenkidli Metin,” Câbi Tarihi, Haz: Mehmet Ali Beyhan, TTK Yayınları, Ankara 2003, s. 89-90. 674 Muharrem Varol, Bektaşiliğin İlgası, s. 266, 330, 394. 675 Edirne'deki Kaplan Baba Tekkesi misâfirlerine ve fakir dervişlere verilen yiyecek ve aylıkların eskisi gibi tekke şeyhine verilmesi hakkında bkz. BOA., MVL, 599/6, 23 Zilkade 1276 (12 Haziran 1860); BOA., A. MKT.UM., 464/28, 22 Ramazan 1277 (3 Nisan 1861) 271 II. DEĞİŞEN PATRONAJ- DEĞİŞEN KURUMLAR Osmanlı ulemasının dünyadaki değişmeler karşısında siyasî iktidarın uyguladığı patronaj politikaları sonucu, içtihat müessesesini çalıştıramamış, akli ve özgün eserler vücuda getirememiştir. Üretkenliğini kaybeden ulema, siyasî iktidar karşısında işlevselliğini de yitirmiş, patronaj değerini kaybetmiştir.676 A. Şeyhülislamların Değişen Siyasî Konumları ve Güçleri Üretkenliğini yitiren Osmanlı ulemasına siyasî iktidar daha az ihtiyaç hissetmiştir. Ulemânın siyasî iktidar yanında iki temel işlevsel önemi vardır: 1- Bilgi üretip iktidarı güçlü kılmak 2- Halk karşısında iktidara meşruiyet vermek Eski Yunan’da, Selçuklu’da ve Osmanlı’da, felsefe ve matematik bir arada beraber okutuluyordu. Beşerî ilimler, aynı zamanda felsefenin bir konusuydu. Felsefeciler hem teoloji hem tıp vb. birçok fen bilimleri dallarının da uzmanı olan kişilerdi. Bu nedenle siyasî iktidarlar karşısında bilim insanları, büyük öneme haiz kişiler haline gelmekteydi. Bilginler, siyasî iktidarlara sahip oldukları beşerî bilgileri sayesinde onlara dünyevi işlerinde akıl hocalığı yapıyor, onların bu yönlerinden siyasî iktidarlar faydalanıyorlardı. Bu bilim insanları aynı zamanda teoloji konusunda da büyük bilgi sahibi kimselerdi. Hem dünyevi hem uhrevi olan bilgiyi kendi şahıslarında birleştirmiş oluyorlardı. Bu yönleri itibariyle siyasî iktidarlar yanında iki yönlü bir güç fonksiyonuna sahiptiler. Patronaj değerleri çok yüksekti. Doğu tipi laiklik anlayışının etkisiyle677 İslam bilginleri, siyasî iktidarın baskısıyla dinî olan bilgiyle dünyevi olan bilginin arasındaki irtibat kopartıldı. Dinî olan bilgiyle uhrevi olan bilginin arasındaki bu fark sadece bilimsel bir tasnif değildi. Bu aynı zamanda siyasal bir ayrışmaydı. Bu nedenlerden dolayı İslam bilginleri, giderek dünyevi bilimlerden uzaklaşıp, siyasî iktidara daha çok bağımlı hale geldi. Çünkü dünyevi geçimlerini sağlayabilmek için 676 Mecelle’nin ifadesiyle: Ulûm-ı şeriʽyede mahâretli zevâta nedret geldiğinden mehâkim-i nizâmiyede lede’l îcâb kütüb-i fıkhiyyeye mürâcaatla hall-i şüphe edebilecek âzâ bulunmak şöyle dursun, memâliki mahrûsada kâin bu kadar mehâkimi şerʽiyyeye kâfi kudât bulmak müşkil olmuştur. Bkz. Mehmet Akif Aydın, İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, İz Yay., İstanbul 1996, s. 66. 677 İlber Ortaylı, “Seçme Eserleri IV”, Osmanlı Düşünce Dünyası ve Tarih Yazımı, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 2010, s. 133-146. 272 siyasal iktidara daha çok bağımlı hale gelen ulema, ayakta kalabilmek için artık dünyevî bilgiyle uğraşmak zorunda değildi. Siyasî iktidarın meşruiyetini sağlama görevi, dünyevî geçimlerini sağlamak için yeterli oluyordu. Bu yeni gelişen zihni yapı, onların bilimsel üretkenliklerini ellerinden aldı. Artık bilgi üretemeyen sadece siyasî meşruiyet kimlikleri ile geçimlerini sağlayan bir zümreye dönüştüler. Bilgi üretip iktidarı güçlü kılma niteliğini kaybeden ulemâ sınıfının sadece meşruiyet sağlama görevi kalmıştı. Meşruiyet sağlama görevinin temerküz ettiği kurum şeyhülislamlık kurumudur. Meşruiyet sağlama görevi, siyasî bir nitelik arz ettiğinden siyasî iktidar, ulemayı gücün merkezinden daha çevresel güç alanlarına doğru çekmiş, ulemaya daha pasif görevler vermiştir. Gücü zayıflayan ulemaya siyasal alanlarda daha çok ihtiyaç duyulmuştur. Bu nedenle ulemanın başı olan şeyhülislamlık kurumu daha çok siyasallaşmış ve sonunda bir memuriyete dönüşmüştür. Bu amaçla, yapılan modernleşme reformlarına halkın tepkisini hafifletmek hem ulema hem de halka karşı daha çok meşruiyet kazanmak için şeyhülislamlık makamına ihtiyaç duyulmuştur. Grafik-6: Şeyhülislamların Kamusal Gücü ve Patronaj İlişkisi678 678 Grafik’te kullanılan değerler istatistikî değerler olmayıp, şu ana kadar yapılan araştırmadan edinilen okumalar ve değerlendirmeler ışığında yapılan göreceli değerlenden oluşan bir değerlendirmedir. Ancak, temel alınan değerler, araştırma süresince edinilen bilgi ve belgelerin, araştırmacıda buraktığı bilimsel izlenimlerin grafiğe dökülmüş şeklidir. Verilen birim değerler, değişkenler arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Bu değerlerin bir kısmı ölçülemeyen, ya da ölçümü zor göreceli bir mukayeseye dayanmaktadır. Amaç, grafikle konuyu daha anlaşılır kılmaktır. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 15. Yüzyıl 16. Yüzyıl 17. Yüzyıl 18. Yüzyıl 19. Yüzyıl Cumhuriyet Dönemi Şeyhülislamların Kamusal Gücü ve Patronaj İlişkisi Toplumsal ve Kamusal İdari Görev Gücü Siyasal Temsil Patronaj Değeri 273 Fatih Sultan Mehmet döneminden sonra belirmeye başlayan şeyhülislamlık kurumu, Yavuz Sultan Selim’in 1516 Mısır seferinin sonunda halife ünvanını Osmanlı padişahlarının taşımaları iktidar ulema ilişkilerinde bir dönüm noktası oluşturdu. Manevî alanın iktidarı ulemada; dünyevî olanın iktidarı ise saltanatta temerküz etmişti. Halifeliğin Osmanlı’ya taşınmasıyla birlikte dünyevî olanı şahsında toplayan siyasî iktidar, ulema karşısında kendini daha çok güçlü hissetmiştir. Ancak buna rağmen Osmanlı uleması, dini bir emir olan ‘emr-i bi'l ma'rûf ve nehy-i ani’l-münker’ göreviyle siyasî iktidarın karşısında konuşma hakkına sahip olmuştur. Bazen bu diyaloglarda siyasî iktidar ve ulema çatışmasının çeşitli boyutlarını görmek mümkündür. Örneğin Yavuz Sultan Selim’in emrine karşı gelerek, ipek satın alan 400 kişinin öldürülme emri şeyhülislam Zembilli Ali Efendi’nin müdahalesiyle engellenmiştir. Şeyhülislam buna gerekçe olarak bunlar senin emirlerine karşı gelmediler, çünkü sen ipek satma hususunda mevcut geçerli bir emrin var bu nedenle bu idamı yapman şer’i şerife aykırıdır demiş ve katl emrini geri aldırtmıştır. Yavuz Sultan Selim’in: Saltanat işleri senin görevin değildir, sözlerine karşılık, bu ahirete yönelik işlerdendir. Müdahale etmek benim görevimdir, karşılığını vermiştir. 679 Şeyhülislam tayinlerinde birinci derecede etkili padişahtır. Padişahlar kendilerine uygun gördükleri kişileri hiç kimsenin görüşünü almadan tayin edebilirlerdi. Bazen şeyhülislam tayininde, birinci derecede sadrazamın etkili olduğu görülmektedir. Şeylühislam olarak atanan kişiye, samur kürklü bir hil’at giydirilir ve o şekilde göreve başlardı. Şeyhülislam atanacak kişi gelenek üzere arz odasında padişahın elini öperdi. Ancak bu uygulama bir süre sonra kaldırılmış, sadece bahçede el öpme yeterli olmuştur. 680 II. Bayezid döneminde, hükümdara ait vakıflarının denetimi ve idaresi görevi Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi’ye verilmişti. Osmanlı Devleti’nde daha sonra devam eden süreç içerisinde ulema ve meşihat vakıflarının denetimi de şeyhülislamlarca yapılmıştır. Bu görev tezkereciler tarafından sürdürüldü. Şeyhülislamın diğer görevleri arasında medrese öğrencilerinin derslerini denetlemek de vardır. III. Sultan Mustafa 679 Mustafa Nuri Paşa, Netayicü'l-Vukuat, I-II, s. 90; ayrıca bkz. Halil İnalcık, “Osmanlı Toplum Yapısının Evrimi,” Türkiye Günlüğü, Ankara Yaz-1990, Sayı: 11, s. 30-41; Esra Yakut, “Yenileşme Döneminde Devlet Ve Din”, Şeyhülislamlık, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005, s. 14. 680 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, s. 189-191. 274 döneminde başlayan huzur derslerinin padişah tarafından önceden belirlenen sayıda katılacak mukarrirlerin (huzur dersleri hocalarının) ve dinleyicileri seçip listesini saraya gönderme işi şeyhülislamın görevleri arasındadır. 681 Şeyhülislam, 16. yüzyılın sonlarında ulema sınıfının içinde hiyeraşik yapıda en üst noktada yer aldı. 1574 yılına kadar Yüksek rütbeli müderris ve kadıları veziri azamlar atarken, bu tarihten sonra şeyhülislamlar atamaya başladı. Şeyhülislam atama yapacağı kişiyi veziri azamla anlaşalarak tespit etmekte ve veziri azamda hazırlanan bu listeyi padişaha sunmaktadır. Padişahın onayını alan veziri azam, atama listesini şeyhülislama verirdi.682 Buradan anlıyoruz ki, önceden müderris ve kadı atamalarında veziri azam yeterliyken, sonradan şeyhülislam ile birlikte mutlaka saltanat idaresinin onayının gerekli hale getirilmesiyle, padişah makamı yani iktidarı güçlendirilmiştir. Atamada yapılan bu yapısal değişiklikle, ilmiye sınıfının siyasî iktidarın politiklarına daha fazla bağlandığını ve siyasallaştırıldığını söyleyebiliriz. Osmanlı şeyhülislamları içerisinde en az görevde kalan Memikzade Mustafa Efendi’dir. Yeniçerilerin tepkisi neticesinde Memikzade Mustafa Efendi (1656) sadeace 13 saatlik görev sonucunda meşihatlik makamından azledilmiştir. 683 Şeyhülislamlar ile sadrazamlar arasındaki yakın patronaj ilişkilere örneklerden biri de Vezir-i azam Köprülü Mehmet Paşa ile şeyhülislam Bolevî Mustafa Efendi ile arasındaki ihtilaftır. Köprülünün kendisinin muhalif olarak gördüğü girit komutanı Deli Hüseyin Paşa’nın katli için fetva istemesi üzerine şeyhülislam bu fetvayı vermeyi reddetmiş, bunun üzerine görevinden azledilmiştir. 684 Osmanlı Devleti’nin şeyhülislamın siyasallaşmasıyla fetvanın da siyasallaşması, ya da fetvanın siyasallaşması sonucu şeyhülislamın da siyasi bir kişilik olarak öne çıkması son dönemlere kadar süren sıradan bir gelenek olmuştu. Bir sarık, bir de uzunca cübbe… Şeyhülislam olagelmiş Hayri Şeyh eden sabî bugün hil’at’dır! Gerçi fetvayı veren Talât’dır. 685 681 Ebül’ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1951, s. 5-32. 682 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 37. 683 Mustafa Naima, Naima Tarihi, VI, Çev. Zuhuri Danışman, Kardeş Matbaası, İstanbul 1969, s. 2649. 684 Mustafa Naima, Naima Tarihi, VI, s. 2881. 685 Ahmet Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğunda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde İnkılap Hareketleri, 275 Osmanlı Devleti’nde idam edilen üç şeyhülislam vardır, bunlar: 1- Ahizade Hüseyin Efendi 686 ( d. 1572 - ö. 1634): Padişah IV. Murad döneminde, İznik Kadısı’nın katledilmesi üzerine Valide Kösem Sultan’a gönderilen mektupta oğluna nasihat etmesini rica etti. 687 Şeyhülislamın muhalifleri ve çekemeyenleri, Valide Sultan’a bu mektupta padişahın tahtan indirileceği düşüncesinin yattığı ve şeyhülislamın bir hal tertibi ile uğraştığı jurnalleri üzerine şeyhülislam idam edildi.688 2- Hocazade Mes’ûd Efendi689 ( ö. 1656): Şehzade Süleymanı tahta çıkarmak için Yeniçerilerle gizlice anlaştığı yönünde söylentilerin yayılması üzerine görevinden azledilmiş, İstanbul’dan Diyarbakır’a sürgün giderken ayaklanma çıkarabilir endişesinden dolayı idam edilmiştir.690 3- Seyyid Mehmed Feyzullah Efendi691 ( d. 1639 - ö. 1703): Akrabalarına ve yakınlarına yaptığı patronaj çabaları ve haksız atamaları yüzünden ayaklanan yeniçeriler II. Mustafayı azledip yerine III. Ahmed’i padişah yapmaya karar verdiler. Yerine geçen Şeyhülislam Mehmed Efendi’den fetva alarak Şeyhülislam Feyzullah Efendi idam edildi.692 Yukarıda görüldüğü üzere şeyhülislamların idari görev ve siyasetin en fazla içinde olduğu dönem 17. yüzyıldır. Bilim üretiminin en dibe vurduğu dönem de bu dönemdir. B. Değişen Patronaj - Değişen Şeyhülislamlık Gücü Osmanlı Devleti de kuşkusuz her devlet gibi siyasî idarede bir güç dengesini gözetmek durumundaydı. Ulemânın devletin her alanında var olan belirleyici büyük gücünü kısmen kırmak ve bir denge oluşturmak amacıyla siyasî, idarî, askerî, malî ve adlî işlerin görüşülüp karara bağlandığı yer olan Divan-ı Hümayun’un aslî üyeleri Baha Matbaası, İstanbul 1950, s. 605. 686 İpşirli, “Ahîzâde Hüseyin Efendi”, DİA, I, s. 548-549. 687 Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, s. 60. 688 Mustafa Naima, Naima Tarihi, III, s. 1245. 689 İpşirli, “Hocazâde Mesud Efendi”, DİA, XXIX, s. 345-346. 690 Mustafa Naima, Naima Tarihi, VI, s. 2687. 691 Mehmet Serhan Tayşi, “Feyzullah Efendi”, DİA, XII, s. 527. 692 Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, s. 22-46. 276 arasına şeyhülislamın alınmadığı693 görülmektedir. İlk dönem devlet idarecilerinin, ulemadan oluşması divanda şeyhülislamın yerine Rumeli ve Anadolu kazaskerlerinin temsil edilmesi, şeyhülislamın manevi otoritesinin yüksek olması nedenleriyle Dîvânı Hümâyun’daki güç dengesini bozabileceği ve vezir-i azamın hareket alanını sınırlayabileceği düşüncesinden hareketle şeyhülislam Dîvân-ı Hümâyun’un dışında bırakıldığı akla gelmektedir. 694 17. yüzyıldan itibaren Divan-ı Hümayun gücünü yitirmiş ve devlet meselelerinin görüşüldüğü toplantılara şeyhülislamlar sıkça çağrılır olmuştur. Ulemanın siyasî ve idarî nüfuzu, 17. Yüzyılda zirveye ulaşmıştır.695 II. Mahmud döneminde 1826 yılında yeniçeri ocağının kaldırılmasında ve batılılaşma çabalarında pek çok üst düzey ulema padişahın yanında yer almıştır.696 Tanzimatın ilanında vükelanın yanında ulemâ da hazır bulunmuştur.697 II. Mahmud, Şeyhülislam Yâsincizade Abdülvehhâb Efendi’ye, Hülâsatü’l Bürhân fî İtâati’s– Sultan (Sultana itaatte temel delil) adıyla bir risale yazdırtmıştır. Bu risalede ayet ve hadislerle sultan-halifeye itaatin farz olduğunu kanıtlamaya çalışmaktadır. 698 Bu çabalarıyla II. Mahmud yaptığı reform çalışmalarına, şer’i bir temel kazandırmak amacı güttüğü düşünülebilir. Tanzimat hareketlerine karşı olan ulemanın, önemli bir kısmının, devlet patronajının az olduğu ya da hiç olmadığı kesimlerden gelmesi, dikkat çekici bir husustur. II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasına fetva veren Şeyhülislam Kadızade Mehmet Tahir Efendi’ye ‘elmas bir yüzük, Sadr-ı azama, bir mücevher hançer’, hediye etmiştir. 699 Ayrıca yeniçeriliğin kaldırılmasından hemen önce şeyhülislama ve diğer devlet görevlilerine samur kürk, hilat ve çeşitli elbiseler hediye edilmiştir.700 693 Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, s. 189. 694 Ahmet Mumcu, Divan-ı Hümayun, Birey ve Toplum Yay., Ankara 1986, s. 97,98. 695 Ahmet Refik, Osmanlı’da Hoca Nüfuzu, s. 45. 696 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı kredi Yay., İstanbul 2014, s. 161-163. 697 Abdurrahman Şeref, Tarih Musahabeleri, Kapı Yay., İstanbul 2012, s. 37. 698 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 50. 699 Ahmet Cevdet Paşa: Bütün işe katılanlarla bendelere atiyyeler verildiği sırada sadr-ı azama bir mücevher hançer, şeyhülislama bir elmas yüzük verildi, diyor. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, XII, s. 225. 700 Babıali'de yapılan tebrik merasiminden sonra Şeyhülislama ve rical-i devletle hademeye kürkler ve hılatlar iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 463/22698, 29 Zilhicce 1235 (7 Ekim 1820); Şeyhülislâm Efendi ve Kapdan Paşa ile sadrin ve nakibüleşraf ve İstanbul kadısına kürk ita ve ilbası, 277 1826’da Bâb-ı Meşihat’ın ortaya çıkışıyla, Yeniçeri Ağası’nın konutu, şeyhülislama verildi ve şeyhühislamlık ilk kez bir büro ve daire sahibi oldu. 1826’ya kadar şeyhülislamlar kendi konutlarında toplanır, fetvaları oradan verirlerdi. Bâb-ı Meşihat kurumu, ulemanın devlet memuru haline dönüşümünün en önemli adımıydı. 701 Bu düzenleme ile ulemanın gücü kırılıyor, yeniliklere karşı direnci zayıflatılıyordu. Fetvahanede çalışan görevlilerin terfileri ve maaşları konusunda son söz şeyhülislama aitti.702 Tüccarzade İbrahim Hilmi İslam dünyasının içinde bulunduğu krizi tamamen bilimsel açıdan yetersiz ilmiye sınıfının bulunmasına ve siyasallaşmasına bağlamaktaydı. 703 II. Mahmud döneminde, kurulan Meclis-i Vükala’nın daimi üyesi olarak meclisin bütün toplantılarına davet ediliyordu, ancak bir danışma kurulu olan Dâr-ı Şûrây-ı Askerî (1836), Dâr-ı Şûrâ-yı Bâb-ı Âlî (1838) ve bu meclislerin üstünde olan Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye (1838) gibi meclislerin hiçbirinde şeyhülislam üye olarak bulunmuyordu. Ancak bu kurullarda alınan kanun tasarılarının şeriata uygunluğu üzerinde görüş bildirecek bir müftü görevlendirilmiştir. 704 Şeyhülislamın, ilmiye sınıfı içerisinden yaptığı atama, azil ve görev sürelerinin uzatılması gibi yetkilerle yaptığı icraatlarını, eleştiren Bayezid Kapıdan Camii Dersiâmı Sarıyerli Hoca Sadık Efendi, mevcut statükoyu eleştirince Şeyhülislam Sadık Efendi’yi uyarmış, bana ve devlet vekillerine dair bir şey söylemesin ne isterse okusun diye haber göndermişti.705 Osmanlı Devleti, referansını İslam hukukundan alan bir devletti. Hukuk alanında en büyük kanun boşluğu ceza hukuku alanıydı. İkinci alan ise dünyada gelişen ticaretin farklı yapılarda oluşturduğu şirketler hukukuydu. Yeni tesis edilen kurumlar ulemanın elinden yargı yetkisini de yavaş yavaş almaktaydı. Güç zeminini ulema gittikçe kaybetmekteydi. Bu amaçla 1840 yılında Bâbıâli’de ticaret nezaretine bağlı olarak Babıâlî hademesi, manasıb-ı divaniye ashabı ve ocaklıya da hilatler iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 473/23174, 29 Zilhicce 1239 (25 Ağustos1824). 701 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, s. 97-98. 702 Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay., İstanbul 1993, s. 343, 359. 703 Tüccarzâde İbrahim Hilmi, Maarifimiz ve Servet-i İlmiyyemiz, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2000, s. 1-15. 704 Mehmed Seyyitdanlıoğlu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ, TTK Yay., Ankara 1994, s. 50. 705 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 100. 278 ticari anlamazlıkları çözmek üzere ticaret meclisleri kuruldu. Sultan Abdülaziz, Divanı Ahkâm-ı Adliye ve Şûrâ-yı Devlet’in açılışı nedeniyle yaptığı konuşmada yürütme gücünün adli ve dinî otoriteden ayrılmasının önemine değinmişti.706 Ceza ve ticaret davalarına bakmak üzere bu amaçla Nizamiye Mahkemeleri kuruldu. 707 Bu mahkemelerin kurulmasına ulemâ: Bunca şer‘iyye mahkemesi var, nizamiye mahkemelerine ve meclislerine ne gerek vardı, şeklindeki sözlerine karşılık Ahmet Cevdet Paşa, Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’nin bir toplantısında Nizamiye Mahkemelerinin gerekliliğini savunmuştur.708 Ahmet Cevdet Paşa’nın bu itirazı, ulemanın artık devlet kademelerinden depatronaj edilmekte olduğunun da sözlü bir itirafıydı. Bu değişimlerin ifade ettiği anlam Osmanlı Devleti’nin önemli bir laikleşme sürecinin içerisinde olduğunu gösterdiği gibi, ulemanın gücünün elinden alınmakta olduğunun da kurumsal bir ifadesidir. Halim Sabit’e göre; fetvahane yalnız ibadet ve itikat meseleleriyle uğraşmalı hukuk sorunlarının devlete ait olduğunu bizzat din söylemeliydi. Ali Suavi’ye göre ise; âlim olan bir şeyhülislamın Avrupa’ya gönderilip yetiştirilmesi binlerce kişinin gönderilmesinden daha hayati bir önem taşımaktaydı.709 II. Meşrutiyet döneminde dinî olanla dünyevi olanın ayrılması hususundaki görüşler giderek güçlenmişti. Din ile hukukun ayrı bir iş olduğu bunun ise devlete bırakıldığına dair görüşler Osmanlı aydınları tarafından tartışılıyordu. Meşihat makamının adli yetkilerinin elinden alınması isteniyordu. Ziya Gökalp, Osmanlı devlet yapısındaki güç rekabetini ve dengesini Halife ve Müftü adlı bir şiirinde bu durumu ifade etmişti.710 706 Hulusi Yavuz, Osmanlı Devleti ve İslamiyet, İz Yay., İstanbul 1991, s. 29-30; ayrıca bkz. Yakut, Şeyhülislamlık, s. 112. 707 M. Macit Kenanoğlu, Nizâmiye Mahkemeleri, DİA, XXXIII, Ankara 2007, s. 185-188. 708 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 112. 709 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 115. 710 Şiir için bkz. Ziya Gökalp, Yeni Hayat Doğru Yol, Elips Kitap Yay., Ankara 2006, s. 25. İki şey var mukaddes: Biri devlet, biri din; Lakin ifta kudreti, bu bir ilim işidir; Devlet onun başında ancak halifemiz var, Kimse müflü olamaz, kafasını yormadan. Ki bir müftü değil o, bir Emirülmü’minin: Müftü bir memur değil, ilmi olan kişidir, Fetvaları o vermez, kanunları o yapar. Âlim, yapar ilmini halifeye sormadan. Dinin dahi başında müftü var ki bildirir: Devlet ile medrese ayrı iki âlemdir. Haram ile helali, günah ile sevabı, Müftü ile halife birbirine karışmaz. O ne sârî, ne hukuk müşaviri değildir, Ayrıysa da bu iki kuvvet, daim tev'emdir, Ona takva sorulur, mevizedir cevabı. Nüfuz bende! Diyerek birbiriyle yarışmaz! 279 Bu şiirinde ilmiye sınıfı ile siyasetin birbirine müdahalesini istememekte ve iki önemli kurumu rasyonel ve özgür bir zemine davet etmektedir. Ahmet Şirani, İ’tisâm dergisinde şerʽi mahkemelerin adliye nezaretine bağlanması konusunu şu şekilde ele almaktadır: Yazara göre başlangıçta dindar gözüken ittihatçılar, ulemayı kendi amaçları doğrultusunda kullanmaktaydılar. Meşihat makamının yetkilerini sınırlandırarak, o yüce makamı, ismi olan ama cismi olmayan bir şekle sokmak istiyorlardı.711 Osmanlı Devleti’nde sekülerleşme temayülü, ulemanın ve şeyhülislamın depatronaj olmaya başlaması, ilk önce fikirsel bir zeminde tartışılmış, sonra kurumlar seküler kurumlar tesis edilmeye başlanmıştır. Seküler devlet yapısına geçiş, yavaş, gizli bir strateji ve taktikle yapılmaktaydı. II. Mahmud, muhalefete geçen ulemaya karşı meşihat makamının yetkilerinin dinle sınırlı olduğunu ifade ediyordu. Yeniçeri ocağının kaldırılmasının sıcaklığını koruduğu günlerde; yeni koyulan vergilere, vakıf mallarının müsaderelerine, aşırı batılılaşma temayülüne, medrese öğrencilerinin askere alınması meselelerine karşı şeyhülislamın verdiği muhtırayı, II. Mahmud, yırtarak ulemanın sadece din işlerine karışması gerektiğini bunun bir devlet idaresi ve padişahın görevi olduğunu ifade etmekteydi.712 Şeyhülislamlık kurumunun ilmî niteliğini yitirdiğinin, siyasetin açık patronajına girdiğinin diğer bir örneği de Mekkizâde Mustafa Asım Efendi’nin şeyhülislamlığa atanması olayında yaşandı. Dönemin Nişancısı Haled Efendi, Mekkizâde Mustafa Asım Efendi’nin şeyhülislam olmasını istiyordu. Haled Efendi, şeyhülislamlara yakışan beyaz kıl olduğundan, Halid Efendi, kendisine, hiç olmazsa sakalında birkaç beyaz kıl oluştursun diye Mustafa Asım Efendi’ye gizlice haber göndermişti. Mustafa Teşri işi, tamamen Zillullah’ın elinde, Ulu'l-emre itaat, natıktır bu esası. Kanun yapmak –müftiye sormaksızın- elinde, Mercisi örfle icma, mebusandır şûrası. 711 Ahmed Şiranî, “Evet; Mehakim-i Şer‘iyye’nin Lüzum-ı İadesi,” İ’tisâm, 1337, I, 10, s. 1-3’den Aktaran: Yakut, Şeyhülislamlık, s. 129. 712 Edouard Philippe Engelhardt, “Türkiye'de Çağdaşlaşma Hareketleri”, Tanzimat, Örgün Yay., İstanbul 2010, s. 22; ayrıca bkz. Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, s. 117. 280 Asım Efendi de sakalını tütsüleyerek birkaç kıl ağartmış ve şeyhülislamlık makamına atanmıştı.713 Abdülaziz döneminde, Şirvanîzâde Mehmed Rüştü Efendi’nin, Suriye’de Fuad Paşa’ya büyük iyiliği dokunmuştu. Buna karşılık Fuad Paşa, Şeyhülislam Seyyit Mehmet Sadettin Efendi’den, Şirvanîzâde Mehmed Rüştü Efendi’ye, mevleviyetten bir mahreç paye verilmesini istedi. Ancak şeyhülislam bunu reddetti. Ahmet Cevdet Paşa, Bâb-ı Âli’nin takdir edip belirlediği bir şahıs hakkında cimrilik yapmanın uygun olmadığını, ilmiye teşkilatının Bâb-ı Âli’den bu kadar uzak ve muhalefet etmesinin uygun düşmeyeceğini belirtmişti. 714 Şeyhülislam, kendine yakın gördüğü Safvetî Paşa’nın sadrazamlığa gelmesi için yoğun bir patronaj çalışmasında bulunuyordu. 715 1876 tarihinde başlayan ilmiye talebeleri vakʽası aslında Midhat Paşa’nın meşrutiyet görüşlerini uygulama alanı bulabilmek için uygulamaya koyduğu bir iktidar savaşının dış yüzüydü. Bu savaşın neticesinde, Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’ya destek veren Şeyhülislam Hasan Fehmi Efendi, azledildi. Sultan Abdülaziz’i tahttan indirme hedefinde olan Rüştü Paşa sadrazamlığa, Hayrullah Efendi şeyhülislamlığa getirildi. Hüseyin Avni Paşa, seraskerliğe atandı. Sultan Abdülaziz’in şuurunun bozuk ve siyasî işlerden anlamadığına dair Şeyhülislam Hayrullah Efendi’den fetva alındı ve böylece Abdülaziz tahttan indirilmiş oldu. Şeyhülislamın bu fetvasıyla ulemanın ve halkın tepkileri azaltılmış oldu.716 II. Abdülhamid, Abdülaziz’in intihar etmeyip, öldürüldüğü kanaatindeydi. Süikastte parmağı olduğunu düşündüğü Midhat ve Rüştü Paşaları, Yıldız Sarayı’nda 713 Ahmet Rasim, bu konuyla ilgili devamında: İşte o zamanlarda şeyhülislamlık makamın içine düştüğü itibarsızlık da gösteriyor ki İslam şeriatının dahi şunun bunun elinde oyuncak olma durumuna düşmesi, devlet işlerini yürütenlerin umurunda bile değildi, demektedir. Bkz. Ahmet Rasim, Osmanlı İmparatorluğu’nun Reform Çabaları İçinde Batış Evreleri, Haz: H. V. Velidedeoğlu, Çağdaş Yay., İstanbul 1987, s. 132-133. 714 Ahmet Cevdet Paşa: Vardım şeyhülislam efendiyi iknaya çalıştım, kabil olmadı. Hatta Bâb-ı Âli’nin takdir eylemiş olduğu bir zat hakkında tâ bu mertebe buhl ü imsak nârevâdır. Tarîk-ı ilmiyenin Bâb-ı Âli’den bu kadar ba’id ve münharif gitmesi münasip değildir. Bkz. Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, II, Haz. Cavid Baysun, TTK Yay., Ankara 1960, s. 155. 715 Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, II, s. 261. 716 Mehmed Memduh, Mir’ât-ı Şuûnât, Ahenk Matbaası, İzmir 1328, s. 65-68; ayrıca bkz. Yakut, Şeyhülislamlık, s. 181. 281 yargılattı. Şeyhülislam Hayrullah Efendi717 ise tutuklanarak Mekkeye götürüldü.718 Yargılanmaksızın Taif’de bir kışlada hapsedildi. II. Abdülhamid, Sultan Abdülaziz’in ve V. Murad’ın tahttan indirilmesi fetvalarını, şeyhülislamların vermesi nedeniyle, şeyhülislamların siyasî patronajına büyük önem vermiş, bu konuda sıkı bir siyasî takibat yaptırmıştır. 719 Bu yüzden meşihat makamanına, Sultan II. Abdühamid, güvendiği kişileri atadı. Ancak buna rağmen bu dairede çalışan memurları sıkı bir denetim ve gözetim altında tuttu. II. Abdülhamid, Ahmed Esad Efendi’yi, şeyhülislamlığa atadı. Aralıksız 10 yıl görev yapan Ahmed Esad Efendi’ye II. Abdülhamid tam bir patronaj desteği verdi. Siyasî tecrübe sahibi şeyhülislam, Hayreddin Paşa’nın, padişahın saltanat hukukuna saldırdığını öne sürerek, II. Abdülhamid’in, iktidarını savunduğu izlenimini vererek, Sultan II. Abdülhamid’e bağlılığını ortaya koydu ve onun tam desteğini aldı. Bunun üzerine II. Abdülhamid, Hayreddin Paşa’yı sadrazamlık görevinden azletti. Sadrazamlığa geçen Ahmet Vefik Paşa, Şeyhülislam Ahmed Esad Efendi’den, Meclis-i Vükelâ toplantılarına katılmamasını istedi. II. Abdülhamid, bu teşebbüsün ardından çok kısa bir süre içinde Ahmed Vefik Paşa’yı görevinden azlederek, şeyhülislama olan siyasî patronajını tam olarak gösterdi.720 II. Abdülhamid döneminde, en uzun süre şeyhülislamlık makamında kalan Şeyhülislam ise Cemaleddin Efendi’dir.721 17 yıl meşihat makamında kaldı. Tahsin 717 Midhat ve Rüştü Paşalar şeyhülislamla hal günü olarak tespit ettikleri çeşitli zamanlarda gizli olarak görüşme yaparlardı. Şeyhülislam Hasan Hayrullah Efendi, Midhat Paşa ve diğerleri ile birlikte Taif zindanına atıldı. Şeyhülislam 1898’de zindanda öldü. Hayrullah Efendi ismini Sultan II. Abdülhamit hatıralarında “Şerrullah Efendi” şeklinde bahsetmiştir. Bkz. Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 206-208; ayrıca bkz. İbrahim Akkurt, “İki Padişah’ı Tahttan İndiren Şeyhülislam Hasan Hayrulluh Efendi”, Fetvanın Gücü, Yeditepe Yay., İstanbul 2014, s. 96. 718 Şeyhülislam Hasan Hayurllah Efendi’nin tevkif edilerek Mekke’ye götürelmesi hakkında bkz. BOA., Y.EE., 78/18, 18 Rebiü’levvel 1298 (18 Şubat 1881). 719 Tahsin Paşa, “Abdülhamit”, Yıldız Hatıraları, İmge Kitabevi, Ankara 2008, s. 94-95. 720 Şeyhülislam Ahmed Esad Efendi’nin padişahın kendisine olan sevgisinin azaldığını ve makamının gideceğini anlayınca ilk önce Sadrazam Hayreddin Paşa’yı överek Barboros Hayreddin gibi bir zat demiş, akabinde sadrazama çatarak Sen ne bilirsin kendini hakikaten büyük adam mı zannettin sen hukuk-ı saltanata tecavüz ediyorsun diyerek Sadrazam Hayreddin Paşa’yla tartışmış, bunun üzerine Hayreddin Paşa: “Bu iş Umur-i siyasîyedendir. Senin aklın ermez.! Ali Efendi Fetvası da olsa sana sormaya tenezzül etmem”, cevabı üzerine münakaşa büyümüş, şeyhülislam kendinden geçerek kanapeye yığılmış, bayılmıştır. Bu sırada babasının öldüğünü sanarak ağlayan Şeyhülislam Ahmed Esad Efendi’nin oğlu Halit Molla’ya şeyhülislam gözünü açarak “Molla, molla! İşte şimdi mevkimizde kaldık, dediğini Ali Fuat Bey nakletmiştir. Aktaran: Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 214-215. 721 Tahsin Paşa, Cemaleddin Efendi hakkında: Cemaleddin Efendi, padişahın ahlakına bi hakkın vakıf ve kendisi hilkaten pek uysal olduğundan servet ve ikbale giden yolunu bir defa tayin ettikten sonra 282 Paşa’nın bildirdiğine göre; Sultan II. Abdülhamid’in insanlar hakkındaki kanaati, Para her vicdanı satın alabilir, hiç değilse bazı vicdanları yumuşatır ve her halde insanlar menfaat sayesinde isticlâb (kendine çekme) olunabilir, şeklindeydi.722 Bu nedenle Sultan Abdülhamid, kendi politikasına destek almak için sadrazamlara, şeyhülislamlara, birçok önemli devlet adamlarına, askeri kumandanlara ve hatta yabancı büyükelçilerin ileri gelenlerine, kendi kesesinden düzenli olarak maaş vermiştir. Sadrazam ve şeyhülislam, padişahtan her ay düzenli olarak 1.000’er lira maaş alırlardı. 723 Ancak her ne kadar Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, II. Abdülhamid’in yakın patronajında bulunsa da, II. Meşrutiyetin ilan edilmesinden önce Sadrazam Said Paşa’nın başkanlığında Yıldız Sarayı’nda olağan üstü olarak toplanan Meclis-i Vükelâ’ya çağrılmamıştı.724 Konya vilayeti, Mevlevî Çelebisi Efendi’nin ikametgahi olması sebebiyle, Mevlevî tarikatının merkeziydi. O dönem Reşad Efendi’nin Mevlevi tarikatına mensup olması nedeniyle, Mevlevîlerin genelinin gözetim altında tutuldukları görülmektedir. Reşat Efendi’nin Mevlevî olmasından kaynaklı Konya’da ikamet edip sarayla yakın ilişki kurmak isteyen bazı kimselerin, bu ilişkiden çoğunlukla yararlandıkları vaki olmuştur. Hatta bir sefer, Konya Mevlevî Dergâhı aşçı başısının İstanbul’a hareket edeceği bir telgrafla İstanbul’a bildiren daire-i kitabet görevinde bulunan bir kişi, bu nedenle terfî ve taltif suretiyle Konya valiliğine terfi edilmişti. 725 II. Abdülhamid’e karşı bazı ulemanın desteğini alan İttihat ve Terakki Partisi Abdülhamid’in Hal’ fetvasını Şeyhülislam Mehmed Ziyaeddin Efendi’ye verdirdi. Bu fetvayı Elmalılı Hamdi Efendi kaleme almış, Şeyhülislam Mehmed Ziyaeddin Efendi ise onaylamıştı. Fetvanın gerekçesi II. Abdülhamid’in şerʽi kitapların bazı bölümlerini çıkarttırması, bazılarını yasaklaması, yaktırması, devlet malını israf etmesi, şerʽi nedenler olmadan adam öldürmesi, hapsetmesi, sürdürmesi gibi nedenlerden artık bundan zerre kadar inhiraf etmemişti. Şeyhülislam Cemaleddin Efendi padişahtan gelen herhangi bir ihsanı reddetmek şöyle dursun her yeni atifet ve atiyye karşısında nasıl eğilerek minnettarlık gösterdiğini sarayda yaşamış olanlarca malum bir keyfiyettir. Bkz. Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 95,98. 722 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 98. 723 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 97-99. 724 Cemaleddin Efendi, “Şeyhülislam Cemaleddin Efendi,” Siyasî Hatıralarım, Nehir Yay., İstanbul 1990, s. 19. 725 Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, s. 280. 283 oluşmaktaydı.726 Burada görüldüğü üzere, II. Abdülhamid’in şeyhülislam ve ulemaya yaptığı patronaj politikası, siyasî muhaliflerine karşı uzun bir süre iktidarını korumasına, siyasî muhaliflerin iktidarı devirme çabalarının belli bir süre sonuçsuz kalmasına neden olmuştur. Grafik-7: 1424-1922 Yılları Arası Mükerrer Dâhil ve Hariç Görev Yapan Şeyhülislamların Toplam Sayıları 727 Grafik 7’de görüldüğü üzere Osmanlı’da patronajın en dengeli ve adil olduğu ayrıca ilmî potansiyelin yüksek olduğu dönem olan 1424-1500 yılları arasıdır. Bu dönemde mükerrer, azil ve istifaların hemen hiç olmadığı görülmektedir. 1543’te çıkartılan Hocazâdeler kanunuyla birlikte siyasetin ve ilmiye zümresinde patronaj 726 Abdurrahman Şeref, “Meşrutiyet Olayları (1908-1909)”, Son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi II, Haz. Bayram Kodoman vd., TTK Yay., Ankara 1996, s. 23-25. 727 Grafikte yüzyıllık bir zaman dönemi esas alınarak tasnif yapılmıştır. Ancak göz önünde tutulması gereken önemli bir nokta: 3 adet Şeyhülislamın, Cafer Efendizade Sunullah Efendi (1599-1603), İmam Mehmed Efendi (1694-1703), Mehmed Cemaleddin Efendi (1891-1908)’nin her iki yüzyılda da 2. defa şeyhülislamlık makamına atanmaları nedeniyle olması gereken toplam 129 adet görev yapan şeyhülislam sayısı, 132 olarak görünmektedir. Grafik’in hazırlanmasında kullanılan kaynaklar için bkz. Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 268-280; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, VI, s. 455-512. 7 16 26 46 24 13 7 17 41 57 35 27 0 10 20 30 40 50 60 1424-1500 1500-1600 1600-1700 1700-1800 1800-1900 1900-1922 Mükerrer Hariç Toplam Görev Yapan Mükerrer Dahil Toplam Görev Yapan 284 ilişkilerin bozulmaya, rasyonel bir zeminden irrasyonel bir patrimonyal dönüşüme girdiği bir dönem olduğu bilinmektedir. Tabi bu olumsuz patronaj ilişkilerin etkileri 1500-1600 yılları arasında, yaklaşık yarım asır sonra devlet sisteminde patronaj probleminin kemikleşip zirveye tırmandığı, sürekli değişen, mükerrer göreve gelen şeyhülislam sayılarıyla bir istikrarsızlığın olduğu net bir şekilde grafik 6’da görülmektedir. Grafik-8: 1424-1922 Yılları Arası Azledilen-İstifa Eden ve Mükerrer Görev Yapan Şeyhülislamlar728 Grafik 8’de, grafik 7’nin açıklamalarını teyit eden bir gösterge ile karşılaşılmakatadır. Bu garafikte mükerrer görev yapan şeyhülislamların yanında azledilen ve istifa eden şeyhülislamlar da görülmektedir. Aynı minvalde patronajın rasyonel zeminden çıkışı ve vülgarize ilişkilere dönüştüğü dönemler net bir şekilde görülmektedir. 1550 yılından başlayarak artan bir şekilde azledilmiş ve mükerrer göreve getirilmiş şeyhülislam sayılarının 1600-1800 yılları arasında zirve yaptığı 728 Grafik’in hazırlanmasında kullanılan kaynaklar için bkz. Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 268- 280; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, VI, s. 455-512. 0 1 15 11 11 14 0 3 31 44 28 1 0 2 2 4 4 24 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 1424-1500 1500-1600 1600-1700 1700-1800 1800-1900 1900-1922 Mükerrer Görev Yapan Azledilen İstifa Eden 285 görülmektedir. Azledilmeler, genelllikle varolan siyasi ve iç sürtüşmeleri göstermektedir. Bu dönemlerde patronaj ilişkilerin rasyonel ilmî kalitesi düşmüş, ancak şeyhülislamların toplumda ve devlet aygıtında siyasî nüfuzları oldukça artmıştır. İstifalar ise genelde siyasi iç baskılar neticesinde ortaya çıkan bir durumdur. Bu nedenle 1900-1922 tarihlerinde kısa bir sürede görülen istifalar o dönemde yaşanan siyasal rejim tartışmalarının siyasete ve şeyhülislamlık kurumuna olan bir yansıması olarak görmek mümkündür. 286 Tablo-3: 19. Yüzyıl Osmanlı Şeyhülislamları729 ADI Görev Tarihi Ayrılış Nedeni 1 Mustafa Aşir Efendi 30.08.1798-11.07.1800 Azil 2 Samanizade Ömer Hulusi Efendi (1. kez) 11.07.1800-21.05.1803 Azil 3 Salihzade Ahmet Esat Efendi (1. kez) 21.05.1803-14.11.1806 Azil 4 Şerifzade Mehmet Ataullah Efendi (1. kez) 14.11.1806-29.05.1807 Azil 5 Samanizade Ömer Hulusi Efendi (2. kez) 13.07.1807-14.07.1807 İstifa 6 Şerifzade Mehmet Ataullah Efendi (2. kez) 14.07.1807-21.07.1808 Azil 7 Arapzade Mehmet Arif Efendi 21.07.1808-28.07.1808 Azil 8 Salihzade Ahmet Esat Efendi (2. kez) 15.08.1808-22.11.1808 Azil 9 Dürrizade Abdullah Efendi (1. kez) 22.11.1808-22.09.1810 Azil 10 Samanizade Ömer Hulusi Efendi (3. kez) 22.09.1810-11.06.1812 İstifa 11 Dürrizade Abdullah Efendi (2. kez) 12.06.1812-22.03.1815 Azil 12 Mehmet Zeyni Efendi 22.03.1815-27.01.1818 Azil 13 Mekkizade Mustafa Asım Efendi (1. kez) 27.01.1818-03.09.1819 Azil 14 Çerkez Hacı Halil Efendi 03.09.1819-28.03.1821 Azil 15 Yasincizade Abdulvahab Efendi (1. kez) 28.03.1821-10.11.1822 Azil 16 Sıddıkîzade Ahmet Reşit Efendi 10.11.1822-25.09.1823 Azil 17 Mekkizade Mustafa Asım Efendi (2. kez) 25.09.1823-26.11.1825 Azil 18 Kadızade Mehmet Tahir Efendi 26.11.1825-06.05.1828 İstifa 19 Yasincizade Abdulvahab Efendi (2. kez) 06.05.1828-08.02.1833 Azil 20 Mekkizade Mustafa Asım Efendi (3. kez) 08.02.1833-01.07.1839 Ölüm 21 Ahmet Arif Hikmet Efendi 21.11.1846-21.03.1854 Ölüm 22 Meşrebzade Mehmet Arif Efendi 21.03.1854-07.12.1858 Ölüm 23 Seyyit Mehmet Sadettin Efendi 27.12.1858-23.11.1863 Azil 24 Atıfzade Ömer Hüsamettin Efendi 23.11.1863-09.08.1866 Azil 25 Hacı Mehmet Refik Efendi 09.08.1866-30.04.1868 Azil 26 Akşehirli Hasan Fehmi Efendi (1. kez) 30.04.1868-17.09.1871 Azil 27 Mir Ahmet Muhtar Beyefendi (1. kez) 17.09.1871-05.11.1872 Azil 28 Turşucuzade Ahmet Muhtar Efendi 06.11.1872-11.06.1874 Azil 29 İmam Hasan Hayrullah Efendi (1. kez) 11.06.1874-19.07.1874 Azil 30 Hacı Kara Halil Efendi 26.07.1877-18.04.1878 Azil 31 Mir Ahmet Muhtar Beyefendi (2. kez) 18.04.1878-04.12.1878 Azil 32 Uryanizade Ahmet Esat Efendi 04.12.1878-17.01.1889 Ölüm 33 Bodrumlu Hacı Omer Lutfi Efendi 18.01.1889-03.09.1891 Azil 34 Halit Efendizade Mehmet Cemalettin Efendi (1.kez) 04.09.1891-04.08.1908 İstifa 19. yüzyılda azledilen ve istifa eden şeyhülislamların sayılarının oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu durum siyasî baskının ve istikrarsızlığın bir göstergesidir. 15. Yüzyılda, koca bir yüzyılda, sadece yedi şeyhülislamın değişmiş olması, mevcut siyasî istikrarın veya ulemâ ve siyasî iktidarın arasında mevcut bir uyumun olduğunun 729 Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 268-280 287 göstergesidir. 16 yüzyılda ise şeyhülislam sayılarında bir elin parmaklarını geçmeyecek kadar bir değişiklik söz konusudur. Bu istikrar aynı zamanda patronaj politikasının da istikrarıdır. Daha akıllıca ve bilgi temelli bir patronajın olduğunun en önemli işaretidir. Sonraki dönemlerde bu durumun bozulduğu aşikardır. C. Yeni Güç Dengesi: Meclis-i Meşâyih ve Şeyhülislamlık Osmanlı Devleti’nde birçok tarikat şeyhi, köklü ulema ailelerinden gelmekteydi. İlmiye sınıfı ile meşâyih arasında, zaman zaman sürtüşme ve çatışma unsurları olsa da iç içe girmiş patronaj ilişkiler ağı mevcuttu.730 18. ve 19. yüzyılda şeyhülislamların birçoğu Nakşibendi ve Mevlevi tarikatlarına mensuptur. 19. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nde, tarikatları ve tekkeleri teftiş eden, onların faaliyetlerini resmi politikaya uygunluğunu denetleyen aynı zamanda malî denetimi yapan resmî bir kurum yoktu. II. Mahmud’la beraber merkeziyetçi devlet politikası doğrultusunda devleti yeniden yapılandırma stratejisi gereği, ilmiye sınıfı ve tekkelerini denetim altına almak için Meclis-i Meşâyih, 1864’de kurulmuş, ancak 1866 tarihli iradeyle Meclis-i Meşâyih nizamnamesi yürürlüğe girebilmiştir. 731 III. Selim zamanından itibaren, tekkelerin siyasî ve idarî denetim altına alınması için çalışmalar başlamıştı. 5 Haziran 1836 yılında, Sultan II. Mahmud’un bir iradesi ile tarikatlara yönelik ilk düzenleme daha önce yapılmıştı. Bu düzenlemeye göre; 1-Tarikatların sosyal hayattaki konumlarının bir ciddiyet içerisinde yürütülmesi 2-İcazetnâmelerin, usulüne uygun verilmesi 3-Tekke şeyhi tayinlerinin düzenlenmesi 4-Tekkelerde yapılan zikir ve ayinlerin sahih bir şekilde yapılması gerektiğine dair düzenlemeler yapılmıştır.732 Yenileşme haraketlerine karşı özellikle yeniçeriliğin ve Bektâşîliğin kaldırılmasından sonra toplumda ciddi travmalar meydana gelmiş, çeşitli tarikatlardan 730 Tarık Zafer Tunaya, “Türkiye’de Siyasal Partiler”, II. Meşrutiyet Dönemi I, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul 1988, s. 31-32. 731 Bilgin Aydın, “Meclis-i Meşâyih”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 247-248. 732 Muharrem Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları (1826- 1866), Marmara Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enst. Doktora Tezi, İstanbul 2011, s. 240-241. 288 Sultan II. Mahmud’a tepkiler verilmişti. 1829 yılında Süleymaniye Camii’inde Cuma namazı sırasında, bir derviş, ileri gelen devlet adamlarıyla birlikte namazda bulunan şeyhülislama, yüksek sesle beddua ve hakaret etmiştir. 1837 yılında Sultan II. Mahmud’a, Galata Köprü’sünde, Şeyh Saçlı adında bir derviş, sultana: Kâfir Sultan diye bağırmıştır. Sonra bu derviş tutuklanarak idam edilmiş, halk arasında bu derviş bir efsaneye dönüşmüştü.733 Tekke şeyhleri, ulemaya göre ekonomik olarak daha bağımsız bir yapıdaydı. Sultan II. Mahmud’un gerçekleştirdiği radikal reformlara karşı tepkiyi azaltmak ve tarikatları kontrol altına alabilmek amacıyla Meclis-i Meşâyih kurumu ile tarikatlar, tek bir çatı altında toplandı. Meclis-i Meşayih, tekkeleri, bir merkezden idare etme projesidir. Tekkeler, Meşihata bağlıdır. Tarikatların, medreseler gibi resmi olarak denetimlerinin zor olması nedeniyle Osmanlı siyasî iktidarı, tekkeleri kontrol altına alarak, merkezi iktidarı güçlendirme yoluna gitti. Osmanlı Devleti, şeyh atamalarında, tarikat merkezi uygulamasına geçti. Mevlevilik hariç hemen hemen bütün tekkelerin merkezi, İstanbul olarak belirlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin bu dönemde amaçladığı patronaj politikası, bir tekkenin, siyasî iktidardan bağımsız bir şekilde idare edilmesine fırsat vermemeyi amaçlıyordu. Çıkacak herhangi bir sorunun çözümünden merkez tekke şeyhi, evkaf nezareti ve şeyhülislam sorumluydu. Meşihatı boşalan bir tekkeye şeyh tayin edilmesinde, merkez tekkenin görüşü doğrultusunda, tayin edilecek kişi, şeyhülislama arz edilirdi. Meclis, yedi üyeden oluşmaktaydı. Bu meclis ‘Sulehâ-yı meşâyih’ şeklinde adlandırılan tekke şeyhlerinden oluşmaktaydı. Şeyhülislamın başı çektiği Nakşibendî, Mevlevî, Kadirî, Sünbülî, Sa’dî ve Halvetî tarikatlarının734 şeyhleri, bu meclisin üyeleriydi. Meclisin kurulmasında önemli bir rolü olan Şeyhülislam Mehmed Refik Efendi, bir Nakşibendi Hâlidî Tarikatı müntesibiydi. 735Yeniçeri ve Bektaşîliğin kaldırılmasının ardından, Osmanlı Devleti’nin siyasî paradigmasına karşı çıkmayacak, devletin temel politikasının devamından yana olacak, Bektaşîliğin yerine ikame edilecek tarikat ve şeyhlerin, devlet tarafından patronaj edildiği düşünülebilir. Tekkeler, sadece Meclis-i 733 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul 1989, s. 191-203. 734 Necdet Yılmaz, “Sûfiler, Devlet ve Ulemâ”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, Osav Yay., İstanbul 2007, s. 53, 67, 251,379, 397. 735 İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, s. 203. 289 Meşayih tarafından teftiş edilmemekte, gizli bir şekilde devlet tarafından gönderilen ajanlarla da takip edilmektedir. Özellikle tarikat şeyhlerinin yanına giden bu kişiler Şeyh efendilerden saltanat idaresi hakkında ki düşüncelerini alıyor, tarikat çevrelerinin nabzını tutuyorlardı. 736 Meclis-i Meşayih Nizamnâmesi’nde, Meclis-i Meşayih’in, meşihat makamından bağımsız hareket edemeyeceği vurgulanmıştır. Devlet tarafından merkez tekke şeyhi, muhatap alınmıştır. Tarikatın kendi içindeki atamalarından merkez tekke şeyhi yetkiliydi. Ancak bu atamaları, Meclis-i Meşayih, uygun bulmazsa reddetme yetkisine sahipti. Meclis-i Meşayih’in de üstünde Meşihat idaresi vardı. Meclis-i Meşayih’in üyelerinin tayinini Meşihat idaresi yapıyordu. Meşihat idaresinin başı olan şeyhülislamın, atamasını padişah gerçekleştirmekteydi. Buradan anlaşıldığı üzere asırlardır kontrol dışında bulunan tekkelerin denetimi ve kontrolleri sağlanmış oluyordu. Vakıf gelirleri ellerinden alınan tekkeler, Meclis-i Meşayih üzerinden siyasî ve idari olarak siyasî iktidara bağlanmış oluyordu. Osmanlı siyasî iktidarı, tekkelerin bağımsız ekonomik kaynaklarını kesmiş olmakla birlikte, onları maaşla resmi paradigmaya bağlamıştır. Dervişlerin devletten tahsisat alması onları memurlaştırmış, tekkeleri bir sosyal kulüp haline getirmiştir.737 Bu nedenle devlete bağımlı hale gelmiş ulema için söylenen ulemâ-yı rüsum (resmi ulemâ) tabiri, Meşayih-i rüsûm şeklinde de ifade edilmiştir. Ancak yine de tarikatların hâlâ Osmanlı toplumu ve siyaseti üzerinde önemli gücü ve tekisi vardı. Tekkeler sürekli denetlenmekte, çeşitli ajanlar denetlemek üzere tekkelere gönderilmekteydiler.738 Örneğin II. Abdülhamid, Konya Mevlevî Postnişini’nin İstanbula gelmesini engellemek için Vali Mehmet Ferit Paşa’nın aracılığı ile postnişini takip ettirip, İstanbul’a gelmesini önlemiştir. Osmanlı siyasî iktidarı, Meclis-i Meşayih’i tekkeler üzerinde bir kontrol mekanizması olarak kullanmıştır. Bu yönü ile aslında tekkelerin ıslah edilmediği, iktidara uygun ithal ikame tarikatlar getirildiği, farklı dinî anlayışlara izin verilmediğine dair çeşitli eleştiriler de yapılmaktaydı.739 736 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında, s. 258-259. 737 Erol Güngör, İslam Tasavvufunun Meseleleri, Ötüken Yay., İstanbul 1998, s. 95-96. 738 Muharrem Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında, s. 238, 258, 299, 300, 391, 392. 739 İsmail Kara, “Çadaş Türk Düşüncesinde Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, TTK Yay., Ankara 2014, s. 786. 290 D. Şeyhülislamların Maaşları ve Gelirleri Şeyhülislamların padişahlar tarafından kendilerine verilen günlük ödenekleri vardır. Fatih döneminde Molla Gürani’ye günlük 200 akçe, ayrıca ek olarak her ay 20.000 ve her yıl da 50.000 akçe ödenmiştir. Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta, Molla Gürani’nin sadece siyasî bir kimlik taşıyan bir şeyhülislam olmaması, bilim adamı kimliğinin büyük ölçüde önde olmasıdır. Molla Gürani, vefat ettiğinde 180.000 akçe borcu çıkmış, bu borçlar devlet hazinesinden ödenmiştir. Şeyhülislam ücretlerinde dikkat çekici artış Şeyhülislam Ebussuud Efendi zamanında olmuştur. Ebusuud Efendi tefsirini Kanuni Sultan Süleyman’a sunduğunda maaşına günlük 600 akçe daha zam yapılmıştı. 740 Bunların dışında şeyhülislamların en önemli gelir kaynaklarından biri de arpalıklardır. Arpalık emekliye ayrılan veya azledilen devlet memurlarına verilen bir çeşit ödenek ve emekli aylığıydı.741 Şeyhülislamlar hazine dışında farklı gelir kaynaklarına da sahiptir. Şeyhülislamların bohça beha adı verilen ilmî memuriyetlere atama yapmaları sırasında devlet görevine atanmış kişilerden almış oldukları bir hediyedir.742 18. yüzyılda şeyhülislamın aylık geliri 2.500 akçe iken, şeyhülislamlara tayinler karşılığında aldıkları bohça beha gelirleri ile bu miktar 500.000 akçeye (200 kat) kadar yükselmiştir.743 Şeyhülislamlara verilen maaş ve diğer gelirler göz önünde tutulduğunda siyasî iktidar şeyhülislamlara büyük patronaj imkânı sağlamıştır. Bu imkân göz önünde tutulduğunda siyasî iktidarın meşruiyet noktasında kendilerine ne kadar ihtiyaç duyulduğu ortadadır. 19. yüzyılda II. Mahmud devrinde verilen nakdi atiyyelerde büyük bir artış olduğu görülmektedir. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ve Bektaşî tekkelerinin kapatılmasının ardından 1827 yılının Ramazan ayında huzur dersi hocalarından 20 müderrise, 2400 altın verildiği görülmektedir.744 Yeniçeri ve Bektaşî Ocağı’nın kaldırılmasından sonra, Sultan II. Mahmud, Yeniçeri ocağının 740 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri I, Fey Vakfı Yay., İstanbul 1990, s. 318; ayrıca bkz. Yakut, Şeyhülislamlık, s. 41. 741M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, MEB. Basımevi, İstanbul 1983, s. 84. 742 Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, s. 238. 743 Yakut, Şeyhülislamlık, s. 43. 744 Yayınlanmış T.S.M. Arşivi, Defter No: 10517, bkz. Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 52, 54. 291 kaldırılmasına fetva veren Şeyhülislam Kadızade Mehmet Tahir Efendi’ye, elmas bir yüzük hediye etmiştir. 745 Ayrıca Yeniçeriliğin kaldırılmasından hemen önce şeyhülislama ve diğer devlet görevlilerine samur kürk, hilat ve çeşitli elbiseler hediye edilmiştir.746 Bu hediyeler böyle önemli bir fetva için küçük kalsada 19. Yüzyılda ulemanın eski gücünü yitirip, patronaj değerinin düşmüş olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Nitekim şeyhülislamlık makamına atanmayı 4 gözle bekleyen bir ulema zümresi vardır. Tarihte şeyhülislamlık kurumunun patronaj değerinin siyasî konjöktürün önemine göre zamanla artıp-düştüğü de görülmektedir. E. Saray İmamları Saray imamı olma, padişaha en yakın olma nedeni olduğu için patronajı yüksek bir mevkidir. En fazla kayrılma sebebi ve en yüksek maaşı alma nedenlerinden biridir. İmamlar; imam-ı evvel, imam-ı sânî ve diğerleri olarak tasnif edilir. İmam-ı evvel ve imam-ı sânî dışındakilerin maaşları düşüktür. Padişah imamı, yani İmam-ı evvel olanlar, daha yüksek ödeme, tayinat ve ihsanlara nail olurlar. Binmeleri için kendilerine boğazda özel sandal tahsis edilir. İlmiye sınıfının en üst noktasına şeyhülislamlığa kadar yükseldikleri Osmanlı tarihinde görülmektedir. İmam-ı sânî olanlara ise her 3 senede bir, kendilerine yeni kayık tahsis edilirdi. 1868’de emekli olan saray-ı hümayun imamı Ali Efendi’ye 1500 kuruş maaş tahsis edilmiştir. Diğer imamlarla mukayese edildiğinde çok yüksek bir maaştır. İmamlık hizmeti sadece padişah sarayında değil, büyük devlet adamları ve seçkin insanların konaklarında özel hizmet veren imamlar da vardı. Bu rical ve ekenomik olarak seçkin kişilerin konaklarında hizmet gören imamların zamanla saygınlıklarını yitirdikleri, hizmet ettikleri hanede bir hizmetkâr gibi sıradan bir muameleye tabi olmuşlardır.747 745 Bütün bu işe katılanlarla bendelere atiyyeler verildiği sırada sadr-ı azama bir mücevher hançer, şeyhülislama bir elmas yüzük verildi. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, XII, Üç Dal Neşriyat, İstanbul 1974, s. 225. 746 Babıali'de yapılan tebrik merasiminden sonra Şeyhülislama ve rical-i devletle hademeye kürkler ve hılatlar iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 463/22698, 29 Zilhicce 1235 (7 Ekim 1820); Şeyhülislâm Efendi ve Kapdan Paşa ile sadrin ve nakibüleşraf ve İstanbul kadısına kürk ita ve ilbası, Babıâlî hademesi, manasıb-ı divaniye ashabı ve ocaklıya da hilatler iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 473/23174, 29 Zilhicce 1239 (25 Ağustos1824). 747 Kemal Beydilli, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2001, s. 61-62. 292 F. Dış Güçlerin Şeyhülislam Patronajı ve Hilâfet Projesi Dış güçler Osmanlı Devleti’nde bir şeyhülislamı niçin ve hangi amaçla patronaj edebilir? 19. yüzyıl, yeni bulunan enerji kaynaklarının dünya ekonomisinde değerinin ve öneminin arttığı bir yüzyıldır. O dönemde büyük emperyal devletler, Osmanlı toprakları üzerlerinde bulunan hammadde ve enerji kaynaklarına göz dikmişlerdi.748 Emperyal güçler, öncelikle bu amaçlarına ulaşabilmek için bu coğrafya üzerinde bulunan toplumların dinlerini, inançlarını, yaşayışlarını, siyasî yönetimlerini, mezheplerini kısaca sosyal yapılarını araştıracak, dillerini öğrenecek ilmi çapları yüksek oryantalistlerini seyahat amaçlarıyla Anadolu, Irak, İran coğrafyalarına gönderdiler. Bunların en önemlisi Edward G. Brown (d.1862-ö.1926) ’dur. 749 Diğer önemli bir İngiliz Oryantalist ise, Ortadoğu coğrafyasında istihbarat faaliyetleri yürütmüş olan Henry Martin (1781-1812)’dir. Kendisi, bir dilbilimci ve vaizdir. Anadolu ve İran coğrafyasını kapsayan bir seyahate çıkmış, Türkiye ve İran’da casusluk faaliyeleri yapmıştır. 750 Bölgeyle ilgili önemli çalışmalar yapan bir diğer oryantalist İngiliz akademisyen de Lord Curzon (1859-1925)’dur. Lord Curzon, Hindistan genel valiliğinden sonra uzun bir seyahate çıkmış, İran coğrafyasını neredeyse köy köy gezmiş, bölgenin ekonomik, sosyal ve siyasî durumlarıyla ilgili önemli raporlar tutmuştur.751 Lord Curzon, yaptığı bu saha çalışmalarında, ticaretin ve enerjinin merkez noktaları ve onların geçiş güzergâhları üzerine özellikle odaklanmıştır. Tebriz-Trabzon-Samsun ticaret hattı; Pers Körfezi-Bender Abbas petrol hattı; Tahran-Bağdat ticaret hattı; İskenderiye-Şam-Halep ticaret hattı; AşkabatMeşhet ticaret hattı gibi ticaret ve enerji kaynaklarının olduğu yerlere büyük demir yolu projeleri çizmiştir.752 748 A. Mehmet Kocaoğlu, Petro-Stratejisi, Türkeli Yay., Ankara Ty., s. 22-29. 749 Edward G. Brown bir İngiliz oryantalisttir. Cambridge Üniversitesinde Arap ve Fars dili profösörüdür. Yaptığı çalışmalar İngiliz politikalarına yön vermiştir. Bkz. Edward G. Browne, A History of Persian Literature Under Tartar Dominion (A. D. 1265-1502), Cambridge University Press, London 1920, p. 422-423. 750 Abdül-Hadi Hairi, Nohostîn-i Ruyâ Ruyîhây-i Endîşegeran-ı İran Bâd u Ruye-i Temeddün Burjuvazi Garb (The Early Encounters of the Iranian Thinkers with the Two-Sided Civilization of Western Bourgeoisie), Amir Kabir Publishing Corp. Tehran, 1988, p. 507-520. 751 Lord Curzon, Iran, Askerî Matbaa Erkan-ı Harbiye-i Umumiye, İstanbul 1927, s. 1-196. 752 Lord Curzon, Persia and the Persian Question, Longmans, Green & Co., London 1892, p. 26-58. 293 Bu dönemde dil bilimcilik çok popüler oryantalist bir çalışma alanıdır. Büyük sömürgeci güçler, sömürebilecekleri ülkelerin kültürünü tanımak ve o toplumun elitleri ile daha kolayca münasebet kurup, İngiliz çıkarlarını devam ettirebilmek için dil ve antropoloji çalışmalarına büyük önem vermekteydiler. 753 Sömürgecilik faaliyetlerinde tabiki sadece İngilizler bulunmadı. Sevr Anlaşması’nın imzalanmasından sonra Sevr’in belirlediği sınırlar içerisinde görev yapmayı kabul eden kadı ve müftülerin atama ve azillerine Yunanlılar da müdahalede bulunmuştu. Özellikle Ege Bölgesi’ndeki kadı ve müftülerin atama ve azillerine yönelik yapılan Yunan baskısı, şeyhülislam tarafından Meclis-i Vükela’da gündeme getirilmişti. 754 Gelecek yüzyılın güç dengesinin, enerji kaynakları üzerinde şekilleneceğini anlayan İngilizler’in, önemli ticaret ve enerji kaynaklarının bulunduğu topraklara sahip Osmanlı Devleti’ne de ilgisiz kalması düşünülemezdi. 1891’de İngiltere’nin İstanbul sefiri Sir William Arthur White, 755 İngiliz çıkarları ile Osmanlı çıkarlarını örtüştürmek istemekteydi. Bunun için enerji kaynaklarının ve ticaret yollarının yoğun olarak bulunduğu bölgelerdeki Osmanlı tebasıyla daha rahat ilişkiler kurmak amacıyla İngiltere’nin hilafetin hamisi ve destekçisi olduğuna dair, Sadrazam Kamil Paşa’nın, dönemin şeyhülislamından bir fetva almasını istediler. Sadrazam Kâmil Paşa, dönemin şeyhülislamı Bodrumlu Hacı Ömer Lütfi Efendi’yi bu konuda ikna ederek, padişah makamının haberi olmadan gizlice bir fetva yazdırttı. Böyle bir fetvanın alındığına dair haberler Rusya’da yayın yapan Moskovskiya Vedamosti ve İngiltere’de yayın yapan Globe adlı gazetelerde hilafetin İngilizlere devri için şeyhülislamdan fetva alındığı haberleri yayınlandı. Teşkilat-ı Mahsusa’nın Rusya’daki kolu bu gazetelerde çıkan haberleri tercüme ederek, hilafet makamında bulunan II. Abdülhamid’e gönderdiler. Muhtemelen, Moskovskiya Vedamosti ve İngiltere’de yayın yapan Globe adlı gazetelerde yayınlanan bu mektubun tercüme edilerek sultana gönderilmesinin nedeni, sarayın bildiği fakat gizlediği mahrem bir durumun birileri tarafından yabancı 753 William A. Haviland vd., Kültürel Antropoloji, Kaknüs Yay., İstanbul 2006, s. 581-586. 754 Yunan zulmü hakkında şehadet etmek üzere İzmir'e gidebilmek için yol güvenliği talebinde bulunan Manisa Müftüsü Âlim Efendi'ye yapılacak muamele hakkında bilgi verilmesine dair Şifre Kalemi'nden Aydın Valiliği'ne çekilen telgraf hakkında bkz. BOA., DH. ŞFR., 102/251, 28 Zilkade 1337 (25 Ağustos 1919). 755 Sir William Arthur White’ın hayatı ve siyasal yaşamı hakkında bkz. H. Sutherland Edwards, “For Six Years Ambassadorat Constantinople,” Sir William Arthur White His Life And Correspondence, Hazell Watson, And Viney, Ld., London 1902, p. 2-23. 294 gazetelere servis edilmiş olduğunun sultana bildirilmesi olabilir. Gönderilen bu mektupta olay tafsilatlı olarak anlatılmaktadır.756Mektupta anlatıldığına göre, Kamil Paşa’nın müsteşarının, bir Teşkilat-ı Mahsusa üyesine bu İngiliz destekli fetvayı ihbar etmesi sonucu çevrilen oyun ortaya çıkmıştır. Mektupta İngilizler’in Osmanlı Devleti toprakları üzerinde çevirdikleri entrikalara değinilmekte, bu fetvanın karşılığında sadrazam ve şeyhülislama İngilizlerin büyük paralar verdiği, Kamil Paşa tarafından şeyhülislamın fetva verme konusunda ikna edildiği rapor edilmektedir. Mektubun devamında; Kâmil Paşa’nın müsteşarının, alel acele fetvayı Yıldız Sarayına ulaştırdığı bu nedenle İngilizlerin fetvayı ele geçiremediği, böylece İngilizlerin bu fetvadan büyük çıkarlarlar sağlamasının önüne geçildiği aktarılmaktadır. Sultan II. Abdülhamid, Kâmil Paşa hükümetini ve şeyhülislamı böylece azletmiştir. Elimizdeki Osmanlı Tarihi alanında yazılmış kaynaklarda Kamil Paşa hükümetinin ve şeyhülislamın azlinin, bir vatandaşın sadarete sunduğu Maksudiye Hanı’ndaki haklarının korunmasına dair verdiği dilekçesinin Evkâf Bakanlığı ve Meşihat’a havale edilmesiyle gerçekleştiği ifade edilmektedir.757 Kamil Paşa hükümetinin ve şeyhülislamın, bu istihbarat haberininden önce veya sonra mı azledildiği, tam bilinmezken, Sultan II. Abdülhamid’in, sadrazam ve şeyhülislamın gizli ilişkilerinden Teşkilat-ı Mahsusa aracılığıyla haberdar olduğu bu belgeden anlaşılmaktadır. II. Abdülhamid’in, yabancı bir ülke sefareti tarafından, gizli siyasi bir amaç için sadrazamın ve şeyhülislamın patronaj edildiğini, kamuoyundan gizlemesi, devletin dış müdahaleye açık ve zayıf olduğu izlenimini vermemek ve milli onuru zedelememek endişeleriyle bu fetvanın kamuoyu tarafından duyulmasını istememiş olabilir. Bu nedenle Maksudiye Hanı ile ilgili bir tertip düzenlenerek, hükümetin ve şeyhülislamın azlinin bu şekilde gerçekleştirildiğini düşünebiliriz. Elimizdeki Osmanlı Tarihi alanında yazılmış kaynaklarda Kâmil Paşa hükümetinin ve şeyhülislamın azlinin gerçekleşmesinin nedeni Sultan II. Abdülhamid’in hastalık derecesine varmış vesvese ve vehmine bağlandığı görülmektedir. Ayrıca Sultan Abdülhamid’in etrafındaki jurnalcilerin padişahı yanlış 756 BOA. Y. PRK. TKM. 23/30, 17 Kasım 1891 (14 Rabiülahir 1309). 757 Bu gerekçeyle ilgili olarak bkz. Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, s. 216-217; ayrıca bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, IV, TTK Yay., Ankara 1982, s. 296. 295 yönlendirdikleri ifade edilmektedir.758 Kâmil Paşa’nın anılarında bu konu ile ilgili jurnalcilerin ve padişahın vesveselerinin şeyhülislamın ve kendisinin azledilmesinde etken olduğu belirtilmektedir. Kâmil Paşa anılarında yukarıda bahsedilen İngilizlerin halifenin ve hilafetin koruyucusu ve hamisi olduklarına dair verilen herhangi bir fetvaya ve bilgiye rastlanmamaktadır. Anılardan anlaşıldığı kadarıyla Almanya sefiri Mösyö Radoviç Yıldız Sarayına giderek padişahla bir görüşme yapmış, Kâmil Paşa’nın azlinin devlete bir ihanet neticesinde olup olmadığı hakkında bilgi almak istediği anlaşılmaktadır. Şayet böyle ise Almanya Devleti’nin en büyük nişanı olan Egl Nuvar nişanını Kâmil Paşa’dan geri alabileceklerini ifade etmiştir. Sultan Abdülhamid’in bu soruya cevaben: “Kâmil Paşa, devlete sadakatle hizmet eyledi kendisinin azli, salt eski bir âdetten kaynaklanıyor,” cevabını vermiştir. Sultan Abdülhamid, yabancı misyon şeflerinin Kâmil Paşa’yı ziyaretlerine izin vermemiş ancak yabancı misyon şeflerinin yoğun baskısı sonucunda denetimli olmak şartıyla izin vermek zorunda kalmıştır. İngiltere sefiri Sir White’ın padişah huzuruna çıkarak diğer büyükelçilere uygulanan muamelenin kendi şahsında İngiltere’ye de uygulanması durumunda sonucunun iyi olmayacağını belirterek, Kâmil Paşa ile görüşme ısrarını dile getirmiştir. Buradan anlaşıldığı üzere, İngiltere’nin, Kâmil Paşa ile gizli ve derin ilişkiler içerisinde olduğu açıktır. 759 Almanya Sefiri Mösyö Radoviç’in tepkisini, bir İngiliz-Alman rekabetinin ortaya çıkardığı bir yansıma olarak görmek mümkündür. Tarihi şahsiyetlerin yazmış oldukları anı ve hatıraların objektif bir belge niteliğinde olmadığı, yazarın kendisni savunmak için yazdığı bir savunma belgeleri olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Tüm bu bilgiler ışığında gerek şeyhülislamın gerek sadrazamın yabancı misyon şefleri ile yakın patronaj ilişkiler içerisinde oldukları görülmektedir. İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal (1870-1957), 760 bu konuyla ilgili kendi değerlendirmeleri ile 758 Hilmi Kamil Bayur, “Siyasi Hayatı” Sadrazam Kamil Paşa, Sanat Basımevi, Ankara 1954, s. 98, 157-164. 759 Kamil Paşa, “Belgelerle Mısır, Ermeni-Kürt, Doğu Rumeli Meseleleri,” Kamil Paşa’nın Anıları, Arba Yay., İstanbul 1991, s. 173-182. 760 Sultan II. Abdülhamid devrinde Yıldız Sarayı arşivinde görev yaptı. Cumhuriyet döneminde arşivlerin tasnifi ve Başbakanlığa devredilmesi işlemine başkanlık ettti. Sultan II. Abdülhamit'in hal'inden sonra yıldız Sarayına verilen istihbarat raporlarının tasnifi ve imhası ile görevlendirildi. Hakkında bkz. Sinan Çuluk, Arşiv Dünyası Dergisi, Sayı: 10, İstanbul Ekim 2007, s. 95-98. 296 Sultan Abdülhamid’in vesveseci ve baskıcı yönlerini dile getirdiktikten sonra Sadrazam Kamil Paşa’nın büyük devletlerin himayesi (patronajı) altında olmayı iftihar ederek söylemesini taccüb ve üzüntüyle ifade ederek, sultanın bağımsızlıktan yoksun yabancı elçilerin emrine mahkûm bir hükümdar mıdır ki onların telkinleri üzerine fikrini değiştirsin? Şeklinde bir soru yöneltmektedir.761 Hâlbuki aynı İngiliz siyaseti, Osmanlı Devleti’nin İslam dünyasındaki güç ve nüfuzunu zaafa uğratmak amacıyla, Hindistan’daki İngiliz oryantalistlerin çalışmaları ile Londra basını tarafından hilafetin, Kureyş’ten olması gerektiği ve bu nedenle Osmanlı halifesinin meşru olmadığı yönünde çeşitli oryantalist tezler kamuoyunun gündemine getirilmişti. 762 Yine değişen İngiliz siyaseti, milli mücadeleye karşı, halifeyi korumak için İstanbul’a girdiklerini de söylemekteydi. 763 II. Abdülhamid döneminde İngiltere, Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzunu kırabilmek amacıyla İslam dünyasında özellikle Hindistan’da çeşitli söylentiler yayıyordu. Bu söylentilerin başında halifenin Kur’an-ı Kerim’i eksik ve yanlış bastırıldığına dair yaptıkları iftiralar geliyordu. Bunun üzerine II. Abdülhamid, İngilizlerin bu politikalarının önüne geçebilmek için 1889 yılında Teftiş-i Mesâhif-i Şerife meclisini kurdu. Bu meclis el yazması ya da matbu Kur’an-ı Kerim’leri dakik bir şekilde gözden geçirip, bu meclis tarafından onaylanmayan Kur’an-ı Kerim’lerin çoğaltılmasına izin vermemekteydi. Birçok Kur’an-ı Kerim basan matbaaların ruhsatları bu yüzden iptal edilmişti.764 761 Bkz. İbnü’l-Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, III, Dergah Yay., İstanbul 1982, s. 1372,1373. 762 Büyük dil bilgini Redhouse, İngiliz Royal Society (İngiliz Karaliyet Bilim Akedemisi) üyesidir. Büyük İngiliz çıkarları için Osmanlı hilafetinin devamını savunmaktadır. Karşıt görüşteki İngilizlerin tezlerini çürütmek için Osmanlı hilafeti lehine tezler üretmiştir. Bkz. James William Redhouse, “Pamphlets” A Vindication of the Ottoman Sultan’s Title of Caliph; Swing its Antiquity Validity and Universal Acceptance, Published By Forgotten Books, London 2013, p. 13. 763 Hamdullah Suphi Bey: Muhterem arkadaşlar, bu tahrik, hainâne bir surette, birde dışarıda devam ediyor. Hariçte de neşriyatta bulunuyorlar, Hindistan’da, Mısır’da, Avrupa’da, Londra’da, nerede islâm kulağına bir haber isal etmek ihtimali varsa, diyorlar ki, asrı evvelden beri, halifeyi tanımıyanlan, cumhuriyeti ilân etmek istiyenleri tedip etmek için Istanbul’a girdik. Biz, âsilere karşı Halifeyi muhafaza ediyoruz. Bizim maksadımız uzun müddet zavallı bir uyku içinde bunalan Halifeyi tahkim, âsileri tedip ve tenkil etmektir. Bkz. T.B.M.M. Gizli Celse Zabıtları, I, 1 Mayıs 1920 (1336) 8. İn’ikat, IV. Celse, s. 9. 764 Mesahif-i şerifenin basılmasına, ithal ve ihracına yasak olmasından dolayı izin verilemeyeceği hakkında bkz.BOA. MF.MKT., 4/66, 30 Cemaziyelevvel 1289 (5 Ağustos 1872); Matbu mesahif ve ecza-yı şerife tedavülünün meni hakkında bkz. BOA. MVL, 620/38, 04 Cemaziyelahir 1278 (7 Aralık 1861). 297 III. HUZUR DERSLERİ VE PATRONAJ Huzur dersleri, Osmanlılar’da 1759 yılından 1924 yılına kadar Ramazan ayında padişahların huzurunda yapılan tefsir derslerinin adıdır.765 Huzur derslerinin ilk olarak ne zaman yapıldığı tartışmalı bir konudur. Ancak Huzur derslerinin Ramazan aylarında ilk olarak uygulanması, III. Ahmed devrinde, 1724 yılında, Nevşehirli Damad İbrahim Paşa tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir.766 Çalışmanın önceki bölümlerinde ifade edildiği gibi, tarihte hükümdarlar, ulemâ ve bilginler ile yakın ilişkilerde bulunmuşlardır. Sultanlar, ulemânın düşüncelerine büyük önem vermişler, bilgilerinden istifade etmişler, böylece hükümdarlar, etraflarında ne olup bittiğini, ulemânın kendileri hakkında ne düşündüğünü tespit etmek, komşu devletlerle rakabetlerinde kendilerine yeni bir ufuk açmak, ilmî faaliyetleri canlandırmak, teşfik etmek gibi amaçlarla huzurlarında çeşitli tartışma konuları açıp, ilmi toplantılar tertip ettikleri bilinmektedir. Örneğin Fatih sultan Mehmed ilmî tartışmalara ve toplantılara bizzat iştirak etmiştir. Böylece devlet idaresinde ve toplumda siyasî iktidarlar, bu toplantılar vesilesiyle halk nezdindeki meşruiyetlerini artırmışlardır. Huzur derslerinin tam olarak düzenli bir hale gelmesi, ancak 18. yüzyılın ikinci yarısından sonra gerçekleşmiştir. Sultan IV. Mehmed’in, 1669 tarihinde, akşam ve yatsı namazlarına müteakip Şeyhülislam Minkârizâde Yahya Efendi’yle, Kâdî Beyzâvî’den tefsir dersleri yaptığı, dönemin ünlü vâizi ve padişah hocası Vanî Mehmed Efendi’yle de haftada birkaç defa huzur dersleri yaptığı da görülmektedir. 767 Vanî Mehmed Efendi, Kadızâdeliler hareketinin baş üyesi olup, huzur dersleri ve padişah hocalığını kullanarak, devlet kademelerinde önemli kadroları elde ettiği, gücünü ve etkinliğini artırıp büyük devlet adamlarını tesir altına aldığı, bu vesileyle patronaj ilişkiler tesis etmiş olduğunu ifade etmeliyiz. Huzur derslerinin padişaha ve önemli makamlara ulaşmadaki önemi sebebiyle, Osmanlı Devleti’nde huzur dersleri geleneğinin devam ettiği görülmektedir. III. Osman’ın, hocası Hamidi Efendiyi huzuruna davet ederek, tefsir dersleri yaptırmış ve dersin sonunda çeşitli ihsanlarda bulunmuştur. Ancak huzur derslerinin en sistemli 765 Mehmet İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, Ankara 1998, s. 441-444. 766 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. 767 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. 298 ve düzenli olarak başladığı dönem III. Mustafa dönemidir. Sultan III. Mustafa’nın katılımıyla (1759) Ramazan ayında cuma günü dışında neredeyse her gün öğle namazı ile ikindi namazı arasında dersler Sepetçiler Kasrı, Ağa Bahçesi, Sarık Odası, Topkapı Sarayı gibi çeşitli mekânlarda icra edilmekteydi. Bu sebeple, İpşirliye göre III. Mustafa döneminde, 1759 tarihi, huzur derslerinin devlette resmiyet kazandığı, başlangıç ve esas teşkil eden bir tarihtir. İlk huzur dersinde Fetva Emini Ebûbekir Efendi ders vermiş, Konevî İsmâil, Nebih Mehmed, İdris ve Müzellef efendiler de müzakereci ve dinleyici olarak katılmışlardır. İlk ders oldukça tartışmalı geçmiş, dersin sonunda Sultan III. Mustafa, huzur derslerine katılan her bir âlime yüzer altın ihsanda bulunmuştur. 768 Huzur derslerinden, padişahın bekletinleri ile huzur dersi veren müderrisin ve katılımcıların karşılıklı beklentilerinin olduğunu söyleyebiliriz. Sultanın huzur derslerinden, ilmî ve irfanı teşfik etmek, bilgi sahibi olmak, siyasî meşruiyetini artırmak, otoritesini hissettirmek vb. gibi beklentileri olabileceği gibi; ulemânın da, padişahı ıslah etmek, ona nasihat etmek, padişahla ünsiyet kurup makam ve mevki elde etmek, devlette güç ve etkinliğini artırmak gibi farklı beklentiler içinde bulunmaları mümkündür. Belki de huzur derslerinin bu kadar uzun sürmesinin sebebi budur. A. Huzur Dersleri: İkbal Yolu Bir alim için huzur derslerine katılmanın büyük bir prestij ve ikbal kaynağı olduğunu, hatta III. Mustafa döneminde yapılan huzur derslerinde, sultan tarafından ders sonunda her âlime 100 altın ihsan edildiğini daha önce söylemiştik769 Huzur dersleri, Ağabahçesi, Topkapı Sarayı, çeşitli köşk ve kasırlar, sepetçiler, Beşiktaş Sarayı, Çırağan Yalısı gibi seçkin yerlerde niçin yapılmıştır?770 Çünkü bu yerler, aynı zamanda İstanbul’un güç merkezleridir. Birçok lobi faaliyetlerinin yapıldığı ve birçok siyasî fısıltıların dolaştığı, falancanın atama kulislerinin yapıldığı mekanlardır. Huzur dersleri hocaları genelde şeyhülislam tarafından seçilmektedir. 1786 yılından itibaren Ramazan aylarında sekiz adet huzur dersi yapılmaktaydı. Kâdî Beyzâvî tefsiri 768 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. 769 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. 770 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, Haz. İsmet Sungurbey, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1966, s. 109-110. 299 okunması bir gelenek haline gelmiştir. Kâdî Beyzâvî tefsiri incelendiğinde bu tefsirin gramer ve etimolojik ağırlıklı bir tefsir olduğu görülmektedir.771 Buradan anlaşılacağı üzere Osmanlı’nın gerileme döneminde medreselerde olduğu gibi huzur derslerinde de gramer ağırlıklı dersler işlenmektedir. Tarihten beri hükümdarların huzurunda tartışan bilim adamlarının, terfi ve sair beklentiler nedeniyle birbirleriyle sert tartışmalara girdikleri vakidir. Tatar Ali Efendi ile huzur dersi hocası Abdülmü’min Efendi’nin tartışmaları buna bir örnektir.772 19. yüzyılda huzur derslerinde bazı düzenlemeler yapılmıştır. Huzur derslerini verecek mukarririn ve katılımcı olan muhatapların İstanbul medreselerinden mezun ve devlette herhangi bir resmi vazifesi olmayan ancak İstanbul’da ikamet eden ulemâ arasından seçilmesi prensibi getirilmiştir. Ramazan ayı boyunca haftada iki gün ve iki saat süren bu derslere padişahın yanında önemli devlet adamları da davet üzere katılabilirlerdi.773 Huzur dersleri, katılanlara padişahla yakın bir ünsiyet kurma fırsatı vermiştir. Huzur dersi yapan mukaririn ya da dinleyici olarak katılan muhatapların, çeşitli terfi, maaşlarına zam, tayin talebi, çocuklarına ve yakınlarına devlet kapısından iş bulma imkânı gibi patronaj ilişki kurma fırsatı verdiği görülmektedir. Huzur dersi muhataplarından Sadullah Subhi Efendi’nin damadı Emtina-i Ecnebiye Gümrüğü Kâtibi olan Mazhar Bey’in maaşına iki yüz elli kuruş zam yapılmıştır.774 Yine huzur dersleri muhataplarından İsmail Efendi’nin oğlu Hasan Tahsin Efendi, Maliyet Nezareti’ne memur yapılmıştı. 775 Huzur derslerinde mukarrir olan Konevi Hoca Hüseyin Efendi’ye İzmir mevleviyeti, Ahıskavi Hoca Ahmet Efendi’ye ise Selanik mevleviyeti nişanı verilmiştir.776 Huzur dersi mukarrirlerinden Tikveşli Yusuf Efendi 771 Kâdî Beyzâvî, Beydavi Tefsiri, I, Kahraman Yay., İstanbul 2013, s. 6-11. 772 Tatar Ali Efendi sınırı aşan bu sert tartışmanın sonunda Bozcaada’ya sürülmüştür. Tartışan diğer iki muhatap da Sultan III. Selim’in kararıyla huzur derslerinden çıkartılmıştır. Bkz. Ebul’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, I, s. 10-11. 773 İpşirli, “Huzur Dersleri”, DİA, XVIII, s. 441-444. 774 BOA., BEO, 2858/214276, 03 Cemaziyelevvel 1324 (25 Haziran 1906). 775 BOA., BEO, 3179/238368, 30 Ramazan 1325 (06 Kasım 1907). 776 BOA., HAT, 1626/38, 29 Zilhicce 1255 (04 Mart 1840). 300 memuriyetinde terfi almıştır. 777 Huzur dersleri mukarrirlerinden Yusuf Ziyaaddin Efendi’nin damadı Ömer Faik Efendi’ye ise maaş tahsis edilmiştir.778 B. İktidar Patronajı: Huzur Dersleri Hocaları Osmanlı Devlet’inde Sultanın vermiş olduğu in’âmlar ve atiyyeler, sultanın şanını ve kudretini yansıtırdı. Gelibolulu Mustafa Ali, Mevâ’ıdü’n-Nefâis FîKavâ’ıdi’l-Mecâlis adlı eserinde: İyilik yapmak, bahşiş, cömertlik, eli açıklık, ihsan sahibi olmak, şânı büyük olan Hüdâ’nın yüce sıfatlarındandır. Bu nedenle bu sıfatlara benzemek isteyen büyük akıl sahipleri, emirler ve mülk sahibi sultanlar, kalplerin sevgilisi olmuşlardır. Yaptığı günahları ve kötülükleri ile Kerbela’da büyük bir zulüm işleyen Yezid bile yaptığı cömertlik, bağışları umulan ve beklenilenden çok fazladır, demektedir.779 Gelibolulu Mustafa Ali, burada patronajın insanları nasıl etkilediğine güzel örnek vermektedir. Nüfuzlu bir âlimin ya da bir şairin yazmış olduğu eserin, girizgâh bölümünde sultana ithâfen yazılmış bir methiye bulunurdu. Yazılan eser padişaha ithaf edilir, bunun karşılığında padişahlar, saltanat kudretinin bir nişânesi olarak, in’âm ve atiyyeler verirdi. Tez çalışmasının başında ‘patron’ kelimesinin ‘veli’ kelimesine karşılık geldiği tespiti yapılmıştı. Bu tespiti destekleyecek bir kanıt olarak, Osmanlı’da ‘patron’ kelimesinin karşılığı olarak ‘velî-i ni’met’ dendiği, görülmektedir.780 Vakanüvistiler tarafından yazılan tarih eserleri; şairler tarafından husule getirilen şiirler, kasideler, mersiyeler; telîf eserler, ya bizzat yazarları tarafından padişaha sunulur yahut padişaha ulaşmak için yakın bir tanıdık aracılığıyla gönderilirdi. Ve bu çalışmaların karşılığında, eser sahipleri bir armağan beklerdi. Böylece verilen in’âm ve atiyyelerle bilim, sanat ve edebiyat himaye edilerek desteklenir, bu alanda çalışacak olanlara bir teşvik sağlanmış olurdu. Vakıf kütüphaneleri, yazılan bu değerli hazinelerin dinî bir 777 BOA., Y. PRK.BŞK., 29/94, 04 Ramazan 1310 (22 Mart 1893). 778 BOA., BEO, 1641/123069, 18 Zilhicce 1318 (08 Nisan 1901). 779 Gelibolulu Mustafa Ali, Mevâʽıdü’n-Nefâis Fî-Kavâʽıdi’l-Mecâlis, Ed. Kritik Mehmet Şeker, TTK Yayınları, Ankara 1997, s. 391-392. 780 İnalcık, Has-Bağçede, s. 297, 298. 301 vazife kaygısıyla titizlikle saklandığı yerlerdir. Sultanlar, bu değerli eserleri bizzat kendileri teftiş eder, ettirir ve mühürleriyle muhafaza altına alırlardı.781 I. Abdülhamid’e (d. 1725 - ö. 1789), Canikli Ali Paşa tarafından verilen siyasetnâmede, devlet düzeninin bozulmasıyla layık olmayan kişilere verilen devlet görevleri neticesinde bu makamlara gereken itibarın kalmadığı, devletin bir onur ve şeref nişanesi olarak verdiği kaftân ve çelenklerin de artık itibar görmediğinden yakınılmaktadır. Evvelâ mazarratın birisi lâyık olmayan mansıbı herkes kendine çok görürler. Pâdişâhımıza lâzım olacak, herkesin hâline nazar ede. Ma‘rifetine göre i‘tâ ve tarîkine göre rütbe verildiği hâlde herkes ma‘rifete ve tarîka heves edemez. Buna nisbet şevketlü, kerâmetlü pâdişâhımızın düşman mukābelesinde iki gûne i‘tâsı var idi ki, halk-ı ‘âlem buna nâil olanlara gıbta ederler idi. Evvelâ birisi, kaftân ve birisi çelenk. İkisini dahi ol kadar mübtezel ettiler ki, şimdi aslâ tâlibi yoktur. İstimâ‘ımıza göre evâ’ilki muhârebelerde mezkûr şeyler içün canların fedâ ederler imiş. Bu ‘asrımızda kelle getüren âdeme çelenk teklîf olunsa: “Neyleyim çelengi, bana altun verin” deyü cevâb eder oldular. Öyle olunca pâdişâhımıza lâzım olacak, gerek i‘tâ olsun ve gerek refî-‘i şân olsun gâyetle dikkat lâzımdır. 782 C. Verilen İn’âm ve Atiyyelerin Çeşitleri Ebül’ulâ Mardin, III. Mustafa döneminde bir sisteme bağlanan huzur derslerinde verilen atiyye ve in’âmları kategorize ederek temelde 3’e ayırmaktadır.783 1-Nakdi atiyyeler 2-Boğça olarak verilen hediyeler 3-Muhtelif vesilelerle hususî yardımlar 781 İnalcık, Has-Bağçede, s. 298. 782 Aktaran: Tatlısumak, Nizam-ı Devlet, s. 45, 46. 783 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 20. 302 Nakdi Atiyyeler: Arapça bir kelime olan atiyye hediye ve bahşiş demektir. Padişahlar tarafından çeşitli nedenlerle saray, hükümet, telifat gibi hizmetlerde bulunanlara atiyye verilirdi. Nakdi atiyyeler:1-Mûtad atiyyeler 2-Fevkalâde atiyyeler şeklinde 2’ye ayrılır. Mûtad atiyyeler: Belli adetler üzere saray düğünleri, belli ziyaretlerde huzur derslerine katılan mukarrirlere, mübarek gecelerde dervişlere, mevlithanlara, şair, edip ve sanatkârlara vs. verilen mûtad verilen bahşişlerdir. Fevkalâde atiyyeler ise padişahın takdiri üzere bir işte fevkalade başarı gösteren kişilere verilen parasal kıymet ifade eden bahşişlerden ibarettir.784 Osmanlı Devleti’inde merkezdeki üst düzey devlet bürokratlarına yaklaşabilmenin halk tarafından en kolay yolu bir hediye alarak, onların yanına gitmekti. Yani Sultanlara toplumun ileri gelenleri tarafından huzura çıkmadan çeşitli kıymette hediler sunulurdu. Bu hediye sunusu ile huzura çıkan kişi iktidara bağlılığını arzetmiş olurdu. Bu aynı zamanda iktidarın patronaj desteğini talep etmek anlamına da gelmekteydi. Hediye sunma geleneği, ilkçağlardan beri uygulanan bir iktidara yaklaşma ve ünsiyet kurma aracı ve taktiğidir.785 Şeyhülislam Cemaleddin Efendi de zaman zaman padişaha hediye kabilinde bir hilye-i şerife levhası vermiştir. 786 Bu sadece halkın değil, taşralardaki devlet adamlarının üst düzeydeki devlet adamlarına yaklaşabilmeleri için de bir hediye ve bohça takdim etme geleneğidir. Sadrazamların taşradan merkeze gelişlerinde ya da merkezden taşraya gidişlerinde, kaymakam, kethüda, reis efendiler kendilerine gönül alma kabilinden donanmış at, çeşitli kumaş şaklinde çaşitli hediyeler verilmesi bir teamül haline gelmişti. Bu hediye, patronajda bir araç olarak kullanılmaktaydı.787 784 Feridun Emecen, “Atiyye-i Seniyye”, DİA, IV, Ankara, 1991, s. 64. 785 Herodotos, Tarih, s. 256. Ayrıca bu bağlamda Ku’an-ı Kerim’de anlatılan Hz. Süleyman’nın kendisine sunulan hediyeler ile ilgili yaptığı değerlendirmeler hediye ve patronaj bağlamında önem arzetmektedir. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Süleyman’ın kıssası şu şekilde geçmektdir: Ben (şimdi) onlara bir hediye göndereyim de, bakayım elçiler ne (gibi bir sonuç) ile dönecekler. (Elçiler, hediyelerle) Süleyman’ın huzuruna gelince, Süleyman ona şöyle dedi: "Siz beni mal ile desteklemek (ve böylece etkilemek) mi istiyorsunuz? Allah'ın bana verdiği, size verdiğinden daha iyidir. Hediyenizle (ben değil) siz sevinirsiniz. Bkz. İlgili ayetler için Kuran: 27/35, 36. Eflatun’un, hediyeler, tanrıları da yola getirir, kralları da sözü antik çağlardan beri hediyenin bir kalp yumuşatma ve etki sağlama aracı olarak kullanıldığını görmekteyiz. Bkz. Eflatun, Devlet, Çev. S. Eyüboğlu- M. Ali Cimcoz, Remzi Kitabevi, İstanbul 1988, s. 81. 786 BOA., Y. EE., 5/91, 15 Zilhicce 1310 (30 Haziran 1893). 787 Yüksel Çelik, “Tanzimat Devrinde Rüşvet-Hediye İkilemi Ve Bu Alandaki Yolsuzlukları Önleme Çabaları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul 2006, Sayı: 15, s. 25-64. 303 Huzur dersi hocalarına her yıl verilen nakdi atiyyelerden başka fevkaladeden olmak üzere bazı nakdi atiyyelerde verilmektedir. Bu nakdi atiyyeler, 100 kuruş ile 200 kuruş arasında değişmektedir.788 Özellikle, Sultan II. Mahmud devrinde verilen nakdi atiyyelerde büyük bir artış olduğu görülmektedir. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması ve Bektaşî tekkelerinin kapatılmasının ardından 1827 yılının Ramazan ayında huzur dersi hocalarından 20 zata, 2400 altın verilmiştir. 789 Boğça olarak verilen hediyeler huzur dersi hocalarından yalnız ders yapanlara bayramlık olarak verilirdi. Verilen bu hediye, hediye edenin takdirine bağlıydı. Genellikle verilen hediyeler; kumaş, şal, kaftan, entari, çuha 790 ve çakşır 791 olabiliyordu.792 19. yüzyıldan itibaren huzur dersi hocalarının, İstanbul rüusuna sahip ilmi derecesi yüksek kimselerden seçilip, devlet memuru olmama şartı aranıyordu. Bu nedenle huzur dersi hocalarının pek çoğunun nişanı yoktu. Sultan II. Abdülhamid, huzur dersi hocalarını büyük devlet merasimlerine iştirak edebilmeleri için 1883 tarihinde huzur dersi hocalarına Haremeyn payesi vermiş üçüncü rütbeden Mecidî nişanı ile taltiflerini lüzumlu görmüştü. Bu tarihten itibaren huzur dersi mukarrirlerine ve muhataplarına çeşitli nişan taltifleri yapılmıştır.793 Tunalı Hilmi, huzur derslerinde ulemanın, bir mukarrir veya muhatap 794 olabilmek için birbirleri ile nasıl didiştiklerini esefle bildirmektedir. Ulemanın hil’atlar ve altın keseleri karşısında nasıl bir acziyet ve tamah içinde olduklarını bu metalara nasıl gönül verdiklerini anlatarak bu durumun ulemanın Hz. Muhammed (s.a.v.) tarafından verilen Ulema peygamberlerin varisçileridir795 misyonuna ne kadar muhal olduğunu vurgulamaktadır. Ayrıca ulemanın sultanın gözüne girebilmek için ikide bir şatafatlı dualar yaparak, padişahı bir zikir dili (vird-i zeban) haline getirildiği eleştirisinde bulunmaktadır. Tunalı Hilmi, aslında ulema tarafından yapılan bu fiillerin 788 Yayınlanmış T.S.M. Arşivi, Defter No: 2427, bkz. Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 51-55. 789 Yayınlanmış T.S.M. Arşivi, Defter No: 10517, bkz. Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 52, 54. 790 Çuha: Yünden sık olarak dokunmuş dayanıklı bir kumaş, bkz. Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi, I, MEB Yay., İstanbul 1983, s. 422. 791 Çakşır: İnce kumaştan yapılmış, belden aşağı giyilen, paçaları mestli şalvar, bkz. M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, s. 323. 792 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 55-95. 793 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 101-102. 794 Mukarrir, ders anlatan müderrise, muhatap, ders dinleyen kişiye denilmektedir. 795 Rudani, Cemʽul Fevâid, I, s. 53, Hadis No: 196. 304 gayri tabi bir iş olmadığını da belirtmektedir. Tunalı Hilmi, Nefis kendisine ihsanda bulunana muhabbet beslemek üzere yaratıldı hadisi şerifinin796 bir tecellisi olarak, ulemanın el-İnsan abîdu’l-ihsan ( İnsan, kendisine yapılan ihsanın kölesidir) sosyolojik gerçekliği ile ulema Hak’kın kölesi olmaktan uzak durdu, diyerek sadece ulemanın değil toplumun büyük bir sorununa dikkat çekmektedir.797 Bir açıdan Tunalı Hilmi’nin bu ifadelerinden, ekonomik bağımsızlığı, ya da bağımsız ekonomik kaynakları olmayan bir ulema zümresinin, saltanattan bağımsız kalabilme imkânının olmayacağını gündeme getirmek istediği sonucuna varılabilir. Osmanlı ulemâsından padişah tarafından verilen nişanları kabul etmeyen hatta daha sonra teklif olunan şeyhülislamlık makamını da doğru bulmadığından dolayı reddeden zatlarda mevcuttu. Bunlardan biri Uşakki namıyla meşhur ve maruf Uşşaki Nasuh Efendi’dir. Uşşaki Nasuh Efendi, Sultan Abdülmecid’in idaresinden memnun olmayıp, sultanı çok müsrif ve hasta bir kişi olarak kabul ederdi. Kuleli Vak’ası’nda Abdülmecid’e yapılan suikastte dâhli görülerek sekiz sene Limni Adası’nda Kalebentli’ye mahkûm edilmiş ve huzur derslerinden ihraç edilmiştir. Daha sonra Sultan Abdülaziz tarafından cezası sürgüne çevrilerek, Uşak’a sürgüne gönderilmiştir.798 Ebül’ulâ Mardin, Hoca Nasuh Efendi hakkında; takva, şahsiyet ve yüksek ahlak sahibi biriydi, onun lisanından çıkan sözün hak tarafından şeriat telekki olunur, kimse tereddüt etmezdi, demektedir.799 Huzur dersleri, padişahın, in’amlarıyla ulemânın gönlünü kazandığı, onları ilme teşvik ettiği, aynı zamanda ulemânın da padişahla yakın ilişki kurabildiği çok önemli sosyal, siyasal, dinî işlevleri olan bir kurumdu. Huzur dersleri, padişahların kendilerini günlük siyasî meşgalelerden uzaklaşarak, Ramazan aylarında ruhi ve fikri bir yenilenme sağladıkları yerdir. 796 Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerrâhî, Keşfü'l-Hafâ, I, Mektebetü İlmi’l-Hadîs, Şam 2001, s. 330, Hadis No:1063. 797 İsmail Kara, “Ulemâ Siyaset İlişkilerine Dair Metinler II: Ey Ulemâ! Bizim Gibi Konuş! İkinci Hutbe el-Ulemâu Verasetü’l-Enbiya”, Divan, Sayı: II, İstanbul 1999, s. 65-134. 798 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, II-III, s. 186-187. 799 Ebül’ulâ Mardin, Huzûr Dersleri, I, s. 374, 377. 305 IV. DEĞİŞEN TARÎKAT PATRONAJI Osmanlı Devleti güç terazisinde Bektaşilik ve Yeniçeriliğin yeri neydi? Osmanlı Devleti’nin başlangıç yıllarında tarikat ve askerî gücün birarada oluşumuna niçin izin verilmiş ve desteklenmiştir? A. İktidarın Değişen Bektaşilik Patronajı Fatih Sultan Mehmed, oluşturmaya çalıştığı merkeziyetçi devlet yapısında ulemâya resmi görevler vererek, onları merkeze çekmeye çalışıyordu. Ordu, halk ve ulemâ güç dengeleri içerisinde saltanat idaresinin gücünü ve konumunu artırmaya çalıştı. Ancak I. Murat (1362-1389) zamanında Kazasker Çandarlı Kara Halil Paşa ile Molla Rüstem’in telkin ve destekleriyle kurulmaya başlanılan Yeniçeri Ocağı’nın, Osmanlı siyaset sahnesine çıkması, Osmanlı’daki güç dengelerini asırlar boyunca değiştirmişti.800 Burada önemle dikkat edilmesi gereken nokta, Çandarlı Kara Halil Paşa’nın da bir ulemâ ailesi geleneğinden gelen bir kişi olmasıdır. Ayrıca kuvvetli ihtimal Şeyh Edebâli’nin de talebesidir. 801 Âşıkpaşa-zâde’nin Hacı Bektaş, Baba İlyas, Ertuğrul Gazi hakkında verdiği malumat o dönemde siyasî ve dinî hayatta etkili olan büyük tarihi şahsiyetlerin aralarındaki yakın ilişkiyi göz önüne sermektedir. Ey derviş! Bu menakıplarını özetlediğin Osmanoğulları'nın zamanında âlim-i rabhaniler (manevi halleri yüksek âlimler) ve dervişlerle salih insanlar yok mudur ki onları hiç anmadın? Vardır. Ertuğrul zamanında Baba İlyas Divane vardı. Anadolu'ya Ertuğrul'la birlikte gelmişlerdi. Koçum Seydi vardı. Kendisi Baba İlyas'ın halifesiydi. Bunlar kerametleri açık olan ve duaları makbul dervişlerdi. Oğlu Osman Gazi zamanında âlimlerden Tursun Fakıh vardı. Dervişlerden Baba Muhlis ve Osman Gazi'nin kayınbabası Edebalı vardı. Bunlar da duaları makbul dervişlerdi. Oğlu Orhan Gazi zamanında âlimlerden Davud-ı Kayseri, Taced din-i Kürdi ve dervişlerden Âşık Paşam Hazreti vardı. Geyikli Baba, Yunus Emre, Şeyh Tapduk Emre, Ahi Evren, Karaca Ahmed Sultan da Gazi 800 Kemal Beydilli, “Yeniçeri”, DİA, XLIII, Ankara 2013, s. 450-462. 801 Kamil Şahin, “Edebâli”, DİA, X, Ankara 1994, s. 393-394. 306 Hünkâr zamanında bulundular. Bunlar da kerametleri açıkça ortada olan ve duaları kabul edilen dervişlerdir.802 Hacı Bektaş Horasan'dan gelmişti. Menteş adında bir kardeşi vardı. Beraberce kalkıp geldiler. Doğru Sivas' a, oradan da Baba İlyas'a geldiler. Kırşehir' e vardılar ve oradan da Kayseriye'ye geldiler.803 Osmanlı Devlet’inde, Hacı Bektaş-ı Veli’nin asker içinde çok önemli bir yeri vardır. Hacı Bektaş-ı Veli, Yeniçeri Ocağı’nın pîri kabul edilmiştir. Gelibolulu Mustafa Ali’ye göre; Hacı Bektaş-ı Veli, Ahmet Yesevi’nin halifelerinden biridir.804 Rivayetlere göre, Orhan Gazi’nin, Hacı Bektaş-ı Veli’nin Sulucakaraöyük’teki ikametine giderek ondan yeni hazırladığı askerlere bir ad koymasını ve dua etmesini talep etmiştir. Hacı Bektaş-ı Veli, Cenâb-ı Hak yüzlerini ak, pazılarını kuvvetli, kılıçlarını keskin, oklarını mühlik, kendilerini galip görsün diye dua etmiştir. 805 Fatih Sultan Mehmed’in emriyle, Yeniçeriler, Otman Baba’ya İstanbul’a kadar eşlik etmiştir. Bektaşî tekkelerine şeyh atanması, Hacı Bektaş-ı Veli tekkesi şeyhinin önerisi ve sultanın bu öneriyi onaylaması ile mümkün olabiliyordu. Bu durum siyasî iktidar karşısında şeyhülislamlık kurumuyla mukayese edildiğinde Bektaşîlerin daha güçlü, prestijli bir konumda olduğu görülmektedir. Bektaşîlerin sahip olduğu vakıfların büyüklüğü de göz önünde tutulduğunda, Bektaşîlerin devlet içindeki gücü ve toplum üzerindeki etkileri daha iyi anlaşılır.806 Bektaşîlerin, Yeniçerileri kontrolü altında tutması siyasî iktidar karşısında en önemli kozuydu. İstanbul’daki Bektaşî dervişleri, Yeniçeri Ağalar’ı tarafından büyük merasimle tekke de karşılanır, merkez tekkeye dönüşleri de yine bu şekilde olurdu. 807 Yeniçeri-Bektaşî ilişkileri İstanbul ve Anadolu sathının dışına da taşmış, Mısır’da Yeniçeri karargâhı aynı zamanda bir Bektaşî tekkesiydi, karargâhın çevresi Yeniçeri ve Azap askerleriyle donatılmıştı. 808 802 Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, Haz. Kemal Yavuz vd., K Kitaplığı, İstanbul 2003, s. 296. 803 Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, s. 298 804 Gelibolulu Mustafa Ali, Künhü’l Ahbar, I, Haz. Ahmet Uğur, vd., Kayseri, 1997, s. 90; ayrıca bkz., Hacı Bektaş Veli, Hünkâr Hacı Bektaş Veli Velayetnâmesi, Haz. Hamidiye Duran vd., Gazi Üniv. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2010, s. 75-80; Köprülü, İlk Mutasavvıflar, s. 30; Esad Coşan, “Hacı Bektaş-ı Veli”, Makâlât, Seha Neşriyat, İstanbul 1987, s. XXXIII. 805 Fahri Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması (1826) ve Bektaşîiğin Yasaklı Yılları, TTK Yay., Ankara 2013, s. 16. 806 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 14, 143. 807 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 20. 808 Evliye Çelebi, “Mısır-Sudan-Habeş”, Seyahatnâme, X, Devlet Basımevi, İstanbul 1938, s.246-250. 307 Yavuz Sultan Selim’in Mısır’da Kasr-ul ʽAyn denilen Bektaşî Tekkesi’nde kaldığı rivayet edilmektedir.809 Bektaşî Merkez tekke şeyhlerinden Sersem Ali Baba, Kanuni Sultan Süleyman’ın veziri hem de kayınbiraderidir.810 Tüm bu ilişkiler göz önünde tutulduğunda; Bektaşîler, ulemâya nispetle manevi otoriteleriyle Yeniçerileri kendilerine bağlamayı başarabilmişlerdir. Böylece Bektaşîler’in siyasî iktidar karşısında daha güçlü ve ekonomik olarak daha bağımsız oldukları görülmektedir. Ayrıca İstanbul’da yaklaşık 40 bin yeniçeri zanaat örgütleriyle bütünleşmiş halde olmaları iktisadî hayatta yeniçerilere ayrı bir güç katmaktaydı.811 Bektaşîlerin, Yeniçeri askeri gücünü kontrollerinde tutmaları, siyasî iktidar karşısında birçok konuda istediklerini alabilme kudretini vermiştir. Bu durum ileride, merkez resmi ulemâ ile Bektaşîlik arasında bir çatışmanın doğmasına da neden olacaktır. Bu durum karşısında siyasî iktidar ne gibi önlemler almış? Bu güç mücadelesinde nasıl bir patronaj politikası izlenmiştir? Hacı Bektaşî Veli’nin Osmanlı siyasî iktidarından büyük saygı ve hürmet görmesinde, Babailer isyanına katılmamasının büyük etkisi olduğu söylenebilir. 812 Ancak buna karşın Hacı Bektaşî Veli’nin bu isyana katılan müntesipleri koruduğuna yönelik yaklaşımlar da vardır. Hacı Bektaşî Veli’den sonra Bektaşîlik, Abdal Musa tarafından temsil edilmiş ve yayılmış ise de 813 Hacı Bektâşî Velî'den sonra ikinci pîr kabul edilen Balım Sultan, 16. yüzyılda Bektaşiliği yeni baştan düzenlemiştir. Balım Sultan’ın en önemli politik başarısı, Safevî propagandasının yapılmasına mahal vermeden Hz. Ali (k.v.) ve Ehl-i Beyt sevgisini tarikatta işlemeyi başarmış, Bektaşîlik tarihine büyük bir iz bırakmıştır. Bu izlediği ince siyaset nedeniyle bir şükran 809 Evliya Çelebi, sık sık Bektaşilerin Mısır’da Ehl-i Sünnet Vel- Cemaat olduklarından bahseder: Kimi Kur'ân okur, kimi başka şeyler mütalea eder. Ehl-i sünnet Vel- Cemaat Abdallardır. Bkz. Evliya Çelebi, Seyahatname, X, s. 246-250; ayrıca bkz. Fuad Köprülü, “Mısır’da Bektaşilik”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, VI, İstanbul 1939, s. 13-39. 810 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 11, 12. 811 Halil İnalcık, “İmparatorluk Ekonomisi ve İstanbul”, Loncadan Oda’ya, İstanbul Ticaret Odası’nın 125. Yılı Anısına, İstanbul 2007, s. 111. 812 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 8. 813 Orhan F. Köprülü, “Abdal Musa”, DİA, I, Ankara 1988, s. 64-65. 308 duygusunun gereği olarak, Bektaşîlik’te ‘balım niyazı’ denilen bir politik seremoni de geliştirilmiştir. 814 Bektaşîlerin Osmanlı siyasî iktidarıyla barışık bir siyaset stratejisi izlemeleri, Osmanlı siyasetinin de kendilerine birtakım vakıfların gelirlerini Bektaşî tekkelerine bağlamışlar, köy ve arazilerin gelirleri kendilerine ayrıca verilmiştir. Ve bu vakıflar bazı mükellefiyetlerden de muaf tutulmuştur.815 Medrese ulemâsı veya kadılar gibi devletten destek alsalarda, ulama gibi sürekli maaş almıyorlar, geçimlerini bağımsız vakıf gelirlerinden ve halktan gelen yardımlarla sağlıyorlardı. Bu durum tekkelerin, siyasî iktidarın patronajından daha çok, halkın patronajına tabi olduğunu göstermektedir. Bu durum, Bektaşî tekkelerinde, tekke kültürünün avamileşmesi, vulgarize olması gibi sosyo-kültürel problemlerin de ortaya çıkmasına neden oluyordu. 16. yüzyılda İran’da Safevî Devlet’inin güç kazanmasıyla birlikte Anadolu’daki birçok Türkmen aşiret Safevîler’in etkisine girdi. Osmanlı Devlet’i bu tehdide yönelik zorlayıcı tedbirlerin yanında Bektaşî tekkelerine ve tarikatlara karşı önleyici rasyonel bir politika izlemiştir. Anadolu’da Safevî Şiiliğine kayan topluluklara karşı bir Osmanlı Bektaşîliği desteklenmiştir. Osmanlı siyasî iktidarı, Bektaşîlik ve Safevî tarikatı ile yakın köklere sahip olan halvetîye tarikatı ile iş birliğine gitmiştir. Siyasî iktidar, Bektaşîliğe ve Halvetîliğe, Safevî propagandasına karşı yatıştırıcı siyasî bir rol vermiştir. II. Bâyezîd, Buhara’daki Nakşî Dergâhı şeyhlerine de 5000 akçe atiyye göndermekteydi.816 Safevî Şiiliğine karşı 30’dan fazla ilmiye mensubu ve şaire 86.000 Akçe ödenek ayrılmıştı. 817 Kanuni Sultan Süleyman döneminde çıkan Balım Sultan’ın oğlu Kalender Çelebi, yönetim hakkının kendisinde olduğunu iddia ederek, bir isyan hareketi başlatmıştır. Bu isyan hareketi güç de olsa bastırılmıştı. 818 Bu isyan hareketinin sonucu olarak Hacı Bektaşî Veli tekkesi, Kanuni Sultan Süleyman döneminin son yıllarına kadar kapalı tutulmuştur. Kanuni Sultan Süleyman’ın veziri 814 Ahmet Yaşar Ocak, “Balım Sultan”, DİA, V, Ankara 1992, s. 17-18. 815 BOA, C. EV., 451/22830, 2 Aralık 1712; BOA, C.EV., 137/6850, 26 Ağustos 1731. 816 Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, III, Ötüken Yay., İstanbul 1983, s. 207. 817 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 9; ayrıca bkz. Ocak, “Balım Sultan”, DİA, V, s. 17-18. 818 Mücteba İlgürel, “Kalender Şah”, DİA, XXIV, Ankara 2001, s. 249-250. 309 ve kayınbiraderi olan Nakşi Şeyh Sersem Ali Baba, merkez tekkeye Bektaşî şeyhi olarak atandı ve Bektaşî tekkesi yeniden faaliyetlerine başladı.819 B. Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılmasında İzlenen Patronaj Strateji Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda Yeniçeri Ocağına yönelik değişen patronaj politikasının temel hedefi neydi? Nasıl bir taktik ve strateji izlenmiştir? II. Mahmud, Osmanlı Devleti’nde büyük bir sorun olan yeniçeriliğin kaldırılmasında iki önemli patronaj stratejisi izlediği görülmektedir. 1-Yeniçeri Ocağı’nın yerine ikame edilecek yeni bir ordunun inşâsında ulemaya kadro açarak buraya askeri imamlar tayin etmesi, işsiz medrese öğrencilerinin ve ulemanın hoşnutluğunu kazanması. 28 Mayıs 1826 günü şeyhülislamın evinde ordu içerisinde atanacak imamlarla ilgili yapılan toplantıda alınan kararlar sultana arz edildi ve derhal onaylandı.820 Sultan II. Mahmud, bu stratejisi ile askeri ıslahata ulemânın desteğini sağlamıştır. Çıkartılan bir kanunla her bölük için günlük vakitlerde namaz kıldıracak, askeri törenlerde toplu ibadetleri yerine getirecek, askerlere Kur’an öğretecek imamların tayin edilmesi emrediliyordu. Medrese öğrencileri işsiz ve yıllarca boşta beklemekteydi, şimdi ise kendilerine mesleki bir fırsat verilmekteydi. Yeniçeri ve Bektaşî Ocağı’nın kaldırılmasından sonra Sultan II. Mahmud, Yeniçeri ocağının kaldırılmasına dair fetva veren Şeyhülislam Kadızade Mehmet Tahir Efendi’ye ‘elmas bir yüzük’ hediye etmişti. 821 Ayrıca yeniçeriliğin kaldırılmasından hemen önce şeyhülislama ve diğer devlet görevlilerine samur kürk, hilat ve çeşitli elbiseler de hediye edilmiştir. 822 Kendisini desteklemek için sorun çıkarmayan medrese öğrencilerine 75.000 kuruş dağıtmıştı.823 819 Maden, Bektaşî Tekkelerin Kapatılması, s. 11-12. 820 Mehmed Esad Efendi, Üss-i Zafer, Amire Matbaası, İstanbul 1243, s. 15. 821 Bütün işe katılanlarla bendelere atiyyeler verildiği sırada sadr-ı azama bir mücevher hançer, şeyhülislama bir elmas yüzük verildi. Bkz. Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, XII, s. 225. 822 Babıali'de yapılan tebrik merasiminden sonra Şeyhülislama ve rical-i devletle hademeye kürkler ve hılatlar iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 463/22698, 29 Zilhicce 1235 (7 Ekim 1820); Şeyhülislâm Efendi ve Kapdan Paşa ile sadrin ve nakibüleşraf ve İstanbul kadısına kürk ita ve ilbası, Babıâlî hademesi, manasıb-ı divaniye ashabı ve ocaklıya da hilatler iksa edildiği hakkında bkz. BOA., HAT, 473/23174, 29 Zilhicce 1239 (25 Ağustos1824). 823 Mehmed Esad Efendi, Üss-i Zafer, s. 187-188. 310 Sultan II. Mahmud, askeri imamların orduda azaltılmasını ön gören bir politikayı uygulamaya geçirmesiyle ulemâ ile kurduğu yakın ilişki bozuldu. Yeniçeri ve Bektaşî Ocağı’nın tehdidi geçmişti. Sultan II. Mahmud ordudaki imamların cehaletinden ve bilgisizliklerinden yakınıyordu. 824 Bu yakınma yeni bir politikanın habercisiydi. Bu politika ile ordudaki imamların sayıları azaltılarak, 400 askere 1 imam tahsis edildi. 825 2- Bektaşîliğin yerine ikame edilecek Nakşî-Müceddidî Halidî Tarikatı devlet tarafından desteklendi. Halk tarafından benimsenmesi sağlandı. Böylece halk arasında bir taban oluşturuldu. Bektaşî Tekkelerin sosyal tabanının Nakşî Tekkelerine kayması sağlanarak Bektaşîliğin kaldırılmasıyla oluşacak tepkinin azaltılması sağlandı. Bektaşiliğin, Yeniçerilikle olan yakın ilişkisi nedeniyle kaldırıldığı muhakkaktır. II. Mahmud, Bektaşîlerin Ramazan’da oruç tutmaması, alenen içki içmesi, beş vakit namazlarını terk etmesi, Muharrem ayının 10. gecesi olan matem aylarında Hz. Ömer ve Hz. Ebubekir’e hakaret etmeleri ayrıca Bektaşîlerin İran’a yakınlık duymaları gibi gerekçelerle ulemâdan Bektaşîliğin kaldırılmasına dair fetva almıştır. 826 Ancak bir çelişkidir ki, içki içmeleri ithamı ile heteradoks ilan edilen Bektaşîlerin karşısında duran II. Mahmud’un da içkiden dolayı ölmesi ve ulemânın buna bir tepki vermemesi ancak patronajın siyasî fetvalarda ne kadar etkili olduğunun bir göstergesidir. 827 Yeniçerilerin ayaklanması karşısında, sarayda toplanan ulemâ, isyanın silahla bastırılmasına cevaz verdi. Ulemâ tarafından yönlendirilen binlerce medrese öğrencisi ve vatandaş Kelime-i Tevhid sancağı altında toplanarak, Yeniçerilerin üzerine doğrudan ateş açıldı.828 Nakşî şeyhi Balmumcu Mustafa Efendi’nin, muhalif Bektaşîlerin isimlerinin olduğu bir defteri sadrazama vermiştir. Bektaşîliğin kaldırılmasına dair toplanan kurulda,sadrazamın Bektaşî yanlısı olduğu, şeyhülislamın da işi ağırdan aldığı padişah 824 Alaylarda bulunan 16 nefer imamın ekserisi cahil takımından olduğuna dair, bkz. BOA., C. AS., 881/37838, 09 Zilkade 1254 (24 Ocak 1839). 825 Avigdor Levy, “Osmanlı Ulemâsı ve Sultan II. Mahmud’un Askerî Islahatı”, Modern Çağda Ulema, İz Yay., İstanbul 1991, s. 44. 826 Mehmed Esad Efendi, Üss-i Zafer, s. 169, 171, 177. 827 Ali Akyıldız, “Sultan II. Mahmud’un Hastalığı ve Ölümü”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı 4, İstanbul 2001, s. 29-84. 828 Mehmed Esad Efendi, Üss-i Zafer, s. 79-81. 311 tarafından eleştirilmiştir.829 Anadolu’daki Bektaşî tekkelerinin depatronajında birçok tekkeye dokunulmadığı aksine bölgenin ileri gelenlerinden müderrislerine kadar yerli halkın Bektaşîleri sakladıkları ve korudukları görülmektedir. 830 Bu durumdan Bektaşîlerin ulemâ-yı rüsuma göre bir halk patronajına sahip olduğu söylenebilir. Bektaşîliğin tekrar yayılmasını engellenmesi için Bektaşî Tekkelerine Nakşî şeyhler atanmıştır. 831 Bu büyük baskı altında kalan çeşitli Bektaşî şeyhleri, varlıklarını devam ettirebilmek için Nakşî olduklarını söylüyor ve bazı yerlerde Nakşîbendilik adı altında faaliyetlerini gizlice yürütmekteydiler. 832 Bazı yerlerde ise Bektaşîler, yerel ulemâ tarafından da himaye edilmekteydiler. Tüm bu stratejiler Osmanlı Devlet sisteminin güç unsurlarını değiştirerek daha seküler bir yapıya doğru gittiğinin göstergesidir. C. Bektaşîliğin Yerine İkame Edilen Patronize Tarikat: Halidîlik Nakşî-Halîdilik 19. yüzyılda değişen uluslararası güç dengelerinde ortaya çıkmış, Osmanlı toplumsal ve siyasal hayatında hızla yükselmiş bir tarikattır. Nakşîbendiliğin Orta Asya’da doğuşunda olduğu gibi. Nakşî-Halidî tarikatı da Mevlânâ Halid’in mürşidi olan Şah Gulam Ali’nin dünyevî gücü elde et nasihatı doğrultusunda taktik ve strateji geliştirdi. İrşadını bu taktik ve strateji ile birleştirmesini emretti. Bunun bir sonucu olarak, Şeyh Halid’in devlet adamlarına ve toplumsal güç merkezlerine yakın durduğu görülmektedir.833 Şeyh Halid 1776 yıllarında Süleymaniye yakınlarındaki Karadağ Kasabası’nda dünyaya geldi. Mevlâna Halid’in 1806’da Mekke’de hac ziyaretindeyken tanıştığı bir kişinin ona rehberini Hindistan’da araması gerektiğini söylemesi üzerine Mevlana Halid’in Hindistan yolculuğu başladı. Mevlâna Halid’in o dönemde Vahabîlerin kontrolünde olan Mekke’de, Nakşibendî-Müceddidî tarikatını o dönemde seçtiği söylenmektedir. Burası önemli bir noktadır. Çünkü Halidî tarikatında tıpkı Selefiye’de olduğu gibi şeriatın zahirine sıkı bağlılık temel esastır. Mekke’de kaldığı süre 829 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 39. 830 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 50. 831 BOA., Y. MTV., 49/91, 04 Ramazan 1308 (13 Nisan 1891) 832 Sultan II. Mahmud Han zamanında tekkeler hakkında icra edilen muameleden bahisle Nakşibendilik adı altında muhafaza ettikleri Bektaşîliklerin resmen tanınması isteyen gizli Bektaşî babaları tarafından verilen dilekçeler hakkında, bkz. BOA., BEO, 3599/269902, 27 Cemaziyelahir 1327 (16 Temmuz 1909). 833 Hamid Algar, Nakşibendilik, İnsan Yay., İstanbul 2007, s. 233. 312 içerisinde Selefiye görüşlerinden etkilenip etkilenmediği ayrı bir araştırma konusudur. Şeyh Halid, Hindistan Delhi’ye gidip Şah Gulam Ali’nin yanında yaklaşık bir yıl geçirir. 1811’de Nakşibendî-Müceddidî öğretileri eğitimini tamamlayarak 1811’de Süleymaniye’ye döner. Süleymaniye ve Irak’ın Kuzeyi’nde o günün şartlarında yoğun olarak Kadirî Tarikatı vardır. Kadirî tarikatı dünyevi ve siyasî meseleler konusunda ilgisiz, içe dönük bir tarikattır. Şeyh Halid, kısa sürede bölgedeki Kürt aşiretler arasında büyük kabul görür. Ancak Kadirî Tarikatıyla girdiği sert tartışmalar neticesinde Şeyh Halid Bağdat’a gitmek zorunda kalır. Bağdat’da Kürt kökenli Haydari ailesinin lideri olan Esad Sadrettin Şeyh Halid’i himayesine almıştır. 834 Şeyh Halid, Şiilere karşı katı bir tutum takınmış olup, Yahudileri, Hristiyanları, Ateşe Tapanları ve Farsi Şiileri yok etmesi ve Osmanlı Devleti’nin bekası için Allah’a yakarmasını bir müridine öğütlemiştir. Şeyh Halid, daha sonra birçok halifesini İstanbul’a göndermiştir. Osmanlı Sultanı ve devleti hakkında düşmanlarına karşı galip gelmesi için dua etmiş ve Halidîliği pan-Osmanlı niteliğinde bir tarikata dönüştürmüştür. 835 Nakşîbendiliğin Osmanlı Devleti’ndeki faaliyetleri, 17. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Murat el-Buhari’nin kolu, İstanbul ulemâsı arasında yaygınlaşırken Coryanî kolu, edebiyatçılar ve devlet memurları arasında yaygınlaşmıştır. Nakşîbendi müceddidi tarikatı üyeleri, Osmanlı Devlet erkânı ve ulemânın temsil ettiği bir üst sınıfta yayılma gösterdi. III. Selim’in modernleşme çabalarına Nakşîbendilerin destek olması, Bektaşîler ve Nakşîbendiler arasında sosyo-politik bir çatışmaya neden olmuştur. Ulemâ arasında Mekkizâde Mustafa Asım Efendi, bir Halidî tarikatı üyesiydi. Halidîliğin, İstanbul’da yayılmaya başlaması şehirde politik ve dinî yaşantı üzerinde çok büyük bir iz bıraktı. Halidîliğin, Şiiliğe ve heteredoks tarikatlara karşı olan tavrı, siyasî iktidar tarafından önemli destek gördü. Bu durum Yeniçeri ve Bektaşîliği kaldırmak isteyen Sultan II. Mahmud’un politikalarıyla parelellik arz ediyordu. Osmanlı Devleti, halkı, 834 B. Ebu Manneh, “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, Haz. Ahmet Yaşar Ocak, TTK Yay., İstanbul 2005, s. 323-330. 835 Manneh, “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış” s. 335, 336, 342. 313 siyasî iktidara bağlamada alternatif bir tarikat olarak gördüğü Halidîliği, meşru bir tarikat olarak kabul etmesi fazla uzun sürmedi. Halidî şeyhlerinden Şehri Hafız, ulemâ toplumunun bir üyesi ve Bayezıd Camii’nin de vaiziydi. Şehzade Abdülmecid’in hocalarından biri oldu. Diğer bir Halidî şeyh Mustafa İsmet’dir. İstanbul Fatih Cami’nde bir Halidî zaviye kurmuş, Sultan Abdülmecid, zaman zaman bu zaviyeyi ziyaret etmiştir. Her iki şeyh de Şeyh Mevlanâ Halid’in halifesi olan Şeyh Abdullah’ın görevlendirdiği halifelerdendi. 836 Halidî bir şeyh olan Şeyh İsmet Efendi’nin, saray ve padişah ile olan irtibatını Mabeyn Başkâtibi İsmail Hakkı Efendi sağlamıştı. Sultan Abdülmecid’e Tarikat-ı Aliyye-i Nakşibendîyye-i Hâlidîyye Usûlü Mucebince Zıllullahi fi’l-Âleme Dua adlı âlemde Allah’ın gölgesi olan sultana Halidî usulünce dua anlamına gelen kitabını takdim etti. Bunun neticesinde birçok devlet yetkilisi ile tanışıp en sonunda padişahtan 20.000 kuruş kadar bir atiyye aldı.837 Halidîliğin Osmanlı siyasî iktidarında, bu kadar devlet tarafından desteklemesinin en büyük nedenlerinden biri Halidîliğin herşeyden önce mevcut reformları destekleyen bir tarikat olmasıydı. Kuşkusuz Sultan Mahmud, Osmanlı Devleti içindeki güç dengelerini iyi hesaba katmak zorundaydı. Sultan II. Mahmud, Osmanlı’nın devlet düzenine yeni bir yön vermek istiyor, bu politika doğrultusunda hareket edecek tarikat, cemiyet ve kişileri patronaj ediyordu. 1837 yılında Sultan II. Mahmud’un Avrupa seyahatı sırasında söylemiş olduğu, Müslüman’ın Müslüman olduğunu ancak camiye gittiği zaman, Hristiyan’ın Hristiyan olduğunu yalnız kiliseye gittiği zaman, Musevi’nin Musevi olduğunu da sinagoga gittiğinde anlarım, sözü Osmanlı Devleti’ndeki yapmayı düşündüğü büyük değişimin kısa bir ifadesiydi. 838 Osmanlı Devleti’nin Nakşî Halidîliği, patronaj etmesinin diğer bir politik nedeni de 19. yüzyılın ilk yarısında Irak’da Kürt Bölgeleri’nde yaşanan sosyal ve siyasal değişimlerdi. II. Mahmud, merkezi yönetimi tüm imparatorlukta tesis etmek için büyük çaba gösteriyordu. Kürt bölgelerinde çeşitli Kürt emirlikleri büyük bir güce 836 Manneh, “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış” s. 352. 837 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 434. 838 Abdolonyme Ubicini, Letter On Turkey, London 1856, Volume II, p. 112. 314 kavuşmuşlardı. Bu otorite boşluğu Kürt emirlerinin başına buyruk, bağımsız hareket etmelerine imkân veriyordu. Osmanlı Devleti, Kürt bölgelerine sefer yapmış, etkili bir şekilde Kürt aşiret reislerini merkeze bağlamış, eşkıyalık yapanları sert bir şekilde cezalandırmıştı. Bu şekilde Kürt derebeylerine boyun eğdirilmiş oluyordu. Artık bundan sonra bu bölgeler Osmanlı valilerince rahat bir şekilde yönetilecekti. Osmanlı-Mısır gerginliğinden yararlanan bazı Kürt aşiret reisleri, yeniden eski güçlerini elde etme yolunu aradılar. Bunlardan biri olan Rowanduz’lu Mir Muhammed, Mısırlı İbrahim Paşa kuvvetleriyle bağlantı içinde olduğu haberi İstanbul’a ulaşınca Sultan II. Mahmud Mustafa Reşid Paşa’yı harekete geçirdi. Bunun üzerine Mir Muhammed barışa razı edildi. Mir Muhammed, Rowanduz valisi olarak kalacak, sultana bağlılığını beyan edecekti. İstanbul’a gönderilip sultanla görüştü, büyük itibar gördü. Ancak ne varki dönüş yolunda bilinmez bir şekilde kendisinden haber alınamadı.839 Bölgede büyük bir otorite boşluğu oluştu. Avrupa emperyalizmi özellikle İngilizler, bölgedeki oluşan bu otorite boşluğundan oldukça memnundular. Çünkü bu boşluğu kendileri doldurmak istiyordu. Bölgenin Kürt mirlerinin kontrolden çıkması sonucu bölgeye yoğun miktarda misyoner ve Batılı Oryantalistler’in akın ettiği görülmektedir.840 Özellikle İngiliz Doğu Hindistan Şirketi’nin temsilcisi büyük dil bilimci ve oryantalist Claudius James Rich 1808’den 1821’e kadar bu bölgede görev yapmıştır. Tüm bu otorite boşluğunun Nakşîbendi tarikatının yayılmasına ne kadar katkısının olduğu, küresel güçlerin ve devlet patronajının ne kadar gerçekleştiği derinlemesine araştırılması gereken önemli bir konudur. Böyle bir otorite boşluğunda beliren NakşîHalidî tarikatı, mirlerden boşalan otoritenin yerini almıştır. Osmanlı Devleti, sosyo ekonomik bir sorun yaratan toprak reformunu gerçekleştirmek için harekete geçti. Topraklar ve araziler kayda alınarak tapular dağıtıldı. Bu tapu reformundan bölgedeki ağalar, şeyhler, zengin tüccarlar ve yerel devlet memurları yararlandılar. Büyük yolsuzluklar oldu, toprakların çoğunu kendi adlarına kaydettirmeyi başaran şeyhler, bu yolda büyük gelirler elde ettiler. Halkın 839 Martin Van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, İletişim Yay., İstanbul 2013, s. 270. 840 Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, s. 339. 315 üzerinde dinî nüfuzu bulunan bu şeyhlere, elde ettikleri toprakların gelirlerinin eklenmesiyle şeyhlerin güçleri daha da büyüdü.841 Yapılan reform bölgede yeni sosyal problemlere yol açarak toprak ağalığı sistemini de doğurdu. Vakıf topraklarının güvencesi olan şeyhler, bu toprakları özel mülkiyeti gibi kullanıyordu. Berzenci şeyhleri, bölgenin en zengin toprak ağaları haline geldi, bu zenginlik tabi olarak politik güçlerini de artırmış oldu. Bölgedeki büyük otorite boşluğu yoksul, fakir halkın korunma isteği, bölgede yeni bir güç oluşturan toprak ağası şeyhler, halkın bir sığınağı haline geldi. Böylece şeyhlerin nüfuzu daha da arttı. İşte bu ortamda dünyevi bir güç elde etmeyi bir tarikat prensibi haline getiren NakşîHalidî geleneğine büyük bir imkân doğdu. Osmanlı siyasî iktidarı, bölgede gücünü ve etkinliğini devam ettirmek için dualarında Osmanlıyı eksik etmeyen Nakşî-Halidî tarikatını, stratejik destek unsuru olarak görmüş olması pek muhtemeldir. Halidî tarikatı, Osmanlı Devleti’nin hem dışarda Kürt mirlere karşı hem de içerde YeniçeriBektaşî dinî muhalefetine karşı, ittifak edebileceği ikame bir tarikat olarak ortaya çıktı. Halidîliğin kısa bir sürede Osmanlı devlet adamları ve sosyal tabanda yayılmasının sebebi derin işleyen bir politik patronajın sonucudur denilebilir. Şeyh Halidî, Jaf aşiretine mensuptu. Bu aşiretin Türk yönetimine karşı bir milliyetçilik tabanı olduğu da görülmektedir. Jaf aşireti lideri Süleyman El Muhammed Bey’in kızı Adalah Hanım’ın Türkleri bölgeyi terk etmek zorunda bırakana kadar Halepçe’den Süleymaniye’ye kadar uzanan Türk telgraf hatlarını tahrip ettiği, Şeyh Mahmud’un isyanının zor zamanlarında İngilizler’in Halepçe’de kendisine yardım ettiği, 842 çeşitli istihbarat raporlarında ifade edilmektedir. Kısaca, İngilizlerin o dönemde bu bölgeye ve aşiretlere karşı çok yakın bir ilgisinin var olduğu görülmektedir. Şeyh Halid’in Şam’da bulunan türbesinin tamir ve bakım masrafları Osmanlı Devleti’nin hazinesinden karşılanmıştır.843 Her ne kadar Nakşî-Halidî tarikatı patronaj edilse de Sultan II. Mahmud’un bu kesime şüphe ile yaklaştığı hatta bizzat kendisinin 841 Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, s. 347. 842 Bülent Özdemir, Osmanlı’nın Wikileaks Raporları, Yeditepe Yay., İstanbul 2012, s. 167. 843 BOA., İ. DH., 1286/101191, 04 Ramazan 1260 (17 Eylül 1844). 316 Şehzade odalarını basarak Halidîleri kovduğu da bilinmektedir. 844 Osmanlı siyasî iktidarı, her ne kadar belli bir politika gereği bir tarikatı patronaj etse de her zaman için şüphe ile yaklaşmış olduğu ve ilişkilerde belli bir mesafe bıraktığı anlaşılmaktadır. D. Tanzimat’ın Ulemâ ve Tekke Patronajı Üzerindeki Etkileri Tanzimat döneminde tekkelere yönelik yardımlar devam etmesine rağmen birçok tekkenin kaynaklarının kesildiği aşikârdır. Siyasi iktidar, vakıfların devletleştirilmesinden sonra vakıf gelirlerinden geçimini sağlayan çeşitli taşra medreselerine ve tekkelerine yardım ve bağış türünde mali desteğini esirgememiştir. Ancak bu destekler sınırlı ve kısıtlı imkânlarla yapılmış olsa da bu kesimin ekonomik olarak rahat ve bağımsız olmaları da sağlanmamıştır. Osmanlı Devleti’nin bu dönemde yaşadığı ekonomik dar boğaz, 845 verilen sınırlı patronajın nedeni olamaz. Çünkü ekonomik sıkıntı olmasa bile o dönemdeki devlet politikası, ilmiye sınıfını ve tekkeleri kendisine tam bağımlı hale getirmek istemektedir. Devlet sistemi, merkezi bir yapılanma sürecine girmiş, siyasî iktidar, bütün güç kaynaklarının, Osmanlı toprakları üzerinde siyasî birlik sağlanması için merkezde toplanmasını istemiştir. Bu nedenle yeniden vergi düzenlemesi yapılmış, 846 bir vergi adaleti sağlamak için muhassılık meclisleri kurulmuştur. Bu düzenleme ile müftü ve imamlar vergiden muaf tutulmamıştır. Ancak peygamber soyundan geldiklerini şecereleriyle ispat eden kimselerin vergi muafiyetleri devam etmiştir.847 Devletin bu patronaj politikasındaki amaçlarından biri tekkelerin elinde bulunan vakıf mallarının devlet hazinelerine katıp buralardan vergi toplanmasıydı.848 Ancak Osmanlı Devleti, Hz. Mevlânâ, 849 Hacı Bayram Veli gibi büyük tasavvuf şahsiyetlerine ait türbe, tekke ve zaviyelere tahsis edilen köy arazi gelirlerine dokunmamıştır. Böylece büyük belli başlı tekkelere gösterilen bu müstesna hoşgörü 844 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 72. 845 Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, Alan Yay., Ankara 1986, s. 282. 846 Süleyman Sûdî, Osmanlı Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), Fakülte Kitabevi, Haz. M. Ali Ünal, Isparta 2008, s. 57. 847 Rüya Kılıç, Osmanlı’da Seyyidler ve Şerifler, Kitap Yayınevi, İstanbul 2005, s. 91-100. 848 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, II, E Yay., İstanbul 1994, s. 131. 849 Evlad-ı Kiram-ı Hz. Mevlana'dan Hacı Reşid Çelebi Efendi'nin zamm-ı maaşı ile atiyye verilmesi hakkında bkz. BOA., A. MKT.MHM., 126/37, 29 Cemaziyelahir 1274 ( 14 Şubat 1858 ). 317 devlete hâkim olan siyasî paradigmanın tekkelerin manevî kuvvetlerinden ve dolayısıyla halk meşruiyetinden kendini koparmak istemediğinin de önemli bir göstergesidir. Yanyalı Ali Paşa (ö.1822) tarafından Tisalya ve Arnavutluk’ta kurduğu Bektaşî tekkelerinin çok önemli siyasî işlevleri vardı, bu tekkeler önemli ticarî ve işlek yolların üstünde kuruluyor, o bölgede olan politik ve ekonomik faaliyetleri devlet adamları bu tekkelerden aldıkları haberler ile politika geliştiriyorlardı. Bu tekkeler devletin gözü ve kulağıydı. Bu tekkelerdeki şeyh ve müridler o dönemin istihbarat memurları gibiydi. 850 Osmanlı Devleti’nde güç dengeleri değişmekteydi. Tanzimat döneminde ortaya çıkan yeni güç dengeleri parelelinde yeni bir ekonomik yapının tesis edilmesi gerekmekteydi. Bu nedenle vakıf gelirleri ellerinden alınan tekke mensuplarının devlet kapılarında sonu gelmez müracaatlar yaptığı, devletten maaş ve gıda yardımı almak için günlerce bekledikleri görülmektedir.851 II. Mahmud yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunda yeni bir resmî sunnî paradigma inşaa etmeye çalışmaktadır. Bu nedenle tarikat ehlinden eskisi gibi orduda vazife vermemekte, bunun yerine resmî din görevlisi imamlar tayin etmektedir. 852 Ancak 1853-1856 Osmanlı Rus (Kırım) savaşında 3000 kadar müridiyle Nakşibendî-Halidî tarikatı şeyhi Ahmet Efendi bu savaşa katılarak destek olmuştur. Ordunun içerisinde buna rağmen II. Mahmud mümkün olduğu kadar tarikat yapılanmasına izin vermemeye çalışmıştır. Halidî Şeyh Ahmed Efendi, 14 Eylül 1859 tarihinde Fedailer Cemiyeti tarafından organize edilen, Sultan Abdülmecid’e suikast teşebbüsünde bulunup, Sultan Abdülaziz’i tahta geçirmeye çalışan Kuleli Vak’ası olarak bilinen organize hareketin başıydı. Bu nedenle Osmanlı Devleti zor zamanlarda bile olsa toplanılacak askerin mahiyeti konusunda güvenlik gerekçeleri nedeniyle temkinli olmayı elden bırakmamaktaydı. Tarikatların toplumsal tabanı olarak Bektaşîliğin yerini doldurmasına göz yumulmuş olup, bu tarikatların Yeniçerilikte olduğu gibi bir askeri güç bağlantısına 850 Ömer Lütfi Barkan, “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 2, Ankara 1942, s. 279-304. 851 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 100-101. 852 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 126. 318 izin verilmemekteydi. Ancak savaş sırasında şeyh ve dervişlerin dua, zikir ve virtleri Osmanlı ordusunun manevi dinamizmini yükselttiği bir gerçektir, bu nedenle Osmanlı siyasî iktidarı bu dervişlere maddi olarak çeşitli hediye ve atiyeler vermiştir. Her bir şeyh ve derviş ağa odalarına davet edilerek şeyh ve dervişlere izzeti ikramda bulunulmuş ve her birine yüzer kuruş verilmiştir. 853 Kuşkusuz burada giriş bölümünde beyan edildiği üzere meselenin inanç boyutu irdelenmemektedir. Osmanlı toplumu, devlet adamları ve padişahlar İslâm toplumunun fertleridirler ve Müslümandırlar. Zor zamanlarda maneviyatın yükselmesi insan psilokojisinde var olan bir gerçekliktir. Patronaj meselesinin birçok boyutuyla doğru anlaşılmasında fedakârlık, kahramanlık gibi duyguların ve inanç boyutunun her zaman için göz önünde tutulması önem arz etmektedir. Tarikat ve tasavvuf erbablarına taamiye, maaşla birlikte verilen en önemli desteklerden biri de atiyyelerdir. Atiyye sürekli verildiği gibi bir kereliğine mahsus da verilebilirdi. Atiyyeler ulemâ ve tekke mensuplarının telifat faaliyetlerinde verilen bir teşviktir. Yazılan eserler; hilafetin lüzumu, padişaha itaatın gerekliliği, tarikat âdap ve erkânı, tercüme, divan gibi konulardan oluşmaktaydı.854 Saray düğünlerinde ve sünnet şölenlerinde ulemâ ve tarikat şeyhleri sürekli davet edilenler listesinin başında yer almaktaydı. Bu devletin bir uzlaşı ve birlik mesajlarının verildiği aynı zamanda bir siyasî faaliyet alanıydı. Özellikle Konya’dan Mevlevî tarikatının merkezinden Mevlevî şeyhinin düğüne katılması istenirdi. Bir sünnet düğünü için Anadolu ve Rumeli tarafından gelen ulema ve meşayih’in önde gelenlerine geliş ve dönüş harçlığı olarak toplam 21 misafire geliş harçlığı olarak 43.500 kuruş, dönüşlerinde ise 236.500 kuruş verilmişti. 855 Valide sultanların, tekkelere ilgilerinin büyük olduğu görülmektedir, özellikle şeyhin duasının alınması, rüyaların yorumlanması, hastalıklardan şifa bulunması ve çeşitli amaçlarla tekkelerin ziyaret edildiği görülmektedir. Aşçı Dede hatıratında Harem’deki bir valide sultanın Erzurumî Şeyh Hüseyin Efendi’ye bir konak hediye 853 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 133, 135, 137. 854 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 153. 855 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s.169, 184. 319 etmiş ve bu konak bir tekke gibi kullanılmıştır. III. Selim’in yeniden tahta çıkması için sultanın dördüncü hanımının Eyyüp’de bulunan bir Nakşibendî dergâhına giderek bu isteklerinin olması için tekkeye para vermişlerdir.856 Buradan görüldüğü üzere gerek resmi ulemanın, gerek tekkelerin siyasallaşarak ve bürokratlaşarak manevi güçlerini yitirdikleri, dolayısıyla halkın üzerindeki inandırıcılıklarını da yitirmeye başlamaları neticesinde patronaj değerlerinin giderek düştüğü, ilmin verdiği vakuriyeti, ciddiyeti yitirdikleri bir vakıa olarak ortaya çıkmaktadır. II. Mahmud, kamuoyunun nabzını tutmanın önemini kavramış bir sultandır. Halkın ve ulemânın, iktidarın, İslâmi değerlere önem verdiği imajını özenle vermeye çalışırdı. Bu nedenle Cuma selamlıklarını asla ihmal etmemeye çalışır, Ramazan günlerinde huzur derslerine katılmaya dikkat ederdi.857 Bir hükümet darbesine ve suikastine karışan Nakşi-Halidî Şeyh Ahmed’in devletten maaş almaması, geçimini ticaret yaparak sağlamaya çalışması dikkat çekmektedir. Bu nedenle devletle ekonomik bağı olmayan dinî liderlerin devrimci hareketlere yol açabileceğinden dolayı Osmanlı siyasî iktidarı, ulemâ ve tarikat şeyhlerinin maaşları hususuna mümkün olduğunca özel bir önem vermekteydi.858 II. Abdülhamid döneminde 1881 yılında halkın galeyanını sözleriyle bastıran Ali Baba adında bir Bektaşî tarikatı postnişinin devlet adına güzel bir harekette bulunduğu bu nedenle devlet mülkünde bir yaylanın kendisine verilmesi, Şura-yı Devlet tarafından uygun görülmüştür. Ancak II. Abdülhamid’in Dedem II. Mahmud zamanındaki olaylar nedeniyle bu tarikatın halifelerinden birine bu şekilde bir taltifin uygun olmayacağı görüşünü bildirerek teklifi reddetmiştir.859 19. yüzyılda bazı tekke şeyhlerinin büyük borç yükü altında oldukları görülmektedir. Bunlardan bir tanesi Selanik Mevlevihanesi Şeyhi İbrahim Ethem Efendidir. Tekkenin giderlerini karşılamak üzere bazı sarraf ve tüccarlardan borç almıştır. Selanik’de sarraf ve tüccar olan John Jackie Abbot bunlardan biriydi. Diğer 856 Aktaran: Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s.172. 857 Ebül’ulâ Mardin, Huzur Dersleri, II-III, s.145, 854. 858 John Obert Voll, İslam Süreklilik ve Değişim, Yöneliş Yay., İstanbul 1991, s. 67. 859 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 299. 320 bir borç aldığı kimse ise kentin büyük Yahudî sarrafı Phlip Benam’dı. Şeyh efendi bu borçları dergâhın harcamalarını karşılayamadığı için aldığını ifade etmekteydi. Osmanlı Devleti’nin gelirlerini kestiği tekke şeyhlerinin bir yabancı gayr-i müslimin patronajına girmesini istememesi nedeniyledir ki faiziyle birlikte 300.000 kuruş olan bu borç Meclis-i Vâlâ’nın kararıyla padişah onayı ile mevcut borç 9 yıla yayılan bir taksitle ödenmesi kararlaştırılmıştı. Mesele İngiltere’nin o dönemdeki büyükelçisi Lord Straford Canning’e kadar intikal etmiş, borcun zamanında ödenmemesinden dolayı şeyh ailesine ait olan çiftliğin İngiliz tüccar Abbot tarafından kiraya verilmesi gerektiğini ifade etmişti. 860 V. İTTİHAT VE TERAKKİ-PATRONAJ VE ULEMÂ Osmanlı ulemasının bu gücünü bilen siyasî iktidar, ulema sınıfını kendi safına çekebilmek için acaba nasıl bir patronaj politikası uygulamıştır? Bu uygulanan patronaj politikasının, ulemânın siyasî görüşleri üzerindeki etkisi nedir? Osmanlı modernist ulemanın siyasî iktidar karşısında İttihat ve Terakki ile iş birliğine gitmesinin güce ve patronaja dayalı temeli neydi? Hangi patronaj güdüsü, ulemâyı İttihat ve Terakki ile iş birliğine sevk etmiştir? A. İşbirliğinin Güce Dayalı Arka Planı Osmanlı modernleşme çabalarında Osmanlı ilmiye sınıfının gerek iktidarın bölüşümünde gerek modernleşmeye karşı olumlu ya da olumsuz tepki vermesinde ne kadar etkili bir zümre olduğu daha önce ifade edilmişti. Sultan II. Mahmud’un tasarladığı reformların büyük çoğunluğunun ilk ayağı vakıfların el değiştirerek tamamen devletin kontrolüne verilmesiydi. Tepkiler gecikmedi. Bu tepkilerin başını Yeniçeriler ve Bektaşîler çekmekteydi. Bektaşî ve Yeniçeriliğe karşı çıkan dinî çevrelerin başında Kadızadeliler hareketi ve ulemâ-yı rüsûm denilen resmi ulemâ gelmekteydi. Resmi ulema maaşlı olan siyasî iktidara yakın ulemâ sınıfını teşkil ediyordu. Ulemâ-yı rüsum aristokratik ulemâydı. Kitlelerle bağı az olan, küçük bir azınlıktı. Halk tabakasından olan muhalefetin ikna edilemesine karşı 860 Varol, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikaları, s. 354-356. 321 denetim güçleri imkânları çok azdı. Resmi ulemâ, reformların ve siyasî iktidarın politik olarak yanında olmayı tercih etti.861 Sultan II. Mahmud yaptığı reformlara destek almak için Mekkîzâde Mustafa Asım Efendi’yi şeyhülislamlığa getirdi. Ancak Şeyhülislam Mustafa Asım Efendi’nin ulemâyı yönlendirme konusunda zayıf bir şahsiyet olduğu kanaatine varan II. Mahmud, onun yerine dönemin özel ve zor şartlarına daha iyi uyum sağlayacağını düşündüğü Kadızâde Mehmet Tahir Efendi’yi şeyhülislamlığa seçti. Sultan II. Mahmud akıllı bir strateji ile ulemânın patronajını ihmal etmedi. Düzenli bir şekilde dinî toplantılara ve törenlere katıldı, camiler yaptırdı, merkezi iktidarın kontrolünde vakıflar kurdu. Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasına, sultanın yakın patronajına aldığı resmi ulemâ, büyük destek verdi.862 Osmanlı Devleti’nde ulemâdan bir seçkinler zümresi oluşmuştu. 19. yüzyıla kadar alt tabakalardan, yoksul kesimlerden ulemâ zümresine dâhil olanlar çok azalmıştı. İlk başlarda Osmanlı’da refomları yürüten saray ve buna destek veren resmi ulemâydı. Tekke ulemâsı ve halk tabanı yapılan reformların karşısında yer alıyordu. Alt katmandaki ulemanın sık sık yeniçeri isyanlarına katılması, bu elit ulemâ gurubunun temsil ettiği ekonomik ve siyasî yapıya karşı verilen bir tepkiydi. Bu politik ve ekonomik ayrılış Yeniçeri Ocağı ve Bektaşî Tekkeleri’nin kaldırılmasına kadar devam etti. Osmanlı Devlet’indeki modernleşme çabalarının, sekülerleşme sürecinin sadece Bektaşîliği hedef almadığı diğer ulemâ zümrelerini de kapsadığı ulemânın bazı kesimleri tarafından anlaşılınca iktidara yakın duran ulemâ zümreleri de reformlara tepki vermeye başladılar. Ulemânın hâkim olduğu kurumların yanında altarnatif seküler kurumlar tesis edilip, onların yerini aldıkça Batılılaşmayı ve modernleşmeyi savunan Batıcı yeni bir Osmanlı aydın sınıfı doğdu. Osmanlı ulemâsı, Batılılaşma ve modernleşmenin ortaya çıkartığı güç değişimi ve yeni patronaj politikaları üzerine odaklandı. Patronaj politikasındaki değişimin, devletin temel yapısında meydana 861 Levy, Modern Çağda Ulema, s. 30-31. 862 Uriel Heyd, “The Ottoman Ulama and Westernization in the Time of Selim III And Mahmud II,” Scripta Hierosolymitana, IX, Jerusalem 1961, s. 63-96. 322 gelecek köklü bir rejim değişikliği süreci olduğunu tam idrak edemedi. Ulemanın patronaj politikasındaki farklılığın nedenini idrak etmedeki entelektüel yetersizliği bu sınıfların asırlardır siyasî patronaj politikalarıyla beslenmiş bir zümre olmalarından kaynaklanmaktaydı. Bu ekonomi-politik patronaj politikası adeta bu zümrede fikirsel bir sığlık oluşturmuştu. Osmanlı Devleti’nin Batı’ya gönderdiği Osmanlı diplomatları ve bu diplomat ailelerin Batı’da eğitim alan nesilleri, Osmanlı Devleti’nde Batıcı bir aydın sınıfının oluşmasını sağladı. Bu sınıf çeşitli zamanlarda Batı’nın da desteğini alarak Osmanlı Devleti’nde değişimin ve refomların öncülüğünü yaptılar. İktidarını, Batı reformlarıyla güçlendirmek isteyen Osmanlı saltanat yönetimi, Batıcı kadroların artan siyasal istekleri karşısında, merkezi iktidarını zayıflatmak ve iktidarı paylaşmak istemeyen saltanat idaresi, bu sefer reformlara karşı olma politikası gütmeye başladı. Tüm bu saikler, ekonomik ve siyasal gücünü kaybeden, iktidardan pay almak isteyen modernist ulemâ zümresi ile İttihat ve Terakki arasında saltanat yönetimine karşı bir iş birliğinin doğmasına neden oldu.863 Ahmet Şiranî İ’tisâm dergisindeki bir yazısında İttihat ve Terakki ile ulema ilişkisi hakkında başlangıçta dindar gözüken ittihatçılar ulemayı kendi amaçları için kullanmaktaydılar demekteydi.864 Sultan II. Mahmud’un yaptığı reformlarda ulemânın desteğini alma stratejisinin ne kadar önemli olduğunu anlayan İttihat ve Terakki, yeni güç dengelerini doğru analiz ederek, saltanat yönetimine karşı, ulemâ ile ortak siyasal amaçları ortaya çıkartarak ulema ile yakın ilişkiye geçti. B. İşbirliğinin Gelişiminde Patronajın Rolü Jön Türk hareketiyle iş birliğine giden ulemâ arasında hoca Mehmed Kadri Nasıh Efendi, Hoca Muhyiddin Efendi, İzmirli Hocazâde Ubeydullah Efendi gibi isimleri saymak mümkündür. Köstence’de İttihat ve Terakki’nin en aktif üyelerine evini açarak himaye eden ulemadan Abdülhalim Efendi, Tatlıcaklı Ömer Efendi’yi de 863 Ahmet Şamil Gürer, “II. Meşrutiyet Öncesinde Ulemâ Jön Türk İşbirliği: Hoca Muhyiddin Efendi Örneği”, Journal Of Turkish Studies, Harvard University, Volume XXXIV/2, Aralık 2010, s. 91-104. 864 Aktaran: Yakut, Şeyhülislamlık, s. 129. 323 eklemek mümkündür.865 İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Mısır şubesi tarafından 1896 yılında yayınlanan Ulemâ-yı Din-i İslâma Davet-i Şer‘iye ve yine İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Cenevre şubesi tarafından yayınlanan el-Ulemâ-u Veresetü’ül-Enbiyâ adlı ulemâyı ittifaka ikna etmek için İslam’ı referans alan risalelerde bu ittifak çağrısını açıkça görmek mümkündür.866 Osmanlı ulemasının nev-i şahsına özgü nitelikler taşımayan, Batıcı aydınlar ve kadroları tarafından oluşturulan muhalif bir siyasî hareketin içerisinde ulemânın yer alması istenmekteydi. Tunalı Hilmi el-Ulemâu Veresetü’ül-Enbiyâ adlı risalesinde, Osmanlı ulemasına tarihten örnekler vererek, İngiltere’de meşrutiyet hareketinin içerisinde ilk adımı atanların İngiltere’deki seçkinler sınıfının olduğu, bu nedenle lordluk sisteminin İngiltere’de hala yaşayabildiği ve İngiliz siyasal ve toplumsal hayatına hâkim olduğu, Fransa’da ise; bu Aristokrat sınıfının özgürlüklere ve meşrutiyete aykırı siyasî bir yol izlediklerinden yok olduklarını, bundan ders alan papalığın ise, fen ve hürriyeti savunarak varlıklarını sürdürebildiklerini ifade etmiş, eğer ulemâ yeni oluşacak siyasal sistemde meşrutiyeti savunan bir yol izlerse iktidarın bölüşümünde yer alabilecekleri uyarısında bulunuyordu. Aksi takdirde diğer ülkelerdeki değişeme karşı direnen güçler gibi tarihten silinebileceklerini söylemekteydi. Ulemânın Osmanlı yönetim sistemi içerisinde ayrıcalıklı bir konumu vardı. Çeşitli vergilerden muafiyet, mesleki statülerini çocuklarına miras yoluyla intikal ettirebilme, çocuklarına ve yakın çevrelerine devlette statülü iş bulabilme imkânları, geliri yüksek vakıf gelirlerini kontrolleri altında bulundurabilmeleri gibi sosyal ve ekonomik ayrıcalıkları nedeniyle, Osmanlı siyasî sistemi içerisinde ulemâ imtiyazlı bir sınıf haline gelmişti. 867 Vakıfların devletleştirilmesi ulemâyı sefalete itmiş, kanun yapma yetkilerinin elinden alınması, ulemânın gücünü yitirmesine sebep olmuştu.868 865 Gürer, “II. Meşrutiyet Öncesinde Ulemâ Jön Türk İşbirliği”, s. 91-104. 866 Ulemâ-yı Din-i İslâma Davet-i Şer‘iye ve Tunalı Hilmi tarafından kaleme alınan yayınlanan elUlemâu Veresetü’ül-Enbiyâ adlı risaleler için bkz. İsmail Kara, “Ulemâ-Siyaset İlişkilerine Dair Önemli Bir Metin: Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak”, Divan, Sayı:1, İstanbul 1998, s. 1-25; İsmail Kara, Ey Ulemâ! Bizim Gibi Konuş!”, Divan, s. 65-134. 867 Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2003, s. 116-117. 868 Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İletişim Yay., İstanbul 1994, s. 604. 324 Tüm bu sosyal ve ekonomik nedenler de göz önüne alındığında, devletin güç merkezinden depatronaj edildiğini düşünen ulemânın, ittihat ve terakki ile iş birliğine kendini zorunlu hissetmesi stratejik bir gereklilik olarak ortaya çıkmış olabilir. Osmanlı ulemasının asırlardır içinde bulunduğu patronaj politikasının değişmesiyle daha doğrusu kendini patronajsız hissetmesiyle bu türden bir ittifaka razı olması muhtemeldir. Hoca Muhyiddin Efendi, II. Abdülhamid’e hitaben bir arzında, ilmiye mensuplarının devlet hizmetine alınmamasından, medreselerin ıslah edilmemesinden, ulemânın kanun yetkisinin elinden alınmasından şikâyet etmektedir. Bu patronaj saiki, modernist Osmanlı ulemâsının İttihat ve Terakki ile iş birliğine gitmesinin önemli nedenlerinden biri olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak Osmanlı ulemâsının İttihat ve Terakki ile girmiş olduğu bu ilişki ve yakınlaşma fazla uzun sürmeyecek, çeşitli çatışmalar ve ayrışmalar ortaya çıkacaktır. 869 Çünkü, muhalif Osmanlı ulemâsının kendine özgü modern fikirlerini ortaya koyabilecek yeteri kadar özgür bir zemine ve patronaja sahip değildir. Bu durum hem İttihat ve Terakki ile ittifak yapmasına hem de daha sonra ayrılmasına ve çatışmalara sebep olmuştur. Hoca Muhyiddin Efendi, Mısır’dan Kıbrıs’a geçmiş ancak orada İstanbul’u destekleyen Türk basını Kadı ve Müftülerin muhalefetiyle karşılaşmıştır. O dönemde Kıbrıs’ın İngiliz kontrolünde olması Hoca Muhyiddin Efendi’nin toplantılarını açık bir şekilde yapmasına imkân tanımıştır. Hoca Muhyiddin Efendi’ye iki defa suikast yapılmış ve bu suikastlerden son anda kurtulmuştur. II. Abdülhamid, bu muhalif siyasî hareketi yaptığı çeşitli patronaj politikalarıyla sindirmeye ya da kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Tunalı Hilmi, Abdullah Cevdet ve İshak Sükûti gibi şahsiyetler bu siyasî patronaj politikasının en tipik örneklerindendir. 1897 yılında padişah tarafınan bir af kararı çıkarılmış, ülkelerine dönmek isteyen Jön Türkler’e memuriyet verileceği ve maaş bağlanacağı sözü verilmiştir. 870 Tunalı Hilmi Bey, Bir zamanlar mütemadiyen tam üç yıl rüyamızda, hülyamızda Avrupa’yı sayıklamıştık. Başlıca düşüncemiz para idi. Herkes en azından ayda 150 869 Aktaran: Gürer, “II. Meşrutiyet Öncesinde Ulemâ Jön Türk İşbirliği”, s. 91-104. 870 Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Yay., Ankara 1998, s. 48-49. 325 frank almalı diyordu, hâlbuki değilmiş, der. 871 Tunalı Hilmi Bey, geçimini sağlamakta ve yazdığı risaleleri yayınlamakta ekonomik güçlük çekiyordu. II. Abdülhamid, İttihat ve Terakki’nin Cenevre ve Mısır’daki yayınlarının Osmanlı topraklarındaki dağıtımın engellemeye çalışmıştır. 872 Ancak bu depatronaj çabaların yetersiz ve sonuçsuz kaldığını gören II. Abdülhamid, patronaj siyasetini değiştirmiştir. Patronajı, muhaliflerini kendi safına çekme siyasetinde kullanmasını iyi bilen II. Abdülhamid, Ahmet Celaleddin Paşa’yı Cenevre’ye burada bulunan Jön Türkler’i İstanbul’a geri dönmeye ve padişaha bağlı çalışmaları için göndermiştir. İshak Sükûti, Abdullah Cevdet ve Tunalı Hilmi'ye Credit Lyone Bank'tan aylık on iki lira maaş tahsis edileceği padişahın emriyle bildirilmiştir.873 Daha sonra Abdullah Cevdet Efendi'nin Viyana, İshak Sükuti Efendi'nin Roma Sefirliği'ne, Tunalı Hilmi Efendi'nin ise Madrit Sefareti Türkçe Başkatibliği'ne tayin edildi. 874 Tunalı Hilmi Efendi, meşrutiyetçi fikirlerinden vazgeçmeyerek, Madrid Sefareti'nin Türkçe Başkâtipliği görevinden ayrılmış, İsviçre ve Atina’ya giderek meşrutiyetçi yayınlarına tekrar başlamıştır. II. Abdülhamid, batıcı aydın kesim üzerindeki kontrolünü ve takibatını bırakmamıştır. Kısa sürede bunun haberini alan II. Abdülhamid, bu kişileri, memuriyet görevinden azletmiş, maaşını kestirmiş ve Osmanlı tabiyetinden çıkarılması için kanunu takibat emri vermiştir.875 Tunalı Hilmi, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ancak İstanbul’a dönebilmiştir.876 İttihat ve Terakki’nin Mısır’da yayınlamış olduğu Ulemâ-yı Din-i İslâma Daveti Şer‘iye adlı risalede II. Abdülhamid’in himaye ve taltif ettiği kişilerin fesat tohumları ektikleri ulemânın buna karşı çıkması istenmektedir. 877 İttihat ve Terakki’nin Mısır’da 871 Aktaran: Rümeysa Tuncer, Osmanlı Mebusan Meclisi’nin Son Döneminden TBMM I. Dönemine Katılan Bolu Milletvekili Tunalı Hilmi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010, s. 95. 872 İkinci Hutbe ve Tunalı Hilmi adlı zararlı kitabların ülkeye sokulmaması hakkında, bkz. BOA., MF.MKT., 344/15, 07 Receb 1314 (12 Aralık 1896); Çatalca'nın Demir karyesinde ele geçen ve toplattırılan İkinci Hutbe ve Tunalı Hilmi risalelerinden sonra yeni ele geçen Cenevre'de basılan Birinci Hutbe adlı risalenin de toplattırılmasının tamimen bildirildiği hakkında, bkz. BOA., MF.MKT., 345/57, 26 Receb 1314 (31 Aralık 1896). 873 BOA., Y. PRK. BŞK., 57/35, 02 Rebiülahir 1316 (20 Ağustos 1898). 874 BOA., DH.MKT., 2340/106, 04 Muharrem 1318 (04 Mayıs 1900). 875 BOA., BEO, 1639/ 122885, 09 Zilhicce 1318 (21 Mart 1901). 876 Rümeysa Tuncer, Osmanlı Mebusan Meclisi’nin Son Döneminden., s. 8. 877 Hoca Muhiddin Efendi: Ey zalemeye zahir olan ve doğruyu söylemeyen başı sarıklı efendiler! Yalancılığı, mürailiği, bertaraf ve hakikati itiraf edelim. Milletin ahlakını bozmak için Abdülhamid’in 326 yayınlanan Hoca Muhiddin Efendiye ait olan bu risalesi, ulemâyı şiddetli şekilde eleştirmekte ve II. Abdülhamid’e karşı ittifaka çağırmaktadır. Hoca Muhyiddin Efendi sözlerinin devamında siyasî iktidarın meşruiyeti ulemadan aldığının, ulemânın ise bu konuda henüz kalem kılıcını çekmediğini ancak siyasetin olanca baskısına rağmen Hz. Peygamberin, âlimler peygamberlerin varisçileridir, hadis-i şerifince hala güçlü olduklarını ve bu nedenle halkın ulemâya itibar ettiğini ifade eder. Bu risalede asırlardan beri uygulanan İslam siyaset teorisine bir itiraz niteliğinde ulu’l-emre itaatın mutlak bir emir olmadığı, itaat edilecek şeyin ancak doğruluk olduğunu ifade etmesi önemli bir noktadır.878 Tunalı Hilmi’nin Cenevre’de yayınlamış olduğu el-Ulemâu Veresetü’ül-Enbiyâ adlı risalesinde, ulemânın asırlardar siyasetin kontrolünde girdiği patronaj ilişkileri sert bir dille eleştirilmektedir. Ulemânın siyasî iktidarın gönderdiği rütbe ve nişanlarla dolu süslü emirnâmeleri, kitap ve sünnetin yerine koyarak keyfi hükümler icad ettikleri bundan dolayı hak ve halk katında sorumlu olduklarını ifade etmektedir. Ulemânın vicdanına seslenerek şöyle demektedir: Ne cüretle edersin haksız işte Hak’dan istimdâd Yed-i kudret mi olsun âleme cellâd! 879 Ulemânın bozulmasının ilmin bozulmasına neden olduğu ve bunun sonucunda da Müslümanların geri kaldığı aşağıdaki dörtlükte vurgulanmaktadır. Kudret ettikde taalluk fıtratın ahkâmına Kahr-ı Hak bir div halk etmiş esaret nâmına Âlimin çökmüş o siklet sîne-i ârâmına Dehşetinden inliyor her zerre hâlâ dinleyin!880 bi’l- iltizam himaye ve taltif eylediği erazilin kavlen ve fiilen saçmakda oldukları fesad-ı ahlâk tohumlarını kendi kendinize anlamaktan aciz iseniz nasıl size anlatmak mümkün olabilir? Bu hususu idrakde acziniz var ise size ulemâ değil mümeyyiz-i etfal ve cühhal demekden bile adam teeddüp eder. Bkz. Kara, “Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak”, s. 4. 878 Kara, “Muhalefet Yapmak/Muhalefete Katılmak”, s. 9, 15. 879 Kara, “Ey Ulemâ! Bizim Gibi Konuş!”, s. 100, 101. 880 Kara, “Ey Ulemâ! Bizim Gibi Konuş!”, s. 115. 327 Osmanlı ulemâsı, modernleşme döneminde kendisinden beklenen ilmî performansı gösterememiş, kaybettiği gücünü dünyada yeni oluşan güçler dengesine bağlı olarak gelişen siyasî muhalefet hareketleriyle ittifak ederek güncelliğini korumaya çalışmıştır. Ancak görüldüğü üzere Osmanlı ulemasına biçilen rol giydirilmek istenen elbise daha seküler ve lâik bir elbisedir. Bunu anlamakta zorluk çeken Osmanlı ulemâsına, kurulan yeni dünya sisteminde verilecek yeni misyon bir memuriyetten öteye geçmeyecektir. VI. OTO-PATRONAJ: OSMANLI İLMÎ CEMİYETLERİ Osmanlı Devleti’nde kurulan ilmî cemiyetler üzerinde uygulanan patronaj politikaları nelerdir? Yeterli patronaj desteğini alabilmişler midir? Bu ilmî cemiyetler neden oto-patronize cemiyetlerdir? Bu cemiyetlerin Osmanlı ilmî hayatındaki yeri nedir? Oto- patronize olmaları Osmalı fikir adamlarını ve ulemayı nasıl etkilemiştir? A. Osmanlı İlim Cemiyetlerinde Patronaj Politikası Oto-patronaj kavramı, bir özel ya da tüzel kişinin, kendi faaliyetlerini, varlığını devam ettirebilmesi için kendisini patronaj edebilmesidir.881 Batı’da bilim devrimin patlak vermesine etki eden, epistemik değişimin mimarları hiç şüphesiz bilim dernekleridir. Bu bilim dernekleri, bilime ve bilim adamına özel bir kimlik ve özgürlük vermiştir. Daha önceki bölümlerde işlendiği üzere Avrupa’da bilimin gelişmesinde en önemli etkenin, bilim adamının otokratik baskıdan kurtulması ve geçimini daha bağımsız şartlarda elde edebilmesi olduğu görülmüştü. Avrupa’da ilk kurulan bilimsel akademiler 1663 yılında Londra Kraliyet Topluluğu 882 (Royal Society), 1666’da Fransa’da Académie des Sciences, 1727’de Rusya’da kurulan St. Petersburg Akademileridir. 883 881 Ürettiğimiz oto-patronaj kavramı, incelediğimiz kadarıyla sosyal bilimlerde ilk defa bu tezde kullanılmaktadır. Oto-patronaj kavramı, özel ya da tüzel kişilerin kendi varlıklarını devam ettirebilmek için diğer özel ya da tüzel kişilerin desteğine ihtiyaç duymadan ayakta kalabilip, kendine yetebilmesini ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Bir nevi kendinin patronu olabilme gücü ve durumudur. 882 Bkz. Thomas Sprat, vd., The History of the Royal-Society of London for the Improving of Natural, Book from the collections of University of Lausanne, London 1667. 883 James E. Mcclellan, Science Reorganized: Scientific Societies in the Eighteenth Century, Columbia University Press, New York 1985. 328 Osmanlı’da kurulan ilk ilmî cem’iyyet, 1815 yıllarında ilk toplantısını yapan Beşiktaş Cem’iyyeti İlmiyyesi sayılmazsa884 1851 tarihli Meclis-i Maarif-i Umumiye raporunda adı geçen Encümen-i Dâniş’tir. 885 Batı’daki ilmî cemiyetlerin organize olması, bilim adamlarının dernekleşmeleri ve daha özgür bir ortamda faaliyetlerini yürütme imkânı bulmaları Osmanlı’daki ilmî cemiyetlerden 1-2 asır önce gerçekleşmiştir. Osmanlı’da medreseler, tekkeler, vakıflar o dönemin STK’ları (Sivil Toplum Kuruluşları), dernekleri gibi çalıştığı farzedilse de siyasî iktidarın etkisiyle aşırı siyasallaşmış oldukları ortadadır. Epistemik değişim, siyasî iktidarın ve ilmi cemiyetlerin temel amacı olmamıştır. İlmi cemiytelerde bilimsel amaçtan daha çok siyasî amaçlar daha ön plana çıkmış o doğrultuda patronaj ilişkiler gelişmiştir. Osmanlı Devleti’nde ilk zamanlarda cemiyetlerin kuruluşu izne tabi değilken, cemiyetlerin kuruluşunun bildirilmesi, devletten takdir ve teşvik beklemenin, yani devlet patronajını istemenin zimni bir yoluydu. Fransız hekimler Cemiyeti’nin, Şahane unvanı alabilmek için bu amaçla başvuruda bulunduğu görülmektedir. 1853 yılında, Fransız müsteşrikler tarafından İstanbul Şark Cemiyeti (Société Orientale de Constantinople) kurulmuştur. Bu cemiyetin yaptığı faaliyetler arasında Osmanlı İmparatorluğu’nun sosyal yapısı, ekonomik durumu, gayrimüslüm azınlıklar hakkında bilgi toplamak vardı. Elde edilen bilgiler, Osmanlı İmparatorluğu’na yönelik uygulanacak siyasî polikitikalarda belirleyici bir rol oynuyordu. Elde edilen bu bilgiler Emperyal amaçlar yararına kullanılmaktaydı. Osmanlı devlet adamları arasındaki siyasî ayrılıklar tespit edilip, Fransız hükümetiyle yakın patronaj ilişkilere girebilecek kişiler belirlenmekteydi.886 884 Beşiktaş Cem’iyyeti İlmiyyesi, Osmanlı Devleti tarafından tüzel kişiliği tanınmadığı için tam dernek statüsünde sayılmamıştır. Bkz. Kazım Yetiş, “Beşiktaş Cem’iyyeti İlmiyyesi”, DİA, V, Ankara 1992, s. 552-553. 885 Ekmeleddin İhsanoğlu, “19. Asrın Başlarında Tanzimat Öncesi Kültür ve Eğitim Hayatı ve Beşiktaş Cemiyyet-i İlmiyesi Olarak Bilinen Ulemâ Grubunun Buradaki Yeri” Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri, 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 3-5 Nisan -1987, İstanbul Edebiyat Fak. Basımevi, İstanbul 1987, s. 43. 886 Tomadam Ohannes Avadisyan isimli birinin, Beşiktaş-Beyoğlu fesat cemiyetlerine talimat ve levazım vermek için Filibe'den Dersaadet'e gönderileceğinin kararlaştırıldığı haber alındığından, tedbir alınarak geldiğinde tutuklanması hususunun Selanik ve Edirne Vilayetlerine tebliğ edilmesi hakkında; Bkz. BOA., ZB., 619/54, 15. Ha. 1324 (1906). 329 Osmanlı Devleti, muhtemelen bu patronaj ilişkiler ağını, kısmen kontrol etmek için 1889 tarihli bir adliye tahrirat-ı umûmiyesi ile Hükümet-i Seniyye’nin resmi izni olmaksızın bu tür cemiyetlerin kesinlikle kurulmasının yasak olduğunu belirtmekteydi. 1909’da çıkartılan cemiyetler kanunu ile dernek kurmak için ruhsat almak gerekmiyor, kurulduktan sonra bildirimde bulunmak yeterli oluyordu. 887 Cemiyetlerin kurulmasının izne tabi olmaktan çıkartılması Osmanlı topraklarında yabancıların faaliyetlerine daha rahatça başlayabileceği anlamına gelmekteydi. Osmanlı ilmi cemiyetleri, Batı’daki bilim akademeleri ile mukayase edildiğinde Osmanlı ilmi cemiyetlerinin epistemik bir değişimi gerçekleştirme amacı güttükleri söylenemez. Genellikle yapılan bilimsel faaliyetler, Batı’dan yapılan çeşitli tercümeler ve uyarlamalardan ibaretti. Tüm bu faaliyetleri gerçekleştirmek için Batı’daki gibi burjuva finansörleri Osmanlı’da yoktu. Yapılan ilmî faaliyetler kişisel oto-patronaj çabalardı ve imkanları kısıtlıydı. Bir vakıf müessesesine dayalı olarak varlıklarını devam ettirebilmek imkânına da sahip değillerdi. Bu nedenle yapılan çalışmalar şahısların kişisel gayretleri ile sınırlı kaldı. Ancak bu ilmi cemiyetlerin en önemli özelliği Batı’yı ne tamamen kabul ne de tamamen reddeden bir fikrî tutum içinde olmamalarıdır. Osmanlı ilmi cemiyetleri, ilmi çalışmayı temel alan, bilim ve bilim adamlarının patronajını amaçlayan Batı’daki bilim akademilerinden çok uzakdır. Osmanlı ilmî cemiyetlerde yapılan şey, genellikle Batıdaki yenilikleri tanıtmak, yayın yapmak, eğitim ve öğretimi yaymak gibi amaçlar doğrultusunda hareket etmekti. 888 Osmanlı ilmî cemiyetlerindeki bu yenileşme çabaları, Osmanlı’nın genelindeki ulema ile mukayese edildiğinde küçük bir sınıftı. Bu aydın ulema sınıfı, dünyada bilgiye dayalı güç değişiminin farkındaydı. Bu nedenle bu değişimin karşısında olmak yerine değişimi anlamayı ve bu değişimde kendilerine uygun bir yer bulmayı amaçladılar. Diğer karşı kanattaki ulema ise, güç zemininin ayaklarının altından kaydığını biliyor, toplumsal iktidarlarını kaybetmemek için bu değişime olabildiğince manî olma amacını güdüyorlardı.889 Osmanlı Devleti’nde 1856’da İngiliz Doktor P. 887 Hüseyin Hatemi, “Bilim Derneklerinin Hukuki Çerçevesi (Dernek Tüzel Kişiliği)”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri, 1. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu 3-5 Nisan -1987, İstanbul Edebiyat Fak. Basımevi, İstanbul 1987, s. 82-83. 888 Alim Kahraman, “Mecmûa-i Ulûm”, DİA, XXVIII, Ankara, 2003, s. 274-275. 889 Ubicini, ulemâ hakkında: Türkiye’nin medeniyete olan hamlesini kösteklemeye çalışacakları yerde 330 Pincoffs’un kurduğu Cemiyet-i Şahane-i Tıbbiye-i Osmaniye adlı meslek cemiyetinin haricinde fizik, astronomi, matematik dallarında bir cemiyetleşmenin olmadığı göze çarpmaktadır. Mesleki cemiyetleşme, genellikle tıp ve eczacılık alanlarında olmuştur. Osmanlı ilmi cemiyetleri yayınlarına bakıldığında, Avrupa menşeli popüler makalelerin çevirisinin yapıldığı, bilimsel araştırmaların yapılmadığı sadece Batıda çıkan bilimsel dergilerin bir adaptasyonunun yapıldığı görülmektedir. 1845’te kurulan Meclis-i Muvakkat’ın 7 üyesinden 3’ü ulemâ zümresinden seçilirken, 1846’da kurulan 7 kişilik Meclis-i Maarif-i Umumiye’nin sadece başkanı ulemadan seçilmişti. 890 Yeni girilen bilim çağında, gücün ve üstünlüğün bilim ve teknolojiden geldiğini anlayan Batı devletleri, bilimsel gelişmeyi sağlayacak her türlü teşebbüsü destekleyerek bilim akademilerine büyük ölçüde önem vermekteydiler. Osmanlı Devleti’nde gerek Batıcı aydın sınıfın, gerek ulemâ sınıfının ve gerekse saray bürokrasisinin, Batılılaşmadan anladığı, bilgi üretmek ve ona ulaşacak yolları keşfetmek değildi. Osmanlı Devleti’nde ister Batılılaşma taraftarı olan, ister Batılılaşmanın karşısında olan kesimler için Batılılaşmak, bilimsel çalışmalar yapmaktan ziyade siyasal bir anlam taşımaktaydı. Batılılaşma tartışmaları siyasî rejimi değiştirmek ya da muhafaza etmek konuları üzerinde yapılan sert tartışmalardan ibaretti. Osmanlı Devleti’ndeki ilmi cemiyetler, bilim temelli cemiyetlerden ziyade siyasî temelli cemiyetlerdi. Batı’daki bilim cemiyetleri ise, devlet ve cemiyet ilişkileri arasındaki karşılıklı patronaj ilişki içinde gelişiyordu. Bu bilim dernekleri ve akademiler, devletin birçok noktada yetersiz kaldığı teknik alanlarda tecrübelerini paylaşıyor, bu anlamda önemli bir eksikliği gideriyorlardı. Batı hükümetleri bu tür akademileri elinden geldiğince desteklemekteydi. onlar bizzat hareketin başına geçseler ve bu hareketi bizzat kendileri yönetmeye ve yürütmeye çalışsalardı, bu otoritelerini daha emin bir şekilde muhafaza edebilirlerdi. Ulemanın idaresi altındaki bir ilerleme hamlesi, hem de Türkiye’ye neler sağlamazdı! Diyerek bu durumu ifade etmektedir. Bkz. M. A. Ubicini, Türkiye 1850, I, Çev. Cemal Karaağaçlı, Tercüman 1001 Temel Eser Yay., İstanbul Ty., s. 107. 890 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devleti’nde İlmi ve Mesleki Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, İstanbul Edebiyat Fak. Basımevi, İstanbul 1987, s. 18. 331 B. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi Osmanlı devleti’nde medrese ve Enderun’un bilimsel faaliyetlerde geri kalması, Osmanlı kültür hayatında aydın ulemâ zümresinin kendini yetiştirebilmesi, kendileri gibi düşünen bilim insanlarının toplanıp fikir alışverişinde bulunabilecekleri yeni bilim mahfillerinin ortaya çıkmasında önemli bir saik oldu. Bu nedenle medrese ve Enderun’un haricinde çeşitli vezir, paşa, bey vs. saray ve konaklarında ilmî, felsefî, dinî, edebî konuların yanısıra tıp ve fen alanlarında da sohbetler ve toplantılar yapılmaktaydı. Kethüdâzâde Arif Efendi, İsmail Ferruh Efendi (ö. 1840), Melekpaşazâde Abdülkadir Bey ve Vak’anüvis Şanîzâde Atâullah Efendi (ö. 1826), bu cemiyetin önemli üyelerindendi. 891 Sohbet ve toplantılar genellikle bu kişilerin Beşiktaş ve Ortaköydeki yalılarında yapılırdı. Beşiktaş sahili, Osmanlı’da müftülük ve kadıaskerlik yapmış ulemanın yalılarının bulunduğu elit, entelektüel bir semti.892 Bu sohbetlere katılanların ortak fikri temayülleri, özellikleri, İslamî bilimlerin yanısıra felsefe, matematik, tıb gibi bilimleri de okumuş olmalarıydı. Cemiyetin giderleri, yapılan çeşitli masraflar, üyelerin yapacakları aidatlar ve yardımlar ile karşılanmaktaydı. Verilen derslerden herhangi bir ücret alınmıyordu. Edebiyat alanında Ferruh Efendi, fen alanında ise Şanîzâde ders vermekteydi. 893 Görüldüğü üzere oto-patronize bir ilmî cemiyet kurulmuş, cemiyete devlet tarafından herhangi bir patronaj desteği yapılmamıştır. Cemiyetin giderlerini karşılamak için herhangi bir vakıf geliri de yoktu. 894 891 Hür Mahmut Yücer, “Kethüdâzâde Mehmed Arif Efendi Hayatı-Soyu-Görüşleri-Meşrebi ve Ulemâ İçerisindeki Yeri”, Menâkıb-ı Kethüdâzâde el-Hac Mehmed Arif Efendi, İnsan Yay., İstanbul 2009, s. 35-38. 892 17. Asır ortalarında yaşamış, İstanbul üzerine güzel bir seyahatname bırakmış olan Ermeni seyyah Eramiya Çelebi Kömürcüyan dönemin İstanbul’un Beşiktaş semti hakkında şöyle demektedir: Sahilde Müftülük ve Kadıskerlik etmiş ulemâ efendilerin yalıları, yalılarının arkasında da bostanları vardır. Sonra bir Mevlevîhâne vardır. İstanbulda bunun gibisi yoktur. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Beşiktaş’ta mükellef yalılar yaptırmış, bu yalılara çiçek bahçeleri tarh ve tanzim edilmiş, yaz akşamlarında çırağan eğlenceleri düzenlenmiştir. İbrahim Paşa’nın, dönemin büyük şairi Nedim’e hediye ettiği mükellef bir yalı da Beşiktaş semtinde yer almaktaydı. Sultan II. Mahmud, Abdülmecid ve Abdülaziz de bu semtte oturmuştu. Bkz. Reşat Ekrem Koçu & M. Ali Akbay, İstanbul Ansiklopedisi, V, İstanbul Ansiklopedisi Neşriyat Kollektif Şti., İstanbul 1961, s. 2564-2565. 893 Kazım Yetiş, “Beşiktaş Cem’iyyet-i İlmiyyesi”, DİA, V, Ankara 1992, s. 552-553; ayrıca bkz. Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, XII, s. 240. 894 Ekmeleddin İhsanoğlu, “19. Asrın Başlarında Beşiktaş Cemiyyet-i İlmiyesi”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 69. 332 1826 yılında yeniçeriliğin ve Bektaşiliğin kaldırılmasının ardından Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi üyeleri, Bektaşilikle itham edilerek, cemiyet dağıtıldı ve üyeleri sürgüne gönderildiler. Cevded Paşa, Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi hakkında; bunların Bektaşilikle hiç ilgi ve ilişkileri yoktu demektedir. 895 Ahmed Lütfi Efendi ise bu grubun laubali tavırları neticesi ile sürüldüklerinden bahseder. 896 Siyasî İktidarın patronajında olmayan Beşiktaş İlmî Cemiyetinin, konrolsüz ilmî faaliyetleri, iktidar tarfından şüpheyle karşılanmış, Bektaşilikle itham edilerek cemiyet depatronaj edilmiştir. Sultan II. Mahmud’un, Beşiktaş İlmî Cemiyeti’nin dağıtılması karşısında sessiz kalmasının bir nedeni, Beşiktaş İlmî Cemiyeti ile resmî geleneksel ulemâ arasındaki görüş farklılıklarından kaynaklanmış olduğu düşünülebilir. II. Mahmud, resmî ulemâ ile ilişkilerini bozmak istememiş olabilir. Çünkü Yeniçeri ocağını yeni kaldırmış olan II. Mahmud’un geleneksel resmî ulemanın desteğine oldukça ihtiyacı vardı. Nitekim Beşiktaş İlmi Cemiyeti’nin önde gelenlerinden padişahın başmusahibi Hâtif Efendi’nin padişahla bir sohbet sırasında, Sultan II. Mahmud’un Hâtif Efendi’ye: Bana söylediklerini medrese de duyarsa seni parçalarlar ve ben seni kurtaramam, 897 şeklinde ifadesi, II. Mahmud’un sessizliğinin bir nedeni olabilir. Sultan II. Mahmud’un Beşiktaş İlmî Cemiyeti’nin ileri gelenlerinden olan Kethüdâzâde Mehmed Arif Efendi’ye, II. Mahmud Beşiktaş’ta İskele yakınında bir konak hediye etmiştir.898 Beşiktaş İmî Cemiyeti içerisinde fikirleriyle en dikkat çeken isimlerden biri Kethüdâzâde Mehmed Arif Efendi’dir. Kethüdâzâde patronaj ve kalkınma ilişkisini şu sözleriyle ifade etmektedir: Frenkler hem ilmini okurlar hem ameliyatını (tatbikini, deneyini) icra ve tecrübe ederler, devletleri ashab-ı tecrübeye (mucitlere) yardım ederler, Onların devletleri, bir işe yaramaz paralarını, telef etmezler. Bizde ilmi okunsa da ameliyatının icrası kalır, oralarını kimse vazife edinmez; bizde ashab-ı menâsıb (makam sahipleri) paraya alışıktır, vermeye alışık değildir. 895 Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, XII, s. 239. 896 Ahmed Lütfi Efendi, Tarih-i Lütfi, I, Matbaa-i Amire; Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1873, s. 168. 897 Cemal Kutay, Örtülü Tarihimiz, I, Hilal Matbaası, İstanbul 1975, s. 106. 898 Emin Efendi, “Osmanlı Hayatından Kesitler”, Menâkıb-ı Kethüdâzâde el-Hac Mehmed Arif Efendi, İnsan Yay., İstanbul 2009, s. 51. 333 Böyle iyi şeyleri ibtida (ilk başta) büyüklerimiz (padişahımız) tutmalı, alt tarafı dahi (halk) ona bakarlar. Frengistan öyle ilerledi.899 Kethüdâzâde, Osmanlı Devleti’nin, modern bilimin, bilim insanlarının ve müteşebbislerin önemini kavrayamaması nedeniyle, bilim insanlarına yeterince itibar ve saygı gösterilmediğinden yakınmaktadır. 900 Kethüdâzâde, verdiği önemli örneklerle Osmanlı toplumunun içine düştüğü yapısal düşünce sorunları hakkında can alıcı tespitlerde bulunmaktadır. Beşiktaş İlmiye Cemiyeti üyelerinin düşünce ufku, devlet tarafından yeterli anlaşılabilseydi ya da bağımsız ekonomik kaynaklar temin edilseydi, mensup olduğu toplumun temel dinamikleriyle çatışan bir aydın tipi yerine, Osmanlı toplum yapısına uygun bir modernleşme modeli ortaya koyabilirdi. Böylece Türk toplumuna özgü yeni bir aydın zümresinin ortaya çıkışı sağlanabilirdi. Ancak iktidar, kendi siyasal paradigmasının dışında başka bir bilimsel paradigmanın gelişmesi taraftarı değildi. Siyasî iktidar gücünü yitirmiş eski paradigmayı kurtaracak destekleyici paradigmalara ancak izin vermekteydi. Bu nedenle kendi konrolü dışındaki her bilimsel, fikirsel çabalara şüphe ile bakmaktaydı. Ehven-i şer düşünce sistemiyle yüzlerce yıl idare edilmiş, düşünce gücünü kaybetmiş bir idare mantalitesi ve buna dayalı siyasî yapı, kendi özünden çıkacak, kendine uygun yenilikçi düşüncelere bile izin vermemekteydi. C. Yarı Oto-patronaj: Encümen-i Dâniş Dünyadaki büyük güç değişiminin zorunlu kıldığı Tanzimat reformları, Osmanlı Devleti’nde birçok yeni kurumun da ihdasını gerekli kılmıştı. Sultan Abdülmecid, 899 Emin Efendi, Menâkıb-ı Kethüdâzâde s. 219. 900 Bu konuda Kethüdâzâde: Demiri, fabrika vasıtasıyla eritip gemi zinciri gibi türlü alet ve eşya-yı hadide yapmasını bilir bir İngiliz, III. Sultan Selim Han zamanında İstanbul'a gelir; rical ve küberanın konaklarına girer çıkar, kimse mani olmaz, teklifsiz görüşür konuşur. Bu İngiliz; "Bana bir fabrika yapın, İngiltere' deki gibi size de demirden eşyalar yapayım" der; ama bizimkilerin kulaklarına girmez. Bizim o vakitlerdeki kıyafetlerimiz bu İngilizin zevkine gider; bir gün Müslüman olur, adını Selim Efendi koyarlar. Kavuk, sarık, biniş, cübbe, mest, pabuç, çakşır, uzun entari, beline şal. Giyinir, kuşanır; fakat bundan sonra o gittiği konaklarda öyle evvelki gibi doğruca efendinin yanına koymazlar; kâhya odasında, kahve ocağında bekletirler, "Efendinin işi var" derler ve arkasından İngiliz Selim derler, Selim Efendi demezler. Önceden zatına mahsus bir yücelik var idi, o yücelik tahkire dönüşür. Böyle kendisinin aşağılandığını anladıktan sonra; "İlim şapkada imiş, bende değilmiş; benim bu kıyafet hoşuma gitti de onun için Müslüman oldum, yine İngilizim" der. Bir gün kaçar gider. Hala o gidiştir. Eğer o adamı idare etseydik ve yüceltseydik, şimdi büyük, büyük muntazam demir fabrikalarımız olurdu, der. Bkz. Emin Efendi, Menâkıb-ı Kethüdâzâde, s. 219. 334 Sultan II. Mahmud’un 1837’de kurduğu Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliye’den901 bir program yapılmasını, farklı devlet memuriyeti sınıflarından müteşekkil bir Meclis-i Muvakkat kurulmasını istemişti. Meclis-i Muvakkat’a padişah tarafından verilen görev; yeni eğitim politikaları ortaya koymak ve yeni eğitim kurumları tesis etmekti. Meclis-i Muvakkat’ın bir yıllık çalışması sonunda yeni tesis edilen eğitim müesselerinin takibini yapmak üzere bir alt meclis olarak Meclis-i Maarif-i Umûmiye’nin kuruldu. Meclis-i Maarif-i Umûmiye, Dar’ül Fünûn açılıncaya kadar burada okutulacak ders kitaplarının yazılması ve memlekette bilimin gelişmesi için bilimsel faaliyetlerin yapılması üzere resmi bir bilim kurulunun oluşturulmasına karar verildi. Encümen-i Dâniş adıyla 15 Temmuz 1851 yılında Padişah Abdülmecid’in de katılımıyla resmi bir törenle açıldı.902 40’ı içerden ve sayısı belirsiz dışırdan üyesi vardı. Encümen-i Dâniş üyeleri yapılan çalışmalardan dolayı herhangi bir maaş almayacak, 903 sadece üyelerine bir onur payesi olarak azalık rüûsu verilecekti. 904 Meclis-i Maarif, her yıl kitap telif edenlere verilmek üzere tahsis edilen ellibin kuruşluk meblağı, Encümen-i Dâniş’in masraflarında kullanacaktı. 905 Encümen-i Daniş, müstakil bir kuruluş olmayıp, Maarif-i Umumiyye Nezareti'ne bağlı ve Meclisi Maarif-i Umûmiyye'nin denetimi altındaydı. Ayrıca Encümence yürütülecek te'lif ve tercüme çalışmaları, sıkı bir kontrol mekanizmasından geçirilmekteydi.906 Osmanlı siyasî iktidarı, müstakil ilmî cemiyetler yerine, merasimle kurulan resmî bir ilmi teşkilatı yeğlemişti. Encümen-i Dâniş üyeleri, yalnızca ilim ve fikir adamlarından oluşmamaktaydı. Encümen-i Dâniş’in önemli bir kısmı yüksek devlet 901 Islahat hareketlerinin gerektirdiği yeni yasal düzenlemeleri hazırlamak, memurların muhakemesi ve özlük haklarıyla meşgul olmak, lüzüm görülen devlet işlerinde görüş bildirmek üzere 1837 yılında teşkil edilen meclisin adıdır. Bkz. M. Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, MEB. Basımevi, İstanbul 1983, s. 430-431. 902 Abdullah Uçman, “Encümen-i Dâniş”, DİA, XI, Ankara 1995, s. 176-178. 903 Meclis-i Maarif-i Umfımiyye'nin hazırladığı raporda, Meclis-i Muvakkat'ın mazbatasındaki teklif şu şekildeydi: Encümenin masraflarını karşılamak üzere yeni ödenek verilmesine lüzum olmayıp, Maarif-i Umumiyye Nezareti'nde eser te'lif ve tercümesi için mevcud ödeneği, yine aynı maksadla kullanılmak üzere ve bir döner sermaye şeklinde, encümene devri, şeklinde ifade edilmektedir. Bkz. Aktaran: Kenan Akyüz, Encümen-i Dâniş, Ankara Üniv. Eğtm. Fak. Yay., Ankara 1975, s. 20. 904 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin Kuruluş ve Faaliyetleri”, Osmanlı İlmî ve Mesleki Cemiyetleri, İst. Üniv. Edb. Fak. Basımevi, İstanbul 1987, s. 199. 905 Maarif-i Umumiyye'nin hin-i te'sisinde kitab tercemesi ve te'lifi içün tahsis olunmuş olan senevi elli bin kuruşun dahi Ericümen-i Daniş'in meydane getüreceği asar-ı kalemiyyeye sermaye-i daimiyye ittihaz olunması, denilmektedir. Bkz. Aktaran: Akyüz, Encümen-i Dâniş, s. 39. 906 Akyüz, Encümen-i Dâniş, s. 17. 335 ricâlinden ve idari görevlerdeki bürokratlardan oluşmaktaydı. Harici üyeler içerisinde ise Avusturyalı tarihçi Hammer, dilbilimcilerden İngiliz Redhouse ve Fransız Bianchi gibi büyük oryantalistler de vardı. Encümen-i Dâniş’e üye olmak için kuruluş nizamnâmesinde belirtilen bilim adamı olma şartlarına aykırı olarak907 birçok sivil ve askerî devlet adamı ve bürokrat Encümen-i Dâniş’e üye yapılmış, üyelikleriyle kendilerine bir şeref payesi verilmişti.908 Devlet erkânı, uzmanlık alanları olmadığı halde ilmi toplantılara katılmışlar, yetki ve güç sahibi idareci ve paşaların karşısında bağımsız ve özgürce fikir beyan edemeyen bilim adamları, üretkenliklerini ve verimliliklerini ortaya koyamamışlardır. Sonuçta siyasî iktidar, kamusal gücün verdiği etkiyle bilimsel toplantılarda, bilimin ve bilim adamlarının önüne geçmiştir. Bu nedenle bilim ve bilim adamı ikinci plana düşmüştür.909 Çünkü bilim adamı, bu tür ortamlarda siyasî iktidarın çıkarlarına ters düşüp, depatronaja düşme korkusuyla, bilimsel gerçekleri ortaya koymak yerine, fikirsel statükoyu koruma temayülüne girmiştir. Encümen-i Dâniş bir bilim kuruluydu. Bu kurulun bağımsız ekonomik kaynakları olmadığı gibi bilimsel çalışmalar için devletten tam bir destek de yoktu. Encümen-i Dâniş, kişilerin üstün fedakârlıklarına dayalı olarak işleyen bir kurul hüviyeti arzetmekteydi. Bir zaman sonra bilimsel hüviyetini de kaybedip, Osmanlı bürokrasisine şeref payesi dağıtıldığı bir yere dönüşmüştü. Yabancı bilim adamlarına da çeşitli onursal payeler verilerek, Osmanlı devleti bu kişilerle yakın patronaj ilişkiler geliştirmek istemekteydi. 910 Encümen-i Dâniş’in küçümsenmeyecek kadar yurtdışı 907 Encümen üyelerinde aranılacak vasıflar: Gerek dâhili ve gerekse harici üyeler, çok mühim olan maarife hizmet edebilecek güçte kimseler olmalıdır. Dâhili üyelerden her birinin bir bilim dalında söz sahibi bulunması, bir yabancı dili tercüme yapabilecek derecede bilmesi ve aynı zamanda türkçeye de hakinı olması gerekir. Türkçesi iyi olmamakla beraber, diğer şartları haiz bulunanlar da üye olabilirler. Harici üyelerin ise, türkçeyi bilmeleri şart değildir. Hangi dilde yazılmış olursa olsun, maarife eserleri ile hizmet edebilmeleri yeter. Encümen-i Dâniş bu vasıflardaki kimselerden kurulacağına ve üyelerden bir kısmı arabca ve farscaya, bir kısmı da yabancı dillere vakıf olacaklarına göre; başkanlardan birinin Arabça ve Farsça’yı, birinin de yabancı dilleri iyi bilmesi gerekir. Her iki başkanın da aynı dili bilmeleri uygun değildir. Ayrıca, her iki başkanın da Meclis-i Mairif-i Umûmiyye üyeleri arasından seçilmeleri şarttır, denilmektedir. Bkz. Aktaran: Akyüz, Encümen-i Dâniş, s. 21. 908 Sadrazama, Belçika'daki Asar-ı Kadime Encümen-i Danişi tarafından encümen azalığı ünvanı ve madalyalar gönderildiğine dair bkz. BOA. İ. HR., 38/1752, 15 Zilhicce 1262 (4 Aralık 1846). 909 Abdullah Uçman, “Encümen-i Dâniş”, DİA, XI, s. 176-178. 910 Amerikalı Dr. Charle Sarkson'a Mecidiye Nişanı verilmesi ve iki Amerikalının da Encümen-i Daniş A'zalığı'na kabulü iltiması hakkında bkz. BOA., A. DVN. DVE., 21/28, 08 Cemâziyelâhir 1271 (28 Şubat 1855); Amerika Cumhuriyeti'nin makarrı olan Vaşhington Darülfünunu hocası, kâtibi ve 336 bağlantılarının var olması, bir bilim adamı ilişkiler ağının kurulmak istendiğini de göstermektedir. Ancak, fen bilimleri anlamında bir labaratuvar imkânları yoktur, bu nedenle kurul sadece siyasî ve sosyal ilişkiler ağı olarak kalmış, pratik bilimsel sonuçlar ortaya çıkaramamıştır. Ayrıca yabancı bilim adamları, Osmanlı Devleti içinde patronaj ilişkiler ağı kurdular. Osmanlı Devlet kurumları içinde geliştirdikleri özel patronaj ilişkilerle birçok özel işlerini kolayca yaptırabilmekteydiler. Avrupalı yabancı Encümen-i Dâniş üyelerinin referanslarıyla Osmanlı Devleti’ne gönderilen bilim adamlarının birçoğunun eski eser uzmanı olması ayrıca dikkat çeken önemli bir husustur.911 Çünki bu dönemde Osmanlı Devleti’nden yurt dışına kaçak götürlen tarihi eserler oldukça çoktur.912 Ayrıca gelen bilim adamlarının fen alanlarında uzman kişler olmayıp, daha çok sosyal bilimcilerden oluşması, üzerinde durulması gereken önemli bir diğer husustur. Sonuç olarak, bütün bu büyük kadroya ve teşebbüslere rağmen, Osmanlı Devleti’nin, bilimsel verimliliği esas alan, motivasyon odaklı, ekonomik ve siyasî olarak siyasete bağımlı olmayan, bilim ve bilim adamının özgürlüğünü sağlayan bir patronaj politikası üretip, uygulamaya geçirememesi nedenleriyle, Encümen-i Dâniş kendinden beklenen başarıyı gösterememiştir. D. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye Yukarıda ele alınan Encümen-i Dâniş ve resmi meclisler, Osmanlı siyasî iktidarının belirlediği resmi paradigmaya uygun milli eğitim politikaları üretmekle görevli resmi kuruluşlardı. Bu kuruluşlar, teknoloji ağırlıklı değil, daha çok sosyal ve siyasal bilim ağırlıklı çalışmalar yapmıştır. Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, daha az devlet müdahalesinin olduğu, kurucularının daha serbest hareket edebildikleri bir Amerikan elsine-i şarkiye ve aşina bulunanlardan mürekkep bir heyetin ve meclis kitabeti Mösyö Eduard Salzbornik Encümen-i Daniş Azalığı'na tayinlerine irade-i seniye sadır olmakla ruuslarının isdarına dair bkz. BOA., C.MF., 108/5361, 21 Cemâziyelâhir 1271 (11 Mart 1855). 911 Aydın, Konya ve Adana vilayetlerinde hafriyat ve ameliyat yapmaksızın eski eserleri incelemek üzere Viyana Encümen-i Danişi tarafından görevlendirilen Doktor Rudolf Herbert ile Adolf Wilhelm'e gereken kolaylığın gösterilmesi hakkında, bkz. BOA. DH.MKT., 1820/53, 08 Şaban 1308 (18 Mart 1891); Bergama kazasında vaki Pergamon namındaki kadim şehir ile atik su yolları ve saire hakkında Berlin Encümen-i Daniş azasından Prof. Fotse tarafından icra olunacak tedkikata nezaret etmek için Müze-i Humâyûn memurlarından Bedri Bey'in tayin olunması, bkz, BOA., BEO., 1474/110490, 21 Zilhicce 1317, (22 Nisan 1900). 912 Hüseyin Türkseven, Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Politikası ve Müze-i Hümayun’un Kuruluşu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniv. Sos. Bil. Enst. Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2010, s. 6. 337 cemiyettir. Cemiyetin kurucularından Halil Bey’in Sadaret’e vermiş olduğu dilekçesinde, Cemiyetin faaliyetlerine müsaade edilmesi, toplantılar için bir yer tayin edilmesi, eser telif eden üyelere devletin desteklemesini istemiştir. Cemiyet, 13 Zilakade 1277 ( 23 Mayıs 1861) tarihinde çıkan İrade-i Seniyye ile çalışmalarına izin verilmiştir.913 Cemiyetin çalışmalarını yapabilmesi için devlet tarafından bir yer tahsis edilmiştir. 914 Cemiyet, masraflarını üyelerinin her ay ödeyeceği aidatlarla karşılayacaktır.915 Burada görüldüğü üzere bu cemiyet de bir oto-patronaj niteliğe sahiptir. Cemiyet resmî bir kurum niteliğinde olmayıp özel niteliğe sahip bir yapıdadır. Üye seçilebilmek için mutlaka Osmanlı uyruğundan olmalı, Türkçe, Farsça, Arapça ve Türkçe dilleri yanında İtalyanca, Fransızca, Almanca, İngilizce ve eski Yunanca dillerinden birini iyi derecede bilmesi gerekmektedir. 916 Bir yıl sonra cemiyet Mecmua-ı Fünûn adında bir yayın çıkarmaya başladı. Osmanlı devleti çıkardığı bir iradeyle bu mecmuanın satışlarının desteklenmesini istemekteydi. 917 Cemiyetin idare üyelerinden 11’i gayri müslim üyelerden oluşmaktaydı. Gayri müslim 11 üye cemiyetin 1/3’ünü oluşturmaktadır. Meclis-i Muvakkat’ın 7 kişilik üyesinden yalnız üçü ulemâ sınıfındandır. Meclis-i Maarif-i Umûmiye azalarından ise Başkan Vak'anüvis Es'ad Efendi’den başka ulemâdan seçilmemişti. 918 Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’de ise ilmiye sınıfından kimse yoktu. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi olarak bilinen grup ise ulemadan oluşmaktaydı. Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi, Batı’yı tanımaya, anlamaya çalışan bir aydın-ulemâ grubuydu. Yeni oluşan Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’de ise ulemâya yer verilmemiştir. Bu durum göstermektedir ki artık yeni oluşan bir aydın sınıfı, devlet bürokrasisinde ulemanın yerini almaktaydı. Eski usülde yetişmiş ulemâ zümresi güç kaybetmekte, onlara yeni oluşturulan müesseselerde yer verilmemekteydi. 913 Ekmeleddin İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin Kuruluş ve Faaliyetleri”, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 201. 914 Ulum ve maârifin neşri maksadıyla vukubulan Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye'ye uygun bir merkez ittihazı hakkında, bkz. BOA., A. MKT. MHM., 221/33, 24 Zilkade 1277 (3 Haziran 1861). 915 İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin Kuruluş ve Faaliyetleri”, s. 203. 916 İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye”, DİA, VII, Ankara 1993, s. 333-334. 917 Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye'nin ayda bir yayınladığı Mecmua-i Fünûn Gazetesi'nin satışına yardımcı olunmasının istendiğine dair İrade-i Seniye hakkında bkz. BOA., A. MKT.MHM., 244/60, 27 Rebiülâhir 1279 ( 22 Ekim 1862). 918 İhsanoğlu, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 208. 338 Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin en büyük başarısı Mecmua-i Fünûn’u yayımlamak olmuştur. Haziran 1862 tarihinden itibaren çıkarılan mecmua üç sene sonra maddi sıkıntılar nedeniyle çalışmalarına ara vermek zorunda kalmıştır. Bernard Lewis kolera salgını sebebiyle yayınlarının durduğunu söylese de 919 1,5 yıllık bir aradan sonra yayına başlayan Mecmua-i Fünûn’un 34. Sayısında, maddî imkânsızlıktan dolayı derginin yayınına ara verildiğini, ancak yeniden yayına başlandığı belirtilmektedir. 920 Buradan anlaşıldığına göre, yeterli devlet desteği alınamamıştır. İslam dünyasında fen bilimleri alanındaki büyük eksikliği kapatmak üzere bu alanda birçok mesleki cemiyetler kurulmuştur. Osmanlı Devleti yıllarca hükmettiği tebasına Osmanlıca dilini öğretmekte geç kalmıştır. Ancak son dönemde Rumlara Osmanlıca öğretilmesi için bir cemiyet-i ilmiye kurulması için bir irade çıkartılmıştır. 921 Ücretsiz olarak fen dersleri ve Batı dilleri dersleri isteyen öğrencilere verilmekteydi. Haftada 2-3 defa belli saatlerde Fransızca, İngilizce ve Rum dillerinde hukuk, ekonomi ve politika konularında ders verilmekteydi. Mecmua-i Fünûnda çıkan makelelerde Jeoloji, madenler, fen bilimleri gibi konularda genel bilgiler verilmekte, ayrıca, Amerikan Tarihi, İngiltere’nin sömürge ülkeleri hakkında çeşitli konular işlenmiştir. Cemiyet tarafından İstanbul Çiçek Pazarı’nda 1000 adet yabancı ve yerli kitap, 40 çeşit gazete ve dergi koleksyonunu içeren halka açık bir kütüphane kuruldu. Çeşitli eserler basmak üzere bir matbaa da kurulmuştur. 922 İzmir demir yolları müteahhidi ve daha sonra Crampton lokomotiflerini icad edecek olan İngiliz mühendis Thomas Russel Crampton,923 bu kütüphaneye yaklaşık 173 cilt eser bağışladı. Buna karşılık Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye kendise bir teşekkür yazısı yayınladı. 924 Bağışladığı eserler fizik, matemetik, mekanik ve birçok pratik tekniğe ait eserlerdi. 919 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, TTK Yay., Ankara, 1998, s. 432. 920 İhsanoğlu, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 212. 921 Rumlara Osmanlıca öğretmek üzere bir cemiyet-i ilmiye teşkiline ruhsat verilmesi hakkında bkz. BOA., İ. MMS., 49/2128, 06 Cemâziyelâhir 1291 (21 Temmuz 1874) 922 Yeşim Işıl, Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünûn, İstanbul Üniversitesi Sos. Bil. Enst. SBF. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1986, s. 14,49. 923 http://www.gracesguide.co.uk/Thomas_Russell_Crampton, Erişim Tarihi: 23.11.2015. 924 Işıl, Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünûn, s. 149. 339 Bunun yanında birçok alet ve edavat da bağışladı. Bağışladığı eserlerin ve teknik aletlerin bir listesi Mecmua-i Fünûnda yayınlandı.925 Halkın Mecmua-i Fünûn’a büyük ilgisinin olduğu söylenemez. Mecmua’nın ilk sayıları 300 adet kadar basılmış olup, bunun 84 adedi çeşitli şahıs ve kuruluşlar tarafından desteklenmek amacıyla alınmış, geriye kalan 216 adedi ise halka arz edilmiştir.926 Cemiyetin masrafları üye aidatları tarafından karşılanamamış, Mecmuai Fünûn’dan elde edilen gelir mecmuanın ve cemiyetin devamını sağlayamamıştır. Devlet tarafından 50.000 kuruşluk mali bir destek yapılmış ise de Mecmua-i Fünûn, yayınına bir süre verdiği aradan sonra çıkan ilk sayısında anlatılan bir hikâyede geçen Yıldız Böceği tabiri sebebiyle Sultan II. Abdülhamid tarafından kapatılmıştır.927 Mecmua-i Fünûn’un bir Avrupa akademileriyle mukayese edilmesi zordur, ancak çok geç de olsa Osmanlı eğitim sisteminin fen alanlarındaki ilgiyi ve merakı artırmak için 1-2 asır geç kalmış bir dergidir. Avrupa teknolojisi için çok basit olan bilgi ve malzemeler o günün Osmanlısı için büyük bir önem ve değer taşımaktaydı. Dr. Busch’un, 1863 yıllarında Prof. Brockhaus’a gönderdiği makalelerinde, alalade Avrupa eserleri ve malzemelerini, Osmanlılar’ın büyük bir heyecanla alındığını hâlbuki bu bağışladığı eserlerin bir ojinalitesinin olmadığını bilimsel olarak basit şeyler olduğunu ifade etmesi, Osmanlı biliminin, Batı bilimi ile arasındaki derin uçurumu gösteren önemli bir husustur. 928 Gücün kaynağının değiştiği yenidünya sisteminde, bilgi üretemeyen, kendini güncelleyemeyen ve bu sebepten güç kaybeden geleneksel ulemâ sınıfı, sürekli güç merkezinden çevreye doğru itilmektedir. Gücünü kaybetmek istemeyen geleneksel ulemâ sınıfı ile aydın sınıf arasında güç merkezli bir çatışma alanı doğmuştur. Bu durum mektepli-medreseli çatışması şeklinde ortaya çıkmıştır. Büyük merasimler ve şatafatlarla bu derneklerin açılmalarına rağmen, cemiyet üyelerinin devlet memuru 925 Işıl, Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünûn, s. 149-154. 926 İhsanoğlu, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 212. 927 İlk hikâye olan ve insanların başlarına gelen felaketlerden başkalarından önce kendilerini sorumlu tutmaları gerektiği mesajını işleyen ‘Bir Yıldız Böceği ile Bir Yolcu’ adlı hikâye ise, derginin padişahın hışmına uğramasına ve kapatılmasına sebep olmuştur. Bkz. Işıl, Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünûn, s. 15, 92. 928 İhsanoğlu, Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri, s. 217. 340 olmaları, özgür bilimsel araştırmalar yapacak bağımsız kaynaklarının olmayışı, başarısızlıklarının en büyük nedenidir. Osmanlı Devleti, duraklamasından itibaren, dünyadaki bilimsel gelişimi idrak edememiş, değişen bilimin mahiyetini anlamakta zorluk çekmiş, dünyada yeni oluşan bilgi sistemine göre bir bilim adamı sınıfı yetiştirememiştir. Bunu anlayamadığı için bu yönde de bir patronaj politikası ortaya koyamamıştır. Bu cemiyetlerin yayınlarında bir bilimsel deney, bir teknoloji transferi, yeni bilimsel tezler, ortaya konulan bir icadın tanıtımı yoktur. Yapılan çalışmaların birçoğu batı için demode olmuş teknik ve bilgilerin tanıtılmasından ibarettir.929 E. Cemiyet-i İlmiye ve Mecmua-i Ulûm I. Meşrutiyetten sonra 16 Kasım 1879 - 12 Şubat 1880 tarihleri arasında kurulduğu tahmin edilen bu cemiyet, Osmanlı Devleti’nde bilimi ve teknolojiyi tanımak, geliştirmek ve yaymak, eğitimin gelişmesi için Batı tarzında kurulan yeni okullara yardım etmek amacıyla kurulmuştu. Buna yönelik Mecmua-i Ulûm adlı bir dergi çıkartılmaktaydı. Cemiyetin idari yapısı çok karmaşık bir şekilde düzenlenmiş olup, maaşlı-maaşsız devletin görevlendirmesi hariç, dışarıda özel olarak çalışamazlar şartı vardır. Bu idari sistem, cemiyete tek bir şahsın hâkim olmaması ve kişilerin birbirlerini denetlemesi amaçlanmıştır. Cemiyetin idari üyelerinde büyük devlet memurları ve ulemadan önemli şahıslar bulunmaktadır. Mecmua-i Ulûm’un ilk yayınlanan sayısında dergiye verdiği destek ve teşfikten dolayı II. Abdülhamid’e teşekkür edilmektedir.930 Cemiyetin gelir kaynakları, üye aidatları, kaynağını bilemediğimiz yardımlar, yayınlardan elde edilen gelirler ve cemiyeti ziyaret edenlerden bilet karşılığı alınan duhûliye ücreti gibi akarlardan oluşmaktaydı. Üyelerin aidat ve mecmua ücretlerini zamanında ödemeleri şart koşulmuştur, ödemesini yapmayanlar cemiyetten çıkarılmaktadır. Buradan anlaşıldığı üzere devlet adamlarının böyle bir cemiyete 929 Işıl, Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünûn, s. 17-89. 930 Efendimiz hazretlerinin (II. Abdülhamid) efkâr-ı mekârım nisar-ı mülükkâneleri, bizim gibi bir takım aceze-i bendegân-ı sadakatnişanı, iş bu Mecmua-i Ulûm’u tertip ve ihraca kadar teşfik ve tesvik buyurduğundan bil cümle teba’-yı sadıka-yı şahanelerenie bir lütf-i celîl ve ihsan-ı bî-adilleri olan şu hatt-ı humâyûn-ı inayetmakrûn ile bed’-i mâkal kılındı. Bkz. Aktaran: İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye ve Mecmua-i Ulûm,” s. 227. 341 ziyaret amaçlı giriş ücreti ödemesi yapmaları, aidatını ödemeyenlerin cemiyetten çıkarılmaları siyasî olarak devletin bu cemiyetin arkasında durduğunu ve insanların devleti tanıdık elde etmek için patronaj amaçlı bu derneğe üye oldukları izlenimi vermektedir. Ayrıca vakfa dayalı müstakil bir gelir kaynağının olmadığının bir göstergesidir. Derneğin masrafları için toplanan paraların 1/10’u ihtiyaç sahibi olanlara %1 faizle borç olarak verilebileceği kararlaştırılmıştır. Bu durum devletin memurların maaşını ödemekte zorlandığı, bu nedenle böyle bir kuralın konulmuş olacağı düşünülebilir.931 Mecmua-i Ulûm abone listesi gözden geçirildiğinde abone olan 276 kişiden 110 kişisinin yüksek mevkilerdeki devlet memurlarından oluştuğu görülmektedir. İlmiye sınıfından 25 kişi, askeri sınıftan 7 kişi vardır. Mecmua-i Ulûm’un amaçlarından birinin bilim ve fennin ulema arasında da yaymak olduğu söylenebilir. Dolayısıyla bu derginin, ulemanın Batıcı aydınlara karşı vermek istediği çeşitli cevaplardan oluştuğunu söyleyebiliriz. Devletin desteğini alan Mecmua-i Ulum, II. Abdülhamid’e muhalif çeşitli yazarların, yazılarının da neşredilmesi, Arnavut cemiyetinin takdir edilmesi gibi nedenlerle devlet patronaj desteğini çekmiştir. Cemiyet ise kurulurken resmi paradigmaya uygun eğitim politikalarının üretilmesi ve buna yönelik fikrî bir zeminin oluşması amaçlanmaktaydı. Cemiyet, Mecmua-i Ulûm dergisinin çıkışından kısa bir süre sonra kurulmuş ve 8-9 ay kadar faaliyette bulunduktan sonra dağılmıştır.932 F. Akıllar Âlemi Modellemesi Temelinde Ulemâ Patronajı Analizi Selçuklu ve Osmanlı Devlet’nin bilgi üretiminin yüksek olduğu dönemlerinde siyasî iktidarın ürettiği patronaj politikası etkisiyle, ulemâ, siyasetin daha az içinde ve daha az kontrolündeydi. Ulemâ daha çok bilimle uğraşmaktaydı. Bilime daha çok odaklanması neticesinde kendini ve yaşadığı âlemi daha çok gözlemleme imkânı bulmuştur. Yaptığı bilimsel gözlemlerle akıl ve âlem ilişkisini daha rasyonel ve tasnifçi bir temele oturtmuştur. Aklın tasnifini yaparak, yaşadıkları dünyada ve evrende çok farklı akılların işlediği düşüncesini ortaya çıkarmıştır. Kendilerinden 931 İhsanoğlu, “Cemiyet-i İlmiye ve Mecmua-i Ulûm”, s. 229. 932 Âlim Kahraman, “Mecmua-i Ulûm”, DİA, XXVIII, s. 274-275. 342 farklı düşünen diğer bilim insanlarının takılıp kaldıkları akıl evrelerini ve dairelerini daha rahat idrak edebilmişlerdir. Bu anlayışa sahip bilim insanları daha rahat empati kurabilme yeteneğine sahip olmuşlardır. Ancak ilmiye sınıfının giderek siyasallaşması, 933 sahip olduğu aklî yapıyı daha çıkarcı, menfaatçi düz bir aklî seviyeye indirgemiş, sadece siyah-beyaz gibi iki denklemin olduğu bir akıl âleminde ulemânın sıkışıp kalmasına neden olmuştur. Siyasî iktidarın uyguladığı ulema üstündeki ekonomik baskı, bilim insanlarını başka akıllar ile empati kurmasını engellemiş, onları entelektüel atalete sevk etmiştir. Bu durum sadece İslam dünyasının entellektüel fakirliğine sebep olmamış, insanlık felsefesinin gelişmesine de ket vurmuştur. Yanlış patronaj politikaları sonucu oluşan bu sathi akli yapının çok önemli ekonomik ve politik sonuçları ortaya çıkmıştır. 19. ve 20. yüzyıllarda yeni devlet modellerinin ortaya çıkmasına rağmen, İslam dünyasına hükmeden devlet ve toplum sistemleri daha ileri bir seviyeye sıçrama kabiliyetini kendinde bulamamıştır. 19. yüzyılda büyük değişimin öncüsü ve mimarı olamayan ulemâ, büyük güçlerin ve yeni siyasî yapıların, kendilerine biçtikleri siyasî ve sosyal rollere razı olmak zorunda kalmışlardır. 933 Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi, ulemânın aşırı siyasallaşmasını şöyle ifade eder: İlmiyenin (mahvına) mühim ve derin bir sebep vardır ki o da mesleğin bir vakitden beri siyasîyat ile ihtilatıdır, (siyasete karışmasıdır). Bkz. Beyanu”l- hak, V/106, s. 1960, 16 Rebiulahir 1329 (16 Nisan 1911). 343 SONUÇ Patronaj, insanları bir işe motive etmek için onlara korku ve ümit veren önemli güdüleyici, itici bir güçtür. Doğrudan insanların duygu ve düşünce dünyasına etki etmiştir. Patronaj, bir siyasî iktidarın veya herhangi bir ekonomik gücün güdümünde gelişen, toplum tabakaları arasında cerayan eden siyasî, ekonomik çıkarlar üzerine kurulu bir besleme sistemidir. Âmiyâne tabirle, toplumsal emişme sistemidir. Patronaj, kimin, kimden, nasıl geçindiğidir. Patronaj, toplumun omurga sistemidir. Toplum bu omurgaya göre hareket eder, Onunla ayakta durur. Toplumsal kurumlar toplumda var olan patronaj ilişkilere göre şekillenmektedir. Kurulan tüm bu patronaj ilişkiler, patronajın mahiyetini belirlediği gibi, uygulanan patronaj politikası da sahibine geri dönen bumerang gibi siyaseti, hukuku, mantığı şekillendirmiştir. Toplumsal kavramların birçoğu patronajın etkisi altında şekil almıştır. Ayrıca patronaj farklı toplum yapılarında, farklı şekillerde tezahür etmiştir. Bu da farklı siyasal sistemlerin oluşmasına sebep olmuştur. Herhangi bir siyasal sistemde işleyen patronaj ilişkiler ne kadar sağlıklı, akılcı, bilgi temelli bir zemine oturmuşsa, toplumsal ilişkiler de o kadar sağlıklı, rasyonel işlediği tespit edilmiştir. Ayrıca belirtmek gerekir ki, fen bilimlerine yapılan devlet patronajı olumlu sonuçlar doğururken; sosyal bilimlere verilen siyasî iktidar patronajı aklın gelişimini siyasî iktidarın tekeline alarak olumsuz sonuçlar doğurmuş hem fen aklının hem de sosyal aklın ilerlemesini durdurmuştur. Siyasal iktidarların ilk çağlardan beri din-devlet ilişkilerinde uyguladıkları patronaj politikalarının genel mahiyeti Osmanlı Devleti’nde de değişmeyip, benzer siyasî patronaj politikalarının işletildiği görülmüştür. Siyasî iktidarların, tarih boyunca bilginler zümresiyle, din adamlarıyla ve toplumun diğer kesimleriyle kurduğu patronaj ilişkilerin, farklı siyasî amaçları güden patronaj politikaları olduğu tespit edilmiştir. Siyasî iktidarların temel amacının mevcut her tür statükonun devamını sağlamak olduğu, yeri geldiğinde bir kimseyi, düşünceyi, mantığı patronaj ettikleri; güç dengeleri değiştiğinde, aynı kişileri, düşünceleri, mantığı depatronaj ettikleri görülmüştür. Siyasî iktidarlar, bilgi ve bilginlerin emrinde değil; bilgi ve bilginler, siyasî iktidarların patronaj gücüyle onların güdümünde olmuşlardır. Osmanlı ulemâsı ile iktidarın ilişkisi karşılıklı siyasî ve maddi beklentiler içerisinde gelişmiştir. Bu 344 beklentiler her bir dönemde değişen güçler dengesine göre farklılık göstermiştir. Osmanlı siyasî iktidarı, ulemayı iki sebeple patronaj ettiği görülmüştür. 1-Bilimsel bilgi üreterek devletin ilerlemesinde katkıda bulunmak 2-Halk üzerindeki dinî-manevî otoriteleri ve güçleri sebebiyle meşruiyet devşirmek Ancak Osmanlı Devleti’nde genellikle 2. Maddedeki hususun, yani ulemanın halk üstündeki dinî-manevî otoriteleri ve güçleri sebebiyle, iktidarların ulemadan daha çok meşruiyet devşirmek şeklinde yararlandığı tespiti yapılmıştır. Siyasî iktidarlar, ulemâyı genellikle bu yönde patronaj etmiştir. Osmanlı Devleti’nin yükselme dönemlerinde bu ilişkilerin daha rasyonel olduğu saptanmış, çöküş dönemlerinde ise patronaj ilişkilerin akıl ve bilimi korumaktan çıktığı, siyasî iktidarların şahsi çıkarlarını merkeze aldığı, patronaj ilişkilerin bayağılaştığı görülmüştür. Osmanlı siyasaî iktidarları içerisinde, bilgi patronajını en rasyonel şekilde işleten sultanın, Fatih Sultan Mehmed olduğu, onun izlemiş olduğu patronaj politikalarından anlaşılmıştır. Osmanlı bilim hayatı, bu dönemde çok renkli ve farklı aklıllara sahip bilim adamlarına kucak açmıştır. Ancak belirtmek gerekir ki, ulemânın siyasî iktidara ekonomik olarak da bağlanması, resmileşmeye başlaması da Fatih döneminde gerçekleşmiştir. Bu durum sonraki yüzyıllarda, sadece bilim adamlarını değil, bilimi de resmi paradigmaya mahkûm etmiş, yaratıcı aklın ve ilmî faaliyetlerin durmasına sebep olmuştur. Fatih’ten sonra felsefenin ve çok farklı aklî yaklaşımların, metodolojilerin yasaklanmasıyla birlikte medreselerde tek tip bir mantık yaklaşımının, iktidarlar tarafından patronaj edildiği görülmüştür. 19. yüzyılda dünyada gerçekleşen büyük ekonomik ve siyasî değişimlerle birlikte Osmanlı’daki meşruiyetin kaynağı da değişmiş, bu değişim tüm dünyada olduğu gibi, Osmanlı siyasî iktidarlarında da, dinin toplumsal meşruiyet gücünün azalmasına sebep olmuştur. Böylece Osmanlı ulemasının siyasî iktidara meşruiyet verme gücünü de büyük oranda kaybetmiştir. Ulemâyı ve onların yetkilerinde olan kurumları, siyasî iktidarlar, sade bir memuriyete dönüştürmüştür. Bunun sonucunda doğu tipi bir laik süreçten, batı tipi bir laik sürece dönüşüm başlamıştır. Tanzimattan 345 Cumhuriyete giden süreçte ulemâ, devletin bir memuru haline gelmiştir. Ulemanın patranoj değeri, ulemanın iktidara meşruiyet verme gücüne, bilgi üretimine ve toplum üzerindeki kontrol gücüne göre artıp eksilmiştir. Osmanlı ulemâsı, siyasî patronajın etkisiyle giderek siyasallaşmış, yaratıcılığını bilgi üretme gücünü sonunda kaybetmiştir. Bu safhadan sonra, Osmanlı siyasî iktidarları için ulemâ, giderek sadece bir meşruiyet devşirme aracına dönüşmüştür. Osmanlı Devleti’nde büyük bir patronaj probleminin var olduğu kesin olarak anlaşılmıştır. Bu patronaj probleminin artması ve eksilmesi; siyasî iktidarın, bilime ve akla verdiği öneme göre değişmiştir. Bilim temelli patronaj politikalarının uygulandığı dönemlerde, patrimonyal sistem daha sistemli ve daha rasyonel işlemiştir. Tarih boyu ekonomik ve siyasî statükonun devamını isteyen değişime kapalı siyasî iktidarlar, politikalarını, rasyonelleştirmek amacıyla Aristoteles mantığını sistemlerinin inşanında yapı taşı olarak kullandıkları tespit edilmiştir. Buna karşın İslam ulemasının, Aristoteles mantığına alternatif, saçaklı, çok boyutlu bir aklın, mantığın geliştirmesini, patrimonyal siyasî iktidarlar, patronaj politikalarıyla engellemiştir. Osmanlı entelektüel dünyasında yaşanan aklî tembelliğin, gerilemenin en önemli sebeplerinden biri, ulemaya, bilginlere uygulanan yanlış patronaj politikalarıdır. Bu politikalar, fikir adamlarının algı düzeylerini ve akıl dünyalarını dar kalıplara sıkıştırmıştır. Bu dar kalıplar, Osmanlı ulemasını ve fikir adamlarını, iktidarın verdiği patronajın algı büyüsü içine hapsetmiş, bu sebeple iktidarlar, saçaklı akıllar âleminin keşfine olanak vermemiştir. İktidar sahipleri, fikir adamlarını, kendi siyasî yörüngeleri etrafında çevirmişlerdir. Onları, patronajın marifetiyle, sabit bir fikre, mantığa mahkûm etmişlerdir. Osmanlı uleması, farklı dünyalarda, farklı işleyen akılları ve mantığı keşfedecek ilhamı ve yaratıcı düşünceyi kendilerinde bulamamıştır. Osmanlı ulemâ zümresi arasından çıkan Kadızâdeliler ve Sivasiler çekişmesi, bunun en tipik bir örneğidir. Bilimsel faaliyetlerini yürütülebilmesi işi ulemanın tekelinde kalmış, başka bir bilim adamı zümresinin çıkmasına hem siyasî iktidar hem de ulemâ bürokrasisinin klikleşmiş yapısı izin vermemiştir. Özgür bir düşüncenin ve aklın gelişimi için bilim adamının iktisadî geçimini bağımsız ekonomik kaynaklardan sağlanması gerektiği sonucuna varılmıştır. Çünkü güç kimin elindeyse, bilgi ve bilgin kontrolü de onun 346 eline geçmektedir. Osmanlı Devleti’nde böyle bir anlayışın gelişmemesinin sebebi, siyasî iktidarın uyguladığı yanlış patronaj politikalarıdır. Eğer, Osmanlı Devleti’nde doğru, rasyonel bir patronaj politikası uygulanmış olsaydı, bilgi devrimi ıskalanmaz, Osmanlı Devleti, sömürgecik saldırıları karşısında uluslararası güç dengelerini değiştirir, Osmanlı Devleti ve İslam cağrafyası bu kadar vahim sonuçlarla karşılaşmazdı. Belki de demokrasinin, özgürlüğün ve kalkınmışlığın timsali, bilgi çağının en büyük ortağı bir sistem yaratılabilirdi. İslâmiyet öncesi semavi kitaplar ve Kur’an’da bilginlerin siyasî iktidarla ilişkileri konusunda hemen hemen aynı şeyler söyledikleri görülmüştür. Avrupa’da yükselen bilimin temelinde epistemik değişimin olduğu, bu epistemik değişimin, bilginler ve aydınlar zümresine uygulanan patronaj politikalarının bilgi ve teknoloji üretimini destekleyici bir temele oturması sebebiyle birçok bilimsel gelişmenin gerçekleştiği anlaşılmıştır. Bilinç ve bilgi düzeyi yüksek bir halkın en rasyonel ve doğru patronaj politikasını uygulayabileceği saptanmıştır. Halkın bilim adamını koruması ve bilimi destekleme bilincine yükselmesinin, halkın ancak kitap okuma ve bilim bilincinin yükseltilmesiyle mümkün olacağı sonucuna varılmıştır. Yazarların, bilim adamlarının, fikir adamlarının geçimlerini; ürettikleri eserlerin halk tarafından satın alınması, böylece geçimlerini halk patronajı ile sağlayabilmeleri; yazarlara, bilimadamlarına ve düşünürlere daha yaratıcı, özgür eserler vermelerini sağlamış, midelerinden kimseye bağlı olmayan yazarlara, cesurca gerçekleri söyleyebilme imkânını verdiği görülmüştür. Osmanlı’da düşünür ve âlimlerin böyle bir patronajdan yoksun olmaları, sürekli siyasî iktidara bağlı kalmaları sonucunu doğurmuştur. Bu da onların düşünce dünyalarının deforme olmasına, mantıklarının tek tipleşmesine sebep olmuştur. Osmanlı ilmî cemiyetleri genellikle bilimsel bir cemiyet olmaktan ziyade siyasî kimlikli cemiyetler oldukları görülmiştür. Siyasî iktidarın da ilmî cemiyetlerin de, Osmanlı düşünce dünyasında epistemik değişimi gerçekleştirme, yani bilgi devrimi yapma gibi bir amaçları olmadığı görülmüştür. Tüm bu söylenenlerin ışığında bilgiyi, toplumsal kalkınmayı, adaleti sağlamayan, hatta sistemi bozan, rasyonel olmayan yanlış patronaj politikaları; Osmanlı devlet yapısının, ulemânın bilgi üretiminin, 347 yaratıcı mantığın çökmesine sebep olmuştur. Osmanlı patrimonyal sistemi, iktidarını paylaşmamak için bilgi üreten ulemâ sistemini bozmuş, onları aşırı siyasallaştırmış, bilgi üretemez hale getirmiştir. Osmanlı Devleti’nin çöküşünün sebebi, siyasî iktidarın yanlış, irrasyonel, aklı ve bilgiyi hedef almayan patronaj politiklarını uygulaması ve sadece mülk temelinde işleyen bir patrimonyal patronaj sistemini devlet organlarında işletmesidir. Sonuç olarak patronaj, siyasî iktidar tarafından doğru işletilmesi halinde, bilimsel yaratıcılığın, toplumsal kalkınmanın, özgürlüğün ve adaletin temelidir. Aksi takdirde bir çöküşü ve yok oluşu doğrur. Geçmişte uygulanan yanlış patronaj politikalarından ders çıkararak, siyasi iktidarlar, hiçbir dinî, siyasî, vb. gibi grupların desteğini almak için onları patronaj etmemesi gerekmektedir. Akıl ve bilimin ilerlemesini hedefleyen bir liyakat usulü esas kabul edilmeli; siyasî irade ve halk, adil ve rasyonel bir patronaj felsefesini paradigma haline getirip, bunu sistemleştirmelidir. Devletlerin yükseliş ve çöküşleri, bilgiye ve akla dayalı bir patronaj politikasının icra edilip edilmemesinden ortaya çıkmaktadır. Osmanlı Devleti de bu anlatılan şekliyle bilgiye dayalı, rasyonel ve adil bir patronaj politikasını uygulamadığı için insan kaynaklarını doğru yönetememiş, büyük dehâlar ortaya çıkaramamıştır. Demokratik, lâik bir sistemle beraber; doğru bir patronaj politikasının uygulanması, ülkelerin kalkınmasının ve istikrarının sağlayacaktır. Akıl ve bilgi temelli bir liyakate dayalı olmayan bir patronaj sisteminin, milletleri düşüreceği hazin sona, Mustafa Kemal Atatürk, Çalışmadan, yorulmadan, üretmeden rahat yaşamak isteyen toplumlar; evvela haysiyetlerini, sonra hürriyetlerini daha sonra da istiklal ve istikballerini kaybetmeye mahkûmdurlar, sözü işaret etmektedir. Atatürk’ün bu kıymetli sözüne bir ekleme yaparsak, konumuzun sonuç bölümü için şu önemli sonucu çıkartabiliriz: Aklı ve bilgiyi merkeze almayan bir patronaj sistemini uygulayan toplumlar, çalışamaz, üretemez, sonunda haysiyetlerini, istiklal ve istikballerini kaybetmeye mahkûmdur. Bu çalışma, şu an ülkemizin de büyük bir sorunu olan patronaj probleminin çözümüne de ayrıca ışık tutacaktır.
.
Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 1 MEVLEVÎLERİN YÖNETİMLE İLİŞKİLERİ Nilgün Açık Önkaş * ÖZET Halktan ve aydın kesimden büyük ilgi gören Mevlevîler, sultanlar ve devlet yöneticileri tarafından da benimsenmiş bir topluluktur. Padişahlar, Mevlevîleri daima kendilerine manen destek olacak bir konumda görmüşlerdir. Mevlevîlikte şeyhlerle devlet başkanı ve yöneticiler arasında, diğer tarikatlardan daha fazla, iyi ilişkiler vardır. Osmanlı devletini başarı ile yöneten padişahlar, siyasî, askerî, idarî alanlarda elde edilen başarılardaki devamlılığı sürdürmek için, ilim, kültür ve sanat hayatının gelişmesi gerektiğinin farkındadırlar ve bu çerçevede ilim ve sanat çevresinden destek ve himayelerini esirgememişlerdir. Bu sebeple her biri birer eğitim kurumu olan Mevlevîhanelere ayrı bir hassasiyet göstermişlerdir. Tarihi süreç içerisinde bakıldığında Mevlevîhaneler, kültür ve sanat alanındaki faaliyetleriyle birer okul niteliğinde idiler. Pek çok sanatkâr yetiştiren, toplumu bilinçlendirip ihya eden güzel sanatların bir şubesi kabul edilebilecek bu kurumları yöneticilerin görmezden gelmesi imkansızdı. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı ilim, kültürsanat hayatındaki seviye ve kalitenin, devleti yöneten padişahların bu tür çalışmalara verdiği önemle, dolayısıyla ülkenin gelişmesi ve istikrarı ile doğrudan ilgili olduğu görülmektedir. Anahtar kelimeler: Mevlevîler, padişahlar, politik ilişkiler, sanat ve kültür, mevlevîhaneler The Relationships of Mawlawism with Government ABSTRACT As the members of a community, Mawlawis who were much interested in people and intellectuals were also embraced by sultans and state governors. Sultans considered that Mawlawis would always support them inwardly. There were more good relations in Mawlawism between the head of state and sheikhs as per the other orders. The sultans who successfully governed Ottoman Empire were aware of the necessity in the development of the life of science, culture and art to sustain the success gained in the political, military and administrative areas, so they did not spare any support and protection on the society of science and art within this frame. For this reason, they showed a special * Yrd. Doç. Dr. Muğla Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü, nilgunacik@gmail.com AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 2 sensitivity to Mawlawi houses that each was an education institution. As it was examined within a historical process, Mawlawi houses were schools where in culture and art studied. It was impossible for the governors to ignore such kind of institutions which could be considered as the branches of fine arts in reviving the society and making it conscious about life. According to this aspect, it was comprehended that the level and quality of Ottoman science, culture and art were directly related with the importance given by sultans who governed the state to such activities and thereby the development and the stability of the country. Key Words: Mawlawis, sultans, political relations, art and culture, mawlawi houses Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî'nin yetiştiği coğrafya ve yaşadığı on üçüncü yüzyıl, hem İslâm dünyası hem de Anadolu Selçukluları için sarsıntı ve çöküntü çağıdır. Bu yüzyılda Moğol saldırıları, kardeş kavgaları, entrikalar ile devlet gücü sarsılmış; ortaya çıkan Babaî ayaklanmaları sonucunda bir çok bilgin, şâir ve mutasavvıf Anadolu'ya gelip yerleşmiş ve çeşitli tarikatların kurulup yayılmasına sebep olmuşlardır. Çağın, siyasal ve toplumsal bakımdan karışık olmasına karşılık, bu coğrafyada Mevlânâ'nın hoşgörüye dayanan söz ve düşüncelerinin yayılması, onun geniş halk topluluklarınca benimsenmesine, on beşinci yüzyılda bütün âdâb ve erkânıyla kurulacak olan Mevlevîliğin doğmasına vesile olmuştur. Mevlânâ, manevî kişiliği ile halkın her zaman başvurduğu ve Moğol yöneticilerinin de sevip saydığı bir pîr olarak tanınmıştır. Moğol yöneticileri içinde özellikle Pervâne Süleyman Mevlânâ'yı sık sık ziyaret etmiş, onun sohbetlerine katılmış, kendi mekânında Mevlânâ'yı ağırlamış, Mevlânâ'nın katıldığı sema törenleri ve ziyafetler tertip etmiştir. Bu sırada da, Mevlânâ ve dervişlerine ihsanda bulunmuştur (Kayaoğlu, 1986: 163). Mevlânâ'nın Fihî MâFîh adlı eserini Pervâne'ye ithaf etmiş olması da aralarındaki samimiyetin derecesini göstermektedir. Pervâne adını Muiniddin Süleyman'a Mevlânâ vermiştir. Ayrıca, Selçuklu sultanlarından II. İzzeddin Keykavus (1245-1257), IV.Rükneddin Kılıç Arslan (1257-1266) gibi devrin sultanları, emirleri, vezirleri de, Mevlânâ'nın sema meclislerinde bulunmuşlardır (Firuzanfer, 1963: 183-184). Anadolu'daki Moğol hakimiyeti sırasında başlayan ve önce Karamanoğulları, daha sonra da Osmanlılar döneminde resmî nitelik kazandığı bilinen Mevlevîliğin, aynı zamanda Anadolu'nun uç mıntıkalarında kurulan Türkmen beylikleri üzerinde de tesiri olmuştur (Emecen, 2001: 133). Ayrıca Saruhanoğulları Beyliği'nde oldukça etkili olan Mevlevî tarikatı; zaman geçtikçe daha güçlü bir konuma ulaşmıştır. Örneğin; Mevlânâ’nın torunu Ulu Ârif Çelebi, sürekli yaptığı seyahatlerle Eşrefoğulları, Germiyanoğulları, Menteşeoğulları, Aydınoğulları Beylikleri'nde Mevlevîliği tanıtmış ve bu seyahatlerde Aydınoğulları'ndan Şecâe'ddin İnanç Bey, İlyas ve Mehmed Bey, Menteşeoğullarından Mesud Bey, Eşrefoğullarından Mehmed Bey ve Germiyanoğulları'ndan Yakup Bey'le çok iyi ilişkiler kurmuştur. Bu beylerin huzurunda düzenlenen sema törenleri, tarikatta pek çok kişinin toplanmasına sebep olmuş; böylece bu beyliklerin hâkimiyet alanlarında Mevlevîhaneler açılmıştır (Eflâkî, 1964: 1/ 158-269; Gölpınarlı, 1983: 73-75; Ilgar, 1992: 2). Ayrıca Germiyanoğlu Süleyman Şah, Mevlânâ’nın torunu, Sultan Veled’in kızı Mutahhara Hatunla evlenmiş, bu evlilikten dünyaya gelen kızı Devlet Hatun da 1378 yılında Yıldırım Bayezid ile evlendirilmiştir (Sakıb Dede, 1283: 524). Böylece Mevlevîlerle Osmanlı ailesi arasında bir akrabalık da oluşmuştur. AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 3 Mevlana takipçilerinden Sultan Divanî de Ulu Ârif Çelebi gibi, yönetimle iyi ilişkiler kurmuş, Konya, Bağdat, Necef, Kerbelâ, Horasan, Mısır, Kütahya, Bursa, Denizli, İstanbul gibi pek çok yere seyahat etmiş; Halep, Burdur, Eğridir, Sandıklı, Kahire, Kudüs, Şam, Cezayir, Sakız, Midilli Mevlevîhanelerini kurdurmuştur. Mevlevîliğin köylere kadar yayılmasının sebeplerinden en önemlisi, Mevlevî şeyhlerinin halkla kaynaşmış olmasıdır (Gölpınarlı, 1983: 246-247). On beş ve on altıncı yüzyıllarda Anadolu'da ve bilhassa Rumeli'de kaynaşan Şiî-Batınî cereyan ortaya çıktığında Sultan Divânî, Yusuf-ı Sineçâk ve Şâhidî gibi Mevlevîler, halkı irşada başlamıştır. Bu sayede Osmanlılar, Mevlevîleri tanımışlardır (Gölpınarlı, 1983: 269). Osmanlı merkezî yönetiminin, Mevlevîlikle ilk teması, II. Murad (1421-1451) dönemine rastlar. Bu döneme kadar geçen zamanda Mevlevîlik, Anadolu'da önemli bir güce ve saygınlığa erişmiştir. Osmanlı tarihinde ilk defa II. Murad, Edirne'de tam teşekküllü bir Mevlevîhane açtırmıştır (İnalcık, 1973: 201). 1426 yılında II. Murad'ın bu büyük Mevlevîhane'yi açmasıyla Mevlevîlik resmen, Osmanlı merkezî yönetiminin desteğini almıştır (Tanrıkorur, 2000: 62). II. Murad (1403-1451), sanatçı ve bilim adamlarına gösterdiği yakın ilgi ile tanınmıştır. Onun bu ilgisi sayesinde, sanatta önemli gelişmeler olmuş; Arapça ve Farsça'dan çok sayıda eser tercüme edilmiştir. Çevresindeki edebî muhitte, içinde Mevlevî şâirlerin de bulunduğu, pek çok şâir yer almıştır (İsen, 1997: 43). II. Murad'dan sonra Fatih Sultan Mehmed (1451-1481), Osmanlı sultanları içinde bilim ve sanata imkan sağlayan padişahlar arasında en dikkati çekenlerden biridir. Onun devrinde, bilim, hat ve şiir alanında gözle görülür gelişmeler olmuş ve İstanbul'da onun oluşturduğu edebî muhitte 185 şâir bulunmuştur (İsen, 1997: 44). Fatih'in İstanbul’u fethetmesinin hemen ardından bu şehirde açtığı ilk tarikat dergâhı, Mevlevî dergâhı olmuştur. Gölpınarlı bu olayı ‘Kalenderhane zaviyesi, tam manasıyla bir Mevlevî dergâhı olarak açılmıştır ve böylece fetihten sonra İstanbul’da ilk kurulan Mevlevîhane budur’ sözleriyle aktarmaktadır. Ayrıca, Fatih Sultan Mehmed çok sayıda şâiri maaşa bağlamıştır. Bu şâirler içinde, Mevlevî şâirler de yer almıştır. Fatih'ten sonra tahta çıkan oğlu II. Bayezid de babasının devrinde hız kazanan bilim, sanat, düşünce hareketlerini devam ettirmiş, döneminde 30 kadar şâir, devletten maaş almıştır (İsen, 1997: 44). II. Bayezıd (1481-1512) devrinden itibaren Mevlevîler, Osmanlı sultanları ve diğer devlet adamlarından büyük ilgi görmüş; Mevlevîlik on altıncı asırdan itibaren, aydın kesimde yayılmaya ve köylerden kasabalara, kasabalardan şehirlere çekilmeğe başlamıştır (Gölpınarlı, 1983: 247). Bu dönemlerde Mevlevîlik, padişahların da ilgisini çekmiş, onların ihsanlarına nail olmuştur. Örneğin, II. Bayezıd'in sûfîliğe eğilimli kişiliği, Mevlânâ'ya saygısı, Konya'daki türbede bir hayli tamirat yaptırmasına sebep olmuştur. Ayrıca II. Bayezid’in Konya’da Çelebilik makamında bulunan Hüsrev Çelebi’ye muhabbeti, pek çok devlet ricalinin Mevlevîliğe intisap etmesine sebep olmuştur (İnalcık, 1973: 201). II. Bayezid dönemi, Mevlevîliğin İstanbul'un gündelik hayatında tam manasıyla kurumlaştığı ve ilk tekke sayılan Galata Mevlevîhanesi'nin faaliyete geçtiği zamandır (Işın, 1994: 424). Yavuz Sultan Selim de (1512-1520), Mevlânâ Dergâhı'na su getirip, şadırvan yaptırmış ve burayı vakıflarla zenginleştirmiştir. Yavuz Sultan Selim İran seferine giderken, Konya’ya gelmiş ve burada Mevlânâ türbesi şeyhinden bu sefer hakkında fikrini sormuştur. Şeyh, Osmanlı ordusunun galibiyetini haber vermiştir (Kayaoğlu, 2002: 38). Osmanlı devletini başarı ile yöneten padişahlar siyasî, askerî, idarî vb. pek çok alanda elde edilen başarılardaki sürekliliğin, devletin gücünün, çok iyi yetişmiş bilgili kişilerin, yani AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 4 bürokratların devlet kadrolarında görev almalarıyla; ilim, kültür ve sanat hayatının ise bilginler ve sanatkârlarla gelişip artacağını görmüşler; bu yüzden, ilim ve sanat ehlinden destek ve himayelerini esirgememişlerdir. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı ilim, kültür ve sanat hayatındaki seviye ve kalitenin, devleti yöneten padişahın bu tür çalışmalara verdiği önemle dolayısıyla ülkenin gelişmesi ve istikrarı ile doğrudan ilgili olduğu görülmektedir (Öztürk, 2000: 49-50). Örneğin, Yavuz Sultan Selim (1470-1520) yönetime geçince devlet idaresini düzenlediği gibi Tebriz'in fethini müteakip Acem ülkesindeki sanatçıları da İstanbul'a getirterek Osmanlı bilim ve sanatına işlerlik kazandırmaya çalışmıştır (İsen, 1997: 43). Bu padişahlardan başka, Şehzâde Cem (1459-1495), Kanûnî Sultan Süleyman (1495- 1566), II. Selim (1524-1574), III. Murad (1546-1595), III. Mehmed (1566-1603), IV. Murad (1612-1640), III. Selim (1761-1808) ve II. Mahmud (1785-1839) Mevlevîlere, ilim ve sanat faaliyetlerine önem veren diğer yöneticilerdir. İstanbul'un gündelik hayatına giren ilk tarikatlardan olan Mevlevîlik bir devlet kurumunun yer değiştirmesine benzer bir şekilde, Konya'dan İstanbul'a taşınmış; idari merkez Konya'da kalmak şartıyla tarikat mensuplarının şehir hayatındaki faaliyetleri başlamıştır (Işın, 1994: 423). Hemen bütün Osmanlı padişahlarının tahta ilk geçişlerinde yapılan tören Galata Mevlevîhanesi şeyhinin rehberliğinde gerçekleştirilmiştir. Sarayın düzenlediği bir törenle yeni padişahın beline, Galata Mevlevîhanesi şeyhi kılıç kuşatmış ve böylece o kişinin sultanlığı manen belirginleştirilmiştir. 1648-1687 yılları arasında tahtta bulunan IV. Mehmed (1642-1693)'in tahta çıkmasının Müftü Yeniçeri ağası Mevlevî Vezir Derviş Mehmed Paşa tarafından gerçekleştirilmesi, Mevlevîlerin bu dönemde sarayda önemli bir konumda bulunduklarının bir göstergesidir. O zaman altı yaşında bir çocuk olan IV. Mehmed, tahta geçiş töreninde, vezire doğru ilerleyen alayda Mevlevî kıyafetleriyle yürümüştür. Ayrıca o dönemde pek çok rütbeli kişinin Mevlevîliğe mensup olduğu da bilinmektedir (Erdoğdu, 1999: 126). Yenikapı Mevlevîhanesi de kuruluşundan itibaren Konya'daki çelebilik makamına bağlı bir merkez halinde gelişmiştir. Tarikatın bu merkeziyetçi niteliği bir bakıma Osmanlı saray yönetiminin basit bir modeline benzemektedir. Bu model, çelebilik makamı dışında kan bağına dayalı şeyh ailelerinin oluşmasını önlemek ve böylece merkeziyetçi yapıyı zayıflatabilecek güç odaklarının ortaya çıkmasını engellemek amacına dayanmaktadır. Ayrıca İmparatorluk, mevlevîhaneler arasında atama usulünü esas alarak idari tasarrufu kendi elinde tutmayı amaçlamıştır. Bu yönetim modelinin erken dönem İstanbul Mevlevîliği üzerinde kültürel açıdan olumlu bir etkisi vardır. İmparatorluğun birbirinden farklı kültür coğrafyalarında kurulan mevlevîhanelerinden İstanbul'a yapılan şeyh atamaları aynı zamanda bu bölgelerin tasavvuf kültürlerini de şehir hayatına taşımış ve Mevlevîlik diğer mistik kurumlara göre daha erken bir dönemde imparatorluk tarikatı olma özelliğini kazanmıştır (Işın, 1994: 425). Konya çelebileri hemen her dönemde, son yıllardaki küçük anlaşmazlıklar dışında sultanlarla çok iyi ilişkiler kurmuşlardır. II. Murad (1403-1451), Kanûnî Sultan Süleyman (1494-1566), III. Mehmed (1566-1603), I. Ahmed (1590-1617), III. Selim (1761-1808) ve Mehmed Reşad (1844-1918) gibi pek çok padişah döneminde olduğu gibi, Osmanlı sultanları Mevlevîliği ve Mevlevîleri benimsemiş ve korumuşlardır. Yönetimle olan bu iyi ilişkiler, Mevlânâ zamanında başlamış daha sonraki yüzyıllarda da artarak devam etmiştir. Anadolu'ya dışarıdan gelmiş olan sûfîlerin siyasî iktidarın desteğini kazanma isteği Mevlânâ’da da vardı. AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 5 Bu sebeple Mevlânâ zamanın Selçuklu yöneticileriyle çok yakın münasebetler içinde olmuştur. Dolayısıyla devlet-tekke ilişkilerinin temelleri daha o zamanlarda atılmıştır (Ocak, 1996: 19). On yedinci yüzyılda ise muhtelif şehirlerde vezirler, beyler tarafından Mevlevîhanelerin yaptırılması, Mevlevî tarikatının Osmanlı Devleti'nde ne kadar benimsendiğinin ve devlet adamlarının da buna ayak uydurduklarının bir göstergesidir (Gölpınarlı, 1983: 247-248). Bu benimseme ve yönetimin desteği sayesinde Mevlevîlik her asırda İmparatorluğun gelişmesine paralel bir gelişme göstermiştir. Sözü edilen gelişmede Mevlevîhanelerin kişilerin eğitildiği birer eğitim merkezi olmalarının; Mevlevî tarikatının şiir, musiki, sema üzerine kurulu bir tarikat olmasının da etkisi büyüktür. Bütün bu unsurlarla tarikat, çevresine yönetimden ve halktan pek çok kişi toplayan bir özelliğe sahiptir. On yedinci yüzyıldan itibaren Mevlevîlik, devlet tarafından daha çok resmî himaye görmüş; bu yüzyıldan sonra köy Mevlevîhanelerine ve Mevlevî köylerine rastlanmaz olmuş ve artık, vezirler, padişahlar tarikata yakın ilgi göstermiş; bunlardan kimi Mevlevîliğe intisap etmiş, kimi de Mevlevî muhibbi olmuştur. Tarikata halktan intisap edenler varsa da daha ziyâde vezîrler, beyzâdeler, hükümet ricâli, III. Selim (1761-1808), II. Mahmud (1785-1839), Abdülmecid (1823-1861) gibi padişahlar tarikata girmiştir. Bu yüzyılda Mevlevîhaneler tamir edilmiş, vakıfları çoğaltılmış, bir çok kişi Mevlevîliğe intisap etmiştir. Böylece Mevlevîlik daha çok tahsilli çevrede özellikle sanatkârlar, şâirler, musikişinaslar hatta her biri birer sanatkâr olan padişahlar arasında yayılmıştır (Kılıç, 1998: 228). Mevlânâ felsefesinin 14. yüzyılda kurumsallaşmasını tamamlaması ve arkasından 17. yüzyılda bir çeşit devlet kurumu haline gelmesiyle birlikte Mevlevîhanelerin merkezi yönetimle ilişkileri artmıştır. Görüldüğü üzere, bu ilişki sûfî alanla sınırlı kalmayıp siyasî sahada da kendisini göstermektedir (Köstüklü, 2005 : giriş). III. Selim ve II. Mahmud ilim ve sanat faaliyetlerinde bilhassa dikkati çeken isimlerdir. Hem şâir hem de büyük bestekâr olan III. Selim, Galata Mevlevîhanesi'ne sık sık gidip buradaki sanat erbabı ile yakın ilişkiler içinde bulunmuştur. Ayrıca musikişinas ve şâirleri saray çevresine toplayarak bir sanat çevresi içinde yaşamış ve ilim ve sanata çok önem vermiştir. II. Mahmud devrinde musiki, III. Selim devrindeki parlaklığını muhafaza etmiştir. Galata, Yenikapı, Beşiktaş Mevlevîhanelerine devam eden III. Selim gibi, II. Mahmud da, ilim ve sanat erbabından desteğini esirgememiş, bu çevre içinde yaşamıştır. On dokuzuncu yüzyılın başlarında III. Selim'in kendisinin de bir neyzen, tanburî, bestekâr olması sebebiyle musiki büyük bir gelişme göstermiş; yine bu yüzyılın ortalarında II. Mahmud'un da desteğiyle musiki en parlak dönemine girmiş ve pek çok Mevlevî musikişinas yetişmiştir. II. Mahmud gibi Sultan Abdülmecid (1839-1861) de, Mevlevî çevrelerinde takdir görmüş bir padişahtır. Abdülmecid Mevlevî tekkelerindeki Mesnevî öğretim sistemini yayma düşüncesiyle padişahlığının ilk yıllarında iki tane Darü'l-Mesnevî açtırmıştır. Abdülmecid, zaman zaman İstanbul'daki Mevlevî Dergâhlarını da ziyaret etmiştir (Küçük, 2000: 316). II. Mahmud'un oğlu da hattat ve musikişinas bir padişah olup, ney üflemeye meraklı bir Mevlevî muhibbidir. Onun padişahlığı yıllarında tasavvuf çevrelerini yakından ilgilendiren en önemli gelişme Meclis-i Meşâyıh'ın kurulması olmuştur (Gündüz, 1983: 218). 1867 yılında Sultan Abdülaziz (1861-1876) Konya Mevlânâ Dergâhı'nın yıpranan bazı bölümlerini tamir ettirmiştir. Islahat ve Tanzimat dönemlerinde menfî bir tavır takınmayan Mevlevîler, Bektaşîliğe karşı hükûmetçe daha çok tutulmuş olup bir denge oluşturmak için hemen bütün devlet büyükleri Mevlevî muhibbi olmuştur (Gölpınarlı, 1983: 271-272). AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 6 Ancak Osmanlı merkezî yönetimi ile Mevlevîler arasında bilhassa da Konya çelebileri arasındaki ilişkiler her zaman iyi olmamıştır. Örneğin; Ferruh Çelebi (1561-1601) zamanında Mevlevî tarikatı büyük bir sarsıntı geçirmiştir. Ferruh Çelebi'nin azledilmesiyle çelebilik makamı on sekiz yıl süreyle boş kalmış yerine oğlu I. Bostan Çelebi'nin geçmesiyle bu sıkıntılı dönem sona ermiştir. Akabinde I. Bostan Çelebi, İstanbul'a giderek I. Ahmed (1590- 1617)’le görüşmüş ve padişahtan gördüğü ihsanlarla dergâhın tevliyetini ve vakıflarını ihya ederek Konya'ya gelip çelebi makamına geçmiştir. Onun çelebiliği döneminde (1601-1630) oluşan bu canlanma ile Mevlevîlik, Mesnevî şârihi İsmail Ankaravî, Ahmed Cünûnî Dede gibi pek çok önemli Mevlevî büyüğü yetiştirmiştir (Tanrıkorur, 2000: 64). Merkezî yönetim genel olarak, dergâhın yönetimine, çelebilerin tayin ve azillerine müdahale etmeyen tavrı ile gündeme gelmiştir. Ancak bazen, çelebiler arasında post kavgaları olduğunda veya vakıf gelirleri ile ilgili karışıklıklar bulunduğunda işleyişe müdahale etmek zorunda kalmışlardır. Örneğin; padişah II. Ahmed (1643-1659), hakkında pek çok şikâyet bulunan Bostan Çelebi'yi makamından alıp Kıbrıs'a sürmüş, dergâhın vakıflarından bazılarını da iptal ettirmiştir (Sakıp Dede, 1283: 183-192). Merkezî yönetimle çelebilerin ilişkileri, gerek vakıf gelirleri yüzünden gerekse kendi aralarında çıkan anlaşmazlıklar yüzünden zaman zaman bozulmuştur. Konya çelebileri bazen özellikle de on sekizinci yüzyıldan sonra, merkezî yönetime karşı tavır almışlardır. Çelebiler bazen siyasete karışmışlar, evkaf yüzünden birbirleriyle uğraşmışlar; bu sebeple de görevlerinden uzaklaştırılmışlardır (Tanrıkorur, 2000: 60). On sekizinci yüzyıldan sonra, merkezî otoritenin zayıflamaya başlaması ile bazı Konya çelebileri manevî nüfûzlarına dayanarak diledikleri gibi davranışlar sergilemeye başlamışlardır. Örneğin, Nizâm-ı Cedid'i kuran III. Selim, Mevlevîliğe intisap etmiş bir padişah olmasına rağmen Konya'da şeyhlik yapan, Hacı Mehmed Çelebi fiilen III. Selim ve Nizâm-ı Cedid aleyhine çalışmıştır (Gölpınarlı, 1983: 171-173). Ancak yine de bilhassa III. Selim devrinde, devletin her türlü işine karışan âdeta devlet içinde ayrı bir devlet haline gelen Yeniçerilere nazaran Mevlevîler, devlet işlerine karışmamış; genellikle tarafsız kalmış, bu davranışlarıyla yönetimin sevgi ve saygısını kazanmışlardır. Böylelikle yönetim, Mevlevîlere daha da yakınlaşmış, Mevlevî tekke ve zâviyelerini tamir ettirmiş, çelebi ve ailelerine maaş bağlatmıştır. Mevlevî padişah Mehmed Reşad (1909-1918) döneminde ise, Yenikapı ve Bahariye Mevlevîhaneleri tamir ettirilip yeniden imar edilmiştir (Gölpınarlı, 1983: 273). Tanzimat sonrası döneme ve Osmanlı siyasi hayatına etkisi olan Mevlevî şeyhi Osman Salaheddin Dede, Tanzimat dönemi siyasî kadrolarıyla çok yakın ilişkiler kurmuştur. Tanzimat'ın iki büyük sadrazamı Keçecizâde Fuad Paşa ve Ali Paşa kendisine intisap etmiştir. Ayrıca, Mısırlı Kâmil Paşa ve Şeyhülislam Sâhib Molla, Osman Salaheddin Dede'nin Yenikapı Mevlevîhanesi'nde düzenlediği toplantılara devam etmişlerdir. Sadrazam Midhat Paşa ile yakın dost olan Osman Salaheddin Dede, Yeni Osmanlılar hareketi içinde yer almış, Midhat Paşa aracılığıyla V. Murad'ı desteklemiş ve bu dönemde Bektaşîler gibi mason localarıyla ilişkiler kurmuştur. Bu ilişkiler sebebiyle, II. Abdülhamid (1876-1909) döneminde Yenikapı Mevlevîhanesi ve Konya makam çelebileri sürekli göz altında tutulmuştur. Osmanlı Devleti, bünyesindeki mezhep ve tarikat faaliyetlerini inceden inceye takip etmiş; devleti tehdit edebilecek en ufak bir kıpırdanmanın bile üzerine gitmiştir (Işın, 1994: 430). Ancak, özellikle on dokuzuncu yüzyılın başından itibaren tarikatlar üzerindeki denetimini giderek arttırarak, müdahaleye dönüştürmüştür (Sayar, 2000: 34). Şöyle ki Konya Mevlevîhanesi meşihatını sürdüren, Abdülhalim Çelebi de bu dönemde, II. Abdulhamid AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 7 tarafından sıkı izleme altına alınmıştır. Bunu şiddetle eleştiren Abdülhalim Çelebi, II. Abdülhamid'i istifaya davet eden bir telgrafı saraya göndermiştir. Ancak bunu müteakiben 1909 yılı sonlarında görevinden uzaklaştırılmıştır (Sayar, 2000: 30-31). Devlet tarafından izlemeye alınanlardan biri olan Mevlevî şeyhi Osman Salaheddin Dede de, Tanzimat'ın getirdiği reformlar sonucunda şeyhülislamlığa bağlı olarak kurulan ve tarikatları devlet denetimine sokmayı amaçlayan Meclis-i Meşayih'in ilk başkanı olmuş ve böylece art niyet taşımadığını göstermiştir. Vefatından sonra yerine oğlu Mehmed Celâleddin geçmiş ve post-nişînliği döneminde, Jön Türklerin yakın destekçisi olmuştur. Mevlevîliğin bu siyasî çizgisi, kendisinden sonra meşihat makamına geçen Abdülbâkî Dede tarafından da devam ettirilmiştir. Abdülbâkî Dede 1915 yılında İttihad ve Terraki'nin kurduğu Mücâhidîn-i Mevleviyye Alayı'na komutan sıfatıyla katılmıştır (Işın, 1994: 430). Abdülbakî Dede gibi dikkati çeken bir diğer isim de, TBMM'de birinci dönem mebusluğu yapan Abdülhalim Çelebi'dir. Abdülhalim Çelebi, 8 ekim 1919 yılında Konya Merkez Heyeti'ne seçilmiş ve Anadolu topraklarının düşmandan temizlenmesi mücadelesinde Kuvâ-yı Milliye lehinde, ordu saflarında bulunmuş; bizzat Kurtuluş Savaşı'na iştirak etmiş ve millî iradeye verdiği destekle büyük fayda sağlamıştır (Sayar, 2000: 24-58). Mevlevîlerin Balkan ve I.Dünya Savaşlarında vatan savunmasındaki duyarlılık sürecinin İstiklâl Savaşında devam ettiği görülür. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde pek çok Mevlevî fiilen görev yapmış ve Mustafa Kemal Atatürk ve millî hareket lehinde bir tavır ortaya koymuştur (Köstüklü, 2002: 224). Mevlevîhaneler tekkelerin kapatılması kanunuyla 1925 yılında kapatılmış, bundan sonra idare merkeziyle birlikte çelebilik makamı Halep'e taşınmıştır (Tanrıkorur, 2000: 67). 1925 yılında Halep'e geçen Abdülhalim Çelebi'nin oğlu Bâkır Çelebi, Mevlevîlik merkezini Halep'e taşımış ve 1937 yılına kadar Türkiye dışındaki bütün Mevlevîhaneleri bu merkeze bağlamıştır. 1937 yılında Hatay meselesinde Bâkır Çelebi, Türkiye lehine faaliyet göstermiş, Suriye hükümetince bu durum casusluk addedilmiş, aynı yıl Türkiye'ye gelen Bakır Çelebi'nin Suriye'ye dönmesine izin verilmemiştir. Bu yüzden 1943’e kadar yerine, kardeşi Vâhid Çelebi vekâlet etmiş ve 1944 yılında Suriye hükümetinin aldığı bir kararla Çelebilik makamıyla birlikte Mevlevîlik bir müessese olarak tarihe karışmıştır (Tanrıkorur, 2000: 65-66). Sonuç olarak, tarihi süreç içerisinde Mevlevîler başlangıcından tarihe mal olduğu zamana kadar devlet yöneticileriyle daima iyi ilişkiler kurmuşlardır. Bu tarikatın insancıl, üretken, sanata, ilme ve kültüre değer veren anlayışıyla yakından ilgilidir. Mevlevî olan ya da olmayan yöneticiler, Mevlevî muhibbi yöneticiler daima Mevlevîleri uygar bir topluluk olarak görmüş bu sebeple destek ve himayelerini onlardan esirgememişlerdir Bu destek ve himaye Mevlevîleri ihya etmiş, tarihi süreç içerisinde onların, daha uygar bir topluluk haline gelmelerini sağlamıştır. AKADEMİK BAKIŞ DERGİSİ Sayı 23 Ocak – Şubat – Mart – 2011 Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi ISSN:1694-528X İktisat ve Girişimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız – Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü, Celalabat – KIRGIZİSTAN http://www.akademikbakis.org 8 KAYNAKÇA Eflâkî Ahmet. (1964). Âriflerin Menkıbeleri, İstanbul. Erdoğdu, Goncagül. (1999). Osmanlı Devleti’nde Mevlevî Tarikatı’nın Klâsik Öncesi Dönemi (13.17.yüzyıl), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: H.Ü. Firûzanfer, Bediüzzaman. (1927). Şerh-i Mesnevî, Tahran. Gölpınarlı, Abdülbâki. (1983). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul. Gündüz, İrfan. (1983). Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, İstanbul. Ilgar, Yusuf. (1992). Afyonkarahisar’da Mevlevîlik, Afyon. Işın, Ekrem. (1994). ‘Mevlevîlik’ mad. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.5, İstanbul. İnalcık, Halil. (1973). The Otoman Empire, London. İsen, Mustafa, Ali Fuat Bilkan. (1997). Sultan Şâirler, Akçağ Yayınları, Ankara. Kayaoğlu, İsmet. (1987). Mevlânâ’nın Moğol Yöneticileriyle Münasebetleri, II. Millî Mevlânâ Kongresi, Konya: S.Ü. Kayaoğlu, İsmet. (2002). ‘Sultan-Mevlevî İlişkilerine Genel Bir Bakış’, X. Millî Mevlânâ Kongresi, Konya: S.Ü Kılıç, Filiz. (1998). 17.Yüzyıl Tezkirelerinde Şiir ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Akçağ Yayınları, Ankara. Köstüklü, Nuri. (2002). ‘Vatan Savunmasında Gönül Erleri: Mücâhidîn-i Mevlevîye Alayı’, X. Millî Mevlânâ Kongresi, Konya: S.Ü . Köstüklü, Nuri. (2005). Vatan Savunmasında Mevlevihaneler (Balkan Savaşlarından Milli Mücadeleye), Çizgi Kitabevi Yayınları. Küçük, Sezai. (2000). XIX. Asırda Mevlevîlik ve Mevlevîler, Basılmamış Doktora Tezi, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul: M.Ü. Ocak, Ahmet Yaşar. (1996). ‘Türkiye Tarihinde Merkezî İktidar ve Mevlevîler Meselesine Bir Bakış’, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti’nde Mevlevîhaneler Kongresi, Konya: S.Ü. Odyakmaz, Nevzat. (1999). Bektaşîlik, Mevlevîlik, Masonluk, İstanbul. Önder, Mehmet. (1991). “Konya Mevlânâ Dergâhı Arşivi ve Mevlevîhaneler”, IX. Vakıf Haftası Kitabı, Türk Vakıf Medeniyetinde Hz. Mevlânâ ve Mevlevîhanelerin Yeri ve Vakıf Eserlerde Yer Alan Türk-İslam Sanatları Seminerleri, haz. İbrahim Ateş / Sadi Bayram / Mehmet Narince, Ankara. Öztürk, Necdet. (2000). ’Osmanlı İlim ve Kültür Hayatında Önemli Gelişmeler’, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.2, İstanbul. Sakıp Mustafa Dede. (1283). Sefine-i Nefise-i Mevleviyye, c.1-3, Mısır. Sayar, Ahmet Güner. (2000). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Portre Denemeleri, Ötüken Yayınevi, İstanbul. Tanrıkorur, Barihüdâ (2000). Türkiye Mevlevîhaneleri’nin Mimarî Özellikleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Arkeoloj
..
XXXXXXXXXXXXXX
.İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ MODERN OSMANLI HARİCİYESİNİN İNŞASI VE II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE DİPLOMASİ Zeynep BOSTAN 2502120521 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Mehmet Öznur ALKAN İSTANBUL - 2019 Bu çalışma İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje Numarası: 49600 iv ÖZ MODERN OSMANLI HARİCİYESİNİN İNŞASI VE II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE DİPLOMASİ Zeynep BOSTAN Bu tez modern diplomasi ile modern bürokrasinin kesişim noktasında Osmanlı hariciyesinin modernleşme serüvenini merkez ve dış yapılanmasıyla gelişim ve dönüşümü çerçevesinde ele almaktadır. Osmanlı Devleti’nde modern diplomasinin gelişim çizgisi içinde II. Abdülhamid dönemindeki bürokratik dönüşümün hariciyeye yansıması bu çalışmanın odak noktasıdır. II. Abdülhamid döneminde hariciyenin iç ve dış yapılanmasında yaşadığı değişim ve dönüşüm farklılıkları ve devamlılıkları üzerinden analiz edilmektedir. Böylece Osmanlı Devleti’nin modernleşme döneminde diplomasiye yaptığı yatırımın ve diplomatik ilgisinin boyutları ortaya konmaktadır. Bu çerçevede Hariciye Nezareti’nin gelişimi, hariciyenin merkez ve taşra teşkilatıyla ilgili yasal düzenlemeler, dönemin değişen uluslararası dengeleri ve Osmanlı’nın dış politika amaçları doğrultusunda açılan ve faaliyette olan dış temsilcilikler (elçilik ve şehbenderlikler), statüsü değiştirilen elçilikler, yeni elçilik projeleri, misyonlara tayin edilen diplomatların seçimindeki amaç ve kriterler, elçilik kadroları ile elçi ve şehbenderlerin görev alanları ele alınmaktadır. Anahtar kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, modernleşme, diplomasi, bürokrasi, Hariciye Nezareti, elçilikler, şehbenderlikler. v ABSTRACT THE CONSTRUCTION OF MODERN OTTOMAN FOREIGN SERVICE AND DIPLOMACY IN THE ERA OF ABDULHAMID II Zeynep BOSTAN This thesis deals with the modernization process of Ottoman Foreign Service at the intersection of modern diplomacy and modern bureaucracy by focusing on its central and external organization in the context of progress and change. The focus of this study is to analyze the reflection of bureaucratic transformation in the Abdulhamid II era to the Foreign Service in line with the progress of modern diplomacy in the Ottoman Empire. It analyzes changes and transformations experienced in the Foreign Service of Abdulhamid II era in terms of differences and continuities. Thereby it reveals the investments that the Ottoman Empire made for modernizing diplomacy and the boundaries of its diplomatic interests. The dissertation deals with the evolution of the Foreign Ministry, legal regulations about the central and external organization of the Foreign Service, the opening of new foreign representatives (embassy and consulate) in accordance with changing international balances of the era and the Ottomans’ objective of foreign policy, changing status of embassies, new embassy projects, the purpose and criteria in choosing the diplomats appointed to the missions, the embassy staff and the remits of ambassadors, envoys and consulates. This work was supported by Scientific Research Projects Coordination Unit of Istanbul University. Project Number: 49600. Keywords: Ottoman Empire, modernization, diplomacy, bureaucracy, Foreign Ministry, embassies, consulates. vi ÖNSÖZ Bu tezin amacı II. Abdülhamid dönemi hariciyesinin Osmanlı İmparatorluğu’nun “büyük modernleşme macerası/hikayesi” içindeki yerini tespit etmek ve Osmanlı hariciye tarihinin II. Abdülhamid bahsine bir katkı yapmaktır. Modernleşme her dönemde ve her yerde farklı boyutlarıyla uzun yıllara dayanan bir süreç olmuştur. Bu sebeple tezde, modern Osmanlı hariciyesi devletin dönüşümünde büyük bir sıçramanın yaşandığı III. Selim döneminden itibaren bütünlüklü bir kurgu içinde ele alınmıştır. Hariciyenin modernleşmesi bürokrasi ve diplomaside modernleşme olgularından etkilenen bir süreç olmuştur. Bu süreç bütün dünyada ve özellikle ilk olarak şekillendiği Avrupa’da benzer motiflere ve temalara sahiptir. Bu tezde de Osmanlı diplomasisinde modernleşmenin temel dinamiklerini anlamak için konunun uluslararası bağlamı ve bu sürecin dünyada nasıl geliştiği göz önünde bulundurulmuştur. Diğer yandan, Osmanlı’da hariciyenin modernleşme süreci başından itibaren kırılmalar ve süreklilikler bağlamında incelendiğinde II. Abdülhamid dönemi hariciyesinin ayırt edici veya devamlılık gösteren özellikleri tespit edilebilmektedir. Bu çerçevede bu tezde Hariciye Nezareti’nin merkez ve yurtdışı teşkilatına birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanarak mercek tutulmaya çalışılmıştır. Bu tezin ortaya çıkması sırasında eğitici ve yönlendirici pek çok destek gördüğümü belirtmek isterim. Öncelikle tüm doktora eğitimim boyunca bana rehberlik eden ve ilgi duyduğum Osmanlı diplomasisi alanında beni destekleyerek bu tez için yeni açılımlar sunan değerli danışman hocam Prof. Dr. Mehmet Ö. Alkan’a en içten teşekkürlerimi sunuyorum. Osmanlı bürokrasisinin işleyişini anlama ve arşiv belgelerini değerlendirme konusunda beni yönlendiren Prof. Dr. Ali Akyıldız’a, yazım safhasında değerli eleştirileriyle tezin gelişimine katkıda bulunan Prof. Dr. Adil Baktıaya’ya, tezin ilk planlama aşamasında ufuk açıcı yönlendirmelerde bulunan Prof. Dr. Murat Özyüksel ve Prof. Dr. Engin Deniz Akarlı’ya teşekkürü borç bilirim. vii TÜBİTAK 2214/A Yurtdışı Doktora Sırası Araştırma Bursu ile Princeton Üniversitesi Yakın Doğu Çalışmaları Bölümü’nde altı ay misafir araştırmacı olarak bulundum. Araştırmama yaptıkları değerli katkıdan dolayı TÜBİTAK’a teşekkürü borç bilirim. Princeton Üniversitesi’ne kabul edilmem için yardımcı olan ve oradaki çalışmalarımda bana yol gösteren Princeton Üniversitesi’ndeki danışmanım Prof. Dr. M. Şükrü Hanioğlu’na müteşekkirim. Osmanlı hariciyesi hakkındaki engin bilgilerini benimle cömertçe paylaşan ve yabancı dilde yazılmış çok değerli kaynaklara ulaşmamı sağlayan Sayın Sinan Kuneralp’e şükranlarımı sunarım. Paris’te yürüttüğüm araştırma sırasında arşiv ve kütüphanelerdeki malzemeye ulaşmam konusunda yardımcı olan INALCO öğretim üyesi Prof. Dr. Faruk Bilici’ye, diplomasi ve bürokrasinin işleyişi konusunda görüşlerini benimle paylaştıkları için Prof. Dr. Namık Sinan Turan’a ve Prof. Dr. Olivier Bouquet’ye müteşekkirim. Tezimin önemli bir parçası olan dünyanın her tarafındaki Osmanlı sefaret ve şehbenderliklerinin harita üzerinde gösterilmesini sağlayan GIS Analisti Sayın Hatice Korkulu’ya, tezimi destekleyen İstanbul Üniversitesi BAP Koordinasyon Birimi ve TÜBİTAK yetkililerine teşekkürü borç bilirim. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi (Archives du Ministère des Affaires Étrangères), IRCICA Arşivi, Princeton Üniversitesi Kütüphanesi, Collège de France - Bibliothèque d’études ottomanes ve İSAM Kütüphanesi yetkililerine yardımlarından dolayı müteşekkirim. Son olarak sevgili ailemi anmak isterim. ABD’deki hayatımı kolaylaştıran ve tezdeki grafikleri hazırlayan kardeşim Salih Mehmed’e, aynı döneme denk gelen tez yazım sürecimizde manevi desteğini hep hissettiğim ve Paris’teki araştırmalarım sırasında tecrübelerinden yararlandığım ve evini paylaştığım kardeşim Hümeyra’ya, ilgisi ve şefkatiyle her zaman yanımda olan anneme ve hayatı güzelleştiren kardeşim İbrahim Hanif’e kalpten teşekkürlerimi sunarım. Minnettarlığımın en büyüğü ise değerli babam Prof. Dr. İdris Bostan’a: İlim yoluna girmeme vesile olduğu, tarihi bana sevdirdiği ve uluslararası ilişkiler araştırmalarında tarihin önemine dikkatimi çektiği için kendisine sonsuz teşekkür ederim. viii İÇİNDEKİLER ÖZ…………………………………………………………………………………....iv ABSTRACT………………………………………………………..………………...v ÖNSÖZ………………………………………………………………………….…..vi KISALTMALAR LİSTESİ……………………………………………………….xiv TABLOLAR LİSTESİ……………………………………………………………..xv HARİTALAR LİSTESİ………………………………………………………...…xvi GRAFİKLER LİSTESİ…………………………………………………………..xvii GİRİŞ……………………………………………………………………………...…1 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİ GELİŞİM: III. SELİM, II. MAHMUD VE TANZİMAT DÖNEMLERİNDE OSMANLI HARİCİYESİ 1.1. Hariciyede Dönüşümün İlk Dönemi: III. Selim (1789-1807)………….....…….19 1.1.1.Sürekli ve Karşılıklı Diplomasiye Geçiş…………………………………...19 1.1.2. Osmanlı Daimi Elçiliklerinden Önce Avrupa’da Sürekli Diplomasi……...26 1.1.3. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri……………………………………….……..32 1.1.3.1. Daimi Elçiliklerin Kurulması İçin İlk Adımlar……………….....…..32 1.1.3.2. Daimi Elçilikler………………………………….…………..……...37 1.1.3.3. Elçilerin Faaliyetleri………………………………….………...…...44 1.1.3.4. İlk Daimi Elçilerin Sonu ve Başarısızlık Nedenleri…………...…..…45 1.1.4. Sürekli Diplomasinin İlk Döneminde Şehbenderlikler (Konsolosluklar)..….47 1.1.5. Hariciyenin Merkez Teşkilatı: Reisülküttablık………………….…….…….52 ix 1.2. II. Mahmud Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1808-1839)………………….…..57 1.2.1. Tercüme Odası’nın Kurulması (1821)………………………….…......57 1.2.2. Hariciyenin Merkez Teşkilatı…………………………………………59 1.2.2.1. Avrupa’da Dışişleri Bakanlıklarının Kurulması ve Gelişimi..59 1.2.2.2. Reisülküttablık’ın Umur-ı Hariciye Nezareti’ne Dönüştürülmesi (1836)………………………………………………………64 1.2.3. Daimi Elçiliklerin Yeniden Açılması…………………...……………..67 1.2.4. Şehbenderliklerin Yeniden Açılması………………………………….71 1.3. Tanzimat Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1839-1876)……..…………….….73 1.3.1. Hariciye Nezareti’nin Gelişimi…………………………...…………...73 1.3.2. Daimi Elçilikler ve Şehbenderlikler………………………...…………79 İKİNCİ BÖLÜM II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE HARİCİYENİN MERKEZ TEŞKİLATI 2.1. II. Abdülhamid’in Dış Politikası……………………………………….……......86 2.2. II. Abdülhamid Dönemi Bürokrasisi: Mabeyn ve Babıali Arasında Hariciye İşleri……………………………………………………………………...………….88 2.3. Hariciye Nezareti’nin Gelişimi……………………………………...…………..95 2.3.1. Hariciye Nezareti’ne Bağlı Birimler…………………………...…...…95 2.3.1.1. Önceki Dönemden Miras Kalan Birimler……………………95 2.3.1.2. Divan-ı Hümayun Kalemi…………………………...………96 2.3.1.3. Mezahib Kalemi………………………………………......…97 x 2.3.1.4. Deavi-i Hariciye Kitabeti’nden Umur-ı Hukuk-ı Muhtelite Odası’na…………………………………………………………......97 2.3.1.5. Tâbiiyet Kalemi…………………………...………………...98 2.3.1.6. Muhasebe Odası………………………………………......…98 2.3.1.7. Tercüme Odası………………………………………………99 2.3.1.8. Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti…………………………......99 2.3.1.9. Hariciye Evrak Dairesi……………………………………..101 2.3.1.10. Babıali Hukuk Müşavirliği (Babıali İstişare Odası)………101 2.3.1.11. Umur-ı Şehbenderi Müdüriyeti…………………………...103 2.3.1.12. Sicill-i Ahval Müdüriyeti………………………………....104 2.3.1.13. Hariciye Teşrifatçılığı…………………………………….105 2.3.1.14. Umur-ı Telgrafiye Odası ve Şifre Müdüriyeti………….....106 2.3.1.15. Umur-ı Ticariye Müdüriyeti……………………………....106 2.3.1.16. Meclis-i Umur-ı Sıhhiye…………………………...……..107 2.3.1.17. Encümen-i Hariciye Komisyonu……………...…………..108 2.3.2. Hariciye Nazırları……………………………………………………110 2.3.3. Hariciye Müsteşarları………………………………………………..111 2.3.4. Hariciye Nezareti ile İlişkili Diğer Kurumlar……………………...…112 2.3.4.1. Vilayetlerde Umur-ı Ecnebiye Müdüriyetleri….....…….….112 2.3.4.2. Nezaretin Yabancı Dil Sorunu ve Lisan Mektebi………..…113 2.3.5. Hariciye Nezareti’ne Yönelik Yasal Düzenlemeler………..………..114 2.3.6. Hariciye Nezareti ve Gayrimüslimler…………………………....…..115 2.4. II. Abdülhamid Hariciyesinin Sonu……………………………………………118 xi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HARİCİYE NEZARETİ’NİN YURTDIŞI TEŞKİLATI: ELÇİLİKLER 3.1. II. Abdülhamid Dönemi Elçiliklerine Genel Bakış…………………...………..122 3.2. Yeni Kurulan, Statüsü Değişen Elçilikler ve Elçilik Projeleri………...……......128 3.2.1. Bükreş Elçiliğinin Kurulması (1878)………………………..……….128 3.2.2. Belgrad Elçiliğinin Kurulması (1879)………………………..………132 3.2.3. Çetine Elçiliğinin Kurulması (1879)………………………….…...…134 3.2.4. Lahey ve Stockholm Elçiliklerinin Yeniden Kurulması (1877)…..….136 3.2.5. Madrid Elçiliğinin Yeniden Kurulması (1881)……………………....141 3.2.6. Bern Elçiliğinin Kurulması (1899)…………………………………..144 3.2.7. Tahran Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1878)……….…….148 3.2.8. Roma Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1881)………....……150 3.2.9. Washington Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1908)….…….151 3.2.10. Vatikan’da Elçilik Projesi (1898)…………………………….…….158 3.2.11. Japonya’da Elçilik Projesi………………………………….…....…165 3.3. Diplomatik İlişkilerde Kesintiler………………………………………….…...170 3.4. II. Abdülhamid Döneminde Elçilik Kadroları…………………………….…...171 3.4.1. Elçiliklerde Sınıflandırma ve Kadrolarda Düzenleme………….……171 3.4.2. Elçiliklerde Uzman Memurlar: Ataşemiliterler ve Ataşenavaller…....172 3.4.3. Elçilik Kadrolarında Diğer Memurlar………………………………..175 3.4.4. Elçilik Kariyeri: Atamalarda Profesyonellik ve Şahsilik (/Patrimonyalizm)………………………………………………………………….179 3.5. Elçilerin Görev Alanları……………………………………………………….180 xii 3.5.1. Padişahla Doğrudan İletişimde Elçiler ve Faaliyetleri………………180 3.5.2. Elçilerin Siyasi Görevleri……………………………………………183 3.5.3. Elçilerin Muhalifleri Takibi: Jön Türkler ve Ermeniler……….….…184 3.5.4. Elçilerin Basını Takibi……………………………….........…………186 3.5.5. Elçiler ve Avrupa’daki Osmanlı Talebeleri……………..……………189 3.5.6. Elçiler ve Yurtdışındaki Osmanlı Vatandaşları…………..…………..189 3.5.7. Silah Temini…………………………………………………………190 3.5.8. Demiryollarıyla İlgili Müzakereler………………………….……….191 3.5.9. Elçiler ve Uluslararası Sergiler……………………………….……...191 3.5.10. Nişan Verme Uygulamasıyla İlgili Görevler…………………..……192 3.6. II. Abdülhamid Döneminde Ad Hoc Elçiler…………………………………....193 3.6.1. Sefaret Bulunan Devletlere Gönderilen Ad Hoc Elçiler…….………..193 3.6.2. Sefaret Bulunmayan Devletlere Gönderilen Ad Hoc Elçiler……..…..197 xiii DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HARİCİYE NEZARETİ’NİN YURTDIŞI TEŞKİLATI: ŞEHBENDERLİKLER 4.1. Şehbenderlik Sistemini Düzenleyen Yönetmelikler: Atamalar, Görev Alanları, Çalışma Usulleri……………………………………………………………………200 4.2. II. Abdülhamid Dönemi Şehbenderlikleri……………………………………...204 4.3. Siyasi Fonksiyonlarıyla Şehbenderler………………………………………....236 4.4. Göçlerle Genişleyen Şehbenderlik Ağı………………………………………..238 4.5. Şehbenderlikler ve Panislamizm………………………………………………241 4.5.1. Hindistan’daki Şehbenderlikler……………………………………...243 4.5.2. Güneydoğu Asya’daki Şehbenderlikler……………………………..247 4.5.3. Güney Afrika’daki Şehbenderlikler…………………………………253 4.5.4. Diğer Şehbenderlerin Panislamcı Faaliyetleri………………………..254 SONUÇ……………………………………………………………………………257 BİBLİYOGRAFYA………………………………………………………………263 EKLER……………………………………………………………………………319 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………...…….345 xiv KISALTMALAR LİSTESİ A.g.e. : Adı geçen eser A.g.m. : Adı geçen makele A.g.b. : Adı geçen belge A.g.t. : Adı geçen tez s. : sayfa C. : cilt BOA : Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi AMAÉ : Archives du Ministère des Affaires Étrangères Bkz. : Bakınız Bs. : Basım Bsk. : Baskı Çev. : Çeviren Ed. : Editör D.S. : Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye S.N.H. : Salname-i Nezaret-i Hariciyye DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi İA : İslam Ansiklopedisi xv TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. Yabancı Devletlerin İstanbul’daki Daimi Elçiliklerinin Kuruluş Tarihleri……………………………………………………………………………...29 Tablo 1.2. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri…………………………………………....39 Tablo 2.1. II. Abdülhamid Döneminde Hariciye Nezareti’nin Birimleri…………..121 Tablo 3.1. II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Elçilikleri………………..……....123 Tablo 3.2. II. Abdülhamid Döneminde İstanbul’daki Yabancı Elçilikler………….125 Tablo 3.3. II. Abdülhamid Dönemi Elçilik Kadroları……………………………...176 Tablo 3.4. 1879 Tarihli Bir Belgede Elçilik Kadroları……………………………..178 Tablo 4.1. II. Abdülhamid Dönemi Şehbenderlikleri……………………...………208 xvi HARİTALAR LİSTESİ Harita 1.1. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri ve Şehbenderlikleri……………………....51 Harita 1.2. Yeniden Kuruluşundan II. Abdülhamid Dönemine Kadar Elçilikler ve Şehbenderliklerin Dağılımı (1832-1876)……………………………………………85 Harita 3.1. II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Elçilikleri…………………………...169 Harita 4.1. Göçlerle Genişleyen Şehbenderlik Ağı………………………………...240 Harita 4.2. Şehbenderlikler ve Panislamizm……………………………………....256 xvii GRAFİKLER LİSTESİ Grafik 4.1. II. Abdülhamid Döneminde Şehbenderliklerin Sayısındaki Artış……..234 Grafik 4.2. II. Abdülhamid Döneminde Şehbenderliklerin Sayı ve Oranları……..235 Grafik 4.3. 1900 Yılında Muvazzaf (Maaşlı) Şehbenderliklerin Fahri Şehbenderliklere Oranı……………………………………………………………..236 1 GİRİŞ Osmanlı hariciyesinin1 inşasının hikâyesi Osmanlı’da devlet ve bürokrasinin klasik dönemden modern döneme kadar çok çeşitli iç ve dış etkenlerle geçirdiği dönüşüme ait hikâyenin en önemli parçasıdır. Devletler hayatta kalabilmek için aldıkları çeşitli kararlar sonucunda modern devlet yapısını geliştirmişlerdi. Bu süreçte bir yandan ihtiyaçları olan askeri güç kullanımını modernleştirirken diğer yandan dış politika hedeflerini barışçıl yollarla gerçekleştirmelerini sağlayan “diplomasi”nin kullanımını profesyonelleştirdiler ve modernleştirdiler. Bu tez, diplomasinin tasarlandığı ve uygulandığı devlet kurumu olarak hariciyenin Osmanlı İmparatorluğundaki gelişimini incelemektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun dış politika aracı olarak modern diplomasiyi kullanmasının ve bunun kurumsal boyutunda hariciye teşkilatını geliştirmesinin tarihini ele alan bu tez kapsamında “diplomasi” kavramı yaygın olarak kullanılan “dış ilişkiler” veya “dış politika” anlamlarında değil, dış politika üretimi için kullanılan bir araç ve kurumsal bir faaliyet olarak ele alınmıştır. 2 Bundan sonra tezin kapsamı ve kaynaklarına değinilecek, ardından Avrupa’da ve Osmanlı’da modern devletin ve hariciyenin bir parçası olduğu modern bürokrasinin gelişimine dair genel bir değerlendirme yapılacaktır. Tezin Kapsamı 19. yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin her boyutunda olduğu gibi hariciyenin ve diplomasinin modernleşmesi de bugüne dek akademik ilginin yöneldiği alanlar olmuş ve bu konularda kapsamlı çalışmalar yapılmıştır. II. Abdülhamid dönemi ise sultanın otoriter yönetimiyle ön plana çıkan, gücün ve karar alma mekanizmalarının 1 “Hariciye” kelimesi Osmanlıca “umûr-ı hariciyye”nin kısaltılmış hali olarak “dış işleri” anlamına gelmektedir. Bkz. Kubbealtı Lugatı, (Çevrimiçi) http://lugatim.com/s/hariciye, 17 Ağustos 2019. 2 Diplomasiyi, dış politika ve uluslararası hukuktan ayıran Harold Nicolson’a göre “diplomasi”, diplomatlar tarafından gerçekleştirilen, egemen devletler arasında antlaşmaları müzakere etme ve uluslararası ilişkileri müzakereyle yönetme sanatıdır. Bkz. Harold Nicolson, Diplomacy, 2. bs., Londra, Oxford University Press, 1952, s. 7, 15. 2 tek elde toplandığı bir dönem olması sebebiyle diplomasi kullanımının ve hariciyenin literatürde göz ardı edildiği bir dönem olmuştur. II. Abdülhamid döneminde diplomasi aracının nasıl kullanıldığının anlaşılması için öncelikle yapısal gelişimin ortaya konması gerekmektedir. Bu sebeple, bu tez, diplomasi aracının üretildiği ve uygulandığı bürokratik organ olarak hariciyenin kurumsal/yapısal dönüşüm ve gelişim sürecine odaklanmıştır. Bu tercih, araştırma konusunun bir tez çalışmasına uygun şekilde sınırlandırılması ihtiyacıyla ve diplomasi çalışmalarında öncelikle teşkilat yapısının ortaya konması gerektiği düşüncesiyle yapılmıştır. Bu çerçevede ilk teşkilatlanma ve modernleşme aşamalarında belli bir seviyeye gelmiş olan Osmanlı hariciyesinin II. Abdülhamid döneminde nasıl bir ivmeyle ve hangi saiklerle yoluna devam ettiğinin araştırılması amaçlanmıştır. Diplomasinin kullanıldığı dış politik atmosfer ile diplomatik aktörler, etkileşimler, stratejiler, zihniyet ve pratikler, diplomatik iletişimin mahiyeti gibi konular bu yapısal gelişim ve dönüşüm süreci ile ilgili olduğu derecede bu tezin kapsamına girmektedir. Tezin birinci bölümü III. Selim dönemindeki reform girişimleriyle başlayan Osmanlı Devleti’nde sürekli (daimi) diplomasinin benimsenmesi ve modernleşme olgusunun hariciye bürokrasisinde getirdiği değişim incelenmiştir. Ardından, II. Mahmud ve Tanzimat dönemleriyle birlikte 19. yüzyıldaki hızlı modernleşme evresinde Osmanlı hariciyesinin geçirdiği büyük dönüşüm, İmparatorluğun Avrupa diplomasisi ile entegrasyonu ve Osmanlı yöneticilerinin diplomasi aracını profesyonel düzeyde kullanma yönündeki iradesi çerçevesinde ele alınmıştır. İkinci bölümde bu çalışmanın çıkış noktası olan II. Abdülhamid dönemi Hariciye Nezareti’nin merkez teşkilat yapısındaki değişim ve dönüşümler ortaya çıkarılmıştır. Yapılan analizde nezaretin önceki dönemlerden miras aldığı, bu dönemde dönüşen, ortadan kalkan veya yeni kurulan birimler tespit edilmiştir. II. Abdülhamid döneminin kendine has politikalarının bu yapısal değişime etkisi irdelenmeye çalışmıştır. Babıali’nin en önemli birimlerinden olan Hariciye Nezareti 3 bu dönemde karmaşıklaşmaya ve uzmanlaşmaya devam eden yapısıyla genel anlamda II. Abdülhamid bürokrasisini anlamak için önemli bir veri teşkil etmektedir. Üçüncü bölüm hariciyenin yurtdışı teşkilatının bir kısmını oluşturan elçiliklere ayrılmıştır. Bu dönemde yeni kurulan ve statüsü elçilikler ve daha önce elçilik açılmayan devletlere yönelik daimi elçilik kurma projeleri detaylı bir şekilde ele alınmaktadır. II. Abdülhamid’in elçiliklere yönelik stratejisi ve dış politikada aldığı tavırların elçilik ağına ve elçilerin fonksiyonlarına yansımaları incelenmektedir. Dördüncü bölümde Hariciyenin yurtdışı teşkilatının diğer kısmı olan şehbenderlik (konsolosluk) ağının durumu ele alınmaktadır. Bu sayede II. Abdülhamid döneminde İmparatorluğun ticari ve siyasi ilgisinin yöneldiği bölgeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Şehbenderliklerin geleneksel ticari rollerinin yanında Abdülhamid’in Panislamist siyasetiyle bağlı olan boyutu bu bölümde incelenmektedir. Bu tezin bir diğer amacı Osmanlı Hariciyesinin yurtdışı yapılanmasını zaman ve mekan perspektifinde görebilmek için elçilik ve şehbenderlikleri dünya üzerinde tüm noktalarda kuruluş tarihleriyle birlikte görmeye imkan veren haritaları oluşturmaktı. III. Selim döneminde açılan ve kapandıktan sonra II. Mahmud döneminden itibaren yeniden açılarak giderek büyüyen elçilik ve şehbenderlik ağları tezin içinde ilgili yerde ve II. Abdülhamid döneminde faaliyette olan şehbenderlikler haritası ise Ekler bölümünde yer almaktadır. Bu haritalar uluslararası siyasetin değişim ve dönüşümlerine karşı Osmanlı Devleti’nin verdiği cevapları diplomasi teşkilatı üzerinden görmeyi sağlamaktadır. Kaynaklara Dair Tezin II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı hariciyesinin gelişim sürecinin anlatıldığı birinci bölümünde literatürde bu alanda şimdiye dek yapılmış olan çalışmaların çokluğu sayesinde ikincil kaynaklardan yararlanılmıştır.3 Özellikle III. Selim döneminde kurulan ve bir süre sonra kapatılan ilk dönem daimi elçiliklerde 3 Bu başlıkta bahsedilecek kaynaklarla ilgili bilgi için Bibliyografya’ya bakınız. 4 elçiler ve diğer elçilik çalışanları -biraz da sayılarının sınırlı olması sayesinde- yüksek lisans/doktora tezi veya makale formatında pek çok biyografik çalışmaya konu olmuştur. Bu çalışmalar ilgili dönemde sürekli diplomasi uygulamalarının ilk adımlarının nasıl atıldığına dair çıkarımlar yapılmasını sağlamaktadır. Osmanlı Hariciye Nezareti’nin II. Abdülhamid dönemine kadar kuruluş ve gelişim sürecinin takip edilebileceği çalışmalar arasında öne çıkanlar, Carter V. Findley’in “The Legacy of Tradition to Reform: Origins of the Ottoman Foreign Ministry” ve “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry” adlı makaleleri ile Ali Akyıldız’ın Osmanlı bürokratik modernleşmesini bütüncül bir şekilde ele aldığı “Osmanlı Merkez Bürokrasisi (1836-1856)” adlı eseridir. Sevilay Kasap’ın “Osmanlı Merkez Bürokrasisinde Gayrimüslimlerin İstihdamı” başlıklı doktora tezi de Tanzimat döneminde nezaretin ve birimlerinin gelişimine dair bilgileri içermektedir. Bunların dışında özellikle Tanzimat döneminde Osmanlı diplomasisinin Avrupa ile entegre olması ve modern diplomasi tekniklerinin Osmanlı hariciyesi tarafından benimsenmesine dair süreçler hakkında Roderic H. Davison’ın makaleleri ufuk açıcıdır. Sinan Kuneralp’in özellikle Osmanlı diplomatları ve sefaretler hakkında yazdığı makaleler ve editörlüğünü yaptığı Osmanlı Hariciyesi üzerine kitaplar bu alanda karanlık bulunan pek çok noktayı aydınlatan eserler olarak tezde kullanılmıştır. Birincil kaynaklardan tezin ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde yararlanılmıştır. İkinci bölümde II. Abdülhamid dönemi Hariciye Nezareti’nin merkez teşkilatı ele alınırken Carter V. Findley’in “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform: Babıali, 1789-1922” adlı öncü çalışmasının yanında ilgili dönemde Hariciye Nezareti’nin birimlerindeki dönüşümü takip etme imkanı veren devlet salnameleri ve Hariciye Nezareti Salnameleri kullanılmıştır. 1847 yılından itibaren yayımlanmaya başlanan devlet salnamelerinin içeriği II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde nispeten iyileştirilmiş olsa da, salnameler eksiklerin bulunduğu ve hataların sıkça tekrarlanabildiği kaynaklardır. Bu sebeple tez çalışması süresince ihtiyatla ve imkan oldukça arşiv kaynaklarıyla karşılaştırma yapılarak kullanılmıştır. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı elçilik teşkilatının konu alındığı üçüncü bölümde elçiliklerde meydana gelen değişiklikler devlet salnamelerinden yıl yıl takip 5 edilerek ortaya çıkarılmıştır. Elde edilen bilgilere göre yeni açılan ve statüsü değiştirilen elçilikler tespit edilmiştir. Fransa Dışişleri Bakanlığı Arşivi’nde yapılan çalışmada bulunan Fransa Dışişleri Bakanlığı ile İstanbul’daki Fransız elçiliği arasındaki yazışmalar ilgili dönemde yeni kurulması veya statüsünün yükseltilmesi planlanan Osmanlı elçiliklerine dair bilgiler içermektedir. Bu belgeler sayesinde yabancı bir devlet olarak Fransa’nın dikkatini çeken ve dışişleri yetkililerince takip edilen fakat hayata geçmeyen bu projeler tespit edilmiştir. Tüm bu tespitler üzerinden Osmanlı Arşivi’nde yapılan çalışmayla ve ikincil kaynaklardan ulaşılan bilgilerle bu süreçlerin ayrıntıları ortaya konmaya çalışılmıştır. Osmanlı Arşivi’ndeki çalışma ise başta Yıldız ve Hariciye Nezareti fonları taranarak ilgili konulardaki belgelerin tespiti şeklinde gerçekleşmiştir. Tezin dördüncü bölümünü oluşturan şehbenderlikler için temel birincil kaynak Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve 1802-1912 yılları arasında yapılan tüm şehbenderlik tayinlerinin kaydedildiği Şehbenderlik Defterleri’dir. Üç adet olan bu defterler taranarak ve ilgili yıllara ait devlet salnameleriyle karşılaştırılarak şehbenderlik kurulan şehirler ile açılış tarihleri tespit edilmiş ve bahsedilen haritaların hazırlanmasında kullanılmıştır. Şehbenderlik bulunan şehirler ve açılış tarihleri için hazırlanan liste Ekler bölümünde bulunmaktadır. Bu defterlerden, daha önce, Mahmut Akpınar’ın “Osmanlı Devleti’nde Şehbenderlik Müessesesi” adlı yüksek lisans tezinde de yararlanılmıştır. Bu tez çalışmasının tamamında Hicri ve Rumi tarihlerin Miladi tarihe çevrilmesi için Türk Tarih Kurumu’nun internet ortamında yer alan Tarih Çevirme Kılavuzu kullanılmıştır. Osmanlı Devleti’nin modernleşme hikâyesinde hariciyenin yerini doğru anlayabilmek için modern devlet ve modern bürokrasinin Avrupa’da ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki gelişimiyle ilgili temel noktaları ortaya koymak gerekmektedir. Tezin kapsamı ve kaynaklarla ilgili bu kısımdan sonra tezin bölümlerine bir arka plan teşkil etmesi için hariciyenin de bir parçası olduğu modern bürokrasinin gelişimiyle ilgili teorik ve tarihi tartışmalara değinilecektir. 6 Modern Devlet, Diplomasi ve Bürokrasi: Osmanlı ve Avrupa Michael Mann devletleri olan toplumların hayatta kalma ihtimallerinin daha fazla olduğunu tarihi bir gerçeklik olarak ortaya koyar. 4 Devletlerin hayatta kalmak için sahip olması gereken iki temel aygıt ise ordu ve diplomasidir fakat modern devlet teorisinde bu ikisinin yeri ihmal edilmiştir. 5 Devletlerin dış politikada gerçekleştirmek istedikleri amaçlara ulaşmak için kullandıkları araçların en önemlileri muhatap devletlerde siyasal etki, ekonomik etki veya askeri etki sağlayan araçlardır. Burada bahsedilen siyasal etkiyi sağlayan araç bu tezin ana konusunu teşkil eden diplomasi aracıdır. 6 Devletler genellikle askeri güç kullanmayı kârlı bulmadıkları veya buna güç yetiremedikleri bir ortamda diplomasiye başvururlar. Diplomasinin bir diğer önemli fonksiyonu temsiliyettir. Devletler başka devletler nezdinde diplomatik aktörler aracılığıyla temsil edilirler fakat diplomasi sadece profesyonel diplomatlara has bir faaliyet değildir, başka devlet görevlileri ve bu görevliler emrindeki devlet memuru olmayan başka kimseler de bu faaliyeti yürütürler.7 İşte bu amaçlarla gerçekleştirilen diplomatik faaliyetin tasarlandığı ve yönetildiği “hariciye”, devletlerin merkezi yönetim aygıtı olan bürokrasinin bir parçası olarak modernleşme sürecinde gelişmiş ve kurumsallaşmıştır. Bu sebeple modern diplomasinin yürütüldüğü hariciyenin gelişimi hem Avrupa devletlerinde hem de onlarla etkileşim halindeki Osmanlı İmparatorluğu’nda modern devletin ve bürokrasinin gelişimiyle bağlantılı bir süreç içinde gerçekleşmiştir. Modern devletin yönetim aygıtı olarak modern bürokrasinin gelişimine gelmeden önce modern devletin tanımı ve oluşum koşulları üzerinde durmak gerekir. 4 Michael Mann, Devletler, Savaş ve Kapitalizm: Politik Sosyoloji İncelemeleri, Çev. Semih Türkoğlu, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011, s. 11. 5 Michael Mann, The Sources of Social Power: The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914, Cambridge, Cambridge University Press, 2003, C: II, s. 69-70. 6 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, 5.bs., İstanbul, Der Yayınları, 2012, s. 439. 7 G. R. Berridge, Diplomacy: Theory and Practice, 4. bs., Londra, Palgrave Macmillan UK, 2010, s. 1-3. 7 Weber’in tanımına göre modern devletler bir “arazi” üzerinde “meşru şiddet kullanım tekeli”ni elinde bulunduran yapılardır. Bunun dışında “egemenlik”, “anayasallık”, “şahsi olmayan iktidar”, “kamu bürokrasisi”, “vatandaşlık” ve “vergilendirme” temaları da modern devletin tanımı içindedir.8 Yakın dönem literatürde öne çıkan Charles Tilly, Anthony Giddens ve Michael Mann’in tarihsel sosyoloji alanındaki çalışmaları, modern devletin oluşumunu Avrupa’daki mutlak merkeziyetçi devletlerin kendi aralarındaki iç ve dış etkileşimler sonucu ortaya çıkan ekonomik, toplumsal ve siyasi değişimlere bağlamaktadır.9 Avrupa-merkezci anlatıya göre bu model Avrupa’daki başarısının bir sonucu olarak taklit edilmiş ve bir “moda” halinde tüm dünyaya yayılmıştır.10 Avrupa’da giderek daha büyük düşmanlara karşı, daha büyük riskler alınarak yapılmaya başlanan savaşlar daha maliyetli bir teknik donanım ve organizasyon gerektirmişti. Bunun için gerekli mali kaynak ise vatandaşlardan alınacak vergiye bağlıydı. Merkezileşme ve çevreye nüfuz etme temayülünün kilit bir rol oynadığı bu süreçte devletler geleneksel devletin üstlenmediği kamu hizmetlerini yerine getirmeye başladılar. Vatandaşlarının eğitim, sağlık, yol, sosyal güvenlik ve şehir yaşamına dair ihtiyaçlarını karşılıyorlardı.11 19. yüzyılda zirve noktasına ulaşan siyasal modernleşme süreci ise toplumdaki dini, ailevi veya etnik otorite kaynaklarının zayıflamasıyla merkezi otoritenin güçlenmesi yani devletin merkezileşmesi, siyasal kurumların 8 Max Weber, Sosyoloji Yazıları, Çev. Taha Parla, İstanbul, Hürriyet Vakfı, 1986, s. 80; Christopher Pierson, Modern Devlet, Çev. Dilek Hattatoğlu, İstanbul, Çiviyazıları, 2000, s. 24. 9 Bkz. Charles Tilly, Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu 990-1992, Çev. Kudret Emiroğlu, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 2001; Anthony Giddens, Ulus Devlet ve Şiddet, Çev. Cumhur Atay, İstanbul, Devin Yayıncılık, 2005; Michael Mann, Devletler, Savaş ve Kapitalizm: Politik Sosyoloji İncelemeleri, Çev. Semih Türkoğlu, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011. Michael Mann’in modern devletin oluşumu ve iktidarın gelişimi hakkındaki tezlerini karşılaştırmalı metot kullanarak Osmanlı İmparatorluğu örneğinde sınayan ayrı bir çalışma mevcuttur: Tim Jacoby, Sosyal İktidar ve Türk Devleti, Çev. Devrim Evci, Ankara, Birleşik Yayınları, 2010. 10 Joseph R. Strayer, On the Medieval Origins of the Modern State, Princeton, Princeton University Press, 1970, s. 12. 11 Gianfranco Poggi, Devlet Doğası, Gelişimi ve Geleceği, Çev. Aysun Babacan, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2007, s. 93; Giddens, a.g.e., s. 146; Tilly, A.g.e., s. 115-116 ve 209; Mann, Devletler, Savaş ve Kapitalizm: Politik Sosyoloji İncelemeleri, s. 24-25; Mehmet Ö. Alkan, “Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996, s. 8. 8 farklılaşması/özgülleşmesi ve siyasete katılımın artması şeklinde tanımlanan üç temel eğilimi içeriyordu.12 Modern devletin gelişim tarihi üzerine literatür, Avrupa devletlerinin, tam da modern devletin gelişmeye başladığı 16-19. yüzyıllar arasında yoğun ilişki içinde oldukları Osmanlı İmparatorluğu ile etkileşiminin bu süreçteki rolünü dışarıda bırakmaktadır. Bu eksikliği tespit eden tarihçilerden Halil İnalcık’a göre Osmanlı İmparatorluğu 16. yüzyıl boyunca “Avrupa’da güçler dengesi politikasında egemen bir rol oynamakta, bu suretle milli devletlerin yükselişinde kesin bir rol üstlenmekteydi.” Osmanlı Devleti Avrupa devletlerinin bir imparatorluk çatısı altında birleşmelerini veya toplu bir Haçlı saldırısını engellemek için gerektiğinde Fransa, İngiltere veya Hollanda’ya destek vererek Avrupa’yı parçalanmış halde tutmaya çalışmıştı. Bununla birlikte, Avrupa’da yükselen milli devletleri ekonomik bakımdan da desteklemiş, Levant ticareti için İngiltere ve Hollanda’ya verdiği ticaret imtiyazları sayesinde bu devletlerin kapitalist ve merkantilist gelişiminde “kesin bir rol” oynamıştı.13 Yaygın literatürde Avrupalı devletlerde modern devletin gelişimi bahsedildiği gibi toplumsal ve ekonomik dönüşümler üzerinden izah edilirken, Avrupa’nın dışındaki devletlerin ve dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğu’nda “modernleşme paradigması” çerçevesinde ele alınmıştır.14 Buna göre Batı Avrupa’da modernleşme “organik” bir şekilde gerçekleşirken Osmanlı’nın da içinde bulunduğu diğer bölgelerde, gelişmiş toplumlara yetişmek amacıyla, liderler eliyle ve bürokrasinin araç olarak kullanıldığı (suni) bir süreç içinde gerçekleşmiştir.15 12 Mehmet Ö. Alkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C: VI, No: 12, 2008, s. 10. 13 Halil İnalcık, “Avrupa Devletler Denge Sistemi ve Osmanlı-Fransız İttifakı, 1525-44: Barbaros Hayreddin Paşa Fransa’da”, Muhteşem Süleyman, Ed. Özlem Kumrular, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2007, s. 13-15, 9-24. Literatürdeki bu eksikliğin istisnası olmak üzere bir diğer makale için bkz. Halil İnalcık, “The Turkish Impact on the Development of Modern Europe”, The Ottoman State and Its Place in World History, Ed. K. H. Karpat, Leiden, E. J. Brill, 1974, s. 51-57. 14 Ozan Erözden, Ulus-Devlet, Ankara, Ulus Kitabevi, 1997, s. 13; Levent Köker, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995, s. 51. Modernleşme paradigmasının özellikleri bilgi teorisi bakımından ampirist-pozitivist, toplum teorisi bakımından yapısal-işlevselci ve tarih teorisi bakımından ilerlemeci olmasıdır. Bkz. Köker, a.g.e., s. 12. 15 Peter F. Sugar, “Economic and Political Modernization: Turkey”, Political Modernization in Japan and Turkey, Ed. Robert E. Ward ve Dankwart A. Rustow, New Jersey, Princeton University Press, 9 Bununla birlikte nispeten yakın dönemde yapılan revizyonist çalışmalarda modern devletin oluşum sürecinde Osmanlı tecrübesinin eşit bir örnek olarak ortaya konulması gerektiği ve Avrupa’da devletin dönüşümüyle ortak noktalar, paralelliklerin tespitinin mümkün olduğu dile getirilmektedir. Rifa’at ‘Ali Abou-el-Haj, Suraiya Faroqhi, Ariel Salzmann, Baki Tezcan gibi tarihçiler Osmanlı’da merkezileşme ve modernleşme süreçlerini 19. yüzyılda ani bir reform süreciyle değil öncesinde daha uzun yüzyıllarda yaşanan ve büyük güçlerin dış baskılarıyla değil, iç dinamiklerin etkin olduğu gelişmelerin doğal bir sonucu olarak, “organik” ve bir süreklilik içinde irdeleyen çalışmalarıyla bu yaklaşıma katkı yapmışlardır.16 Tanzimat döneminde kurumsal olarak görünür hale gelen devletin dönüşümünün pratik anlamda daha önceki yüzyıllarda başladığı ifade edilmektedir. Buna göre Osmanlı merkezi idaresinin bazı fonksiyonları 16. yüzyıl ortalarından itibaren büyüyen ihtiyaçlar çerçevesinde özerkleşme, profesyonelleşme, uzmanlaşma ve teknik eğitim açılarından sürekli bir gelişim trendine girmişti.17 Diplomatik ve ticari pratiklerin karmaşıklaşması sonucu devlet yönetiminde benimsenen merkezileşme ve uzmanlaşmanın Tanzimat reformlarından takriben iki yüz yıl önce başladığı iddia 1968, s. 146-148. Modernleşme paradigması çerçevesinde eser vermiş olan diğer yazarlar arasında Richard L. Chambers, Roderic H. Davison, S. N. Eisenstadt, William Hale, Bernard Lewis, Stanford J. Shaw sayılabilir. Bkz. Aykut Kansu, 1908 Devrimi, Çev. Ayda Erbal, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995, s. 10. Carter V. Findley de Osmanlı’da devleti “doğuş”, “yükseliş”, “gerileme” ve “reform” dönemlerine ayırarak bunların ilk üçünü “gelenekselci” devirler olarak niteleyen yaklaşımı benimsemiştir. Bu yaklaşıma göre devlette bürokratik anlamda bir dönüşüm 1789 yılından devletin yıkılışına kadar geçen sürede yaşanan “reform” döneminde gerçekleşmiştir. Carter V. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform: Babıali, 1789-1922, Çev. Ercan Ertürk, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014, s. 48-50. 16 Bkz. Rifa’at ‘Ali Abou-el-Haj, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries, Albany, State University of New York Press, 1991; Suraiya Faroqhi, Devletle Başa Çıkmak: Osmanlı İmparatorluğunda Siyasal Çatışmalar ve Suç 1550-1720, Çev. Hamide Koyukan Bejsovec, İstanbul, Alfa Yayınları, 2016; Ariel Salzmann, Modern Devleti Yeniden Düşünmek: Osmanlı Ancien Régime’i, Çev. Ayşe Özdemir, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011; Baki Tezcan, The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World, New York, Cambridge Univesity, 2010. 17 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, İstanbul, Eren Yayınları, 2004, C: II, s. 676-680. 17. yüzyıl maliye bürokrasisinin karmaşık ve gelişmiş özellikleri bunun bir göstergesidir. Taşra idaresinin düzenlenmesi ve bürokratikleşmesi sonrasında maliyenin, etkin vergilendirmeyi sağlamanın ötesinde toplumsal fonksiyonları olduğu tespit edilmiştir. Bkz. Linda T. Darling, Revenue-Raising & Legitimacy: Tax Collection & Finance Administration in the Ottoman Empire 1560-1660, Leiden, E. J. Brill, 1996, s. 303-304. 10 edilmektedir. Tanzimat reformları ise bu tecrübelerin ve amaca mahsus (ad hoc) çözümlerin bir sentezidir.18 Bu reform sürecini değerlendiren Mehmet Ö. Alkan, “varolma” mücadelesi kapsamında başlatılan askeri modernleşmenin ardından siyaset ve ekonomi alanında gündeme gelen modernleşmenin “basit bir taklidin ötesinde”, siyasette birlik ve bütünlük, ekonomide ise kalkınma endişesiyle yapıldığını belirtmektedir. “Batı” ve “Rusya”’nın önemli rol oynadığı bu süreç, “zorunluluklar karşısında iradi müdahalenin bir sentezi”dir ve pragmatik gerekçelere sahiptir.19 19. yüzyılda devletin resmi programı çerçevesinde yürütülen bu “pragmatik” modernleşme Tanzimat döneminde “bürokratik”/“memuri” modernleşme, II. Abdülhamid döneminde “monarşik”/“sultani” modernleşme ve Jön Türkler döneminde “meşruti”/“anayasal” modernleşme şeklinde tezahür etmişti. Tercih edilen siyasi yöntemler farklı olsa da hepsinin amacı mevcut imparatorluğu çağın şartlarına uygun şekilde modern bir yapıya büründürmekti.20 Bu çerçevede, yapılan yeni araştırmalarla daha önceleri hakim modernleşme paradigmasına uymadığı için Osmanlı modernleşmesine ait genel hikâyenin dışında bırakılan II. Abdülhamid dönemi de bu sürecin bir parçası olarak anlatılara dahil edilmiştir.21 Yukarıda bahsedilen revizyonist çalışmalar genel olarak, Osmanlı ile Avrupa arasında büyük farklılıkların başlangıcını, daha önce kabul edildiğinden çok daha geç bir tarihten, 18. yüzyılın son çeyreğindeki kritik dönemden itibaren almaktadır.22 Osmanlı İmparatorluğu diğer devletlerden, topraklarının büyüklüğü ve jeopolitik bakımdan farklılığıyla ayrılsa da, o döneme kadar farklı savaş yapma usullerine, ticaret 18 Abou-El-Haj, a.g.e., s. 65-66. 19 Mehmet Ö. Alkan, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si, Ed. Kemal H. Karpat, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2004, s. 75-76. 20 Mehmet Ö. Alkan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim”, s. 12-13. 21 Nadir Özbek, “Modernite, Tarih ve İdeoloji: İkinci Abdülhamid Dönemi Tarihçiliği Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C: II, No: 1, 2004, s. 77-78. 22 Faroqhi, Devletle Başa Çıkmak, s. 19-20. Mehmet Genç, “18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Savaş”, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2010, s. 213- 226. Ayrıca bkz. Feroze A. K. Yasamee, Abdülhamid’in Dış Politikası: Düvel-i Muazzama Karşısında Osmanlı (1878-1888), Çev. Yusuf Selman İnanç, İstanbul, Kronik Kitap, 2018, s. 20. 11 ağlarındaki değişimlere ve farklı idari biçimlere cevaplar üreten bir devlet olarak dönüşüm sürecinde yerini almıştı.23 Osmanlı’nın bu sürecin dışında kalma sebepleri çeşitli açılardan incelenmiştir. Bunlardan ekonomi temelli yorumlara göre para ekonomisine dayanan Avrupa devletleri, 17. ve 18. yüzyıllarda merkezileşme ve 19. yüzyıldan itibaren sanayileşme ile gelirlerini sürekli artırarak askeri kapasitelerini üst seviyeye çıkarmıştı. Osmanlı İmparatorluğu ise 18. yüzyılda vergi gelirlerini artırmak için aldığı ademimerkezileşme tedbirine ve 19. yüzyılda başarılan merkezileşmeye rağmen Avrupalı devletlerle karşılaştırıldığında gelirlerini artıramadığı için yetersiz kalan ordusuyla savaşlarda başarısız olmuştu.24 19. yüzyılda çok güçlü dış ekonomik baskılar, içte gittikçe artan milliyetçi hareketler ve gücün gitgide daha fazla ademimerkezileşmesi sebebiyle zor bir süreç yaşayan Osmanlı İmparatorluğu, Batı Avrupa devletleri arasındaki rekabet ve maharet kazanan Osmanlı diplomasisinin bu durumu iyi değerlendirerek kurduğu ittifaklarla bu devletleri karşı karşıya getirmesi sayesinde ayakta kalabilmişti. 25 Modern devletin etkin bir şekilde yönetilmesi için gerekli olan modern bürokrasiye gelince, yukarıda Avrupa’daki gelişim sürecinden bahsedilen modern devlet geleneksel devlete göre çok daha büyük bir bürokratik organizasyona ihtiyaç duyuyordu. 26 Modern devletin kullandığı modern bürokrasinin ideal görünümünü formüle eden Weber’e göre bu bürokrasi tipinin temel özelliği, meşru egemenliğin dayandığı üç saf otorite tipi olan geleneksel, karizmatik ve hukuki otoritelerden sonuncusuna dayanmasıydı.27 Hukuki otoritenin altında görev yapan modern idari mekanizma hukuki (yasal) ve rasyonel (ussal) ilkelere göre düzenleniyor ve 23 Salzmann, a.g.e., s. 47-48. 24 Kıvanç Karaman, Şevket Pamuk, “Osmanlı Bütçeleri ve Mali Yapının Evrimi: Avrupa Devletleriyle Bir Karşılaştırma, 1500-1914”, Toplumsal Tarih, No: 191, Kasım 2010, s. 30-32. 25 Fatma Müge-Göçek, Murat Özyüksel, “The Ottoman Empire’s Negotiation of Western Liberal Imperialism”, Liberal Imperialism in Europe, Ed. Matthew P. Fitzpatrick, New York, Palgrave Macmillan, 2012, s. 198. 26 18. yüzyılın ikinci yarısı ve 19. yüzyıl boyunca beş büyük devlette bürokratikleşmenin ne zaman ve nasıl gerçekleştiğine dair sentez mahiyetinde bir anlatı için bkz. Mann, The Sources of Social Power: The Rise of Classes and Nation-States, 1760-1914, s. 444-478. 27 Max Weber, Ekonomi ve Toplum, Çev. Latif Boyacı, C: I, İstanbul, Yarın Yayınları, 2012, s. 339. 12 çalışıyordu. Verimliliğin sağlanması için memurların liyakat kriterine göre seçilmesi, hiyerarşik bir yapı içinde çalışması ve profesyonel bir anlayışla bir kariyer (meslek) olarak düzenlenmesi modern (hukuki-rasyonel) bürokrasinin ayırt edici özellikleriydi.28 Diğer yandan, İngiltere, Fransa ve ABD’de modern bürokrasinin gelişimini karşılaştırmalı olarak inceleyen Françoise Dreyfus bu bürokrasilerin gelişim süreçlerinde hukuki-rasyonel bürokrasinin özelliklerini her zaman aynı ölçüde sergilemediklerini tespit etmiştir. Örnek olarak, eyaletler federasyonu şeklinde ortaya çıkan ABD’de hukuki-rasyonel bürokrasilerin gerektirdiği siyasi tarafsızlık çok yakın bir döneme kadar mevcut değildi ve kamu görevi ile parti çıkarlarının iç içe olması bir gereklilik olarak görülüyordu.29 18. yüzyılda Fransa’da memurlar halen siyasi iktidarın tek sahibi olan kralın, devleti idare etmek için seçtiği memurlarıydı. Aynı dönemde İngiltere’de ise görevlilerin seçiminde hamilik ve iltimasa başvurulması, kral tarafından parlamentonun siyasi gücünü dengelemek amacıyla özellikle kullanılan bir yöntemdi. 30 Bürokrasinin bir şahsa değil, soyut bir devletin genel çıkarına hizmet ettiği düşüncesi ancak 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren genel bir kabul görmüştü.31 Dreyfus’un karşılaştırmalı çalışması, modern devlet bürokrasilerinin her birinin kendine has kurumsal çerçeve ve toplumsal şartlar içerisinde geliştiğini ortaya koymuştur. Buna göre, bürokratik dönüşüm, devletlerin kendi “hudutlarıyla sınırlanmış evrenlerinde” gerçekleşmiştir. En önemlisi de değişiklikler, aslında en başta, kamu idaresinin organizasyonunu “rasyonelleştirmek” amacıyla yapılmamış, böyle bir iradeden kaynaklanmamıştı. Yenilikler, devletlerin idarede o an için tespit ettikleri ihtiyaçlar açısından “makul ve etkili” görülmeleri sebebiyle tatbik ediliyordu.32 Osmanlı bürokrasisinin klasik dönemden modern döneme dönüşümü analiz edilirken ise Weber’in ideal tipini ortaya koyduğu geleneksel otoritenin bir türü olan 28 A.g.e., s. 339-340. 29 Françoise Dreyfus, Bürokrasinin İcadı: Fransa, Büyük Britanya ve ABD’de Devlete Hizmet Etmek (18-20. Yüzyıl), Çev. Işık Ergüden, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s. 134. 30 A.g.e., s. 47. 31 A.g.e., s. 183. 32 A.g.e., s. 287. 13 patrimonyalizm –ve onun uç biçimi olan sultanizm- şeması kullanılagelmiştir. Bu, modern devlet ve bürokrasinin ulaştığı son noktadan, geçmişe dönük bir bakışla, kıyasa dayalı olarak geliştirilmiş bir şemadır. Patrimonyal devlet idaresinde, kişiler üstü ve kurallara bağlı liyakatin açıkça tanımlanmış alanı yerine, “efendi”nin takdir yetkisiyle tayin edilen görevler ve birbiriyle çatışan görev alanları vardır. Kararlar, rasyonel olarak tesis edilmiş hiyerarşi dahilinde değil, bazı hukuki normlar ve teamüllere göre veya “efendi”nin “keyfi” takdir yetkisiyle alınır. Hür anlaşmaya dayalı düzenli tayin sistemi ve terfi yerine devşirme sistemi vardır. Düzenli bir ihtiyaç olarak memurlara teknik eğitim verilmez. Parayla ödenen sabit maaşlar yerine ödemeler için arpalık sistemi kullanılır.33 Osmanlı İmparatorluğu’nu “tarihi bürokratik imparatorluklar” kategorisinde ele alan S. N. Eisenstadt bu devletlerde bürokrasinin siyasi, toplumsal talep ve baskıları karşılamak ve düzene koymak vazifesini yürütürken zaman içinde, teşkilat ve profesyonellik bakımından bir derecede bağımsız bir mahiyet kazandığını belirtir. Bu bağımsızlığın tezahürü iki noktada görülmektedir. Bürokrasinin devlet hizmetine dair belirli genel usul, kural ve standartları oluşmuştur. Devlet bir hanedan bünyesinde temsil ediliyor olsa bile bürokratlar kendilerini devletin veya toplumun hizmetkarları olarak görürler.34 Eisenstadt burada Weber’in patrimonyal bürokrasisiden daha farklı ve özelleşmiş bir bürokrasi yapısından söz ederek Osmanlı İmparatorluğu için daha yararlı bir genel tanımlama yapmaktadır.35 Bu noktada, geçmişinde feodal yapılara dayanan devletlere ait bürokrasilerle “tarihi bürokratik imparatorluklara” dayanan devlet bürokrasilerinin gelişimleri arasında farklılık olabileceği konusu gündeme gelmektedir. Osmanlı ve daha sonra Türk bürokrasisinin, feodal geçmişi olan Almanya ve Fransa’dan ziyade, “bürokratik 33 Weber, Ekonomi ve Toplum, s. 348-350. 34 Samuel N. Eisenstadt, The Political Systems of Empires: The Rise and Fall of the Historical Bureaucratic Societies, New York, The Free Press, 1969, s. 274. 35 A.g.e., s. 11. Carter Findley, Eisenstadt’ın klasik Osmanlı sistemini “patrimonyal” yerine “imparatorluk” rejimi olarak sınıflandırmasının tartışılması gerektiğini belirtir. Sistemdeki patrimonyal öğelerin artması sebebiyle en azından “gerileme” dönemi için yine Einsestadt’tan ödünç aldığı “neopatrimonyalizm” kavramını kullanmaktadır. Bkz. Carter V. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 5. Eisenstadt’ın geleneksel patrimonyalizm ile modern dönemde gelişen patrimonyalizmi ele aldığı çalışması için bkz. Samuel N. Eisenstadt, Traditional Patrimonialism and Modern Neopatrimonialism, London, Sage Publications, 1973. 14 imparatorluk” geçmişi bulunan Rusya ve Çin devletlerinin bürokrasileriyle karşılaştırılabileceği belirtilmiştir. 36 Tarihi pratiklere dayalı ampirik araştırılmalar da Weber’in patrimonyal devlet tasvirinin ötesinde sonuçlar ortaya koymuştur. İnalcık, “Osmanlı bürokrasisinin saf bir “patrimonyal” yapıdan, belirlenmiş kural ve usuller ile nispeten “rasyonel” bir sistem içinde çalışan, giderek içe dönük ve özerk bir organizasyona doğru evrildiğini” düşünmektedir. Memurlar, loncalara benzeyen bürolarda yetiştikleri için bir tür meslek dayanışması ve özerklik geliştirmişlerdi. Bürokratların faaliyetleri meşruiyetini padişahın keyfinden, kendi uzmanlıklarından ve gelenekten ziyade “din ve devlet”in menfaatlerinden alıyordu. Bürokratların gerekli gördüklerinde Osmanlı devlet geleneğine aykırı gördükleri faaliyetleri eleştirmeleri bunun göstergelerindendi. Padişah değişiminde önceki hukuki düzenlemeler geçersiz kalıyor fakat bürokrasi esas olarak yerleşik devlet geleneklerinin korunmasını önemsiyordu. Keyfi uygulamaların önüne geçmek ve devletin taşradaki temsilcilerinin iş ve yetki alanlarını tanımlamak ve sınırlamak için merkezi bürokrasi tarafından nizamname ve adaletnameler hazırlanıyordu. Bürokrasiyi oluşturan kalemiye sınıfı klasik dönemde devletle ve devlet menfaatleriyle özdeşlemiş nispeten özerk bir grup oldukları için sonraki yüzyıllarda askeri, teknik, hukuki ve idari reformların gerekliliği konusunda padişahları ikna eden ve ıslahatlar konusunda inisiyatif alan sınıf olmuştu. 37 Klasik dönem Osmanlı bürokrasisinde Divan-ı Hümayun’un çalışma sisteminde yıllar içinde uzmanlaşma ve gayrişahsilik yönünde görülen değişimler de bürokratikleşme yönünde bir temayüle örnek gösterilebilir.38 Weber’in hukuki ve rasyonel olmayan bürokrasi tasviri klasik dönem için zorunlu olarak verimsizlik ve etkin olmayan bir modeli ima etmektedir. Modern 36 Bu modern devletlerin, bugünkü “devlet olma” halleri (statehood), geçmişte feodal imparatorluk veya bürokratik imparatorluk olmalarından etkilenmiş olabilir. Bkz. Engin Akarlı, “The State as a SocioCultural Phenomenon and Political Participation in Turkey”, Political Participation in Turkey: Historical Background and Present Problems, Ed. Engin Akarlı, Gabriel Ben Ben-Dor, İstanbul, Boğaziçi University Publications, 1975, s. 140-141. 37 Halil İnalcık, "Sultanizm üzerine Yorumlar: Max Weber'in Osmanlı Siyasal Sistemi Tiplemesi", Dünü Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, No: 7, 1994, s. 21-23. 38 Ahmet Mumcu, Divan-ı Hümayun, Ankara, Phoenix Yayınevi, 2007, s. 9, 20-21, 153; Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar: Tagayyür ve Fesad (1603-1656), İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014, C: II, s. 73. 15 toplumlar için hukuki-rasyonel modelin en uygun idare mekanizması olduğu kabul edilse bile39, geleneksel toplumun idare mekanizmasının sırf hukuki-rasyonel kriterlere uymadığı için verimli ve etkin olmadığını söylemek yanıltıcı olabilir. Metin Heper’e göre, Weber’in etkinlik ve verimlilik esasına göre geliştirdiği hukuki-rasyonel model Osmanlı bürokrasisinin gelişimini açıklamak için yeterli değildir. Bu bürokrasi modeli, Batı’daki sanayileşmiş toplumlar için geçerli olan, kapitalist verimliliğin amaçlandığı bir sistemin formülasyonudur40 ve daha çok teknik uzmanlığı olan, siyasi karar ve programları belirleme yetkisi olmadan, bunları veri kabul ederek, sadece uygulamakla sorumlu olan bir bürokrasidir.41 Bununla birlikte Heper “gelenekçilik” ve “modernleşme” bağlamında Osmanlı bürokrasisinin çeşitli dönemlerini Weber’in ideal tipleri ışığında değerlendirmiştir. Buna göre, bürokrasi olgusu bir sürekliliktir, modernleşme düz bir çizgide ilerlemez ve herhangi bir zamanda geleneksel kurumların yanında modern kurumlar da gözlemlenebilir, herhangi bir bürokraside birden fazla ideal tip aynı anda bulunabilir.42 Heper’e göre Osmanlı bürokrasisi her dönem bütünüyle patrimonyalizme dayanmamış, özellikle ilk kurumlaşma aşamasında ve 18 ve 19. yüzyıllardan itibaren idarede daha fazla hukuki-rasyonellik görülmüştür. III. Selim’den itibaren askeri bürokraside yapılan reformlar ve kurulan modern ordunun modern sivil bir bürokrasi gerektirmesi sebebiyle hukuki rasyonel bürokrasinin unsurlarını içeren yenilikler yapılmıştır.43 Weberci bürokrasinin “şahsilik ve keyfilikten uzak olma” ilkesi 39 Weber’in hukuki-rasyonel bürokrasi modelinin, gelişen teknolojiyle donanan modern toplumlar için de yetersiz olduğunu tartışan çalışmalar mevcuttur. Bürokrasinin değişen şartlara uyum sağlayabilmesi için esnek olması gereklidir; bu da yazılı kuralların önemli olduğu “biçimsel rasyonalite” değil, görevlilerin bağımsız takdir yetkisine önem veren “özsel rasyonalite”yi gerektirir. Ayrıca ileri derecede profesyonelleşmiş memurların bulunduğu modern bürokrasilerde katı hiyerarşik yapılar fonksiyonel değildir. Ilchman bu sebeple modern bürokrasilerde verimi sağlayan “rasyonel-üretken” bürokrasi ideal-tipini geliştirmiştir. Bkz. Waren Ilchman, “Productivity, Administrative Reform and Anti-Politics: Dilemmas for Developing States”, Political and Administrative Development, Ed. Ralph Braibanti, Durham, Duke University Press, 1969, aktaran Metin Heper, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme: Siyaset Sosyolojisi Açısından Bir İnceleme, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi, 1977, s. 48-49. 40 Metin Heper, Bürokratik Yönetim Geleneği, Ankara, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İdari İlimler Fakültesi, 1974, s. 163. 41 A.g.e., s. 16. 42 Heper, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme, s. 34. 43 A.g.e., s. 82. Bu yeniliklere ve sebeplerine ilişkin bkz. Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul, İletişim Yayınları, 2012, 1. ve 3. bölümler. 16 bakımından Heper, Osmanlı İmparatorluğunda 18. yüzyıldan itibaren değişiklikler bulur. III. Selim dönemi meşveret toplantıları, II. Mahmud döneminde şeriattan bağımsız hüküm koyma yollarının açılması, Tanzimat döneminde yönetimde şahsilik ve dini etkilerin azalması bunun örnekleri olarak sunulmuştur. Tanzimat döneminde Dar-ı Şura-yı Babıali, Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı Adliye gibi kurullara kodifikasyon görevi verilmesini, yasama yetkisinin padişahtan alınarak devletin organlarına geçmesi şeklinde yorumlar. Bu dönemde padişahların yetkilerini fazla kullanmayarak Babıali’ye devretmeleri de yönetimde şahsiliği azaltmıştır. Yazılı kurallardaki artış ise keyfilikten uzaklaşmanın delillerindendir. II. Abdülhamid ve Meşrutiyet dönemlerinde yapılan bürokratik organizasyon ve prosedüre dair bazı düzenlemeler aynı amaca hizmet etmiştir.44 Weberci bürokrasinin somut göstergeleri arasında eğitim, liyakat ve bürokrasi teşkilatının hiyerarşik bir yapıda organize edilmesi bulunmaktadır. Osmanlı’da devlet görevlilerinin eğitilmelerine yeniden önem verilmeye başlanması ve memurların işe alınmadan önce eğitimden geçmeleri usulünün zaman içinde benimsenmesi eğitimle ilgili yenilikler olarak ön plana çıkar. III. Selim’den itibaren elçiliklere yetiştirilmek üzerine memurlar gönderilmiş, II. Mahmud’dan itibaren modern mektepler kurulmuş ve Tercüme Odası’nda diplomatlar yetiştirilmiştir. İşe alımlarda liyakatin temini için II. Abdülhamid döneminde diploma gerekliliği yanında adaylar için kesin kriterler ve imtihanla eleme sistemi getirilmiştir. II. Mahmud döneminden itibaren bürokratik organizasyonda yeni görev ve rütbelerin ihdasıyla hiyerarşik bir yapı kurulmuştur. Memuriyetlerin sürekliliği ve ödemelerin maaşlı hale gelmesi sağlanmıştır.45 Bununla birlikte bürokraside üst kademelerin idari olmaktan çok siyasi seçkinler tarafından işgal edilmesi ve orta ile alt kademelerde takdir yetkisinin sınırlı olması açısından patrimonyal tarzın devam ettiğini tespit eden Heper, bu sebeple 19. yüzyıl Osmanlı bürokrasisini hukuki rasyonel değil fakat “hukuki patrimonyal” bir bürokrasi şeklinde tanımlamayı teklif etmiştir. 46 44 Heper, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme, s. 85-88. 45 A.g.e., s. 91-94. 46 A.g.e., s. 90-91. 17 Osmanlı bürokratik modernleşmesinde farklı bir aşama olarak II. Abdülhamid döneminde karar ve yürütme gücünün Babıali’den geri alınıp iktidarın tekrar sarayda (mabeyn) toplanması “bürokraside şahsileşmenin geri dönüşü” şeklinde yorumlanmıştır. Georgeon’a göre II. Abdülhamid’in mutlak yetkilere sahip olabilmesi paradoksal bir şekilde modernleşmenin de katkılarıyla gerçekleşmişti. Klasik dönemde padişahların yetkileri yeniçeriler ve ulema tarafından sınırlanırken 19. yüzyılın başından itibaren gelişen ve güçlenen bürokrasi de bu rolü üstlenmiştir. Aynı dönemde modernleşme ve Batılılaşma etkileriyle yeniçeriliğin kaldırılması ve ulemanın zayıflamasıyla geleneksel dengeleyici güçler ortadan kalkmıştı. Abdülhamid Babıali'yi yani bürokrasiyi de etkisizleştirmeyi başarınca otoriter bir güç olarak iktidarını sağlamlaştırmış oldu.47 Diğer yandan, II. Abdülhamid dönemi bürokrasisi sadakati liyakate tercih etmesi sebebiyle kendi döneminde de Jön Türkler tarafından eleştirilmekteydi. Tanzimat döneminde Babıali’nin artan etkinliği ve yönetimde gayrişahsileşme gibi gelişmelerle bürokrasiyi rasyonelleştirerek modern bir idari sistem oluşturma yönünde mesafe alınmışken Abdülhamid döneminde neo-patrimonyal uygulamalarla bu yoldan geri dönüldüğünü iddia ediyorlardı. Şükrü Hanioğlu’na göre Abdülhamid bürokraside patrimonyal bir düzen kurmayı amaçlamıyordu. İdarenin tepe noktasında bulunan padişahın, kararlarını herhangi bir kanuna dayandırma zorunda olmadığı ve iradelerle devleti yönettiği fakat onun dışında sadrazamdan itibaren tüm bürokratik mekanizmanın kanunlarla sınırlı olduğu bir yönetimi yerleştirmek istiyordu. Bu sistem patrimonyal bir sistem değil tek bir patrimonyal liderin rasyonel bir bürokrasi ile çalışması şeklinde özetlenmektedir. 48 Bununla birlikte II. Abdülhamid’in bütün imparatorluk sathında Batı tarzı bir eğitim sistemini yaygınlaştırmasında gaye bürokratik modernleşme için gerekli insan kaynağını temin etmekti. Bu gelişmeleri Avrupa’daki gazetelerde yayımlanan makalelerle ilan ederek burada kendi yönetim sistemiyle ilgili olumlu bir bakış 47 François Georgeon, Sultan Abdülhamid, Çev. Ali Berktay, 5. bsk., İstanbul, İletişim Yayınları, 2018, s. 14. 48 M. Şükrü Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, New York, Oxford University, 1995, s. 23- 24. 18 yerleştirmeye çalışıyordu. İyi eğitimli modern bürokratları metheden söylemleri onun modernleşme yanlısı tarafının göstergelerindendi. 49 II. Abdülhamid’in modern bir bürokratik aygıt oluşturmak için eğitim alanındaki bu girişimlerine rağmen bürokratik atamalarda sadakat kıstasını öne çıkarması bu eğitim sistemiyle yetişen bürokratlar olan Jön Türklerin rasyonel bir bürokratik bir sistem içinde yükselme şansı bulamamasına sebep olmuştu. Üst makamlarda eski tarz fakat “sadık” bürokratlar yer alıyor yeni yetişen bürokratlar onların altında çalışıyordu. Bu sebeple Jön Türkler muhalif söylemlerini Abdülhamid dönemi idari sisteminin liyakat yerine sadakati öncelediği yargısı üzerine kurmuşlardı. Hanioğlu’na göre Abdülhamid’in devletin idari yapısındaki bu çelişkili tasarrufu ona yönelik güçlü bir muhalif hareket oluşmasında itici güç olmuştu. Bir yandan imparatorluktaki “yegâne patrimonyal figür” olmayı istiyordu, diğer yandan ise modern bir bürokrasi ve ordu eliyle etkin, verimli bir yönetimi gerçekleştirmeye çalışıyordu.50 Tezin bundan sonra gelecek bölümlerinde Osmanlı bürokrasisinin en hızlı şekilde kurumsallaşan ve karmaşıklaşan organlarından olan hariciyenin inşası ele alınırken bu Giriş bölümünde çizilen çerçeve dahilinde Osmanlı İmparatorluğu’nun iç dinamiklerine, ihtiyaçlarına ve karşılaştığı problemlere çözüm geliştirme sürecine odaklanılmaya çalışılacaktır. 49 A.g.e., s. 25. 50 A.g.e., s. 25-27. 19 BİRİNCİ BÖLÜM TARİHİ GELİŞİM: III. SELİM, II. MAHMUD VE TANZİMAT DÖNEMLERİNDE OSMANLI HARİCİYESİ 1.1. Hariciyede Dönüşümün İlk Dönemi: III. Selim (1789-1807) 1.1.1. Sürekli ve Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Osmanlı İmparatorluğu klasik döneminden itibaren etkileşimde bulunduğu diğer dünya devletleriyle ilişkisini İslam hukukunun öngördüğü teorik bir zemin üzerinde kurmuştur. Buna göre dünya üzerinde üç tür ülke mevcuttu: “Darü’l-İslam”, İslam kanunlarına göre yönetilen ülkeleri, “Darü’l-harb” İslam dışı kanunlarla yönetilen ve teorik olarak kendileriyle sürekli bir savaş halinde bulunulan ülkeleri, “Darü’l-ahd” ise yapılan ikili antlaşmalar sonucu ve antlaşma devam ettiği sürece barışçıl ilişkiler içinde bulunulan ülkeleri tanımlamaktaydı. Osmanlı İmparatorluğu bu teorik çerçeveden aldığı meşruiyetle doğal yayılma ve etkileşim alanı olarak batısında bulunan Hıristiyan Avrupa devletlerinin coğrafyasını seçmiş ve uzun yıllar yabancı bu devletlerle ilişkisini “Darü’l-harb” zemininde savaş yaparak ve “Darü’l-ahd zemininde barışçıl diplomatik ve ticari ilişkiler kurarak devam ettirmiştir.51 Osmanlı İmparatorluğunun klasik döneminde 17. yüzyıla kadar Osmanlı dış siyaseti temel olarak askeri güce ve o güç sayesinde elde edilen avantajlara dayanıyordu. Diplomasi ise Osmanlı Devleti’nin dış politika hedeflerinin gerçekleşmesi için sürekli olarak kullandığı bir araç değildi. Yabancı devletlere belli bir amaç için geçici olarak ad hoc elçiler gönderiliyordu. Osmanlı Devleti, diplomasiyi bir araç olarak sürekli kullanan Avrupalı devletlerin diplomatik faaliyetini kabul eden, bu faaliyete ev sahipliği yapan bir konumdaydı. Diğer yandan diplomatik ilişkilerin 51 Halil İnalcık, “Dar al-Ahd”, Encyclopedia of Islam, 2. bs., Leiden, Brill, 1965, C: II, s. 116; A. Nuri Yurdusev, “The Ottoman Attitude Toward Diplomacy”, Ed. A. Nuri Yurdusev, Ottoman Diplomacy: Conventional Or Unconventional?, Basingstoke, Palgrave Macmillan’s Global Academic Publishing, 2004, s. 15. Uzun yıllar boyunca Bizans, Avrupalı devletler ve Safevi Devleti’yle dostluk ve düşmanlık ilişkileri içinde bulunan Osmanlılar bu sayede “sulhname”, “ahidname”, “emanname” gibi tanımlamaların yer aldığı geniş bir barış terminolojisine sahip olmuşlardı. Barışın kuralları, prosedürleri ve teamülleri her yeni antlaşmanın katkı yaptığı uzun yıllara dayanan bir süreçte oluşmuştu. Bkz. Mehmet İpşirli, “Sulh (Osmanlılar’da)”, DİA, C: XXXVII, İstanbul, 2009, s. 490. 20 darü’l-ahd kapsamında hukuki zeminini belirleyen antlaşmalar olan “ahidnameler” de tek taraflı olarak karşı tarafa “verilen” metinlerdi çünkü devletin askeri gücü buna imkan veriyor, diplomatik pazarlık ve müzakerelere ihtiyaç duyulmuyordu. Bu çerçevede klasik dönemde Osmanlı diplomasisinin niteliği ad hoc (amaca mahsus) ve tek taraflı bir diplomasi olmasıydı.52 Bu tercihin en temel sebeplerinden biri de İmparatorluğun idari mekanizmasının merkeziyetçi bir yapıya sahip olmasıydı. Önem arz eden her konunun olduğu gibi dış politikanın da başkent İstanbul’da ele alınması bir zorunluluktu. 53 M. S. Anderson sürekli ve karşılıklı diplomasinin en temel öğelerinden olan daimi elçiliklerin Avrupa’da devletlerin ihtiyaçları çerçevesinde 16. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmaya başladığını belirtir. Osmanlı İmparatorluğu ise geniş toprakları, Avrupa’nın en büyük askeri kaynaklarına sahip oluşu ve Hıristiyan dünya karşısındaki “sarsılmaz” üstünlük algısı sebebiyle takriben üç yüz yıl daha daimi temsilciliklere ihtiyaç duymamıştı.54 Osmanlı İmparatorluğu kuruluşundan itibaren Müslüman veya Hıristiyan devletlerin yöneticilerine özel bir görevi yerine getirme amaçlı ve geçici bir süre kalmak üzere ad hoc elçiler göndermekle yetiniyordu. Bu elçilerin gönderilme amaçları genel olarak dostluk ilişkilerini geliştirmek, yeni bir padişahın tahta geçtiğini duyurmak, iki devlet arasındaki bir sorunun çözümü için müzakerede bulunmak veya ahidnameleri düzenleyip onaylatmaktı. Bunlara ek olarak 18. yüzyıldan itibaren başta Fransa olmak üzere Avrupa ülkelerine gönderilen elçilere buradaki devlet düzenini, idari yapıyı, kurumsal işleyişi, bilimsel ve teknolojik faaliyetleri gözlemleyip rapor etme görevi de verilmişti. İmparatorluk giderek daha başarılı ve güçlü bir şekilde karşısına çıkan rakiplerinin sistemini öğrenmekle ilgiliydi. Bu da elçilerin gittikleri 52 Ahidnamelerin diplomatik ilişkilerin hukuki temellerini oluşturmasıyla ilgili bkz. Zeynep Bostan, “An Analysis on the Ahdname Practice of the Ottoman Unilateral Diplomacy”, Yüksek Lisans Tezi, University of Leicester, 2011. 53 Sinan Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, The Times Survey of Foreign Ministries of the World, Ed. Zara Steiner, London, Times Books, 1982, s. 495. 54 M. S. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, 1450-1919, Essex, Longman, 1993, s. 9. 21 ülkelerde gördüklerini anlattıkları sefaretnamelerin sayıca artmasını ve içeriğinin genişleyerek merkez açısından önemli veriler olarak değerlendirilmesini sağladı.55 18. yüzyılda sayısı artarak gönderilen ad hoc elçilerin isimleri ve gönderildikleri yerler çeşitlilik arz ediyordu. Fransa, Rusya, Prusya, Avusturya, İspanya gibi Avrupa devletlerine gönderildikleri gibi İran ve Fas gibi İslam ülkelerine de gönderiliyorlardı.56 Gittikleri bölgelerde yaptıkları gözlemleri derleyerek yazdıkları sefaretnamelerle Osmanlı Devleti’nin dönüşüm sürecine katkıda bulunan dönemin öne çıkan ad hoc elçileri ise Viyana ve Avusturya sefaretnameleriyle İbrahim Paşa, Hatti Mustafa Efendi, Ahmed Resmi Efendi ve Ebubekir Ratib Efendi, Fransa sefaretnamesiyle Yirmi Sekiz Çelebi Mehmed Efendi, Rusya sefaretnameleriyle Nişli Mehmed Ağa, Şehdi Osman Efendi, Mustafa Rasih Paşa ve İspanya sefaretnamesiyle Vasıf Efendi’ydi.57 Osmanlıların diplomaside ad hoc elçiliklerin kullanımını tercih etmeleri dini inanışlarıyla da örtüşüyordu. İnançlarının İslam toprağı olmayan yerde uzun süre bulunmaya izin vermemesi sebebiyle de Hıristiyan Avrupa ülkelerinde daimi elçilik kurmayı düşünmemişlerdi.58 Örnek olarak, ilk daimi elçilerden Paris büyükelçisi Abdürrahim Muhib Efendi’ye, elçilik görevinin başında 1806’da verilen talimatnamede, kendisinin ve heyetinde bulunan diğer sefaret memurlarının şer’î sınırların dışına çıkmaması, farzları yerine getirmeleri ve yabancılarla yakın ilişkiler kurdukları ortamlarda, şer’î kural ve adabın korunmasına dikkat etmeleri 55 Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1968, s. 17- 19. Osmanlı Devleti’nin, kuruluşundan son dönemine kadar, ilişkide olduğu devletlere gönderdiği özel amaçlı ve daimi elçiler ile diğer devletlerden Osmanlı Devletine gönderilen elçilerin, isim, görev süreleri ve gönderilme sebeplerini gösteren bir liste “Don Juan Archiv Wien” tarafından hazırlanmıştır. Bkz. Suna Suner, “The General Index of the Ambassadors to and from the Ottoman Empire”, Don Juan Archiv Wien Online, (Çevrimiçi) https://db.donjuanarchiv.at/pub/DJA/BOT.pdf Liste geliştirilmektedir. 56 Unat, a.g.e., s. Ek: IX-XIV. 57 Mehmet Alaaddin Yalçınkaya, “Osmanlı Zihniyetindeki Değişimin Göstergesi Olarak Sefaretnamelerin Kaynak Değeri”, OTAM, Sayı: 7, 1996, s. 331-332. 58 Ercümend Kuran, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri: 1793-1821, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1968, s. 10; Unat, A.g.e., s. 4-5. Fransız diplomat Maurice Herbette, 1797-1802 arasında elçilik yapan Seyyid Ali Efendi’yi anlattığı eserinde, Osmanlıların aynı dinden olmadıkları Avrupalıların arasında yaşamayı “zor ve günah” saydıkları için daha önce ikamet elçisi bulundurmadıklarını belirtir. Bkz. Maurice Herbette, Une ambassade Turque sous le Directoire, Paris, 1902, aktaran Enver Ziya Karal, Selim III’ün Hattı Hümayunları: Nizam-ı Cedit 1789-1807, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1946, s. 164. 22 bildirilmişti. 59 Bu talimat, Osmanlı Devleti’nin diplomaside geleneksel tercihlerini değiştirerek daimi elçilikler göndermeye başladığı bu ilk dönemde gayrimüslim ülkelerde uzun süreli yaşamla ilgili din temelli kaygıların olduğunun bir göstergesidir. 17. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı İmparatorluğu’nun yalnızca askeri güce dayanarak dış siyaset hedeflerine ulaşma kapasitesinin azaldığı görülmektedir. 60 Arzulanan sonuçlara askeri güçle ulaşmak mümkün olmadığında ortaya çıkan ilk değişim, savaş halini bitiren antlaşmalar için artık pazarlık süreçlerinin işlemesi ve müzakerelerin yapılıyor olmasıydı. Bu çerçevede karşılıklı diplomasi kullanımının ilk adımı 1683’teki Viyana kuşatmasının ardından Avrupalı müttefik devletlerle yapılan savaşları 1699’da bitiren Karlofça Antlaşması’nın müzakereler sonucunda imzalanmasıydı. Karşılıklı diplomasinin bu ilk döneminde diplomatik ilişkilerin hukuki zemini artık tek taraflı olarak “verilen” “ahidname”ler değil, Osmanlı İmparatorluğu ve savaştığı devlet arasında bir uzlaşmaya dayalı olarak “imzalanan” “muahedeler”di.61 Hurewitz’in tanımlamasına göre Karlofça ile başlayan ve III. Selim döneminde (1789-1807) daimi elçiliklerin açılmasına kadar devam eden dönemin Osmanlı diplomasisi “antlaşmalar imzalayan/antlaşmalara taraf olan bir imparatorluğun tek taraflı diplomasisi”ydi.62 Buna rağmen 18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun dış siyasetinde esas olarak askeri gücüne dayandığı bir dönemdi ve tek hedefi, mevcut toprakları üzerindeki hâkimiyetini sürdürmek veya kaybettiği topraklarını geri almak için savaş yapmak ve kazanmaktı. 17. yüzyılın sonunda ilk toprak kayıplarını yaşayan imparatorluk 18. yüzyılın ilk yarısındaki savaşlarda kaybedilen bu toprakları büyük ölçüde geri aldı. 59 Bu talimatnamenin sadeleştirilmiş hali Enver Ziya Karal tarafından yayımlanmıştır: Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 198-199. 60 17. yüzyıldan itibaren uluslararası siyasetin güç ilişkileri çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nun geçirdiği dönüşümün analizi için bkz. Namık Sinan Turan, İmparatorluk ve Diplomasi: Osmanlı Diplomasisinin İzinde, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2014, s. 205-282. 61 Bülent Arı, “Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period”, Ottoman Diplomacy: Conventional Or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev, Basingstoke, Palgrave Macmillan’s Global Academic Publishing, 2004, s. 42. 62 J.C. Hurewitz, “Ottoman Diplomacy and the European State System”, Middle East Journal, C: XV, No: 2, Bahar 1961, s. 145. 23 Bununla birlikte, 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusya ve Avusturya ile yapılan savaşların sonucu kesin bir yenilgi ve yeni toprak kayıpları olmuştu. 63 Böylece 18. yüzyılda diplomasinin dış siyasette bir araç olarak kullanımı giderek artan bir oranda ve önemli bir ihtiyaç olarak gündeme geldi. Bu dönemde gönderilen ad hoc elçilerin sayısındaki artış bunun göstergesiydi. Bu elçiler, barışçıl ilişkilerin kurulması ve devam etmesini sağlamak amacıyla olduğu kadar, giderek çok daha güçlü rakipler haline gelen Avrupa devletleriyle mücadeleyi yürütebilmek için, onlar hakkında gerekli bilgileri toplamak amacıyla da gönderiliyordu. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı yöneticileri Avrupalı rakiplerinin askeri ve siyasi üstünlüğünü açık bir şekilde idrak edince buna cevap olarak devlet kurumlarında köklü bir reform programını uygulamaya koydular. Nizam-ı Cedid, öncelikli olarak askeri düzenlemeleri hedeflese de dönemin padişahı III. Selim’e göre devlet işleri “tıpkı bir saatin dişlileri gibi” birbiriyle bağlantılıydı ve yapılan reformlar ancak kapsamlı olursa başarıya ulaşabilirdi.64 Bu sebeple III. Selim’in reform sürecinde Osmanlı Devleti diplomasiyi kullanımını da gözden geçirmiş, sürekli diplomasinin kurumsal anlamda kullanılmasına yani Avrupalı devletlerin uzun zamandır kullanmakta olduğu daimi elçiliklerin açılmasına karar verilmişti. Bu karar, Osmanlı diplomasisinde Karlofça’dan itibaren “karşılıklı” diplomasinin gündeme gelmesinden sonra, daimi elçiliklerle “sürekli” diplomasinin de benimsendiği yeni dönemi başlatmıştı. İmparatorluk o döneme kadar ev sahibi olarak tarafı olduğu bu diplomasi tarzını bizzat ve kendi amaçları doğrultusunda kullanmaya başlıyordu. Daimi elçiliklerin kurulması, 1792-1807 yılları arasında uygulamaya konan Nizam-ı Cedid reformları içinde “orijinal” olan tek yenilikti ve bundan sonraki dönem için uzun süreli etkileri oldu.65 63 Genç, a.g.m., s. 211-212. 64 Thomas Naff, “Reform and conduct of Ottoman diplomacy in the reign of Selim III, 1789-1807”, Journal of the American Oriental Society, C: LXXXIII, No: 3, 1963, s. 295. 65 M. A. Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy in Europe: The Embassy of Yusuf Agah Efendi to London: 1793-1797, İstanbul, İsis Yayınları, 2010, s. 25; Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 165. 24 Elçiliklerin açılması kararı aynı zamanda Fransız İhtilali sonrasında gelişen yeni uluslararası diplomatik şartlara bir cevap olarak da yorumlanmıştır.66 Osmanlı İmparatorluğu’nun diplomaside karşılıklılık ilkesini ve dolayısıyla modern diplomasi usullerini tedricen benimsediğinin göstergelerinden biri de “tayin” uygulamasından III. Selim döneminde vaz geçilmesiydi. Gelen elçilerin, sınırdan ülkeye girişlerinden itibaren misafir sayılarak yol ve gıda masraflarının karşılanması anlamına gelen tayinat usulü, Avrupa diplomasisinde görülmeyen bir uygulamaydı. Osmanlı İmparatorluğu ise büyüklük ve misafirperverlik göstergesi olarak III. Selim dönemine kadar sınırdan girip başkente gelene kadar ve yine ülkelerine dönüşte elçilerin masraflarını karşılamaya devam etmişti. 1793’ten itibaren Osmanlı’nın ülke sınırından başkente gelişlerine kadar elçilere tayin verilmesinden vazgeçilip, bundan elde edilecek meblağın Osmanlı ikamet elçilerine verilmesi kararlaştırılmıştı. Yusuf Agâh Efendi’ye de Londra’ya gitmeden önce tayin teklif edildiği halde kabul etmemesi söylenmişti. Bundan sonra Osmanlı Devleti de gelen ikamet elçilerine tayin vermeme kararı almıştı. Sadece fevkalade elçilere tayin verilecekti.67 Tayinat uygulamasının kaldırılması kararı 1794 tarihli bir hatt-ı hümayunla resmi hale getirilmişti.68 Ahmet Cevdet Paşa Osmanlı’nın bu uygulamadan vazgeçmesindeki amacın, ekonomik yarar sağlamaktan ziyade bu geleneğin İstanbul’daki yabancı elçiler tarafından bir mecburiyet gibi dayatılması ve adeta bir hukuk kuralı gibi işletilmek istenmesi sebebiyle devleti bu durumdan kurtarmak olduğunu belirtmektedir.69 Diplomaside karşılıklılık ilkesi Osmanlı Devleti’nin kurtulmak istediği bu uygulamanın terk edilmesi için kullanılmıştı. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan beri yürüttüğü ad hoc ve tek taraflı diplomasiden bu şekilde tamamen ve zorunlu olarak vazgeçmiş sürekli ve karşılıklı diplomasiyi benimsediği söylenebilir. Bununla birlikte III. Selim döneminde açılan daimi elçilikler 1821-1834 arasında çeşitli iç ve dış gerekçelerle kapalı kaldığı için bu 66 Carter V. Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, International Journal of Middle Eastern Studies, C: III, No: 4, s. 396. 67 Unat, A.g.e., s. 14-15. 68 Hacer Topaktaş, “Osmanlı Diplomasisinde “Tayinat” Sisteminin Uygulanışı ve Kaldırılışı (1794) Üzerine Bazı Tespitler”, Akademik İncelemeler Dergisi, C: X, No: 1, 2015, s. 44. 69 Unat, A.g.e., s. 15-16. Ayrıca bkz. Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 185. 25 dönem karşılıklı diplomasi için bir “deneme” olarak adlandırılmış ve nihayet II. Mahmud döneminde daimi elçilikler bir daha kapanmamak üzere yeniden açıldığında Osmanlı diplomasisinin Avrupa devletler sistemiyle giderek artan entegrasyonundan ve diplomaside karşılıklılığın benimsenmesinden bahsedilebilmiştir.70 Roderic H. Davison’a göre, 19. yüzyılda Osmanlı dış politikasını yönlendiren prensipler; Osmanlı İmparatorluğunun bağımsızlığı ve bütünlüğünün korunması, Tanzimat ve Islahat Fermanlarıyla gündeme gelen Osmanlı tebaasının eşitliği, Osmanlı’nın Avrupa Devletler Sisteminin bir üyesi olması, milletlerin kendi kaderini tayin ilkesine karşı mevcut egemen rejimlerin devamının esas olması, genelde status quoyu koruma eğiliminde olduğu için uluslararası hukuka bağlılık, ahde vefa ilkesi bağlamında uluslararası antlaşmalara sadakat ve Osmanlı iç işlerine müdahale edilmemesiydi.71 Bu yeni dönemde Osmanlı diplomatları ve devlet adamlarının diplomaside kullandıkları metotlar da tespit edilmiştir. Buna göre Osmanlılar Avrupalı büyük güçlerin desteğine başvuruyor, uluslararası konferanslara katılmaktan mümkün olduğunca kaçınıyor ve yabancı ülkelerde kamuoyunu etkileyecek faaliyetlerde bulunuyordu. Kabul etmek istemedikleri teklifler karşısında Osmanlı kamuoyunun muhtemel tepkisini bahane göstermek Avrupa diplomasisinden öğrendikleri bir taktikti. İlişkileri geliştirmek için yabancı ülkelere padişah düzeyinde ziyarette bulunmak da yine Avrupa’daki diplomatik eğilimlere uyarak benimsedikleri bir yenilik olmuştu. 72 Davison’ın tespit ettiği bu prensiplerin Osmanlı’nın pragmatik siyaset tarzının gereği ve dış politikaya bir yansıması olarak benimsendiği söylenebilir. İlkeler ve metotların her biri incelendiğinde ilgili dönemde büyük güçlerin kontrolündeki 70 Hurewitz, a.g.m., s. 145. 71 Roderic H. Davison, “The Westernization of Ottoman Diplomacy in the Nineteenth Century”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 321-325. Ayrıca bkz. Roderic H. Davison, “Ottoman Diplomacy and Its Legacy”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 334-343. 72 Davison, “The Westernization of Ottoman Diplomacy”, s. 325-327. 26 uluslararası arenada Osmanlı çıkarlarının savunulmasına imkan sağlayan birer araç oldukları görülmektedir. Modern Osmanlı hariciyesinin inşa sürecinin kurumsal anlamda başlıca Avrupa başkentlerinde daimi diplomatik temsilcilikler açılmasıyla başladığı kabul edilebilir. Bu, altyapısında teorik, zihinsel, hukuki değişimlerin yaşandığı fakat en çok kurumsal dönüşümler üzerinden kendini gösteren ve takip edilebilen bir süreçti. Bu bölümün devamında Osmanlı hariciyesinin inşa süreci, yurtdışında kurulan dış temsilcilikler ve merkezde diplomasi odaklı dış siyasetin planlanıp yürütüldüğü bürokratik kurumların gelişimleri üzerinden takip edilecektir. Böylece II. Abdülhamid diplomasisi ele alınmadan önce, o döneme kadar Osmanlı diplomasisinin dönüşümü ve II. Abdülhamid’in devralacağı kurumsal mirasın gelişim safhaları görülecektir. 1.1.2. Osmanlı Daimi Elçiliklerinden Önce Avrupa’da Sürekli Diplomasi III. Selim döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun yurtdışında daimi elçilikler kurma kararından önce Avrupa’da daimi elçilikler tarihte üç yüz yıla yakın bir yol kat etmişti. Daimi elçilikler İtalyan şehir devletleri arasında, bölgedeki siyasi, ekonomik ve kültürel saiklerin etkisiyle 13 ve 15. yüzyıllar arasında tedricen gelişen diplomatik araçlardı. Bu devletçikler kendi içinde bir uluslararası sistem içinde birbirine denk güçlere sahiplerdi. Aralarında sürekli devam eden savaşlar ve sistemde egemen bir otoritenin yokluğu sebebiyle mevcut sistemi korumak, ittifaklar kurmak ve var olma mücadelesinde birbirlerinin kapasiteleri, niyetleri, siyasal durum ve hedefleriyle ilgili bilgi sahibi olmak için sürekli diplomasiye ihtiyaç duyuyorlardı. 15. yüzyılda en büyük ve yakın tehdit olarak Osmanlılarla savaş ihtimaline karşı Osmanlı başkentinde daimi elçilikler bulundurmak da İtalyan şehir devletleri için hayati öneme sahipti.73 Avrupa’da merkezi devletlerin gelişimi ile diplomasinin sürekli kullanımına duyulan ihtiyaç arasında bir bağlantı vardı. Gelişen ve daha sofistike hale gelen merkezi devletler, siyasal otoritenin dağınık halde bulunduğu orta çağda olduğundan 73 Garrett Mattingly, Renaissance Diplomacy, New York, Dover Publications, 1988, s. 48-50, 76 27 çok daha fazla tehlikeye açıktılar. Merkezi ve modern devletler hayatta kalabilmek için birbirlerinin faaliyetlerini ve niyetlerini sürekli olarak takip etmeye ihtiyaç duymaya başlamışlardı.74 Daimi elçiliklerin kullanımı İtalyan şehir devletlerinin önceki yüzyıllarda kurduğuna benzer bir uluslararası denge sistemini 16. yüzyılda oluşturmuş olan Avrupa’nın tamamına yayıldı. Bununla birlikte devletler ancak siyasi ve stratejik sebeplerle, gerçekten ihtiyaç duyduklarına karar verdikleri zaman elçilik bulundurma taraftarıydılar. Örnek olarak diğer Avrupa devletleri karşısında görece üstün güce sahip olan Fransa daimi elçilik kurma konusunda en yavaş davranan devletlerden biriydi.75 Diğer yandan, Daniel Goffman’a göre yaygın literatürün aksine daimi elçiliklerin ortaya çıkarak geliştiği yeni diplomasi tarzı sadece İtalyan şehir-devletleri arasındaki etkileşimlerin ve Avrupa devletleri ile ilişkilerin bir sonucu olarak ortaya çıkmamıştı. Daimi temsilcilikler, ekstra-teritoryalite (bulunduğu ülkenin yasalarından muaf olma) ve karşılıklılık (mütekabiliyet) ilkesi gibi modern diplomasinin temel öğeleri Osmanlı topraklarına katılmış olan Venedik, Floransa ve Ceneviz gibi İtalyan kolonilerinin yöneticilerinin Osmanlı ile ilişkiler çerçevesinde edindikleri tecrübelere de dayanmaktaydı.76 Venedik daimi elçisinden itibaren tüm devlet elçilerine ahidname hukuku çerçevesinde verilen diplomatik dokunulmazlıklar da sonradan modern diplomasinin esaslarından olacak ilkelerle bağlantılı olabilecek erken tarihli uygulamalardı. 77 Osmanlı Devleti’nin yabancı diplomatlara yönelik uygulamalarında kökenleri tespit edilen modern diplomasi pratiklerinden biri de temsilcilere ahidname hukuku temelinde din ve ibadet özgürlüğüne dair hak ve imtiyazlar verilmesiydi. Goffman, 74 Anderson, A.g.e., s. ix. 75 A.g.e., s. 9. 76 Daniel Goffman, Osmanlı Dünyası ve Avrupa 1300-1700, Çev. Ülkün Tansel, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2004, s. 219-220. Ayrıca bkz. Daniel Goffman, “Rönesans Devletleriyle Müzakere Etmek: Osmanlı İmparatorluğu ve Yeni Diplomasi”, Erken Modern Osmanlılar: İmparatorluğun Yeniden Yazımı, Çev. Onur Güneş Ayas, İstanbul, Timaş Yayınları, 2011, s. 87-104. 77 Gilles Veinstein, “İstanbul’da İlk Daimi Sefaretlerin Açılması”, Bir Allame-i Cihan Stefanos Yerasimos 1942-2005, Ed. Edhem Eldem, Çev. Menekşe Tokyay, C: II, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2012, s. 722. 28 Osmanlılar’da yabancılarla iletişimin başından beri var olan bu pratiklerin Avrupa ülkelerinde benimsenmesinin uzun zaman aldığını belirtir. Avrupa’da diplomatlar için din ve ibadet özgürlüğü Protestan ve Katolik devletler arasında din savaşlarının bitmesinden sonra ekstra-teritoryalite kavramının geliştiği 17. yüzyılda ancak yerleşmişti. 78 Daimi elçiliklerin kullanımı tüm Avrupa devletleri tarafından yıllar içinde artarak benimsenmiş olsa da elçiliklerin genelde düşük seviyede tutulduğu tespit edilmiştir. 18. yüzyılda çoğu Avrupa devleti kendisine çıkar sağladığını düşünmediği veya geleneksel olarak bu yönde bir tercihi olmadığı sürece halen büyükelçi seviyesinde temsilci atamıyordu. 1914’te İngiltere’nin sadece dokuz büyükelçiliği vardı. İngiltere’nin Washington ile Tokyo büyükelçilikleri ise çok yakın bir zamanda orta elçilikten yükseltilmişti. 1876 ve 1887’ye kadar İngiltere, Roma ve Madrid’e hiç büyükelçi tayin etmemişti. 1871’de Fransa’nın toplam yedi büyükelçiliği varken 1914’te bu rakam ancak ona çıkmıştı. Fransa’nın Berlin temsilciliği 1862’ye kadar orta elçilikten büyükelçiliğe yükseltilmemişti. 19. yüzyılda diplomasi hizmetlerinin kurumsal yapısının oldukça küçük ve sade olduğu bu örneklerden anlaşılmaktadır. Diplomatik temsilcilikler yüzyılın sonuna kadar geleneksel işlevlerini devam ettirdiler ve hacim ve faaliyet çeşitliliği bakımından fazla değişikliğe uğramadılar. 79 Siyasi gereklilikler çerçevesinde oluşturulan ve yaygınlaşan daimi elçilikler, Avrupalı devletlerin dönemin en güçlü devletlerinden biri olan Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerinde baştan itibaren yarar sağlamaya çalıştığı diplomatik araçlardı. İstanbul’un fethinden hemen sonra Bizans döneminden beri burada bir ticaret kolonisi ve daimi elçileri bulunan Venedik 1454’de verilen ahidname sonrasında artık Osmanlı İmparatorluğu başkenti olarak İstanbul’da bir daimi elçi diğer adıyla baylos bulundurmaya başladı.80 78 Goffman, Osmanlı Dünyası ve Avrupa, s. 221-222. 79 Anderson, A.g.e., s. 105. 80 Hans Theunissen, “Ottoman-Venetian Diplomatics: The Ahd-names: The Historical Background and the Development of A Category of Political Commercial Instruments Together with the Annotated Edition of A Corps of Relevant Documents”, Electronic Journal of Oriental Studies, Utrecht, 1998, s. 1-698, C: I, No: 2, s. 125; Gilles Veinstein, A.g.m., 719. 29 16. yüzyılın ortalarından itibaren Avrupa başkentlerinde daimi elçiliklerin kurulmaya başlanmasından hemen sonra İstanbul’da da kurulan elçilikler Osmanlı İmparatorluğunun diplomatik bakımdan Avrupa’nın bir parçası olduğunu göstermekteydi. Mansel’e göre İmparatorluğun ilgili dönemde ulaştığı siyasi güç sebebiyle dönemin başka hiçbir başkenti bu kadar çok sayıda elçiliğe ev sahipliği yapmamıştı. 81 İstanbul, aristokrat kökenli Avrupa diplomatlarının hükümetleri tarafından taltif edilerek gönderildikleri, onlar için “nihai ödül” sayılan büyük Avrupa sefaretlerinden biri haline gelmişti. 82 II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı İmparatorluğu başkentinde yabancı devletlerin kurduğu elçiliklerde ilk elçilerin göreve başlama tarihleri Tablo 1.1’de yer almaktadır: Tablo 1.1. Yabancı Devletlerin İstanbul’daki Daimi Elçiliklerinin Kuruluş Tarihleri Ülke İstanbul Elçiliğinin Kuruluş Tarihi Venedik83 1454 Fransa84 1536 81 Philip Mansel, Constantinople: City of the world's desire, 1453-1924, Londra, John Murray Publishers, 1995, s. 189. Yabancı elçilerin İstanbul’daki yaşamları, diplomatik ve sanatsal faaliyetleri için bkz. Mansel, A.g.e., s. 219. İstanbul’daki yabancı elçilik binalarıyla ilgili bir çalışma için bkz. Eda Uğur Selçuk, “İstanbul’daki Sefarethanelerin Oluşumu, Günümüzdeki Mevcut Durumları, Koruma Sorunları ve Önerileri”, Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2009. Ayrıca bkz. Mehmed Alaadin Yalçınkaya, “Bir Avrupa Diplomasi Merkezi Olarak İstanbul 1792-1798 Dönemi İngiliz Kaynaklarına Göre”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, C: I, s. 660-675. 82 Zara Steiner, “Introduction”, The Times Survey of Foreign Ministries of the World, Ed. Zara Steiner, Londra, Times Books, 1982, s. 14. 83 Theunissen, a.g.t., s. 125; Veinstein, a.g.m., s. 719; Tommaso Bertelé, Venedik ve Kostantiniyye: Tarihte Osmanlı-Venedik İlişkileri, Çev. Mahmut H. Şakiroğlu, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2012, s. 47-48. Venedik Cumhuriyeti 1797’de Avusturya’nın eline geçerek ortadan kalktı: A.g.e., s. 391. Osmanlı Devleti nezdinde bulundan Venedik elçilerinin (baylos) listesi için bkz. A.g.e., 469-481. 84 Diplomatik ilişkilerin başladığı dönemden itibaren Fransa’dan Türkiye’ye ve Türkiye’den Fransa’ya gönderilen daimi temsilcilerin bir listesi, görev süreleri ve biyografileri için bkz: J. Bacque-Grammont, S. Kuneralp, F. Hitzel, Representants Permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France (1797-1991), İstanbul, İsis Yayınları, 1991. 30 Avusturya85 1546 İngiltere86 1583 Hollanda87 1612 Rusya88 1702 İsveç89 1734 Sicilyateyn90 1740 Danimarka91 1756 Prusya92 1761 İspanya93 1784 85 Ergün Özsoy, Akdeniz’de Osmanlılar ve Habsburglar 1550-1600: Siyaset-Ticaret-Ziyaret, İstanbul, Libra Kitap, 2018, s. 232-235. Literatürde İstanbul’daki ilk daimi Avusturya elçiliğinin açılış tarihi ile ilgili ihtilaf bulunmaktadır: Hacer Topaktaş, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler”, Uluslararası İlişkiler, C: XI, No: 43, Güz 2014, s. 108-109. 86 1583’ten itibaren İngiltere’den Türkiye’ye ve Türkiye’den İngiltere’ye gönderilen daimi elçilerin bir listesi için bkz.: G. R. Berridge, British Diplomacy in Turkey, 1583 to the Present: A Study in the Evolution of the Resident Embassy, Leiden-Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2009, s. 283-288. 87 Alexander H. De Groot, The Netherlands and Turkey: Four Hundred Years of Political, Economical, Social and Cultural Relations: Selected Essays, İstanbul, Artpress, 2007, s. 11. 88 Topaktaş, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci”, s. 109. İlk daimi Rus elçisi P. A. Tolstoy ilk yıl görevini padişahın o sırada bulunduğu Edirne’de sürdürmüş 1703’ten itibaren İstanbul’a yerleşmiştir. Bkz. İsmet Konak, “Diplomat P. A. Tolstoy’un Elçiliği ve Osmanlı’ya Dair İzlenimleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, No: 30/2, 2015, s. 507-524. 89 Sture Theolin, The Swedish Palace in Istanbul: A Thousand Years of Cooperation Between Turkey and Sweeden/İstanbul’da Bir İsveç Sarayı: İsveç ile Türkiye Arasında Bin Yıllık İşbirliği, Çev. Sevin Okyay, İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, s. 51-52; 1301 S.N.H., Ed. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul, İşaret Yayınları, 2003, C: 1, s. 366. İlk defa 1709’da daimi temsilci atandığına dair bilgi de mevcuttur. Bkz. Theolin, A.g.e., s. 33; Kemal Beydilli, “İsveç”, DİA, C: XXIII, İstanbul, 2001, s. 409. Daimi İsveç elçilerinin listesi ve biyografileri için bkz. Theolin, A.g.e., s. 190-206. 90 Mehmet Demiryürek, “The Legal Foundations of the Commercial Relations between The Ottomans and Neapolitans”, Bilig, 2014, No: 69, s. 63; 1301 S.N.H., s. 369. 91 Fethullah Uçar, “Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı-Danimarka İlişkileri (1839-1918)”, Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mayıs 2018, s. 30. Danimarka elçiliği 1865’te kapatılmış ve Danimarka Osmanlı Devleti nezdinde 1914 yılına kadar İsveçNorveç tarafından temsil edilmiştir: Uçar, a.g.t., s. 33. 92 Uğur Kurtaran, “Osmanlı Prusya İlişkilerinin Gelişiminde Prusya Elçisi Karl Adolf Von Rexin’in Faaliyetleri (1755-1761)”, Uluslararası İlişkiler, C: XII, No: 47, s. 125; Topaktaş, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci”, s. 110. Alman birliğinin kurulmasıyla 1871’de Almanya İmparatorluğu adını aldı. 93 H. Serdar Tabakoğlu, XVIII. Yüzyılda Osmanlı-İspanya İlişkileri, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2011, s. 61-65. İki devlet arasında diplomatik ilişkileri başlatan barış ve ticaret antlaşması 1782’de imzalandı. Bkz. Eloy Martin Corrales, “İspanya-Osmanlı İlişkileri, 18. ve 19. Yüzyıllar”, İspanya- 31 Sardinya94 1824 Amerika Birleşik Devletleri95 1831 Toskana96 1834 Yunanistan97 1834 İran98 1836 Belçika99 1838 Portekiz100 1844 İtalya101 1861 Türkiye: 16. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Rekabet ve Dostluk, Ed. Pablo Martin Asuero, Çev. Peral Bayaz Çarum, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2006, s. 236. 94 1301 S.N.H., s. 371; Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 495. Osmanlı İmparatorluğu ile Sardinya arasında resmi ilişkileri başlatan antlaşma 1823’te yapılmıştır: Mahmut. H. Şakiroğlu, “Sardinya”, DİA, İstanbul, 2009, C: XXXVI, s. 133-135, s. 134. 95 Nurdan Şafak, Osmanlı Amerikan İlişkileri, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2003, s. 46. İlk temsilci James Porter 1831’de maslahatgüzar seviyesinde atandığı için padişahın huzuruna resmen kabul edilmemişti: Çağrı Erhan, Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara, İmge Kitabevi, 2001, s. 142-143. ABD’nin Osmanlı İmparatorluğu’na gönderdiği elçilerin listesi için bkz. A.g.e., s. 419. 96 1851’de kapatılan sefaretin işleri Avusturya elçiliğine havale edildi: 1301 S.N.H., s. 372; Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 495. 97 Ticaret antlaşması henüz yapılmadığı için 1834’te elçi Zografos padişah tarafından resmen kabul edilmedi, kendisine Divan-ı Hümayun tercümanı tarafından resmi tanımaya denk bir ziyaret yapıldı. Resmi ilişkileri başlatan ticaret antlaşması 1840’ta imzalandı. Bkz. Sinan Kuneralp, “The Establishment of Diplomatic Relations Between the Ottoman Empire and the Kingdom of Greece (1834-1840)”, Studies on Ottoman Diplomatic History 1, Ed. Sinan Kuneralp, İstanbul, İsis Yayınları, 1987, s. 71- 78. 98 Sinan Kuneralp (Ed.), Biographical Dictionary of Heads of Foreign Diplomatic Missions Accredited to the Sublime Porte, İstanbul, İsis Yayınları. (Yayıma hazırlanmaktadır.) 99 Nuh Mehmet Deniz, “Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde Osmanlı Belçika Münasebetleri”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010, s. 11. 100 1301 S.N.H., s. 385. Portekiz ile resmi ilişkileri başlatan dostluk, ticaret ve seyrüsefain antlaşması 1843’te yapıldı: Kemal Beydilli, “Portekiz”, DİA, C: XXXIV, İstanbul, 2007, s. 331. 101 1301 S.N.H., s. 373. 1860’ta İtalyan birliğinin kurulmasından önce Sicilyateyn, Sardinya ve Toskana’nın ayrı elçilikleri vardı. 32 15. yüzyıl ile 17. yüzyıllar arasında önde gelen Avrupa devletlerinin İstanbul’da elçilikler kurmasıyla Osmanlı devleti bizzat elçilik kurmasa da bu diplomatik etkileşimin bir tarafı ve ev sahibi olmuştu. Böylece dünyada sürekli diplomasi uygulamalarının ve bu yeni/modern diplomasi tarzının gelişim sürecine katkıda bulunmuştu. Uzun yüzyıllara yayılan bu ev sahipliği sürecinde yabancı elçiliklerin tabi olacağı hukuk rejiminin ahidname maddeleriyle belirlenmiş olmasının yanında süreç içinde protokol, yabancı elçilerin çalışma ve görev sahalarının belirlenmesi, diplomatik yazışmaların standartlaşması ve korunması gibi konularda kurallar ve teamüller oluştu.102 1.1.3. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri 1.1.3.1. Daimi Elçiliklerin Kurulması İçin İlk Adımlar Osmanlı Devleti’nin yabancı devletlerde kurduğu ilk daimi elçilikler III. Selim dönemi reformlarının diplomasi ayağını oluşturan ve ilk defa uygulanacak “orijinal” bir girişim olarak öne çıkmaktadır. Padişahın elçiliklerin kurulması kararına resmiyet kazandıran hatt-ı hümayuna göre Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’daki bazı büyük devletlerin başkentlerine üç yıl süreyle kalmak üzere elçiler gönderecekti. Elçilik kadrolarında misyon şefi olarak elçilerin yanında iki tercüman, bir ataşe ve bir hazinedar bulunacaktı.103 Osmanlılar daimi elçilikleri sürekli ve karşılıklı diplomasinin mutat gerekliliklerini karşılama amacıyla kurulmuşlardı ve ilgili ülkede Osmanlı devletinin ve orada ticaretle meşgul olan Osmanlı tebaasının siyasi ve ticari çıkarlarını temsil etmek başlıca görevleriydi. Bununla birlikte, daimi elçilik projesi aynı zamanda III. Selim döneminde Osmanlı Devleti’nin giriştiği kapsamlı reform hareketinin gerektirdiği yetişmiş insan kaynağını oluşturma motivasyonuyla da tasarlanmıştı.104 102 Gökhan Erdem, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürekli Diplomasiye Geçiş Süreci”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2008, s. 114. 103 BOA, HAT 261/15090. 104 Unat, A.g.e., s. 19-20; Kuran, A.g.e., s. 11-12. Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 26. 33 İlgili hatt-ı hümayuna göre elçilik heyetinde Avrupa’da eğitim almaları için seçilerek gönderilecek gençler de bulunacaktı.105 İlk daimi Paris elçilerinden Abdürrahim Muhib Efendi’ye 1806’da göreve başlarken verilen talimatnamede ise sefaret heyetinde bulunan memurların devletin yarar sağlayacağı yabancı dil ve her türlü ilim ve fen bilimlerini öğrenmeleri, bu konuya gece gündüz zaman ayırmaları tembihlenmişti.106 Yurtdışında daimi elçilikleri kurulması kararıyla birlikte cevaplanması gereken en önemli soru bu konuda hangi devletlere öncelik verileceğiydi. Bu girişimden yüksek düzeyde çıkar sağlanması için büyük siyasi ve ekonomik güçler olarak ortaya çıkmış devletlerin ilk etapta tercih edilmesi rasyoneldi. Bununla birlikte elçiliklerin kurulma aşamasında Osmanlı’nın ilgili Avrupa devletleriyle ilişkisi, dönemin uluslararası siyasi durumu ile İstanbul’daki birbirine rakip Avrupalı devlet elçilerinin Osmanlı yönetimini yönlendirme çabaları etkili oldu. III. Selim’in diplomasi reformu çerçevesinde yurtdışında daimi temsilcilikler açma düşüncesi, Osmanlı için Avusturya ve Rusya ile yapılan Ziştovi (1791) ve Yaş (1792) antlaşmalarıyla girilen barış döneminde ve Avrupa tarafında ise Fransız İhtilali sonrası eski siyasi dengeleri değiştiren kriz döneminde gündeme gelmişti.107 Osmanlı İmparatorluğunun ilk daimi elçiliğini uzun süreli diplomatik ilişkilerinin bulunduğu ilk ve en önemli devlet olan Fransa’da kurması beklenirdi. İki devlet arasında ilişkiler 18. yüzyılın sonuna kadar barışçıl bir mahiyette devam etmişti. Fransa tarafından daimi elçiler ve Osmanlı tarafından ad hoc elçiler gönderilmiş, iki devlet arasında hiçbir savaş yapılmamıştı.108 Bununla birlikte, Avrupa’da Osmanlı daimi temsilciliklerinin projesinin gündeme geldiği 1793’te Fransız Devrim Savaşları (1792-1802) devam ediyordu. Fransa ile Avrupa monarşileri arasındaki çatışmalarda tarafsızlığını ilan etmiş ve yeni kurulan Fransa Cumhuriyetini henüz tanımamış olan Osmanlı Devleti ilk daimi elçisini Fransa’ya göndererek tepki çekmek istemedi. 105 BOA, HAT 261/15090. 106 Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 200. 107 Unat, A.g.e., s. 168. 108 Ömer Kürkçüoğlu, “The Adoption and Use of Permanent Diplomacy”, Ottoman Diplomacy: Conventional Or Unconventional?, Ed. A. Nuri Yurdusev, Basingstoke, Palgrave Macmillan’s Global Academic Publishing, 2004, s. 133. 34 Fransa Cumhuriyetinin gönderdiği yeni elçiyi henüz tanımadığı için Fransa’nın bu karara muhtemel tepkisinden de kurtulmuş oluyordu. 109 Bu sebeple ilk daimi elçinin uzun zamandır barışçıl ilişkiler içinde bulunulan İngiltere’ye gönderilmesine karar verildi. Avrupa diplomasisinin “yükselen yıldızı” olan İngiltere’nin İstanbul’daki elçileri sabır ve taktik yetenekleri sayesinde diğer devlet elçilerinin aksine Osmanlı yetkilileriyle uyum içinde çalışıyordu. İngiltere, Hollanda ile beraber 18. yüzyıl boyunca Osmanlı ile Avusturya arasında barış sağlanması için arabuluculuk yapmış ve Osmanlı yönetimi üzerindeki etkisini artırmış bir devletti. 110 1793’te İngiltere’de kurulan ilk daimi Osmanlı elçiliğini, 1797’de artık tanınmış bulunan Fransa’nın İstanbul’daki temsilcisinin ısrarlı yönlendirmeleri sonucu Fransa’da kurulan elçilik izledi. Aynı yıl dönemin büyük güçleri Prusya ve Avusturya’da da elçilikler açıldı. İmparatorluğun yakın komşusu ve dönemin büyük güçlerinden olan Rusya’da bu dönemde elçilik kurulmamasının sebebi, Rusya’nın Osmanlı topraklarını direkt tehdit eden ve “daimi” düşman olarak görülen bir devlet olmasıydı. 111 1793’te İngiltere’de kurulacak daimi elçiliğin hazırlık aşamasında Osmanlı bürokrasisinde daha önce örneği olmayan daimi elçilikle ilgili ayrıntıların belirlenmesi için Babıali’nin dış işlerini yürütmekle görevli üst düzey yetkilisi olarak Reisülküttab Mehmed Raşid Efendi, ilk elçinin gönderileceği dönemin İngiltere büyükelçisi Sir Robert Ainslie112 ile 13 Temmuz 1793’te bir toplantı yaptı.113 Her iki devletin yetkilileri uluslararası diplomasi kuralları ve milletler hukukundan haberdar oldukları halde ilgili dönemde bu kurallar henüz uluslararası düzeyde belirlenmemiş olduğu için 109 Kuran, A.g.e., s. 13-15; Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 169. Dönemin Osmanlı-Fransız diplomatik ilişkilerinin genel bir özeti için bkz.: Nihat Karaer, “Paris’te İlk İkamet Elçiliğimiz Kuruluncaya Kadar (1797) Osmanlı-Fransız Diplomasi İlişkilerinin Genel Seyri”, OTAM, No: 28, Güz 2010, s. 65-85. 110 Kürkçüoğlu, A.g.m., s. 133. 111 Kuran, A.g.e., s. 24; Naff, A.g.m., s. 304. 112 Bkz. Alaaddin Yalçınkaya, “Sir Robert Ainslie’nin İstanbul Büyükelçiliği (1776-1794)”, Osmanlı Araştırmaları, 2008, s. 127-159. 113 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 26, 50. Bu görüşmenin kaydı için bkz. Enver Ziya Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, 190-198. 35 geleneksel kurallar çerçevesinde iki devlet arasında karşılıklı anlaşma ile belirleniyordu.114 Görüşmenin ilk gündem maddesi Londra elçiliğinin kurulacağını bildirmek üzere Osmanlı Devleti’nden İngiltere’ye resmi yazışmanın hangi makamlar arasında yapılacağıydı. İngiltere’de konuyla ilgilenen birim olarak dışişleri bakanlığına yazı yazılması bekleniyordu fakat Osmanlı Devleti’nde bu makama denk olan Reisülküttabın resmi yazı yazma yetkisi yoktu. Yurtdışına resmi yazıları yazma yetkisi olan Sadrazam ise Osmanlı bürokrasisinin teamülleri gereği sadece muhatap devletlerin devlet ve hükümet başkanlarına yazı yazabiliyordu. İngiliz elçisi çözüm olarak Reisülküttabın İngiltere Dışişleri Bakanlığına resmi olmayan bir mektupla elçilik kurma talebini haber vermesini teklif etti.115 İki devletin bürokrasilerinde yetki dağılımı konusundaki farklılık sebebiyle ortaya çıkan sorun bu örnekte geçici bir uzlaşmaya çözülmüştü. Bununla beraber, süreçte farkına varılan bu uyumsuzluk, Osmanlı Devleti’ni, hariciye yapılanmasını artık daha yoğun, sürekli ve karşılıklı diplomatik ilişkiler kurduğu Avrupalı devletlerin bürokratik yapılarıyla uyumlu hale getirmesi yönünde motive etmiş olmalıdır. Görüşmenin devamında elçi tarafından devletin üst düzeyde temsiliyeti ve törenlerde tabi olacağı protokol açısından önem arz eden bir konu olarak gönderilecek daimi elçinin statüsünün belirlenmesi üzerinde duruldu. 116 Osmanlı Devleti o güne dek ad hoc elçileri görevlerinin ve gönderildikleri devletin önemine göre büyükelçi veya orta elçi rütbesiyle gönderiyordu. Önem düzeyi düşük görevler veya sadece bir mektup ulaştırma işi için gönderilen elçilere “name-res” adı verilirken, devleti temsil etme yetkileri olmadan gönderilen memurlara “çavuş” denmekteydi.117 Osmanlı Devleti’nin Londra’ya orta elçi statüsünde bir temsilci göndermek istemesi üzerine Ainslie o sırada Londra’da görev yapan elçilerin statüsüyle ilgili bilgi verdi. Buna göre Londra’da İspanya, Hollanda ve devam eden Fransız Devrim savaşlarından önceki barış 114 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 51. Diplomasinin kuralları 1815 Viyana Kongresi ve ardından 1818 Aix-La-Chapelle Kongresi’nde belirlendi ve standardize edildi. 115 Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 171-172, 193-194. 116 A.g.e., s. 196-197. 117 Unat, A.g.e., s. 19. 36 döneminde Fransa fevkalade büyükelçi; Avusturya, Rusya, İsveç, Danimarka, Prusya ve Sicilya fevkalade orta elçi ve Venedik, Ceneviz ve Parma gibi diğer şehir devletleri de “ministeri recidan” veya orta elçi bulunduruyordu. Ainslie, Osmanlı elçisinin fevkalade ortaelçi rütbesiyle gittiği takdirde aynı rütbeyle orada bulunan ve imparatorluk iddiası taşıyan Avusturya ve Rusya’nın elçileriyle protokolde önde gelme sorunu yaşayacağı konusunda uyardı. Osmanlı elçisi, eğer büyükelçi rütbesiyle giderse, Londra’da bu rütbeyle bulunan diğer elçilerin temsil ettiği devletler imparatorluk iddiasında olmadığı için Osmanlı İmparatorluğu temsilcisi protokolde doğrudan diğer büyükelçilerin önünde yer alabilecekti.118 Görüşme sonrası değerlendirmelerin iletildiği Babıali, elçinin büyükelçi rütbesiyle gönderilmesi yönünde karar verdi. Osmanlı daimi temsilciliklerin ilk kuruluşunda yabancı devletlerde en üst düzeyde temsili önemsemişti. 119 Bundan sonra diğer üç Avrupa başkentine gönderilecek elçiler de aynı şekilde büyükelçi rütbesiyle gönderildi. Büyükelçi Ainslie’nin diplomaside karşılıklılık ilkesi gereği Londra’daki Osmanlı elçisinin büyükelçi statüsünde olmasını istemiş olması da muhtemeldir. Bununla birlikte, daimi elçiliklerin bu ilk döneminde, Osmanlı elçileri de bu konuyu önemsiyorlardı. Fransa’daki üçüncü daimi elçi Abdürrahim Muhib Efendi, 1809’da, üç yıllık elçilik süresinin sonlarında dönmek için izin isterken, Fransa’nın o dönemde İstanbul’da maslahatgüzar düzeyinde temsil edilmesine karşılık, kendisinin büyükelçi rütbesiyle Paris’te bulunmasının doğru olmadığını gerekçe olarak sunmuştu. Osmanlı İmparatorluğunun “büyüklüğünü” zedeleyen bu durum karşısında ikinci tercümanını maslahatgüzar rütbesiyle yerine bırakmayı istiyordu.120 Toplantıda bürokratik yazışmalar ve elçiliğin rütbesinin belirlenmesi dışında gönderilecek elçinin ulaşımı, masrafları, merkezle haberleşmesinin nasıl olacağı gibi konular hakkında da İngiliz elçisinin görüşleri alındı. 121 Daimi elçiliklerin açılmasıyla 118 Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 193, 196-197. 119 Kuran, A.g.e., s. 15. 120 Nihat Karaer, “Abdürrahim Muhib Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (1806-1811) ve Döneminde Osmanlı-Fransız Diplomasi İlişkileri”, OTAM, C: XXX, No: 30, 2011, s. 16. 121 Age. 37 ilgili bu ilk toplantı sayesinde Osmanlı hariciyesinin modernleşme sürecinde önemli bir dönüm noktası olan ilk daimi elçiliğin kurulması aşamasında Avrupalı devletlerle etkileşim sürecinde ne tür konuların gündeme geldiğini öğrenmek mümkün olmuştur. Burada müzakere edilen konular Babıali’ye sunulmuş ve alınan kararlar doğrultusunda ilk daimi Osmanlı elçiliği şekillendirilmiştir. 1.1.3.2. Daimi Elçilikler Yurtdışı daimi temsilciliklerin ilk döneminde 1793-1811 yılları arasında önde gelen dört Avrupa başkentinde, Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de, Osmanlı İmparatorluğu yedi büyükelçi tarafından temsil edildi. İlk Osmanlı daimi temsilcisi olarak büyükelçi Yusuf Agâh Efendi 1793 yılı sonunda Londra’da göreve başladı. Ardından 1794’te Viyana ve 1795’te Berlin’e daimi elçiler tayin edilmişse de elçilik personelinin seçimi sırasında yaşanan aksamalar ve 1795’te Fransa Cumhuriyetinin gönderdiği ve Osmanlı tarafından tanınan büyükelçinin, diğer devletlerden önce mutlaka Fransa’ya elçi gönderilmesi yönündeki ısrarı sebebiyle göreve başlamaları gecikti. Bu siyasi ve kurumsal gerekçelerle ikinci daimi elçi 1797’de Fransa’ya gönderildi.122 Viyana ve Berlin elçiliklerinin de açılmasıyla 1797 yılı üç yeni daimi elçiliğin kurulduğu yıl olmuştu. 1798’den itibaren Berlin’de, 1800’den itibaren Londra ve Viyana’da ve 1811’den itibaren Paris’te olmak üzere Avrupa’daki hiçbir Osmanlı sefaretinde büyükelçilik düzeyinde temsil kalmadı, hepsi maslahatgüzarlık seviyesine indirildi. Bu maslahatgüzarlar büyükelçilerin yanında diplomasi konusunda tecrübe kazanmış Rum tercümanlar veya Müslüman sefaret katipleri olabiliyordu.123 Elçiler görev süreleri olan üç yılı tamamladıktan sonra memlekete dönmek için talepte bulunuyorlar, ardından yerlerine yeni isimler atanıyordu. Bu durumun istisnaları vardı. 1797’de Paris büyükelçiliği görevine başlayan Seyyid Ali Efendi’nin 122 Kuran, A.g.e., s. 23-24; Naff, A.g.m., s. 304. 123 Kuran, A.g.e., s. 47-48; Musa Kılıç, “İlk İkamet Elçilerinin Halefleri Rum Maslahatgüzarlar (1800- 1821)”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), C: XXXVIII, No: 65, 2019, s. 251-278. 38 görevi 1798 sonlarında Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesiyle başlayan savaş hali sebebiyle son buldu fakat kendisi 1802’de savaş durumu sona erene dek zorunlu olarak Paris’te yaşadı. 1806’da Paris’te göreve başlayan Abdürrahim Muhib Efendi ise görev süresi dolduğu ve ülkeye dönme talebinde bulunduğu halde Osmanlı hükümetinin isteği üzerine iki yıl daha görevine devam etti.124 1797’de Berlin’e gönderilen Giritli Aziz Efendi ertesi yıl vefat edince Prusya’nın isteği üzerine yerine yeni elçi atanmamış, temsilcilik maslahatgüzar seviyesinde çalışmaya devam etmişti. 125 Daimi elçiliklerin kurulması ad hoc elçi gönderme uygulamasını hiçbir zaman tamamen ortadan kaldırmamıştır. Osmanlı Devleti bu dönemde de konunun önemine ve karakterine göre gerekli görülen durumlarda ad hoc elçiler gönderdiler. Bu dönemde Fransa ile savaş halinin bitirilmesi için imzalanacak antlaşmanın görüşmeleri için 1802’de, Napolyon’un imparatorluk ilanını tasdik etmek için diplomatik bir jest yapma amacıyla 1806’da ve Rusya ile savaş halindeyken Fransa ile ittfak yapmak için 1807’de ad hoc elçiler gönderilmişti. Bu elçiler görevlerini yürütürken ilgili ülkedeki daimi elçilerle koordinasyon halinde çalışıyorlardı.126 124 Kuran, A.g.e., s. 33-35, 52-53, 61. 125 A.g.e., s. 41-43. 126 Nihat Karaer, “Fransa’da İlk İkamet Elçiliğinin Kurulması Çalışmaları ve İlk İkamet Elçimiz Seyyid Ali Efendi’nin Paris Büyükelçiliği (1797-1802) Sürecinde Osmanlı Fransız Diplomasi İlişkileri”, AÜ DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXXI, No: 51, 2012, s. 87; Kuran, A.g.e., s. 34-35. Ayrıca bkz. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Amedi Galip Efendi’nin Murahhaslığı ve Paris’ten Gönderdiği Şifreli Mektuplar”, Belleten, C: I, No: 2, 1937, s. 357-410; Süheyla Yenidünya, “Mehmet Sait Hâlet Efendi: Hayatı İdari ve Siyasi Faaliyetleri (1760-1822)”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008, s. 65-68; Karaer, “Abdürrahim Muhib Efendi”, s. 9-10. 39 İlk Osmanlı daimi elçilikleriyle ilgili ayrıntılar Tablo 1.2’de yer almaktadır127: Tablo 1.2. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri Londra Elçiliği (1793-1821)128 Tarih Misyon Şefi Statüsü Mesleki Arka Planı Kişisel Özellikleri ve Yetenekleri 1793- 1797 Yusuf Agâh Efendi Büyükelçi Kalyonlar katibi Moralı olduğu için Rumca anlıyor. 1797- 1800 İsmail Ferruh Efendi Büyükelçi Tersane-i Amire Ambar Emini İstanbul’daki Avrupalılarla yakın ilişkileri var. 1800- 1803 Yanko Argiropoulo Maslahatgüzar Elçilik başkatibi ve tercümanı 1803- 1811 Sıdkı Efendi Maslahatgüzar Divan katibi 1811- 1821 Antonaki Ramadani Maslahatgüzar 127 Tablolardaki bilgilere esas teşkil eden kaynaklar için bkz. Kuran, A.g.e.; s. 13-64; Naff, A.g.m., s. 303-311; Musa Kılıç, “İlk İkamet Elçilerinin Halefleri Rum Maslahatgüzarlar”, s. 251-278; Suna Suner, A.g.e. Her elçilik için yararlanılan diğer kaynaklar ilgili tablonun dipnotunda verilecektir. 128 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 48-49, 62 ve b.a.; Yalçınkaya, “İsmail Ferruh Efendi’nin Londra Büyükelçiliği ve Siyasi Faaliyetleri (1797-1800)”, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Ed. Kemal Çiçek, Haarlem, Yeni Türkiye Yayınları, 2001, s. 383-385, ve b.a. Diğer kaynaklar için bkz. 127. dipnot. 40 Paris Elçiliği (1797-1821)129 Tarih Misyon Şefi Statüsü Mesleki Arka Planı Kişisel Özellikleri ve Yetenekleri 1797- 1798 Seyyid Ali Efendi Büyükelçi Defterhane-i Amire Kesedarı Moralı. İstanbul’daki yabancı elçiliklerle ilişkisi sayesinde diplomasiye yatkınlık. Fransız sefaretince tanınıyor. 1802- 1803 Aleksandre Ralli Maslahatgüzar Elçilik tercümanı 1803- 1806 Mehmed Said Halet Efendi Büyükelçi Reisülküttablık mühürdar yamağı, Divan-ı Hümayun beylikçi kesedarı Konak eğitimi aldı. Rumeli’de ayaklanmalara karşı tedbir tavsiye eden raporu III. Selim’in beğenisini kazanmıştı. 1806- 1811 Abdürrahim Muhib Efendi Büyükelçi Reisülkütablık beylikçi kesedarı, Reisülküttablık mükaleme katibi, Beylikçi Reisülküttabın yabancı elçilerle görüşmelerinde katiplik yaptığı için diplomasiye yatkınlık. 129 Osman Nihat Bişgin, “Seyyid Ali Efendi’nin Fransa Sefareti (1797-1802)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 12-13; Süheyla Yenidünya, a.g.t., s. 14-16, 23 ve b.a.; Bekir Günay, Paris’te Bir Osmanlı: Seyyid Abdurrahim Efendi’nin Paris Sefirliği ve Büyük Sefaretnamesi, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2009, s. 19-20, 24-25; Karaer, “Abdürrahim Muhib Efendi”, s. 3, 10-11, 22, ve b.a.; Karaer, “Fransa’da İlk İkamet Elçiliğinin Kurulması Çalışmaları,” s. 71-72. Diğer kaynaklar için bkz. 127. dipnot. 41 Fransız sefaretince tanınıyor. 1811 Galib Efendi Maslahatgüzar Elçilik Sırkatibi 1811- 1817 Panyotaki Argiropolos Maslahatgüzar Elçilik Tercümanı 1817- 1821 Nikolaki Mano Maslahatgüzar Viyana Elçiliği (1797-1821)130 Tarih Misyon Şefi Statüsü Mesleki Arka Planı Kişisel Özellikleri ve Yetenekleri 1797- 1800 İbrahim Afif Efendi Büyükelçi Kethüda Katibi İngiliz maslahatgüzarın yorumuna göre siyaset alanında tecrübesiz. 1800- 1808 Konstantin Tipaldo Maslahatgüzar Elçilik tercümanı 1808- 1811 Yanko Arigropoulo Maslahatgüzar 1811- 1821 Yanko Mavroyani Maslahatgüzar Sefaret başkatibi 130 Mehmed Süreyya, “Afif İbrahim Efendi”, Sicill-i Osmani, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, C: I, s. 142. Diğer kaynaklar için bkz. 127. dipnot. 42 Berlin Elçiliği (1797-1821)131 Tarih Misyon Şefi Statüsü Mesleki Arka Planı Kişisel Özellikleri ve Yetenekleri 1797- 1798 Giritli Ali Aziz Efendi Büyükelçi Hacegan-ı Divan-ı Hümayun (üst seviye katiplik), vergi tahsildarlığı Giritli. Fransızca ve biraz Almanca biliyor. İngiliz maslahatgüzarın yorumuna göre siyaset alanında tecrübesiz. 1798- 1802 Esad Efendi Maslahatgüzar Kethüda katibi hulefasından 1802- 1804 Yanko Koperi Maslahatgüzar Elçilik tercümanı 1804- 1806 Yakovaki Argiropoulo Maslahatgüzar Babıali’de tercüman 1806- 1807 Yanko Argiropoulo Maslahatgüzar Daimi elçiliklerin kurulma aşamasında diplomatlık mesleğiyle ilgili bir eğitim mekanizması veya yetişmiş personel bulunmadığı için ilk elçiler tablolarda da yer aldığı üzere bürokrasinin farklı kademelerinde görev yapmış, bazı kişisel özellikleriyle ön plana çıkan kişiler arasından seçildiği görülmektedir. Dış ilişkilerin yönetilmesinden sorumlu olan Reisülküttablık birimlerinde görev yapmış, Girit veya Mora kökenli olarak Rumca’ya veya diğer yabancı dillere aşinalığı olan veya İstanbul’da yaşayan Batılılarla veya gidecekleri ülkenin İstanbul’daki sefaretiyle daha 131 M. Orhan Okay, “Aziz Ali Efendi”, DİA, C: IV, İstanbul, 1991, s. 333. Ayrıca bkz: H. Ahmed Schmiede, Osmanlı ve Prusya Kaynaklarına Göre Giritli Ali Aziz Efendi’nin Berlin Sefareti, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1990. Diğer kaynaklar için bkz. 127. dipnot. 43 önceki görevi icabı iletişim ve yakınlık kurmuş isimlerin tercih edilmeye çalışıldığı görülmektedir. İlk daimi elçi Yusuf Agah Efendi’nin elçilik kadrosu sonrasında oluşturulan daimi elçiliklere de model teşkil etti. Elçilik personelinin seçiminde buradaki uygulama takip edilerek, büyükelçinin yanında genelde bir sırkatibi, baştercüman, ikinci tercüman, ataşe veya konsolos ile ilişkiler geliştikçe daha fazla personel görevlendirildi. Tercüman olarak Osmanlı bürokrasisinde genellikle tercih edildiği üzere Rum tercümanlardan yararlanıldı. Müslümanların yabancı dil öğrenmesi dini ve kültürel gerekçelerle o döneme dek tercih edilmediği için, Divan-ı Hümayun tercümanları, önde gelen Rum ailelerin İtalyan üniversitelerinde eğitim almış, yabancı dil bilen üyelerinden oluşuyordu. Daimi elçiliklerde tercümanlar dışında sırkatipleri/katipler personel olarak mutlaka istihdam edilirken bazı elçilik heyetlerinde ataşe ve imam bulunduğu da tespit edilmiştir.132 Bu dönemde elçiliklerde görevlendirme konusunda yaşanan zorlukların en önemlisi bu görevi kabul edecek memur bulmanın zor olması ve böylece yetenekli adaylar konusunda seçeneklerin az olmasıydı. Diplomatlık henüz bir meslek haline gelmemiş olduğu ve hakkında çok az bilgi sahibi olunduğu için yurtdışı görevleri tercih edilmiyordu. Kariyer diplomat olarak yetişmiş olmasalar da iyi bir devlet adamı olarak yurtdışında Osmanlı devletini başarıyla temsil edebilecek isimler merkezde kalıp hükümetin başka üst düzey makamlarına tayin edilmeyi bekliyorlardı. Başkent İstanbul’dan ve buradaki siyaset dünyasından uzaklaşmak prestijli bir iş olarak görülmüyordu.133 132 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 56-62; Kuran, a.g.e., s. 25-26, 35, 48, 58, 61-62; Osman Nihat Bişgin, a.g.t., s. 12-13; Naff, a.g.m., s. 304; Yalçınkaya, “İsmail Ferruh Efendi”, s. 384-386; Yenidünya, a.g.t, s. 21; Bekir Günay, A.g.e., İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2009, s. 24-25. 133 Kürkçüoğlu, “The Adoption and Use of”, s. 135. Bu konuda Avrupa’da profesyonel diplomatlığın gelişim dönemiyle karşılaştırma yapmak aydınlatıcı olabilir. Anderson’a göre, 17 ve 18. yüzyıllarda Avrupa’da yetenekli kişileri uzak başkentlere göreve gitmeye ikna etmek zordu çünkü genelde merkezde kalarak, kendilerini unutturma riski olmadan daha yüksek kademeli görevlere getirilebileceklerini düşünüyorlardı. Bu sebeple elçilik görevlerine “şerefli bir sürgün” gözüyle bakılıyordu. İngiltere’de, 18. yüzyılın ortalarına kadar bu görevi kabul edecek yetenekli diplomat bulmak halen zordu ve genelde döndüklerinde daha iyi bir yere tayin edileceklerine dair söz alarak ancak bu görevi kabul edebiliyorlardı. 1705-1706 yılları arasında İngiltere için çok önemli bir temsilcilik olan Viyana büyükelçiliği, görevi kabul edecek kimse bulunamadığı için aylarca boş kalmıştı. Bkz. Anderson, A.g.e., s. 80-81. 44 1.1.3.3. Elçilerin Faaliyetleri Elçiler ve maslahatgüzarlar bulundukları başkentte ilgili devletin yöneticileri nezdinde Osmanlı Devleti’ni temsil etme ve siyasi ilişkileri yürütme göreviyle gönderilmişlerdi. Bundan başka, kendilerine verilen talimatlar doğrultusunda merkeze gittikleri devletle ilgili her tür bilgi ve siyasi gelişmelerle ilgili istihbarat sağlamakla görevlendirmişlerdi. Bulundukları ülkelerde gazeteleri tarayarak aleyhte haberleri tespit ve tekzip etmek ve gerekli gördükleri haberleri merkeze iletmek başlıca görevleriydi. Gereken hallerde güvenli bir iletişimin sağlanması için yazışmaları şifreli yapmaları isteniyordu. Elçilerden kamu diplomasisi kapsamında değerlendirilebilecek faaliyetlerde bulunarak Osmanlı Devleti ve içinde bulunduğu reform süreci hakkında bulundukları ülkelerde farklı kesimlerle temas kurarak tanıtımlar yapmaları da istenmişti.134 Diğer yandan Avrupa’daki daimi elçilikler Osmanlı Devleti’nin doğrudan diplomatik ilişkilerinin olmadığı veya ilgili dönemde iletişimin kesilmiş bulunduğu devletlerle arasında iletişimin sağlanması için elverişli kanallar olmuşlardı. Örnek olarak, Osmanlı ile resmi diplomatik ilişkileri başlatmak isteyen Portekiz ve ABD’nin Londra elçileri büyükelçi İsmail Ferruh Efendi’ye başvurmuştu.135 Osmanlı hükümeti de İstanbul’daki İsveç elçisi Mouradgea d’Ohsson’un ve İspanya maslahatgüzarının görevden alınmalarını isteğini Viyana’daki elçisi İbrahim Afif Efendi vasıtasıyla Viyana’daki İsveç ve İspanya elçilerine iletmişti. İsveç’in İstanbul’daki elçisi işine son vermesini istemişti.136 Elçiler bulundukları başkentlerde diğer devletlerin elçileriyle iletişim kurarak misyonlardan elde edilecek faydayı artırabiliyorlardı. Paris’teki büyükelçi Abdürrahim Muhib Efendi buradaki Prusya elçisiyle yakın ilişki kurarak Fransa ve 134 Yalçınkaya, “İsmail Ferruh Efendi”, s. 392; Kuran, a.g.e., s. 36, 42, 45; Yenidünya, a.g.t., s. 16- 17, 69-70; Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 199-200; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “On Dokuzuncu Asır Başlarına Kadar Türk-İngiliz Münasebâtına Dair Vesikalar”, Belleten, C: XIII, No: 51, 1982, s. 612-614. III. Selim döneminde daimi elçiliklerle merkez arasında iletişimde şifre kullanımı için bkz. Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili: Diplomatik, İstanbul, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, 1994, s. 231. 135 Yalçınkaya, “İsmail Ferruh Efendi”, s. 392-397; Kuran, A.g.e., s. 36-38. 136 Kuran, A.g.e., s. 44-45. 45 diğer Avrupa devletlerinin gizli girişimleri hakkında haber almakla görevlendirilmişti.137 Abdürrahim Muhib Efendi sonradan Avusturya dışişleri bakanı olacak Metternich’le de Paris elçiliği döneminde samimi ilişkiler kurmuş ve bu ilişkiler Metternich’in dışişleri bakanlığı döneminde de devam ederek iki devlet arasında iletişimin gelişmesini sağlamıştı.138 1.1.3.4. İlk Daimi Elçiliklerin Sonu ve Başarısızlık Nedenleri 1821’de patlak veren Yunan İsyanı ise Avrupa’da kurulan ilk daimi elçiliklerin sonunu getirdi. Bu dönemde sefaretlerde maslahatgüzar olarak bulunan Rum tercümanların merkeze kasıtlı olarak yanlış bilgi verdiklerinin anlaşılması üzerine güvenlik sorununu bertaraf etmek için II. Mahmud tarafından bütün elçilikler ve şehbenderliklerin tamamı kapatıldı.139 İlk daimi elçiliklerin bir süre sonra maslahatgüzarlık seviyesine indirilmesinin sebeplerinin başında bu elçiliklerden başta amaçlanan faydanın elde edilemediği düşüncesi gelmektedir. Yurtdışında büyükelçilik düzeyinde temsilci bulundurmak hazineye ekonomik bir yük getiriyordu. Bu dönemde mali zorluklar yaşamakta olan ve hâlihazırda Nizam-ı Cedid reformları çerçevesinde askeri yeniliklere büyük bütçe ayıran devlet muhtemelen bu kâr-zarar hesabı sonucu elçiliklerin statüsünü çok geçmeden düşürmüştü. 140 Elçiliklerden beklenen faydanın sağlanamamasının sebepleri arasında Osmanlı daimi elçilerinin diplomatlık mesleğinde tecrübe sahibi olmaması, Müslüman tercümanların yokluğu sebebiyle istihdam edilen Rum tercümanların sadakatsizlikleri, merkezle elçilikler arasında iletişim sorunları sebebiyle bilgi ve talimatların iletilmesinde yaşanan aksamalar gösterilmektedir.141 137 Karal, Selim III’ün Hat-tı Hümayunları, s. 201. 138 Kuran, A.g.e., s. 62; Karaer, “Abdürrahim Muhib Efendi”, s. 18. 139 Kuran, A.g.e., s. 64. 140 Erdem, A.g.t., s. 368. 141 Kuran, A.g.e., 46 İlk daimi elçiliklerin, uzmanlaşmış ve dış politika üreten bir dış işleri bakanlığına bağlı olarak çalışmamaları ve bu sebeple gerekli koordinasyonun sağlanamamış olması da bir diğer zayıflıklarıydı.142 Bir diğer sorun da elçiliklerin ekonomik anlamda yeterince desteklenememesiydi. Osmanlı Devleti elçilerine, üstünlük göstergesi olarak ev sahibi devletten hiçbir maddi destek (tayinat) almamaları ve devletin üst düzey yöneticilerine verilecek hediyeler konusunda cömert davranmaları talimatı veriyordu. Bununla birlikte devletin içinde bulunduğu ekonomik durum sebebiyle kendilerine harcamalarını karşılayacak ödenekler verilmiyor, elçiler bazen gittikleri ülkelerde borç almak zorunda kalıyorlardı.143 Elçiliklerin konsolosluklarca gereken ölçüde desteklenmemiş olması da verimliliği etkileyen faktörlerdendi.144 Daimi elçiliklerin ilk döneminde başarısızlığın sebeplerinden biri de bu girişimin Avrupa’da Fransız İhtilali ve Napolyon Savaşlarının oluşturduğu atmosferde Avrupa’da diplomatik faaliyetin geçici olarak akamete uğradığı bir döneme denk gelmesiydi.145 Bu dönem Osmanlı İmparatorluğunun içinde bulunduğu zayıf siyasi ve askeri durum sebebiyle Avrupa’daki elçilerin hareket alanlarının kısıtlı olması elçilerin başarısının önündeki en önemli engeldi. Özellikle Seyyid Ali Efendi’nin büyükelçiliği ise dönemin Osmanlı-Fransız ilişkilerinin giderek bozulan ve savaşla sonuçlanan niteliği sebebiyle başarısız bir elçilik olarak değerlendirilir. Seyyid Ali Efendi’nin, Fransa’nın Mısır’ı işgal niyetini uzun süre anlayamaması ve Fransız dışişleri tarafından uzun süre yanıltılması onun elçiliğinin en önemli zafiyeti olmuştu.146 Diğer yandan ikili ilişkilerin olumlu olduğu devletlere gönderilen elçiler başarılı bir diplomatik faaliyet içinde olabilmişlerdi. İngiltere’ye gönderilen ilk daimi elçi Yusuf Agah Efendi’nin elçiliği başarılı bir misyon olarak değerlendirilmektedir. Bu başarıda 142 Kürkçüoğlu, a.g.m., s. 134. 143 A.g.m., s. 135. 144 A.g.m., s. 136. 145 Hurewitz, a.g.m., s. 147. 146 Bişgin, a.g.e., s. 27; Naff, a.g.m., s. 308. 47 sırkatibi Mahmud Raif’in zekası ve tercüman Persiany’nin sadakati de etkili olmuştu.147 Bununla birlikte ilk daimi elçiliklerin başarılı olduğu noktalar; Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa diplomasisiyle entegrasyonunu sağlaması, Osmanlı devlet adamlarının Avrupa siyasetini yakından görme imkanı bulması ve bu elçiliklerde bulunan Türk görevlilerin yabancı dil öğrenmeleri şeklinde sıralanabilir. 148 Görev yaptıkları ülkelerde diğer devletlerin elçileriyle iletişim kurarak etkileşim ağını genişletmişler, Bunun yanında Avrupa’da bulundukları zamanda edindikleri bilgi ve tecrübelerle diplomasi alanında ilk yetişmiş personeli oluşturmuş ve daimi elçiliklerin yeniden açıldığı dönemden itibaren yetişecek olan hariciye kadrosunun öncüsü olmuşlardır. 1.1.4. Sürekli Diplomasinin İlk Döneminde Şehbenderlikler (Konsolosluklar) İlk daimi elçilere devleti siyasi bakımdan temsil etme görevinin yanında gittikleri ülkede ticaret yapan Osmanlı vatandaşlarının hak ve menfaatlerini koruma ve ev sahibi devlet karşısında onları temsil etme görevi de verilmişti. Örnek olarak İngiltere’deki ilk büyükelçi Yusuf Agah Bey gemisine el konan Osmanlı tebaası Rum tüccarların sorunlarını çözmek için İngiltere Dışişleri Bakanlığı nezdinde girişimlerde bulunmuştu.149 Osmanlıların “şehbenderlik” adını verdiği konsolosluklar150 da daimi elçiliklerin ilk döneminde kurulmaya başlamıştı. Osmanlılar tarafından “konsolos” anlamında kullanılan “şehbender” kelimesi, Farsça “şah, padişah” anlamındaki “şeh” 147 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 180-184. 148 Kuran, A.g.e., s. 65. İlgili dönemde Osmanlı hariciye mensuplarının diplomatik yetenekleriyle ilgili değerlendirmeler için bkz. Yılmaz Altuğ, “1856’dan Önce Osmanlı Devletinde Modern Devletler Hukuku Uygulaması”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, Ed. İsmail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s. 95-104. 149 Yalçınkaya, The First Permanent Ottoman Embassy, s. 125, 128-129. 150 Modern konsolosluk hizmetlerinin gelişimini içeren bir çalışma için bkz: Nicholas Michael Keegan, “Consular Representation in Britain: Its History, Current Status, and Personnel”, Doktora Tezi, University of Durham, 2004. 48 kelimesi ile “ticaret yeri, işlek ticaret iskelesi” anlamındaki “bender” kelimesinin birleşiminden oluşmaktadır. “Şehbender” kelimesi daha çok ticaret limanı olan şehirlerde bulunan tüccarların başı anlamına gelmektedir.151 Osmanlı devlet ve hariciye salnamelerinde Osmanlı Devleti ve İran’ın ticari memurları için “şehbender” tabiri kullanılırken diğer devletlerin memurları için “konsolos” tabiri kullanılmaktadır. Hıristiyan Osmanlı tebaasına 1802 yılından itibaren “Avrupa Tüccarı” adıyla, Müslüman tebaaya ise II. Mahmud döneminin ilk yıllarından itibaren “Hayriye Tüccarı” adıyla özel bir statüde Avrupalı devletlerle ticaret yapma hakkı verilmişti. 152 Bu yeni durum, Fransız İhtilali sonrası Napolyon savaşları sebebiyle Avrupa’da yaşanan karışıklık sürecinde tarafsız Osmanlı İmparatorluğu’nun tebaası olan tüccarların faaliyet alanının artması sayesinde oluşmuştu. Daha önce 1725’te Viyana’ya bir şehbender tayin edildiği, Müslüman ve gayrimüslim tüccar grupları arasında onların işleriyle ilgilenen şehbenderlerin belli bölgelerde bulunduğu bilinmektedir. Var olan bu şehbenderlik faaliyetine 1802 yılında devlet tarafından resmiyet kazandırılmasıyla Osmanlı diplomasisinde sürekli temsilciliğin şehbenderlik (konsolosluk) ayağı da ilk defa kurulmuş oldu. Ardından Akdeniz limanlarından başlayarak tüm Avrupa’da bir Osmanlı şehbenderlik ağı oluşturulmaya başlandı.153 Bu dönemde elçilik gibi şehbenderlik de bir kariyer olmadığı için tayin edilen şehbenderlerin çoğu tüccarlar arasından seçiliyordu. Bir kısmı tüccar olarak bu şehirlerde yaşayan şehbenderlerin çoğu gayrimüslim ve Rum’du.154 İlgili devletin başkentinde görevli bir Osmanlı büyükelçisi bulunuyorsa şehbenderliğin kurulmasından sorumlu oluyordu. Örnek olarak, ikinci Fransa büyükelçisi Mehmed Said Halet Efendi Babıali’nin şehbenderliklerin açılması 151 Yasemin Zahide Erol, “Osmanlı Devleti’nde Şehbenderlik ve Paris-Londra Örnekleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2014, s. 6; Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Aydın Kitabevi, 2013, s. 94, 1148. Ayrıca bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C: III, İstanbul, M.E.B. Yayınları, 1993, s. 316. 152 Mübahat S. Kütükoğlu, “Avrupa Tüccarı”, DİA, C: IV, İstanbul, 1991, s. 159-160; Mübahat S. Kütükoğlu, “Hayriye Tüccarı”, DİA, C: XVII, İstanbul, 1998, s. 64-65. 153 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 148-149; Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 396-398; Mahmut Akpınar, “XIX. Yüzyılda Batıyla İlişkilerde Osmanlı Şehbenderlikleri”, Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, No: 41, 2017, s. 129-130. 154 Ali İhsan Bağış, Osmanlı Ticaretinde Gayrî Müslimler, Ankara, Turhan Kitabevi, 1983, s. 57-59. 49 yönünde karar aldığı dönemde Avrupa’da görevde olan tek büyükelçiydi ve Marsilya’daki şehbenderliği kurmuştu. Marsilya’da yaşayan İstanbullu bir aileye mensup bir kişiye berat göndererek onu şehirdeki Osmanlı tüccarlarının haklarını korumak üzere şehbender tayin etmişti.155 1802-1821 yılları arasında Akdeniz ve özellikle İtalya limanlarından oluşan on altı noktada Osmanlı şehbenderlikleri kuruldu. Daimi temsilciliklerin bu ilk döneminde şehbenderlik kurulan yerler Napoli, Trieste, Venedik, Marsilya, Cenova, Yedi Ada iskeleleri, Amsterdam, Messina, Malta, Cadiz, Londra, Alicante, Lizbon, Ligorna (Livorno-Alikorna), Korfu ve Zanta’ydı. 1821’de Yunan isyanı sonrası Avrupa’daki tüm diplomatik temsilcilikler kapatıldığında bu şehbenderlikler de kapatıldı ve 1836’ya kadar şehbender tayini yapılmadı.156 Şehbenderliklerin sayısını artırmak ve şehbenderlere kendini yetiştirme imkanı sağlamak için “vekil şehbenderlik” kurumu da bu dönemde başlatılmıştı. İlk vekil şehbender 1820’de Trieste’ye tayin edildi.157 Malta, Marsilya ve Trieste şehbenderlerine verilen resmi talimatnamede görev tanımları ayrıntılarıyla yer alıyordu. Şehbenderler Osmanlı bayraklı gemilerin ve Osmanlı bayrağının itibarını korunmak, yabancılarla yaşanan anlaşmazlıklarda Osmanlı tebaasını temsil etmek, Avrupa’daki gelişmeler hakkında bilgi toplayarak şifreli yazıyla merkeze bildirmek, hapis cezası verilen bir Osmanlı tebaası için Osmanlı topraklarında görev yapan yabancı konsoloslarının taleplerinin aynısını ilgili devlet yetkililerinden talep etmekle görevlendirilmişti. 158 Yabancı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nda konsolos bulundurmalarının geçmişine bakıldığında daimi elçilikler gibi konsoloslukların da 15. yüzyıldan itibaren açılmaya görülür. Konsoloslukların hukuki zemini daimi elçilikler gibi ahidnamelerdeki maddelerle belirleniyordu. İlk olarak Floransa’ya 1460’ta İstanbul’da 155 Kuran, A.g.e., s. 52; Yenidünya, A.g.t., s. 35. 156 BOA., A.DVNS.ŞHB.d, No:1, s. 1-24; Zeki Çelikkol, Aleksander de Groot, Ben J. Slot, Lale İle Başladı: Türkiye ve Hollanda Arasındaki Dört Yüzyıllık İlişkilerin Resimli Tarihçesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2000, s. 214-215. Bkz. Harita 1.1. 157 Akpınar, “XIX. Yüzyılda Batıyla İlişkilerde Osmanlı Şehbenderlikleri”, s. 137. 158 Tayyip Gökbilgin, “Konsolos”, İA, C: VI, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1977, s. 840. 50 konsolos bulundurma hakkı verildi. Fransa’ya 1528’de İskenderiye’de ve 1535’te tüm Osmanlı topraklarında konsolos bulundurma izni verilirken, İngiltere 1580, Hollanda 1612’den itibaren tüm imparatorluk şehirlerinde konsolos bulundurabilecekti. Avusturya 1615’te Akdeniz’deki iskelelerde konsolos bulundurma hakkı elde etti. Rusya 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla birlikte Osmanlı topraklarına konsolos tayin edebilecekti.159 19. yüzyıla gelindiğinde ilk defa resmi diplomatik ve ticari ilişkiler kurulacak olan devletlerle yapılan karşılıklı antlaşmalarla yeni konsolosluklar açılmaya devam etti. 1830’da ABD ile Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlaşması160, 1838’de Belçika ile Dostluk ve Ticaret Antlaşması161 imzalandı. Sınır çatışmaları sonrası İran’la 1847’de imzalanan II. Erzurum antlaşması her iki devletin karşılıklı olarak konsolos tayin etmesine ilk defa imkan tanıyordu.162 1858’de Brezilya ile imzalanan Dostluk, İkamet, Ticaret ve Seyr-i Sefain Antlaşması karşılıklı konsolosluk ilişkisini de düzenliyordu.163 Bu dönemde artık Osmanlı İmparatorluğu da diğer devletlerde konsolos bulundurmaya başladığı için konsolosluklarla ilgili antlaşma maddeleri mütekabiliyeti vurgulayan ifadeler içeriyordu.164 159 A.g.m., s. 837-838; Ali İbrahim Savaş, “Konsolos”, DİA, C: XXVI, Ankara, 2002, s. 179. 1528’de Fransa’nın İskenderiye’deki konsolosu resmen tanınırken, İngiltere 1583 ve Rusya 1781’de Osmanlı şehirlerine ilk konsoloslarını tayin ettiler. Bkz. Gökbilgin, “Konsolos”, s. 837-838. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiltere konsoloslarıyla ilgili bir çalışma için bkz. Uygur Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları: İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İstanbul, İletişim Yayınları, 2004. 160 Nurdan Şafak, a.g.e., s. 120. 1830 Antlaşmasıyla ABD İzmir konsolosluğu resmi statü kazandı ve ardından diğer şehirlere konsoloslar tayin edildi. Bkz. Çağrı Erhan, “Osmanlı-ABD İlişkileri”, Osmanlı, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, C: II, s. 235-247, s. 238. 161 Deniz, a.g.t., s. 10-11. 1838’den itibaren Belçika Osmanlı topraklarında konsolos bulunduruyordu. Bkz. A.g.t., s. 95-99. 162 Abdolvahid Soofizadeh, “I. ve II. Erzurum Antlaşmalarının Siyasi Açıdan Değerlendirilmesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi (TAD), No: 54, 2013, s. 189-190; Erol, a.g.t., s. 90-91. 163 Mehmet Temel, “Osmanlı Arşiv Kaynaklarına Göre XIX. ve XX. Yüzyılın Başlarında OsmanlıBrezilya İlişkileri”, Belleten, C: 68, No: 251, Nisan 2004, s. 131-154. 164 Osmanlı İmparatorluğu ile yabancı devletler arasında yapılan ticaret antlaşmalarının metinleri için bkz. Necdet Kurdakul, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitülasyonlar, İstanbul, Döler Neşriyat, 1981. 51 Harita 1.1. İlk Osmanlı Daimi Elçilikleri ve Şehbenderlikleri 52 Harita 1.1’de ilk Osmanlı daimi elçilikleri ve şehbenderlikleri açılış ve kapanış tarihleriyle birlikte görülmektedir.165 Şimdiye kadar III. Selim’in diplomaside reform döneminde kurulan daimi temsilcilikler yani Osmanlı hariciyesinin yeni kurulan yurtdışı teşkilatı incelendi. Bunda sonraki kısımda bu daimi elçiliklerin bağlı bulunduğu ve Osmanlı merkez teşkilatında dış ilişkilerin koordine edildiği bürokratik birim olan Reisülküttablık ve III. Selim döneminde geçirdiği değişim ele alınacaktır. 1.1.5. Hariciyenin Merkez Teşkilatı: Reisülküttablık Osmanlı hariciyesi merkez teşkilatının gelişim hikâyesi klasik dönemde padişahın sarayı içinde yer alan ve devlet idaresinin en yüksek makamı olan Divan-ı Hümayun’un alt birimlerinden olan “nişancı”ya bağlı “reisülküttaplık”ın dış işleri konusunda uzmanlaşarak evrilmesinin ve Hariciye Nezareti’ne dönüşmesinin hikâyesidir. 17. yüzyılda Osmanlı merkez bürokrasisinin ağırlık noktası, padişahın sarayında yer alan Divan-ı Hümayun’dan, sadrazamın yönetiminde bulunan Babıali’ye geçtiğinde, reisülküttablık da buradaki yerini almıştı. Yüzyılın sonlarından itibaren bürokrasinin merkezileşmesi ve hacminin artması sebebiyle, reisülküttablık giderek ön 165 Bu harita ile beraber tezde yer alacak tüm haritalarda Osmanlı elçiliklerinin ilk açılış, kapanış ve ikinci açılış tarihlerinin kaynakları tez metninde yer almaktadır. Haritalarda şehbenderliklerin açılış tarihlerinin tespiti için ise esas kaynak Osmanlı Arşivi’nde bulunan ve 1802-1912 arasında yapılan tüm şehbender tayinlerini içeren Şehbenderlik Defterleri’dir (BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, 2, 3.) Buna göre bir şehre yapılan ilk tayin tarihi esas alınmış, elde edilen bilgiler 1846-1917 (1263-1336) yılları arasında yayınlanan devlet salnamelerinde ve Hariciye Nezareti salnamelerinde bulunan şehbenderlik listeleriyle karşılaştırılmıştır. Salnamelerde yer alan bazı şehbenderliklerin defterlerde bulunmadığı ve bazı dönemlerde şehbenderliklerin salnamelerde defterlere göre daha erken tarihte yer aldığı tespit edilmiştir. Bu durumlarda ilgili salnamenin tarihi ilgili şehir için başlangıç kabul edilerek salnamedeki veri tercih edilmiştir. Haritalarda Şehbenderlik Defterleri ve salnameler dışında kaynak kullanılmamıştır. Şehbenderlikler için fahri veya muvazzaf (kadrolu/maaşlı) şehbenderlik ayrımı yapılmamış hepsi şehbenderlik olarak yansıtılmıştır. Başşehbenderlik, şehbender vekaleti, şehbender memurluğu veya tüccar vekaleti gibi kategoriler için ilgili şehirde bir resmi temsilci bulunması yeterli sayılmış, tümü haritada şehbenderlik olarak işaretlenmiştir. Harita 1.2’den itibaren şehbenderlikler haritada verilen açılış tarihinden başlayarak Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar açık kalmamış olabilir. Herhangi bir yılda bir şehbenderliğin faal olup olmadığının tespiti için ilgili yıla ait salnameler veya arşiv kaynaklarına başvurulmalıdır. Haritalarda ArcGIS programının sağladığı haritalar kullanılmıştır. Haritalarda yer alan tüm elçilikler ve şehbenderliklerin açılış tarihleri tezin ekinde liste halinde görülebilir. Bkz. Ek 10 ve Ek 11. 53 plana çıktı. 18. yüzyıldan itibaren ise Divan-ı Hümayun önemini yitirirken Babıali devlet idaresinin merkezi oldu. Reisülküttablık ise Babıali’nin, gelişmekte olan bürokratik organizasyonu dahilinde evrimini sürdürdü.166 Klasik dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun dış siyaseti askeri güce dayandığı için dış işlerinde sivil bürokrasiye daha az iş düşüyordu. Bu sebeple Reisülküttablık öncesinde hem dış hem de iç işleriyle ilgileniyordu. Bu döneme kadar dışişleriyle ilgili belgelerin hazırlanmasından sorumlu olan Reisülküttabın 17. yüzyılın sonlarındaki askeri yenilgilerle birlikte devletin dış işleriyle ilgili faaliyeti artınca Babıali’yle yabancı elçilikler arasında irtibatı sağlama ve onlarla görüşmeler yapma görevini üstlendi. Maiyetinde çalışan memurlarla birlikte giderek devletin dış işleriyle ilgilenen bürokratik birimi olarak öne çıktı.167 Reisülküttabın bu profesyonelleşme süreci içinde bir tür hariciye nazırına dönüşmesi Karlofça Antlaşmasını müzakere etmek üzere Sadrazam tarafından görevlendirilmesiyle başlamıştı ve bundan sonra dış işleriyle ilgili uzmanlık gerektiren görevler Sadrazam tarafından ona bırakıldı.168 Bu dönemden itibaren Reisülküttab tayinlerinde dış ilişkiler konusunda yetenek geliştirmiş, daha önceki kariyerinde bu konuda tecrübesi olan kişiler tercih edilmeye başlamıştı. 169 Reisülküttablar diplomasi yeteneği gerektiren en önemli işlerden biri olarak yabancı devletlerle yapılacak olan antlaşmaları ya bizzat müzakere ediyor ya da görüşmelere danışmanlık yapıyordu. Bu müzakerelerde ayrıca genellikle bir tercüman, sadrazama vekâlet eden kethüda ve ulemadan bir kişi bulunuyordu.170 166 Recep Ahıshalı, Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttablık (XVIII. yüzyıl), İstanbul, Tarih ve Tabiat Vakfı, 2001, s. 10-12. 167 A.g.e., s. 30-31, 201. Avrupa devletlerindeki “secretary of state” makamı ile karşılaştırılabilir. Bkz. “Avrupa’da Dışişleri Bakanlıklarının Kurulması ve Gelişimi” başlığı. 168 Carter V. Findley, “The Legacy of Tradition to Reform: Origins of the Ottoman Foreign Ministry”, International Journal of Middle East Studies, C: I, No: 4, 1970, s. 336; Halil İnalcık, “Reisülküttab”, İA, C: IX, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1964, s. 671-683. 169 Ahıshalı, A.g.e., s. 30-31. 18. yüzyılda Viyana’ya gönderilen ad hoc elçilerden Ahmed Resmi Efendi’nin Halifetü’r-Rüesa adlı eseri ilgili döneme kadar görev yapmış Reisülküttablarının biyografilerini içermektedir. Bkz. Ahmed Resmi Efendi, Halifetü’r-Rüesa=Sefinetü’r-Rüesa, İstanbul: Takvimhane-i Amire, 1269, Ed. Mücteba İlgürel, Recep Ahıskalı, İstanbul, Enderun Yayınları, 1992. 170 Naff, a.gm., s. 298. 54 Dış işlerinde devletin çıkarlarının korunması gereken önemli durumlarda reisülküttaba devletin en yüksek hukukçusu olarak Kazasker eşlik ediyordu. Yabancı bir temsilcinin kendi devletinden gelen talimatlar üzerinden sadrazamla bir görüşme yapması gerektiğinde bu görüşmelerin organize edilmesinden de reisülküttab sorumluydu. Reisülküttab savaşlarda Sadrazam’a eşlik ediyor, bu sırada merkezde yerine bir vekil atanıyordu.171 Sefer sırasında Osmanlı bürokrasisi tüm işlerin yolculukta görebileceği şekilde seyyar bir nitelik kazandığı için reisülküttabın da seferde olması zorunluydu. Reisülküttablar dışişleri alanında uzmanlaşmaya başlasalar da karar yetkileri yoktu ve görevleri alınan kararları uygulamakla ilgiliydi. Osmanlı bürokrasisinde siyaset üretme ve karar alma yetkisi sadrazamlardaydı. Bununla birlikte reisülküttabların dış politikada edinmeye başladıkları tecrübenin devlet için önemi anlaşılmıştı. Bu çerçevede, sadrazamlar 18. yüzyıla kadar yüksek rütbeli askerler arasından seçilirken, bu tarihten itibaren reisülkküttablar arasından seçilmeye başlamıştı. Karşılıklı diplomasiye geçişin başladığı kabul edilen Karlofça Antlaşmasını imzalayan Rami Mehmed Paşa’dan itibaren Sadrazam tayinlerinde bu değişimin görülmesi dönüşümün oldukça hızlı ve gözle görülür olduğunun işaretidir.172 Bu dönemden itibaren hariciye işlerinde karar yetkisi, Sadrazam elindeyse de bu kişi aynı zamanda eski bir Reisülkküttab oluyordu. Diğer yandan reisülküttabın dışişlerine hakimiyeti onu, III. Selim döneminde devletin karar alıcı makamlarına danışmanlık yapma pozisyonuna ve böylece devletin dış politikasının belirlenmesinde etkisi olacak bir konuma getirmişti. Bu dönemden itibaren özellikle elçilerle yakın iletişimi sebebiyle konuların ayrıntılarını bildiği için görüş ve bilgi almak için sadrazamla birlikte saraya çağrılıyordu.173 Reisülküttab’ın dışişlerinde karar yetkisinin olmamasının diplomaside avantaj sağladığı durumlar vardı. Bu sayede Reisülküttab yabancı elçilerle yaptığı 171 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 497. 172 Halil İnalcık, Devlet-i ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar, C: II, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014, s. 71. 173 Ahıshalı, a.g.e., s. 213; Naff, a.g.m., s. 298. Reisülküttablar dış politika konularında layihalar da sunuyordu. Bkz. Ahıshalı, a.g.e., s. 213. 55 görüşmelerde devletin lehine gördüğü konularda karar bildirirken, aleyhine olduğunu düşündüğü konuları yetkisinin olmadığı bahanesiyle kapatabiliyor veya erteleyebiliyordu. 174 Reisülküttabın yazışmaları da aynı şekilde tam yetkili değildi ve devlet için tam bir bağlayıcılığı yoktu. Bu durumun daimi elçiliklerin ilk kurulma aşamasında iki devletin bürokrasileri arasında bir uyumsuzluk olarak ortaya çıktığı hatırlanmalıdır. İngiliz büyükelçi Londra’ya gönderilecek Osmanlı elçisi konusunda devlet adına resmi yazının İngiltere Dışişleri Bakanlığı’na yazılması gerektiğini söylediğinde, bakanlığın dengi olan Reisülküttab’ın yazışma yetkisi olmaması sorun olmuştu. Bu sorun o dönemde geçici bir formül bulunarak çözülmüştü.175 Reisülküttab 18. yüzyılda dışişlerinde giderek uzmanlaşan ve etkin hale gelerek ön plana çıkan bir figür haline gelirken, maiyetindeki bürokratik yapılar da gelişmeye ve karmaşıklaşmaya başladı. Reisülküttablık’ın dış ilişkilerle ilgilenen birimleri çeşitleniyordu. Divan-ı Hümayun’un alt birimlerinden Beylikçi kalemi yabancı devletlerle yapılan antlaşmalar ve antlaşmaların uygulanmasıyla ilgili belgelerin hazırlandığı ve saklandığı birimdi. Mektubi-i Sadr-ı Ali sadarete gelen ve buradan giden belgelerle ilgili yazışmalarla ilgileniyordu ve dışişleriyle ilgili belgeler de buna dahildi. Amedi, Sadrazamın özel kalemi olarak Reisülküttabın yabancı elçilerle görüşmelerinin kaydını tutuyordu. Divan-ı Hümayun tercümanı ise yanında yardımcı olarak çalışan “diloğlanları” ile beraber bütün bu yazışma ve görüşmelerde gerekli tercüme işlerini yapıyordu.176 III. Selim dönemine gelindiğinde devletin askeri alandaki yetersizliği sebebiyle diplomasiye olan ihtiyacın artmış olması ve nihayet 1793’ten itibaren açılan daimi temsilcilikler, merkezde bu girişimi yürüten kurum olan Reisülküttablık’ın iş yükünün belirgin bir miktarda artmasına sebep oldu. Reisülküttablık’ta daha etkin ve verimli bir çalışma için fazla profesyonelleşme ve dallara ayrılmayı gerektiren bu duruma cevap 174 A.g.e., s. 218. 175 Bkz. “Daimi Elçiliklerin Kurulması İçin İlk Adımlar” başlığı. 176 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 497. Yabancı elçi ve konsoloslarla ad hoc veya daimi Osmanlı elçileriyle iletişimi sağlayan birim olan amedi kalemiyle ilgili geniş bilgi için bkz. Ahıshalı, a.g.e., 148-149, 206. 56 vermek için III. Selim’in bürokratik reformları çerçevesinde 1797’de Reisülküttablık kalemlerinde düzenlemeler yapıldı. 177 Bu, Reisülküttablık’ın devletin dışişlerinde gelişen ihtiyaçları çerçevesinde 18. yüzyıl başından beri yaşamakta olduğu dönüşümün yeni bir safhasıydı ve gelecek dönemde Hariciye Nezareti adıyla yeniden yapılandırıldığında bu dönüşüm devam edecekti. Reisülküttablık’ta devletin dış işleriyle ilgili bürokratik yazışmaları için iş bölümüne gidilerek amedi kaleminin yanında gizlilik gerektiren belgeler için Mühimme Odası kurulmuştu. Belgelerin niteliğinde bu şekilde bir farklılaşmaya gidildiği için onları hazırlayacak güvenilir ve yetenekli katipler seçiliyordu. Diplomasiyle ilgili belgelerin hazırlanması, katiplikte yeni “inşa ve usul kalıpları” gerektirmesi sebebiyle bu kalemlerde görev yapan katipler bu konuda becerileriyle öne çıkmaya başlamıştı. 178 Reisülküttablık’ta ilişkide bulunulan yabancı devletlerle ilgili bir uzmanlaşmadan da söz edilebilir. Yabancı devletlerle yapılan antlaşmaların metinleri ayrı dosyalarda saklanırken her dosyadan sorumlu olan bir katip bulunuyordu. Böylece belli devletlerle ilgili uzmanlaşan katipler aynı zamanda yabancı elçilik çalışanlarıyla sürekli temas halinde oluyor ve antlaşma müzakerelerinde bulunuyorlardı. Bu sayede Avrupa devletleriyle ilgili edindikleri tecrübe elçilik görevleri için onları uygun hale getiriyordu. 179 Reisülküttablık’a bağlı çalışan ve diplomatik iletişimde tercüme hizmeti veren Divan-ı Hümayun tercümanlığı Osmanlı hariciye teşkilatının dönüşüm sürecinde kilit rol oynayan bir birim olmuştur. Burada Müslümanların yabancı dil öğrenmeye uzak durmaları nedeniyle 17. yüzyılın ortalarına kadar Yahudiler veya mühtedi Avrupalılar görev alıyordu. Genellikle İtalyan, Macar veya Alman kökenli olan bu Avrupalılar kendi ana dilleri ve iltica ettikleri Osmanlı’nın dili dışında Latince ve ona ek olarak bir veya birkaç Avrupa dili de biliyordu.180 Sonrasında önde gelen Fenerli Rum ailelerin 177 Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 389, 395-396. 178 Ahıshalı, a.g.e., 78-79; 144, 204-205; Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 390-391. 179 A.g.e., s. 203-204. 180 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 498; Naff, a.g.m., s. 57 İtalyan üniversitelerinde eğitim almış dolayısıyla Avrupa kültürünü edinmiş ve yabancı dil bilen üyeleri tercüman olarak görevlendirilmeye başlandı. Rum tercümanlar aynı zamanda yabancı elçiliklere de hizmet veriyordu.181 1.2. II. Mahmud Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1808-1839) II. Mahmud döneminde (1808-1839) III. Selim dönemiyle başlayan bürokraside reform sürecinin hariciye işlerine yansıması olan gelişmeler; merkezde Tercüme Odası’nın ve Reisülküttablık’ın Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmesi ile daimi elçilik ve şehbenderliklerin yeniden açılmasıydı. Tanzimat dönemi ise (1839- 1876) Osmanlı modernleşme tarihinde Hariciye Nezareti’nin Avrupa tipi hukukirasyonel yapıya güçlü nazırlar elinde en yakın olduğu bir dönemdi. Bu dönemde ayrıca II. Mahmud döneminde kritik yerlerde açılan elçilik ve şehbenderliklerin ihtiyaçlar dahilinde doğal bir yayılımla küçük boyutlu da olsa diplomatik bir ağa dönüşmüştü. Diplomasinin bir uluslararası ilişkilerde sonuç almak için bir araç olarak kullanımında Avrupa usullerinin tamamen benimsenerek uygulanmaya çalışıldığı dönem de yine Tanzimat dönemi olmuştur. 1.2.1. Tercüme Odası’nın Kurulması (1821) Osmanlı diplomasisinde yeni dönemi şekillendirecek olan ilk girişim 1821’deki Yunan İsyanının ortaya çıkardığı güvenlik riskinin neticesinde dışişlerinde tercüme hizmetleri konusunda sadece Rumlara dayanmaktan vazgeçilerek Tercüme Odası’nın kurulmasıydı.182 Yunan İsyanı sırasında yurtdışı temsilciliklerde çalışan Rum maslahatgüzarların merkezi kasten yanlış bilgilendirdiklerinin ortaya çıkmasıyla oluşan şüphe ortamında hem dış temsilcilikler kapatılırken merkezde Babıali 181 Naff, a.g.m., s. 300-301; Kuneralp, The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 498. Ayrıca bkz. Orhan Koloğlu, “Osmanlı Diplomasisinde Rumların Rolü ve Tanzimatla Birlikte Fransızcanın Yaygınlaşması”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, Ed. İsmail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s. 127-135. 182 Tercüme Odası ile ilgili ayrıca bkz. Sezai Balcı, Babıâli Tercüme Odası, İstanbul, Libra Kitap, 2013. Osmanlı Devleti’nin tercüme ihtiyacına çözüm üretme biçimleri ve Osmanlı bürokrasisinin modernleşmesinde önemli bir aşama olan Tercüme Odası’nın kurulması ve gelişimi hakkında son dönem çalışmalarından biri için bkz. Mehmet Darakçıoğlu, “Rebuilding the Tower of Babel: Language Divide, Employment of Translators, and the Translation Bureau in the Ottoman Empire”, Doktora Tezi, Princeton, Princeton University, 2010. 58 tercümanı olarak çalışan Rumların görevlerine son verilmiş, başlarındaki Divan-ı Hümayun tercümanı ise ölüm cezasına çarptırılmıştı.183 1821’den itibaren aşamalar halinde gelişerek ortaya çıkan Babıali Tercüme Odası devletin tercüman ihtiyacını karşılama yönteminde önemli bir değişikliği temsil ediyordu. Rumların Divan-ı Hümayun tercümanlığında öne çıktığı dönemden önce diplomaside mühtedilerin yabancı dil bilgisinden yararlanıldığı görülmüştü. Babıali Tercüme Odası’nın ilk kuruluşunda da geçici bir süre için bir Bulgar mühtedisi ve oğlu ile sonrasında Rum ve Ermeni tebaadan iki isim tercüme yapması ve Müslüman personelden tercüman yetiştirmesi için istihdam edildi.184 Bu Osmanlılar için tıpkı İslam ülkesi olmayan bir yerde uzun süreli memur istihdam etmeye ilk defa başladığı daimi elçilik girişimi gibi bir yeniliği ifade ediyordu. Diplomasi ve tercüme işlerinde yararlanılacak Müslümanların yabancı dil öğrenmesinin hayati bir gereklilik olduğu anlaşılmış ve eski dini/kültürel çekinceler terk edilmişti. Bununla birlikte, Rumların Osmanlı bürokrasisinden tamamen uzaklaştırılmadığı bunun geçici bir tedbir olduğu görülmektedir. 1838’den itibaren Tercüme Odası’nda yeniden istihdam edilmeye başlamışlardır. 185 Tercüme Odası’nın kurulmasının dışişleriyle ilgili tercüme faaliyetini yürütmek ve yabancı dil bilen Müslüman memurlar yetiştirmek dışında bir amacı da Avrupa basınında Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili çıkan haberleri tercüme etmekti. 186 Babıali’nin basın takibi faaliyeti I. Abdülhamid zamanında (1774-1789) Sadrazam Seyyid Mehmed Paşa’nın Divan-ı Hümayun üyelerinin bilgisine sunulmak üzere önemli Avrupa gazetelerini tercüme ettirmek üzere bir daire kurmasıyla başlamıştı.187 II. Mahmud döneminde Tercüme Odası’nda gerçekleştirilen bu faaliyet sonraki 183 Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi (1836-1856), İstanbul, Timaş Yayınları, 2018, s. 89- 90. 184 A.g.e., s. 90-92. 185 Sevilay Kasap, “Osmanlı Merkez Bürokrasisinde Gayrimüslimlerin İstihdamı”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2012, s. 12. 186 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 499. 187 Roderic H. Davison, “How the Ottoman Government Adjusted to a New Institution: The Newspaper Press”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, Istanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 361- 362. 59 yıllarda Hariciye Nezareti bünyesinde yerini alacak olan Matbuat Kalemi ile devam edecekti. Modern Osmanlı hariciyesinin insan kaynağının yetişmesi açısından Tercüme Odası kilit bir rol oynadı. Bu birim diplomatik yazışmalar için tercüman ihtiyacının Müslümanlar tarafından karşılaması gibi acil bir ihtiyaçla kurulmuştu fakat odanın gelişim sürecinde memurlar burada edindikleri yabancı dil ve diplomasi yetenekleri sayesinde hariciyenin yeni kuşak Müslüman memurlarını oluşturdular. Bu kişiler hem dış diplomatik görevlerde hem de başta hariciye nazırlığı olmak üzere nezarette yoğun bir şekilde istihdam edildiler. Tercüme Odası Osmanlı İmparatorluğu’nun hariciyeci yetiştiren ilk eğitim kurumu oldu.188 1.2.2. Hariciyenin Merkez Teşkilatı Osmanlı İmparatorluğu’nda Reisülküttablık’ın Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmesini ele almadan önce bir karşılaştırma yapmak için başlıca Avrupa ülkelerinde bu bakanlığın gelişim sürecine bakmak faydalı olacaktır. 1.2.2.1 Avrupa’da Dışişleri Bakanlıklarının Kurulması ve Gelişimi Avrupa’da bürokrasilerin modernleşme süreci devletlerin dışişleriyle ilgili uzmanlaşmış birimlerinin de dönüşümünü kapsamaktaydı. Bununla birlikte dışişleri bakanlıklarının tarihi, araştırmacıların dikkatini görece geç bir dönemde çekmişti. Dışişleri bakanlıklarının gelişimi diğer devlet kurumlarının gelişimleriyle ilgili genel şablonlara uymadığı için bürokrasi tarihçileri tarafından konunun dışında tutmuştu. Diğer yandan diplomasi tarihçileri de konunun kurumsal boyutuyla fazla ilgilenmediği için dışişleri bakanlıklarının tarihini araştırmamışlardı.189 188 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 96; Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 499-500. 189 Steiner, a.g.m., s. 10. 60 Konuyla ilgili karşılaştırmalı çalışmaların yapılmaya başlamasıyla birlikte Avrupa’da dışişleri bakanlıklarının gelişim süreçlerindeki benzerlikler ortaya çıktı. Buna göre devletin diğer bürokratik organları gibi dış işleri bakanlıklarının kökeni de yönetimin merkezi olan saraylara dayanıyordu.190 Avrupa’da merkezi krallıkların tahkim olmaya başladığı 16. yüzyılda kralın aldığı dış politika kararlarını uygulama sorumluluğu olan bir saray birimi veya görevlisi (secretary of state) bulunmaktaydı. İngiltere’de merkeze gelen diplomatik yazışmaların artması eskiden kralın mektuplarını yazan ve mührünü taşıyan secretary of state’in dış ilişkiler konusunda uzmanlaşmasını sağlamıştı. Fransa’da kraliyet danışma meclisine üye olmayan fakat toplantılara katip olarak katılmaya başlayan secretary of state’ler bürokratik hiyerarşide yüksek bir konuma getirilmişlerdi. Bazı örneklerde bu makamda ilgili devletin yoğun ilişki içinde olduğu farklı devletler konusunda uzmanlaşmış iki görevli bulunuyordu. İspanya da benzerleri bulunan bu görevlilerin yetkileri kralın aldığı kararları uygulamakla sınırlıydı ve genellikle içişleriyle ilgili konuları da kapsıyordu.191 17. yüzyılda Fransa’da yalnızca dış politikadan sorumlu bir secretary of state birimi oluşmuş ve zaman içinde devletin en önemli bakanlıklarından biri haline gelmişti. 18. yüzyıl boyunca Avrupa’da sadece Fransa’da modern tipe yakın, bu derece profesyonelleşmiş bir dışişleri bakanlığı bulunmaktaydı. Bakanlık, yurtdışındaki diplomatlardan gelecek yazışmalar için farklı coğrafyalara yönelik olarak çalışmak üzere iki bölüme ayrılmıştı. Bunun dışında bakanlıkta mali işler, yabancıların denetlenmesi, diplomatik imtiyazlar ve başka tali konularla ilgilenen bir birim, bir tercüme bürosu, şifrelerle ilgilenen bir birim ve bir coğrafya birimi vardı. 1723’ten itibaren bakanlıkta uluslararası konularla ilgilenmek üzere hukuk danışmanları 190 A.g.m., s. 11-12. 191 Anderson, A.g.e., s. 73-78. “Secretary of state” adı verilen üst düzey devlet görevlisinin Avrupa saraylarında ilk olarak ortaya çıkışı ve makamın dışişleri bakanlığına evrilmesi bakımından Osmanlı bürokrasisinde sonradan hariciye nazırına dönüşecek olan reisülküttap ile benzer özellikler taşıdığı görülmektedir. Bkz. Rifa’at Abou-El-Haj, “The Reisülküttab and Ottoman Diplomacy at Karlowitz”, Doktora Tezi, Princeton University, 1963. 61 görevlendirilmişti. 1784’te Rusya bu bakanlığın organizasyonu hakkında Fransa’dan resmi bilgi istemişti.192 Rusya’da 16. yüzyılda kurularak dışişleri konusunda uzmanlaşan bürokratik birimlerin en erken örneği kabul edilen Posolskii Prikaz da dış politika üretmeyen ve sadece idari sorumluluğu olan bir kurumdu. Ayrıca Avrupa’daki muadilleri gibi yalnızca dışişleriyle değil, içişleriyle ilgili konularla da ilgileniyordu. 18. yüzyılda Posolskii Prikaz İsveç modeli örnek alınarak yeniden düzenlendiğinde iç politikayla ilgili bazı görevleri halen bulunuyordu. O dönemde kurulan diğer komiteler gibi oldukça yavaş ve verimsizdi. 18. yüzyıl ortalarından itibaren ise hızla gelişmiş ve savaş ve amirallik komiteleriyle birlikte en önemli ve başarılı komitelerden biri olmuştu.193 Avusturya’da Habsburg Krallığı ve Kutsal Roma İmparatorluğu iki ayrı siyasi otorite olarak dış politikadan sorumlu ofislere sahiptiler ve bu birimlerin rekabet halinde olması dışişleri hizmetlerinin etkili ve profesyonelce yapılmasını engelliyordu. 1790’da iki dış işleri dairesi arasında yapılan bir anlaşmayla bu sorun çözülmeye çalışıldı. Buna göre yurtdışında görev yapan Habsburg diplomatlarının her iki ofisten de itimatnameleri olmasına ve İmparatorlukla ilgili konularda Kutsal Roma İmparatorluğu dışişleri ofisinden, sadece Habsburg topraklarını ilgilendiren konularda ise Habsburg dışişleri ofisinden talimat almalarına karar verildi. Diplomatlar raporlarını da aynı şekilde iki ofise ayrı ayrı göndereceklerdi.194 18. yüzyılda Avrupa’da devlet organizasyonu içinde dışişleri için özel bir birimin kurulması genel bir trend haline gelmişti ve büyük-küçük devletler bu dönüşüm içinde yerini alıyorlardı. Örnek olarak Danimarka dışişleri bakanlığı bu çerçevede 1770’te kurulmuştu.195 İngiltere’de ise 18. yüzyılda kıta Avrupası’nın siyasi işleriyle daha fazla ilgilenilmeye başlanmış ve bu sebeple görevdeki iki secretary of state’den biri zaman içinde fiili dış işleri bakanı olarak görev yapmaya başlamıştı. Nihayet 1782’de dış işlerini tek sekreter elinde toplamak amacıyla dış işleri bakanlığı 192 A.g.e., s. 79-80. 193 A.g.e., s. 74-75, 77. 194 A.g.e., s. 78. 195 Klaus Kjolsen, “The Royal Danish Ministry of Foreign Affairs”, The Times Survey of Foreign Ministries of the World, Ed. Zara Steiner, London, Times Books, 1982, s. 167. Daha geç bir dönemde 19. yüzyılda kurulan Osmanlı Hariciye Nezareti’nin de bu trende katıldığı söylenebilir. 62 kuruldu. Bu şekilde İngiltere de trende uymuş, bürokrasisi kıta Avrupası ülkelerindeki devletlerin bürokratik yapısıyla uyumlu hale getirilmişti. Diğer yandan İngiltere dışişleri bakanlığının uzun bir süre boyunca küçük ve az masraflı bir bakanlık olarak kaldığı ve ilgili dönemde verimliliğinin düşük olduğu gözlemlenmiştir.196 19. yüzyıl boyunca ve 20. yüzyıl başlarında Avrupa’da giderek güçlenen diplomatik bağlar sayesinde büyüyerek karmaşıklaşan dışişleri bakanlıklarında benzerlikler vardı. Yurtdışındaki farklı bölgelerde görev yapan diplomatlarla yapılan yazışmalarla ilgilenmek üzere coğrafyaya göre ayrılmış bölümler tüm bakanlıklarda bulunuyordu. Örnek olarak İngiltere’de 1880’lere kadar, doğudaki, batıdaki ve Amerika’daki devletlerde bulunan elçilerle yazışmalar için farklı departmanlar görev yapıyordu. Bakanlıkların merkez teşkilatında siyasi görevleri olan bu bölümlerin dışında konsolosluklar ve ticari işlerle ilgilenen bir departman ve bakanlığın kendi iç idaresi ve maliyesiyle ilgilenen bir başka departman bulunuyordu. 19. yüzyıl devam ederken dışişleri bakanlıklarında vatandaşlığa kabul, suçluların iadesi veya uluslararası hukukla ilgilenen departmanlar kurulmaya başlandı. Bakanlıklarda çoğunlukla dışişleri bakanının şahsına ait, onun yazışmalarını ve görüşmelerini düzenleyen bir birim de bulunmaktaydı.197 Dönemin Avrupa devletlerinin dışişleri bakanlıklarında merkez teşkilatı, yurtdışındaki elçilikleri kapsayan diplomasi teşkilatı ve konsolosluk hizmetlerini kapsayan teşkilat birbirinden ayrı olarak yapılanmış kendi sınırları içinde müstakil birimlerdi.198 Diğer yandan örnek olarak 19. yüzyıl sonlarında Alman hariciyesinde görev yapan personel için diplomatlık ve konsolosluk kariyerleri arasında geçişkenlik görülmeye başlamıştı.199 Osmanlı hariciyesini Avrupa devletlerinin hariciye teşkilatlarından ayıran yönlerinden biri de bu birimler arasında keskin bir ayrım 196 Anderson, A.g.e., s. 77. 197 A.g.e., s. 103, 112-113; Lamar Cecil, The German Diplomatic Service, 1871-1914, Princeton, Princeton University Press, 1976, s. 8-9, 11-12; William D. Godsey, Jr., Aristocratic Redoubt: The Austro-Hungarian Foreign Office on the Eve of the First World War, Indiana, Purdue University Press, 1999, s. 11-12. 198 Godsey, a.g.e., s. 6; Steiner, a.g.m., s. 14. 199 Cecil, a.g.e., s. 18. 63 olmamasıydı. Merkez teşkilatı, elçilikler ve şehbenderlikler için atamalar aynı personel havuzundan yapılabiliyordu.200 Avrupa’da devlet görevlilerinin sosyolojik arka planları yani aristokrat veya halk kökenli olmaları kurumların karakteristik özelliklerini belirleyen önemli bir faktördü. Dışişleri bakanlıklarında idareciler ise genellikle mütevazı kökenleri olan devlet memurlarıydılar.201 Avrupa devletlerinde diplomatlar ise tarihsel olarak aristokrat kökenliydiler. Diğer yandan örnek olarak Avusturya-Macaristan dışişlerinde 19. yüzyıl sonlarında diplomatlar ağırlıklı olarak aristokrasi kökenliyken Avrupa bürokrasisinin orta çağdan beri devam eden bir geleneği olarak bakanlığın merkez teşkilatında aristokratlar görev yapıyordu. 20. yüzyıla gelindiğinde Avusturya hariciyesinde bu yapının yeni dönemle uyum sağlamadığı ve ulus devletin ihtiyaçlarını karşılayamadığı anlaşılmış ve reformlarla değiştirilmesine çalışılmıştı.202 Dışişleri bakanlıklarının hükümdarla ve hükümetle ilişkisi ele alındığında, temsili demokrasinin gelişimiyle diğer alanlardaki güçlerini yitirseler de hükümdarların dışişlerinde etkin olmaya devam ettikleri görülmektedir. Örnek olarak Almanya gibi güçlü monarşilerde dış politikanın gidişatı konusunda hükümdarlar ile başbakanlar arasında çekişmeler yaşanabiliyordu. İngiltere, İtalya ve Fransa gibi devletlerde güçlü başbakanlar dışişleri bakanlığını büyük ölçüde domine edebiliyorlardı. Bununla birlikte 19. yüzyılda gerek diplomat gerek siyasetçi kökenli dışişleri bakanlarının devlet yönetiminde etkinlikleri artmış ve başbakandan sonra hükümetin en önemli üyeleri haline gelmişlerdi.203 Avusturya örneğinde en yüksek dereceli bakan olan dışişleri bakanı İmparatora doğrudan erişim imkanına sahipti ve dışişleri bakanlığının işleri bakanlar kurulunda görüşülmüyordu. Dışişleri bakanlığı dış politikada karar alan bir organ olmaktan ziyade, nihai olarak İmparator tarafından belirlenen dış politika için danışma ve 200 Sinan Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert-Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 435; Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 505. 201 Anderson, a.g.e., s. 74. 202 Bkz. Godsey, a.g.e., s. 6, 18, 102-123, 204-206; Cecil, The German Diplomatic Service, 1871- 1914, s. 10, 58-78. 203 Steiner, a.g.m., s. 11-12. 64 yürütme organı olarak görev yapıyordu. Nezaretten dış temsilciliklere gidecek tüm yazışmalar için İmparatora bir kopya gönderiliyordu. Bu da dışişlerinde hiçbir kararın İmparatorun onayı olmadan alınmadığını ve imparatorun tüm iletişimden haberdar olduğunu göstermekteydi.204 Diğer yandan Fransa’da Adolphe Thiers kısa süren yönetiminde (1871-1873) dışişleri ile ilgili anayasal ayrıcalıklarının ötesine geçmişti. Thiers dışişleri bakanını aşarak ülkedeki yabancı diplomatlarla ve Fransa’nın yurtdışındaki elçileriyle doğrudan iletişim kurmasıyla dikkat çeken bir cumhurbaşkanı olmuştu.205 Sonuç olarak, Avrupa’da sürekli diplomasinin kullanımı Osmanlı İmparatorluğunun ilk daimi temsilciliklerini açmasından üç yüz yıl önce yaygınlaştığı halde devletlerin merkezi yönetim organlarında sadece dışişleriyle ilgilenen birimlerin ortaya çıkması ve gelişmesi bundan çok daha yavaş bir süreçte ve geç bir dönemde gerçekleşmişti. Sonradan dışişleri bakanlıkları bünyesinde yer alacak olan diplomatlık ise daha itibarlı ve öncelikli bir konumdaydı. Devlet bürokrasilerinin modernleşmesi ve dış politikanın hacminin ve ihtiyaçlarının artması çerçevesinde gelişen süreçte dışişleri bakanlıkları ortaya çıkmış ve gelişmişti. 1.2.2.2. Reisülküttablık’ın Umur-ı Hariciye Nezareti’ne Dönüştürülmesi (1836) III. Selim döneminde dış politikada diplomasi aracının kullanımına duyulan ihtiyacın sonucu olarak daimi elçiliklerin açılması ve dış ilişkilerin artan hacmi Reisülküttablık’ın yapılanmasında ve personel politikasında düzenlemeleri beraberinde getirmişti. II. Mahmud döneminde aynı sebeplerle hem daimi elçilikler yeniden açılmış hem de Reisülküttablık Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmüştür. Osmanlı hariciyesinin inşasında önemli bir dönüm noktasını temsil eden bu girişimler 204 Helmut Rumpler, “The Foreign Ministry of Austria and Austria-Hungary 1848 to 1918”, The Times Survey of Foreign Ministries of the World, Ed. Zara Steiner, London, Times Books, 1982, s. 49-59, s. 53. 205 Georges Dethan, “The Ministry of Foreign Affairs Since Nineteenth Century”, The Times Survey of Foreign Ministries of the World, Ed. Zara Steiner, London, Times Books, 1982, ss. 203-223, s. 205-206. 65 aynı zamanda II. Mahmud döneminde merkezi iktidarın gücünü konsolide etmek için bürokrasinin daha etkin ve verimli hale getirilmesi programının bir parçasıdır. II. Mahmud kendisinden önceki dönemde giderek daha fazla hariciyeden sorumlu bürokratik birim haline gelen Reisülküttablık’ın geçirdiği bu işlevsel farklılaşma ve özelleşme sebebiyle isminin, yaptığı işle uyumlu hale getirilmesine karar verdi ve böylece Reisülküttablık 1836’da Umur-ı Hariciye Nezareti’ne dönüştürüldü. Reisülküttab Akif Efendi de hariciye nazırı oldu ve nazırlara “paşa” unvanı verilmeye başlandı. Aynı sene bir sonraki nazır Ahmed Hulusi Paşa oldu ve nezaret bünyesinde bir müsteşarlık kuruldu. 1837’de Divan-ı Hümayun kalemlerinden mektubi ve amedi kalemleri, iç ve dış işlerle ilgilenmek üzere iki alt birime ayrıldı ve bu kalemlerin ilgili nezaretlere bağlanmasıyla nezaretin sadece hariciye işleriyle ilgilenmesi sağlanmış oluyordu. 1839 yılı itibariyle Divan-ı Hümayun Tercüme Odası, Mühimme Odası, elçilik ve şehbenderlik hizmetleri Hariciye Nezareti altında toplanmış olarak nezaretin kurulumu tamamlandı. 1837’de nezaret müsteşarı olan Mustafa Reşid Paşa hariciye nazırı oldu. Reisülküttablık’a bağlı eski kalemler nezaret çatısı altında varlığını sürdürürken bazılarının önemi giderek azaldı.206 Osmanlı Devleti’nin sağlık politikaları çerçevesinde yürüttüğü karantina uygulamaları Avrupalı büyük devletlerin müdahalesiyle karşılaşan dış politikaya ait yönü olan bir konuydu. Yurtdışından gelen ticari gemilere uygulanacak karantina işleriyle ilgilenmek üzere 1838’de kurulan Karantina Meclisi Hariciye Nazırı Reşid Paşa döneminde Avrupalı doktorlarla birlikte İstanbul’daki yabancı elçiliklerin temsilcileri üye olarak katılmaya başladılar. Bu meclis hem hariciyeyi hem de ticareti ilgilendirdiği için hangi kurumun bünyesinde yer alacağının belirlenmesi zaman almıştı. İlk olarak Hariciye Nezareti bünyesinde kurulduğu halde önce ayrı bir nezaret haline getirilmiş sonra da Ticaret Nezareti’ne bağlanmıştı. 1841’de yeniden Hariciye Nezareti bünyesine katıldı.207 206 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 96-99, 101-102; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 162-163. 207 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 101, 317-323; Gülden Sarıyıldız, “Karantina”, C: XXIV, DİA, İstanbul, 2001, s. 463-465. 66 Hariciye Nezareti ilk kurulduğunda çalışma yeri olarak Viyana sefiri Sadık Rifat Bey’in konağı olarak belirlenmişti.208 İlerleyen dönemde ise Hariciye Nezareti Sadaret, Şura-yı Devlet, Dahiliye Nezareti ve Ahkâm-ı Adliye daireleri gibi başlıca nezaretler ve devlet daireleri ile beraber Babıali kompleksi içinde yer almaktaydı. Ortada Şura-yı Devlet bulunurken iki yanında Hariciye ve Dahiliye Nezaretleri yer alıyordu. Yıllar içinde Babıali’de çıkan yangınlardan Hariciye Nezareti daireleri de etkilenmişti.209 Bu dönemde devletin diplomasinin kullanımına yönelik ihtiyaçları son derece acil olmakla birlikte bunun için gerekli hariciye organizasyonunun inşası çok yeni bir süreçti. 1837-1838 arasında birkaç ay hariç Mustafa Reşid Paşa hem nazır hem büyükelçi olarak önce Londra ve sonra Paris’te bulundu. 1837’de Hariciye Müsteşarı Nuri Efendi Paris’te elçi olarak bulunuyordu, Beylikçi Sarım Efendi elçilik için Londra’daydı gidiyordu. Sadık Rıfat Paşa ise Viyana veya Paris’e elçi atanmak üzereydi.210 Böylece dış politika becerisi olan dönemin az sayıdaki ilk kuşak hariciyecileri hem merkezde nezaretin yönetim kadrosunu oluştururlarken hem de yurtdışında diplomat olarak devletin diplomatik çıkarlarını temsil etmek çabasındaydılar. Reisülküttablık’ın Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmesinde dış işlerinin yoğunlaşması ve daha profesyonel bir şekilde yürütülmesi ihtiyacından başka II. Mahmud’un merkeziyetçi ve tek elden yönetime yönelik bir devlet organizasyonu kurma çabası da etkiliydi. Babıali’nin bağımsız güç olma özelliğini ortadan kaldırmak için sadrazamlık makamını ortadan kaldırıp onun yerine başvekalet makamını ihdas etti ve nezaretleri kurdu. Bu sayede sadrazamın yetkileri başta Dahiliye ve Hariciye Nezaretleri olmak üzere nezaretler ve meclislerden oluşan bürokratik yapılara dağıtılmış oldu. 211 208 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 97. 209 Tayyip Gökbilgin, “Bâbıâli”, İA, C: II, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1970, s. 177; Reşat Ekrem Koçu, “Bâbıâli”, İstanbul Ansiklopedisi, C: IV, İstanbul, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1960, s. 1746-1754. 210 Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 408. 211 A.g.m., s. 409-410. 67 Böylece hariciyenin yurtdışı teşkilatlanmasında elçiliklerin ve şehbenderliklerin yeniden açılmasıyla yeni bir dönem başlarken, merkez teşkilatında da Hariciye Nezareti kurulmuş oldu. Yurtdışına giderek artan sayıda gönderilen ad hoc ve daimi elçiliklerin merkezle iletişimini sağlamak ve dış işlerini düzene koymak ihtiyacı bunun başta gelen sebebiydi. 1.2.3. Daimi Elçiliklerin Yeniden Açılması 1821’deki Yunan İsyanı sırasında Avrupa’daki Rum maslahatgüzarların görevlerine son verilmiş ve yerlerine yeni temsilciler atanmamıştı. Bunun sebebi devletin geldiği noktada temsilciliklerden beklenen faydayı bulamamış olması ve bu işe daha fazla bütçe ayırmak istememesiydi. Osmanlı diplomasisi için daimi temsilcilik kullanımına verilmiş bir ara olan bu dönem on bir yıl sürdü ve elçiliklerin yeniden açılmasıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa diplomasisiyle entegrasyonu hız kazanarak devam etti. İlk daimi elçiliklerin kapatılmasından sonraki süreçte Avrupa’da diplomatik entegrasyonu artırma yönünde bazı adımlar atılarak yurtdışına gönderilecek elçiliklerin rütbeleriyle ilgili uluslararası düzenlemeler yapılmıştı. Diplomatların protokolde önde gelme konusunda yaşadıkları sorunları çözmek için 1815 Viyana Kongresi’nde kabul edilen ve 1818 Aix-la-Chapelle Kongresi’nde bir madde eklenerek tamamlanan düzenlemelere göre diplomasi memurlarının rütbeleri dörtle sınırlandırıldı. Hiyerarşik sıralamaya göre bu rütbeler; büyükelçiler (ambassadors), orta elçiler (envoys) ve ministers plenipotentiary, ikamet elçiler (ministers resident) ve maslahatgüzarlardı. Aix-la-Chapelle’de, orta elçilerle maslahatgüzarlar arasına “ikamet elçiler” adı verilen bir rütbe eklenmişti. İkamet elçiler itimatnamelerini devlet başkanlarına vermek suretiyle akredite olurken, maslahatgüzarlar dışişleri bakanına 68 sunarak akredite olacaktı.212 Bu diplomatik düzenlemeler ilerleyen dönemde kongreye katılmayan devletler tarafından benimsenerek uluslararası geçerlilik kazandı. 213 Napolyon Savaşlarının ardından 1815’te Viyana Kongresi’yle kurulan Avrupa Ahengi Sistemi’nin devamlılığı için Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü savunan ve Babıali’yi destekleyen Avusturya başbakanı Metternich bu politika çerçevesinde 1832’de Osmanlı Devleti Viyana temsilciliğinin yeniden açılmasını talep etti.214 O dönemde Avrupa’yı yakından takip etmek isteyen Babıali için Viyana’nın uygun bir konumda olması sebebiyle bu talep olumlu karşılandı. 1821’de görevden alındığı halde sonradan Osmanlı Devleti’ne sadık olduğu anlaşılan eski Viyana maslahatgüzarı Yanko Mavroyani’nin tekrar göreve getirilmesiyle Osmanlı daimi elçiliklerinde yeni dönem resmen başlamış oldu.215 Avrupa’da dış temsilciliklerin açılışı Mısır’daki Mehmet Ali Paşa tehdidi karşısında Rusya yardımına muhtaç olunarak 1833 Hünkar İskelesi antlaşmasının yapıldığı buna karşılık Rusya’ya karşı Avrupa devletleriyle denge sağlanması gereken bir uluslararası ortamda gerçekleşti. 1830’da Fransa’nın Cezayir’i işgali de Osmanlı dış politikasının gerilimli konularından biriydi. Diplomasinin yoğun şekilde kullanıldığı bu süreçte ilgili devletlere öncelikle fevkalade misyonlar gönderiliyordu, bunlar sonradan daimi elçiliklere dönüştürüldü. 1834’ten itibaren Paris ve Londra’da özel elçiler bulunurken Paris elçisi Reşid Paşa 1835’te Paris’e 1836’da da Londra’ya ikamet elçisi olarak atandı. 1837’de Reşid Paşa hariciye nazırı olduğunda Kamil Paşa Berlin’e daimi elçi tayin edildi.216 Böylece 1821’de kapatılan tüm III. Selim dönemi daimi elçilikleri yeniden faaliyete geçmiş oldu. 212 Sir Ernest Satow, A Guide to Diplomatic Practice, Ed. Nevile Bland, Londra, Longmans, 1964, s. 162-163. 213 Bu kongrelerin katılımcılarından olmayan ABD de diplomatik ilişkilerde kolaylık ve uyumu sağlaması için 1893’te bu düzenlemeyi benimsemiştir. Satow, A.g.e., s. 164. 214 Erdem, a.g.t., s. 386. 215 Ahmet Dönmez, “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Yeniden Tesisi 1832-1841”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, s. 41-42. 216 Musa Kılıç, Osmanlı Hariciyesinde Gayrimüslimler, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009, s. 116; Ahmet Dönmez, “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimi Elçiliklerinin Avrupa’da Yeniden Tesisi 1832-1841”, Prof. Dr. Fahir Armaoğlu’na Armağan, Ed. Ersin Embel, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2008, s. 166-167, 170-176. Ayrıca bkz: Betül Demir, “II. Mahmud Devrinde Berlin Sefarethanesinin Yeniden Açılması ve Elçi Olarak Atanan 69 Mustafa Reşid Paşa (Paris, Londra), Nuri Efendi (Paris, Londra, Berlin), Ahmet Fethi Paşa (Paris, Londra, Viyana), Namık Paşa (Londra), Sârım Efendi (Londra), Rifat Paşa (Viyana) ve Kamil Paşa (Berlin) II. Mahmud döneminin daimi elçileri olmuşlardı.217 Diğer yandan ad hoc elçilik heyetleri de Osmanlı çıkarları için Avrupa başkentlerine gönderilmeye devam ediyordu. Mehmed Namık Paşa 1832’de Londra ve Petersburg’a218, Fethi Paşa ise 1835’te de özel elçilikle Viyana’ya gönderilmişti.219 Bu dönemde elçilik heyetlerine bakıldığı zaman genellikle Rum tercümanların istihdam edildiği görülür. Elçilerin maiyetlerinde genellikle divan, amedi ve mektubi kalemlerinden memurlar bulunuyordu. Elçilik heyetlerinde sonraki dönemde Tercüme Odası’ndan Ali Paşa ve Fuad Paşa gibi isimler yetişene kadar Rum tercümanlar görevlendirilmeye devam edecekti.220 Osmanlı bürokratik modernleşmesi oldukça mesafe kat etmiş olsa da elçilerin görevlendirmelerinde hamilik ilişkileri halen etkili olabiliyordu. Örnek olarak Pertev Paşa’nın görevden alınması ve ölümünden sonra, hamisi olduğu sefaret personeli ve nezarette diplomatik tayinlerin yapılmasından sorumlu kalem çalışanlarının değiştirilmişti. 221 Deringil’e göre III. Selim döneminde diplomasi aracı hala “savaşta başarılı olabilene kadar zaman kazanma” amacıyla kullanılıyorken II. Mahmud döneminde Mehmed Ali Paşa isyanıyla “bir ölüm-kalım meselesi” haline gelmişti. Yeni nesil diplomatların çalışmalarını değerlendiren Deringil, bu dönemde imzalanan 1833 Hünkar İskelesi ve Kütahya Antlaşmalarının birer diplomatik başarı olduğunu Kamil Paşa’nın Faaliyetleri”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999. 217 1301 S.N.H., s. 161-168. 218 Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 404. 219 Dönmez, a.g.m., s. 173. 220 Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 404-405. 221 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 159; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996, s. 71-83. 70 belirtirken ve Tercüme Odası’ndan yetişmekte olan diplomatların bu başarıdaki payını vurgulamıştır. 222 Bu dönemin diğer bir farkı ise Avrupa’nın Osmanlı İmparatorluğu topraklarının da içinde bulunduğu Orta Doğu’ya yönelik artan ilgisiydi. Özellikle 1839 yılındaki Mısır İsyanına karşı Avrupa devletlerinin Babıali’ye destek vermeleri sayesinde dönemin siyasi atmosferinde Osmanlı diplomatları ön plana çıkmıştı. Örnek olarak Paris elçisi Mustafa Reşid Paşa’ya verilen görevler arasında Mısır ve Cezayir meselelerini çözmek, Fransız gazetelerine Osmanlı Devleti’ne bu konuda yapılan yanlışları anlatarak devletin yeni reform programından bahsetmek suretiyle Yunanistan ve Mısır’ın yaptığı aleyhte propagandayla mücadele etmek ve gümrük vergilerini yeniden müzakere etmek bulunuyordu. Bu görevlerin zorluğu devletin pazarlık gücünün çok düşük olmasından kaynaklanıyordu.223 Diplomatların, görev yaptıkları ülkelerde sadece hükümetlere değil, kamuya da kendi ülkelerinin durumunu ve görüşlerini anlatmaları ve ülkelerini halk nezdinde de temsil etmeleri giderek önem kazanmıştı. Reşid Paşa’ya verilen talimattan da anlaşıldığı gibi Osmanlı yeni dönem daimi elçilerinin de başlangıçtan beri en temel görevlerinden biri buradaki kamuoyuna yönelik halkla ilişkiler çalışması yapmalarıydı. Davison, Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’da bu tür bir çalışmayı II. Mahmud döneminde elçiliklerin kurulmasıyla başlattığını ifade etmektedir.224 Bununla birlikte III. Selim döneminde ilk daimi elçilerin de aynı talimatla gönderildiği ve kamu diplomasisinin ilk örneği olabilecek çalışmalar yaptıkları ortaya konmuştur.225 222 Selim Deringil, “II. Mahmud’un Dış Siyaseti ve Osmanlı Diplomasisi”, Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri: 28-30 Haziran 1989, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü, 1990, s. 59-60, 63-64. 223 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 160; Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 405. 224 Roderic H. Davison, “Ottoman Public Relations in the Nineteenth Century: How the Sublime Porte Tried To Influence European Public Opinion”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 351. 225 Bkz. Yukarıda “Elçilerin Faaliyetleri” başlığı. 71 Daimi elçiliklerin yeniden açıldığı bu dönemden itibaren daimi elçilerin başlıca işlerinden biri de Avrupa basınında Osmanlı’nın ilgi alanına girecek gazete haberlerini merkeze göndermekti. Kupürler veya bütün gazete halinde gönderebiliyorlardı.226 Yurtdışındaki elçilik kariyeri Osmanlı bürokrasisinin memurları için yeni ve yabancı bir görevdi. II. Mahmud’un daimi elçi tayinlerini yaparken tereddüt eden adaylara yabancı bir devlette büyükelçiliğin hariciye nazırlığından daha yüksek bir mevki olduğunu söylediği aktarılmaktadır. Bu dönemde daimi elçiler yurtdışında eğitim gören askerler veya devleti “Avrupa etkisine açma siyaseti”ni savunan bürokratlar arasından seçilmişti.227 Bu dönemin elçileri heyetlerinde yeni diplomatlar yetiştirerek gelecek dönemin alt yapısını hazırladılar. Ayrıca, en başta Mustafa Reşid ve Metternich döneminde elçilik görevinde bulunduğu Viyana’dan Türkiye’ye yeni fikirlerle gelen Sadık Rıfat Paşa olmak üzere hem Osmanlı bürokrasisinin hem Osmanlı toplumunun yeniden şekillenmesini ve modernleşmesini sağlayan isimler oldular.228 1.2.4. Şehbenderliklerin Yeniden Açılması Osmanlıların konsolosluk sistemini uygulamaya koyduğu 19. yüzyılda dünyada genel olarak ülkeler arası ticari faaliyetlerin çoğalmasıyla ülkelerin konsolosluk hizmetleri önem kazanmıştı. Bu çerçevede konsolosluk ağları genişlemekte, konsolosların vazife alanları çoğalmakta ve konsoloslar profesyonelleşmekteydi. Ağların genişlemesinin en önemli sebebi konsolosluklar arası hiyerarşinin en altında bulunan konsolosluk ajanlarının (agence consulaire) atanmasındaki artıştı.229 Diğer yandan kadroludan ziyade fahri konsolos atanması 226 Davison, “How the Ottoman Government Adjusted to a New Institution”, s. 362. 227 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 503. 228 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 161-162; Findley, “The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry”, s. 406-407. 229 Jörg Ulbert, “Introduction: La fonction consulaire au XIXe siècle”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 9-10. “Konsolosluk ajanı” konsolosluklar arasındaki hiyerarşide başkonsolos, konsolos ve konsolos vekilinden sonra gelen, en altta bulunan rütbedir. Diğer rütbeler gibi kadrolu veya fahri olabilir. Bkz. G.R. Berridge-Alan James (Ed.), “Consular Post”, A Dictionary of Diplomacy, Wiltshire, Palgrave, 2001, s. 49. 72 tercihi de bu yüzyılda Fransa, Avusturya, İsveç-Norveç ve Rusya gibi pek çok ülkenin konsolosluk ağlarının önemli ölçüde genişlemesini sağladı.230 Bu dönemde konsoloslar sadece liman şehirlerinde bulunan memurlar olmaktan çıkmıştı. Ekonomik ilişkilerin çeşitlenmesi, trenle ulaşımın yaygınlaşması ve özellikle Amerika kıtasında göçmenlerin çoğalması sebebiyle ülkelerin liman şehirlerinin yanında iç bölgelerinde de konsolos bulunması yaygınlaştı. Bulundukları ülkede ticaret ve seyrüseferle ilgilenmek ve kendi vatandaşlarının haklarını korumak halen asli görevleri olmakla birlikte bilgi toplama görevleri çoğalmış, görev yaptıkları ülkede ticaret ve seyrüsefere dair ayrıntılı raporlar hazırlamak, siyasi gözlem yapmak ve elçiliklerini bilgilendirmek önem kazanmıştı. Konsolosların görev alanında noterlik, denizcilik işleri ve bilgilendirme faaliyetleri çoğalmıştı. Konsolosluk ağlarının genişlemesi ve işlerinin daha yoğun ve karmaşık hale gelmesi profesyonel ve nitelikli konsolosluk memurları istihdam etmeyi de zorunlu hale getirmişti.231 Konsolosluklar konusunda dünyada bu genel eğilimlerin yaşandığı bir yüzyılda II. Mahmud döneminde daha önce durdurulmuş olan şehbenderlik faaliyeti Osmanlı Devleti’nin ihtiyaçları çerçevesinde yeniden başlatıldı. Hariciye Nezareti’nin kurulduğu yıl olan 1836’da Trieste ve Venedik’e, ardından 1838’de Malta, Korfu, Londra, Birmingham, Marsilya ve Ligorna’ya, 1839’da Napoli ve Tebriz’e şehbender tayinleri yapıldı.232 Yukarıda belirtildiği üzere, daimi elçiliklerin rütbelerini düzenleyerek kurala bağlayan 1815 Viyana Kongresi ve ona ek maddelerin kabul edildiği 1818 Aix-LaChapelle Kongresi konsoloslukların da sınıflarını ve derecelerini belirleyerek 230 Anne Mézin, “Les Services consulaires français au XIXe siècle”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 57; Rudolf Agstner, “Les services consulaires autrichiens (austro-hongoris), entre 1800 et 1914”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 175- 190; Leos Müller, “The Swedish-Norwegian Consular Services in the 19th Century (1814-1905)”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 265-267; Elena V. Safronova, “Russian Consular Service in the 19th Century. Genesis of Russian Consular Institution Network”, Consuls et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 276. 231 Ulbert, a.g.m.,, s. 11-15. 232 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No:1, s. 24-29. Bkz. Harita 1.1. 73 hiyerarşik bir düzenleme getirmişti. II. Mahmud döneminde elçiliklerde olduğu gibi şehbenderliklerde de bu iki kongrede kabul edilen sistem benimsendi.233 Hariciye Nezareti’ne bağlı bir birim olarak kurulan şehbenderliklerin başında bulunan görevliler başşehbender, şehbender veya şehbender vekili olabiliyordu. Paris, Londra, Tebriz, Cenova gibi büyük ve ticari önemi yüksek olan şehirlere başşehbender, Osmanlı ile ticaret yoğunluğu daha düşük olan şehirlere (Amsterdam, Oporto/Porto, Alicante, New York gibi) şehbender tayin ediliyordu. Brugge, Palermo, Zanta gibi daha küçük şehirlere ise şehbender vekilleri (vice consul) atanıyordu.234 1839’da şehbenderlerin görev, sorumluluk ve atamaya dair kuralları içeren yirmi maddelik bir şehbenderlik yönetmeliği (nizamname) Londra şehbenderi tarafından hazırlandı. Bu yönetmelik Londra büyükelçisi ve aynı zamanda hariciye nazırı olan Mustafa Reşid Paşa tarafından imzalanarak şehbenderliklere dağıtıldı.235 1.3. Tanzimat Döneminde Osmanlı Hariciyesi (1839-1876) 1.3.1. Hariciye Nezareti’nin Gelişimi II. Mahmud reformlarıyla birlikte dış politika yönetiminin devlet için hayati önem taşıması sayesinde Osmanlı merkez bürokrasisinin başat kurumu haline gelen Hariciye Nezareti’nin kurumsal gelişmesi Tanzimat döneminde devam etti. Bu dönemde nezaretin görevleri için yeni şubeler açılmış veya var olan kalemlerde düzenlemeler yapılmıştı. Tanzimat döneminde Hariciye Nezareti, acil ihtiyaçlar çerçevesinde ilk olarak gelişerek sistemleşen organı olduğu için Babıali’nin en iyi organize olmuş birimiydi.236 Hariciye Nezareti kurulduğunda nazıra yardımcı olmak üzere oluşturulan müsteşarlık makamı bu dönemde birkaç kere kaldırılıp yeniden oluşturulmuştu. 237 233 Mahmut Akpınar, “Osmanlı Devleti’nde Şehbenderlik Müessesesi”, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas, 2001, s. 23. 234 Akpınar, “XIX. Yüzyılda Batıyla İlişkilerde Osmanlı Şehbenderlikleri”, s. 136-137. 235 Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, s. 432-433. 236 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 212. 237 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 109. 74 Nezaretin bürokratik organizasyonunun başında bulunan Hariciye Katibi ise iç yönetimde müsteşarın bazı sorumluluklarını devralmak üzere bu dönemde görevlendirildi. 1870’lerde bu makam kaldırıldı ve yerine Reisülküttablık döneminden kalma bir görevli olan mektupçu nezaretin idari sorumlusu haline getirildi.238 Hariciye Nezareti’nde artan yazışmalar bu konuyla ilgili yeni birimlerin kurulmasına yol açtı. Yurtdışındaki Osmanlı elçilikleriyle yapılan yazışma işini yürüten Tahrirat-ı Hariciye Kalemi 1851’de Hariciye Mektupçuluğuna dönüştürüldü. Mektupçuluk aynı zamanda Osmanlı tebaası olan azınlıklar ve şehbenderlerle yazışmaları yürütüyordu.239 Yazışmalarının içeriği siyasi ve diplomatik olduğu için bakanlığın siyasi işlerle ilgilenen bölümü burasıydı. 1877’de özel öneme sahip konular için 18. yüzyılın sonlarında Reisülküttablık dahilinde kurulan Mühimme Odası gibi bir bölüm burada kuruldu.240 Tahrirat-ı Ecnebiye Odası ise Babıali Tercüme Odası bünyesinde gittikçe artan bir şekilde gelen ve giden yabancı dilde yazışmaları kaydetme, ilgili kalemlere iletme ve arşivleme görevlerini yerine getirmek üzere 1856’da kuruldu.241 Bu oda yabancı dil bilgisinin gerekliliği sebebiyle memurlarının hariciye kariyerinde Tercüme Odası’nın yaptığı gibi bir etki yapıyordu. Burada görev yapan memurlar önemli makamlarda kariyerlerine devam ediyorlardı.242 Tahrirat-ı Ecnebiyede çalışan memurların yabancı dil bilmesi gerektiği için Âli Paşa döneminden itibaren bu odada Ermeni memurların sayıca üstünlüğü ortaya çıkmıştı. 243 238 “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 500; Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 104. Hariciye Nezareti’nin bürokratik yapısını gösteren bir şema için bkz. A.g.e., s. 113. 239 Akyıldız, A.g.e., s. 104, 110. Tahrirat-ı Hariciyede bulunan Evrak Odası hakkında bkz.: Kasap, a.g.t., s. 27-28. 240 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 501. 241 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 112. Bu birim Tahrirat-ı Hariciye Odası adıyla da anılmaktadır. Bkz. Kasap, a.g.t., s. 21-27. 242 Kasap, a.g.t., s. 26. 243 Ahmet Cevdet Paşa, hariciye alanında uzman Müslümanlar yetiştiği takdirde kendisine rakip olmalarından endişe ettiği için Âli Paşa’nın Ermenileri istihdam ettiğini belirtmektedir. Bunu güvenlik açısından sorunlu bulan Cevdet Paşa Islahat Fermanı sonrası dönemde Hıristiyanların hariciyede değil maliye kalemlerinde görevlendirilmesi gerektiğini düşünmektedir. Diğer yandan, hariciyede Ermeniler esas olarak, Rumlar’ın görevlerine son verilmesiyle yabancı dil bilen memur ihtiyacını kısa zamanda karşılamak amacıyla istihdam edilmişlerdi. Bkz. Kasap, a.g.t., s. 22. 75 Tanzimat döneminde Osmanlı diplomasisinde yabancı resmi misafirlere uygulanacak teşrifat kuralları da değiştirilmişti. Osmanlı İmparatorluğu topraklarının uluslararası siyasette bir mesele olarak öne çıkması ve İstanbul’un Avrupa ile daha sıkı diplomatik bağlar kurmasının sonucu olarak resmi ziyaretler için gelenlerin sayısı artmış, elçiler dışında devlet adamları, prensler ve diğer misafirlerin de diplomatik ziyaretleri sıklaşmıştı. Bu konuda gerekli protokol ve ağırlama işlemlerinin yürütülmesi ve törenlerin organize edilmesinin uluslararası kurallarla tam uyum içinde ve sistemli bir şekilde yapılması için 1846’da Tercüme Odası’na bağlı Teşrifâtî-i Hariciye memuru tayin edildi.244 Nezaretin iş hacminin artması sonucu evrak işlerinin fazlalaşmasıyla evrak yönetimi sorunu ortaya çıkmıştı. Bu dönemde nezaret için özel bir arşiv olarak Hariciye Evrak Odası kuruldu ve modern yöntemlerle yönetilmeye başladı. Osmanlı bürokrasisinin gelişiminde öncü bir nezaret olarak Hariciye Nezareti’nin evrak odası bu çerçevede bürokrasinin diğer birimleri için de arşiv olarak hizmet verdi.245 Hariciye Nezareti’nde evrakın hazırlanması ve saklanması süreci de hız ve verimliliğin sağlanması için Avrupa’da kullanılan metotlara göre yeniden düzenlenmişti. Belgelerin taslak olarak hazırlanması, gözden geçirilmesi, numaralandırılması, gönderilere özet yazılması, gelen ve giden yazışmaların kaydedilmesi ve dosyalama işlemleri artık modern usullerle yapılıyordu. Matbu formların kullanımı da yaygınlaşmıştı. Belgeler önceleri bir deste halinde ve duvarlara asılan torbalar içinde aylara göre etiketlenerek saklanırken sonrasında Batılı tarzda klasörler ve kutular içinde arşivlenmeye başlamıştı. Diğer yandan bu dönemde Osmanlı diplomatları ve hariciye nazırları Avrupa diplomasisinde kullanılan sirküler, rapor, tutanak gibi diplomatik evraka aşina hale gelmişlerdi.246 Kırım Savaşı ve sonrası nezaretin gelişmesi ve “kimlik kazanması” açısından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu döneme kadar daha çok “belge odaklı” faaliyet gösteren eski nezaret yapısının modern hale gelmesiyle ilgili gelişmeler yaşanırken 244 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 110. 245 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 500. 246 Davison, “The Westernization of Ottoman Diplomacy in the Nineteenth Century”, s. 328. 76 bundan sonra farklı yabancı dillerde uzmanlaşma gerektiren faaliyetler ön plana çıktı. 19. yüzyılda İngiltere dışındaki tüm Avrupa devletlerinde Fransızca resmi diplomatik yazışma dili haline gelmişti Osmanlı hariciyesinde de 1830’ların sonlarından itibaren Fransızca resmi yazışma dili olarak kullanılıyordu. Tanzimat döneminden önce Osmanlı bürokrasisine personel seçiminde asgari şart olarak Osmanlıca yazma becerisi aranırken bu dönemden itibaren memur adayları için Fransızca’yı kullanma becerisi ön plana çıkmıştır. 247 1855’te Kırım Savaşı sırasında Avrupa telgraf hatlarının İstanbul’a uzatılması diplomatik iletişimde, müzakere süreçleri ve hariciye işlerinin yürütülmesinde önemli değişiklikler meydana getirdi ve bu nezaretin yapısına da yansıdı. 1875’te Tahrirat-ı Ecnebiye Odası’nda Tahrirat-ı Hariciye Umur-ı Telgraf Ciheti adıyla bir birim kuruldu.248 Osmanlı diplomasisi iletişimde telgrafın kullanımına uyum sağlamakta gecikmemişti. Özellikle 1856 Paris Barış Konferansı’nda Paris’te Osmanlı delegasyonunun başında bulunan Sadrazam Âli Paşa pazarlıkları yürütürken merkezi bilgilendirmek ve yeni talimatlar istemek için merkezle haberleşmesini telgrafla yapıyordu. Bu dönemde Osmanlı hariciyesi ve devlet adamları telgrafın getirdiği hızlı iletişimin baskısı altında çalışmayı öğrenmişlerdi. 249 Tahrirat-ı Ecnebiye Odası’nın iş hacminin artmasına bağlı olarak dairenin alt birimlere ayrılması ilerleyen dönemlerde nezaretin bağımsız birimlerinden olacak belli 247 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 503-504; Sinan Kuneralp, “Bir Osmanlı Diplomatı Kostaki Musurus Paşa 1807-1891”, Belleten, C: XXXIV, No: 135, Temmuz 1970, s. 425; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 217; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 153. Bir Osmanlı elçiliğinin yazışmalarında Fransızca kullanımını Lahey sefareti örneğinde ele alan bir çalışma için bkz. Arzu Etensel İldem, “Le français langue diplomatique de la Sublime Porte: le cas de la légation ottomane de La Haye”, Documents pour l’histoire du français langue étrangère ou seconde, No: 38/39, 2007, s. 215-219. 248 Kasap, a.g.t., s. 27. 249 Roderic H. Davison, “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and the Question of Reforms”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 171-174; Davison, “The Westernization of Ottoman Diplomacy in the Nineteenth Century”, s. 328. Ayrıca bkz. Roderic H. Davison, "The Advent of the Electric Telegraph in the Ottoman Empire", Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923, Austin, University of Texas Press, 1990, s. 133-165; Roderic H. Davison, “Effect of the Electric Telegraph on the Conduct of Ottoman Foreign Relations”, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 371-383. 77 konularda uzmanlaşmış bölümleri ortaya çıkarıyordu. 1875 yılında Tahrirat-ı Ecnebiye Odasında Telgraf Ciheti’nden başka Tahrirat-ı Hariciye Kuyudat Ciheti, Tahrirat-ı Hariciye Umur-ı Şehbender Ciheti ve Tahrirat-ı Hariciye Politika Ciheti adıyla şubeler kurulmuştu. 250 Hariciye Nezareti yurtiçinde de taşradaki bürokratik organlar bünyesinde gelişmeye devam ediyordu. 1864 ve 1871 yıllarında kabul edilen Vilayetler Kanunu’yla nezaret imparatorluğun çeşitli vilayetlerinde Vilayet Hariciye Müdürleri ve Tercümanları görevlendirdi. Valinin emrinde çalışan bu memurlar başlıca iş olarak taşradaki yabancı konsolosluk üyeleri, ilgili bölgede yaşayan ve yabancı ülke vatandaşlığı iddia edenlerle ilgili meseleler ve imparatorluğun çeşitli bölgelerinde çıkabilen diplomatik krizlerle ilgileniyorlardı.251 Yine 1869’da kurulan Matbuat Kalemi ise yerli ve yabancı gazetelere basın bültenleri sağlamak ve basını kontrol etmek amacıyla kurulmuştu. 252 Matbuat Kalemi Türkçe ve yabancı dillerde yayımlanan yerli gazeteleri takip ettiği gibi imparatorluk çapında dağıtılan yabancı yayınları da kontrol ediyordu. Sürekli ve ciddi bir sansür uygulaması yapıldığı için nezaretin en yoğun ve kalabalık bölümlerindendi.253 Araştırmalara göre bu şubenin kurulması Avrupa devletlerinin dış ilişkiler birimlerinde basın takibinin “kurumsallaşması” açısından öncü bir uygulamaydı.254 Bu kalem ve padişahın basın takibi konusundaki özel hassasiyeti sebebiyle II. Abdülhamid döneminde Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti adıyla yeniden kurulmuş ve çeşitlenen görevleriyle daha organize bir şekilde faaliyete devam etmişti. 250 Kasap, A.g.t., s. 27. Carter Findley, Umur-ı Şehbenderi Kalemi’nin 1873’te kurulduğunu belirtmektedir. Bkz. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 297. 251 A.g.e., s. 218. 252 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 217. Matbuat Müdürlüğü daha önce Maarif ve Dahiliye Nezaretleri bünyesinde yer almıştır: Murat Ardıç, “Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti”, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2009, s. 29. 253 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 501. 254 1869’da Hariciye Matbuat Kalemi’nin kurulması yabancı basının takibinin daha profesyonel bir şekilde yapılmasını sağlayan bir gelişmeydi. Fransa ve Avusturya hariciyelerinde bu tür bir basın bürosu 1879’larda, İtalya’da ise 1901’de kurulmuştu. Bkz. Houssine Alloul, Roel Roel Markey, ““Please Deny These Manifestly False Reports”: Ottoman Diplomats and The Press in Belgium (1850-1914)”, International Journal of Middle East Studies, 2016, No: 48, s. 268. 78 Hariciye Nezareti ilk kurulduğunda dış işleri dışında ilgilendiği konulardan biri de gayrimüslim tebaa arasındaki ticaret davalarına bakmaktı. Nezaretin iş yoğunluğu sebebiyle 1839’da bu davalar Deavi Nezareti’ne devredilirken sadece müstemin tüccar ve patrikhanelerle ilgili davalar Hariciye Nezareti’nin kontrolünde bırakıldı.255 Nezarette kurumsal olarak bu gelişmeler yaşanırken personel sayısındaki artış karşısında liyakat kriterinin gözetilmesi için önlemler alınması da gerekiyordu. Örnek olarak Tercüme Odası’nda istihdam edilen memur sayısı gerekenin üzerine çıkınca burada liyakat sahibi ve işe yarar memurların kalması için 1861’de Mektubi Odası’nda ve diğer kalemlerde uygulanmakta olan sınavla işe alım sistemi benimsenmiş ve sınavda başarılı olanların Tercüme Odası’nda göreve devam etmesi sağlanmıştı. 256 Personelin toplumsal kökenlerine bakıldığında 1856’da Islahat Fermanı’nın yayımlanmasıyla gayrimüslimler için eşitlikçi bir yaklaşımın kabul edilmesi nezarette gayrimüslim memur istihdamında artışı beraberinde getirdi. Bu dönemde Hariciye Nezareti Batı kültürüyle uyumlu ve yabancı dil bilen personel ihtiyacını çoğunluğunu Ermenilerin oluşturduğu gayrimüslimlerden sağlıyordu. Gayrimüslim memurların toplam memurlara oranı önceleri yüzde kırktı. 257 Bununla birlikte, Hariciye Nezareti’nde gayrimüslim memurlar halen sadece yabancı dil bilgilerine duyulan ihtiyaç sebebiyle istihdam ediliyorlardı.258 Genel olarak daimi elçi tayinlerinde görev yapacağı ülkenin Osmanlılar açısından önemi, gücü ve iki devlet arasındaki ilişkilerin yakınlığı elçilerin rütbesine etki ederken Londra gibi önde gelen bir sefaret, elçi tayin edilen ismin gayrimüslim olması sebebiyle bir süre büyükelçi düzeyinde hizmet vermemişti. III. Selim dönemindeki ilk elçiliklerden beri büyükelçi rütbesi sadece Müslüman sefirlere 255 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 101, 200-201. Deavi Odası için ayrıca bkz. Kasap, a.g.t., s. 29-31. Babıali yapısı içinde Dahiliye ve Hariciye memurlarının ayrılması ve bu konuda Avrupa devletlerindeki pratiğin örnek alındığıyla ilgili bkz. Ali Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 101-104. 256 Kasap, a.g.t., s. 16. 257 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 236-237; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 108. Ayrıca bkz. Kasap, a.g.t.; Kılıç, a.g.t. 258 Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 182. Osmanlı bürokrasisinde gayrimüslimlerin istihdam edilme gerekçeleriyle ilgili ayrıca bkz. Kasap, a.g.t., s. 69- 81. 79 veriliyordu. 1851’de İngiltere sefaretine tayin edilen Kostaki Musurus’a bu sebeple büyükelçi rütbesi verilmemiş, Musurus orta elçi rütbesiyle görevine devam etmişti. Islahat reformları döneminde Kostaki Musurus büyükelçi rütbesine yükseltilen ilk gayrimüslim sefir oldu.259 Hariciye Nezareti’nde özellikle belli kalemlerde görev almış olan Müslüman memurların Osmanlı bürokrasisinde ve devletin Avrupa’dan model alan reformlarla dönüşümünde büyük rol oynadıkları görülür. Reisülküttablık’tan beri önemini koruyan Amedi Kaleminde ve Tercüme Odası’nda çalışan memurlar yurtdışındaki elçiliklere atanıyor veya başka görevler için Avrupa’ya gidiyorlar, ayrıca İstanbul’daki yabancı sefaretlerle ilişki kuruyorlardı. Bu sayede gelişmiş Avrupa devletlerinin yönetim ve işleyiş modelleriyle ilgili edindikleri bilgi ve tecrübeler devletin büyük bir reform hareketi içinde olduğu bir dönemde onları önemli bürokratik mevkilere getiriyordu. Ayrıca ilişkileri sayesinde kazandıkları dış destekler bu makamlarda uzun süre kalmalarını sağlıyordu. Amedi kaleminde yetişen Akif Paşa, Mustafa Reşid Paşa, Mehmed Sadık Rıfat Paşa, Şekib Paşa, Sarım Paşa ve Fuad Paşa hariciye nazırı olmuşlardı. Başka görevlerde Tanzimat reform programını uygulayan öncesinde amedci olarak görev yapmış başka bürokratlar da vardı.260 1.3.2. Daimi Elçilikler ve Şehbenderlikler II. Mahmud döneminde 1832’den itibaren Viyana, Londra, Paris ve Berlin’de daimi temsilciliklerin yeniden açılmasından sonra Osmanlı İmparatorluğu Tanzimat döneminde yurtdışındaki elçilik ağını genişletmeye devam etti. 1840’ta Atina261, 1849’da Brüksel262, 1857’de Madrid263, Petersburg, Napoli ve Torino, 1867’de 259 Sinan Kuneralp, “Bir Osmanlı Diplomatı Kostaki Musurus Paşa 1807-1891”, s. 431, 433. 260 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 105-106, 112. 261 Kuneralp, “The Establishment of Diplomatic Relations Between the Ottoman Empire and the Kingdom of Greece (1834-1840)”, s. 71-78. 262 Brüksel elçiliği Paris elçiliğine bağlı olarak kurulmuştu. Bkz. Musa Kılıç, “Osmanlı Brüksel Elçiliği ve Elçileri”, Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Çalışmaları Komitesi (CIÉPO 22) Symposium, 4-8 Ekim 2016: Bildiriler Kitabı, Ed. Kenan İnan-Miraç Tosun, Trabzon, Trabzon Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2018, C: II, s. 441-453; Alain Servantie, Antoine Gautier, “Le premier représentant ottoman résidant en Belgique: Le consul Paul Testa”, Consul et services consulaires au XIXe siècle, Ed. Jörg Ulbert, Lukian Prijac, Hamburg, DOBU Verlag, 2010, s. 450. 263 Ali Sinan Kuneralp, “İspanya’da Osmanlı Temsilciliği ve Osmanlı-İspanyol Münasebetleri (1857- 1922)”, Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara, 1973-75, C: XI-XIV, s. 161-175; Kılıç, a.g.t., s. 175. 80 Washington264, 1848’de Tahran, 1855’te Lahey265 ve ve 1870’te Roma’da elçilikler açıldı.266 1856 Paris Antlaşması’yla Avrupa’nın büyük devletler sistemi içinde yerini alan Osmanlı Devleti’nde Avrupa ile diplomatik entegrasyon bilinçli ve sistemli bir hale geldi. Bu çerçevede Avrupa’daki küçük devletlerin başkentlerinde de diplomatik temsilcilikler açılması siyasi itibar ve çıkar sağlayacağı gerekçesiyle benimsendi. 267 Bundan önce elçilikler acil haber alma ve siyasi yardıma başvurma ihtiyaçları sebebiyle büyük Avrupa devletlerinin başkentlerinde kurulurken bu dönemde sürekli diplomatik ilişkiler kurmanın mutat davranış haline gelmişti. Bu dönemde elçiliklerin açılmasının birbirinden farklı motivasyonları olabiliyordu. 1830’da Osmanlı İmparatorluğu’nun Yunanistan’ın bağımsızlığını kabul etmesinden sonra iki devlet arasındaki ilişkilerin nazik durumu sebebiyle Atina’da 1840’ta kurulan daimi elçilik siyasi açıdan önem taşıyordu.268 Diğer yandan III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde halen Osmanlı Devleti’nin başta gelen düşmanı olarak görülen Rusya ile karşılıklı diplomatik ilişkiler kurulması ve ilk Osmanlı elçiliğinin bu dönemde açılması da yine 1856 Paris Barış Antlaşması ile oluşan yeni siyasi atmosferin bir sonucuydu.269 Torino’daki elçilik ise Sardinya Krallığı’nın kurmak istediği İtalyan birliğine destek sağlamak için İngiltere ve Fransa ile beraber Osmanlı Devleti’nin yanında Kırım Savaşı’na katılmasına karşılık bir teşekkür mahiyetinde açılmıştı.270 18. yüzyılın sonunda bağımsızlığını kazanıp 19. yüzyılın yükselen siyasi gücü olarak Avrupa ile diplomatik ilişkilere giren ABD 1830’da Osmanlı Devleti ile Ticaret 264 Sinan Kuneralp, “Ottoman Diplomatic and Consular Personnel in the United States of America, 1867-1917”, American Turkish Encounters: Politics and Culture, 1830-1989, Ed. Nur Bilge Criss, Selçuk Esenbel, Tony Greenwood, Louis Mazzari, Newcastle upon Tyne, Cambridge Scholars Publishing, 2011, s. 100-108; Nurdan Şafak, a.g.e., s. 57-59. 265 Bkz. 3. Bölüm. 266 Sinan Kuneralp, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Sefirleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi 200 Yıllık Süreç, Ed. İsmail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s. 119. Ayrıca bkz. 1301 S.N.H., s. 161-175. 267 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 502-503. 268 Kılıç, a.g.t., s. 159. 269 A.g.t., s. 170. 270 A.g.t., s. 165-166. 81 ve Seyrüsefain Antlaşmasının imzalamış ve 1831’de maslahatgüzar seviyesindeki ilk ABD temsilciliği İstanbul’da kurulmuştu. Osmanlı Devleti’nin ABD’deki daimi elçiliğinin kurulma sebebi ilgili dönemde özel olarak Girit Meselesinde Yunanistan’ın ABD’den aldığı yardımı engellemekti. Bu amaçla 1867’de ilk Osmanlı daimi elçisi Osmanlı çıkarlarını savunmak için kurulan Moniteur Ottoman gazetesinin kurucu editörünün oğlu Edward Blacque ABD kamuoyundaki Yunan yanlısı tutuma karşı propaganda yapması için ortaelçi rütbesiyle Washington’a atandı.271 Açılan daimi temsilciliklerin devamlılığı her dönemde devletin mali durumuyla yakından ilgiliydi. Kırım Savaşı sonrasında ekonominin bozulması 1860 yılında “tasarruf tedbirleri” kapsamında bazı elçiliklerin geçici olarak kapatılmasına sebep oldu. 1856 Paris Antlaşması’nın tarafı olmayan devletlerdeki Madrid, Lahey, Brüksel ve Napoli elçilikleri kapatıldı. Atina elçiliği ise maslahatgüzarlık seviyesine indirildi. Antlaşmanın tarafı olmadığı halde Yunanistan gibi İran’daki elçilik de kapatılmadı. Kapatılan bu elçilikler II. Abdülhamid döneminin başında yeniden açıldı.272 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun, devletin çıkarlarını savunmak için gerekli teknik ve argümanları kullanabilen yetenekli diplomatlar yetiştirdiği görülmektedir. Bunun en önemli örneklerinden biri Kırım Savaşı sonrası toplanan 1856 Paris Barış Konferansı’nda barış müzakerelerinde gösterdikleri performanstı.273 Bununla birlikte Paris Konferansı’nın, büyük güçlerle yapılan ittifak sonucu kazanılan bir savaş sonrası toplanması Osmanlı diplomatlarının başarısında pay sahibi olmalıdır. Sürekli diplomasi kullanımının elçilik ağının büyümesiyle yaygınlaşmasına rağmen hem Babıali hem de Avrupalı devletler önemli siyasi konuların müzakeresinin İstanbul’daki yabancı elçilerle doğrudan yapılmasını tercih ediyorlardı. Davison’a göre bu sebeple yurtdışındaki Osmanlı diplomatları İstanbul’daki meslektaşlarından farklı olarak esas görevleri olan önemli siyasi konularla ilgilenmekten ziyade 271 Kılıç, a.g.t., s. 179; Davison, “Ottoman Public Relations in the Nineteenth Century”, s. 352. 272 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 502; Kılıç, a.g.t., s. 118. Bkz. 3. Bölüm. 273 Davison, “Ottoman Diplomacy at the Congress of Paris (1856) and the Question of Reforms”, s. 169. 82 bulundukları ülkede devlet adamları, basın ve halka yönelik Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili tanıtım ve halkla ilişkiler faaliyetini yürütüyorlardı. 274 Osmanlı lehine kamuoyu oluştururken merkezdeki gelişmeler hakkında güncel bilgi sahibi olmaları ve “ortak bir dil” kullanmalarını sağlamak için hariciye nazırları düzensiz aralıklarla diplomatlara genelgeler (sirküler) gönderiyorlardı. Örnek olarak Âli Paşa 1866’da Girit meselesiyle ilgili olarak Atina’daki Osmanlı elçiliğiyle yazışmalarını konuyla ilgili bilgi sahibi olmaları için tüm büyük temsilciliklere genelge şeklinde göndermişti. Yine elçilikleri ortak olarak bilgilendirme amacıyla 1858’de kısa bir süre haftalık bir bülten yayınlanarak sefaretlere dağıtılmıştı.275 Elçiler bulundukları başkentlerde gazetelerde kendi yazdıkları yazıları yayımlatarak kamuoyuna seslenme yoluna gidiyorlar, bazen gazetecilere ödeme yaparak Osmanlı lehine yazılar yazmalarını sağlıyorlardı. 276 Daha sonra II. Abdülhamid döneminde yoğun olarak gündeme gelecek yabancı basının finanse edilerek Osmanlı lehine yazılar yayımlatma faaliyetinin ilk olarak Abdülmecid döneminde başladığı tespit edilmiştir. Bu çerçevede, 1840’larda Atina sefiri bulunan Kostaki Musurus aleyhte yayın yapan Yunan gazetelerinin Osmanlı tarafına çekmek için merkezden tahsisat talebinde bulunuyordu. 277 Bu dönemde uluslararası sergiler hızla gelişen ve çoğalan sanayi üretimleri üzerinden devletlerin birbirleriyle etkileşim içinde olabildikleri mekanlar haline gelmişti. Geçici veya daimi elçilerin bir görevi de bu sergilerde devletlerini temsil etmekti. Kostaki Musurus’un 1851’de bir maslahatgüzar tarafından idare edilen Londra elçiliğine tayini böyle bir vesileyle gerçekleşmişti. İlk defa olarak uluslararası nitelikte düzenlenecek olan Londra Sergisi’ndeki Osmanlı bölümüne nezaret etmek üzere Kostaki Musurus geçici elçi tayin edilmiş, görevi sonradan daimi elçiliğe dönüştürülmüştü. 278 274 Davison, “Ottoman Public Relations in the Nineteenth Century”, s. 352. 275 Davison, a.g.m., s. 352-353; Davison, “How the Ottoman Government Adjusted to a New Institution”, s. 370. 276 A.g.m., s. 366. 277 Nurdan Şafak, “Bir Tanzimat Diplomatı Kostaki Musurus Paşa (1807-1891)”, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2006, s. 53-54. 278 Davison, “Ottoman Public Relations in the Nineteenth Century”, s. 353-355; Şafak, a.g.t., s. 88-89. 83 Tanzimat döneminin sonlarına kadar Hariciye Nezareti’nin teşkilat yapısının oturduğu ve profesyonel hariciyecilerin görev yapmakta olduğu görülmektedir. Osmanlı bürokrasisindeki kariyerine doğrudan Hariciye Nezareti’nde başlamış ve düzenli bir terfi sistemi içinde iç ve dış görevlerde bulunmuş hariciyecilerin bu dönemde görülmeye başlaması bunu kanıtlamaktadır. Elçilerin sosyal kökenleri incelendiğinde çoğunun sivil veya askeri bürokraside görev yapmış kişilerin çocukları oldukları tespit edilmiştir. Tayinlerinde rol oynayan etkenler ise çeşitlilik gösteriyordu. Hiyerarşik terfi sistemi içinde ve liyakat kriterine bağlı kalınarak yapılan tayinler olduğu gibi hamilik ve intisap ilişkileriyle yapılan tayinler de bulunmaktaydı. Bazı tayinler ise başkentten uzaklaştırılmak istenen bürokratlar için adeta bir tür sürgün yeri olmak üzere yapılıyordu.279 Avrupa ülkelerine gönderilen elçi ve şehbenderlerle İmparatorluğun önemli çıkarlarının olduğu Ege ve Karadeniz çevresindeki bölgelere ve Müslüman ülkelere gönderilen elçi ve şehbenderler arasında farklar oluyordu. İran ve Hindistan’a yönelik çıkarların İslami boyutu olduğu için buralara daha çok geleneksel İslami kültüre hakim temsilciler tayin ediliyordu.280 Askeri açıdan önemi olan yerlerin şehbenderliklerine veya askeri ataşelik gibi diplomatik görevlere ise askerlik geçmişi olan kişiler getiriliyordu.281 Hariciyecilerin eğitimi meselesi ise deneme yanılma yoluyla çözülmeye çalışılıyordu. Bu amaçla kurulan ilk kurum olan Tercüme Odası’nda yetişen ve daimi temsilciliklerin yeniden açılışında elçilik kadrolarında alt seviyelerde görev yapan memurlar 1860-70’lerden itibaren nezaretin merkez ve yurtdışı teşkilatında yüksek kademelerde görev almışlar ve Osmanlı’nın ilk profesyonel diplomat kadrosunu oluşturmuşlardı.282 İlk dönem diplomatlar yabancı dil konusunda kendi kendilerini eğitiyor, bazıları ataşe veya katiplik görevlerindeyken bulundukları başkentlerde üniversiteye devam ediyorlardı. Yabancı dil eğitimi için 1839’dan itibaren Paris’e 279 Kuneralp, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Sefirleri”, s. 113-117. 280 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 233-234; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 280. 281 A.g.e., s. 176-177. 282 Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 503. 84 öğrenci gönderildi. 1857’de daha disiplinli bir eğitim için Paris’te kurulan ve bir süre sonra verimsiz olduğu gerekçesiyle kapatılan Mekteb-i Osmanide, İstanbul’da Mahrec-i Aklam ve onun bünyesinde 1866’da açılarak daha sonra kapatılan Babıali Lisan Mektebi gibi kurumlarda eğitim alıyorlardı. 1868’de ise yabancı dil bilen kadroların yetişmesi için Galatasaray Mektebi kurulmuştu.283 Bu dönemde Avrupa, Asya, Amerika ve Afrika’ya ulaşan bir şehbenderlik ağında şehbenderler, şehbender vekilleri ile yabancı ülke vatandaşlarından tayin edilen fahri şehbenderler görevlendirildi. Özellikle Kırım Savaşı sonrası 1856 Paris Antlaşması ile Osmanlı Devleti’nin Avrupa sistemine katılmasıyla yeni elçiliklerin açılmasına paralel olarak şehbenderlik teşkilatı da önemli ölçüde gelişti. Akdeniz ve Adriyatik’teki büyük limanlarda fahri şehbenderlikler muvazzaf (maaşlı) şehbenderliklere dönüştü. Karadeniz kıyıları ve Yunanistan’da yeni şehbenderlikler açıldı.284 Daha önce şehbenderliklerin bulunmadığı Hollanda sömürgeleri, Meksika ve Bavyera gibi bölgelerde şehbenderlik kurulmasına imkan veren konsolosluk sözleşmeleri ve protokoller yapıldı. Bununla birlikte, Hollanda sömürgelerinde şehbenderlik açılması II. Abdülhamid dönemine kalırken, Bavyera, sözleşmenin ertesi yılı birliğini sağlayan Almanya’nın bir parçası oldu. Meksika’daki yönetim değişikliği sebebiyle antlaşma uygulamaya konmadı.285 Şehbenderlik hizmetlerinde standartlaşma yönünde düzenlemelerin de yapıldığı bu dönemde 1839’da yürürlüğe giren şehbenderlik yönetmeliğine ek olarak 1860’ta şehbenderlerin gördüğü pasaport, evlilik, seyrüsefere dair işler için yeni bir ücret tarifesi yayımlandı.286 283 Kuneralp, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Sefirleri”, s. 115-116; Orhan Koloğlu, a.g.m., s. 133; Sezai Balcı, “Osmanlı Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXVII, No: 44, 2008, s. 85-87. 284 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1; Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, s. 433. Bkz. Harita 1.2. 285 Yasemin Saner Gönen, “Babıali’nin Son 26 Yılında Vazgeçmediği Davası: Osmanlı Konsolosluk Sözleşmeleri-1”, Toplumsal Tarih, Temmuz 1999, No: 67, s. 12, 16. 286 Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, s. 432-433. 85 Harita 1.2. Yeniden Kuruluşundan II. Abdülhamid Dönemine Kadar Elçilikler ve Şehbenderliklerin Dağılımı (1832-1876) 86 İKİNCİ BÖLÜM II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE HARİCİYENİN MERKEZ TEŞKİLATI 2.1. II. Abdülhamid’in Dış Politikası II. Abdülhamid dönemi (1876-1909) Osmanlı İmparatorluğunun 19. yüzyılın başından beri vermekte olduğu varlık mücadelesinin en zor şartlar altında devam ettiği dönemdi. Dönemin başında 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sürecinde ve Berlin Antlaşması sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünün Kırım Savaşı (1853-1856) ve Paris Antlaşması (1856) döneminde olduğu gibi garanti altında olmadığı anlaşıldı. İngiltere, bu dönemden itibaren, imparatorluğun dağılmasını engellemenin zor olacağı düşüncesini benimsedi. Berlin Antlaşmasının hukuki zemini üzerine inşa edilen süreçte İngiltere 1878’de Kıbrıs’ı, 1882’de Mısır’ı, Fransa ise 1881’de Tunus’u işgal etti. İngiltere ve Rusya Ermenileri bağımsızlık için harekete geçirirken, Osmanlı hükümetine Ermeni bölgelerinde reform konusunda baskı yaparak Osmanlı’nın iç işleriyle ilgili bir meseleyi uluslararası hale getirdi. Rusya Balkanlar ve Boğazlar’da, Avusturya yine Balkanlar’da ve İtalya ise Kuzey Afrika’da yayılmak istiyordu.287 Uluslararası arenada yalnız kalan ve mali olarak darboğazda olan Osmanlı İmparatorluğu bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünü koruyabilmek için kısıtlı diplomatik imkanlara sahipti. Tanzimat döneminin aksine bu dönemde dış politikanın üretiminde Padişah olarak II. Abdülhamid’in büyük etkisi vardı bu sebeple bu dönem devletin takip ettiği dış politika “II. Abdülhamid’in Dış Politikası” şeklinde isimlendirilmektedir. II. Abdülhamid’in bu zorlu koşullarda dış politikada benimsediği prensipler barışçıl, statükoyu koruyan ve diplomasi kullanımını önceleyen bir yaklaşıma işaret 287 Murat Özyüksel, “Abdülhamit Dönemi Dış İlişkileri”, Türk Dış Politikasının Analizi, Ed. Faruk Sönmezoğlu, 3. bs., İstanbul, Der Yayınları, 2004, s. 6-7; Yasamee, a.g.e., s. 68-73. 87 etmektedir. Askeri güç kullanımından mümkün olduğunca uzak durmak, Avrupa’daki devletlerin kurduğu ittifaklarda yer almayarak tarafsız kalmak ve bu devletlerle ilişkileri sürdürürken mesafeyi koruyarak denge siyaseti gütmek Abdülhamid dış politikasının başlıca prensipleriydi. Bununla birlikte, tarafsızlık ve denge siyaseti Avrupalı büyük devletlerin kendi aralarındaki rekabetten yararlanarak başarı sağlıyordu ve bu devletler ilerleyen dönemde ilgili konularda anlaşıp rekabetlerini sona erdirince Osmanlı’nın politikası akim kaldı.288 Esasen 1880’lerin sonlarından itibaren tarafsızlık politikası yavaş yavaş terk edilmiş, Almanya için de geçerli sebeplerin varlığıyla Osmanlı Devleti Almanya ile yakınlaşmıştı. II. Abdülhamid, ayrıca, Halife unvanının uluslararası alanda Müslümanların yaşadığı coğrafyalar üzerindeki etkisinden diplomatik bir koz olarak yararlanmak için Panislamist faaliyetlere saltanatı süresince ağırlık verdi.289 Dış politikada bu prensipler ve stratejiler çerçevesinde kararların alınması, uygulanması ve diplomasinin bir araç olarak kullanılması süreçlerinde çeşitli şahıs ve kurumlar faaliyet ve etkileşim halindeydi. Başta Sultanın kendisi olmak üzere, Mabeyn-i Hümayun yani Yıldız Sarayı’ndaki yönetim kadrosu, Babıali’de Sadrazam ve Hariciye Nezareti, nezaretin yurtdışındaki teşkilatını oluşturan elçilikler ve şehbenderlikler ile Abdülhamid’in muhatabı olan devletlerin temsilcileri olarak İstanbul’daki yabancı elçiler bu süreçte faaliyet ve etkileşim halinde olan aktörlerdi. II. Abdülhamid’in saltanatı döneminde siyasi karar alma sürecinde Saray/Mabeyn’in rolü zamanla artacak, Babıali etkisiz hale getirilerek Abdülhamid karar almada tek yetkili haline gelecekti. İç politikada olduğu gibi dış politikada da sadrazamın ve hariciye nazırının karar mercii olarak rolü silikleşecekti. Mabeyn’de üretilen dış politikanın yürütülmesi ise Babıali ve Hariciye Nezareti’nin sorumluluğundaydı. 288 Gökhan Çetinsaya, “Dış Politika”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul, Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, 2012, s. 93-95. 289 Turan, a.g.e., s. 450-479. 88 İngiltere elçilerinin devlet politikaları üzerinde belirleyici rol oynadığı Tanzimat dönemine kıyasla, bu dönemde diğer büyük devletlerin elçileri de Osmanlı hükümeti üzerinde etkili oluyorlardı. 290 II. Abdülhamid’in yabancı elçilerle kurduğu doğrudan iletişim sayesinde Osmanlı dış politikasının şekillenmesinde yeni bir etkileşim alanı ortaya çıkmış, böylece büyük devletlerin nüfuzu birbirleriyle dengelenmeye çalışılmıştı. Osmanlı hariciyesinin kurumsal gelişim ve dönüşüm sürecinde II. Abdülhamid dönemi, Mabeynin devlet yönetiminin merkezi olarak ön plana çıktığı, devlet bürokrasisinin bu fiili durum çerçevesinde işlev değişikliğine uğradığı ve yeniden şekillendiği bir dönemdi. Bu sebeple, Osmanlı hariciye teşkilatının 1876-1909 yılları arasındaki gelişim ve dönüşümü ele alınmadan önce II. Abdülhamid dönemi bürokrasisinin dinamikleri ve politikanın üretildiği yer olarak Mabeyn’in ortaya çıkışı ele alınacaktır. 2.2. II. Abdülhamid Dönemi Bürokrasisi: Mabeyn ve Babıali Arasında Hariciye İşleri II. Abdülhamid döneminde bürokrasi, padişahın yönetim aygıtını kullanma biçiminin farklılaşmasıyla dönüşüme uğradı. Kendi döneminde ve sonrasında tartışılan bu dönüşüm Osmanlı bürokrasisinin yüzyıllara yayılan gelişim ve 19. yüzyılda gerçekleşen modernleşme sürecinde farklı bir aşamayı temsil etmektedir. II. Abdülhamid dönemi ironik bir biçimde devlet yönetiminde daha katılımcı bir yaklaşımı vaat eden I. Meşrutiyet’in ilanıyla başlamıştır. Yeni Osmanlılar adı verilen ve Tanzimat bürokratları içinden çıkarak Babıali paşalarına muhalefet eden grubun291 girişimleriyle hayata geçen I. Meşrutiyet kısa sürse de (1876-1878) Osmanlı 290 Engin Deniz Akarlı, “The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Origins and Solutions”, Doktora Tezi, Princeton University Department of Near Eastern Studies, 1976, s. 52-53. 291 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul, Timaş Yayınları, 26. bsk. 2013, s 305- 309. 89 modernleşme sürecinin bir aşaması olarak kabul edilir. Osmanlı devleti için bir anayasanın (Kanun-i Esasi) ilanı, Nizam-ı Cedid’den beri yapılageldiği gibi devletin yukarıdan aşağıya yeniden düzenlenmesine yönelik bir “projeydi”.292 Pratikte bu şekilde uygulanmasa da anayasal bir yönetim teoride padişahın yetkilerinin sınırlanmasını ve yürütmenin denetlenmesini ima ediyordu. Bu sebeple girişim, ilerleyen dönem için bürokrasinin özerkliğine dair gelişmeleri vaat edebilirdi. Ne var ki, anayasanın iki yıl içinde askıya alınması hem idarenin büyük ölçüde Babıali hükümetinin elinde olduğu Tanzimat dönemini, hem de bu döneme en sert eleştirileri getirmiş olan Yeni Osmanlıların çabalarıyla açılan Meşrutiyet dönemini en azından “fiilen” kapatmıştı.293 II. Abdülhamid’in yeni dönemde otoriter yönetimini kurmasının ve Babıali’yi etkisizleştirilmesinin biraz da I. Meşrutiyet’in kısa süre içinde akim kalmasıyla oluşan bu boşluk sayesinde gerçekleştiği söylenebilir. Devletin karar alma ve yürütme süreçlerinde Babıali’nin yani Sadrazam yönetiminde nezaretlerin aktif olduğu Tanzimat dönemi yönetim tarzından, klasik dönemi andırır şekilde saray merkezli bir yönetim anlayışına geri dönülmüştür. Osmanlı imparatorluğunun yönetim ilkelerinin en başında gelen pragmatizmin bu dönemin de karakteri olduğu düşünüldüğünde cevap üretilmesi gereken iç ve dış sorunlarla ilgili Mabeyn ve Babıali’nin birlikte kullanıldığı eklektik bir yönetim tecrübesi padişahın inisiyatifinde ortaya konmuştur. İmparatorluğun varoluşunu ilgilendiren en önemli işlerden olarak dış işlerinin yönetimi de bu süreçte II. Abdülhamid ve saray yönetim kadrosu olarak Mabeyn tarafından ele alınmıştır. II. Abdülhamid’in 1877’de Dolmabahçe Sarayı’nı terk ederek Yıldız Sarayı’na taşınması Tanzimat sonrası farklı yönetim anlayışının hâkim olduğunun göstergelerinden biri olarak yorumlanmıştır. Yeni sarayın mimarisi de bu yeni döneme uygundu. 294 Bu yönetim anlayışı, 17. yüzyıldan beri mekan olarak var olduğu bilinen, 292 Cemil Koçak, “Osmanlı/Türk Siyasî Geleneğinde Modern Bir Toplum Yaratma Projesi Olarak Anayasanın Keşfi: Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrutiyet”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. I, Ed. Mehmet Ö. Alkan, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 81. 293 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2007, s. 168. 294 Dolmabahçe Sarayı’nın aksine Yıldız Sarayı padişah ve saraydaki bürokratların birbirinden ayrı konumlandığı, müstakil birimlerden oluşan mimarisiyle Osmanlı klasik döneminde yönetimin merkezi 90 sarayda yönetimle ilgili işlerin görüldüğü daire olarak yıllar içinde gelişen “Mabeyn-i Hümayun”u, Tanzimat parantezinden sonra bu dönemde, devletin başat bürokratik organı olarak ortaya çıkardı.295 Sarayın “siyasi örgütlenmesinin merkezi” olan Mabeyn’de bulunan görevliler Abdülhamid’in Babıali, vilayetler ve yurtdışındaki diplomatlarıyla iletişimini sağlıyorlardı. 296 Mabeynin bürokratik yapılanmasının en üstünde “Sultan’a doğrudan ulaşabilen ve sözlü emir ve talimatları taşıyan” mabeynciler bulunmaktaydı. 297 Mabeyn Müşirliği görevini uzun süre yerine getiren Gazi Osman Paşa ve Mabeyn Başkatipliği yapan Küçük Sait Paşa, Ali Fuat Bey, Süreyya Paşa ve Tahsin Paşa bunlar arasında öne çıkan isimlerdi.298 Padişahın, Babıali ve diğer tüm muhataplarla yazışmalarını yaptığı için en önemli birimlerden olan Mabeyn başkitabetindeki memurların sayısı bu dönemde büyük artış gösterdi. Yurtdışındaki temsilciler ve taşradaki memurlarla doğrudan iletişim kurmak ve bunun gizliliğini sağlamak için Mabeyn Telgrafhanesi ile Mabeyn Şifre Kitabeti bu dönemde kuruldu.299 Başkitabette çalışan katiplerden başka diplomasi işleriyle ilgilenen Reşid Bey ve Avrupa basınını takip eden Nişan Efendi iki özel katipliği yönetiyorlardı. 300 II. Abdülhamid’in dış politika kararlarını geliştirmesi için Avrupa’daki siyasi gelişmelerle ilgili enformasyonun sağlanması hayati bir ihtiyaçtı. Bunun için Yıldız Sarayı’nda Avrupa basını düzenli şekilde taranıyordu. Ayrıca Hariciye Nezareti’ne bağlı olarak yurtdışında görev yapan temsilcilerin sağladığı bilgi ve istihbarat olan Topkapı Sarayı’na benzemektedir. Bkz. T. Cengiz Göncü, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Mâbeyn-i Hümayun”, Milli Saraylar: Sanat Tarih Mimarlık Dergisi, No: 15, İstanbul, 2016, s. 54- 55. 295 II. Abdülhamid dönemi Mabeyn-i Hümayunu kurumsal, idari ve fonksiyonel yönleriyle ele alındığı bir tez çalışmasından yola çıkarak yayımlanan iki makale için bkz. Sedat Kanat, “II. Abdülhamid Döneminde Mâbeyn-i Hümâyûn’un Başlıca Fonksiyonları”, Akademik Matbuat, C: I, No: 1, Kasım 2017, s. 52-74; Sedat Kanat, “Sultan II. Abdülhamid Zamanında Mâbeyn-i Hümâyûn Teşkilatı ve Burada Görev Yapanların Maddi Durumları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, No: 55, Ekim 2017, s. 431-445. 296 Georgeon, a.g.e., s. 204. 297 Yasamee, a.g.e., s. 61. 298 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, The Rise of Modern Turkey, 1808-1975, C: II, Cambridge, Cambridge University Press, 1977, s. 213-214. 299 Ali Akyıldız, “Mâbeyn-i Hümâyun”, DİA, Ankara, 2003, C: XXVII, s. 283-286, s. 285; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, s. 170-171. 300 Yasamee, a.g.e., s. 61-62. 91 doğrudan buraya geliyordu. Akarlı, II. Abdülhamid’in Avrupa siyasetinden haberdar olmaya yönelik bu “sistematik çaba”sının onun görüşlerinde niteliksel bir değişim sağladığına şüphe olmadığını belirtir.301 Mabeyn’de istihdam edilen danışmanlar ve konuyla ilgili özel olarak kurulan “geçici ve daimi komisyon”lar bu dönemde karar alma süreçlerine katkıda bulunan yeni aktörler olarak ortaya çıkmıştı. Babıali’den Saraya iletilen teklifler komisyonlar ve danışmanlarca değerlendirildikten sonra son karar Padişah tarafından veriliyordu.302 Bununla birlikte herhangi bir konuda komisyon kurulup kurulmamasına padişah konunun gereğine göre karar veriyordu.303 Karar alma sürecinde Babıali’de Sadrazam ve ona bağlı nezaretlerin belirleyiciliğini ortadan kaldıran yeni sistem bu şekilde kurgulanmıştı. Sarayda görev yapan danışmanların Mabeyn’de daireleri bulunuyordu. Örnek olarak Aleksandr Karateodori Paşa dışişleriyle ilgili önemli konularda Padişaha danışmanlık yapan ve Hariciye Nezareti’nin çalışmalarını denetleyen bir saray sakiniydi. Hariciye nazırlığı yapmış ve Berlin Kongresi’ne Osmanlı temsilcisi sıfatıyla katılmış bir diplomat olarak emeklilik döneminde Mabeyn bünyesinde dış politika alanında görev yapmaya devam ediyordu.304 Padişahın İstanbul’da bulunan Avrupalı devletlerin sefaretleriyle bizzat irtibat kurduğu bu dönemde Mabeyn’de görev yapan farklı isimler ilişki ağlarının elverdiği şekilde bu sefaretlerle aracılığı üstlenmişlerdi. İngiliz Hobart Paşa ve Hariciye 301 Akarlı, a.g.t., s. 50-51. 302 Gökhan Çetinsaya, “Tarz-ı Siyaset”, II. Abdülhamid: Modernleşme Sürecinde İstanbul, Ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti, 2010, s. 97-98. Abdülhamid’in danışmanlarını imparatorluk tebaasını temsil edecek şekilde farklı etnik, dini ve sosyal arka planları olan kişilerden seçtiği ve liyakat sahibi olmaları önemsenmekle birlikte seçimlerinde en önemli kriterin sadakat olduğu belirtilmektedir. Bkz., a.g.e.; Zekeriya Kurşun, “Sultan Abdülhamid’in Arap ve Afrika Coğrafyası Politikaları ve Bazı Kamu Diplomasisi Araçları”, Bir Paşa Bir Sultan: Sultan II. Abdülhamid ve Gazi Osman Paşa, Ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul, Gaziosmanpaşa Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları, 2018, s. 140. 303 Ali Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayışı”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed. Coşkun Yılmaz, s. 61-73, İstanbul, Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü, 2012, s. 64-65. 304 Shaw ve Shaw, a.g.e., s. 214. Sarayda danışman olarak görevlendirilen İzzet, Derviş, Şakir, Kamphofner, Aleksandr Karateodori Paşaların Mabeyn’de daireleri bulunuyordu: Akyıldız, “Mâbeyni Hümâyun”, s. 285. 92 Müsteşarı olduğu halde saraya da erişimi bulunan Artin Efendi İngiltere sefaretiyle, Fransa kökenli Dreyssé Paşa Fransa sefaretiyle, Alman sefiri ile yakın ilişki içinde olan Reşid Bey Alman sefaretiyle, resmi görevi Muhacirin Komisyonu başkanlığı olmakla birlikte diplomasideki geçmiş tecrübesiyle öne çıkan Yusuf Rıza Paşa ise Rusya sefaretiyle bağlantıyı sağlıyordu.305 Sefaretlerle padişah arasında aracılık isimler arasında Maruni/Levanten kökenleri ve padişaha sadakatleri sayesinde Abdülhamid’in diplomatik ilişkilerinde rol oynayan Necip ve Selim Melhame kardeşler de sayılmalıdır. İstanbul’daki yabancı elçiliklerle kurdukları irtibat sayesinde “gölge hariciye nazırları” olarak tanımlanabilecek bir konumları vardı.306 Örnek olarak İstanbul’daki ABD elçisi elçiliğin statüsünün yükseltilmesi için yaptığı başvurulara uzun süre karşılık alamayınca talebini iletmesi için Selim Melhame’ye konuyu açmıştı.307 II. Abdülhamid saltanatının ilk yıllarından itibaren genel hatlarıyla belirtilen şekilde tahkim etmeye başladığı saray bürokrasisiyle Babıali’yi kontrol etmeye başlamıştı. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında öncelikle dış politikayı yönlendirmede inisiyatifi ele geçirmiş, 1890’lardan itibaren de iç siyasette Babıali’nin ağırlığını sona erdirmişti.308 Bu döneme kadar önde gelen sadrazamlar olarak Küçük Mehmed Said ve Kıbrıslı Mehmet Kamil Paşalar yönetimde bir derece etkili olsalar da sadaret makamı sonrasında bu konumu da kaybetti. Babıali ise eski bürokratik hiyerarşisi dâhilinde çalışmıyordu. Padişah tarafından atanan nazırlar sadrazama değil, saraya karşı sorumluydular.309 Bununla birlikte, II. Abdülhamid’in hükümet yetkilerini kendi şahsı etrafında toplama süreci sakin işleyen bir süreç değildi. Babıali 305 Yasamee, a.g.e., s. 63-64. 306 Jens Hanssen, “Malhamé-Malfamé”: Levantine Elites and Transimperial Networks on the Eve of the Young Turk Revolution”, International Journal of Middle East Studies, No: 43, 2011, s. 37-39. 307 Bkz. Washington Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi başlığı. 308 1891’de Kamil Paşa’nın görevden alınarak yerine Cevad Paşa’nın geçirilmesiyle Babıali’nin karar alma sürecinde tamamen devre dışı bıraktığı kabul edilmektedir. Bkz. Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, s. 167-168. 309 Yasamee, a.g.e., s. 54-55. 93 hükümetinin başı olan sadrazamlarla saray arasında iç ve dış politikaya dair konularda uyumsuzluk ve çatışma dönemleri yaşanıyordu. 310 Ortaylı’ya göre Babıali bürokrasisi bu yeni çalışma sistemine kısa sürede uyum sağlamıştı: “Sadrazam ve Babıâli ricali istişarî bir organ olarak kalmaktan çok; işleri yürüten, olgunlaştıran ve gereğinde kararları etkilemenin yolunu öğrenen kadrolar haline geldiler.”311 Babıali bürokratları hazırladıkları layihalarla yönetimle ilgili reform tekliflerini padişaha sunarak politika üretim süreçlerine katkıda bulunmaya çalışıyorlardı. Bu dönemde çok sayıda elçi de görev yaptıkları devletler, dış politikaları ve Osmanlı ile ilişkilerine dair bilgi ve görüşlerini paylaştıkları ve reform tavsiyelerinde bulundukları layihalar sunmuştu.312 Tanzimat döneminde Babıali’nin parlayan yıldızı olan Hariciye Nezareti ise, o 1880’den itibaren eski konumunu kaybetmişti. Dış politika konusunda padişahın tam yetkili olduğu ve karar alma süreçlerinde Mabeyn ile bir ölçüde sadrazamların rol aldığı bu dönemde hariciye nazırları daha çok idari vazifeleri ile ön plana çıkmıştı. Yasamee, Abdülhamid’in dış politikasının Berlin Antlaşması sonrası on yılını (1878- 1888) ele aldığı önemli çalışmasında, padişahın diplomatik kararları sadrazam ile aldığını hariciye nazırının ise sadece diplomatik yazışmalarla ilgilendiğini belirtmektedir.313 310 Engin Deniz Akarlı, “Friction and Discord within the Ottoman Government Under Abdulhamid II (1876-1909)”, Boğaziçi Univesity Journal-Humanities, 1979, C: VII, s. 5-18. Kamil Paşa, 1895 gibi geç bir tarihte dahi sorumlu ve yetkili bir hükümet kurulmasını, nazırların sadrazam tarafından seçilmesini ve hükümetin saraydan bağımsız çalışmasını istemekten geri durmamıştı. Bkz. Hikmet Bayur, “Yeni Bulunmuş Bazı Belgelerin Işığında Kâmil Paşa’nın Siyasal Durumu”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, C: XXXV, No: 137, Ocak 1971, s. 92. Diğer yandan padişah iradeleri üzerinde yapılan bir incelemede Babıali ve diğer kurumlardan sunulan maruzatın büyük bölümünün II. Abdülhamid tarafından geldiği şekilde onaylandığı tespit edilmiştir. Bkz. Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, s. 186. Bu tespitten yola çıkarak Padişah ile hükümetin uyumlu bir çalışma içinde olduğu söylenemez. Sunulan maruzatın genellikle Padişah’ın bilgisi dahilinde ve onayıyla hazırlandığı ve çoğunlukla rutin işlerle alakalı olduğu göz önünde bulundurulmalıdır. 311 İlber Ortaylı, Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, Ankara, Cedit Neşriyat, 2007, s. 515. 312 A.g.e., Mustafa Oğuz, “II. Abdülhamid’e Sunulan Lâyihalar”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, s. 230, 235, 257, 271-274, 279, 293, 299, 301, 317. 1872-1877 yılları arasında Tahran elçisi olan Münif Paşa’nın buradan gönderdiği layihadaki önerilerin II. Abdülhamid’in benimsediği politikalarla önemli ölçüde örtüştüğünü ileri süren bir çalışma için bkz. İbrahim Şirin, “Münif Paşa’nın Tahran’dan Gönderdiği Devlet İşleriyle İlgili Lâyihası ve Düşündürdükleri”, Turkish Studies, C: III, No: 4, Yaz 2008, s. 759-771. 313 Yasamee, a.g.e., 58-59. 94 Mabeyn daha önce belirtildiği gibi devletin merkez ve taşradaki bütün organlarıyla doğrudan yazışıyordu ve bu Hariciye Nezareti’nin görev alanına giren yazışmaları da kapsıyordu. II. Abdülhamid İstanbul’daki yabancı devletlerin elçileriyle bizzat ve yurtdışındaki Osmanlı elçileriyle özel şifreli telgraflar ile irtibat kuruyordu. Bu iletişim şekli çerçevesinde oluşan gelişmelerden Hariciye Nazırı genellikle sonradan haberdar oluyordu.314 Hariciye Nezareti personelinin tayin edilmesi konusunda da Padişah üstünlüğünü ortaya koyuyordu. Elçilerin ve şehbenderlerin seçimi ve tayini çoğunlukla Padişah tarafından yapılmaktaydı.315 Bununla ilgili 1894 yılına ait bir şehbender atamasının Babıali ile Padişah arasında gerilim konusu olmasıyla ilgili bir örnek bulunmaktadır. Abdülhamid kendi yaptığı tayine itiraz eden Babıali’ye yetkinin kendisinde olduğunu bildirerek kendi hukuku konusunda bu tür “hata”ların tekrarlanmaması için uyarıda bulunmuştu. 316 Sarayın Babıali karşısında karar alma süreçlerinde üstünlüğü yeniden ele alması onun bir parçası olarak Hariciye Nezareti’nin çalışma biçimini ve fonksiyonlarını da etkilemişti. Bununla birlikte dönem içinde bürokraside yapısal gelişiminin devam etmesine paralel olarak nezaret de karmaşıklaşma ve uzmanlaşma açısından kayda değer bir gelişim gösterecekti. 314 Ali Akyıldız, “İdare Tarihi Açısından Sultan II. Abdülhamid Döneminin Analizi”, Vefatının 90. Yılında II. Abdülhamid, 18-19 Ekim 2008, Tebliğ, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi. Babıali ve sarayda farklı şifre anahtarları bulunması Babıali’nin elçilerle saray arasındaki iletişime dahil olmasını engelliyordu. Sadullah Paşa’nın Viyana sefareti sırasında kendisiyle II. Abdülhamid adına Artin Dadyan’ın iletişim kurması ve Sadrazam Mehmed Said Paşa’nın devre dışı bırakılmasıyla ilgili bir örnek olay için bkz. Ali Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011, s. 53-54. 315 Mustafa Gündüz Ed., [Küçük] Mehmed Saʻîd Paşa’nın Hâtırâtı, İstanbul, Ketebe Yayınları, C: I, 2019, s. 42. 316 Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, s. 169. 95 2.3. Hariciye Nezareti’nin Gelişimi 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun “var olma” sorununun diplomasiyi kullanma becerisine bağlı olması ve yönetimde ağırlığın saray yerine Babıali’nin elinde bulunması sebebiyle Tanzimat dönemi boyunca devlet bürokrasisinde en önemli yeri Hariciye Nezareti tutuyordu. Otuz üç yıllık saltanatı boyunca devlet yönetiminin her boyutunda olduğu gibi dış politika da gittikçe artan bir yoğunlukla II. Abdülhamid ve Yıldız Sarayı bürokrasisi tarafından üretildiği halde Babıali’nin bir parçası olarak hariciye işlerinden sorumlu olan bakanlık yapısının bir taraftan gelişmeye ve dönüşmeye devam ettiği görülmektedir. Bu başlıkta II. Abdülhamid dönemi Hariciye Nezareti’nin Babıali bünyesinde bulunan merkez teşkilat yapısının gelişimi, kaldırılan, dönüşen ve yeni kurulan birimlerle bu birimlerin iç yapılarında görülen değişimler üzerinden incelenecektir. 2.3.1. Hariciye Nezareti’ne Bağlı Birimler 2.3.1.1. Önceki Dönemden Miras Kalan Birimler II. Abdülhamid saltanatının ilk döneminde Hariciye Nezareti’nde önceki dönemden miras olarak gelen ve çalışmaya devam eden birimler Mektubi-i Hariciye, Tercüme Odası, Tahrirat-ı Hariciye ve Hariciye Evrak Daireleri, Divan-ı Hümayun Kalemi ile Deavi-i Hariciye Kitabeti’ydi.317 İlk üç birim Abdülhamid dönemi boyunca varlığını sürdürdü ve görev alanları değişmedi fakat birimlerde istihdam edilen memur sayısı giderek arttı. Zaman içinde her bir daireye mühimme müdürü atanması gibi yenilikler bu dairelerin bürokratik gelişiminin bir göstergesidir.318 317 1294 D.S., s. 111-112. Bu birimlerle ilgili Tanzimat döneminde devlet salnamelerde yer alan bilgiler için bkz. Kübra Mamak, Devlet Sâlnâmelerine Göre Osmanlı Hariciye Teşkilatı (1847-1877), Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tokat, 2017. Bu dairelerin kuruluş ve gelişimleriyle ilgili bkz. 1. Bölüm. 318 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 294-295. 96 Bu birimlerden Tahrirat-ı Hariciye bünyesinde bu dönemde yeniden kurulan Hariciye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti göze çarpmaktadır. 1898’de kurulan ve hariciye nazırının özel kalemi görevini yürüten müdürlükte bir müdür ve muavinler görev yapıyordu. Kalem-i Mahsus’ta 1898’den Cebel-i Lübnan mutasarrıflığına getirileceği 1907’ye kadar Yusuf Franko müdürlük görevindeydi.319 Tahrirat-ı Hariciye içinde Şehbenderlik işleri ve Telgraf işleriyle ilgilenmek üzere daha önceki dönemde kurulan kalemler de bu dönemde bağımsız birer müdürlük haline geldiler. Muhasebe Odası ve Tâbiiyet Kalemi de önceki dönemde kurulup bu dönemde faaliyetine gelişerek devam eden birimler oldu. 2.3.1.2. Divan-ı Hümayun Kalemi Abdülhamid döneminde yayımlanan ilk devlet salnamesi olan 1877 salnamesinde Hariciye Nezareti yapısı içinde dikkati çeken Beylikçi-i Divan-ı Hümayun İdaresi altındaki kalemler geçmişte dahiliye ve hariciye işlerinin tümünü kapsayan bir görev alanı olan Reisülküttaplık’ın alt kalemleriydi ve Hariciye Nezareti kurulduğunda nezaret yapısı içinde kalmıştı. Nezaretin görev alanı dışında kalmasına rağmen Tanzimat dönemi boyunca ve Abdülhamid’in ilk yıllarında nezaret bünyesinde varlıklarını sürdürmüşlerdi.320 1880-1881 devlet salnamesinden itibaren Divan-ı Hümayun Kalemi Hariciye Nezareti yapısı içinde değil Sadrazam’a bağlı kalemler içinde yer almaktadır.321 Reisülküttaplık’ın hariciye ve dahiliye işlerine birlikte baktığı bürokratik modernleşme süreci öncesi dönemden kalan bu kalemin bu dönemde Sadarete bağlanması, nezaretin devam eden özelleşme ve uzmanlaşma (rasyonelleşme) sürecinin bir parçasıydı. 319 1317 D.S. , s. 154-155; 1318 H.N.S.,Galitekin, s. 172; 1320 S.N.H., s. 266; Mehmed Zeki Pakalın, “Yusuf Franko Paşa”, Sicill-i Osmanî Zeyli, C: XIX, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008, s. 35; Sinan Kuneralp, “Yusuf Franko Kusa Paşa and His Kinsmen: A Melkite Family in the Service of the Ottoman Empire”, Youssouf Bey: The Charged Portraits of Fin-de- Siècle Pera, Ed. Bahattin Öztuncay, İstanbul, Koç University Research Center for Anatolian Civilizations, 2017, s. 26. 320 1294 D.S., s. 111-112. Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 104-109. 321 1298 D.S., s. 215-218; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 215; 1298 D.S., s. 108. 97 2.3.1.3. Mezahib Kalemi Dönemin henüz başında, 1877 yılı sonunda, Hariciye Nezareti’nin görev alanında yapılan bir diğer yenilik Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan gayrimüslimlerin devletle ilişkilerini düzenleyen, bu kapsamda, eğitim ve ibadethane binalarının yapım ve tamirat izinleri ve patrik seçimleriyle ilgilenen Mezahib Kalemi’nin yeni kurulan Adliye Nezareti’ne (1876) bağlanmasıydı. Böylece Osmanlı tebaası olan gayrimüslimlerin “yabancı” kategorisinde değerlendirilmediğini vurgulamak istemişlerdi. 322 Bu değişiklik, aynı zamanda, nezaretin Reisülküttaplık döneminden kalma hariciye işleri dışındaki görevlerinden sıyrılmasını sağlayan bir adım olarak profesyonelleşme sürecinin bir devamıydı. 2.3.1.4. Deavi-i Hariciye Kitabeti’nden Umur-ı Hukuk-ı Muhtelite Odası’na Avrupa ülkeleri ile müstemin tüccar statüsünde ticaret yapan gayrimüslim Osmanlı tebaasının323 tarafı olduğu davalarla ilgilenen birim olarak II. Abdülhamid’den önceki dönemde teşkilat içinde yerini alan Deavi-i Hariciye Kitabeti324 1880’den itibaren Hariciye Nezareti bünyesinde yer almamaktadır. Bununla birlikte aynı yıl kurulan Umur-ı Hukuk-ı Muhtelite Odası’nın görev tanımına bakıldığında bu birimin Deavi-i Hariciye Kitabeti’nin yerini aldığı söylenebilir.325 Bu yeni kalemin vazifesi Osmanlı vatandaşlarıyla yabancı ülke vatandaşlarının dahil olduğu yani tarafların “karma” (muhtelit) olduğu, siyasi veya dini nitelik taşımayan davalarda hukuki görüş bildirmek, evrakı tasdik etmek ve ilgili kimselere tebliğ etmekti. Bunun dışında yabancı bir ülkede ölen Osmanlı vatandaşlarının mirasını mirasçılara ulaştırmak ve yabancı devletlere gidecek ve Osmanlı şehbenderlikleriyle 322 Fatmagül Demirel, Adliye Nezareti: Kuruluşu ve Faaliyetleri (1876-1914), İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2. bsk., 2010, s. 64-65. 323 Bkz. Kütükoğlu, “Avrupa Tüccarı”. 324 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 101, 200-201. Deavi-i Hariciye Kitabeti’nin iç yapısıyla ilgili 1878 yılına ait bir düzenleme ve birimde bir evrak odası kurulmasına dair bkz. BOA, İ.HR 277/16992 (18 Şevval 1295-15 Ekim 1878). 325 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 296; 1298 D.S., s. 215-218. 98 İstanbul’daki yabancı kançılarlardan gelecek vekâletnameler ve diğer belgelerdeki resmi mühürleri onaylamak da bu birimin görevleri arasına girmişti.326 2.3.1.5. Tâbiiyet Kalemi Abdülhamid döneminde ilk defa kurulan Hariciye Nezareti şubelerinden bir diğeri Tâbiiyet Kalemi’ydi. 1869’da kurulmasına karar verilen Tâbiiyet Kalemi bir birim olarak ilk defa 1880-1881’de Hariciye Nezareti yapısı içinde yer almaktadır. Tanzimat döneminde görülen ihtiyaç gereği kurulması düşünülen bu kalemin kuruluşunun uygulamada ertelendiği düşünülmektedir. Carter Findley yine de bu kaleme 1871 yılına ait nezaret teşkilat şemasında yer vermiştir. Kalemin görevi Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde bulunan yabancı ülke vatandaşları ile aslında Osmanlı vatandaşı olduğu halde kanuna aykırı olarak yabancı devlet vatandaşı olduğunu iddia edenleri ayırt etmekti. Böylece kapitülasyonların sağladığı ticari haklardan yararlanmak isteyen kişilerin vatandaşlık iddialarının doğruluğunu araştırılarak suistimallerin önüne geçmek mümkün oluyordu.327 Bunun dışında tâbiiyet kalemi aynı zamanda yabancı devlet vatandaşlarının Osmanlı vatandaşlığına girme ve Osmanlı tebaasının yabancı devlet vatandaşlığına girmesi için gerekli resmi işlemleri yapan kurumdu. 328 2.3.1.6. Muhasebe Odası 1871’de Hariciye Nezareti’nde bir muhasebe dairesinin bulunduğu bilinmektedir.329 Abdülhamid dönemi devlet salnamelerinde nezaret içinde ayrı bir şube olarak Muhasebe Odası ilk defa 1880-1881 salnamesinden itibaren yer 326 1306 S.N.H., s. 169. Kalem memurlarının maaşlarının yetersizliği sebebiyle onayladıkları evrak için fazla ücret aldıkları bilgisi üzerine 1885’te bir düzenleme yapılmıştı. Bkz. Düstur, 1/V, s. 266. 327 1298 D.S., s. 217; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 213, 217; Kuneralp, “The Ministry of Foreign Affairs Under the Ottoman Empire and the Turkish Republic”, s. 501. 328 1301 S.N.H., s. 212; 1306 S.N.H., s. 170-171. Bu kalemin vatandaşlara verdiği hizmet karşılığında aldığı harçlar dönem içinde güncelleniyordu. Bkz. Düstur, 1/VIII, s. 188-189. 329 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 217. 99 almaktadır. Nezaretin muhasebe işlerini yürüten bu odanın personeli serhalife, mümeyyiz, evrak müdürü, veznedar ve hulefadan oluşuyordu.330 2.3.1.7. Tercüme Odası Tercüme Odası’nda bu dönemde görülen ilk yenilik 1878’de önemli evrakın diğerlerinden ayrılarak işlerin daha hızlı yürümesini sağlamak için Mühimme Müdürlüğü’nün kurulmasıydı. 1883’te Tercüme Odası ve Tercüme Evrak Odalarının görevlerini, çalışma sistemini ayrıntılı olarak düzenleyen ve personelin görevlerini belirleyen yeni nizamnameler hazırlandı. Nizamnameye göre oda Hariciye Müsteşarlığı’na bağlıydı. 1889’da odaya Arapça tercüman alınmış, 1893’te ise Almanca, Rusça, Sırpça ve Bulgarca bilen tercümanlar istihdam edilmişti. 331 Abdülhamid’in yabancı devlet başkanlarıyla mektuplaşmalarında ona gelen Fransızca, İtalyanca, İngilizce mektupların çoğu Tercüme Odası’nda Türkçe’ye tercüme ediliyordu.332 2.3.1.8. Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti II. Abdülhamid dönemi Osmanlı hariciyesinin başlıca uğraşlarından olan dış basının takibi ve kontrolü işi için bu dönemde nezaret bünyesinde profesyonel bir birimin yer alması beklenen bir durumdu. Gazeteler için basın bültenleri hazırlama ve basını denetleme göreviyle kurulan mevcut Matbuat Kalemi’nin333 yabancı basının takibi ve yabancı muhabirlerin haberlerini denetlemekte yetersiz kaldığı düşünüldü. Matbuat-ı Ecnebiye Müdürlüğü’nün kurulması Aralık 1882’de teklif edildi ve 1883 yılı başlarında padişahın emriyle kuruldu. Matbuat Kalemi’yle karşılaştırıldığında görevleri çeşitlenen bu birimin vazifeleri basını takip ederek gerekli görülen durumlarda haberlerle ilgili tekzip yayımlamak, zararlı olduğu düşünülen yayınların 330 1298 D.S., s. 217; 1306 S.N.H., s. 168. Hariciye Nezareti merkez teşkilatı ile sefaretler ve şehbenderliklere 1885 yılında devlet bütçesinden ayrılan maaş ve tahsisatın karşılaştırmalı olarak görülebileceği listeler için bkz. 1301 S.N.H., s. 467-474. 331 Balcı, a.g.e., s. 237-243, 251. 332 Abdülkadir Özcan, İlhan Şahin, “Abdülhamid’in Hususi Mektup ve Telgrafları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1984, No: 34, s. 420. 333 Bkz. 1. Bölüm. 100 imparatorluk sınırlarından girişini yasaklamak ve ülke içinde yayımlanan gazetelere haber gönderen ajansların telgraflarını denetlemekti. Bununla birlikte yurtiçinde yaşayan yabancı gazetecilere ödeme yaparak olumsuz yayınları engellemeye de çalışıyordu. 334 1886’da müdürlüğün tasarruf amacıyla Dahiliye Nezareti Matbuat Kalemi ile birleştirilmesi teklif edilmişse de padişah tarafından bu yönde bir emir verilmemiş335 fakat 1893’ten itibaren muhtemelen görev alanları benzer olduğu için Matbuat-ı Dahiliye Müdüriyetiyle beraber Dahiliye Nezareti yapısı içinde yer alan Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti 1899’dan itibaren yeniden Hariciye Nezareti’ne bağlanmıştı.336 Bu müdürlüğün farklı diller bilen memurları Avrupa’da yayımlanan gazete ve dergileri tarıyor, Osmanlı Devleti ve padişah hakkında çıkan yazıları tespit ediyorlardı. Yazıların özetlerini ve yazıyla ilgili yapılan işlemleri aylık raporlar halinde “Matbuatı Ecnebiye Hülasaları” adıyla padişaha sunuyorlardı.337 Deringil’in ifadesiyle bu birimin görev alanı, Osmanlı hükümetinin “imaj yönetimi” ve “hasar kontrolü” faaliyetleri kapsamındaydı ve bu sayede yüzün üstünde gazeteden alınan kupürlerle Yıldız Arşivi’nin en geniş koleksiyonlarından biri olan Yıldız Perakende Gazete koleksiyonu ortaya çıkmıştı. 338 334 BOA, Y.A. RES 18/20 (5.2.1300) aktaran Zekeriya Kurşun, “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Yıl 1, No: 1, Nisan 1999, s. 107. 1884/1885 Salnamesinden itibaren Matbuat-ı Hariciye Kalemi, müdür, muavin ve Fransızca-İngilizce katibinden oluşan kadrosuyla ortaya çıkmıştır. Bkz. 1302 D. S., s. 174. 335 Kurşun, “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, s. 110-111; BOA., Y.A. RES 35/3 (21 Muharrem 1304/20 Ekim 1886). 336 Ardıç, a.g.t., s. 38; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 295. Yeniden Hariciye Nezareti’ne döndüğünde kadrosunda bir müdür, üç muavin, serhalife, üç mümeyyiz ve bir sansür memuru bulunmaktaydı. Bkz. 1317 D. S., s. 158-159. Ayrıca bkz. Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, İstanbul, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 109-110. 337 Kurşun, “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, s. 110. 338 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul, Doğan Kitap, 2014, s. 153. Yıldız Arşivi’nde haberleri yer alan altı yüz yabancı gazete isminin listesi için bkz. Muammer Göçmen, “II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Basın Nasıl Takip Edilirdi?”, Tarih ve Toplum, C: XXII, No: 128, Ağustos 1994, s. 18-24. 101 2.3.1.9. Hariciye Evrak Dairesi Hariciye Evrak Dairesi, nezaretin arşiv işlerini gören birimi olarak Tanzimat döneminden miras aldığı şubelerinden biri olduğu halde bu dönemde 1884-1885 salnamesinden itibaren nezaret yapısı içinde yer almamaktadır. Bunun sebebi gelişen ve pek çok yeni şubeye ayrılan Hariciye Nezareti’nde şubelerin kendileri için özel evrak müdürlüklerine ihtiyaç duyması ve merkezdeki evrak odasının böylece şubelere ayrılarak ortadan kalkmasıydı. Mektubi-i Hariciye Kalemi’nde “Hariciye Evrak Müdürü” unvanını taşıyan bir personel bulunurken ilerleyen dönemde yeni kurulan nezaret birimleriyle birlikte başlıca pek çok birimde evrak müdürleri görev almaya başladı. Bunlar; Tercüme Odası, Tahrirat-ı Hariciye Kalemi, Umur-ı Şehbenderi Müdüriyeti, Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti, Tâbiiyet Kalemi Müdüriyeti ve Hukuk Müşavirliği’ydi. Görev tanımları ise Tercüme Odası Evrak Dairesi hakkında bir kararnamede belirtildiği üzere “güncel meseleler hakkındaki evrakın akışını, iade edilebilir durumda olmasını ve emniyetini sağlamaktı”. 339 Modern bürokrasinin gelişimini tetikleyen başlıca sebep olarak bürokratik yazışma ve belgelerin çoğalması bu dönemde de nezaretin yapısında karmaşıklaşmaya sebep oluyordu. 2.3.1.10. Babıali Hukuk Müşavirliği (Babıali İstişare Odası) II. Abdülhamid döneminde Hariciye Nezareti çatısı altında yerini alan en önemli birim, uluslararası hukuku ilgilendirecek her türlü mesele için gerekli incelemeleri yaparak yetkilileri konunun hukuki boyutları ile ilgili bilgilendirmesi amacıyla kurulan Babıali İstişare Odası, diğer adıyla Babıali Hukuk Müşavirliği’ydi. 340 339 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 296; 1302 D.S., s. 172-175. 340 Bir karşılaştırma yapmak için Avrupa’daki örneklere bakıldığında, Fransa Dışişleri Bakanlığı’nda bir hukuk danışmanına ilk defa 1722’de, Alsace’ın Fransa’ya entegrasyonu sürecinde hukuki meseleleri çözmesi için yer verildiği görülür. Ardından 19. yüzyıl boyunca bakanlıkta hukuk danışmanı bulunmazken 1890’da yirmi yıl süreyle görevde kalacak olan Louis Renaud bu göreve getirilmişti. Bkz. François Alabrune, “The Case of the Legal Advisor to the French Ministry of Foreign Affairs”, The Role of Legal Advisers in International Law, Ed. Andraz Jidar, Jean-Pierre Gauci, Leiden, BrillNijhoff, 2016, s. 179. 102 1883’te Alman asıllı Geşer Efendi ve nezaret personelinden Gabriel Noradunkyan’ın hukuk müşavirliğine atanmasıyla341 faaliyete geçen bu oda, devlet salnamelerinde ilk defa 1883-1884’te yer almakta ve adı geçen iki hukuk müşavirinden başka bir adet muavin görev yapmaktadır.342 On yılı aşan bir süre görevde kalan bu iki müşavirden Geşer, 1894-1895’ten itibaren hukuk müşavirliğinden ayrılmıştır. İstişare Odasında bir daha yabancı müşavir istihdam edilmemiş, göreve devam etmekte olan Noradunkyan’a 1895-1896’dan itibaren İbrahim Hakkı Bey eşlik etmiştir.343 1900- 1901’de Mehmed Ali Bey’in atanmasıyla odadaki danışman sayısı üçe çıkarılmış ve dönem sonuna kadar bu üç müşavir göreve devam etmiştir.344 İstişare Odasının başlangıçta bir olan muavin sayısında yıllar geçtikçe görülen çarpıcı bir artış görülmüş oda, serhalife, mümeyyiz gibi memurların da katılımıyla, Hariciye Nezareti’nde personel hacmi en büyük birim olarak ortaya çıkmıştır. 1888- 1889’da İstişare Odası’nda ona çıkarılan muavin sayısı, 1894-1895’te yirmi iki, 1899- 1900’de otuz üç, 1901-1902’de kırk dokuz ve nihayet 1908-1909’da elli üçe ulaşmıştır.345 İmparatorluğun bir anlamda ilk “uluslararası hukuk danışmanları” olan Babıali Hukuk Müşavirleri, muhtemelen hukuk formasyonuna sahip muavinleriyle birlikte 341 11 Cemaziyelahir 1300/19 Nisan 1883’te Babıali Hukuk Müşavirliği’ne tayin edilmişlerdir. Biyografileri için bkz. 1306 S.N.H., s. 320-321. Bu görevinden önce Çetine Sefaretinde başkatip ve II. Meşrutiyet döneminde Hariciye Nazırı olan Gabriel Noradunkyan hakkında bkz. Ercan Karakoç, “Osmanlı Hariciyesinde Bir Ermeni Nazır: Gabriyel Noradunkyan Efendi”, Uluslararası İlişkiler, C: VII, No: 25, Bahar 2010, s. 157-177. 342 1301 D.S., s. 153. Carter Findley, ilk hukuk müşavirlerinin ikisinin de yabancı olduğunu belirtmekte ve bu “makamların millileştirilmesi”nin ancak Abdülhamid’in son döneminde Gabriel Noradunkyan ve İsmail Hakkı Bey (Paşa)’in tayin edilmesiyle gerçekleştiğini yazmaktadır. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 298. Noradunkyan, kurulduğu ilk yıldan (1883) beri İstişare Odası’nda hukuk müşaviri olduğuna göre baştan beri odadaki iki müşavirden birinin Osmanlı vatandaşı olduğu görülmektedir. 343 1312 D.S., s. 202-203; 1313 D.S., s. 204-205; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 298. 344 1318 D.S., s. 164. 1326 Devlet Salnamesi’nde Mehmed Ali Bey yer almamaktadır. 345 1306 D.S., s.160-161; 1312 D.S., s. 202-203; 1317 D.S., s. 156-157; 1319 D.S., s. 17-175; 1326 D.S., s. 240-243. İstişare Odası çalışanlarını gösteren çeşitli tarihlere ait listeler için bkz. BOA, HR.HMŞ.İŞO, 166/4; 178/10; 188/49; 192/31. 103 çalışarak kendilerinden talep edildiği zaman Osmanlı Devleti’yle yabancı devletler arasında oluşan hukuki meselelerle ilgili görüş bildiriyorlardı. 346 II. Abdülhamid döneminde Osmanlı hükümetinin yeni yapılacak uluslararası antlaşmalarda kapitülasyon maddelerinin yer almaması için 1896’dan itibaren yoğun bir çaba içinde olduğu tespit edilmiştir. Bu konuda Babıali’de uzmanlık hizmeti veren birim Babıali Hukuk Müşavirliği’ydi. Farklı dönemlerde yapılan antlaşma ve protokoller için müzakere süreçlerinde konuyu Osmanlı çıkarları açısından değerlendirerek görüşlerini sunuyor, taslak metinlerin hazırlanmasında rol alıyor ve maddeler için gerekli düzeltmeleri yapıyordu. 347 Nezaret bünyesinde bir hukuk müşavirliği kurulmasının imparatorluğun yoğunlaşan dış ilişkilerinin giderek artmasıyla ortaya çıkan uluslararası hukuk danışmanlığı sağlama ihtiyacı sonucu gerçekleştiği görülmektedir. Dış politikada karar almada söz sahibi olan üst makamlar bu kararın oluşturulması için gerekli hukuki çerçeveyi İstişare Odası’nda üretilecek bilgi ve değerlendirmelere dayandırmayı tercih ediyordu. Böylece diplomatik karar almada profesyonelleşmenin, meselelerin hukuki boyutu için uzmanlar istihdam etmek suretiyle devam ettiği görülmektedir.348 2.3.1.11. Umur-ı Şehbenderi Müdüriyeti Hariciye Nezareti’nin yurtdışı teşkilatının bir ayağını oluşturan şehbenderlik ağı II. Abdülhamid döneminde ciddi bir gelişme göstermiş, dünya üzerinde Asya, Avrupa, Afrika ve Amerika kıtalarındaki çok farklı noktada siyasi ve ticari temsilcilikler kurulmuştu. Bu geniş ağın ve artan iş hacminin yönetimi için merkez teşkilatında bağımsız bir birimin kurulması bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştı. Nezarete bağlı elçilikler ve şehbenderliklerle Fransızca yazışmaların yapıldığı bir şube olan Tahrirat-ı Hariciye Kalemi içinde bir bölüm olarak önceki dönemde yapılandırılan 346 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 298. 347 Gönen, a.g.m., s. 12-17. 348 Hariciye Nezareti’ne bağlı bu birimin kurulmasını II. Abdülhamid döneminde hukukun kurumsallaşması çerçevesinde ele alan bir tebliğ sunulmuştur. Bkz. Güven Dinç, “II. Abdülhamit Döneminde Hukuk Anlayışının Kurumsallaşması: Babıali Hukuk Müşavirliği”, Vefatının 100. Yılında Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, İstanbul, 22-24 Ekim 2018. 104 Umur-ı Şehbender Ciheti349 22 Haziran 1884 tarihli iradeyle Tahrirat-ı Hariciye’den ayrılarak Umur-ı Şehbenderi Müdüriyeti adıyla nezarete bağlı ayrı bir birim olarak çalışmayı sürdürdü. 350 Bu kalemin personeliyle ilgili bilgilere bakıldığında 1884-1885’te devlet salnamesinde ilk yer aldığı tarihte bu kalemde bir müdür ve bir mümeyyizin görev yaptığı görülmektedir. 351 Müdürün görevi şehbenderlerin ilgilendiği siyasi, ticari ve sıradan konularla ilgili şehbender veya elçiliklerden gelen evrak ve yazışmalar için gereken işlemi yapmak, şehbenderlik muhasebelerini kontrol etmek, şehbenderlere kullanmaları için gerekli pul ve matbu evrakı göndermek ve bakanlıktan gelen emir ve tavsiyelerle ilgili şehbenderlerle yazışmak olarak belirlenmişti.352 İlerleyen yıllarda burada bir evrak müdürü istihdam edilerek şubenin kendi arşiv işlerini kendi bünyesinde yapması sağlandı.353 Geniş şehbenderlik ağının çalışmalarının denetlenmesi ihtiyacıyla şehbenderliklerin teftişi gündeme gelmişti. Babıali Hukuk Müşavirliğinin ilk kuruluşunda olduğu gibi bu iş için de yabancı bir uzman tercih edilmişti. Avrupa kökenli Graziani Efendi müfettiş olarak istihdam edilmiş, daha sonra onun başkanlığında çalışan şehbenderhane müfettişleri görevlendirilmişti. Bu müfettişlerin görevleri ilk defa 1881’de yayımlanan ve sonra pek çok değişiklik yapılan “Saltanat-ı Seniyye Şehbenderlerine Dair Nizamname”de tanımlanmıştı.354 2.3.1.12. Sicill-i Ahval Müdüriyeti Genişleyen ve karmaşıklaşan Osmanlı bürokrasisinin sayıca artan memurları için gereken modern personel kayıt sistemini oluşturma yönünde çalışmalar II. 349 Bkz. 1. Bölüm. 350 BOA, ŞD 2509/18, lef 3 (9 Zilkade 1303-9 Ağustos 1886). 351 1302 D.S., s. 174. 352 1301 S.N.H., s. 211. 353 1309 D.S., s. 188. 354 1303 D.S., s. 152; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 297. Abdülhamid döneminin sonunda şehbenderhaneler için denetleme kadrosu; birinci müfettiş Graziani Efendi ile beraber iki müfettiş, bir müfettiş muavini, iki kontrol memuru ve bir kontrol muavininden oluşuyordu. Bkz. 1326 D.S., s. 234-235. 105 Abdülhamid saltanatının ilk yıllarında yapılmaya başlanmıştı. 1877’de Ahmet Cevdet Paşa’nın dahiliye nazırlığı döneminde kurulan Memurin Kalemi Müdürlüğü tarafından özellikle kaymakam ve mutasarrıf gibi mülkiye memurlarının biyografik bilgilerine dair kayıtlar Sicill-i Ahlak adı altında tutulmaya başlanmıştı. Ardından kapsam genişletilerek tüm memurların sicil kayıtlarının tutulabilmesi için 1879’da Sicill-i Ahval Komisyonu kuruldu ve sonrasında Babıali’nin merkez daireleri, vilayetler ve livalarda Sicill-i Ahval şubeleri açıldı. Hariciye Nezareti Sicill-i Ahval Kalemi de bu sürecin bir parçası olarak nezaret bünyesi içinde 1885 yılında yerini aldı.355 Bu şube hakkında, Babıali “sicil şubeleri içinde en düzenli çalışanlardan biri” olduğu tespiti yapılmıştır. 356 Bu tespit Hariciye Nezareti’nin bürokraside rasyonelleşme konusundaki öncü karakterini devam ettirdiğini küçük bir şubenin çalışması örneğinde yeniden ortaya koymaktadır. Hariciye Nezareti Sicill-i Ahval Müdüriyeti’nin başlıca görevleri Hariciye Nezareti merkez ve yurtdışı teşkilatında görev yapan tüm çalışanlarının biyografilerini (hal tercümesi) ve kariyerlerinde meydana gelen gelişmeleri devamlı olarak kaydetmek ve Hariciye Nezareti için her yıl bir salname yayımlamaktı.357 Müdürlüğün kadrosu müdür, mümeyyiz ve mümeyyiz yardımcısından oluşuyordu. 358 2.3.1.13. Hariciye Teşrifatçılığı 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa devletlerinin modern diplomatik ilişkiler sistemi içinde yer almasıyla resmi devlet ziyareti çerçevesinde gelen misafirlerin sayısı artmıştı. Bu yabancı misafirler için gerekli olan modern teşrifatın tespit edilmesi ve uygulanmasını sağlamak üzere, oldukça erken bir tarihte, 1842’de, Tercüme Odası’na bağlı bir Teşrifati-i Hariciye memuru 355 Gülden Sarıyıldız, Sicill-i Ahval Komisyonu’nun Kuruluşu ve İşlevi (1879-1909), İstanbul, Der Yayınları, 2004, s. 8-10; 24-28; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 298, 306. 356 Sarıyıldız, a.g.e., s. 44. 357 1301 S.N.H., s. 211; 1306 S.N.H., s. 170. Hariciye Nezareti’ne ait yalnızca dört salname yayımlanabilmiştir (Hicri 1302, 1306, 1318, 1320). 358 1302 D.S., s. 174. 106 görevlendirilmişti.359 II. Abdülhamid döneminde ise diplomatik protokol meselesi Hariciye Nezareti’nde ayrı bir şubede ele alınması gerekli görülerek 1885-1886’dan itibaren nezarette müstakil bir Teşrifat-ı Hariciye (Hariciye Teşrifatçılığı) dairesi oluşturuldu. Daire kadrosu bir teşrifatçı ve bir muavinden oluşmakla birlikte ilerleyen yıllarda muavin sayısı artmıştı.360 2.3.1.14. Umur-ı Telgrafiye Odası ve Şifre Müdüriyeti Hariciye Nezareti’nde telgrafla iletişimin yönetildiği birim de bu dönemde bağımsız hale getirilen şubelerdendi. 1875’te Tahrirat-ı Hariciye Odası içinde kurulmuş olan Umur-ı Telgraf Ciheti, 1886-1887’den itibaren Hariciye Müsteşarlığı’na bağlı olarak Umur-ı Telgrafiye Odası adıyla bir müdür ve mümeyyizden oluşan kadrosuyla görev yapmaya başlamıştı. 1898-1899’da bu oda yerini bir müdür, bir muavin ve bir mümeyyizden oluşan Şifre Müdüriyetine bıraktı. 361 2.3.1.15. Umur-ı Ticariye Müdüriyeti Osmanlı dış ticaretinin geliştirilmesi amacıyla 1896’da kurulan Umur-ı Ticariye Müdüriyeti Abdülhamid döneminde Hariciye Nezareti yapısı içinde son kurulan birimlerdendir. İlk kurulduğunda bir müdür ve bir mümeyyizden oluşan müdüriyetin kadrosuna ilerleyen dönemde bir muavin ve ikinci bir mümeyyiz katılmıştı. 362 Nisan 1896’da Hariciye Nazırı Tevfik Paşa nezaret bünyesinde bir Umur-ı Ticariye Müdüriyetinin kurulduğunu bir sirkülerle tüm elçiliklere duyurdu. Bu bildirime göre müdürlüğün görevi devletin ticari menfaatlerini gözetmek ve var olan ticaret anlaşmaları çerçevesinde veya yeni oluşturulacak zeminlerde Osmanlı ticaretinin çıkarlarını korumanın yollarını bulmaktı. Görevin yerine getirilebilmesi için Umur-ı Ticariye Müdürü’nün isteği doğrultusunda nazır, şehbenderlerin Umur-ı 359 Bkz. 1. Bölüm. 360 1303 D. S., s. 152; 1325 D.S., s. 230-231. 361 Bkz 1. Bölüm. 1304 D.S., s. 161; 1316 D.S., s. 158-159. 362 1314 D.S., s. 212-213; 1325 D.S., s. 234-235; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 299. 107 Şehbenderi Müdüriyetine gönderdikleri ve bölgelerindeki ticari faaliyetlere dair gözlem ve tavsiyelerini içeren raporları bu tarihten itibaren Umur-ı Ticariye Müdürüne de doğrudan göndermelerini istemişti. Elçiler bu isteği kendilerine bağlı olan şehbenderlere ileteceklerdi.363 Şehbenderlerin ticari görevlerinin somut ürünlerinden biri olan bu raporlar görev yaptıkları bölgenin ticari ve sanayi faaliyetlerini ve ekonomik durumunu gösteren karşılaştırmalı istatistiki bilgilerle, buradaki Osmanlı tüccarının faaliyetlerini, iki ülke arasındaki ticaretin gidişatını ve konuyla ilgili şehbenderin önerilerini içeren ayrıntılı metinlerdi. Şehbender raporları imparatorluğun ekonomik politikasının belirlenmesinde kullanılmak üzere II. Meşrutiyet döneminin başlarında 1909- 1910’dan itibaren Hariciye Nezareti Umur-ı Ticariye Müdüriyeti tarafından bir araya getirilerek “Ticaret Layihaları” adıyla yayımlanmış ve kaynak olarak yararlanılmak üzere vilayet ve sancaklara gönderilmişti. 364 2.3.1.16. Meclis-i Umur-ı Sıhhiye Osmanlı Devleti’nin sağlık politikalarının Avrupa ile ilişkileriyle kesiştiği bir noktada Meclis-i Umur-ı Sıhhiye bulunmaktadır. İlk olarak 1838 yılında Karantina Meclisi adıyla kurularak sonrasında diğer nezaretlere bağlanan bu birim 1879’dan itibaren Hariciye Nezareti bünyesinde yerini aldı. Meclis, yurtdışından karayolu ve denizyoluyla gelenlerin karantina işlerini düzenlediği için görev alanının dış ilişkiler ve ticaretle alakalı boyutları bulunmaktaydı. Batılı devletlerin müdahalesini bertaraf etmek amacıyla Tanzimat döneminde bu mecliste Avrupalı doktorlara ve İstanbul’daki yabancı sefirlerin vekillerine yer verilmişti. İlerleyen dönemlerde meclis ve yürürlüğe giren sıhhiye kapitülasyonları Avrupalıların Osmanlı karantina uygulamaları üzerinde baskı kurduğu araçlar haline geldi. II. Abdülhamid döneminde meclisin bağımsızlığını yeniden sağlamak için fahri üyeler atanarak çoğunluğun yeniden Osmanlılara 363 BOA, HR. İD 1266/2, lef 1,2 (20 Nisan 1896). Üç ay sonra Umur-ı Ticariye Müdürü bu çağrıya sadece çok az sayıda şehbenderden cevap gelmesinden dolayı şikayette bulunmuş ve elçiliklere konuyla ilgili yeni bir sirküler gönderilmişti: BOA, HR. İD 1266/5, lef 1, 2, 3 (28 Temmuz 1896). 364 Erol, a.g.t., s. 119-120, 157-158; Tuğrul Arık, “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Şehbenderlerinin Ticaret Raporları”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009, s. 2. 108 geçmesine çalışıldıysa da bunun sürekliliği olmadı. 365 Meclis-i Umur-ı Sıhhiyede birinci başkan olarak Hariciye ve Sıhhiye Nazırı, ikinci başkan ve Osmanlı Devleti’ni temsil eden üyeler ile İstanbul’daki yabancı elçilik temsilcilerinden üyeler bulunuyordu. Bunların dışında meclisin katiplik işleriyle ilgilenen kalem zabitanı da görev yapıyordu. 366 2.3.1.17. Encümen-i Hariciye Komisyonu II. Abdülhamid döneminde yeni kurulan ve dönüştürülen şube ve müdüriyetleriyle birlikte Hariciye Nezareti’nin gelişimi 1885 yılına kadar büyük ölçüde tamamlamıştı. Bu yıl ise bütün bu birimler için üst seviyede denetim ve koordinasyon sağlanması amacıyla Encümen-i Hariciye adında bir komisyon kuruldu. Bu komisyon, hariciye müsteşarının başkanlığında daimi üyeler ve bir başkatipten oluşuyor, her Çarşamba ve gerektiğinde olağanüstü olarak Daire-i Hariciye’de toplanacağı belirtiliyordu.367 Komisyonun daimi üyeleri nezaretin belli başlı dairelerinin üst kademe bürokratlarından oluşuyordu. Örnek olarak 1888-1889’da daimi üyeler; Hariciye Mektupçsu, Tahrirat-ı Hariciye Katibi, Divan-ı Hümayun Mütercim-i Evveli, Umur-ı Hukukiye-i Muhtelite Müdürü, Umur-ı Şehbenderi Müdürü ve Sicill-i Ahval Müdürü’ydü.368 “Encümen-i Hariciye’nin Teşkiline Dair Olan İlanname-i Resmî”’de komisyonun vazifesi Osmanlı elçilikleri ve şehbenderliklerine atanacak katip, ataşe, şehbender, kançılar gibi diplomatik personeli ve Hariciye Nezareti kalemlerinde memuriyete başvuranları seçmek ve halihazırda mülazım olarak çalışmakta olanların da hal ve durumlarını araştırmak olarak belirlenmişti.369 365 Gülden Sarıyıldız, “Karantina”, DİA, İstanbul, 2001, C: XXIV, s. 464. 366 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 299; 1879/1880 Devlet Salnamesinden itibaren Meclis-i Umur-ı Sıhhiye Hariciye Nezareti bünyesinde yer almaktadır. 1297 D.S., s. 117-118. 367 18 Mart 1885’te kurulmuştur. Bkz. 1301 S.N.H., s. 199. 368 1306 S.N.H., s. 167. 369 1301 S.N.H., s. 458; Düstur, 1/V, s. 201-202 İrade Tarihi: 17 Mart 1885. 109 Hariciye Nezareti’nde ihtiyaca dayalı olarak şubelere ayrılma ve karmaşıklaşma görüldüğü gibi verimli ve etkin bir şekilde çalışılmadığının anlaşıldığı durumlarda birimlerin birleştirilmesi de söz konusu olabiliyordu. Buna bir örnek olarak Masarifat Komisyonu adıyla kurulan ve görevi yurtdışındaki temsilciliklerde görev yapan memurların masraflarının incelenmesi olan komisyonun durumu gösterilebilir. Üyelerinin çoğunun Encümen-i Hariciye üyeleriyle aynı olması sebebiyle bu kişilerin toplantı takvimine uyamadıkları ve böylece komisyon işlerinin gecikmekte olduğu anlaşıldığından Masarifat Komisyonu ortadan kaldırılarak görevlerinin Encümen-i Hariciye’ye devredilmesine karar verilmişti.370 Nezaretin “idare meclisi” olarak tanımlanan Encümen-i Hariciye Komisyonu zaman geçtikçe farklı görevleri de üzerine aldı ve bu görevler için yeni şubeler kuruldu. İmtihan Şubesi, hariciye memuriyetine girmek isteyenleri, sınav ve değerlendirmeye tabi tutarak seçmek; Kontrol Şubesi, nezaret ve bağlı birimlerde devam eden çalışmalarla ilgili meselelerde gerektiği zaman denetleme yapmak ve Mubayaa Şubesi de nezaret bünyesinde gerekli durumlarda satın alma faaliyetiyle ilgilenmek üzere kurulmuştu.371 Encümen üyesi olan müdürler arasında yapılan görev dağılımıyla adı geçen bu şubelerde encümen üyesi müdürler başkan ve üye olarak görev yapıyor; ayrıca şubelerde başka Hariciye memurları da yer alıyordu.372 1900/1901’de Encümen-i Hariciye Komisyonu ortadan kalktı ve ilgili çalışmalar iki ayrı komisyon altında devam etti. Yeni kurulan İdare Komisyonu, Kontrol ve Mubayaa Şubelerinin görevlerini, İntihab-ı Memurin-i Hariciye Komisyonu ise İmtihan Şubesinin görevini devralmıştı. Bu düzenlemeden sonra komisyon yapılanmasında II. Abdülhamid döneminin sonuna kadar başka bir değişiklik olmadan devam etti.373 370 1306 S.N.H., s. 156-157. 371 1306 S.N.H., s. 167; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 299. 372 1307 D.S., s. 168-169; 1309 D.S., s. 184-185. 373 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 299; 1318 D.S., s. 154-157. 110 Hariciye Nezareti bünyesine son katılan birim olarak 1899-1900 salnamesinde yer alan ve kadrosu sadece bir müdürden oluşan Hademe Müdüriyetinin, 1902-1903 salnamesinden itibaren İdare Komisyonu’na dahil edildiği görülmektedir.374 2.3.2. Hariciye Nazırları Bu başlık altında şimdiye dek ele alınan tüm şube ve komisyonlar önceden olduğu gibi bu dönemde de Hariciye Nazırı ve yardımcısı Hariciye Müsteşarı’nın375 yönetimi altında bulunuyorlardı. Abdülhamid saltanatının ilk döneminde hariciye nazırları sıkça değişmiş, fakat padişahın devlet yönetiminde kendi sistemini tahkim etmesiyle birlikte iki nazır, bu makamda kalıcı olmuştu. Mehmed Esad Safvet Paşa, Ahmed Arifi Paşa, Server Paşa, Aleksandr Karateodori Paşa, Sava Paşa, Abidin Paşa, Mehmed Asım Paşa ve Mehmed Said Paşa saltanatın ilk dokuz yılında nazırlık yapan isimlerdi ve bazısı birden fazla defa bu göreve getirildiler. 1885-1909 yılları arasındaki yirmi dört yılda ise Turhan Hüsnü Paşa’nın dört ay süren nazırlığı dışında sadece iki isim, Mehmed Said Paşa (Süleymaniyeli) (1885-1895) ve Ahmed Tevfik Paşa (1895-1909) hariciye nazırıydılar.376 Hariciye nazırlarının uzun yıllar boyunca değişmemesi Carter Findley tarafından “durgunluk” olarak değerlendirilirken, bu durumun nezaret yönetimi için “istikrarlı bir görünüm” oluşturduğu yorumu da yapılmıştır.377 II. Abdülhamid’in hariciye işlerindeki artan etkinliği ve dış ilişkilerde saraydan doğrudan Padişahın iletişim kurmasına rağmen hariciye nazırları nezaretin iç yönetimini sürdürüyor ve yabancı ülkelerde bulunan sefirlerle iletişim halinde olma gibi rutin faaliyetlere devam ediyorlardı. Sefaretlere zaman zaman Mısır ve Girit meselesi gibi konularda bilgilendirme ve görevlerini tebliğ amaçlı genelgeler (sirküler) gönderiyorlardı. Nazırların yabancı devletlerin İstanbul’daki sefirleriyle de iletişimi 374 1317 D.S., s. 160; 1320 D.S., s. 180-181. 375 Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 97. 376 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 294; Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922): Prosopografik Rehber, İstanbul, İsis Yayınları, 1999, s. 5. 377 Carter V. Findley, “Hariciye Nezareti”, DİA, C: XVI, İstanbul, 1997, s. 180; Mahmut Akpınar, “Osmanlı Hariciye Nazırları (1836-1922), Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, No: 35, Güz 2015, s. 177. 111 devam ediyordu. Gündemi uluslararası meseleler ve iki ülkenin ilişkileri olan elçi görüşmeleri de rutin faaliyetlerindendi. 378 Hariciye nazırları politikaların oluşturulmasında dolaylı olarak katkıda bulunabilecek faaliyetlerden olarak Bulgaristan, Doğu Rumeli ve Mısır meselesi gibi imparatorluğun içinde bulunduğu kronik uluslararası sorunlarla ilgili mütalaalarını sadrazama ve padişaha bildiriyorlardı.379 Buna ek olarak nezaret görevinde bulunan isimlerin padişaha yönetime dair görüşlerini içeren layihalar sundukları görülmektedir. Mehmed Asım Paşa, Turhan Hüsnü Paşa, Abidin Paşa, Mehmed Said Paşa, Server Paşa, Sava Paşa ve Aleksandr Karateodori Paşa Abdülhamid’e devlet yönetimi ile ilgili farklı konularda görüş ve tekliflerini içeren layihalar sunmuştu. 380 2.3.3. Hariciye Müsteşarları Hariciye Nezareti’nin yönetiminde nazırdan sonra gelen isim olarak 1854’ten beri hariciye müsteşarları görev yapmakla birlikte Abdülhamid döneminde 1885- 1886’ten itibaren müsteşar muavinleri yardımcı olarak görev yapmaya başlamıştı.381 eklenmiştir. 1888-1889 yıllarından itibaren ise Hariciye Nezareti yapısı içinde müsteşar ve müsteşar muavinliğinden oluşan bir müsteşarlık dairesinin bulunduğu salnamelerde takip edilmektedir. İlerleyen yıllarda muavin sayısı artmıştı. 382 Hariciye müsteşarları da nazırlar gibi II. Abdülhamid’in uzun süre aynı makamda tutmayı tercih ettiği belli isimlerin oluşuyordu. Artin Dadyan Efendi/Paşa 1880-1884 ve 1885-1901 yılları arasında bu görevde kalmıştı.383 Hariciye Müsteşarı olan diğer isimler Dadyan öncesinde Aleksandr Karateodori Efendi, Haydar Efendi, 378 Nazırların bu faaliyetlerine dair bazı örnek belgeler için bkz. BOA, Y.PRK.HR 5/34, 7/30, 24/22, 19/86, 24/66, 25/36, 29/88. Girit Meselesinin askeri müdahale ile sonuçlanmaması için yoğun bir diplomatik çaba içindeki Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa hem Osmanlı elçileriyle hem de İstanbul’daki yabancı devlet elçileriyle irtibat halinde bulunuyordu. Bkz. Pınar Şenışık, “The Transformation of Ottoman Crete: Cretans, Revolts and Diplomatic Politics in the Late Ottoman Empire: 1895-1898”, Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007. 379 Örnek belgeler için bkz.: BOA, YPRK. HR 13/77, 35/50, 36/29. 380 Oğuz, a.g.t., s. 27-29. 381 1303 D.S., s. 153. 382 1306 D.S., s. 156-157. 1907’de üç adet müsteşar muavini bulunmaktadır. Bkz. 1325 D.S., s. 223- 224. 383 1306 S.N.H., s. 312-313; Mehmed Zeki Pakalın, “Artin Paşa”, Sicill-i Osmanî Zeyli, C: III, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008, s. 119-120. 112 Salim Efendi384 ve sonrasında 1902’den Abdülhamid döneminin sonuna kadar Naum Paşa’ydı. 385 II. Abdülhamid’in güvenini kazanan önemli isimlerden olan Artin Dadyan Babıali’deki resmi görevinin ötesinde Yıldız Sarayı’na erişimi bulunan bir isimdi. İlişkileri dolayısıyla İngiliz elçiliğiyle iletişimi sağlıyor, İstanbul’daki diğer elçilerle de görüşüyordu.386 Yıldız Arşivi Hariciye Nezareti Maruzatı fonunda Müsteşar Artin Dadyan’ın mührünü taşıyan çok sayıda görüş, bilgilendirme ve değerlendirme yazısı bulunmasından hareketle II. Abdülhamid’in başta gelen dış işleri danışmanlarından olduğu anlaşılmaktadır. 387 2.3.4. Hariciye Nezareti ile İlişkili Diğer Kurumlar 2.3.4.1. Vilayetlerde Umur-ı Ecnebiye Müdüriyetleri Doğrudan Hariciye Nezareti’nin yapısı içinde bulunmasa da tayinleri nezaret tarafından gerçekleştirildiği için nezaretin taşra teşkilatlanması sayılabilecek olan vilayetlere bağlı olarak çalışan Umur-ı Ecnebiye Müdürlükleri bulunmaktaydı. 1893 yılında Aydın Vilayeti Ecnebiye/Hariciye Müdürü’nün baş katibi olarak çalışan Halid Ziya Uşaklıgil’in388 aktardığına göre bu müdürlükler vilayetlerle ilgili bölgede görev yapan yabancı konsolosluklar arasındaki ilişkileri idare ediyorlardı. Aydın vilayetinin merkez sancağı olan İzmir özelinde ise müdürlük en çok “şüpheli” tâbiiyet işleriyle ilgileniyorlardı. Hıristiyan tebaanın çıkarları doğrultusunda bazen Osmanlı bazen de yabancı devlet vatandaşı olduklarına dair belgelerle destekledikleri iddialarını ortadan kaldırmak için merkezde Hariciye Nezareti Tâbiiyet Dairesi ve 384 1294 D.S., s. 111; 1296 D.S., s. 51; 1297 D.S., s. 114; 385 1321 D.S., s. 182; Mehmed Zeki Pakalın, “Naum Paşa”, Sicill-i Osmanî Zeyli, C: XIII, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008, s. 16. 386 Yasamee, a.g.e., s. 63; BOA, YPRK.HR 10/52, 19/16. 387 Örnek belgeler için bkz. BOA, YPRK.HR 9/61, 9/62, 12/65, 14/14, 14/20, 24/25, 29/31, 29/87. Ayrıca bkz. Cevdet Küçük, “Osmanlı İmparatorluğunda Gayr-i Müslim Tebaa’ya Gösterilen Tolerans ve Bu Konuda Artin Paşanın Sultan II. Hamid’e Sunduğu İki Lâyiha”, Birinci Milli Türkoloji Kongresi: Tebliğler- İstanbul, 6-9 Şubat 1978, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü, 1980, s. 243-267. 388 Zeynep Kerman, “Uşaklıgil, Halit Ziya”, DİA, İstanbul, 2012, C: XLII, s. 228. 113 vilayetlerde Hariciye Müdürlükleri çözüm bulmaya çalışıyorlardı. Özellikle bölgede yaşayan Rumların Yunan tâbiiyeti iddia ettikleri ve bu iddialarının Yunan konsolosu tarafından savunulduğu örnekler sıkça yaşanıyordu.389 Kurulduğu Tanzimat döneminde olduğu gibi bu dönemde de Ecnebiye Müdürlüğü kadroları hariciye müdürleri, tercümanlar ve maiyet memurlarından oluşuyordu. Bu müdürlüklerde görev yapan tercümanlar bazı vilayetlerde müdürün yanında çalışırken bazılarında müdür yerine vazife görüyorlardı. Tayinleri Hariciye Nezareti’nden yapıldığı halde Dahiliye Nezareti’ne bağlı valilerin emrinde çalışan Umur-ı Ecnebiye memurlarıyla ilgili, iki nezaret arasında Abdülhamid sonrasında da devam eden bir “yetki alanı tartışması” yaşanıyordu. Bu da büyüyen ve karmaşıklaşan Osmanlı bürokrasisinin tecrübe ettiği yeni sorunlardan biriydi.390 Bu birimlerin doğal olarak imparatorluk coğrafyasında yabancı konsolosların yoğun olarak bulunduğu bölgelerdeki vilayetlerde kurulduğu görülmektedir. 1888- 1889’da Umur-ı Ecnebiye Müdürü veya tercümanının görev yaptığı vilayetler; Aydın, Selanik, Cezayir-i Bahr-i Sefid, Suriye, Beyrut, Adana, Halep, Bağdat, Hicaz, Trablusgarp, Bingazi, (Hüdavendigar) Bursa, Trabzon, Erzurum, Edirne, Kosova, İşkodra, Yanya ve Manastır’dı.391 2.3.4.2. Nezaretin Yabancı Dil Sorunu ve Lisan Mektebi Osmanlı hariciyesinin yabancı dil bilen personel ihtiyacıyla ilgili nezaretin kurulmasından önceye dayanan sorun II. Abdülhamid döneminde devam ediyordu. Hariciye Nezareti’nin yabancı dil bilen memur ihtiyacını karşılamak üzere ilk kez 1866’da kurulup kapanmış olan Lisan Mektebi bu amaçla 1879’da yeniden açıldı. Okul nizamnamesine göre mezunlar yabancı dil bilgisi gerektiren diğer kalemler yanında sefaret maiyet memurlukları ve şehbenderliklerde görevlendirileceklerdi. 392 389 Halid Ziya Uşaklıgil, Kırk Yıl, İstanbul, İnkılâp ve Aka, 1969, s. 307-308. 390 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 218, 300-301. 391 1306 S.N.H., s. 221-222. 392 Sezai Balcı, “Osmanlı Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXVII, No: 44, 2008, s. 87-88. 114 Muhtemelen bu arada kapanmış olan Lisan Mektebi’nin 1883’te üçüncü defa açılmasına gerekçe olarak yabancı dil bilen personel sayısının azalması gösterilmişti. Babıali Tercüme Odası ve Mektubi-i Hariciye Odası’nda görev yapan yirmi beş yaşın altındaki memurların eğitim almasına öncelik veriliyordu. Hariciye Nezareti bünyesinde 1885’te kurulan Encümen-i Hariciye Komisyonu’nun nezarette işe alınacak memur adaylarını değerlendirirken Fransızca dil yeterliliği için diğer okulların yanında Lisan Mektebi’nden alınan diplomaları geçerli sayması kararlaştırılmıştı.393 Hariciye Nezareti’ne bağlı bir eğitim kurumu olan Lisan Mektebi’nin bütçesi de nezarete aitti. 1892’de Hariciye Nazırı Mehmed Said Paşa ve Sadrazam Cevad Paşa’nın istekleriyle yapılan masraf karşılığında istenen başarının elde edilemediği gerekçesiyle tamamen kapatıldı. Aynı ihtiyaca cevap vermek üzere Beşiktaş’ta Mekteb-i Âli-i Diplomasi adında bir okul kurulması için hazırlıklar yapılmışsa da bu proje hayata geçmedi.394 2.3.5. Hariciye Nezareti’ne Yönelik Yasal Düzenlemeler Hariciye Nezareti’ne bağlı bazı birimler için iç nizamnamelerden söz edilse de nezaretin yapısı ve işleyişini düzenleyen genel bir yönetmelik oldukça geç bir dönemde 1914 yılında yayımlanmıştı.395 Bununla birlikte II. Abdülhamid döneminde Hariciye Nezareti organizasyonunu düzenlemeye yönelik iki nizamnameye ait taslak metinlere Osmanlı Arşivinde rastlanmaktadır. 1882 tarihli nizamname teklifinde Hariciye Nezareti’nin bazı birimlerinin birleştirilmesi ve bazı kalemlerin müdüriyete dönüştürülmesi önerilmekte, evrak işlerinin halledilmesi için süre sınırlaması getirilmekte ve nezaret bütçesinin ne şekilde hazırlanacağı anlatılmaktadır. Bu tedbirler kabul edilirse bundan sonra nezaret kalemlerinin iç nizamnameleri ve ihtiyaca binaen bazı memurlukların ortadan kaldırılması için tekliflerinin de yapılacağı belirtilmektedir.396 1891-1892 tarihli daha kapsamlı bir nizamname metnine ait müsveddede ise “Divan-ı Hümayun Riyaseti” ve “Mezahib-i Gayrimüslime Nezareti” 393 Balcı, a.g.m., s. 88-89; 1301 S.N.H., s. 458; Düstur, 1/V, s. 201-202 İrade Tarihi: 17 Mart 1885. 394 Balcı, a.g.m., s. 94. 395 Findley, “Hariciye Nezareti”, s. 180. 396 BOA, A.DVN.MKL 22/15 (8 Şaban 1299/25 Haziran 1882) 115 adıyla iki birimin Hariciye Nezareti’yle birleştirilmesinin ve nezaret birimlerinin işlevleriyle ilgili önemli düzenlemelerin tasarlandığı görülmektedir.397 Nezaretin ilerleyen yıllardaki yapısına bakıldığında bu müsveddede yer alan düzenlemelerin hayata geçmediği anlaşılmaktadır. 2.3.6. Hariciye Nezareti ve Gayrimüslimler Islahat Fermanı’nın (1856) devletin her dinden vatandaşa yönelik eşitlikçi bir yaklaşım vaat etmiş ve uygulamada bürokraside gayrimüslim istihdamı kayda değer şekilde artmıştı. Bununla birlikte bürokraside gayrimüslimlerin istihdamı en yoğun şekilde II. Abdülhamid döneminde gerçekleşmişti.398 II. Abdülhamid döneminde de yabancı dil bilme konusundaki avantajları sebebiyle gayrimüslim memurlar en fazla Hariciye Nezareti’nde istihdam ediliyordu. Buna ek olarak artık daha yüksek kademelerde görev alıyorlardı. Osmanlı tarihinde gayrimüslimler ilk defa Hariciye Nazırı olarak II. Abdülhamid döneminde görevlendirilmişti. Rum asıllı Karateodori Paşa ve Sava Paşa bu dönemde Hariciye Nazırı olarak görev yaptılar. Diğer yandan dönemin en ünlü Hariciye Müsteşarı Ermeni kökenli Artin Dadyan’dı. 399 Bu dönemde merkez teşkilatında hariciye nazırları, hariciye müsteşarları, müsteşar muavinleri, Tahrirat-ı Hariciye, Matbuat-ı Hariciye, Şifre, Evrak Müdüriyetleri, Hukuk Müşavirliği kadrolarında yönetici veya katip olarak çalışan pek çok gayrimüslim vardı. Elçilikler ve şehbenderlikler de gayrimüslimler için kariyer imkanları sunuyordu.400 397 BOA, A.DVN.MKL 86/47 (1309-1891/1892). Findley 1871-1878 tarihleri aralığında olması muhtemel geniş kapsamlı bir nizamname girişiminden bahsetmektedir. Bkz. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 325. 398 Abdülhamit Kırmızı, “Osmanlıcılık ile Milliyetçilik Arasında Osmanlı Bürokrasisinin Ermeni Memurları”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler: Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, C: 1, Kayseri, 2007, s. 71. 399 Abdülhamit Kırmızı, “II. Abdülhamid’in Hıristiyan Memurları”, Sultan II. Abdülhamid Han ve Dönemi, Ed. F. Gün, H. İ. Erbay, İstanbul, TBMM Milli Saraylar, 2017, s. 655. 400 Saro Dadyan, “Sultan Abdülaziz, V. Murad ve II. Abdülhamid Dönemlerinin Osmanlı Hariciyesinde Üst Düzey Gayrimüslim Bürokrat ve Diplomatlar”, Milli Saraylar, No: X, İstanbul, 2012, s. 66-72. 116 Carter Findley’e göre, Tanzimat döneminde Hariciye Nezareti’nde gayrimüslim memurların toplam memurlara oranını önceleri yüzde kırk civarındaydı. İlerleyen dönemde Müslüman tebaadan da Fransızca bilen kişilerin sayısı artınca ve 1890’larda yaşanan Ermeni olayları sonrasında İstanbul’da yaşayan Ermenilerin sayısı azalınca nezaretteki gayrimüslimlerin oranı yüzde yirmilere geriledi.401 II. Abdülhamid döneminde imparatorluktaki gayrimüslimlerin durumu uluslararası bir mesele haline getirilerek Avrupalı Hıristiyan devletler tarafından diplomatik baskı aracı olarak etkin bir şekilde kullanıldığı için hariciyede göz önünde bulunan mevkilerde gayrimüslimlerin varlığı önem kazandı. Diplomatik müzakerelerde İmparatorlukta gayrimüslimlerle ilgili bir sorun yaşanmadığına dair izlenim oluşturulmak için temsilci olarak tercih edilebiliyorlardı. Berlin Kongresi görüşmeleri için daha önce Hariciye Nezareti bünyesinde görev yapmış ve aynı yılın son ayında Osmanlı Devleti’nin ilk gayrimüslim hariciye nazırı olacak olan Aleksandr Karateodori Paşa402 delegelerden biri olarak gönderilmişti. Georgeon’a göre “imparatorluktaki Hıristiyanların kaderinin masaya yatırılacağı bir konferansta” gayrimüslim kimliğinin olumlu bir etki bırakacağı düşünülmüş fakat bu taktik olumlu sonuç vermemişti. 403 II. Abdülhamid’in, hariciyedeki gayrimüslim personelin yabancı elçilerle yakınlık kurmalarından tedirgin olduğu ve atamalarda Müslümanlara öncelik vermek istediğine dair veriler de mevcuttur. Padişahın bu duruma örnek bir tepkisi Tahrirat-ı 401 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 237; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 108. Abdülhamit Kırmızı, Sicill-i Ahval Defterleri’ndeki kayıtlara dayanarak bürokraside görev alan tüm gayrimüslimleri sayısal verilerle ortaya koyan güncel araştırmasının sonuçları ışığında Carter Findley’in literatürde sıklıkla başvurulan “Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi” adlı çalışmasına eleştiriler getirmiştir. Buna göre Findley, kitabında “metodolojik hatalar” yapmış ve “kullandığı malzemeye nazaran büyük genellemelerde” bulunmuştur. Kırmızı’nın bulgularına göre, II. Abdülhamid dönemi bürokraside en fazla sayıda Ermeni ve Rum istihdam edilen dönemdir. 1895’ten sonra Ermenilerin istihdamında azalma olsa da bu döneme ait rakamlar, önceki ve sonraki dönemlere göre “azımsanmayacak bir büyüklükte”dir. Bkz. Kırmızı, “II. Abdülhamid’in Hıristiyan Memurları”, s. 658- 661. II. Abdülhamid döneminde bürokraside istihdam edilen Yahudilerin sayısı da önemli ölçüde artarken hariciyedeki Yahudilerin genellikle mütevazı makamlarda görev aldıkları tespit edilmiştir. Bkz. Musa Kılıç, “Sicill-i Ahvâl Kayıtlarına Göre II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Bürokrasisinde Yahudi Memurlar”, OTAM, No: 31, Bahar 2012, s. 132, 148-149. 402 Mahmut Akpınar, “Bir Tanzimat Bürokratı ve Diplomatı Olarak Aleksandır Karatodori Paşa”, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010, s. 120. 403 Georgeon, a.g.e., s. 139. 117 Hariciye Katibi olan Arap Katolik Naum Efendi’nin 1892’de Cebel-i Lübnan mutasarrıflığına atanması sürecinde ortaya çıktı. 1861’de yapılan antlaşmayla çıkarılan özel yönetmeliğe göre Cebel-i Lübnan mutasarrıflığına, büyük devletlerin itiraz etmediği Lübnanlı olmayan Hıristiyan bir Osmanlı vatandaşı getiriliyordu.404 Teklif edilen tüm isimler İstanbul’daki yabancı elçiler tarafından reddedilirken Naum Efendi’nin hemen kabul görmesiyle mutasarrıflığa atanması Padişahı şüphelendirmişti. II. Abdülhamid, bu durumdan Naum Efendi’nin katiplik görevi sırasında yabancı diplomatların hoşnutluğunu kazanacak şekilde davrandığı çıkarımını yaptı. Babıali, Tahrirat-ı Hariciye’de boşalan katiplik görevine Naum Efendi’nin akrabası Fethi Bey’in atanmasını istediğinde405 padişah, onun da bir sonraki görevinde Cebel-i Lübnan mutasarrıflığına terfi etmek için görevi sırasında elçilerle yakınlık kurabileceği düşüncesindeydi. Bu sebeple, bu görev için bir Katolik’in seçilmemesi uygun görüldü. Mabeyn başkitabetinden, Yaver Derviş Paşa’ya yazılan yazıda padişahın yaklaşımı şöyle ifade edilmişti: “… dâire-i Hâriciye’de İslam’dan muktedir memurlar yetişdirilmek için kitâbet-i mezkûreye [Tahrirat-ı Ecnebiye Kitabeti] ehl-i İslam’dan muktedir kullarının -velev iktidarı ikinci derecede olsun- intihâb ve tayini, şayed münâsib bulunamaz ise diğer milletlere mensûb olanların Katolikler’e tercihi mücerred hâtıra-i kasıra kabilinden olmak üzere maruzdur.”406 Abdülhamid’in Avrupalı devletlerin Osmanlı’nın iç işlerine müdahale etme yollarından biri olarak gayrimüslim tebaa üzerinde nüfuzunu kullandığı bir dönemde aldığı bu tedbir Abdülhamid bürokrasisinde personel seçiminde aranan kriterlerle ilgili mevcut tartışmaya bir katkı yapmaktadır. Bu örnekte, hariciye personeli atamalarında, 404 Ş. Tufan Buzpınar, “Lübnan-Osmanlı Dönemi”, DİA, C: XXVII, Ankara, 2003, s. 251. Ayrıca bkz. Engin Deniz Akarlı, The Long Peace: Ottoman Lebanon, 1861-1920, Berkeley, University of California Press, 1993. 405 Tahrirat-ı Hariciye Kitabeti’nde bir süredir çoğu akraba olan Arap Hıristiyanların varlığı söz konusuydu. Bkz. Kılıç, a.g.t., s. 90. Naum Efendi (Paşa) ve Fethi Bey’in biyografileri için bkz. Kılıç, a.g.t., s. 95-96, Kasap, a.g.t., s. 174-175. 406 BOA, Y.PRK.BŞK. 27/35 (23 Muharrem 1310-17 Ağustos 1892). 118 adayın liyakat sahibi olmasından ziyade, Müslüman olmasına öncelik verileceği açıkça belirtilmektedir. II. Abdülhamid döneminde eski Osmanlı topraklarında bağımsızlık kazanan devletlerde kurulan Çetine, Bükreş ve Belgrad’da görev yapılan sefirlere bakıldığında buralarda Osmanlı Devleti’nin genel olarak Müslüman sefirler bulundurmayı tercih ettiği anlaşılmaktadır. Çetine örneği ele alındığında 1881’deki yeni elçi atamasında Hariciye Nezareti tarafından teklif edilen Paris maslahatgüzarlığı yapmış olan Nikolaki Efendi’nin II. Abdülhamid tarafından kabul edilmediği ve yerine Müslüman bir memur tayin edilmesini istediği görülmektedir. 407 Bir diğer örnekte Çetine’ye elçi tayin edilmesi düşünülen kişinin Katolik kimliği sorun olmuştu. 1888’de Gadban Efendi’nin Çetine’ye elçi tayin edilmesi planından Katolik olması sebebiyle vazgeçilmişti. Karadağ prensinin, onun sayesinde Osmanlı tebaası olan Katolik Arnavutları kendi tarafına çekmesinden endişe ediliyordu. Bu endişede Gadban Efendi ve Karadağ Prensi’nin Rusya yanlısı olarak bilinmeleri de pay sahibiydi.408 2.4. II. Abdülhamid Hariciyesinin Sonu II. Meşrutiyetin ilanıyla (1908) Jön Türk rejiminin bürokraside II. Abdülhamid dönemi kadrolarına yönelik genel tasfiye ve yeniden düzeleme (tensikat) uygulamasından nasibini alan birimlerden biri de merkez ve yurtdışı teşkilatıyla Hariciye Nezareti olmuştu. II. Abdülhamid’e ait 1908 tarihli iradede tasfiyeye gerekçe olarak personel sayısının ihtiyaçtan fazla olması ve memurların liyakatten yoksun olmaları gösterilmekteydi.409 Bununla birlikte nezarette yapılan ilk değişikliklerin II. Abdülhamid dönemine ait ayırt edici bazı özelliklerin ortadan kaldırılmasına ve hariciyede ona ait izleri silmeye yönelik olduğu anlaşılmaktadır. 407 BOA, İ. HR 283/17555. Belgenin fotokopisi için bkz. Uğur Özcan ve Abidin Temizer, Osmanlı’dan Türkiye Cumhuriyeti’ne Karadağ’da Türk Sefirleri ve Şehbenderleri, İstanbul, Bilge Kültür Sanat, 2015, s. 281. 408 Özcan, a.g.e., s. 115. 409 Arif Kolay, “II. Meşrutiyet Döneminde Hariciye Nezaretinde Tensikat ve Bürokratik Değişim (1908- 1910)”, Türkiyat Mecmuası, C: XXVII, No: 1, 2017, s. 195. 119 İç içe geçmiş siyasi ve mali boyutları olan bu düzenlemeler çerçevesinde Batı’nın önde gelen başkentlerinde II. Abdülhamid’in sadık diplomatları olarak bilinen ve Jön Türk muhalefetine karşı faaliyette bulunmuş Paris sefiri Salih Münir Paşa gibi elçiler görevden alındı. II. Abdülhamid döneminde oldukça geniş alana yayılan şehbenderlik ağı da daraltıldı. Bu dönemde kurulan şehbenderliklerin yirmi bir tanesi kapatıldı veya yakındaki bir şehbenderliğe katıldı. 1909 ve 1910 yıllarında nezarette tensikat daha planlı bir şekilde devam ederken özellikle II. Abdülhamid için hafiyelik ve jurnalcilik yaptığı tespit edilen kimselerin kadro dışında bırakılmasına çalışılmıştı.410 Hariciye Nezareti’nde yapılan düzenlemenin mali boyutunda ise tasarruf gerekçesiyle personel sayıları azaltılmış, maaşlarda indirim yapılmış, II. Abdülhamid’in dış basında olumlu imaj oluşturma politikası çerçevesinde merkezden yabancı gazetelere yapılmakta olan ödemeler ve elçiliklere sağlanan ödenekler kaldırılmıştı.411 Abdülhamid dönemi Hariciye Nezareti teşkilatlanması yukarıda bahsedildiği üzere son şeklini almıştı.412 Bu dönemde Hariciye Nezareti’nde İmparatorluğun dış ilişkileri kapsamına girmeyen fonksiyonlara sahip Divan-ı Hümayun ve Mezahib Kalemleri gibi birimleri ayıklanmış ve nezaretin ilgisi daha fazla dışişlerine hasredilmişti. Bir dışişleri bakanlığının temel işlerine ek olarak üstlendiği fonksiyonlar arasında ise yabancı basının takibi, tarafların karma olduğu davalarla, tâbiiyet işleriyle, dış ticaretle ilgilenmek ve imparatorluktaki tüm yabancı resmi görevlilerin denetlenmesi sayılabilir.413 410 A.g.m., s. 196-198. 411 A.g.m., s. 196. Babıali bünyesindeki diğer nezaret ve dairelerle birlikte Hariciye Nezareti’nde yapılan tensikatla ilgili sayısal verileri ortaya koyan bir çalışma için bkz. Nursel Manav, “II. Meşrutiyet’te Abdülhamid Dönemi Kadrolarının Tasfiyesi ve Tekaüd Sandıkları”, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C: II, No: 1, 2017, s. 248-251. 412 1908’de Hariciye Nezareti’nin ulaştığı boyuta dair bir şema için bkz. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 293. 1892’de Tahrirat-ı Hariciye kaleminde göreve başlayan Galip Kemali Söylemezoğlu’nun hatıratında Abdülhamid dönemi hariciyesinin özellikleri, personel arasında öne çıkan isimler ve çalışma şekilleriyle ilgili bkz. Galip Kemali Söylemezoğlu, Hariciye Hizmetinde 30 Sene: 1892-1922, C: I, İstanbul, Şaka Matbaası, 1950, s. 53-62. Ayrıca bkz. Tablo 2.1. 413 Shaw, Shaw, a.g.e., s. 216. 120 Hariciye Nezareti bünyesinde gerçekleştirilen dış politikayla ilgili roller arasında ise başta yurtdışı teşkilatının diplomatik temsiliyeti olmak üzere bilgi ve istihbarat sağlama, hukuk ve dış politika danışmanlığı, basın ve kamu diplomasisi yoluyla imaj yönetimi gibi görevler sayılabilir. Findley, II. Abdülhamid döneminde 1908 yılına kadar Hariciye Nezareti merkez yapılanmasının gelişim ve dönüşümüyle ilgili olarak şu tespiti yapmaktadır: “Bu yapının, Avrupa’daki bir örnekten yola çıkılarak oluşturulması yönünde özel bir çaba harcanmış olduğunu gösteren herhangi bir delil bulunmamaktadır. Gerçekten de Osmanlı Hariciye Nezareti yetkililerinin 1908’den önce, Avrupa hükümetlerinin yapısını yakından incelemiş olduklarını ortaya koyan belge niteliğinde hiçbir kanıt yoktur.”414 Bu tespit 1908’e kadar Hariciye Nezareti’ndeki bürokratik dönüşümün ihtiyaçlar çerçevesinde gelişen “organik” bir tabiatı olduğuna işaret etmektedir. Osmanlıların 18. yüzyıldan itibaren güçlü Avrupa devletlerinin yönetimine dair yaptıkları gözlemler ve topladıkları enformasyon üzerinden geliştirdikleri bilgi altyapısının nezaretin bürokratik dönüşümünde etkisi olduğu düşünülebilir.415 414 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 300. 415 Tanzimat döneminde Osmanlı bürokrasisindeki reform çalışmalarında Avrupa devletlerinin etkisi ve model alınan devletlerle ilgili bir değerlendirme için bkz. Akyıldız, Osmanlı Merkez Bürokrasisi, s. 343-364. 121 Tablo 2.1. II. Abdülhamid Döneminde Hariciye Nezareti’nin Birimleri Önceki Dönemde n Miras Kalan ve Devam Eden Birimler Önceki Dönemde Var Olup Dönüşen Birimler Yeni Kurulan Birimler Önceki Dönemd en Miras Kalan ve Ortadan Kalkan Birimler Önceki Dönemd en Miras Kalan ve Başka Bir Daireye Bağlana n Birimler Bu Dönemde Hariciye Nezareti’ ne Bağlanan Birimler Mektubi-i Hariciye Dairesi Deavi-i Hariciye Kitabeti> Umur-ı Hukuk-ı Muhtelite Odası Babıali Hukuk Müşavirliği Hariciye Evrak Dairesi Divan-ı Hümayun Kalemi Meclis-i Umur-ı Sıhhiye Tercüme Odası Matbuat Kalemi>Matbu at-ı Ecnebiye Müdüriyeti Sicill-i Ahval Müdüriyeti Mezahib Kalemi Tahrirat-ı Hariciye Dairesi Teşrifati-i Hariciye Memuru> Teşrifat-ı Hariciye D. Umur-ı Ticariye Müdüriyeti Hariciye Nazırlığı Umur-ı Şehbender Ciheti> Umurı Şehbenderi Müdüriyeti Encümen-i Hariciye Komisyonu>İd are Komisyonu ve İntihab-ı Memurin-i Hariciye Komisyonu Hariciye Müsteşarlı ğı Umur-ı Telgraf Ciheti> Umurı Telgrafiye Odası>Şifre Müdüriyeti Muhasebe Odası Tâbiiyet Kalemi 122 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HARİCİYE NEZARETİ’NİN YURTDIŞI TEŞKİLATI: ELÇİLİKLER 3.1. II. Abdülhamid Dönemi Elçiliklerine Genel Bakış Sultan II. Abdülhamid döneminde hariciyenin sefaret bulundurma siyasetini etkileyen faktörler çeşitliydi. Bu faktörler siyasi, diplomatik ve ekonomik olabiliyordu. Dönemin Avrupalı büyük güçleri nezdinde büyükelçilik bulundurulması siyasi ve diplomatik bir gereklilikti. Değişen uluslararası dengeler yeni devletlerle yakınlaşma gereksinimi doğurmuş, bazı elçiliklerin statüsü bu yeni dengelerle değişmişti. Dönemin başında üzerinde birkaç farklı devlet kurulan eski Osmanlı topraklarında Osmanlı tebaası nüfusun bulunması burada temsilciler bulunmasını zorunlu kılıyordu. Diğer yandan devletin zor durumda olan ekonomisi dış temsilciliklerin durumunu zorlaştırıyordu. Sefaretler, elçi ve maiyet için maaş ve tahsisat ile sefarethane için ayrılması gereken ödeneklerle oldukça masraflı kurumlardı. Bu durumda devletlerin dünya siyasetindeki yeri ve Osmanlı İmparatorluğu için önemi bakımından İspanya, İsveç, Hollanda, ABD, Belçika, gibi devletlerde bulunan sefaretlerin durumu zaman zaman kritik olabiliyordu. Örnek olarak Nisan 1880’de Osmanlı hükümeti Washington, Stockholm ve Brüksel sefaretlerini ekonomik gerekçelerle kapatma kararı almıştı. İstanbul’daki ABD elçisi Wallace karar resmen açıklanmadan Washington ortaelçiliğinin kapatılması düşüncesinden vazgeçilmesi için Babıali’ye başvurmuş ve başarılı olmuştu.416 Sultan II. Abdülhamid’in saltanatının başında Osmanlı İmparatorluğunun Londra, Paris, Berlin, Viyana ve Petersburg’da büyükelçilikleri, Tahran, Roma, Washington, Atina ve Brüksel’de ortaelçilikleri bulunmaktaydı. Dönemin sonunda ise 416 Erhan, a.g.e., s. 160. Diğer elçiliklerin kapatılmaları için alınan kararlara bölümün devamında ilgili kısımlarda değinilecektir. 123 Tahran, Roma ve Washington elçilikleri büyükelçiliğe dönüştürülmüş, Stockholm, Lahey, Madrid, Bükreş, Belgrad, Çetine ve Bern’de ortaelçilikler kurulmuştu. Stockholm ve Lahey, Stockholm ve Brüksel sefaretleri belli dönemlerde aynı elçi tarafından idare edilirken Paris büyükelçisi Salih Münir Bey/Paşa 1901’den itibaren aynı zamanda Bern ve Brüksel’de ortaelçilik görevini yürütmüştür. II. Abdülhamid döneminde devlet salnamelerine göre hariciyenin yurtdışı teşkilatını oluşturan elçiliklerde yıllar itibarıyla görülen değişimler Tablo 3.1’de yer almaktadır.41
127 Bulgaristan, 1878 Berlin Antlaşmas 128 gözlemlenebildiği önemli bir süreç olarak Vatikan ve Japonya’da elçilik açılması projeleri de dikkate değer gelişmelerdi. 3.2. Yeni Kurulan, Statüsü Değişen Elçilikler ve Elçilik Projeleri 3.2.1. Bükreş Elçiliğinin Kurulması (1878) II. Abdülhamid dönemi öncesinde Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde olduğu halde bağımsızlığını ilan ederek Osmanlı ile diplomatik ilişkilerin başlatıldığı devletlerden ilki Romanya’ydı. 424 Eflak ve Boğdan’ın birleşerek oluşturdukları Romanya 1860’ların başlarında uluslararası tanınırlığını kazanmış, sonrasında yaptığı ayrılma başvuruları Osmanlı tarafından reddedilmişti. Bölge ise Rusya ile Osmanlı arasındaki çekişmenin coğrafi merkezlerinden biri olmaya devam etmişti. Romanya 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının başlamasının hemen ardından 9 Mayıs 1877’de bağımsızlığını ilan ederek Osmanlı İmparatorluğuna savaş açmış; özellikle Plevne’de Osmanlıların yenilgisinde önemli rol oynamıştı. Bunun karşılığı olarak 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’yla Osmanlı’dan bağımsızlığını kazanan devletlerden biri olmuştu. 425 Osmanlı hükümetinin, eski topraklarında kurulan devletlerle ilişkilerinde bu yeni duruma hemen uyum sağladığı, diplomasi aracını kullanarak elde edeceği kazanımları önceleyerek realist ve olgun bir politika sergilediği görülmektedir. Bir karşılaştırma yapmak için yaklaşık kırk beş yıl önce 1832’de bağımsızlığını kazanan Yunanistan’la diplomatik ilişkilerin başlatılması sürecine bakıldığında Osmanlı Devleti’nin yaklaşımının farklı olduğu görülmektedir. Osmanlılar eski reayası olan 424 Bükreş sefaretinin kurulmasıyla ilgili sunulan bir tebliğ özeti için bkz. Osman Köksal, “Elçiye Zeval Olmaz: Osmanlı Devleti’nin Romanya’da Diplomatik Misyon Tesisi ve Örgütü (1878-1900)”, Türkiye-Romanya İlişkileri: Geçmiş ve Günümüz Uluslararası Sempozyumu 4-6 Ekim 2017- Bildiri Özetleri Kitabı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 2017, s. 6. 425 Mihai Maxim, “Romanya”, DİA, C: XXXV, İstanbul, 2008, s. 170. 129 Yunanlılarla uzlaşmaya varmak konusunda son derece gönülsüzdü ve ilişkilerin kurulması 1834-1840 yılları arasında zorlu bir süreçte gerçekleşmişti.426 Bağımsızlık ilanının ardından Osmanlı İmparatorluğu Romanya ile karşılıklı diplomatik ilişkileri resmen başlatmak için vakit kaybetmemişti. Romanya bağımsızlığını kazandığı Osmanlı İmparatorluğu’yla resmi diplomatik ilişkileri bir an önce başlatarak yeni durumu kabul ettirmek niyetindeydi. Osmanlı İmparatorluğu ise artık sınır komşusu olan bu devletlerle acilen kurulan diplomatik ilişkilerle yeni dönemde yürütülmesi gereken sosyal, siyasi, ekonomik vb. bağları olan bir devlet olarak faydacı davranıyordu. Bağımsızlık ilanından bir ay sonra Ağustos 1878’de hariciye memurlarından Manuk Azaryan Efendi her iki merkezde diplomatik temsilciliklerin kurulmasıyla ilgili müzakerelerde bulunmak için özel görevle Bükreş’e gönderilmişti.427 Azaryan Efendi’nin merkezde hariciye nazırıyla irtibat halinde olarak Romanya’da yaptığı görüşmeler diplomatik ilişkilerin başlatılma ve sefaretlerin kurulma süreçlerine, diplomatik ilişkilerin teknik boyutuna dair önemli bilgiler vermektedir. Diplomatik temsilciliğin ilk olarak hangi devlet tarafından kurulacağı konusu ikili ve uluslararası siyasi dengeler ile diplomatik hiyerarşi açısından önemliydi. Azaryan’a göre çiçeği burnunda Romanya devleti Osmanlı ile kurulmakta olan ilişkilere ve farklı merkezlerde kurmakta olduğu elçilikler arasında İstanbul elçiliğine çok önem veriyordu. Bununla birlikte Ruslar Osmanlı ile Romanya arasında kurulacak diplomatik ilişkileri endişeyle izliyor, Bükreş’te Rusya’dan önce Osmanlı Devleti’nin sefaret açarak Prens Karl üzerinde nüfuz sahibi olmasını istemiyordu. 428 426 Bkz. Sinan Kuneralp, “The Establishment of Diplomatic Relations Between the Ottoman Empire and the Kingdom of Greece”, s. 71. 427 Bükreş’teki görevi sonrası Romanya hükümeti tarafından nişanla taltif edilmişti: Taha Toros Arşivi, Dosya No: 228 - Zeki Kuneralp, (Çevrimiçi) http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/26059/001514344006.pdf?sequence=1&i sAllowed=y; Mehmed Zeki Pakalın, “Azaryan Efendi”, Sicill-i Osmanî Zeyli, C: IV, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2008, s. 7-8. 428 BOA, HR. SYS 1059/6, lef: 2 (4 Eylül 1878) 130 Romanya hükümetinin muhtemelen Osmanlı ile ilişkilerinde sembolik bir üstünlük yakalamak için Bükreş’te sefaret açacak ilk devletin Osmanlı İmparatorluğu olması yönündeki isteği bakan Câmpineanu tarafından Azaryan’a iletildiğinde429 Hariciye Nazırı Safvet Paşa’nın ilk adımın Romanya’dan beklendiğine dair net bir cevap vermişti: “İki devlet arasında samimi ilişkilerin kurulmasına en fazla katkı sağlayacak şey Romanya hükümetinin Babıali nezdine elçi göndererek inisiyatif almasıdır.” Safvet Paşa’ya göre 1877-78 Osmanlı-Rus savaşında hiçbir tahrik olmaksızın Osmanlı Devleti’ne karşı savaşarak verilen zararları telafi etmenin en iyi yolu öncelikle Romanya’nın Osmanlı nezdinde elçilik açması olabilirdi. 430 Bunun üzerine daha önceden teklif edilen Prens Jean Ghika’nın Osmanlı hükümetince kabul görmemesi üzerine teklif ettikleri Senato Başkan Vekili Bratiano’yu431 ortaelçi rütbesiyle İstanbul’a göndermeye hazırlanırken diplomatik mütekabiliyet ilkesi çerçevesinde Osmanlı hükümetinin atayacağı elçinin de aynı rütbede olmasını Azaryan aracılığıyla garanti etmeye çalıştı.432 Romanya’nın Osmanlı hükümeti nezdindeki ilk elçisi Dimitri Bratiano Kasım ayında itimatnamesini Padişaha sunarak433 İstanbul’daki görevine resmen başlar başlamaz Osmanlı hükümeti de Bükreş’te açacağı sefaret için harekete geçti. Petersburg sefareti müsteşarı Süleyman Sabit Bey 18 Kasım’da ilk Bükreş ortaelçisi olarak tayin edildi.434 Kısa süre içinde Petersburg’tan Bükreş’e ulaşan Süleyman Bey 15 Aralık’ta elçilik kadrosuyla birlikte katıldığı törende Romanya Prensine 429 A.g.b, lef: 5 (3 Eylül 1878) 430 A.g.b., lef 3 (19 Eylül 1878). Fransızca’dan çeviri bana ait. 431 A.g.b., lef 4 (19 Ağustos 1878); BOA, HR. SYS 1059/6, lef 5 (3 Eylül 1878). 432 A.g.b., lef 7 (1 Ekim 1878); BOA, HR. SYS 1059/6, lef 8 (1 Ekim 1878) 433 BOA, İ. HR 278/17003 (14 Zilkade 1295/9 Kasım 1878). Törende sunduğu itimatnameye karşılık Padişah adına Romanya Prensine gönderilmek üzere bir cevap mektubu yazılmıştı. Bkz. BOA, İ. HR 278/17006 (25 Zilkade 1295/20 Kasım 1878). Dimitri Bratiano’nun Osmanlı Devleti nezdine ortaelçi olarak atandığı 1 Ekim’de resmen bildirilmiş, 7 Ekim’de bu atama padişah tarafından kabul edilmişti. Bkz. BOA, HR.TO. 374/128; BOA, İ.HR 277/16995. 434 1301 S.N.H., s. 261-262. Tayinini bildirmek üzere hazırlanan itimatname 24 Kasım 1878’de Padişah tarafından onaylandı. Bkz. BOA, İ.HR 278/17012 (29 Zilkade 1295). 131 itimatnamesini sunarak resmen göreve başladı. Törende diplomatik teamül gereği Prens ve yeni atanan elçi tarafından dostane ilişkilere vurgu yapan nutuklar okundu.435 Süleyman Bey’in, Bükreş’teki ilk günlerinde henüz resmen göreve başlamadan önce Romanya dışişleri bakanı ve başbakanıyla yaptığı görüşmelerde Dobruca sınırı, Dobruca Müslümanlarının durumu ve Rusya’nın Romanya’daki istenmeyen askeri varlığı gibi acil siyasi konular konuşulmuştu.436 Prens Karl’ın resmi elçi kabul töreninden önce 13 Aralık’ta Süleyman Bey’le özel olarak görüşmesi ise elçiye göre daha önce Avusturya-Macaristan ortaelçisine yapılana benzer şekilde bir yakınlık gösterisi amacı taşıyordu. 437 Elçi Süleyman Bey’in bildirdiğine göre, Osmanlı İmparatorluğu, yeni kurulan Romanya Devleti’nde ortaelçilik açan Avusturya-Macaristan ve buradaki başkonsolosunu mukim elçi tayin eden Rusya’nın ardından, sefaret kuran üçüncü devlet olmuştu. Diğer devletler Berlin Antlaşması’nda Romanya’nın bağımsızlığının tanınması için şart saydıkları ülkedeki tüm vatandaşlara kanun önünde eşitlik verilmesi için anayasal düzenlemeler yapılmadan buraya elçi tayin etmeyi erteliyorlar, başkonsolos bulundurmakla yetiniyorlardı. 438 Avusturya-Macaristan ve Rusya ile beraber Osmanlı İmparatorluğu’nun bu konuyu dikkate almadan Romanya’da sefaret açması diplomasi aracını bir an önce devreye sokmanın bölge devletlerinin çıkarına olduğunu göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğu için burada elden yeni çıkmış bölgelerde yaşayan Müslüman nüfus ve sınır meseleleri gibi ilgilenilmesi gereken acil konuların bulunduğu görülmektedir. Nitekim Bükreş sefaretinin kurulmasının hemen ardından şehirde oldukça yoğun bir Osmanlı nüfusu olduğu anlaşıldı. Süleyman Bey Selanik, Manastır ve 435 BOA, HR.TO 131/43; BOA, Y.A.HUS 160/2-2. 436 Diplomatik usul gereği Bükreş’e ulaştığı ilk gün dışişleri bakanından randevu talep eden Süleyman Bey ertesi gün bakanla görüşmesinde akreditasyon töreninde Prens’e sunacağı itimatnamenin ve Hariciye Nezareti tarafından törende okuması için hazırlanan nutkun kopyalarıyla tercümelerini teslim etmişti. Bkz. BOA, Y.A.HUS. 160/2, lef 2 (7 Kanunıevvel 1294/19 Aralık 1878). 437 A.g.b., lef 2 (7 Kanunıevvel 1294/19 Aralık 1878); BOA, HR.TO 131/42 (13 Aralık 1878). 438 Ülkedeki Yahudilere kanun önünde eşitlik hakkı henüz verilmemişti. Bkz. BOA, Y.A.HUS 160/2, lef 2 (7 Kanunıevvel 1294/19 Aralık 1878). 132 Rumeli’nin başka bölgelerinden gelerek Bükreş’e yerleşmiş olan beş-altı yüzden fazla Osmanlı vatandaşının burada ticaretle uğraştığını merkeze rapor ederken bu kişilerin sıradan işleriyle uğraşmayı sefaret için vakit kaybı olarak görmüş ve şehre bir şehbender atanmasının gereğini bildirmişti. Osmanlı makamları kadrolu bir memurun hazineye yük olmaması için Süleyman Bey tarafından teklif edilen bölgede yaşayan itibarlı bir sarraf olan Halfon Efendi’nin fahri şehbender olarak görev yapmasını onaylamıştı.439 II. Abdülhamid döneminde Bükreş sefaretinde Süleyman Sabit Bey’den sonra Ahmed Ziya Bey (Eylül 1885), Mehmed Feridun Bey (Aralık 1888), Blak Bey (Mayıs 1890), Mehmed Şemseddin Bey (Kasım 1892), Mustafa Reşid Bey (Ocak 1894), Hüseyin Kazım Bey (Ocak 1896) ve Meşrutiyetin ilanından sonra göreve getirilen Abdüllatif Safa Bey (Ağustos 1908) ortaelçi unvanıyla sefir olarak bulunmuşlardı. 440 3.2.2. Belgrad Elçiliğinin Kurulması (1879) II. Abdülhamid Döneminde ilk defa açılan elçiliklerden ikincisi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrası Berlin Antlaşması’nda Sırbistan’ın bağımsızlığının Osmanlı İmparatorluğu tarafından tanınmasıyla Sırbistan’ın başkenti Belgrad’da kurulan elçilikti. Resmi diplomatik ilişkilerin başlatılması için resmi sürecin ilk adımı yeni bir devlet olarak uluslararası arenada yerini almak ve bağımsızlığını kabul ettirmek için sefaret açmayı daha çok önemsemesi beklenen Sırbistan’dan geldi. 1878’in Eylül ayı sonunda Sırp Prensi Milan II. Abdülhamid’e, Sırbistan Dışişleri Bakanlığı ise Sadrazama gönderdikleri telgraflarda İstanbul’a bir daimi elçi gönderme isteğini bildirdiler. 441 Telgraflara kısa süre içinde hem Abdülhamid hem de Sadaretten verilen 439 BOA, İ.HR 280/17273 (8 Şevval 1296/25 Eylül 1879). 440 Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 46. 441 Sırbistan Dışişleri Bakanlığı’ndan Sadaret’e gelen telgrafta Berlin Antlaşması’yla oluşan “yeni durum” sebebiyle İstanbul’da bir elçilik açmayı istedikleri belirtiliyordu. BOA, HR.TO 299/14 (29 Eylül 1878). 133 olumlu cevap üzerine442 aynı yılın Aralık ayında İstanbul’a bir ortaelçi atadı ve ay sonunda elçi İstanbul’da itimatnamesini sunup akredite olarak görevine başladı. 443 Osmanlı Devleti tarafından ise Belgrad’da bir ortaelçilik kurulması için çalışmalar birkaç ay sonra başlatıldı ve Eski Peşte başşehbenderi Sermed Efendi 16 Mart 1879’da ilk Belgrad ortaelçisi olarak atandı.444 Osmanlı diplomasisinde şehbenderlik kariyerinden sefaret kariyerine geçişin mümkün olduğuna dair bir örnek olan bu atamaya gerekçe olarak Sermed Efendi’nin o güne kadar hariciye hizmetinde göz doldurması ve “muamelat-ı diplomasiye vâkıf” olması gösterilmişti. Halid Bey sefaret başkatipliğine getirilirken, Galip Bey’in üçüncü katipliğe atanmasında yabancı dil bilmesi etkili olmuştu. 445 Sermed Bey İstanbul’dan Belgrad’a ulaştıktan446 hemen sonra Sırp Dışişleri Bakanı Ristic’le yaptığı ilk görüşmede buradan gözlemlerine başlamış ve bakanın “sözleriyle fiilleri uyuşmayan” karakterine dikkat çekerek onunla ilişkilerde her zaman “teyakkuz halinde ve basiretli” olunması gerektiğine dair II. Abdülhamid’i doğrudan bilgilendirmişti. 447 Sermed Efendi Niş’te bulunan Prens Milan tarafından Mayıs ayı içinde kabul edilerek itimatnamesini sundu ve akredite olarak resmen göreve başladı.448 Sermed Efendi Sırbistan’daki ilk üst düzey diplomatik görüşmelerinde Prens Milan’la ve Dışişleri Bakanı Ristic’le Sırbistan’a bırakılan topraklardaki Müslümanların durumu ve sınır konularını gündeme getirmişti. 449 Bükreş’te olduğu gibi Belgrad’da da atanan 442 BOA, HR. TO 497/39. 6.10.1878. 443 BOA, İ.HR 278/17002 (12 Zilhicce 1295/7 Aralık 1878). 444 22 Rebiülevvel 1296. Bkz. 1318 S.N.H., s. 147. 445 BOA, İ.HR 279/17136 (16 Rebiülahir 1296/9 Nisan 1879); BOA, İ.HR 279/17118 (20 Rebiülahir 1296/13 Nisan 1879). Bu belgelerden beni haberdar eden İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden doktora adayı arkadaşım Nalan Karaöz’e teşekkür ederim. 446 BOA, Y.A.HUS 161/61, lef 4, (10 Mayıs 1295/22 Mayıs 1879). Belgenin aslında sene yanlışlıkla 1296 şeklinde yazılmıştır. 447 A.g.b., lef 3, (10 Mayıs 1295/22 Mayıs 1879). 448 BOA, Y.PRK.HR 4/58, lef 2/1. (2 Haziran 1879); BOA, HR.TO 132/116 (2 Haziran 1879); BOA, HR.TO 18/3, (23 Mayıs/4 Haziran 1879); BOA, HR.TO 132/116, 2 Haziran 1879. Prens diplomatik prosedür gereği II. Abdülhamid tarafından gönderilen name-i hümayuna (itimatname) cevap olarak yazdığı nezaket mektubunu iletmişti: BOA, Y.PRK.HR 4/58, lef 1/1. 449 BOA, Y.PRK.HR 4/58, lef 3/2 (4 Haziran 1879); BOA, Y.PRK.HR 4/60, lef 1/1, (22 Mayıs 1879). 134 elçinin ilgilendiği ilk konunun Berlin Antlaşması sonrası ortaya çıkan yeni durum ve problemler olduğu görülmektedir. Yeni atanan elçi olarak Sermed Efendi, istihbarat toplama konusunda cevval bir görüntü sergiliyordu. Henüz Belgrad’a giderken yolda beraberinde bulunan Niş şehbenderi Nikolayidi Efendi’den Rusçuk’ta bilgi toplamasını istemiş ve edindiği bilgileri merkeze rapor etmişti.450 Belgrad’daki ilk günlerinde, Prens Milan’ın haziran ayında Berlin Antlaşması’nın uygulanmasıyla ilgili görüşmeler için Viyana’ya gitmeyi planladığına dair duyumlarını hemen merkeze iletmişti. 451 Böylece Sırbistan’daki üç yüz elli yıllık hâkimiyetinden sonra Osmanlı İmparatorluğu ilk defa yabancı bir devlet olarak Belgrad’da elçilik açmış ve bir ortaelçi tarafından temsil edilmeye başlanmıştı. II. Abdülhamid döneminde bu sefarette görev yapan diğer elçiler Halil Halid Bey (Eylül 1880), Yusuf Ziya Bey (Ekim 1885), Mahmud Nedim Bey (Aralık 1889), Mehmed Feridun Bey (Mayıs 1890), Ahmed Tevfik Paşa (Mayıs 1893), İbrahim Fethi Paşa (Kasım 1897) ve Meşrutiyetin ilanından sonra göreve getirilen Azaryan Efendi (Eylül 1908)’ydi. 452 3.2.3. Çetine Elçiliğinin Kurulması (1879) 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı başladığında hukuken Osmanlı devletine bağlı olduğu halde fiilen savaş halinde bulunan Karadağ Rusya’nın yanında yerini almış ve Berlin Antlaşmasıyla bağımsız bir devlet olmuştu. Antlaşmanın 26. maddesine göre bağımsızlığı başta Osmanlı hükümeti olmak üzere antlaşmayı imzalayan tüm devletler tarafından tanınmıştı. Antlaşmanın 31. maddesi Karadağ’ın Osmanlı İmparatorluğuna elçi veya konsolos ataması konusunda memurların iki devlet arasındaki müzakerelerle belirleneceğini bildiriyordu.453 450 BOA, Y.A.HUS 161/61, lef 5. 451 A.g.e., 161/61, lef 2 (1 Mayıs 1295/13 Mayıs 1879). 452 Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 45. 453 Uğur Özcan, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasi İlişkileri, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012, s. 72, 90-91, 103. 135 Karadağ Devleti için bağımsızlığını kazandığı Osmanlı başkentinde bir elçiyle tayin edilmek önemliydi İlk diplomatik temsilciğini Osmanlı başkentinde açmıştı. 454 Bununla birlikte Osmanlı Devleti ile Karadağ arasında resmi diplomatik ilişkilerin başlatılması için elçi teatisi küçük çapta bir siyasi krizi içeren bir süreçte gerçekleşti. Karadağ Prensi’nin Osmanlı Devleti’ne bir daimi elçi atamak istediğine dair başvurusuna Osmanlı makamlarının cevabı gecikmişti. Karadağ’ın buna karşılık, Müslüman nüfusun tahliyesini yönetmek için Podgoriçe’de bulunan Osmanlı özel görevlisini sınır dışı ettiği anlaşıldı. Karadağ’la diplomatik ilişkilerin başlatılmasını geciktirmenin, dolaylı olarak bölgedeki Müslüman halka zarar verdiğinin görülmesi üzerine II. Abdülhamid 11 Mart 1879’da Karadağ’ın elçilik kurmasını onayladı. 455 Osmanlı hükümeti dönemin Karadağ başkenti Çetine’ye tayin edeceği elçinin seçimi için aynı gün harekete geçmişti. 456 Karadağ’ın İstanbul’a sefir tayini gecikince 20 Nisan itibariyle Halid Bey daha sonra Çetine’ye sefir olarak atanmak üzere İşkodra’ya komiser olarak tayin edildi.457 21 Temmuz’da Voyvoda Stanco Radonich’in ortaelçi olarak tayini kabul edilir edilmez458 bu kez elçinin İstanbul’a 454 Özcan, a.g.e., s. 104. Bundan önce 1873’te Karadağ’ın İstanbul’da bir resmi temsilci bulundurmak için emrivaki sayılabilecek bir girişimi Osmanlı hükümeti tarafından reddedilmişti. Prens Nikola, Sadrazam Mehmed Rüşdü Paşa’ya İstanbul’da ticaret yapan Karadağlıların haklarıyla ilgilenmek ve Osmanlı makamlarıyla aralarındaki iletişimi sağlamak için daha önce görevlendirilen Kaptan Dragicha Plamenats yerine Djako Pejavich’i tayin ettiğine dair bir mektup göndermişti. Sadrazam Prens’e yazdığı cevapta İstanbul’da hâlihazırda böyle bir temsilcinin bulunduğundan haberleri olmadığını, bu tür bir misyonun Babıali tarafından gereksiz görüldüğünü zira imparatorluk tebaası diğer halklar gibi Karadağlılar’ın kanun önündeki haklarının da Osmanlı otoriteleri tarafından korunduğunu bildirmişti. BOA, HR. SYS 825/5. Böylece, elçiliklerin sembolik anlamı üzerinden Karadağ bağımsız bir devlet gibi davranma girişiminde bulunurken Osmanlı İmparatorluğu mevcut hukuki durumu korumaya çalışmaktaydı. 455 BOA, İ.HR 278/17091, lef 6 (17 Rebiülevvel 1296/11 Mart 1879). İşkodra’da bulunan komiser Kamil Paşa’nın konuyla ilgili telgrafı: BOA, İ.HR 278/17091, lef 3 (22 Şubat 1879). Ayrıca bkz. Ayşe Özkan, “Berlin Antlaşması Sonrasında Karadağ’da Müslüman Emlakı Meselesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXXV, No: 59, 2016, s. 85-114; Zübeyde Güneş Yağcı, “Berlin Antlaşması’ndan Sonra Müslümanların Karadağ’da Kalan Arazileri Meselesi”, Belleten, C: LXXX, No: 287, Nisan 2016, s. 177-199. 456 BOA, MB.İ 50/127 (17 Rebiülevvel 1296/11 Mart 1879). 457 BOA, İ. HR 279/17124 (27 Rebiülahir 1296/20 Nisan 1879). Hariciye Salnamesine göre komiser olarak Manastır’a atanmıştır. Halid Bey Çetine’den sonra Belgrad sefiri olmuştur. 1301 S.N.H. Hariciye Salnamesi, s. 268. 458 BOA, İ.HR 280/17241 (1 Şaban 1296/21 Temmuz 1879). Radonich’in itimatnamesinin Fransızca aslı için bkz. BOA, A.DVN.NMH 25/14 (9 Temmuz 1879). Osmanlıca tercümesi için bkz. BOA, Y.PRK.NMH 1/65 (21 Temmuz 1879). İki mektubun tarihlerinin farklı olma sebebi anlaşılamamıştır. 136 gelip göreve başlaması beklenmeden Halid Bey 25 Temmuz’da Çetine sefiri olarak atandı459 ve Ekim ayı sonunda itimatnamesini sunarak resmen göreve başladı.460 Osmanlı İmparatorluğu için bölgedeki Müslüman nüfusun varlığı bakımından Karadağ’da resmi bir temsilci bulundurması acil bir ihtiyaç olduğu halde inisiyatifin muhatap devlet olarak Karadağ’da olmasını istediği için en azından Karadağ elçisinin tayini gerçekleşene kadar elçi tayin etmeyi ertelediği görülmektedir. Elçi olmak üzere seçilen Halid Bey’in, öncesinde İşkodra’ya atanarak yakın bir yerde bekletilmesi bir çözüm olarak üretilmişti. Halil Halid Bey’in ardından Rıza Bey (Mart 1881), Ahmed Cevad Paşa (Şubat 1884), Hüseyin Hüsnü Paşa (Ağustos 1888), Ahmed Tevfik Paşa (Ağustos 1889), Ahmed Fevzi Paşa (Haziran 1891) ve Meşrutiyetin ilanından sonra göreve gelen Abdülbaki Bey (Ağustos 1908) II. Abdülhamid döneminde bu sefarette ortaelçi olarak görev yaptılar. 461 3.2.4. Lahey ve Stockholm Elçiliklerinin Yeniden Kurulması (1877) Osmanlı İmparatorluğu’nun Hollanda ve İsveç’teki sefaretlerinin durumu Tanzimat döneminden itibaren istikrarlı bir görünüm sunmamaktadır. Bunun sebebi muhtemelen Osmanlı hükümetinin bu devletlerle resmi diplomatik ilişki kurmaya görece daha az ihtiyaç duymasıydı. Lahey’de ilk Osmanlı elçiliği Paris elçisinin ek görevle Brüksel elçiliğine atanmasına tepki gösteren Hollanda’nın talebi üzerine açılmıştı. Eski Berlin elçisi Kostaki (Konstantin) Karaca Bey Lahey’e 1854’te ortaelçi olarak atandı ve 459 BOA, İ.HR 280/17232 (10 Temmuz 1295/22 Temmuz 1879). Karadağ elçisi itimatnamesini 23 Ağustos’ta sunarak İstanbul’daki görevine resmen başlayacaktı. Bkz. BOA, İ.HR 280/17238 (26 Şaban 1296/15 Ağustos 1879). 460 BOA, HR.TO 45/52 (17 Kasım 1879); Özcan, a.g.e., s. 110. 461 Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 46. Uğur Özcan’ın çalışmasında sefir olarak gösterilen Sermed Efendi, İsmail Paşa ve Seyfullah Paşa tayin edildikleri halde muhtemelen Çetine’de akredite olarak göreve başlamadıkları için Sinan Kuneralp’in çalışmasında Çetine sefirleri listesinde bulunmamaktadır. Bkz. Özcan, a.g.e., s. 110-113, 116. 137 itimatnamesini Hollanda Kralına 1855 yılı başlarında sunarak akredite oldu. 1860’ta sefirin ölümünün ardından elçilik aynı yıl ekonomik gerekçelerle kapatıldı. 462 II. Abdülhamid döneminin başında 1877’de Lahey ve Stockholm elçilikleri bu defa beraber kurularak Avusturya asıllı ve daha önce şehbender olarak farklı şehirlerde görev yapmış olan Murad Efendi (Franz von Werner) her iki merkezde mukim elçi tayin edildi. 463 Bu ikili elçilik görevinin çalışma sistemi Murad Efendi’nin yılın altı ayı Lahey ve diğer altı ayında Stockholm’de bulunması şeklinde düzenlenmişti.464 Böylece İsveç’in başkenti Stockholm’de ilk defa bir daimi Osmanlı sefareti kurulmuş oldu.465 Hollanda ve İsveç’te daimi elçilik bulundurmanın Osmanlı dış politikası için kayda değer bir çıkar sağlamadığı düşüncesi ile II. Abdülhamid dönemi maliyesinin kötü durumu birleşince Lahey ve Stockholm elçiliklerinin devamlılığı tehlikeye düşüyordu. Bununla birlikte temsilciliklerin devamlılığı bu kar-zarar hesabının yanında iki ülkenin karşılıklı ilişkilerine ve elçi bulundurmanın sağlayacağı prestije verilen öneme de bağlıydı. 1880’de ekonomik gerekçelerle her iki sefaretin de kapatılması gündeme geldiğinde Hollanda ve İsveç’in İstanbul’daki elçileri padişahtan bu karardan vazgeçilmesi talebinde bulunmuşlar, Sadrazam’ın da görüşünü alan padişah elçiliklerin faaliyete devam etmesine karar vermişti. 466 Bu sayede işini kaybetmekten kurtulan sefir Murad Bey padişaha teşekkür için yazdığı yazıda konuyu elçiliklerin devletler için bir prestij vesilesi olması üzerinden değerlendirmişti. Murad Bey, 462 Kılıç, a.g.t., s. 157; Kılıç, “Osmanlı Brüksel Elçiliği ve Elçileri”, s.443-445; BOA, İ.HR 110/5375 (2 Ramazan 1270/29 Mayıs 1854); BOA, A.DVN 96/90; BOA, HR.TO 419/6 (14 Şubat 1855). Kostaki Karaca’nın güven mektubu için bkz: Çelikkol, a.g.e., s. 250-251. Hariciye Nezareti Salnamesi’nde Kostaki Karaca’nın aynı zamanda Stockholm sefiri olduğu belirtilmektedir fakat bu bilgi doğrulanmamaktadır. Bkz. 1301 S.N.H., s. 174. 463 Kılıç, a.g.t., s. 60, 157-158; BOA, İ. HR 273/16536; BOA, HR. İD 438/3. Murad Efendi’nin Haziran 1877’de Lahey’de Hollanda Kralına itimatnamesini sunduğu törene dair tahrirat ve okuduğu nutuk için bkz. BOA, HR. TO 50/119 lef 3, 4. 464 BOA, MB.İ 46/205. Murad Efendi ile ilgili daha geniş bilgi için bkz: Kılıç, a.g.t., s. 60-61. 465 Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye’ye Stockholm temsilciliğiyle ilgili bkz. Sture Theolin, a.g.e., s. 112-115. 466 BOA, Y.EE 72/80; BOA, İ. HR 335/21555 (9 Cemaziyelahir 1297/19 Mayıs 1880). 138 İspanya, Portekiz, İsveç, Belçika, Japonya ve Romanya gibi devletlerin Hollanda ve İsveç gibi uluslararası diplomaside “ikinci derecede bulunan devletler nezdinde” elçi bulundurması söz konusuyken Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik tasarruf için bu elçilikleri kapatmasının itibarını ve imajını zedeleyeceğini ifade ediyordu. 467 Elçiliklerin faaliyete devam etmesine karar verilmesiyle hazırlanan iki yeni itimatnameye göre 1880’den itibaren Murad Efendi Lahey’de mukim elçi, Stockholm’de ise ortaelçi olarak görev yapacaktı. Devlet Salnamelerine göre İsveç İstanbul’daki mukim elçiliğini 1880’de ortaelçiliğe yükseltmiş, Hollanda sefareti ise dört yıl daha mukim elçi ile faaliyete devam etmişti. Muhtemelen karşılıklılık ilkesi gereği Murad Bey’in Stockholm’deki görevi mukim elçilikten ortaelçiliğe yükseltilirken Lahey’de mukim elçi olarak devam etmesine yani iki devlette iki ayrı statüde görev yapmasına karar verilmişti.468 1881’de Murad Bey’in ölümüyle Lahey ve Stockholm sefaretlerinin kapatılarak bunlara ayrılacak bütçe ile Madrid elçiliğinin yeniden açılmasına karar verilmişti. 469 Çok kısa bir süre sonra ilk Lahey elçisi Kostaki Karaca’nın oğlu Şura-yı Devlet Azası Yahya (Yanko) Karaca Paşa sefarethane için kira ücreti talep etmeden bu iki şehirde elçilik yapabileceğini belirtince Lahey ve Stockholm sefaretleri orta elçilik düzeyinde çalışmaya devam etti.470 Kuzey Avrupa’daki görece küçük devletlerde Yahya Karaca Paşa’nın girişimleriyle ve bütçe gerekmeksizin başka temsilciliklerin açılması da gündeme gelmişti. 1882’de Stockholm’de bir tören sırasında Danimarka Prensi, Kopenhag’da bir Osmanlı elçiliği bulunmadığından söz açtığında Karaca Paşa İstanbul’daki Danimarka elçiliğinin de kapatıldığını hatırlatmıştı. Prens buna karşılık Danimarka meşruti sistemle yönetildiği için meclisteki görüş ayrılıklarının İstanbul elçiliğinin 467 BOA, Y. MTV 3/120 (29 Mayıs 1880) 468 BOA, HR.TH 35/65; BOA, İ. HR 282/17496; BOA, HR. TO 50/133; BOA, HR. TO 50/134. Bkz. Tablo 3.1. 469 BOA, İ. HR 284/17684 (26 Şevval 1298/21 Eylül 1881). 470 BOA, İ. HR 285/17732 (4 Zilhicce 1298/28 Ekim 1881); BOA, İ. HR 284/17720 (19 Zilhicce 1298/12 Kasım 1881). Yahya Karaca Paşa için bkz. Kılıç, a.g.t., s. 63, 68, 130, 210, 230, 233, 263, 288, 298; Kasap, a.g.t., s. 215-216; Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 86. 139 kapatılmasına neden olduğunu fakat monarşi ile yönetilen Osmanlı İmparatorluğu’nun bu tür bir engelle karşılaşmaksızın Kopenhag’da bir elçilik açabileceğini söylemişti. Yahya Karaca bu talebi Hariciye Nezareti’ne iletmiş, Kopenhag elçiliğini kendisi için ek görev olarak maaş ve tahsisat istemeksizin talep etmişti.471 Muhtemelen karşılıklılık prensibi ve Osmanlı’nın dış politika gereksinimleri gereği Kopenhag elçiliği kurulmadı. Prensin Yahya Karaca Paşa’ya cevabı ise devletlerin benimsediği yönetim sisteminin dış temsilcilik politikalarında etkili olabileceğiyle ilgili olarak dikkat çekicidir. Yahya Karaca Paşa’nın 1893’te yaptığı benzer bir başvuru ise kabul edilmişti. Lüksemburg veliahdının evliliğini tebrik için name-i hümayun götürme görevi kendisine verildiğinde diğer devletlerin Hollanda’da görev yapan elçileri gibi kendisinin de Lüksemburg Büyük Dukalığı’na ek görevle elçi olarak atanmasını maaş veya tahsisat istemeksizin talep etmişti. Lüksemburg Dükünün itibarı ve ülkenin coğrafi konum bakımından önemi göz önünde bulundurularak talebi uygun görülmüştü.472 İstanbul’da bir Lüksemburg temsilcisi bulunmadığı için resmi başvuru Berlin’deki Osmanlı sefiri tarafından Berlin’deki Lüksemburg maslahatgüzarı aracılığıyla yapılarak Lüksemburg yönetiminden onay alındı.473 Yahya Karaca Paşa’nın itimatnamesini Lüksemburg’da sunarak akredite olmasıyla üç devletin elçiliğini şahsında bir araya getirmiş oldu. Ertesi yıl Karaca Paşa’nın ölmesiyle Lüksemburg elçiliği de ortadan kalktı. 474 Karaca Paşa’nın 1894’te ölümünün ardından Lahey ve Stockholm elçiliklerinin birlikte yürütülmesinin muhatap devletler için tercih edilmeyen bir uygulama olduğu anlaşılmıştı. Brüksel elçisi Karateodori Efendi’ye ek görev olarak Lahey ve Stockholm verildiğinde İstanbul’daki Hollanda elçisi seçilen isme itiraz etmemekle birlikte Kraliçenin Lahey’de sürekli olarak bir Osmanlı elçisini bulunması isteğini dile 471 Uçar, a.g.t., s. 44-45. 472 BOA, İ. HR 341/30 (26 Zilkade 1310/11 Haziran 1893); BOA, BEO 220/16438 (28 Zilkade 1310/13 Haziran 1893); BOA, BEO 227/16991 (14 Zilhicce 1310/29 Haziran 1893). 473 BOA, Y.A. HUS 277/59 (22 Zilhicce 1310/7 Temmuz 1893). 474 BOA, Y.MTV 80/161 (5 Ağustos 1893); BOA, Y.A.HUS 306/10 lef 2 (11 Ağustos 1894); BOA, HR.TH 145/29 (15 Ağustos 1894); BOA, HR.İD 438/95 (22 Ağustos 1894). Bu elçilik salnamelerde yer bulmamıştır. 140 getirmişti. Babıali’nin bu yöndeki görüşü ve padişahın onayıyla bu iki devlete iki ayrı elçinin tayin edilmesine karar verildi.475 Bu karar bir süre gecikmeyle uygulanmıştı. 1895’te Abdülhak Hamid Lahey sefaretine atanırken, 22 Temmuz 1895’te itimatnamesini Kraliçeye sunarak göreve başladı. Stockholm sefaretine ise ancak Ocak 1898’de Brüksel elçisi Karateodori Efendi ek görev ile tayin edilmiş, Stockholm sefareti yine tek başına bir elçilik olarak düşünülmemişti. 476 Muhatap devletlerin kendi ülkelerinde Osmanlı Devleti’nin bağımsız bir sefirle tayin edilmesi ısrarı bu görevlendirmenin kısa sürmesine sebep olmuştu. 1897 sonlarında İsveç-Norveç Kralı’nın talebinin kabul edilmesiyle buraya Mart 1898’de Ferik Şerif Paşa sefir olarak atandı ve Temmuz 1898’de akredite olarak göreve başladı. İtimatnamesini sunduğu törende Şerif Paşa ile Kral II. Oscar arasında geçen konuşmada yakın zamanda biten Yunan Savaşı’ndan bahsedilmişti. Osmanlı İmparatorluğu açısından başarıyla sonuçlanan bir savaş sonrası asker kökenli bir memurun diplomatik göreve atandığı görülmektedir. Sonuç olarak, Stockholm elçiliği de bu tarihten itibaren bağımsız bir sefaret olarak faaliyete devam etmiştir. 477 475 BOA, İ.HR 345/35 (13 Safer 1312/16 Ağustos 1894); BOA, BEO 468/35095 lef 2 (3 Rebiülevvel 1312/4 Eylül 1894); BOA, İ.HR 345/37 (2 Rebiülevvel 1312/3 Eylül 1894); BOA, Y.A.HUS 307/64 (2 Rebiülevvel 1312/3 Eylül 1894). 476 Abdülhak Hamid’in Lahey sefareti için bkz. BOA, BEO 618/46301 (14 Zilkade 1312/9 Mayıs 1895); BOA, Y.A.HUS 330/153 (29 Zilhicce 1312/23 Haziran 1895); BOA, BEO 650/48680 (11 Muharrem 1313/4 Temmuz 1895); BOA, Y.A.HUS 333/93 lef 2 (23 Temmuz 1895); BOA, Y.A.HUS. 336/9. Abdülhak Hamit Bey’in Lahey’de sunduğu güven mektubu için bkz. Çelikkol, a.g.e., s. 258-259. Karateodori Efendi’nin Stockholm’e tayini için bkz. BOA, İ.HR. 357/36 (29 Şaban 1315/23 Ocak 1898); BOA, BEO. 1073/80452 (2 Ramazan 1315/25 Ocak 1898). 477 BOA, İ.HUS 59/77 (26 Recep 1315/21 Aralık 1897); BOA, İ.HUS 62/24 (9 Şevval 1315/3 Mart 1898); BOA, Y.A.HUS 382/105 (22 Şevval 1315/16 Mart 1898); BOA, BEO 1103/82664 (8 Zilkade 1315/31 Mart 1898). Sefirin İsveç Kralı’na itimatnamesini sunduğu törenle ilgili ayrıntıları bildirdiği tahrirat için bkz. BOA, Y.A.HUS 386/140 lef 3 (11 Temmuz 1898); BOA, Y.A.HUS 387/36 lef 2 (11 Temmuz 1898); BOA, Y.A.HUS 387/116 lef 3 (20 Temmuz 1898). Ayrıca bkz. Evren Küçük, “Türkiye-İsveç İlişkileri (1918-1938)”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2016, s. 12. 141 3.2.5. Madrid Elçiliğinin Yeniden Kurulması (1881) Osmanlı İmparatorluğu’nun Madrid elçiliği diğer Avrupa devletleriyle kıyaslandığında geç sayılabilecek bir tarihte 1857’de açılmıştı. Madrid bu dönemde Kuneralp’in ifadesiyle “Avrupa siyasî konstelasyonunda tâli bir yer işgal eden bir başkent”ti.478 1860’ta ekonomik gerekçelerle kapatıldıktan sonra 1861’den itibaren Paris sefaretine bağlı olarak çalışmaya devam etmişti. Paris büyükelçilerinin bazıları, burada itimatnamelerini sunarak resmen Madrid elçisi olsalar da bu sürekliliği olan bir uygulama olmadı. Elçilerden Veli Paşa 1861’de, Cemil Paşa 1863’te ve Esad Paşa 1880’de Paris’ten Madrid’e gelerek burada ziyaretlerde bulunmuşlardı.479 Bu sefaretin yeniden bağımsız bir temsilcilik olarak kurulması iki devlet arasında bu dönemde gelişen yakınlığın somut bir sonucuydu. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı ve Berlin Antlaşması sonrasında Osmanlı Devleti’nin eski ittifaklarına ve dostluklarına güveni yok olmuştu. Bu süreçte II. Abdülhamid Akdeniz coğrafyasında güç dengesini kendi lehine çevirmek için İspanya ile yakınlaşmayı yararlı görüyordu. İspanya tarafında ise bu girişim Akdeniz, Kuzey Afrika ve deniz aşırı bölgelerdeki topraklarıyla ilgili olarak karşılarında bulunan büyük devletlere karşı Osmanlı İmparatorluğu’nun dostluğuyla bir denge oluşturmak arzusuydu. Bununla birlikte İspanya’nın resmi ittifak hayali II. Abdülhamid’in temkinli siyaseti sebebiyle hiçbir zaman gerçekleşmedi.480 Osmanlı Arşivindeki belgelere göre Osmanlı Devleti’nin Madrid’e yeniden sefir tayin etmesi için talep İspanya’dan gelmişti. Şubat 1881’de Hariciye Nazırı Asım Paşa’nın Başvekalete/Sadarete bildirdiğine göre, İstanbul’daki İspanya elçisi, o sırada Paris sefiri olan Esad Paşa’nın İspanya Kralı’na itimatname sunarak resmen Madrid elçisi olması yönündeki talebini birkaç defa gayri resmi olarak iletmişti. İspanya elçisi, nazıra önceki dönemde Osmanlı’nın Madrid sefaretinin bu şekilde Paris sefaretine 478 Kuneralp, “İspanya’da Osmanlı Temsilciliği ve Osmanlı-İspanyol Münasebetleri”, s. 162. 479 A.g.m., s. 165. 480 A.g.m., s. 165-166. 142 bağlı olarak çalıştığını, Paris elçilerinden bazılarının bu şekilde Madrid’de akredite olduğunu fakat bu uygulamanın daha sonra terk edildiğini hatırlatmıştı.481 Babıali, diplomatik karşılıklılık ilkesi gereği Osmanlı Devleti’nin de Madrid’de bir sefaret bulundurmasının yerinde olacağını düşünmüş ayrıca elçilik Paris sefaretine bağlı olacağı için ayrıca bütçe ayrılmayacak olmasını avantajlı bulmuştu. Bu sebeple İspanya elçisinin talebi kabul edilerek Paris sefiri Esad Paşa’nın Madrid’deki ek görevi için bir itimatname hazırlanarak Padişahın onayına sunuldu.482 II. Abdülhamid ise farklı düşünüyordu. Yukarıda belirtildiği üzere Avrupalı büyük güçlerin üzere baskısını dengelemek için İspanya ile yakınlaşma fırsatlarını değerlendirme düşüncesindeydi. Babıali’nin teklifini geri çevirerek İspanya’nın bir süredir göstermekte olduğu “âsâr-ı musâfat ve muvâlât-ı dostâne”yi göz önünde bulundurarak Madrid’de bağımsız bir sefaret kurulmasını uygun görmüş ve konunun meclis-i vükelada ele alınmasını istemişti.483 Bu kararı ayrı bir elçilik açılmasıyla hariciye masraflarının artacak olması pahasına aldığı anlaşılmaktadır. 21 Eylül 1881’de Babıali tarafından Madrid’e müstakil bir elçi olarak Sermed Efendi’nin tayini padişaha arz edildiğinde bu elçiliğin kurulma gerekçesi “münasebatı politikiyenin tezyidi” ifadeleriyle ortaya konmuştu. Bu sırada, Lahey ve Stockholm sefiri Murad Bey’in ölümünün ardından burada bir sefir bulundurulmasına gerek olmadığı düşüncesiyle Lahey ve Stockholm elçiliğinin kapatılması da istenmişti. 484 Bu çerçevede, Osmanlı diplomasisinde elçiliklerle ilgili politikanın muhatap devlete yönelik ilişkilerin gerektirdiği ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak pragmatik bir çerçevede geliştirildiği söylenebilir. 481 BOA, İ.DH 824/66400 lef 5 (20 Rebiülevvel 1298/20 Şubat 1881). 482 A.g.b. 483 A.g.b. 484 BOA, İ.HR 284/17684; BOA, MB.İ 81/200 (26 Şevval 1298 / 21 Eylül 1881). 143 Eski Berlin sefiri Sermed Efendi “diplomasi işlerine vukufu” gerekçe gösterilerek 21 Eylül 1881 tarihli iradeyle Madrid sefaretine tayin edildi.485 15 Kasım 1881’de itimatnamesini İspanya Kralı’na sunarak orta elçi unvanıyla göreve başladı. 486 Abdülhamid dönemi sona ererken 1907’de Madrid sefaretinin Osmanlı hariciyesi açısından öneminin tartışmalı olduğu Sadaretten II. Abdülhamid’e sunulan bir mütalaada açıkça görülür. Madrid sefiri İzzet Paşa’nın, sefaretin statüsünün büyükelçiliğe yükseltilmesine yönelik talebini değerlendiren Sadrazam’a göre, İspanya dünyada “ikinci sınıf hükümetler” arasındaydı ve coğrafi konumu sebebiyle burada nüfuz oluşturmanın avantajları son derecede sınırlıydı. Bu sebeple burada sefaret bulundurmak bile neredeyse gereksizdi. Bunlara ek olarak İspanya’da temsilci bulundurmayı gerektirecek sayıda Osmanlı vatandaşı da bulunmuyordu. Ayrıca, büyükelçiliğe yükseltme prosedürleri karşılıklılık prensibine dayalı olduğu ve İspanya’nın İstanbul’daki elçisinin ortaelçi statüsünde bulunduğunu belirten Sadrazam sefir İzzet Paşa’nın talebini olumlu karşılamamıştı.487 II. Abdülhamid döneminde bu sefarette görev yapan elçiler, Sermed Efendi (1881-1886), Turhan Bey (1887-1893), Feridun Bey (1894-1897), Necib Paşa (1897- 1899), İzzet Fuad Paşa (1900-1908) ve Meşrutiyet ilan edildikten sonra göreve getirilen Ali İhsan Bey’di (1908-1909). Bu elçiler arasında Necib Paşa padişahın başyaveri olarak taltif edilmek üzere buraya sefir tayin edilirken padişaha muhalif bir asker olan İzzet Fuad Paşa ise onun aksine sürgün için buraya gönderilmişti. Bu iki asker kökenli sefir dışındaki sefirler hariciye kökenli memurlardı. Elçilik kadrosunda katipler dışında bir ataşe ve iki ataşemiliter bulunuyordu.488 485 A.g.b. Sermed Efendi Ekim ayında yola çıkmak için hazırlanırken itimatnamesi Babıali’de hazırlanarak Padişah tarafından onaylandı. Bkz. BOA, İ.HR 284/17701; BOA, İ.HR 284/17708 (9 Zilkade 1298/3 Ekim 1881). 486 BOA, HR.TO 67/24 (17 Kasım 1881); BOA, Y.PRK.HR 5/78 (17 Kasım 1881); BOA, İ.HR 285/17739 (21 Muharrem 1299/13 Aralık 1881). 487 BOA, Y.A.HUS 515/107. 488 Kuneralp, “İspanya’da Osmanlı Temsilciliği ve Osmanlı-İspanyol Münasebetleri”, s. 172. 144 3.2.6. Bern Elçiliğinin Kurulması (1899) Avrupalı büyük güçler tarafından imzalanan çok taraflı antlaşmalarla 1815’ten itibaren “daimi tarafsız ülke statüsü”ne alınan İsviçre489 bu statüsü sebebiyle çok taraflı diplomatik buluşmalara, uluslararası organizasyonlara ev sahipliği yapan bir ülkeydi. İsviçre’nin merkezi Bern’de bir Osmanlı temsilciliği kurulması böylece uluslararası diplomasinin merkez ülkesinde var olması anlamına gelecekti. Bununla birlikte, Osmanlı hükümetinin İsviçre’de diplomatik temsilcilik bulundurma düşüncesinin çıkış noktası başkaydı. İsviçre’de Osmanlı vatandaşlarının sayısının gittikçe artması, onların işleriyle ilgilenecek bir resmi temsilci ihtiyacını ortaya çıkarmıştı. 1890’dan önce İsviçre’de çok az sayıda Osmanlı bulunurken bu tarihten itibaren Cenevre ve Lozan Müslüman Osmanlı gençlerinin üniversite eğitimi için tercih ettiği şehirler haline gelmiş, Avrupa’da sürgünde bulunan Jön Türkler için de muhalefet üsleri olarak öne çıkmıştı.490 İsviçre şehirlerinden Cenevre Tanzimat’tan itibaren yurtdışına gönderilen öğrenciler için başlıca merkez olan Paris’e yakınlığı sebebiyle rağbet görmüş 1890’dan sonra Abdülhamid rejimine muhalif isimlerin firar etmeye başlamasıyla genel olarak Avrupa’da olduğu gibi burada da Osmanlı uyrukluların sayısı artmıştı.491 İsviçre’de bir temsilcilik bulunması gerekliliği 1894 yılında gündeme getirilmişti. 8 Ağustos 1894’te II. Abdülhamid, İsviçre’de bir Osmanlı sefareti bulunmadığı için buradaki Osmanlı tebaasının işleriyle hangi ülke elçiliğinin ilgilendiğinin araştırılmasını istemişti. 492 Aynı dönemde İzmir’den firar eden Maarif Müdürü Emrullah’ın İsviçre’ye kaçtığının anlaşılması üzerine burada bir Osmanlı sefareti olmadığı için resmi makamlar nezdindeki girişimlerde zorluk yaşandığı 489 Sönmezoğlu, a.g.e., s. 391. 490 Hans-Lukas Kieser, Türklüğe İhtida: 1870-1939 İsviçre’sinde Yeni Türkiye’nin Öncüleri, İstanbul, İletişim Yayınları, 2008, s. 17. 491 Muammer Göçmen, İsviçre’de Jön Türk Basını ve Türk Siyasal Hayatına Etkileri, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1995, s. 111-112. Ayrıca bkz. Isa Blumi, “Publishers, Hitmen, Diplomats, and Dreamers: Switzerland’s Ottoman-Albanian Diaspora, 1899-1920”, Schweizerische Zeitschrift für Geschichte-Revue suisse d'histoire - Rivista storica svizzera, No: 52, 2002, s. 309-320. 492 BOA, İ.HUS 28/31. 145 belirtilerek Hollanda ve İsveç sefirinin görevine ek olarak İsviçre sefirliğinin verilmesi teklif edilmişti.493 Buraya tayin edilecek bir sefir için İsviçre’de bulunan Osmanlı tebaasının işlerine bakma ihtiyacının aynı zamanda burayı mekân tutan Jön Türk muhalefetinin takibi anlamına geldiği açıktır. Cenevre’de ilk şehbenderlik 11 Şubat 1898’de Atıf Bey’in şehbender tayin edilmesiyle Brüksel sefaretine bağlı olarak kurulmuş494 ve bu aynı zamanda İsviçre’deki ilk Osmanlı temsilciliği olmuştu. Cenevre, bir ülkede elçilikten önce şehbenderliğin kurulduğu az sayıdaki örnekten biri oldu.495 Vazifesinde kendisinden beklenen performansı göstermediği gerekçesiyle Atıf Bey’in yerine Mayıs 1899’da Resul Bey tayin edildiyse de o da bir süre sonra görevden alındı.496 Cenevre’de bir başşehbenderlik tesisinden hemen sonra İsviçre hükümeti nezdinde bir sefaret kurulması gecikmedi. İsviçre Konfederasyonunun merkez şehri olan Bern’de ayrı bir sefaret kurmak yerine zaman zaman başvurulan bir uygulama olarak yakındaki başkentlerden birinde görev yapan bir sefirin aynı zamanda Bern sefiri olarak tayin edilmesine karar verildi. 13 Kasım 1899 tarihli iradede İsviçre’de bir sefaret kurulmasına İsviçre’de Osmanlı tebaasının sayısının artması nedeniyle gerek görülürken, buraya ayrı bir sefir tayini yerine “ahval-i mahalliyeye vukufu” sebebiyle Brüksel sefiri Karateodori Efendi vazifesine ek olarak görevlendirildi. 497 493 BOA, Y.PRK.BŞK 41/87. 494 19 Ramazan 1315. Bkz. BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 115. 495 Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, s. 431-432. 496 Kieser, a.g.e., s. 86. Baron Charles de Richthofen adlı biri “İstanbul” adresli “Karateodori Efendi”’ye (Mabeyn’de danışman olan Aleksandr Karateodori Paşa olması muhtemeldir) 20 Ekim 1899 tarihli bir mektup yazmıştı. Mektupta Türk ve Müslüman kökenli Cenevre şehbenderlerinin gereken çabayı göstermelerine rağmen İsviçreli yetkililerin kötü yaklaşımları sebebiyle başarılı olamadıklarını belirtiyor ve kendisinin Cenevre’ye fahri Osmanlı şehbenderi olarak atanmasını talep ediyordu. Bizzat Atıf ve Resul Beylerin de bu görüşü paylaştığını vurguladığı halde Osmanlı hükümetini ikna edememiş görünmektedir. Cenevre başşehbenderliği fahri şehbenderliğe dönüştürülmemiş, kadrolu olarak çalışmaya devam etmiştir. Bkz. BOA, Y.PRK.TKM 43/3. 497 BOA, İ.HR 365/16 (9 Recep 1317/13 Kasım 1899); BOA, BEO 1402/105129 (12 Recep 1317/16 Kasım 1899). Sefirin Brüksel’den Bern’e yol ve Bern’de ikamet masrafları hakkındaki yazışmalar için bkz. BOA, İ.HUS 78/21; BOA, BEO 1401/105074; BOA, BEO 1402/105112; BOA, BEO 1419/106423; BOA, HR. İD 406/46. Elçinin İsviçre hükümetine sunması gereken name-i hümayunun hazırlanması konusunda yazışmalar için bkz. BOA, BEO 1402/105108; BOA, İ.HR 365/3; BOA, Y.PRK.BŞK 60/91. 13 Kasım 1899 tarihi elçinin Bern sefaretine tayin edildiği tarih olup itimatnamesini sunup akredite olduğu tarihle ilgili bilgi bulunamamıştır. 146 Cenevre başşehbenderliğinde görülen hızlı görev değişimlerine benzer şekilde Karateodori Efendi’nin İsviçre sefareti de uzun sürmedi. Bir yıl sonra Karateodori Efendi İstanbul’a çağrılırken498 vakit kaybetmeden 12 Kasım 1900’de Paris sefiri Münir Bey ek görevle Bern ve Brüksel sefaretlerine atandı. 499 İlk Bern sefiri ve aynı zamanda Brüksel sefiri de olan İstefanaki Karateodori Efendi’nin görevden alınma sebepleri hakkındaki farklı görüşlerden biri de Bern sefaretinde Jön Türklerin İsviçre’deki faaliyetlerini takip etme konusunda kendisinden beklenen performansı göstermediğinin düşünülmesidir. 500 Bu yorum çerçevesinde II. Abdülhamid muhaliflerinin takibi konusunun Bern elçiliğin başlıca vazifesi olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır. Bern ve Brüksel sefaretlerine ortaelçi unvanıyla501 tayin edilen Paris büyükelçisi Münir Bey’in elçiliği İsviçre makamları tarafından kısa süre içinde kabul edilirken Belçika hükümeti tarafından uzun süre onaylanmamıştı. 502 Münir Bey’in göreve başlaması için sunması gereken itimatnamelerin hazırlanması ve gönderilmesi için emirler verilmiş fakat muhtemelen Brüksel sefaretine kabulündeki pürüz nedeniyle gönderilmeleri gecikmişti. 503 22 Şubat 1901’de Münir Bey’in çektiği telgrafa göre İsviçre hükümeti yeni elçinin akredite olmasıyla ilgili bu gecikmeyi hakaret olarak görmeye başlamıştı. Bu sebeple Bern sefaretine bağlı Cenevre başşehbenderliğinden gelen evrak ve yazışmalar, İsviçre hükümeti tarafından tanınmamaya başlamış, hatta buradaki Osmanlı tebaasının sınır dışı edilmesi tehlikesi ortaya çıkmıştı.504 498 BOA, Y.PRK.HR 29/32. 499 BOA, İ.HUS 85/1; BOA, BEO 1580/118457 (19 Recep 1318/12 Kasım 1900). Karateodori Efendi’nin görevden alınmayı kolay kabullenmediği, bununla birlikte II. Abdülhamid’in Münir Bey’in Brüksel ve Bern’deki görevlerine derhal başlamasını istediği anlaşılmaktadır. Bkz. BOA, BEO 1583/118667 (25 Recep 1318/18 Kasım 1900); BOA, İ.HUS 85/91 (30 Recep 1318/23 Kasım 1900); BOA, BEO 1586/118894 (1 Şaban 1318/24 Kasım 1900). Karateodori Efendi’nin görevden alınma süreciyle ilgili bkz. Musa Kılıç, a.g.t., s. 178, 197-199. 500 Musa Kılıç, a.g.t., s. 197. 501 BOA, İ.HUS 85/113; BOA, BEO 1588/119094. 502 Kılıç, a.g.t., s. 198; BOA, BEO 1591/119270 (10 Şaban 1318/3 Aralık 1900). 503 BOA, İ.HR 436/100 (14 Ramazan 1318/5 Ocak 1901). 504 BOA, Y.A.HUS 413/74 lef 2. 147 Bunun üzerine Paris sefiri Münir Bey’in Bern ve Brüksel sefaretlerine tayin edildiği ve Karateodori Efendi’nin görevinin bittiğini bildiren itimatnameler Mart 1901 itibariyle nihayet hazırlanmıştı.505 Münir Bey 5 Nisan 1901 itibariyle İsviçre hükümeti adına Meclis Başkanı nezdinde düzenlenen akreditasyon töreninde itimatnamesini sunarak Bern’de resmen göreve başladı. 506 Bu tarihten Abdülhamid’in tahttaki son yılında İttihat ve Terakki iktidarı tarafından görevden alınıncaya dek Münir Paşa aynı zamanda Bern sefiriydi. Münir Paşa esas olarak Paris’te bulunduğundan Bern ve Brüksel’deki elçilik görevleri için trenle seyahat yapıyordu. Bu sebeple, ülkeler arasında sınır geçişlerinde formalitelerden muaf tutulmak isteğiyle 1902’de Fransız makamlarından “diplomatik ayrıcalık” sağlanması için talepte bulunmuş ve kendisine bu kolaylığı sağlayacak bir yıl süreyle geçerli bir kart verilmişti. 507 Salih Münir Paşa bu dönemde Paris, Brüksel ve Bern sefiri olarak Avrupa’da Jön Türklerin takibini yapmış ve gerektiğinde ilgili ülkelerden çıkarılması için çalışmıştı. Bu sebeple, II. Meşrutiyet’in ilan edilmesiyle Jön Türk yönetimi tarafından derhal görevden alındı. 508 Jön Türk yönetimi Salih Münir Paşa’nın görevine son vermenin yanında “tensikat” adı verilen bürokraside kadro düzenlemesi uygulaması dahilinde Bern sefaretini lağvetmişti. Aralık 1908’de bu konunun resmen bildirilmesi için gerekli name-i hümayunlar hazırlandı509 ve İsviçre hükümetinin cevabı ocak sonunda padişaha ulaştı.510 Bu tarihten itibaren Bern’de Osmanlı İmparatorluğu 505 BOA, Y.PRK.NMH 8/59; BOA, İ.HR 370/23; BOA, BEO 1630/122229; BOA, HR.TH 253/17. 506 BOA, Y.A.HUS 414/66 lef 3 (5 Nisan 1901). Önceki elçi Karateodori Efendi’ye olduğu gibi Paris sefiri Münir Bey’e de Bern ve Brüksel’e gidiş-geliş masrafları hazineden ödenmekteydi. Bkz. BOA, BEO 1676/125658 (29 Safer 1319/17 Haziran 1901); BOA, İ.HUS 103/89 (18 Zilhicce 1320/18 Mart 1903); BOA, BEO 2712/203366 (5 Şevval 1323/3 Aralık 1905). 507 AMAÉ, 123 SUP/64, Serie: A-Corps Diplomatique, Carton No: 35, Dossier: 2, Fransa Maliye Bakanı’ndan Fransa Dışişleri Bakanı’na 30 Temmuz 1902 tarihli yazı. 508 Kolay, a.g.m., s. 196-197; Ahmet Dönmez, “Bir Son Dönem Osmanlı Diplomatının Yükselişi ve Düşüşü: Salih Münir Paşa”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: XXXVIII, No: 65, 2019, s. 176-178. 509 BOA, İ.HR 416/15, lef 2, (20 Zilkade 1326/14 Aralık 1908); BOA, BEO 3455/259097 (22 Zilkade 1326/16 Aralık 1908). 510 BOA, Y.A.HUS 526/68 (9 Muharrem 1327/31 Ocak 1909). 148 maslahatgüzarlık seviyesinde temsil edilmeye devam etmiş, eski sefaret başkatibi bir süre bu görevi sürdürmüştür.511 Diplomaside karşılıklılık esası gereği Osmanlı İmparatorluğunun elçiliğinin bulunduğu her ülkenin, başşehir İstanbul’da bir diplomatik temsilcisi bulunuyordu. Osmanlı hükümeti bu konuya özellikle dikkat ediyor, açacakları elçilikler için önce muhatap ülkenin İstanbul’a bir temsilci atamasını bekliyordu. İsviçre ile diplomatik ilişkiler bu konuda bir istisna olarak göze çarpmaktadır. İsviçre, Osmanlı İmparatorluğu nezdinde hiçbir zaman bir elçilik açmadı, İstanbul’daki ilk İsviçre elçiliği 1928’de kuruldu.512 3.2.7. Tahran Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1878) Tahran ortaelçiliğinin II. Abdülhamid döneminde büyükelçiliğe yükseltilmesinin II. Abdülhamid’in Panislamist siyasetiyle yakından ilgisi vardı. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sonrası dönemde Osmanlı Devleti uluslararası arenada yalnız bırakıldığını anladığında denge siyaseti ve Panislamist yaklaşım çerçevesinde yöneldiği devletlerden biri komşusu ve dindaşı bir devlet olarak İran oldu. İran da bu sırada Rusya ve İngiltere’nin nüfuz rekabetinin baskısı altında olduğu için Osmanlı ile yakınlaşmayı bir fırsat olarak görüyordu. 513 Aralarındaki mezhep farklılığı sebebiyle Irak gibi bölgeler üzerinde çatışan çıkarları olmasına rağmen II. Abdülhamid’in İran’la diplomatik ilişkileri sürdürme kararlılığı göstermesi, Batılı devletler karşısında iki devletin çatışma içinde olmadığına yönelik bir izlenim verme amacını da taşımaktaydı.514 Bununla birlikte, II. 511 BOA, BEO 3517/263723 (28 Safer 1327/21 Mart 1909). 512 TC. Bern Büyükelçiliği, (Çevrimiçi) http://bern.emb.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/331438, 7.5.2018. İsviçre hükümeti Osmanlı döneminde İstanbul’da bir elçilik açmasa da Mısır’da bir konsolosluk açma talebiyle başvurmuş, II. Abdülhamid tarafından gereken izin verilmişti. Bkz. BOA, HR.TH 339/119 (1 Teşrinievvel 1322/14 Ekim 1906). 513 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği: Osmanlı Devleti’nin İslâm Siyaseti 1856-1908, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 1992, s. 130-135. Ayrıca bkz. Juan R. I. Cole, “Shaikh al-Ra’is and Sultan Abdülhamid II: The Iranian Dimension of Pan-Islam”, Histories of the Modern Middle East: New Directions, Ed. Israel Gershoni, Hakan Erdem, Londra, Lynne Rienner Publishers, 2002, s. 167-185. 514 Turan, a.g.e., s. 468. 149 Abdülhamid temkinli siyasetiyle İran’la ilişkilerde “mesafe”yi korumaya özen gösteriyordu.515 Bu dönemde ilişkilerin geliştirilmesinin hariciyeye yansıması iki ülke elçiliklerinin karşılıklı olarak büyükelçilik rütbesine yükseltilmesi oldu.516 II. Abdülhamid dönemi devlet salnamelerine göre 1878 (Hicri 1296) yılına kadar Osmanlı Devleti’nin Tahran ve İran’ın İstanbul sefaretleri ortaelçi seviyesindeyken bu yıldan itibaren ikisi de büyükelçilik seviyesinde görev yapmaktadır.517 Bu konuda inisiyatifi alan taraf olan Osmanlı hükümeti, Fahri Bey’i 19 Şubat 1878’de Tahran büyükelçisi olarak atadı.518 Fahri Bey görev yeri olan İran’a gittiğinde o sırada Tebriz’de bulunan Şah tarafından 4 Mayıs 1878’de kabul edildi ve itimatnamesini sunarak Tahran büyükelçisi unvanıyla akredite oldu. Sefirin bildirdiğine göre İran Şahı, sefaretin statüsünün yükseltilmesinin Abdülhamid’in “samimiyet ve iyilikseverliğinin göstergesi olduğunu”, kendisinin amacının da aynı olduğunu ve iki devlet arasındaki “dostluk” ve “ittihad”ın ilerletilmesine çalışacaklarını belirtti.519 Fahri Bey, İran topraklarına girişinden itibaren yapılan karşılama törenlerinin normalden daha görkemli oluşunu, sefaretin büyükelçiliğe yükseltilmesine bağlamıştı. Ona göre İranlılar, elçiliğin statüsünün yükseltilmesini, II. Abdülhamid’in iki İslam devleti arasındaki birliğin artırılması isteğine açık bir delil olarak kabul etmişlerdi. 520 Büyükelçi Fahri Bey göreve başladıktan hemen sonra İran dışişleri bakanı, hükümet üyeleri ve ulema ile İslam birliği temasını vurgulayan ilişkiler kurmayı amaçladı. 515 Cemil Hakyemez, Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2014, s. 135, 158-176. 516 Devlet Salnamelerine göre II. Abdülhamid öncesi dönemde zaman zaman Tahran ve İstanbul arasında büyükelçi teatisi olmuştu. Bkz. Necati Çavdar-Kübra Mamak, “Devlet Salnamelerinde Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetleri (1847-1877)”, OTAM, No: 42, Güz 2017, s. 67-68. 517 Bkz. Tablo 3.1. ve Tablo 3.2. 518 1301 S.N.H., s. 243. Elçinin itimatnamesinin hazırlanmasıyla ilgili bkz. BOA, İ.HR 276/16795 29 Safer 1295/4 Mart 1878). 519 BOA, Y.PRK.HR 3/2 lef 1 (4 Mayıs 1878); BOA, İ.HR. 276/16846 (7 Cemaziyelevvel 1295/9 Mayıs 1878). 520 BOA, Y.PRK.HR 3/2 lef 2 (27 Rebiülahir 1295/30 Nisan 1878). 150 Şubat 1879’daki raporunda İran’daki resmi kabullerde kendisine diğer elçiler arasında protokol önceliği verilerek “reisü’s-süferâ” (duayen) sayıldığını bildirmişti. 521 Buna karşılık İran İstanbul’da bulunan elçisi Sefir Hacı Muhsin Han’ın memuriyetinin aynı gerekçelerle büyükelçiliğe yükseltildiğini 30 Haziran 1878 tarihli itimatnameyle bildirmişti. İran sefiri mektubu Padişaha sunmasından itibaren görevine büyükelçi olarak devam etti.522 Diplomatik temsilciliklerin karşılıklı olarak yükseltilmesine yansıyan bu yakınlaşmaya rağmen İran’ın II. Abdülhamid’in hilafeti ekseninde gelişen Panislamizm siyasetinden rahatsız olduğu ve Şiilikle şekillenen milli kimliğinin bozulması endişesiyle Osmanlı Devleti ile geliştirilecek İslam Birliği düşüncesine olumsuz baktığı bilinmektedir.523 Elçiliklerin büyükelçiliğe yükseltilmesinin II. Abdülhamid’in İran’la ilişkilerde temkinli yaklaşımı ve İran’ın Panislamizme yönelik endişeleri sebebiyle sembolik bir değişiklik olarak kaldığı söylenebilir. 3.2.8. Roma Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1881) 1870’te birliğini tamamlayan İtalya ilerleyen yıllarda Avrupa’nın “büyük güçleri” arasında yer alma çabası içine girmişti. Yabancı devletlerle elçiliklerini karşılıklı olarak büyükelçilik düzeyine yükseltme isteği bu çabanın bir parçasıydı. İtalya İngiltere’nin başkenti Londra’da elçiliğinin statüsünü yükseltmek için uzun yıllar uğraşmış, diğer beş büyük gücün Roma’da büyükelçilik bulundurmasından sonra İngiltere de bu talebi 1876’da gönülsüzce de olsa kabul etmişti.524 Gücünü kaybetmesine rağmen devletlerarası diplomatik hiyerarşide eski statüsünü 19. yüzyılda devam ettirmekte olan Osmanlı İmparatorluğu diğer Avrupalı 521 Cezmi Eraslan, “İslam Birliği Siyaseti Çerçevesinde II. Abdülhamid’in İlk Yıllarında Osmanlı-İran Münâsebetleri (1878-1882)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991, s. 226-227, 230. 522 BOA, Y.EE 63/1 (29 Cemaziyelahir 1295/30 Haziran 1878). 523 Melike Sarıkçıoğlu, “İran Kaynakları Işığında II. Abdülhamid Han’ın İran Politikası ve İran’ın Panislamizm’e Bakışı”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu: İç ve Dış Siyaset Bildiriler, 20-21 Şubat 2014 Selanik, C: I, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2014, s. 289-291. 524 Raymond A. Jones, The British Diplomatic Service: 1815-1914, Ontario, Wilfrid Laurier University Press, 1983, s. 173-174. 151 büyük devletlerle büyükelçi teati etmekteydi. Bu sebeple İtalya Osmanlı İmparatorluğu ile de karşılıklı büyükelçi teatisinde bulunmalıydı. İki devlet arasında iyi ilişkilerin göstergesi olarak İtalya 1880’de İstanbul’da bulunan ortaelçiliğini büyükelçiliğe yükseltmiş, mevcut ortaelçi Kont Corti büyükelçi olduğunu bildiren itimatnamesini padişaha sunmuştu.525 Buna karşılık 6 Şubat 1881’de Roma’ya ortaelçi rütbesiyle atanan İstefanaki Musurus’un memuriyeti aynı yıl büyükelçiliğe yükseltildi ve Roma sefareti büyükelçilik olarak çalışmaya devam etti. 526 3.2.9. Washington Elçiliğinin Büyükelçiliğe Yükseltilmesi (1908) Osmanlı İmparatorluğu ile ABD arasında resmi diplomatik ilişkiler 1830’da imzalanan Ticaret Antlaşmasıyla başlamış, 1831’de önce ABD’nin İstanbul’da daimi temsilciliği açılırken Washington’a daimi bir Osmanlı elçisi 1867 yılında tayin edilmişti.527 II. Abdülhamid dönemine dek her iki ülkenin temsilcileri de maslahatgüzar, küçükelçi veya ortaelçi seviyesinde bulunuyordu. Avrupa’da yüzyıllar içinde gelişen modern diplomasinin kurallarına göre yalnızca büyük devlet kategorisindeki devletler birbiriyle büyükelçi teati ediyordu. ABD yeni bir kıtada, İngiltere’den bağımsızlığını yeni kazanarak eski kıtada ilişkiler kurmaya çalışan bir devlet olarak ortaelçi statüsünde temsil ediliyor ve bu statüde elçi kabul ediyordu.528 ABD 19. yüzyılın son çeyreğinde Avrupa diplomasisinde daha etkin ve daha büyük bir devlet olduğunu ortaya koymak amacıyla elçiliklerinin derecesini karşılıklı olarak yükselterek üst düzey bir diplomatik temsil sağlamaya çalıştı. Bir başka ifadeyle reel gücü “büyük güç” statüsüne ulaşmakta olan bir devlet olarak diplomatik protokolde de “büyük güç” olarak tanınmayı istiyordu. 1893’te ABD Kongresi’nde kabul edilen kanunla büyükelçilik tayini muhatap devletin inisiyatifi şartıyla 525 BOA, Y.PRK.EŞA 2/39 (1297/1880). Ayrıca bkz.Tablo 3.2. 526 1301 S.N.H., s. 172, 216; 1318 S.N.H., s. 142. Ayrıca bkz. Tablo 3.1. 527 Bkz. 1. Bölüm. 528 İlber Ortaylı, Avrupa ve Biz, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010, s. 134, 173. 152 yapılabilecekti. Aynı yıl ABD Avrupa’daki büyük devletlerden İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya ile temsilciliklerini karşılıklı olarak büyükelçilik seviyesine yükseltti. 1898’de Meksika ve Rusya, 1902’de Avusturya, 1905’te Brezilya ve 1906’da Japonya ile temsilciliklerini büyükelçilik seviyesine yükseltti.529 Bu gelişmeler Osmanlı yönetimi tarafından elçilik aracılığıyla takip ediliyordu.530 1893’te İngiltere Dışişleri Bakanı, ABD’nin Londra’ya büyükelçi göndermek istediği yönünde aldığı duyumu bildirdiğinde Kraliçe bunu gönülsüzce kabul etmiş ve bunun sorun çıkaracağını söylemişti.531 Osmanlı İmparatorluğu ile ABD’nin elçiliklerini büyükelçiliğe yükseltme süreci 1897’den itibaren siyasi krizlerin yaşandığı uzun bir döneme yayıldı. Elçiliklerin statüsünün büyükelçiliğe yükseltilmesi için ABD talepte bulunmuş ve uzun bir dönem boyunca ısrarcı olmuştu. Bu talebin özellikle Ermeni olaylarının yaşandığı bir dönemde Ermeni meselesinde müdahil olmaya çalışan ABD’den gelmesi tesadüf değildi.532 II. Abdülhamid ise bu talebi kesinlikle reddetmiş ve mümkün olduğunca ertelemişti. ABD sefirinin İstanbul’daki büyük güçlerin “düvel-i muazzama” elçileri kategorisine girmesi, onlardan biri olarak ortaya çıkması son derece sakıncalı görülüyordu. Bu süreç Avrupa hükümetleri tarafından da dikkatle takip edilmişti. Örnek olarak İstanbul’daki ve Washington’daki Fransız elçilikleri gelişmelerle ilgili olarak Fransa Dışişleri Bakanlığı ile sürekli olarak haberleşiyorlardı.533 1897 Şubat ayı sonlarında ABD Dışişleri Bakanı Washington’daki Osmanlı sefirine yazdığı yazıda Osmanlı hükümeti Washington sefaretini büyükelçiliğe yükseltirse ABD hükümetinin de İstanbul elçiliğini büyükelçiliğe dönüştüreceklerini belirtmiş ve cevap istemişti. Büyük devletlerden dördünün hâlihazırda Washington’da 529 Elmer Plischke, U.S. Department of State: A Reference History, Connecticut, Greenwood Press, 1999, s. 212. 530 BOA, Y.PRK.EŞA 17/72 (30.11.1310). 531 Jones, a.g.e., s. 174. 532 Erhan, a.g.e., s. 145. 533 Bkz. AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B, Carton: 55, Dossier: 1; AMAÉ, 206 CPCOM/406, Serie: B, Carton: 74, Dossier:1; AMAÉ, 206 CPCOM/407, Serie: D; Carton: 36, Dossier: 2. 153 büyükelçi bulundurduğunu da eklemişti.534 Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa’nın mütalaasına göre İstanbul’daki ABD sefiri bu sayede Avrupalı büyük devletler sefirleri arasında girme ve onları Osmanlı’nın işlerine karışma konusunda teşvik etme imkanı bulacaktı. Bu durumun mahzurları yanında bütçe harici bir masrafa sebep olacağı gerekçesiyle bu talep uygun bir şekilde “geçiştirilmeli”ydi. Padişah da bunu onaylıyordu. 535 ABD Dışişleri Bakanı daha sonra Washington sefiriyle bizzat görüşmesinde ABD’nin de İstanbul’da büyükelçiliği bulunan diğer büyük devletler gibi büyük bir devlet olduğunu ve İstanbul elçiliğine verdikleri önemi göstermek için eğer Osmanlı tarafı büyükelçi atarsa karşılığında İstanbul’a atayacakları ismin eski dışişleri bakanlarından Foster olacağını belirterek iknaya çalıştı. 536 Aynı dönemde Foster konuyla ilgili Washington sefiriyle görüşüyor537 ve İstanbul’daki ABD elçisi ise II. Abdülhamid’in yanında konuyu dile getirerek diplomatik baskıya devam ediyordu.538 Bütün bu girişimlere karşılık Abdülhamid’in tavrı aynıydı ABD’nin Avrupa devletler topluluğuna katılması anlamına gelecek bu girişimi sakıncalı bularak bütçe olmadığı gerekçesiyle talebin “geçiştirilmesini” emrediyordu.539 ABD dışişleri bakanıyla görüşerek gelişmeleri takip eden Washington’daki Fransa büyükelçisinin yorumu ABD’de kabul edilen yasa gereği inisiyatifin Osmanlı tarafında olması gerektiği için, “projenin kaderinin sultanın ellerinde olduğu” şeklindeydi. 540 ABD’den Foster’ın büyükelçi olarak atanması yerine, Babıali tarafından kabul edilecek başka bir ismin ortaelçi rütbesiyle tayin edilmesi isteniyordu.541 Bunun 534 BOA, Y.A.HUS 367/148, lef 3/1 (28 Şubat 1897). 535 BOA, Y.A.HUS 367/148 lef 1, 2 (28 Ramazan 1314-2 Mart 1897). 536 BOA, İ.HUS 52/69 lef 1 (17 Mart 1897); AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B Carton: 55 Dossier 1, Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi’nden Fransa Dışişleri Bakanı’na 18 Mart 1897 tarihli yazı. 537 BOA, Y.A.HUS 370/52, lef 1, 3 (24 Şevval 1314/28 Mart 1897). 538 BOA, Y.A.HUS 370/19, lef 2 (21 Şevval 1314/25 Mart 1897). 539 BOA, İ.HUS 52/69 lef 4 (17 Şevval 1314/21 Mart 1897). 540 AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B Carton: 55 Dossier 1, Fransa’nın Washington elçisinden Fransa Dışişleri Bakanı’na 2 Nisan 1897 ve Fransa Dışişleri Bakanı’ndan Fransa’nın İstanbul elçisine 3 Nisan 1897 tarihli yazı. 541 BOA, Y.A.HUS 370/52, lef 1, 3 (24 Şevval 1314/28 Mart 1897). 154 üzerine ABD ısrarından şimdilik vaz geçerek Michigan Üniversitesi rektörü James B. Angell’i İstanbul’a ortaelçi atadı. Dini formasyonu ve Protestanlık ve misyonerlik üzerine geçmişteki faaliyetleri olan bu ismi göreve getirirken ABD Osmanlı topraklarındaki misyonerlik faaliyetlerini bu şekilde destekleyecek bir seçim yapmıştı. 542 İstanbul’daki Fransa büyükelçisinin Fransa dışişleri bakanlığına yazdığı yazı konuya dışarıdan bir yaklaşımı göstermektedir. Buna göre ABD’nin bu projesi Avrupa devletlerince de hoş karşılanmıyordu. Ermeni meselesi ortaya çıktığından beri ABD’nin İstanbul elçisi büyük devlet elçilerinin toplantılarında yer almaya çalışıyor ve Ermeniler konusundaki taleplerinin elçilerce desteklenmesini istiyordu. Padişah ise “izole” bir ortaelçiyi diğer büyük devlet elçileriyle birlikte hareket eden bir büyükelçiye tercih ediyordu. Fransız büyükelçi ABD’nin burada büyükelçi bulundurmasının kendileri açısından sorun kaynağı olacağını düşünüyor ve projenin gerçekleşmemesini olumlu buluyordu.543 ABD’nin bu projeden tamamen vazgeçmediği, projenin reddi konusunda ise Osmanlı hükümetinin oldukça kararlı davrandığı anlaşılmaktadır. 1898’de Osmanlı hükümeti tarafından ABD’nin bu konuda yeni bir girişimde bulunacağı istihbaratı alındığında, böyle bir başvuru gerçekleşirse devletin mali durumu gerekçe gösterilerek talebin bir önceki sefer olduğu gibi geçiştirilmesi talimatı yetkililere verilmişti. 544 ABD tarafı ilerleyen dönemde de bu isteği gündemde tuttu. 1901’de Washington’a gönderilecek olan yeni Osmanlı elçisinin büyükelçi unvanıyla gönderilmesi ABD makamları tarafından talep edilmişti. Karşılığında İstanbul’daki 542 AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B Carton: 55 Dossier: 1, Fransa’nın Washington elçisinden Fransa Dışişleri Bakanı’na 14 Nisan 1897 tarihli, Fransa’nın İstanbul elçisinden Fransa Dışişleri Bakanı’na 20 Nisan 1897 tarihli ve Fransa Dışişleri Bakanı’ndan Fransa’nın İstanbul elçisine 3 Mayıs 1897 tarihli yazı. 543 AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B Carton: 55 Dossier 1, Fransa’nın İstanbul elçisinden Fransa Dışişleri Bakanı’na 20 Nisan 1897 tarihli yazı. 544 BOA, Y.MTV 179/42 (4 Safer 1316/24 Haziran 1898). 155 elçiliğin de rütbesinin yükseltileceği açıktı. Bu istek Osmanlı çıkarlarına aykırı bulunduğu için reddedildi.545 Süreç içinde tavrını sertleştiren ABD bir süredir gündeme getirdiği ABD misyoner okullarının tanınması sefaretlerin derecesinin yükseltilmesi talepleri kabul görmeyince 1904’te savaş gemilerini İzmir’e göndererek gözdağı verdi. Bu süreçte İstanbul ortaelçisi olan Leishman büyükelçi olacak kişi kendisi olduğu için kendi çıkarına da olan bu konuyla ilgili yoğun çaba sarf ediyor fakat talepleri reddediliyordu. 546 Elçinin ısrarları karşısında Osmanlı hükümetinin yaklaşımına göre sefaretin rütbesinin yükseltilmesinin “hukuk-ı mahsusa-i hazret-i padişahi cümlesinden” olduğu şeklindeydi ve Amerikan elçisinin bu konuda talepte bulunma yetkisi yoktu ve dolayısıyla kararın değiştirilmesine gerek yoktu. 547 Bu kriz sürecinde ısrar, baskı ve gözdağı karışımı bir politika ile ABD diğer taleplerini art arda kabul ettirirken elçiliğin yükseltilmesi konusu Osmanlı hükümeti tarafından yine ertelendi. Diplomatik pazarlık sonucunda ABD tarafı verilen tavizleri o dönem için yeterli bularak büyükelçilik konusunun sonraya bırakılmasını kabul etmişti.548 Abdülhamid, dönemin sadrazamı Mehmed Ferid Paşa’nın549 selefi olan sadrazamlar zamanında ABD’den bu yönde bir talep olmadığı halde şimdi bu denli ısrarcı olunmasından dolayı Babıali’yi sorumlu tutuyor ve konuyla ilgili yapılması gereken açıklama ve savunmaların Amerikalılara gerektiği gibi yapılmadığını düşünüyordu. 550 545 Şafak, a.g.e., s. 50. 1901’de atanan Şekib Bey, aşağıda belirtileceği üzere itimatnamesini sunmadı. ABD hükümeti tarafından resmen ortaelçi olarak tanınmadan burada görevini icra etti. 546 Adil Baktıaya, ““Büyük Sopa” Osmanlı Sularında: ABD-Osmanlı İlişkilerinde 1903-1904 Krizi”, Toplumsal Tarih, No: 262, Ekim 2015, s. 54-55; Erhan, a.g.e., s. 335-336. 1903 sonundan 1904 yılları ortalarına kadar Leishman’ın büyükelçilik konusunda çok sayıda ısrarlı talepleri aynı gerekçelerle reddedilmişti. Bkz. BOA, İ.HUS 112/30 (10 Şevval 1321/30 Aralık 1903); BOA, İ.HUS 113/36 (8 Zilkade 1321/26 Ocak 1904); BOA, İ.HUS 115/21 (7 Muharrem 1322/24 Mart 1904); BOA, İ.HUS 116/86 (28 Safer 1322/14 Mayıs 1904). 547 BOA, İ.HUS 113/36 (8 Zilkade 1321/26 Ocak 1904). 548 Baktıaya, “”Büyük Sopa” Osmanlı Sularında: ABD-Osmanlı İlişkilerinde 1903-1904 Krizi”, s. 55- 57; BOA, İ.HR 437/58 (22 Rebiülevvel 1322/6 Haziran 1904). 549 Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 1. 550 BOA, İ.HR 437/58 (22 Rebiülevvel 1322/6 Haziran 1904). 156 ABD’nin Osmanlı başkentinde büyükelçilik düzeyinde temsil edilmesi talebi 1906’da yeniden gündeme geldi ve bu sefer uzun uğraşlar sonucu tek taraflı olarak hayata geçti. Elçi Leishman bu defa İstanbul’daki elçilerle Padişah adına iletişim kurmakta olan ve o dönemde Ziraat, Maadin ve Orman Nazırı olan Selim Melhame’nin aracılığına başvurdu. Bu defa Osmanlı tarafının çekincelerini ortadan kaldırmaya çalışarak, ABD ile Osmanlı çıkarlarının çatışmadığı hatta ortak olduğu, ABD’nin Avrupa’dan bağımsız siyaset yürüttüğü ve sefaretin büyükelçilik olması meselesinin ABD tarafından “haysiyet-i milliye” olarak değerlendirildiğini belirterek ikna etmeye çalışmıştı.551 Bu son girişimi de reddedilince sefir ABD’ye gidip rütbesinin büyükelçiliğe yükseltilmesiyle ilgili ABD hükümetinin adım atmasını sağlamaya çalıştı. Sonunda ABD Senatosu kendi kanununa aykırı olarak İstanbul sefaretinin büyükelçiliğe yükseltilmesine tek taraflı olarak karar verdi. Telgrafhaneye gelen özel bir telgraftan edinilen istihbarat Washington sefaretine sorularak doğrulandı ve buna karşı çıkılmasının iki ülke ilişkileri için tehlikeli olacağı cevabı alındı. Encümen-i Vükela’nın da görüşünü alan padişahın kararı, elçinin İstanbul’a dönüşünde bu konuyu Padişah huzurunda gündeme getirmemesi için Babıali tarafından gereken önlemin alınmasıydı. İki devlet arasındaki iyi ilişkilere sorun teşkil etmemesi için henüz İstanbul’a geliş yolundayken elçiye haber gönderilerek bu konuyu hiç açmaması istenecekti.552 Temmuz ayı başlarında ABD’de hükümet yetkililerinin tatil döneminde olmalarına rağmen bu konuyu görüşmek için çabalayan Washington sefiri sonunda ABD’nin İstanbul temsilciliğinin büyükelçiliğe yükseltildiğini resmen öğrenmişti. ABD hükümeti bu girişimlerine karşılık Osmanlı hükümetinden bir itiraz geldiği takdirde durumun gerektirdiği şekilde hareket edeceğini bildirdi.553 Bu sıralarda İstanbul’da ABD elçilik katibi Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa’ya alınan kararı 551 BOA, Y.PRK.EŞA 49/92 lef 2, 3 (6 Ocak 1906). 552 BOA, Y.A.HUS 503/126, BOA, İ.HUS 142/85 (28 Rebiülahir 1324/21 Haziran 1906); BOA, İ.HUS 142/84 (29 Rebiülahir 1324/22 Haziran 1906); BOA, Y.MRZ.d. 13945 (4 Cemaziyelevvel 1324/26 Haziran 1906). 553 BOA, Y.A.HUS 504/50 (2 Temmuz 1906); BOA, Y.A.HUS 504/73-3 (8 Temmuz 1906). 157 resmen bildiren bilgi notunu verdi.554 ABD bu defa emrivaki ile sonuç almaya çalışıyor ve buna karşı çıkıldığı takdirde ne tepki vereceği konusunu muğlak bırakarak baskı kuruyordu. II. Abdülhamid’in engelleme yönünde aldığı tedbirler sonuç vermemiş, İstanbul’a dönen Leishman Temmuz sonlarında vazifesinin büyükelçiliğe yükseltildiğine dair ABD başkanı Theodore Roosevelt’in 20 Haziran 1906 tarihli mektubunu ve akreditasyon töreni sırasında okuyacağı nutkun kopyasını sunarak kabul için randevu talep etmişti. 555 Tek taraflı olarak diplomatik işlemleri yürüten ABD’ye karşı II. Abdülhamid’in görüşmeyi ertelemekten başka bir kozu kalmamıştı. Randevu tarihi birkaç kez çeşitli bahanelerle ertelendi. Kabul töreninin bir kez daha ertelenmesine tahammülü olmayan Leishman gördüğü muameleden rahatsızlığını bildirmiş ve görüşme bir defa daha ertelenirse bu durumu hükümetine bildirmesi gerekeceğini ifade ederek tutumunu sertleştirmişti.556 Başka bir çaresi kalmayan padişah sefirin büyükelçiliğe yükseltildiğine dair mektubu sunması için 5 Ekim 1906 gününe randevu verdi557 ve İstanbul’daki ABD sefareti büyükelçilik statüsüne yükseldi. Washington sefareti ise İstanbul’daki bu gelişmelerden etkilenerek görevine devam ediyordu. ABD’nin İstanbul elçiliğinin rütbesinin yükseltmesini daha fazla engelleyemeyen II. Abdülhamid diplomatik karşılıklılık prensibine aykırı olmasına rağmen Washington sefaretini ortaelçilik seviyesinde tuttu. Dahası altı yıldır Washington’da elçi olarak bulunan Mustafa Şekib Bey zaten itimatnamesini sunmadan yani ABD hükümeti tarafından resmen tanınmadan görev yapmaktaydı. 1907’de Mehmed Ali Bey’in ortaelçi olarak atandığı 554 AMAÉ, 206 CPCOM/406, Serie: B Carton: 74 Dossier: 1, Fransa’nın Washington maslahatgüzarından Fransa Dışişleri Bakanı’na 8 Temmuz 1906 tarihli yazı. 555 BOA, Y.A.HUS 505/20 (4 Cemaziyelahir 1324/26 Temmuz 1906). 556 BOA, Y.A.HUS 506/14 (25 Ağustos 1906); BOA, İ.HUS 145/34 (26 Recep 1324/15 Eylül 1906); BOA, İ.HUS 146/3 (1 Şaban 1324/20 Eylül 1906); BOA, İ.HUS 146/12 (8 Şaban 1324/27 Eylül 1906); BOA, Y.A.HUS 506/111 lef 2 (8 Şaban 1324/27 Eylül 1906). 557 BOA, İ.HUS 146/27 (11 Şaban 1324/30 Eylül 1906); BOA, İ.HUS 146/36 (17 Şaban 1324/5 Ekim 1906); Yılmaz Öztuna, II. Abdülhamîd: Zamânı ve Şahsiyeti, İstanbul, Kubbealtı Neşriyat, 2008, s. 175. Leishman bu terfi münasebetiyle 16 Ekim’de ABD sefaretinde vereceği resepsiyona devletin üst düzey yetkililerini ve nazırları da davet etmişti. Bkz. BOA, Y.PRK.EŞA 49/69 (12 Ekim 1906). 158 ABD’ye resmen bildirildiğinde bu, dönemin diplomatları tarafından sefaretin yakın zamanda büyükelçiliğe yükseltileceğinin habercisi olarak yorumlanmıştı.558 Bununla birlikte aynı yıl, Osmanlı hükümetinin Washington sefaretini büyükelçiliğe yükseltmemek konusunda ısrarını sürdürdüğü ve elinden geleni yapmakta olduğu görülmektedir. 1907’de Madrid sefiri İzzet Paşa’nın Madrid sefaretinin büyükelçiliğe yükseltilmesi talebiyle ilgili Sadrazam, bu yönde bir kararın Washington ortaelçiliğinin de büyükelçiliğe yükseltilmesi konusunda ABD’ye bir “iddia vesilesi” vereceği gerekçesiyle bunun kabul edilemeyeceğini bildirmişti.559 Bu ısrar fazla sürmedi. Diplomaside Abdülhamid döneminin bittiği anlamına gelen II. Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre sonra Mehmed Ali Bey görevden alınarak 24 Ağustos 1908’de Hüseyin Kazım Bey Washington’a “büyükelçi” tayin edildi.560 Bu karar, Fransa Hariciyesi tarafından yeni dönemde Osmanlı hükümetinin ABD ile ilişkilerini geliştirmek istediği ve ABD’nin Doğu Sorunu’nda Avrupa karşısında etkili olabileceği yönünde yorumlanmıştı.561 3.2.10. Vatikan’da Elçilik Projesi (1898) 1877-78 Osmanlı-Rus savaşıyla değişen uluslararası dengeler Osmanlı İmparatorluğu ile Vatikan arasındaki ilişkilere de etki etmiş ve yeni ve olumlu bir süreci başlatmıştı. Osmanlı’nın kaybettiği Balkan topraklarında Katolik nüfusun 558 AMAÉ, 206 CPCOM/406, Serie B, Carton 74, Dossier 1, Fransa’nın Washington maslahatgüzarından Fransa Dışişleri Bakanı’na 10 Eylül 1907 tarihli yazı. Kuneralp’e göre, Mustafa Şekib Bey’in akredite olmadan görev yapması ve Washington sefaretinin büyükelçiliğe yükseltilmemesi, ABD’nin Ermenilerle ilgili müdahaleleri karşısında Abdülhamid’in tepkisinin göstergeleriydi. Bkz. Sinan Kuneralp, “Ottoman Diplomatic and Consular Personnel in the United States of America, 1867-1917”, s. 102. 559 BOA, Y.A.HUS 515/107 lef 1 (22 Şaban 1325/30 Eylül 1907). 560 BOA, İ.HR 414/38 lef 2 (26 Recep 1326/24 Ağustos 1908); BOA, İ.HR 414/19 lef 2 (11 Recep 1326/9 Ağustos 1908). Bükreş’te ortaelçi bulunduğu sırada büyükelçi olarak tayin edildiği Washington’a gitmemenin yollarını arayan ve başka bir yere tayin için Babıali’ye başvuran Hüseyin Kazım Bey 1908 sonlarına kadar Washington’da görevine başlamadı. Bkz. AMAÉ, 206 CPCOM/407, Serie: D Carton: 36 Dossier: 2, Fransa’nın Bükreş ortaelçisinden Fransa Dışişleri Bakanı’na 20 Kasım 1908 tarihli yazı. Hüseyin Kazım Bey ve diplomatik görevleriyle ilgili daha fazla bilgi için bkz. Hacer Topaktaş, Sultan II. Abdülhamid ve Diplomasi: Hüseyin Kâzım Bey’in Diplomatik Seyahatleri (1882-1887), İstanbul, Okur Kitaplığı, 2015. 561 AMAÉ, 206 CPCOM/407, Serie: D Carton: 36 Dossier: 2, Fransa’nın Washington maslahatgüzarından Fransa Dışişleri Bakanı’na 17 Ağustos 1908 tarihli yazı, s. 2. 159 varlığı ve Ortodoks Rusya’nın Katoliklere yönelik devam eden baskıcı politikalarına karşı Papalık ile Osmanlı İmparatorluğu arasında ortak politikaların geliştirildiği bir yakınlaşma dönemi başladı. Bu süreçte II. Abdülhamid’in hedefi Rusya’nın Panislavist girişimlerine engel olmaktı, Papalık ise Katoliklerin haklarını korumak ve tehditleri bertaraf etmeyi hedefliyordu. 562 Diğer yandan bu yakınlaşma, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan Katolikleri geleneksel olarak himaye eden Fransa’nın yakın zamanda Almanya karşısında aldığı yenilgi sebebiyle dış siyasette etkisiz kaldığı bir dönemde meydana gelen güç boşluğundan yararlanarak ortaya çıkmıştı. 563 Bu sürecin kurumsal anlamda hariciyeye yansıması ise Vatikan’da bir Osmanlı elçiliği kurulması projesinin gündeme gelmesi oldu. Aslında Vatikan 1848’de gönderdiği fevkalade elçiden beri İstanbul’a “Papa hazretlerinin Dersaadet vekili” sıfatıyla elçiler gönderiyordu.564 Bu proje ise karşılıklı resmi diplomatik ilişkiler bağlamında yeni bir aşama olacaktı. Vatikan’da bir Osmanlı sefareti kurulmasıyla ilgili teklifte bulunan taraf Papalık’tı. Vatikan’da diğer bazı devletlerin daimi elçi bulundurduklarını ve Osmanlı Devleti’nin de onlara katılması isteğini Papa XIII. Leo II. Abdülhamid’e iletmiş, sultan da Şubat 1898’de gerekli araştırmanın yapılması emrini vermişti. Padişah konunun Meclis-i Vükela’da müzakere edilmesini ve Şeyhülislam’ın görüşünün alınmasını istiyordu.565 Selim Deringil’e göre Abdülhamid’in bu dönemde yürüttüğü halifelik vasfını ortaya çıkarma politikası bu projenin gerçekleşmesi için de ona motivasyon sağlıyordu. Dünyadaki tüm Müslümanların halifesi olarak, Katolikler adına Papalık ile 562 Ahmet Türkan, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde Papalıkla İlişkiler”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu: İç ve Dış Siyaset Bildiriler, 20-21 Şubat 2014 Selanik, , C: I, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2014, s. 321-322. Türkan’ın makalesinin dipnotunda Vatikan’da kurulması planlanan Osmanlı elçiliğiyle ilgili olarak BOA, Y.A.RES 91/28; BOA, Y.PRK.EŞA 29/25; BOA, Y.A.RES 92/14, BOA, Y.PRK.BŞK 56/24; BOA, Y.A.RES 92/42; BOA, Y.A.HUS, 385/149; BOA, Y.PRK.MŞ 7/97 künyeli belgeleri zikretmiş fakat kullanmamıştır. Bkz. Türkan, a.g.m., s. 395. 563 A.g.m., s. 327, 333-334. 564 Mahmut H. Şakiroğlu, “Vatikan”, DİA, C: XLII, İstanbul, 2012, s. 568. 565 BOA, İ.HUS 62/92 (6 Şevval 1315/28 Şubat 1898). 160 resmi diplomatik iletişime geçecek olması ona kendi konumunu teyit etme fırsatını verecekti.566 Konuyla ilgili Şeyhülislam’ın görüşü olumluydu. Hıristiyan devletlere sefir göndermenin “hikmet ve maslahat” olduğunu hatırlatarak Osmanlı Devleti’nin gayrimüslim devletlerle sürekli diplomasiyi çok önceden meşrulaştırmış olduğu mevcut durumu ortaya koymuştu. Papalık özelinde ise ortada somut bir hükümet (“hükümet-i cismaniye”) olmadığı halde Papalık’ın İmparatorluk tebaası olan Katolikler üzerinde “ruhani” etkisi olması sebebiyle resmi diplomatik ilişkiler kurmanın yararlı olacağı kanaatindeydi. 567 Meclis-i Vükela’nın görüşü de bu yöndeydi. Konu yine Papalık hükümetinin ruhani ve cismani tabiatı çerçevesinde ele alınmıştı. Papalık’ın “ruhani hükümeti” (“hükümet-i ruhaniyesi”) Osmanlı Devleti tarafından tanınmıyordu. “Cismani hükümeti” için ise Katolik tebaanın işleriyle ilgili olarak doğrudan Papalık’la iletişim kurulması gereken konular için Vatikan’da bir elçi bulundurulmasında sakınca olmadığı belirtildi. 568 Konuyla ilgili görüş alınırken konunun hukuki boyutu da irdelenmişti. Bu çerçevede ilerleyen günlerde Osmanlı topraklarında yaşayan çeşitli Katolik cemaatlerini, onları himaye eden yabancı devletleri ve Vatikan’a bir Osmanlı elçisi tayin edilmesi halinde Papalık makamının oynayacağı yeni rolü ve gelebilecek tepkileri tartışan bir mütalaa ilerleyen günlerde Abdülhamid’e sunuldu. “Hakkı” imzalı bu mütalaayı yazan kişinin Babıali Hukuk Müşaviri İbrahim Hakkı Paşa olması muhtemeldir.569 566 Selim Deringil, “The Invention of Tradition as Public Image in Late Ottoman Empire, 1808 to 1908”, Comparative Studies in Society and History, C: XXXV, No: 1, Ocak 1993, s. 21. Ayrıca bkz: Buğra Poyraz, The End of the Religious Protectorate of France for Ottoman Catholics and the Start of the Diplomatic Relations With the Holy See, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2016, s. 42-43. 567 BOA, Y.PRK.MŞ 7/97. Tarihsiz olan bu belge 9 Şevval 1315 tarihli Meclis-i Vükela mazbatasında (BOA, Y.A.RES 91/28) bahsedilen Şeyhülislam fetvası olmalıdır. 568 BOA, Y.A.RES 91/28. (9 Şevval 1315/3 Mart 1898). 569 BOA, Y.PRK.BŞK 56/24 (24 Zilkade 1315/16 Nisan 1898). 161 Vatikan’da daimi elçi bulundurulması için alınan bu olumlu görüşlerin üzerine Abdülhamid görev için uygun bir kişinin seçilmesi emrini verince570 Hariciye Nezareti, Berlin sefareti müsteşarı Morel Bey’i liyakati, hariciyedeki tecrübesi ve devlete sadakatinin yanı sıra Katolik kimliği sebebiyle seçerek Padişahın onayına sundu.571 Vatikan’da sefaret açılmasının iki hükümet arasındaki ilişkilerin ötesinde Avrupalı büyük güçlerin Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki nüfuz mücadelesinin bir parçası olduğu aşikârdı. En başta Almanya büyük güçlerden bazılarının Osmanlı Hıristiyanları üzerinde eskiden beri devam etmekte olan nüfuzunu ortadan kaldıracak bir girişim olması sebebiyle süreçle yakından ilgilenerek elçiliğin açılmasına tam destek veriyordu. Berlin Sefiri Ahmed Tevfik Paşa’dan gelen şifreye göre Alman Dışişleri Bakanı kendisine Papa’nın Ermeni ve Yunan meselelerinde Osmanlı yararına bir politika izlediği ve yakında gündeme gelecek ıslahat konusunda da büyük devletlerin ve özellikle Doğu Hıristiyanlarının hamisi pozisyonuyla Fransa’nın yapacağı baskıların bertaraf edilmesine yardımı olacağını söylemişti. Alman İmparatoru bu sebeple Vatikan’a elçi tayin etme konusunda acele etmesini ve buraya mutlaka Müslüman bir sefir atamasını Abdülhamid’e gizli olarak iletilmesini söylemişti. Ahmed Tevfik Paşa, Vatikan’a gönderilecek sefirin Müslüman olmasının Alman İmparatoru için önemli olduğunu bir süre sonra Alman Dışişleri Bakanıyla yaptığı görüşmede konunun ısrarla yeniden vurgulanmasından anlamıştı.572 Muhtemelen Almanya’dan gelen bu müdahale üzerine Abdülhamid Hariciye Nezareti’nin elçi adayı olarak sunduğu Morel Bey’in tayinini tasdik etmeyerek Vatikan sefaretine Atina eski sefiri Asım Bey, Peşte başşehbenderi Lütfü Bey veya Tahran sefareti müsteşarı Hasip Bey’den birinin veya Müslüman başka bir hariciye memurunun seçilmesi emrini verdi.573 Padişahın bu kararı Osmanlı diplomasisinde bir 570 BOA, İ.HUS 63/16 (6 Zilkade 1315/29 Mart 1898). 571 BOA, Y.A.RES 92/14 (10 Zilkade 1315/2 Nisan 1898). 572 BOA, Y.PRK.EŞA 29/43 lef 1, 2 (26 Mart 1898, 14 Nisan 1898). 573 BOA, Y.PRK.BŞK 56/12 (15 Zilkade 1315/7 Nisan 1898). 162 devlete gönderilecek elçinin tayininde seçilecek memurun özelliklerine başka bir devlet tarafından müdahale edildiği bir örneği teşkil etmektedir. Elçi tayininde her dönemde göz önünde bulundurulan en önemli konulardan biri de liyakat ve tecrübeydi. Padişah nezaretin yeni sefir adayı Peşte başşehbenderi Lütfü Bey’i de kabul etmeyerek, Vatikan yeni kurulacak bir sefaret olacağı için buraya “sefarette kesb-i meleke ve malumat etmiş” birinin seçilmesi gerektiğini belirtmiş ve Atina eski sefiri Asım Bey’in görevlendirilmesini emretmişti. 574 Lütfü Bey’in kabul edilmemesi için başka bir gerekçe yoksa Osmanlı diplomasisinde şehbenderlik kariyerinden elçilik kariyerine geçişlerin mümkün olmakla birlikte bu örnekte olduğu gibi memurun yetkinliği konusunda çekincelere sebep olabildiği söylenebilir. Bu projeye başından beri şiddetli bir şekilde tepki gösteren Fransa süreci ve yankılarını İstanbul ve Vatikan elçilikleri başta olmak üzere Roma, Berlin, Petersburg temsilcilikleri ve konsolosluklar aracılığıyla yakından takip ediyordu.575 II. Abdülhamid’in Vatikan’a sefir tayini projesine yönelik Fransa Paris sefareti aracılığıyla gönderdiği mesajda, teamüle göre Osmanlı ile Papalık arasındaki ilişkileri Fransa’nın yürüttüğünü iddia ederek karardan dönülmesini istedi. Meclis-i Vükela’da bu tepkiye karşı geliştirilen savunma ise talebin Papalık’tan geldiği, elçi tayin ve kabulünün uluslararası hukuk çerçevesinde Osmanlı Devleti’nin hakkı olduğu ve Vatikan’da elçi bulundurmanın diğer devletlerde bulunmaktan farkı olmadığı argümanlarını içeriyordu. 576 20 Nisan 1898’de Padişah iradesiyle Asım Bey’in Vatikan’a elçi olarak tayininin ardından577 Vatikan elçiyi kabul ettiğine dair cevabını bir süre geciktirmiş ve sonunda elçi kabul edilmemişti. Vatikan’da bir elçilik kurulması talebi Papalık 574 BOA, İ.HUS 63/104 (23 Zilkade 1315/15 Nisan 1898). 575 Bkz. AMAÉ, 206 CPCOM/405, Serie: B Carton: 94 Dossier: 3; AMAÉ, 206 CPCOM/406, Serie: B Carton: 71 Dossier: 4. 576 BOA, Y.A.RES 92/45 (25 Zilkade 1315/17 Nisan 1898). 577 BOA, Y.A.RES 92/42 (28 Zilkade 1315/20 Nisan 1898). 163 tarafından geldiği halde girişimin yine Papalık tarafından sonlandırılmasının Abdülhamid’i kızdırdığı anlaşılmaktadır.578 Bu süreçte Fransa’nın Papalık üzerinde ve Almanya’nın Osmanlı üzerindeki baskısı belirleyici rol oynamıştı. Fransa’nın tepkisini ve müdahalesini bertaraf edemeyen Papalık’ın karardan vazgeçmek zorunda kaldığı anlaşılmaktadır. Fransa’nın İstanbul’daki elçisinin dahi Papalık Vekili üzerindeki etkisi büyüktü. Projenin Vatikan tarafından iptal edilmesinden birkaç ay sonra bile Papa Vekili’nin Padişah ile görüşmesini kısıtlayabilecek kadar iki hükümet arasındaki ilişkilere karışabiliyordu.579 Bu arada süreçle ilgili Osmanlı İmparatorluğu’nu baskı altında tutan Almanya da Vatikan’ın tayin edilen elçiyle ilgili geciken cevabının beklendiği dönemde dahi Berlin sefiri aracılığıyla gönderdiği haberlerle projenin sürmesi için akıl vermeye devam ediyordu.580 Osmanlı İmparatorluğunun Vatikan’da bir sefaret kuracağı haberi konuyla ilgili devletlerin basın organlarında ilgi çekmiş ve yer bulmuştu. Roma sefirinden gelen haberlere göre Roma’da yayımlanan Alman Katoliklere taraftar bir gazete projeye yönelik lehte yayın yaparken Fransız taraftarı gazete tam tersi tutum sergiliyordu.581 Torino’da yayımlanan bir başka gazete ise Fransa ve Rusya’nın Doğu Hıristiyanları üzerindeki himayesini kaldırarak Osmanlı’nın içişlerine karışmalarına son vermek için Alman İmparatorunun teşvikiyle Padişahın aldığı bu karar karşısında Vatikan’ın bir taraftan memnuniyetle karşılar ve istekli görünürken diğer taraftan Fransa’nın tepkisinden çekindiği için elçiyi kabul etmeyerek ikili oynandığını yazıyordu.582 Petersburg sefaretinden gelen yazılara göre ise Osmanlı tebaası olan 578 BOA, Y.PRK.EŞA 29/25 (26 Nisan 1898); Ahmet Türkan, a.g.m., s. 337. 579 Rinaldo Marmara, Vatikan Gizli Arşiv Belgeleri Işığında Türkiye ile Vatikan Diplomatik İlişkilere Doğru, İstanbul, Bahçeşehir Üniversitesi, 2012, s. 5. 580 BOA, Y.PRK.EŞA 30/5 (25 Mayıs 1898). 581 BOA, HR. SYS 1768/54 (30 Nisan 1898). Bu tahrirat ve ekindeki gazete haberlerinin Fransızca’dan tercüme edilerek padişaha sunulmuş hali için bkz. BOA, Y.A.HUS 385/149 (28 Muharrem 1316/18 Haziran 1898). 582 BOA, Y.PRK.TKM 40/60 (9 Safer 1316/29 Haziran 1898). 164 Hıristiyanların bir diğer hamisi olduğunu iddia eden Rusya’da yayımlanan gazetelerde de konu yakından takip ediliyordu.583 1898’de gerçeğe dönüşmeyen Vatikan’da Osmanlı sefareti projesi 1904’te Papa XIII. Leo’dan sonra gelen Papa X. Pius döneminde yeniden gündeme getirildi. Bu yıl, Fransa’nın devlet ile kilise arasına kesin bir ayrım getirerek eğitimde laikleşme kanunlarını çıkardığı ve buna tepki olarak Vatikan’ın Fransa ile diplomatik ilişkilerini sonlandırdığı yıldı.584 Roma başşehbenderi ile görüşen Papalık Dışişleri Bakanı Kardinal Merry Del Val diğer büyük devletler gibi Osmanlı İmparatorluğu’nun da Vatikan’a bir elçi ataması için uluslararası ortamın bu defa uygun olduğunu belirtmişti. Bu talebini, ihtiyaçları olmadığı halde Osmanlı Katolikleri üzerinde Fransa tarafından uygulanan “gülünç” himayenin bu sayede son bulacağı kanaatiyle desteklemişti. Kardinal’in önceki döneme göre Fransa’dan bağımsız hareket edebildiğini ima eden bu cüretkâr tavrı karşısında Osmanlı makamları bu sefer isteksiz davrandı. Vatikan’ı bu teklifi yapmaya sevk eden etken bilindiği için Meclis-i Vükela İmparatorluğun bu dönemde böyle bir planı olmadığını belirterek talebin uygun bir dille “geçiştirilmesine” karar verdi.585 Vatikan’da bir Osmanlı elçiliği kurulması projesinin iki hükümet arasındaki yakınlaşmanın kurumsal bir sonucu olmaktan ziyade uluslararası dengeler ve Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki nüfuz mücadelesi bağlamında zor bir proje olduğu anlaşılmaktadır. Bu süreçte muhatap iki devlet dışında Osmanlı Katoliklerinin geleneksel hamisi Fransa ile Osmanlı İmparatorluğu’nu diğer devletlerin nüfuzundan kurtarmaya çalışan Almanya müdahil aktörler olmuş, Panislavist politikaları dengelenmeye çalışılan Rusya ve Vatikan’a yakın İtalya’da da süreç takip edilmiştir. Abdülhamid’in bu projeye Panislamist siyaset çerçevesinde Halifelik imajını 583 BOA, HR.SYS 1325/26; BOA, HR.SYS 1325/30; BOA, HR.SYS 1325/31; 1325/32. 584 Onur Karahanoğulları, “III. Cumhuriyet’te Din Kamu Hizmetinin Kaldırılması, Laiklik”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C: LXXII, No: 4, 2017, s. 868. Ayrıca bkz. Marmara, a.g.e., 8-12. 585 BOA, BEO 2417/181242 (15 Recep 1322/25 Eylül 1904); BOA, HR.SYS 1769/2 (7 Ağustos 1904); BOA, MV 110/6 (8 Recep 1322/18 Eylül 1904). 165 pekiştirecek bir vesile olarak bakması ihtimali de elçilik projesinin anlamını farklı bir boyuta taşımaktadır. 3.2.11. Japonya’da Elçilik Projesi Osmanlı İmparatorluğu ile Japonya arasında ilişkiler 19. yüzyılın ikinci yarısında başlamıştı. Meiji reformlarıyla modernleşme konusunda önemli bir yol kat eden ve dünya siyaset arenasında yer almak isteyen Japonya ticari ve kültürel ilişkiler kurması için 1871’de Batılı devletlere heyetler göndermiş, bu çerçevede Osmanlı İmparatorluğu ile de ilk temas kurulmuştu. İki devlet arasında temaslar ortak düşmanları Rusya’ya karşı dengeleyici bir güç olabileceği için Japonya ile yakınlaşmaya sıcak bakan II. Abdülhamid döneminde de sürmüştü.586 II. Abdülhamid döneminde Japonya ile resmi diplomatik, ticari ve konsolosluk ilişkilerinin kurulması için yapılması gereken antlaşmanın müzakereleri iki devlet arası ilişkilerde gündemi işgal etmişti. Japonya, Osmanlı İmparatorluğu ile resmi diplomatik ve ticari ilişkiler kurmak isteyen ve Avrupa devletlerinin tabi olduğu kapitülasyon rejiminden yararlanmak için yapılacak olan diplomasi, ticaret ve konsolosluk antlaşmasında “en ziyade müsaadeye mazhar millet” maddesinin yer almasını talep eden taraf olmuştu. 19. yüzyılda özellikle 1856 Paris Barış Antlaşmasından sonra var olan kapitülasyonlardan kurtulmak isteyen Osmanlı hükümeti ise kapitülasyonlara yenilerinin eklenmemesi konusunda oldukça hassastı. Bu süreçte daha sonra Japonya tarafında dışişleri bakanı olacak olan Aoki Shuzo öncelikle Japonya’nın Berlin elçisi olarak aktifti. 1894’ten itibaren Berlin’de iki devlet elçileri arasında başlayan müzakereler Japonya’nın kapitülasyon ısrarı sebebiyle 1898’de kesilmiş, ardından Japonya 1903-1904’te Viyana, 1906’da Londra, 1907’de Washington ve 1909’da Roma ve Londra’daki elçileri vasıtasıyla taleplerini yinelemiş, bu şehirlerdeki iki devlet elçileri aracılığıyla antlaşma taslakları üzerinde müzakereler devam etmişti. 1894-1909 yılları arasında devam eden müzakerelerde antlaşmanın 586 Namık Sinan Turan, “Panislamizm Ekseninde II. Abdülhamid Diplomasisinin Uzakdoğu Asya Misyonu”, Devr-i Hamid: Sultan II. Abdülhamid, Ed. Mehmet Metin Hülagü, Şakir Batmaz, C: IV, Kayseri, Erciyes Üniversitesi, 2011, s. 68-69; Selçuk Esenbel, Japon Modernleşmesi ve Osmanlı: Japonya’nın Türk Dünyası ve İslam Politikaları, İstanbul, İletişim, 2012, s. 280-281. 166 Avrupa devletler hukukuyla uyumlu ve karşılıklılık ilkesine dayalı olmasını isteyen Osmanlı hükümeti, Babıali Hukuk Müşavirliğinin de aktif rol aldığı bir süreçte taslakları inceliyor ve Japonya’nın kapitülasyon taleplerini her seferinde reddediyordu. 587 Maddeler üzerinde antlaşma sağlanamadığı için dönem boyunca iki devlet arasında resmi diplomatik ilişkiler kurulamamış ve her iki ülkeye diplomatik temsilci ataması yapılamamıştı. Bununla birlikte diplomatik temsilciliklerin açılması konusu zaman zaman gündeme gelmişti. 1897’de Japonya’nın Osmanlı başkentinde bir sefaret kurma projesi olduğuna dair Japonya’da bir gazetede haber yer aldığı Osmanlı’nın New York başşehbenderi tarafından merkeze bildirilmişti. Habere göre yeni yıl için hazırlanan devlet bütçesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda açılması planlanan sefaretin masrafı da yer alıyordu.588 1892‘de İstanbul’a gelen Yamada Torajiro Osmanlı ile ticaret yapan tek Japon olarak öne çıkmış ve ilerleyen dönemde İstanbul’a gelen Japonlar için burada gayriresmi bir konsolos vazifesi görmüştü. Bu durumun ortaya çıkmasında Japonya ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkilerin gelişmesini isteyen Japon dışişleri bakanı Aoki Shuzo’nun Yamada’yı desteklemesi ve Yamada’nın iki devlet arasındaki ilişkiler için bir vasıta olarak Osmanlı tarafından kabul görmesi etkili olmuştu.589 1899’da bakan Aoki Shuzo Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa’ya yazdığı mektubunda iki devlet arasında resmi ilişkileri başlatacak antlaşma henüz imzalanmadığı için buraya bir diplomatik temsilci veya konsolos tayin etmediklerini bu sebeple hukuki korumadan yoksun bulunan Yamada’nın haklarının korunmasını bizzat Osmanlı makamlarından talep etmişti. 590 İki devlet arasındaki ilişkiler söz konusu olduğunda resmi diplomatik temsilcilerin eksikliği Japonya tarafından gündemde tutulmaktaydı. 1902’de Japon Prensi Komatsu Singapur’da bulunduğu sırada buradaki Osmanlı başşehbender 587 Gönen, a.g.m., s. 12-14; Umut Arık, A Century of Turkish-Japanese Relations: A Special Partnership, 2. Bs., Tokyo, Gyosei Tsushin Co., 1991, s. 42-47. 588 BOA, Y.A.HUS 376/14 (4 Rebiülahir 1315/2 Eylül 1897). 589 Esenbel, a.g.e., s. 290-291; Arık, a.g.e., s. 48-49. 590 BOA, HR.İD 1316/14 lef 1 (7 Ekim 1899). 167 vekiliyle yaptığı görüşmede Japonya’ya bu kadar yakın bir bölgede bir Osmanlı temsilcisi bulunmasından duydukları memnuniyeti belirtmiş ve Osmanlı’nın Japonya’da sefir bulundurmasını arzu ettiklerini ifade etmişti. 591 Osmanlı tarafı da zaman zaman Japonya’da bir sefir bulundurma ihtiyacını hissediyordu. 1904’te o sırada Bulgaristan Komiseri olan eski Washington elçisi Ali Ferruh Bey’in Mabeyne ve sadarete gönderdiği tahriratta, Osmanlı Devleti’nin yakından ilgilendiği Rus-Japon savaşının gidişatını takip etmek için Japonya’da bir Osmanlı sefaretine ihtiyaç duyulduğuna dair görüşler yer almaktaydı.592 Aynı yılın temmuz ayında ise Osmanlı İmparatorluğu’nun Tokyo’da bir başşehbenderlik açma hazırlığında olduğuna dair bilgiler Fransa Dışişleri Bakanlığına ulaşmış, bakanlık elçiliklerden edindiği bilgileri ilgili diğer elçilikleriyle paylaşmıştı. Fransa’nın İstanbul elçiliğinden gelen bilgiye göre devam eden Rus-Japon savaşı sona ermeden Tokyo’da bir Osmanlı başşehbenderliği açılmayacaktı.593 Yine 1904’te Sofya’da yayımlanan Vechornaya Posta adlı gazete Viyana’dan gelen bir telgrafa dayandırarak Japonya’nın İstanbul’da elçilik ve diğer şehirlerde konsolosluklar açmak için müzakerelere başladığını yazmıştı. Babıali’yi kızdıran bu haberin sebebinin araştırılması istenmiş, bunun üzerine Hariciye Nazırı Ahmed Tevfik Paşa yaptığı değerlendirmede yapılacak dostluk ve ticaret antlaşması için iki devletin Berlin elçilikleri aracılığıyla devam eden ve Japonya tarafından kesintiye uğratılan müzakerelerin, kapitülasyonlar konusunda ısrarcı Japonya tarafından Viyana’ya kaydırılmak istendiğini hatırlatmıştı. Tevfik Paşa’nın aktarımına göre Osmanlı hükümeti bunu gereksiz görmüş ve müzakerenin Berlin sefareti aracılığıyla teklif edilen son taslak metin üzerinden devam edebileceğini bildirmişti. Bu sırada patlak veren Rus-Japon savaşı sebebiyle konu ertelenmişti.594 591 BOA, Y.A.HUS 430/46, lef 2 (5 Rebiülevvel 1320/12 Haziran 1902). 592 BOA, A.MTZ (04) 118/8 (9 Rebiülahir 1322/23 Haziran 1904); BOA, YPRK.MK 19/28 (7 Rebiülhair 1322/21 Haziran 1904). 593 AMAÉ, 206 CPCOM/406, Serie: B Carton: 75 Dossier: 1, Fransa’nın İstanbul Maslahatgüzarı’ndan Fransa Dışişleri Bakanı’na 25 Ağustos 1904) tarihli yazı. 594 BOA, Y.MTV 264/114 (15 Recep/1322/25 Eylül 1904); Selim Deringil, “Ottoman-Japanese Relations in the Late Nineteenth Century”, The Rising Sun and the Turkish Crescent: New Perspectives on the History of Japanese-Turkish Relations, Ed. Selçuk Esenbel, Inaba Chiharu, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi, 2003, s. 45. 168 1907’de Osmanlı elçilikleri yoluyla merkeze gelen haberlere göre Avrupa’da bazı gazeteler ve haber ajansları Japonya’nın Osmanlı İmparatorluğu nezdinde bir sefaret açma düşüncesinde olduğunu bildiriyordu. Bu haberlerden birine göre Avrupa devletleri bu projeye karşıydı.595 1908’de Japonya’da bir Osmanlı diplomatik temsilcisi bulunmadığı için buradaki Osmanlıların ticari faaliyetleri ve haklarının korunmasıyla ilgili konsolos ihtiyacı olduğu Yokohama’ya fahri şehbender olarak atanmak isteyen bir kişinin Hariciye Nezareti’ne başvurusuyla yeniden gündeme gelmişti.596 Anlaşıldığı üzere Osmanlı İmparatorluğu ile Japonya arasında karşılıklı olarak elçilik ve konsolosluk açılması konusu II. Abdülhamid dönemi boyunca Japonya ve Osmanlı hükümetleri ile konuyu yakından takip eden Avrupa devletleri ve basının gündemine gelmeye devam etmişti. Yukarıda belirtildiği üzere iki devlet arasında resmi siyasi ilişkileri başlatacak olan antlaşmanın maddeleri üzerinde uzlaşmaya varılamaması sebebiyle bu dönemde her iki ülkede karşılıklı olarak elçilikler ve konsolosluklar açılamadı. İlk defa açılan, yeniden çalışmaya başlayan ve statüsü değişen elçiliklere II. Abdülhamid döneminde elçilik teşkilatının geçirdiği değişim bu şekilde tamamlandı. Harita 3.1. bu dönemde faaliyette bulunan Osmanlı elçiliklerini ilk açılış, kapanış ve ikinci açılış tarihleriyle birlikte göstermektedir: 595 BOA, HR.SYS 2947/19 (21 Nisan 1907); BOA, Y.A.HUS 512/14 (5 Cemaziyelevvel 1325/16 Haziran 1907). 596 BOA, HR.TH 369/127 (5 Aralık 1908). 169 Harita 3.1. II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Elçilikleri 170 3.3. Diplomatik İlişkilerde Kesintiler II. Abdülhamid dönemi boyunca karşılıklı olarak resmi diplomatik ilişkilerin devam ettiği devletlerin sayısı on yediye çıkmıştı ve sefaretler sistemli bir şekilde çalışmaya devam etmişti. Uzun II. Abdülhamid saltanatı devletin bu çalkantılı döneminde sıcak savaşın görece az yaşandığı bir dönemdi. Bu süreçte toplam iki savaş sebebiyle Osmanlı Devleti ve muhatap devlet arasında resmi diplomatik ilişkiler kesilmişti. Bunlar dönemin hemen başındaki 1877-1878 Osmanlı-Rus ve 1897’deki Osmanlı-Yunan Savaşlarıydı. Rusya Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilan ettikten iki gün sonra 26 Nisan 1877’de İstanbul’daki maslahatgüzarı aracılığıyla Hariciye Nezareti’ne ilettiği mesajda Osmanlı ile diplomatik ilişkileri kestiğini ve İstanbul’daki sefaret mensuplarıyla tüm şehirlerdeki konsolosların ülkeden ayrılmasını emrettiğini bildirmişti.597 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında iki devlet arasındaki diplomatik ilişkiler savaş hali sebebiyle durdurulduğu için bu dönemde her iki ülkenin topraklarında elçilik ve konsolosluk mevcut değildi. Savaş sonrası Osmanlı Devleti ve Rusya’nın dış temsilcilikleri karşılıklı olarak yeniden açılmıştır.598 Aynı şekilde 1897’de Osmanlı-Yunan Savaşı nedeniyle karşılıklı elçilikler ve konsolosluklar kapatılmış savaşın ardından faaliyete devam etmişti. Osmanlı tarafından Nisan 1897’de savaş ilan edilince İstanbul’daki Yunanistan elçiliği çalışanları ve İmparatorluğun diğer şehirlerinde görev yapan Yunan konsolosları ile Yunan vatandaşları sınır dışı edildi. Yunanistan’da bulunan Osmanlı şehbenderlerine de ülkeye dönmeleri emredildi. Aynı yılın aralık ayında antlaşma sağlanınca karşılıklı olarak elçi tayinleri gerçekleşti. 599 Savaş dolayısıyla yaşanan diplomatik kesinti zararlara yol açabiliyordu. Yunanistan’da bulunan Osmanlı tebaasının haklarının korunması ve ticari işleriyle 597 BOA, HR.SYS 1239/24 (26.4.1877). 598 Bkz. Tablo 3.1, Tablo 3.2 ve Tablo 4.5. 599 Bkz. Tablo 3.1 ve Tablo 3.2. Metin Hülagü, Osmanlı-Yunan Savaşı: Abdülhamid’in Zaferi, İstanbul, Yitik Hazine Yayınları, 2008, s. 95. 171 ilgilenilmesi ihtiyacıyla ilgili olarak buradaki Alman sefareti ve konsoloslarının tebaayı himaye etmesine karar verilmişti. Yunanistan’daki Alman konsolosların çoğunun Yunan vatandaşı olması sebebiyle Osmanlıların çıkarlarının gerektiği gibi korunmadığı için belli ölçüde zarar gördüğü bilinmektedir. 600 Osmanlı topraklarında yaşayan Yunan tebaanın hakları ise Fransa, Rusya ve İngiltere konsolosları tarafından korunacaktı.601 Diğer taraftan savaşlar veya antlaşmalar sonucu el değiştiren bölgelerde diplomatik temsilcilerle yerel idarecilerin yer değişimi söz konusu oluyordu. Örnek olarak 1878’de Batum ve Kars Rusya’nın eline geçtiğinde ve 1881’de Tesalya Berlin Antlaşması sonrası yapılan görüşmelerle Yunanistan’a bırakıldığında bu şehirlerdeki valiler yerlerini başşehbenderlere bırakmıştı. Buna karşılık Osmanlı İmparatorluğu 1897 Osmanlı-Yunan savaşında Yenişehir’i (Larissa) ele geçirdiğinde buradaki şehbender, şehrin askeri valisi olmuştu.602 3.4. II. Abdülhamid Döneminde Elçilik Kadroları 3.4.1. Elçiliklerde Sınıflandırma ve Kadrolarda Düzenleme II. Abdülhamid döneminde hariciyenin yurtdışındaki elçilik teşkilatının genişlemiş olması sebebiyle düzenleme ihtiyacı ortaya çıkmıştı. 1886’da yurtdışındaki elçilik kadrolarında görevlendirilecek memurların sayı ve unvanlarıyla ilgili sınırlandırmalar yapıldı ve sefaretler kategorilere ayrıldı. Bu yasal düzenlemeyle ortaelçilikler iş yükü oranlarına göre üç sınıfa ayrılmış, büyükelçi ve ortaelçiliklerin maiyetlerinde bulunacak görevliler ve sayıları kanunla belirlenmişti.603 Buna göre büyükelçiliklerde sefirin maiyeti bir müsteşar ve birinci, ikinci, üçüncü unvanlarına sahip üç katipten ibaret olacaktı. Bundan az sayıda personel 600 A.g.e., s. 97. 601 A.g.e., s. 100. 602 Kuneralp, “Le service consulaire ottoman au XIXe siècle”, s. 437. 603 İrade Tarihi: 7 Nisan 1886. Bkz. Düstur, 1/V, s. 462-463. 172 bulunduran büyükelçiliklerin ekonomik olarak imkan bulunca belirtilen sayıda memura ulaşması gerekiyordu.604 Ortaelçilikler ise iş yoğunlukları oranında kendi aralarında üç sınıfa ayrıldı. Atina, Bükreş ve Belgrad sefaretleri birinci, Çetine ve Washington sefaretleri ikinci ve Madrid, Brüksel, Stockholm ve Lahey sefaretleri üçüncü sınıf ortaelçilik olarak belirlendi. Birinci sınıf ortaelçiliklerin kadrosunda birinci, ikinci ve üçüncü katipler, ikinci sınıf ortaelçiliklerin kadrosunda bir başkatip ve bir ikinci katip, üçüncü sınıf elçiliklerin kadrosunda ise sadece bir katip bulundurulacaktı. İlgili dönemde bu düzenlemeye aykırı bulunan elçilik kadroları olduğu şekliyle bırakılacak, değişim döneminde atamalar yeni düzenleme çerçevesinde yapılacaktı.605 Elçilik kadrolarında yapılan bu düzenlemeden oluşan düzenlilik salnamelerden alınan verilerle oluşan tablolara yansımaktadır.606 Elçilik personelinin izin kullanma şartlarıyla ilgili düzenlemeler de bu dönemde gerçekleşmişti. 1884’ten itibaren şehbenderler için geçerli olan izinlerle ilgili kanun 1901’de sefaret müsteşarları, katipler ve sefaret maiyetinde görev yapan diğer memurlar için de geçerli hale getirildi.607 3.4.2. Elçiliklerde Uzman Memurlar: Ataşemiliterler ve Ataşenavaller 1886 yılında elçilik kadrolarında yapılan düzenlemede bahsedilen müsteşar ve katiplerden oluşan elçilik maiyetleri dışında II. Abdülhamid dönemi elçiliklerinde uzman diplomatik memurların giderek daha fazla yer aldığı görülmektedir. Askeriye ve denizcilik alanlarında uzmanlaşmış ataşemiliter (askeri ataşe) ve ataşenavaller (deniz ataşesi) bu dönemde elçiliklerde yaygınlaşarak öne çıkmıştı. Bu sayede Osmanlı Devleti’nin muhatabı devletlerde askeri ve denizcilik alanlarında temsil 604 A.g.e. 605 A.g.e. 606 Bkz. Ek 9. 607 Düzenleme tarihi: 8 Temmuz 1901. Bkz. Düstur, 1/VII, s. 699-700; Düstur, Mütemmim, s. 213- 214. 173 edilme gereksinimi karşılanmış oluyordu. Ayrıca diğer devletlerin elçiliklerindeki modern kadrolarla kurumsal anlamda uyum sağlanıyordu. Avrupa’da 1850’lerden itibaren askeri istihbarat faaliyetinin de bürokratikleşmesiyle diplomatik temsilciliklerde elçilik personeli içinde ataşemiliter istihdamı başlamıştı. Osmanlı Devleti de bu modern uygulamayı benimseyerek 1864’ten itibaren elçiliklere ataşemiliter tayinine başladı. Diplomasi ve askeri faaliyetin kesiştiği bir görev alanına sahip olan ataşemiliterliğin amacı diplomatik temsilcilikler kanalıyla resmi olarak askeri bilgi ve istihbarat aktarımını sağlamaktı. Bu sayede daha önce elçilerin yaptığı askeri istihbaratı toplama ve aktarma işi bizzat asker personel tarafından daha profesyonel ve daha geniş kapsamlı olarak yapılabiliyordu. Elçilik personeli içinde sayılan ataşemiliterliğin II. Abdülhamid döneminde süreklilik ve yaygınlık kazandığı ve kurumsallaştığı görülmektedir. 608 Osmanlı sefaretlerinde ilk defa 1864’te Paris sefaretine ataşemiliter tayin edilirken 1870’lerin ortalarından itibaren Londra, Tahran, Berlin, Viyana, Petersburg ve Brüksel’de ataşemiliter bulunuyordu. 1880’lerin sonlarında ise Atina, Karadağ, Çetine, Belgrad ve Bükreş sefaretlerinde ataşemiliter istihdamı tamamlanmıştı. 1887’de Madrid’de ataşemiliter bulunurken en geç olarak Washington’da 1898’de bir ataşemiliter görevlendirildi.609 Sefaretlerde ataşemiliterlerin bulundurulması süreklilik arz ediyordu. Salnamelerde elçilik kadrolarına dair listeler zaman zaman eksik bilgi vererek yanıltıcı olabilmektedir. Araştırmalar sonucu Belgrad sefaretinde 1888 yılından itibaren kısa bir dönem hariç daima ataşemiliter bulunduğu tespit edilmiştir. Özellikle Tahran ve Atina gibi askeri gelişmelerin yakından takip edilmesini gerektiren coğrafi olarak yakın merkezlerde ataşemiliter olmaması bir sorun olarak algılanıyor ve eksikliğin 608 Gültekin Yıldız, “Osmanlı Dış Askerî İstihbaratında Formelleşme: Elçiliklerde Ataşemiliterliğin İhdası ve Osmanlı Askerî Ataşe Raporları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, No: 17, Güz 2012, s. 239-265. 609 Yıldız, a.g.m., s. 248-250. Belgrad sefareti ataşemiliterliği için bkz. Jovo Miladinovic, “OsmanlıSırp Karşılıklı Askerî İstihbarat Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi (1880-1912)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016, s. 25-32. Bkz. Tablo 3.3, Tablo 3.4 ve Ek 9. 174 giderilmesi isteniyordu. Bazı sefaretlerde ikinci veya yardımcı ataşemiliterler görevlendiriliyordu. 610 Ataşemiliterlerin başlıca görevi askeri teknoloji ve taktikle ilgili istihbarat toplamaktı. Görev yaptıkları devletin “ordu mevcudu, güncel askerî düzenlemeler, askerî harekâtlar ya da olağandışı askerî hareketlilikler, bu orduların envanterlerinde bulunan silahlar ile satın alacakları ya da yeni geliştirdikleri silah ve teçhizatlar, askerî talimler ve katıldıkları manevralar (tatbikatlar) yanında, ilgili devletin iç siyasi gelişmeler”ini raporlarla merkeze bildiriyorlardı. Görev alanları orduları ve savaş hazırlıklarını gözlemlemek için seyahat etmeyi de kapsıyordu. Bilgi edindikleri kaynaklar ise basın, izlemek üzere hazır bulundukları askeri manevralar, seyahatlerdeki gözlemleri ve ilişki kurdukları kişilerdi.611 Ataşemiliterler tarafından hazırlanan raporlar Seraskerliğe gönderiliyor buradan da II. Abdülhamid’e sunuluyordu. II. Abdülhamid gerekli gördüğü durumlarda bilgi toplamaları için bizzat ataşemiliterlere emir gönderebiliyordu. Örnek olarak Bulgaristan veya Sırbistan’da savaş hazırlıkları ve silah alımlarıyla ve bunların tehdit oluşturup oluşturmadığı ile ilgili bilgiler istemişti. II. Abdülhamid iktidarına muhalif oluşumların takibi görevi 1890’lardan itibaren elçiler gibi kendi uzmanlık alanlarıyla ilgili olarak ataşemiliterlere de verilmişti. 1892’de ataşemiliterlerden bulundukları ülkede askeri öğrenim gören öğrencilerin sürekli olarak gözetim altında tutulması istendi.612 Yıldız Arşivi Elçilik, Şehbenderlik, Ataşemiliterlik fonunda bulunan ve ataşemiliterler tarafından doğrudan padişaha gönderilen raporlar bu dönemde padişahın ataşemiliterlerle doğrudan iletişimini ortaya koymaktadır.613 Sefaretlerde ataşemiliterlerin görevlendirilmesinden sonra denizcilik konusunda uzman ataşenavaller de diplomatik personel arasına girmişti. Abdülhamid’in saltanatından birkaç yıl önce başlatılan bu uygulamada ilk olarak 610 Miladinovic, a.g.t., s. 25-26; Yıldız, a.g.m., s. 250-251; 256-257. 611 Yıldız, a.g.m., s. 252-254. 612 A.g.m., s. 255-256. 613 Örnek belgeler için bkz. BOA, Y.PRK.EŞA 8/10 (10 Zilhicce 1305); BOA, Y.PRK.EŞA 13/46 (29 Ramazan 1308); BOA, Y.PRK.EŞA 11/95 (21 Muharrem 1308); BOA, Y.PRK.EŞA 2/14 (29 Rebiülahir 1297). 175 1873’te Londra sefaretinde donanmanın ihtiyaçlarının tedarikiyle ilgilenmek üzere ataşenaval görevlendirilmişti. Ataşenaval istihdamının sistemli bir hale getirilmesi 1883’te alınan bir kararla Paris, Roma, Berlin, Petersburg, Washington, Viyana ve Atina sefaretlerine Bahriye Nezareti’ne bağlı ataşenavaller gönderilmesiyle II. Abdülhamid döneminde oldu. Ataşenavallerden istenen donanmanın güçlendirilmesi için gerekli alımların yapılmasıydı. Bununla birlikte bulundukları ülkede denizcilik alanındaki gelişmeleri istihbarat raporları halinde bildirmeleri isteniyordu. Özellikle Osmanlı Devleti ile yakın savaş ihtimali bulunan ve donanmalarıyla ilgili duyumların alındığı Yunanistan ve Rusya’da denizcilikle ilgili gelişmeler bir an önce haber verilmeliydi. II. Abdülhamid saltanatının son yıllarında ekonomik sebeplerle ataşenaval tayininde duraklamalar yaşandı.614 3.4.3. Elçilik Kadrolarında Diğer Memurlar Elçilik kadrolarında adı geçen personelden başka ihtiyaca göre başka memurlar da bulunuyordu. Elçilikler bünyesinde ayrıca şehbenderlerin görevine benzer bir görev yapan kançılar memurları bulunuyordu. Özellikle konsolosluk antlaşması henüz yapılmadığı için Osmanlı tebaasının resmi işleriyle ilgilenecek şehbenderlerin bulunmadığı devletlerde elçiliklerde kançılar bulundurulması gerekiyordu. Örnek olarak 1882’de bu gerekçeyle Belgrad ve Bükreş sefaretlerine hesap işleriyle de ilgilenmesi için kançılar atanmıştı.615 İhtiyaç durumuna göre sefaretlerde hukuk müşaviri de bulunduruluyordu. Salnamelerde yer almasa da örnek olarak Belgrad sefaretinde 1895’te görev yapan bir hukuk müşaviri bulunmaktaydı. 616 Elçilik kadrolarında bir yenilik olarak bu dönemde imamların diplomatik personel arasında istihdam edildiği görülmektedir. Şubat 1891’de II. Abdülhamid’in emriyle bir İslam ülkesi olan İran’daki Tahran sefareti hariç diğer tüm büyükelçiliklere 614 Aydın Çakmak, Süleyman Beyoğlu, “Osmanlı Devleti’nde Bir Modernleşme Uygulaması Olarak Ataşenavallik”, Tarih Dergisi, No: 66, İstanbul, 2017, s. 79-82, 87. 615 BOA, İ.HR 285/17774 (28 Safer 1299/19 Ocak 1882); BOA, İ.HR 319/20511 (11 Muharrem 1308/27 Ağustos 1890). Ayrıca bkz. Ek 9. 616 BOA, BEO 591/44263 lef 1 (29 Ramazan 1312/26 Mart 1895). 176 Meşihat makamının seçeceği imamların tayin edilmesine karar verildi. Padişahın bu kararında Viyana sefiri Sadullah Paşa’nın Ocak 1891’deki intiharının ardından cenazeyle ilgili dini görevleri yerine getirecek imam bulunamamasının etkili olduğu söylenmektedir. İmamların görev sürelerinin bir yıl olması ve Padişahın onayıyla atanmaları istenmiştir. Uygulamada II. Abdülhamid döneminin sonuna kadar görevde kalmışlardır. 617 Hariciye Nezareti Salnamelerinin yayımlandığı dört yılda Osmanlı elçilik kadrolarında misyon şefi olan elçiler ve katipler dışında görev yapan personel Tablo 3.3.’te gösterilmiştir618: Tablo 3.3. II. Abdülhamid Dönemi Elçilik Kadroları: 1885 1888 1900 1902 Berlin fahri ataşe, ataşenaval ataşemiliter ataşemiliter, imam ataşemiliter, ataşemiliter, imam Paris ataşemiliter, ataşe, ataşenaval ataşemiliter, kançılar fahri ataşe, imam imam Petersburg ataşemiliter, ataşenaval ataşemiliter, ataşenaval ataşemiliter, ataşemiliter yardımcısı, imam, başkatip aynı zamanda şehbender ataşemiliter, ataşemiliter muavini, imam Roma ataşenaval ataşemiliter ataşemiliter, imam, doktor ataşemiliter, ataşemiliter muavini, ataşemiliter muavini, imam 617 Musa Kılıç, sefaretlere imam tayiniyle ilgili araştırmaların Sadullah Paşa’nın vefatından dört ay önce başladığını ve sefaretlerden konuyla ilgili görüş alındığını yazmaktadır. Gelen olumsuz görüşlerin çokluğuna rağmen imam tayini kararı Padişahın isteği doğrultusunda Meclis-i Vükela’da alınmıştır: Musa Kılıç, “Osmanlı Devleti’nin Sefaret İmamları”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C: VII, No: 16, Mart 2016, s. 764-769. Bkz. Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, s. 161, 166. Bkz. Tablo 3.3. 618 1301 S.N.H., s. 214-221; 1306 S.N.H. s. 187-194; 1318 S.N.H., s.178-182; 1320 S.N.H., s. 66-71. Devlet salnamelerinden II. Abdülhamid dönemine ait tüm yıllar için elde edilen elçilik kadroları tabloları için bkz. Ek. 9. Lahey ve Stockholm sefaretlerinde misyon şefi olan elçi ve katipler dışında personel bulunmadığı için tabloda yer almamıştır. 177 Londra ataşenaval ataşenaval ataşenaval imam ataşenaval, imam Viyana Ataşe ataşemiliter ataşemiliter, imam, doktor, ticaret ataşesi ataşemiliter, ataşemiliter muavini, imam, doktor, ticaret ataşesi Tahran tercüman ikinci katip aynı zamanda kançılar Farsça katip, ataşemiliter başkatip aynı zamanda sefaret başşehbenderi, ataşemiliter, sefaret münşisi Atina ataşenaval ataşemiliter, ataşenaval, kançılar kançılar, ataşemiliter Çetine ataşemiliter aynı zamanda Türkçe katibi Madrid tercüman ataşemiliter ataşemiliter, ataşemiliter, maiyyet memuru Washington ataşenaval ataşemiliter ikinci katip aynı zamanda New York şehbender vekili, New York başşehbenderi aynı zamanda ataşemiliter ikinci katip aynı zamanda New York şehbender vekili, ataşemiliter aynı zamanda New York başşehbenderi Brüksel ataşemiliter kançılar, ataşemiliter Bükreş ataşemiliter, geçici tercüman aynı zamanda kançılar ataşemiliter ataşemiliter, ataşemiliter Belgrad üçüncü katip aynı zamanda kançılar, ataşemiliter üçüncü katip aynı zamanda şehbender, ataşemiliter üçüncü katip aynı zamanda şehbender, ataşemiliter Brüksel ve Bern ataşemiliter 178 1879 tarihli bir arşiv belgesine göre ilgili yılda Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı ülkelerde bulunan elçilikleri ve bu elçilik kadrolarında katipler dışındaki personel aşağıdaki şekildedir. 619: Tablo 3.4. 1879 Tarihli Bir Belgede Elçilik Kadroları: Londra sefareti Büyükelçi, Müsteşar, Ataşemiliter Paris sefareti Müsteşar ve Maslahatgüzar, Ataşemiliter, Ataşemiliter, Ataşe, Ataşe, Kançılar Viyana sefareti Büyükelçi, Müsteşar, Ataşemiliter Berlin sefareti Büyükelçi, Ataşemiliter, Ataşe Petersburg Sefareti Büyükelçi, Ataşe Tahran Sefareti Büyükelçi, Ataşemiliter Roma Sefareti Ortaelçi Atina Sefareti Maslahatgüzar Bükreş Sefareti Ortaelçi Belgrad Sefareti Ortaelçi Çetine Sefareti Ortaelçi Brüksel Sefareti Ortaelçi Stockholm ve Lahey sefareti Ortaelçi 619 BOA, Y.PRK.HR 4/89 (1296/1878-1879). 179 3.4.4. Elçilik Kariyeri: Atamalarda Profesyonellik ve Şahsilik (/Patrimonyalizm) II. Abdülhamid dönemi Osmanlı hariciyesinde profesyonelleşmenin bir göstergesi atama ve terfilerin daha düzenli ve standart hale gelmesiydi. Elçiliklerde göreve yeni başlayan bir memur önce üçüncü katip oluyor sonrasında memuriyet belli bir kariyer çizgisinde devam ediyordu. Birinci katipliğe yükselenler bundan sonra Balkan ülkelerinin başkentlerinde elçilik görevine veya Batı Avrupa devletlerinde büyükelçiliklerin müsteşarlığına atanıyor ve ardından büyükelçilik görevlerine getiriliyorlardı.620 Bununla birlikte genel hatlarıyla bu şekilde tespit edilen kariyer çizgisi ile standart ve düzenli atamalar bürokrasinin alt kademelerinde geçerli olurken, üst kademe atamalarında padişahın şahsi ilişkileri etkili oluyordu. 621 Atamalarda dikkat çekici bir örnek olarak bu dönemde kayda değer sayıdaki diplomatlık makamının hariciye yerine askeriye kökenli memurlara havale edildiği görülür. Bunlardan Hüseyin Hüsnü Paşa 1888’de Çetine’de bir yıl elçilikten sonra 1889-1908 arasında Petersburg büyükelçiliği, Saraylızade Ahmed Tevfik Paşa 1889’dan itibaren Çetine ve Belgrad elçiliği ve 1897’den 1908’e kadar Berlin büyükelçiliği, Keçecizade İzzet Fuad Paşa 1900-1908 arasında Madrid elçiliği, İbrahim Fethi Paşa 1897-1908 arasında Belgrad elçiliği, Şerif Paşa 1898-1908 arasında Stockholm elçiliği ve Ahmed Fevzi Paşa 1891-1908 arasında Çetine elçiliği yapmıştı. 622 Abdülhamid’in, saltanatının son yıllarında güvenini kazanan isimleri hariciye memuru olmadıkları halde üst düzey diplomatik görevlere atamaktan geri durmadığını gösteren örnekler de vardır. Padişah, güvendiği ve İstanbul’daki elçilerle irtibatını sağlayan isimlerden olan Necip Melhame’yi elçi tayin etmek istemişti. Kendisi adına 620 Doğan Gürpınar, Ottoman Imperial Diplomacy: A Political, Social, and Cultural History, Londra, I.B. Tauris, 2014, s. 77. 621 A.g.e., s. 91-92. 622 Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, s. 56, 61, 80, 82, 86, 123. Osmanlı diplomasisinde “Paşa” unvanıyla görev yapan elçilerin sayısı azdı ve II. Abdülhamid döneminde de bu durum değişmemişti: Olivier Bouquet, Sultanın Paşaları (1839-1909), Çev. Devrim Çetinkasap, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016, s. 172. 180 daha önce Paris büyükelçiliğinde Jön Türklere karşı takibatı yönetmiş olan Necip Melhame’yi önce Paris daha sonra da Londra’ya büyükelçi olarak görevlendirmek istemişse de bu girişimler Melhame’nin Fransız ve İngiliz karşıtı olduğu gerekçesiyle ilgili devletler tarafından engellenmişti. Diğer yandan İstanbul’daki İngiliz diplomatlar 1907’de yine Abdülhamid’e yakın isimlerden Necip Melhame’nin kardeşi Selim Melhame’nin Roma büyükelçiliğinde görevlendirilme ihtimalinden endişe ediyordu. Aynı yıl İtalya’nın Libya’daki sömürge icraatlarıyla ilgili önemli bir ad hoc elçilik göreviyle Roma’ya gönderilmiş olması sebebiyle bu çıkarımı yapmışlardı. 623 3.5. Elçilerin Görev Alanları II. Abdülhamid dönemi diplomaside karar alma sürecinin giderek daha fazla padişahın elinde toplandığı ve saray danışmanları ve mabeyncilerin faal olduğu bir süreçte gerçekleştiği için bu dönemde görevdeki elçilerin dış politika üretiminde önemli bir rolleri olmadığı bilinmektedir. Özellikle Tanzimat dönemindeki etkili ve faal diplomatlar atmosferiyle karşılaştırıldığında bu dönemin diplomatik pratiklerinin farklı olduğu açıktır. Bununla birlikte elçilerin hem modern dönem elçilerinden beklenen rutin görevlerine devam ettikleri hem de II. Abdülhamid dönemine has yeni fonksiyonlar kazandıkları görülmektedir. Merkezle irtibatları ve iletişim biçimleri de farklılaşmış bu çerçevede duruma göre hem Babıali hem de Saraya ayrı ayrı rapor verme zorunluluğu olan memurlar olmuşlardı. 3.5.1. Padişahla Doğrudan İletişimde Elçiler ve Faaliyetleri Abdülhamid dönemi dış temsilcileri diğer dönemlerden farklı olarak merkezde Hariciye Nezareti’nin yani Babıali’nin yanında doğrudan Saray ile de iletişim kuruyorlardı. Konunun içeriğine göre telgraf veya yazılarını Hariciye Nezareti’ne veya Yıldız Sarayı Mabeyn başkitabetine gönderiyorlardı. Bu dönemin özelliği olarak doğrudan Abdülhamid ile yapılan bu yazışmaların Osmanlı Arşivi’nde bulunduğu Yıldız Perakende Evrakı içinde “Elçilik, Şehbenderlik, 623 Hanssen, a.g.m., s. 25-48, s. 37-39. 181 Ataşemiliterlik” fonunda yapılan taramada dönemin dış temsilcilerinin görev alanlarına dair bilgi edinilmekte ve ne tür görevlerle ilgili doğrudan Padişahla iletişim kurdukları görülebilmektedir. Yabancı devlet başkentlerinde bulunan elçilerin II. Abdülhamid’e doğrudan rapor ettikleri diplomatik faaliyetlerin öne çıkanları aşağıda belirtilmiştir: * Devlet yetkilileriyle mülakatlar: İmparatorlar, krallar, prensler, diğer hanedan üyeleri, devlet/hükümet başkanları ve dışişleri bakanları ve diğer bakanlarla, gündemin iki devlet arası ilişkiler ve uluslararası siyaset olduğu görüşmeler elçilerin mutat faaliyetlerindendi. Görüşmelerde Mısır, Girit, Makedonya, Bulgaristan, Doğu Rumeli meseleleriyle yurtdışındaki Ermeni örgütlenmeleri ve faaliyetleri öne çıkan konulardı. Görev yaptıkları devlet yöneticilerinin kendi diplomatlarıyla veya başka devletlerin diplomatlarıyla yaptıkları görüşmeleri de rapor ediyorlardı.624 * Diğer elçilerle iletişim: Görev yaptıkları başkentlerde bulunan yabancı devletlerin elçileriyle görüşüyorlar ve konuşulanları padişaha bildiriyorlardı.625 * Diğer elçilerin faaliyetleri: Bulundukları ülkede diğer devletlerin elçilerinin faaliyetlerini ve krallar, prensler ve devlet adamlarıyla görüşmelerini takip ediyor ve bunlarla ilgili istihbaratı ve izlenimlerini padişaha doğrudan rapor ediyorlardı.626 624 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 27/4 (15 Zilhicce 1314); BOA, YPRK.EŞA 25/91 (28 Şaban 1314); BOA, YPRK.EŞA 24/75 (3 Muharrem 1314); BOA, YPRK.EŞA 24/25 (29 Şevval 1313); BOA, YPRK.EŞA 23/66 (2 Şaban 1313); BOA, YPRK.EŞA 23/21 (17 Cemaziyelevvel 1313); BOA, YPRK.EŞA 23/49 (29 Cemaziyelahir 1313); BOA, YPRK.EŞA 23/5 (5 Cemaziyelevvel 1313); BOA, YPRK.EŞA 22/37 (13 Safer 1313); BOA, YPRK.EŞA 21/11 (1 Şaban 1312); BOA, YPRK.EŞA 20/81 (28 Cemaziyelevvel 1312); BOA, YPRK.EŞA 19/94 (25 Zilhicce 1311); BOA, YPRK.EŞA 6/58 (22 Recep 1304); BOA, YPRK.EŞA 11/104 (15 Zilhicce 1307); BOA, YPRK.EŞA 1/56 (8 Recep 1296); BOA, YPRK.EŞA 1/49 (4 Rebiülahir 1296). Bu çerçevede görev yaptıkları ülkeye ziyaret amacıyla gelen yabancı devlet yöneticileriyle görüşme fırsatlarını da değerlendiriyorlardı. Örnek olarak Salih Münir Paşa’nın Fransa’da İran Şahı ile görüşmüştü. Bkz. Salih Münir Paşa [Çorlu], Geçmiş Zamanlar: II. Abdülhamid Devri Osmanlı Diplomasisi, İstanbul ve Paris Hatıraları, Ed. Ali Birinci, Selma Günaydın, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015, s. 356-358. 625 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 10/67 (24 Cemaziyelahir 1307); BOA, YPRK.EŞA 6/40 (29 Cemaziyelevvel 1304); BOA, YPRK.EŞA 6/51 (13 Cemaziyelahir 1304); 6/69 (20 Şaban 1304); BOA, YPRK.EŞA 7/38 (26 Rebiülahir 1305); BOA, YPRK.EŞA 24/21 (19 Şevval 1313). Bir başka örnek için bkz. [Çorlu], a.g.e., s. 253-255. 626 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 28/51 (3 Recep 1315); BOA, YPRK.EŞA 10/6 (19 Muharrem 1307); BOA, YPRK.EŞA 14/63 (28 Safer 1309); BOA, YPRK.EŞA 11/105 (22 Zilhicce 1307). 182 * Haberalma ve istihbarat faaliyeti: Elçilerin en temel görevlerinden olan haber alma ve istihbarat faaliyetine dair sefaretlerden her konuda doğrudan Yıldız sarayına raporlar gönderiliyordu.627 * Basın takibi: Yabancı basında Osmanlı Devleti’yle ilgili çıkan haberlerin bir kopyasını Padişaha iletiyorlardı.628 * Özel günleri kutlama: Görev yaptıkları ülkelerde kral veya devlet başkanlarının yılbaşı, hükümdarın doğum günü, bayramlar veya diğer özel günlerde verdikleri davetlere ve ziyafetlere katılıyorlar, kendileri sefarethanelerde verdikleri davetlerde onları ağırlıyorlardı. Resmigeçitlere davetli olarak katılıyorlar, hükümdarlar arasında doğum günü kutlamaları veya sağlıkla ilgili nezaket mesajlarını iletiyorlardı.629 * Siparişlerin temini: II. Abdülhamid yabancı ülkelerden getirtmek istediği ürünleri elçileri aracılığıyla satın alıyordu. Elçilerin ilgilendiği bu siparişler egzotik bitki ve hayvanlar, atlar, kuşlar630, kurgu eserler, müzik aletleri, sigara gibi Abdülhamid’in özel ilgilerine dair olabiliyordu. 631 627 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 1/62 (12 Ramazan 1296); BOA, YPRK.EŞA 1/64 (26 Ramazan 1296); BOA, YPRK.EŞA 12/47 (8 Rebiülahir 1308); BOA, YPRK.EŞA 18/67 (19 Rebiülevvel 1311); BOA, YPRK.EŞA 1/15 (26 Şevval 1294); BOA, YPRK.EŞA 1/26 (12 Şaban 1295); BOA, YPRK.EŞA 2/13 (17 Rebiülahir 1297). 628 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 22/29 (2 Safer 1313); BOA, YPRK.EŞA 21/14 (10 Şaban 1312); BOA, YPRK.EŞA 23/4 (4 Cemaziyelevvel 1313); BOA, YPRK.EŞA 1/18 (28 Zilkade 1294). 629 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 28/69 (19 Şaban 1315); BOA, YPRK.EŞA 28/65 (7 Şaban 1315); BOA, YPRK.EŞA 19/31 (21 Şaban 1311); BOA, YPRK.EŞA 19/10 (2 Recep 1311); BOA, YPRK.EŞA 18/10 (29 Zilhicce 1310); BOA, YPRK.EŞA 9/103 (25 Zilhicce 1306); BOA, YPRK. EŞA 8/82 (12 Cemaziyelevvel 1306); BOA, YPRK.EŞA 7/66 (27 Şaban 1305); BOA, YPRK.EŞA 52/44 (5 Rebülahir 1326); BOA, YPRK.EŞA 30/13 (8 Muharrem 1316); BOA, YPRK.EŞA 16/23 (19 Muharrem 1310); BOA, YPRK.EŞA 12/66 (20 Cemaziyelevvel 1308); BOA, YPRK.EŞA 13/39 (7 Ramazan 1308); BOA, YPRK.EŞA 1/48 (4 Rebiülahir 1296); BOA, YPRK.EŞA 10/45 (8 Cemaziyelevvel 1307); BOA, YPRK.EŞA 10/97 (17 Şaban 1307). 630 II. Abdülhamid, dönemin Avrupalı kraliyet aileleri gibi sarayda hayvanat bahçesi bulundurma modasına uymuştu. Bahçenin zenginleştirilmesi için dış temsilcileri, elçiler ve şehbenderleri görevlendiriyordu: Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876- 1909), s. 20. Bu konuyla ilgili olarak Hindistan ve Endonezya’da bulunan şehbenderler de faaldiler. Bkz. Diren Çakılcı, Emirhan Berberoğlu, “II. Abdülhamid’in Egzotik Bitki Merakı: Hindistan ve Endonezya’dan Temin Edilen Türler”, Avrupa Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, C: IV, No: 12, 2017, s. 178-202. 631 Bkz. BOA, YPRK.EŞA 9/17 (9 Recep 1306); BOA, YPRK. EŞA 9/22 (23 Recep 1306); BOA, YPRK.EŞA 8/15 (21 Zilhicce 1305); BOA, YPRK.EŞA 7/70 (6 Ramazan 1305); BOA, YPRK.EŞA 183 3.5.2. Elçilerin Siyasi Görevleri Daimi elçiliklerin kurulduğu dönemden beri elçiler için resmi olarak tanımlanan ilk görev bulundukları ülkede temsil ettikleri ülkenin çıkarlarını savunacak şekilde ilişkiler kurmak, siyasi temsil ve iletişim yoluyla kendi ülkelerinin lehine sonuçlar elde etmek, dış politikada sorunların barışçıl çözümü için ve iki devlet arasında ilişkilerin geliştirilmesi için çalışmaktı. Dış politikanın geliştirilmesinde iplerin II. Abdülhamid’in elinde olduğu bu dönemde de elçiler bu mutat faaliyete devam etmişlerdi. Bununla birlikte İmparatorluğun uluslararası arenada en çok baskı aldığı bu dönemde elde edilen sonuçların ne derece bu elçilerin faaliyetine bağlı olduğu tartışma konusudur. Siyasi krizlerin yaşandığı dönemlerde Hariciye Nezareti’nin direktifiyle Osmanlı tezlerini savunmak için elçilerin faal oldukları görülür. Örnek olarak, Paris büyükelçisi Mahmud Esad Bey/Paşa 1880’ler boyunca Fransa’nın Tunus’u ve İngilizlerin Mısır’ı işgali konularıyla ilgilenmiş, Osmanlı çıkarlarını koruma çerçevesinde devlet adamlarıyla görüşmüş ve gelişmeleri takip etmişti. 632 1897 Osmanlı-Yunan savaşı öncesinde Osmanlı toprak bütünlüğünün tehlikeye girdiği Girit krizi konusunda diplomasi aracını kullanarak daha az maliyetle sonuç almak isteyen Osmanlı Devleti Hariciye Nezareti’nden Avrupa’daki elçilere sıkça gönderilen sirkülerle elçilerin çalışmasını organize etmeye çalışıyordu. Elçiler görev yaptıkları devletlerde Avrupalı devlet yöneticileriyle sorunun çözümü için görüşmeler yapıyorlar ve yerel basından konuyla ilgili bilgi paylaşımında bulunuyorlardı. 633 7/62 (25 Şaban 1305); BOA, YPRK.EŞA 50/18 (20 Muharrem 1325); BOA, YPRK.EŞA 31/40 (26 Rebiülahir 1316); BOA, YPRK.EŞA 32/20 (26 Şevval 1316); BOA, YPRK.EŞA 32/32 (12 Zilkade 1316). Kızı Ayşe Sultan’ın belirttiğine göre II. Abdülhamid’in kıyafetlerini büyükelçi Münir Paşa Paris’te yaptırıp İstanbul’a gönderiyordu. Bkz. Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, İstanbul, Timaş Yayınları, 2013, s. 16. 632 Mahmut Akpınar, “Osmanlı Hariciyesinde Yaklaşık Kırk Yıl: Mahmud Esad Paşa (1837-1895)”, FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, No: 5, Bahar 2015, s. 43-44. 633 Şenışık, a.g.t., s. 170-171, 185-188, 192, 198, 214-215, 227, 289 ve b.a. 184 Elçilerin çabasının siyasi faaliyetlerde olumlu katkı yaptığına dair ilgili dönemlerde yorumlar yapılmıştır. 1895’te Berlin’de yayımlanan bir gazetedeki yazıda Osmanlı İmparatorluğu ve Rusya’nın Ermeni meselesiyle ilgili görüş birliği içinde olması Petersburg büyükelçisi Hüseyin Hüsnü Paşa’nın kurduğu dostluk ve güvene dayalı ilişkilere bağlanmıştı. 634 3.5.3. Elçilerin Muhalifleri Takibi: Jön Türkler ve Ermeniler II. Abdülhamid dönemi elçilerinin en çok bilinen görevlerinden biri muhaliflerin takibi ve faaliyetleriyle ilgili istihbarat toplanmasıydı. İçte gelişen siyasi muhalefetin engellenmesiyle burada barınamayan Abdülhamid aleyhtarı Jön Türkler ve ayrılıkçı Ermeni gruplar Avrupa’da ve ABD’de faaliyetlerini sürdürmüşler ve burada Abdülhamid’in resmi temsilcileri olarak elçilerin görüş ve sorumluluk alanına girmişlerdi. Muhalif faaliyetlerin engellenmesi konusunu en önemli güvenlik meselesi olarak padişah elçilerden en çok bu konuda performans bekliyordu. Yapmaları gereken bu kişi ve grupları takip etmek, çeşitli şekillerde faaliyetlerini önlemek veya vazgeçirmek için çeşitli yollara başvurmaktı. Elçilerin takip ettiği muhaliflerin çok büyük bir bölümü özellikle 1890’ların başlarından itibaren Avrupa’ya kaçmak zorunda kalan ve Abdülhamid’in tehdit algılamasında üst sıradaki bir muhalif oluşum olarak Jön Türklerdi. Elçiler Jön Türkler ile ilgili haberleri merkeze ulaştırmanın ve karşı-propaganda yöntemlerinin yanında görev yaptıkları devlet yöneticileriyle temasa geçerek sınır dışı edilmelerine ve faaliyetlerinin engellenmesine çalışıyorlardı. Elçilerin çok bilinen bir diğer yöntemleri de muhalifleri ve özellikle Jön Türkleri, üzerinde anlaştıkları bir meblağ üzerinden ödeme yaparak ve resmi görev teklif ederek Abdülhamid karşıtı çalışmalarından vazgeçirmekti.635 634 Yakup Karataş, “Ermeni Meselesinin Enternasyonalizasyon Sürecine Dair Tespitler ve Osmanlı Diplomasisi”, Turkish Studies, C: VIII, No: 5, Bahar 2013, s. 384. 635 Bkz. Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, s. 69-70; M. Şükrü Hanioğlu, Preparation for A Revolution: The Young Turks, 1902-1908, Oxford, Oxford University Press, 2001. 185 Jön Türk meselesiyle ilgilenme konusunda en faal olan sefaret, en fazla bulundukları yer olan Paris’teki sefaretiydi. Bunun dışında Londra, Brüksel, Berlin, Stockholm, Roma, Bükreş sefirleri de bu konuda faaldiler. Özellikle ülkeden ülkeye geçerek muhalefete devam eden Ahmed Rıza ve Mahmud Celaleddin Paşa gibi önde gelen isimler elçiler tarafından takip ediliyor ve engellenmeleri ve sınır dışı edilmeleri için hükümet yetkililerine başvuruyorlardı.636 Muhaliflerin takibiyle ilgili dikkat çeken bir örnek Rotterdam başşehbenderi yani bir hariciye memuru olarak muhalif mizah yapan Davul gazetesini çıkardığı anlaşılan Ali Nuri ve eşi Hayriye Hanım’ın faaliyetlerinin 1900’lerin ilk yıllarında farklı Avrupa şehirlerinde Londra, Brüksel, Stockholm elçileri tarafından takip edilmesi, kontrol altına alınmaya çalışılması ve merkeze bilgi verilmesiydi.637 Yine 1890’ların başından itibaren Ermenilerin Batı ülkelerine yoğun bir şekilde göç etmesi ve yerleştikleri yerlerde ayrılıkçı propaganda ve örgütlenme faaliyetlerinde bulunması II. Abdülhamid’i alarma geçirmişti. Bu dönemin diplomatları görev yaptıkları bölgelerdeki Ermenileri ve her türlü faaliyetlerini takip etme, ayrıntılı olarak merkeze rapor etme ve Ermeni olaylarıyla ilgili göç eden Ermenilerin buralarda yaptıkları yayınlara karşı Osmanlı Devleti’nin resmi açıklamalarıyla ilgili yetkilileri ve kamuoyunu bilgilendirme gibi faaliyetlerde bulunuyorlardı. 638 636 Hanioğlu, The Young Turks in Opposition, s. 49, 80, 99, 113, 118, 122, 129, 175; Taner Aslan, “II. Abdülhamid ve İttihat ve Terakki Cemiyeti İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Sultan II. Abdülhamid Sempozyumu, C: I, s. 118-119. Ahmed Rıza ve Cemil (Topuzlu) gibi muhalif isimlerin Avrupa’daki elçiler tarafından denetim altında tutulduğuyla ilgili döneme dair anlatılar için bkz. Ahmed Rıza Bey, Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmed Rıza Bey’in Anıları, İstanbul, Arba Yayınları, 1988, s. 19; Osmanoğlu, a.g.e., s. 278. 637 Adil Baktıaya, Bir Osmanlı Kadınının Feminizm Macerası ve Hamidiye Modernleşmesi, İstanbul, H2O Kitap, 2016, s. 52-57, 63-64, 72-73, 76-80, 86-87. Ayrıca bkz. Evren Küçük, “Osmanlı Hariciyesi’nin Muhalif Bir Gazete (Davul) ile Mücadelesi”, OTAM, No: 43, Bahar 2018, s. 109-140. 638 Örnek olarak 1895’te Erzincan’da Ermenilerle Osmanlı güvenlik güçleri arasında yaşanan olayla ilgili yapılan yayınlara karşı bilgilendirme yapmak hususunda Avrupa’daki elçilerin Hariciye Nezareti ile yazışmaları için bkz. Türkan Erbengi, Emin Kutluğ (Ed.), Müşir Mehmed Zeki Paşa ve Belgelerle Ermeni Olayları, İstanbul, Kuşak Ofset, 2005, s. 123-165. Osmanlı dış temsilcilerinin Hariciye Nezareti ile Ermeni meselesiyle ilgili yazışmalarını içeren çok sayıda belge yayınlanmıştır. Bkz. Bilal N. Şimşir, Documents Diplomatiques Ottomans: Affaires Armeniennes, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985,1989, 1999, 4 cilt. 186 Ermenilerin takibiyle ilgili çalışmalarıyla öne çıkan sefaret göçlerle birlikte Ermeni nüfusunun en yoğun şekilde bulunduğu ve Ermeni tezlerinin üst düzeyde destek gördüğü devletlerden biri olarak ABD’de bulunan Washington sefaretiydi. Bu konuda en çok da bu hareketli dönemin önemli bir bölümünde görevde olan Aleksandr Mavroyeni Bey ve Ali Ferruh Bey faal olmuşlardı.639 Bununla birlikte Londra’daki Osmanlı büyükelçileri de aynı faaliyetleri sürdürmüşlerdi.640 Abdülhamid’in şüpheci kişiliği ve konuyla ilgili üst düzey tehdit algılaması sebebiyle elçiler saraydan kendilerine iletilen ve görev yaptıkları yerde Ermeni “komita” örgütlenmelerine dair gerçek olma ihtimali çok düşük olan jurnalleri bile emir gereği araştırmak ve sonuçları bildirmek zorundaydılar. 641 3.5.4. Elçilerin Basını Takibi Diplomatların her dönemde temel görevlerinden biri bulundukları ülkelerde her türlü basın ve yayın faaliyetini takip etmek ve merkeze rapor etmekti. Bu sayede dış politika konularında istihbarat edinecekleri bir mecra olarak basından üst düzeyde yararlanılıyordu. Bu takibin bir diğer amacı da aleyhte yazılan ya da “zararlı” görülen yazılarla ilgili gerekli tepkinin verilmesini sağlamaktı. II. Abdülhamid yabancı basının Osmanlı İmparatorluğu üzerinde bir baskı unsuru olarak son derece profesyonelce kullanıldığı bu dönemde bu baskının bertaraf edilmesini çok önemsiyordu. Bu sebeple onun elçileri ve elçilik görevlilerinin mesailerinin büyük bir bölümünü basın takibi oluşturuyordu. Yabancı devletlerin 639 Konstantina Andrianopoulou, “Alexander Mavroyeni Bey: From the 19th Century Reform Era To The Young Turk Revolution Through The Life and Ideology of a Neophanariot Ottoman Bureaucrat”, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2004, s. 61; David Gutman, “Migrants, Revolutionaries, and Spies: Surveillance, Politics, and Ottoman Identity in the United States”, Living in the Ottoman Realm: Empire and Identity, 13th to 20th Centuries, Ed. Christine Isom, Verhaaren-Kent F. Schull, Indiana, Indiana University Press, 2016, s. 286-294. Ayrıca bkz. Bilal N. Şimşir, “Washington’daki Osmanlı Elçisi Alexandre Mavroyeni Bey ve Ermeni Gailesi (1887-1896)”, Ermeni Araştırmaları Dergisi, Ankara, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, No: IV, Aralık 2001-Ocak-Şubat 2002, s. 32-54; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 241. 640 İnanç Meriç Koç, “Osmanlı Devleti’nin II. Abdülhamid Dönemi İngiltere ile İlişkileri İçerisinde Londra Elçileri”, Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa, 2010, s. 41-42, 164-213, 228-241, 288-294. 641 [Çorlu], a.g.e., s. 461-462. 187 yayın organlarının yanında Jön Türk ve Ermeni muhalefetinin yayın faaliyetleriyle geniş kitlelere ulaştırılmasını engellemek için de Abdülhamid yurtdışındaki diplomatları aracılığıyla sürekli bir çaba içine girmişti. Elçiler bulundukları ülkede basını dikkatle takip ederek Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren konulardaki haberleri düzenli olarak Hariciye Nezareti ve padişaha rapor ediyorlardı.642 Elçiler aleyhte yayınların engellenmesi için ilgili devletin dışişleri bakanlıklarına genellikle basın özgürlüğü gerekçe gösterilerek olumsuz cevap aldıkları başvurularda bulunuyorlar, tekzipler yayımlıyor, bazen mahkemelere başvuruyorlardı. Ayrıca karşı propaganda amacıyla Osmanlı tezlerini savunan yazılar yayımlıyorlardı.643 Elçilerin aleyhte yayınları engellemek için kullandıkları metotlardan biri de bu tür yazı yazanları kişisel dostluklarından yararlanarak veya para teklifiyle lehte yazı yazmaya teşvik etmek veya bazı gazete veya yazarları Osmanlı taraftarı yazıları 642 Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, s. 107-109; Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), s. 153-158; Muammer Göçmen “II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Basın Nasıl Takip Edilirdi?”. Dönemin Londra sefirlerinin basını takip faaliyetleri için bkz. Koç, a.g.t., s. 89-91, 151-164, 225-228, 286-288. Paris, Brüksel, Washington, Viyana elçilerinden gelen basın takibiyle ilgili örnek bazı belgeler için bkz. BOA, YPRK.HR 34/62 (29.12.1322); BOA, YPRK.HR 28/42 (24.09.1317); BOA, YPRK.HR 25/2 (1.7.1315); BOA, YPRK.HR 21/73 (30.9.1313); BOA, YPRK.HR 10/53 (30.3.1305). Brüksel elçilerinin Belçika basınıyla ilgilenme biçimini analiz eden bir vaka çalışması için bkz. Houssine Alloul-Roel Markey, ““Please Deny These Manifestly False Reports”: Ottoman Diplomats and The Press in Belgium (1850- 1914)”, International Journal of Middle East Studies, No: 48, 2016, s. 267-292. İlgili dönemde uluslararası bir sorun haline gelmiş olan Girit Meselesi hakkındaki yayınları Avrupa’daki Osmanlı elçilerinin takipleri üzerine ayrı bir araştırma bulunmaktadır. Bkz. A. Nükhet Adıyeke, “Osmanlı Sefirlerinin Gözüyle: Girit Sorunu Karşısında Avrupa Basını ve Kamuoyu”, Toplumsal Tarih, Temmuz 1999, s. 25-30. Washington elçileri muhalif ve aleyhte yayınların yanında Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren Amerikan misyonerlerle ilgili misyoner yayınlarında yer alan yazıları ve Amerikan basınında yer alan misyonerlik karşıtı yayınları takip ediyor ve merkeze rapor ediyordu: Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), s. 140-142. 643 Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, s. 111-115, 148-152. Atina elçiliğinin bir haberi tekzip ettiğiyle ilgili bkz. BOA, YPRK.EŞA 1/55 (2.7.1313). Roma elçisinin bir haberi tekzip etmesiyle ilgili bkz. BOA, YPRK.EŞA 20/67 (5.5.1312). Paris maslahatgüzarının tekzip ettiği bir haber için bkz. BOA, YPRK.EŞA 20/36 (19.3.1312). Roma elçisi bir haberdeki ifadelerle ilgili İtalyan mahkemelerine başvurmuştu. Bkz. BOA, YPRK.EŞA 24/45 (11.2.1315). Washington elçisi New York Times gazetesinde Ermeni olaylarıyla ilgili Osmanlı Devleti’nin yaklaşımını savunan bir makale yayımlatmıştı. Bkz. BOA, YPRK.EŞA 23/14 (10.5.1313). Elçi yardımcıları olarak müsteşarlar da Osmanlı imajına destek vermek için yabancı basında yazılar yayımlıyorlardı. Örnek olarak Berlin sefareti müsteşarı Alman gazetelerinde Abdülhamid’in faaliyetlerini duyuran bir makale yayımlatmıştı. Bkz. BOA, YPRK.EŞA 19/102 (29.12.1311). Alman gazetelerinde sefaretin yayınlattığı yazılar için bkz. BOA, HR.SYS 35/37 (20.11.1895). 188 yayımlamaları için satın almaktı. Elçilere Hariciye Nezareti’nden yazarlar ve gazetelere olumlu yayın yapmaları için yapacakları ödemeleri için ödenek ayrılıyordu. Bu metot istismara açık bir konu olarak yazarlar ve gazeteciler tarafından kullanılıyor ve “şantaj”la para elde etmeye çalışmalarına sebep oluyordu.644 Paris sefiri Salih Münir Paşa’nın (Çorlu) belirttiğine göre Osmanlı aleyhindeki yayınların çoğu II. Abdülhamid’i korkutarak bu şekilde para kazanmayı “sanat” haline getirmiş kişiler tarafından yapılıyordu.645 Para teklifi yanında lehte yayınları teşvik için gazetecilere elçiler aracılığıyla nişan verilmesi de gündeme geliyordu. 646 Bütün bu çabalar sonucu engellenemeyen aleyhte yayınların okuyucuya ulaşmasının önüne geçmek için zor bir yöntem olsa da yayınların elçilikler tarafından satın alındığı veya yok edildiği oluyordu. 647 Basın takibi için yeni gelişen profesyonel yöntemlerin kullandığı bu işi yapan bir şirketten hizmet alındığı da tespit edilmiştir. Washington elçiliğinin basın takibini daha profesyonel bir şekilde gerçekleştirmek için yeni imkanları değerlendirdiği; bu dönemde ABD’de faaliyet gösteren Romeike adlı dünyanın ilk medya takip merkezine abone olduğu ve Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren gazete haberlerinin şirket tarafından sağlanan kupürlerini 1901’de merkeze ilettiği bilinmektedir.648 Basının yanında, Avrupa’da fikirlerin kitlelere ulaşmasında önemli bir araç olarak tiyatro oyunları da elçilerin takibindeydi. Elçiler II. Abdülhamid’in emriyle İslam dinine, padişaha veya Osmanlı imajına saldırdığı, zarar verdiği veya Ermeni tezlerinin propagandasını içerdiği düşünülen oyunların sahnelenmemesi için çalışıyorlar ve bazen bu görevlerinde başarılı oluyorlardı.649 Sonuca ulaşmak için 644 Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, s. 124-143; İlhan Yerlikaya, “II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Gazete ve Haber Ajanslarının Şantaj ve Yolsuzlukları”, Toplumsal Tarih, Mart 1994, No: 3, s. 18-19. Elçilere merkezden matbuat ödeneği sağlanmasıyla ilgili bkz. BOA, YPRK.HR 24/38 (11.1.1315). 645 [Çorlu], a.g.e., s. 402-403. 646 BOA, YPRK.EŞA 3/14 (20.4.1299). 647 Demirel, II. Abdülhamid Döneminde Sansür, s. 143. 648 Adil Baktıaya, “Medya Takip Sektörünün Doğuşu - Romeike: 19. Yüzyılın “Google”ı”, Toplumsal Tarih, Şubat 2009, No: 182, 51-52. 649 Fatmagül Demirel, “II. Abdülhamid Dönemi Tiyatro Sansürü ve Perdeler Sansüre Açıldı”, Toplumsal Tarih, 1999, C: XI, No: 63, s. 41-43. Ayrıca bkz. Ziyad Ebuzziya, “Sultan II. 189 genellikle görev yaptıkları devletin üst düzey yöneticilerinin aracılığına başvuruyorlardı. Örnek olarak Hz. Muhammed’le ilgili bir piyesin yasaklatılması konusuna Fransa Cumhurbaşkanı olumlu bakmış ve Osmanlı temsilcilerine yardımcı olmuştu. Bu olumlu yaklaşımına karşılık kendisine İmtiyaz Nişanı verilmişti.650 3.5.5. Elçiler ve Avrupa’daki Osmanlı Talebeleri Yurtdışında eğitim gören Osmanlı vatandaşı öğrencilerin II. Abdülhamid döneminde sayıları artmakla birlikte geçmişten beri en çok bulundukları ülke olarak Fransa ile beraber bu dönemde siyasi yakınlaşmanın yaşandığı Almanya’da bulunuyorlardı. Bu sebeple, özellikle Paris ve Berlin elçilerinin, öğrencilerin Osmanlı hükümetiyle ilişkilerini yürütme, ekonomik durumlarıyla ilgilenme ve muhtemel muhalif faaliyetleriyle ilgili onları gözetim altında tutma sorumlulukları bulunuyordu. 651 Elçilerin görev yaptıkları devletlerde öğrencilerin okul başvurularını bizzat yaptıklarına dair bilgiler mevcuttur. Fransa’daki çeşitli okullarda öğrenci olmak üzere Osmanlı vatandaşlarının başvurularını Fransa Dışişleri Bakanlığı’na yazdıkları dilekçelerle bizzat Paris sefirleri yapıyorlardı. Yine bu elçiler Fransa’daki kurumlarda öğrenci ve stajyer olarak bulunan Osmanlıları ilgilendiren konularda Fransa Dışişleri Bakanlığıyla iletişim halinde bulunuyorlardı.652 3.5.6. Elçiler ve Yurtdışındaki Osmanlı Vatandaşları Elçiler bulundukları ülkelerde Osmanlı padişahı ve hükümetini temsil ettikleri gibi bulundukları ülkedeki Osmanlı tebaasının da temsilcisi, hamisi ve sorumlusuydular. Bu çerçevede özellikle Berlin Antlaşması sonrası Balkanlarda Abdülhamid’in Dinî ve Millî Konulardaki Hassasiyeti: Fransa, İngiltere ve İtalya’da Oynanmasını Yasaklattığı Piyesler”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi: Tebliğler: II. Türk Edebiyatı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Araştırma Merkezi, 1988, C: II, s. 327-367. 650 Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), s. 158. 651 Mustafa Gençoğlu, “Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C: IV, No: 2, Temmuz 2014, s. 38, 63; Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, s. 241. 652 Bkz. AMAÉ, 75 ADP/28, 30, 34, 39 numaralı dosyalar içinde çeşitli belgeler. 190 Osmanlı’dan bağımsızlıklarını kazanarak yeni kurulan devletlerde yaşamaya devam eden Osmanlı vatandaşlarının tâbiiyet ve hukuk işleriyle buralara yeni atanan Bükreş, Belgrad, Çetine sefirleri ilgileniyordu. Aynı dönemde Avusturya-Macaristan tarafından işgal edilen Bosna-Hersek’teki Osmanlıların işleriyle de Viyana’daki Osmanlı sefiri ilgilenmekteydi.653 Elçilerden ihtiyaç olan durumlarda yurtdışında çeşitli sebeplerle zor durumda kalmış Osmanlı vatandaşlarını da gözetmeleri bekleniyordu. Örnek olarak Paris elçisi Salih Münir Paşa Fransa’da hapse girmiş bir Türk gencinin annesinin isteği üzerine Fransız yetkililere başvurarak durumunun incelenmesi ve hukuk dahilinde ülkesine geri gönderilmesi için yapılabilecekleri Dışişleri, İçişleri ve Adliye Bakanlarıyla görüşerek araştırmıştı. Sonunda konuyu açtığı Fransa Cumhurbaşkanı’nın tutukluyu affetmesi ve sınır dışı etmesiyle bu işi sonuçlandırmıştı.654 Bu olayda bir elçinin görev yaptığı devletin yetkilileriyle kurduğu şahsen kurduğu iyi ilişkilerin bu tür işlerin başarıyla sonuçlandırmasına katkısının büyük olduğu dikkat çekmektedir. 3.5.7. Silah Temini Devletin modern silah ihtiyacını Avrupa devletlerinden ithal ederek karşılamaya devam ettiği bu dönemde II. Abdülhamid’in İngiltere ve Fransa yerine Almanya ile yakınlaşması sonucu Berlin büyükelçilerine silah alımıyla ilgili bilgi toplama ve yetkili mercilerle görüşme yapma konusunda görevler düşüyordu. Özellikle asker kökenli bir diplomat olarak Almanya başkentinde uzun yıllar görev yapan Ahmed Tevfik Paşa’nın bu konudaki rolü önemliydi.655 Diğer yandan, Londra büyükelçisi Rüstem Paşa da İngiltere’de gelişen silah teknolojisini takip ediyor ve örnekler gönderiyordu.656 653 Yukarıda Bükreş, Belgrad ve Çetine Elçiliklerinin Kurulması başlıklarına bakınız. Ayrıca bkz. Ali Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, s. 138-139. 654 [Çorlu], a.g.e., s. 639-641. 655 Naci Yorulmaz, Arming the Sultan: German Arms Trade and Diplomacy in the Ottoman Empire Before World War I, Londra, I. B. Tauris, 2014, s. 32, 112, 115, 168-170, 172, 207-208. 656 Koç, a.g.t., s. 148-150. 191 3.5.8. Demiryollarıyla İlgili Müzakereler Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde ulaşımın doğuya doğru modernizasyonu öne çıkan gündem maddelerindendi. Anadolu ve Bağdat Demiryollarının yapımında imtiyaz verilecek Avrupalı şirketlerin merkezin emriyle araştırılması için Osmanlı elçileri görevlendirilebiliyordu. İmtiyaz için başvuracak şirketler de bulundukları ülkelerde Osmanlı temsilcilerinin aracılığına başvurabiliyorlardı. Bu konuda rekabet halinde olan devletlerin başında Almanya ve İngiltere olduğu için bunlar Berlin ve Londra’daki elçilerin faaliyet alanına giren konulardı. 657 Berlin Antlaşması sonrası Rumeli demiryollarının Avrupa ile entegrasyonu için Avusturya-Macaristan gibi ülkelerle sorunların çözümü için müzakereler de Viyana sefirinin görev alanına girmişti.658 3.5.9. Elçiler ve Uluslararası Sergiler 19. yüzyılda devletlerarası siyasal, kültürel, ekonomik etkileşimin sembol organizasyonları olarak uluslararası sergilere katılım devletler için aynı zamanda prestij vesilesiydi. II. Abdülhamid döneminde de Tanzimat döneminde olduğu gibi Osmanlı Devleti bu sergilerde yer almıştı. Elçiler, sergilerin hazırlık sürecinde serginin yapılacağı ülkede yetkililerle iletişim kurma, iki devlet başkanı arasında sergiye katılımla ilgili resmi iletişimi sağlama, katılımın ayrıntılarıyla ilgili yönergeleri organizasyon birimlerinden merkeze ulaştırma ve her tür gözlem ve haberin iletme ile sergi için pavyonların inşası ve ürünlerin sergilerde yer almasına nezaret etme görevlerini yürütüyorlardı. Bu dönemde Amerika’nın Keşfinin 400. yılı anısına 1892 Madrid’de düzenlenen sergi, 1893’te 657 Murat Özyüksel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi: Anadolu ve Bağdat Demiryolları, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013, s. 22-23; Koç, a.g.t., s. 241-242. 658 Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, s. 129. 192 Chicago’da açılan fuar ve 1900 Paris Fuarı için Madrid, Washington ve Paris elçileri bu görevlerini yerine getirmişlerdi. 659 3.5.10. Nişan Verme Uygulamasıyla İlgili Görevler Diplomatik dostluk ilişkileri kurmak ve bu ilişkileri manipüle etmek için Osmanlı diplomasisinde nişan vererek onore etme siyaseti 18. yüzyılın sonundan beri kullanılmaktaydı. II. Abdülhamid bu siyaseti kurumsallaşmış bir uygulama haline getirerek devam ettirmişti. Abdülhamid bu uygulama ile dönemin uluslararası arenasında diğer hükümdarlar gibi ve onlarınkine eş bir rol oynadığına dair imaj oluşturmak, yöneticiler kulübünün bir üyesi olduğunun altını çizmek istiyordu. Bu dönemin elçileri de görev yaptıkları devletlerde nişan verilecek hükümdarlar veya hanedan üyeleri ile soylular, devlet yetkilileri, başarılarıyla öne çıkmış sivillere nişan verme işleri için gerekli organizasyonunu sağlıyorlardı. İki devlet arasındaki gerekli yazışmalar ve nişan tevdi etme törenlerinde Abdülhamid’i temsil etme görevini sıklıkla yerine getiriyorlardı.660 II. Abdülhamid dönemi elçilerinin görev alanlarına genel olarak bakıldığında dönemin öne çıkan iç ve dış meseleleriyle ilgili her konunun yurtdışında ele alınması ve işlem yapılması boyutunda rol aldıkları görülmektedir. Her dönemde elçilerin görevi olan siyasi ve diplomatik temsilin yanında bu dönemin elçilerinin Abdülhamid döneminin karakteristik özelliği olarak muhaliflerin takibi ve yabancı basının son derece titiz bir şekilde izlenmesiyle ilgili görevleri özel olarak göze çarpmaktadır. 659 Gürsoy Şahin, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı-ABD İlişkilerine Farklı Bir Bakış: Amerika’nın Keşfinin 400’üncü Yıldönümü Etkinlikleri ve Osmanlı Devleti”, Tarihin Peşinde: Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017, No: 18, s. 120-127, 136-146; Gültekin Yıldız, “Ottoman Participation in World’s Columbian Exposition (Chicago-1893)”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi, Mart 2001, Sayı 9, s. 138-142; Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), s. 171-181. 660 Edhem Eldem, Pride and Privilege: A History of Ottoman Orders, Medals and Decorations, İstanbul, Ottoman Bank Archives and Research Center, 2004, s. 264, 274, 277, 286, 289-290, 293. 193 3.6. II. Abdülhamid Döneminde Ad Hoc Elçiler Osmanlı Devleti sürekli diplomasiyi benimseyerek yabancı devlet merkezlerinde daimi elçiler bulundurmaya başladıklarından itibaren belirli görevler için ad hoc elçiler ve elçilik heyetleri göndermeye devam etmişti. II. Abdülhamid döneminde de bir Osmanlı sefiri bulunan veya bulunmayan devletlere çeşitli amaçlarla ad hoc elçiler, özel misyon heyetleri gönderildi. Bu dönemde ad hoc elçiler görev alanlarına göre birkaç grup altında incelenebilir. 3.6.1. Sefaret Bulunan Devletlere Gönderilen Ad Hoc Elçiler Osmanlı Devleti’nin Avrupa’da büyük güçler tarafından yalnız bırakıldığını gördüğü bu dönemin başında II. Abdülhamid’in hiçbir devlete tam bağımlı olmadan mümkün olduğunca eşit bir mesafeden devletlerle ilişkilerini sürdürmek istediğinden bahsedilmişti. Bu dönemin özellikle ilk yıllarında özellikle İngiltere’nin politikalarına karşı dengeleyici olmak üzere Almanya, Avusturya-Macaristan ve Rusya’ya heyetler gönderiyordu. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşının bitiminde Ayastefanos Antlaşması’nın tasdik belgelerinin değiştirilmesi ve mümkünse antlaşmadaki ağır maddelerin yumuşatılması için Rauf Paşa’yı için savaş sebebiyle diplomatik ilişkilerin dondurulduğu Petersburg’a göndermişti. Maddelerde değişiklik yapılmasın konusunda etkili olamayan bu misyon sadece antlaşma ile ilgili resmi işlemlerin tamamlanmış ve Rusya’da esir bulunan Gazi Osman Paşa’yı alarak İstanbul’a dönmüştü. 661 II. Abdülhamid saltanatının ilk yıllarında özellikle İngiltere’nin Osmanlı çıkarları aleyhine güttüğü politikalara karşı denge oluşturmak amacıyla Almanya ve Avusturya-Macaristan ile yakınlaşma fırsatlarını kaçırmıyordu. 1881’de Almanya’nın Üç İmparator Ligi’nin zayıfladığını düşünerek Osmanlı’ya ılımlı yaklaştığını düşündüğü bir dönemde Alman İmparatoruna İmtiyaz Nişanı göndererek ilişkileri 661 Yasamee, a.g.e., s. 82; Mustafa Aydın, “Mağlubiyeti Unutturan Tören: Esaretten Kurtulan Gazi Osman Paşa’nın İstanbul’da Karşılanışı”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, 2017, Cilt: VI, No: 1, s. 9-21, s. 12-14. 194 güçlendirmek istedi. Alman dışişlerinin Berlin’de daimi sefir olan Sadullah Paşa’nın bu iş için görevlendirilmesine olumlu bakmamasıyla Müşir Ali Nizami Paşa ad hoc elçi olarak görevlendirildi. Berlin’deki temaslardan sonra elçilik heyeti AvusturyaMacaristan’a da geçti ve ilişkileri geliştirmeye çalıştı. 662 Aynı bağlamda 1882’de Alman İmparatorunun torununun çocuğunun doğumunu kutlamak ve hanedan üyelerine hediyeler vermek için Osmanlı hizmetindeki Polonya kökenli Alman subayı Drigalski Paşa başkanlığında bir heyet Almanya’ya gitti. Bu misyon bir sene önceki Ali Nizami Paşa misyonunun olumlu sonuçlarından olan Osmanlı ordusuna eğitim amacıyla gönderilen Alman subaylara teşekkür etme amacını da taşıyordu. Bu sıralarda Fuad Paşa başkanlığında bir diğer heyet de Avusturya İmparatoruna imtiyaz nişanı vermek için Viyana’ya gitmişti.663 İngiltere’nin Mısır’ı işgali sonrasında destek bulmak için bu sefer Rusya ile yakınlaşan Osmanlı Devleti 1883’te Rus Çarı III. Aleksandr’ın taç giyme törenini fırsat bildi. Petersburg elçisi Şakir Paşa bu görev için ad hoc bir elçilik heyetinin gelmesinin iyi olacağı yönünde görüş bildirince eski hariciye nazırı ve diplomat Server Paşa başkanlığında bir heyet törenleri katılmak üzere Rusya’ya gitti ve temaslarda bulundu. 664 1883’te o sırada Teftiş-i Askeri Komisyonu Reis Vekili olan Ahmet Muhtar Paşa başkanlığındaki bir başka heyet İmparator I. Wilhelm’in de katılacağı Alman ordularının manevralarını izlemek ve Abdülhamid’in imparatoriçe ve veliaht prense gönderdiği Şefkat ve Osmani nişanlarını sunmak için Almanya’ya gitti ve ardından Avusturya’da da temaslarda bulundu. Her iki ülkede yetkililerle Mısır meselesi, Bulgaristan meselesi ve Ermeni sorunlarıyla ilgili görüşüldü. Viyana’da iken Romanya kralından davet alan heyet burada da görüşmeler yaptı. Ahmet Muhtar Paşa 662 Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, s. 108-114. 663 Topaktaş, Sultan II. Abdülhamid ve Diplomasi: Hüseyin Kâzım Bey’in Diplomatik Seyahatleri (1882-1887), s. 16-21. 664 A.g.e., s. 21-24. 195 başkanlığındaki ad hoc elçilik Avrupa basının da ilgisini çekmiş ve Abdülhamid ve Almanya ile Avusturya-Macaristan arasındaki yakınlaşmaya dair yazılar yazılmıştı. 665 Diğer yandan görece daha az etkin bir güç olsa da denge siyaseti çerçevesinde İtalya da ihmal edilmedi. 1884’te II. Abdülhamid önemli bir devlet adamını Ahmet Muhtar Paşa’yı İmtiyaz Nişanı’nı İtalya Kralına götürmesi için gönderdi. Paşa burada kral başta olmak üzere hanedan ve hükümet üyeleriyle dostluk ziyareti çerçevesinde görüştü siyasi bir mesele konuşmadı.666 1885’te bu defa bizzat siyasi bir sorunu çözüme kavuşturmak amacıyla Mısır Kriziyle ilgili görüşmesi için seçiminde Babıali’de İngiliz yanlısı bir isim olarak bilinen Adliye Nazırı Hasan Fehmi Paşa bir fevkalade elçi olarak İngiltere’ye gönderildi. İşgal sonrası Mısır’da Osmanlı’nın egemenlik hakları ve İngiltere’nin çekilme tarihini görüşmek isteyen ve bir anlaşma sağlamak amacını güden misyonun girişimleri sonuç vermemişti. 667 İngiltere Kraliçesi Victoria’nın uzun süren saltanatında ellinci ve altmışıncı yıl dönümü kutlamaları II. Abdülhamid dönemine denk gelmişti. Kutlamalara katılmak üzere 1887’de Ali Nizami Paşa668, 1897’de ise Teşrifat-ı Hariciye Nazırı Münir Paşa başkanlığında heyetler Londra’ya gönderildi. 669 İngiltere politikalarına karşı Rusya ile ilişkileri sıcak tutma amacına hizmet eden ad hoc elçilik uygulamalarından biri Rus çarlarının Yalta yakınlarında bulunan Livadya’daki yazlık sarayla gelmeleri üzerine bir Osmanlı heyetinin “hoş geldin” ziyareti yapmak üzere heyet gönderilmesiydi. 19. yüzyılın ikinci yarısından beri gelenek haline gelen bu ziyaretler aynı zamanda Kırım’ın Rusya tarafından ilhak edilmesinin Osmanlı İmparatorluğu tarafından resmen tanınmadığını ima ediyordu.670 665 A.g.e., s. 25-31; Rifat Uçarol, Gazi Ahmet Muhtar Paşa, İstanbul, Derin Yayınları, 2015, s. 141- 143. 666 A.g.e., s. 143-146. 667 Yasamee, a.g.e., s. 161-183. 668 Topaktaş, a.g.e., s. 34-38. 669 Mahmut Akpınar, “Bir Tanzimat Bürokratı ve Diplomatı Olarak Aleksandır Karatodori Paşa (1833-1906)”, s. 175. 670 Selim Deringil, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İstanbul, İletişim Yayınları, 2007, s. 251-252. 196 II. Abdülhamid döneminde Livadya’ya 1879, 1886, 1887, 1891, 1898, 1900 ve 1903 yıllarında “hoş geldin” elçileri gönderildi. Bu ad hoc elçi ziyaretleri İngiltere’nin politikalarına karşı bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu ile yakınlaşmayı olumlu bulan Rusya için de önemliydi.671 İran’la ilişkilerin din birliği temelinde geliştirilmeye çalışıldığı bu dönemde sefaretlerin karşılıklı olarak büyükelçiliğe yükseltildiğinden bahsedilmişti. 1881’de II. Abdülhamid, yaverlerinden Süleyman Paşa’yı İstanbul ziyaretini tamamlayarak İran’a dönecek olan Nâsıreddin Şah’ın amcası ile ve şaha hitaben yazılan bir dostluk mektubuyla beraber gönderdi. Tahran elçisi Fahri Bey’le beraber Şah tarafından kabul edilen Süleyman Paşa’nın misyonu sırasında iki devlet arasındaki sınır meseleleri de çözümlenmeye çalışıldı. Süleyman Paşa ertesi yıl ikili ilişkilerin güçlendirilmesi amacıyla yine İran’a gitti.672 1898’de yeni Tahran büyükelçisi Şemseddin Bey ve Abdülhamid’in iki yaverinden oluşan ad hoc elçilik heyeti Muzafferüddin Şah’a İmtiyaz Nişanı sunmak için İran’a gönderilmişti. 673 Sürekli elçiliklerin bulunduğu devletlere giden ad hoc elçilik heyetlerini buradaki daimi elçi karşılıyor, ihtiyaçlarıyla ilgileniyor ve onlara eşlik ediyordu. 1881’de Sadullah Paşa ise Ali Nizami Paşa ve heyetine eşlik ederek misyona yardımcı olmuştu. 674 1885’te Hasan Fehmi Paşa’nın misyonunun Paris aşamasında onun seyahatini ve devlet adamlarıyla görüşmelerini organize eden isim buradaki daimi elçi olarak Mahmud Esad Paşa’ydı.675 Yurtdışında sürekli görevle bulunan Osmanlı sefirleri de görülen durumlarda geçici memuriyetlerle görevlendirilebiliyordu. Diplomatik tecrübenin en fazla 671 Mahir Aydın, “Livadya Sefâretleri ve Sefâretnâmeleri”, Belgeler, C: XIV, No: 18, 1989-1992, s. 321-324; Topaktaş, a.g.e., s. 32-34. 672 Cezmi Eraslan, “İslâm Birliği Siyaseti Çerçevesinde II. Abdülhamid’in İlk Yıllarında Osmanlı-İran Münasebetleri (1878-1882)”, s. 236-237. 673 Nejat Göyünç, “Muzafferüddin Şah ve II. Abdülhamid Devrinde Türk-İran Dostluk Tezahürleri”, İran Şehinşahlığı’nın 2500. Kuruluş Yıldönümüne Armağan, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1971, s. 139-140. 674 Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011, s. 108- 114. 675 Mahmut Akpınar, “Osmanlı Hariciyesinde Yaklaşık Kırk Yıl: Mahmud Esad Paşa (1837-1895)”, s. 43-44. 197 gerektiği işlerden olan uluslararası konferans, kongre ve barış görüşmelerinde delege olarak değerlendiriliyorlardı. Bu şekilde Abdülhamid döneminde Aralık 1876’da İstanbul’da toplanan Tersane Konferansına Berlin sefiri Edhem Paşa676, Ocak 1878’de Ayastefanos Antlaşması için Yeşilköy’de yapılan barış görüşmelerine ve Haziran 1878’de toplanan Berlin Kongresi’ne Berlin sefiri Sadullah Bey (Paşa) Osmanlı hükümetini temsilen delege olarak katılmıştı. 677 Ad hoc elçilik misyonlarında adı geçen heyet başkanlarından başka II. Abdülhamid adına özel faaliyetlerde bulunan bir isim dikkat çekmektedir. 1882’de Almanya ve Avusturya, 1883’te Rusya, Almanya ve Avusturya, 1886’da Rusya ve 1887’de İngiltere’ye gönderilen yukarıda bahsedilen heyetlerde o dönemde Mabeyn-i Hümayun katiplerinden Hüseyin Kâzım Bey katip olarak yer almıştı. Gidilen ülkelerde devlet yetkilileriyle heyetten ayrı görüşmeler yapması ve her bir misyonla ilgili ayrıntılı diplomatik raporları padişaha sunması onun heyetteki rolünün katipliğin ötesinde olduğunu göstermektedir.678 Bu örnekte, II. Abdülhamid’in ad hoc elçilik uygulamalarında da bürokratik hiyerarşinin dışına çıkarak güvendiği bir katibe paşa rütbesindeki heyet başkanının yanında özel yetkiyle donattığı görülmektedir. 3.6.2. Sefaret Bulunmayan Devletlere Gönderilen Ad Hoc Elçiler II. Abdülhamid özellikle saltanatının ilk on yılında Avrupa’nın büyük güçleriyle denge siyasetini ad hoc heyetlerle bu şekilde desteklenmeye çalışırken sefaret bulunmayan devletlere de diplomatik etkileşimin yegâne zeminini olarak ad hoc elçilerle ulaşmaya çalıştı. Bu çerçevede Avrupa’da Papalık’ın yanında Orta Asya, Uzak Doğu ve Afrika’ya heyetler gönderdi. Orta Asya ve Afrika’ya giden ad hoc elçiler Panislamist amaçlar taşıyordu. 676 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C: VIII, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. bsk., 1983, s. 28. 677 Akyıldız, Sürgün Sefir Sadullah Paşa, s. 80, 88. 678 Topaktaş, a.g.e., s. 39. 198 Genel olarak gayriresmi olarak yürütülen Panislamist faaliyetin resmi boyutu şehbenderlik ağının kullanılması ve ad hoc elçi gönderilmesini kapsamaktaydı. 679 Bu amaçla ad hoc heyetlerin ilki 1877’de Osmanlı-Rus savaşının ilk aylarında ortak düşman Rusya’ya karşı destek sağlamak için Afganistan’a gönderildi. Heyetin başkanı olarak İslami kimliği öne çıkan ulemadan ve devlet adamı vasfını bir arada taşıyan Anadolu Kazaskeri Ahmed Hulusi Efendi seçilmişti. Bu misyon Afganistan’ın Rusya ile savaşmak için yeterli gücü olmaması sebebiyle hedeflerine ulaşamadı. Bununla birlikte gezi Afganistan ve Hindistan’daki siyasi duruma dair istihbarat edinilmesini sağladı.680 Savaş devam ederken aynı yıl Rusya’ya karşı ortak tepki geliştirmek üzere Rus baskısı altında olan Orta Asya Türk Hanlıklarına Türkistan kökenli Mehmed Emin Efendi gönderilmişti.681 Asya kıtasının yanında Afrika’ya da Panislamist hedeflerle yönelen Abdülhamid Zengibar ve Habeşistan’a ad hoc elçiler gönderdi. Zengibar Sultanlığı’na muhtemelen 1878’de bir mektup ve nişan takdim etmek üzere, 1889’da yeni sultanı tebrik etmek üzere, aynı yıl bölgedeki sömürgeci ülkelerin faaliyetleriyle ilgili bilgi almak üzere, 1890’larda yine bir mektup iletmek üzere ad hoc elçiler gönderilmişti.682 1904’te iki devlet arasındaki dostane ilişkiler kapsamında Habeşistan’dan İstanbul’a gelen elçilik heyetine karşılık olarak yaver Sadık el-Müeyyed Habeş Hükümdarı II. Menelik’e ad hoc elçi olarak gönderilmişti. 683 679 Jacob M. Landau, Pan-İslâm Politikaları: İdeoloji ve Örgütlenme, Çev. Nigar Bulut, İstanbul, Anka Yayınları, 2001, s. 58-68. 680 S. Tanvir Wasti, “The 1877 Ottoman Mission to Afghanistan”, Middle Eastern Studies, C: XXX, No: 4, Ekim 1994, s. 956-962. Ayrıca bkz. Azmi Özcan, Pan-İslamizm: Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve İngiltere, Ankara, İSAM Yayınları, 1997, s. 102-115. Bu misyonun iki devlet arasındaki etkileşime katkıları ve elçi olarak gönderilen Ahmed Hulusi Efendi’nin biyografisine dair bir çalışma için bkz. Faiz Ahmed, “Istanbul and Kabul in Courtly Contact: The Question of Exchange between the Ottoman Empire and Afghanistan in the Late Nineteenth Century”, Osmanlı Araştırmaları, No: 45, 2015, s. 265-296. 681 Alâeddin Yalçınkaya, Sömürgecilik-Panislamizm Işığında Türkistan, 2. bsk., Ankara, Lalezar Kitabevi, 2006, s. 201-202. 682 Hatice Uğur, Osmanlı Afrikası’nda Bir Sultanlık: Zengibar, İstanbul, Küre Yayınları, 2005, s. 63-67. 683 Sâdık el-Müeyyed, Afrika Sahrâ-yı Kebîri’nde Seyahat, Haz. H. Bostan-N. Omaç, 3. bsk., İstanbul, Çamlıca Basım Yayın, 2015, s. XX-XXI. Ayrıca bkz. İlhami Yurdakul, “II. Abdülhamid ile Habeşistan İmparatorunun Hediyeleri”, Hediye Kitabı, Ed. Emine Gürsoy Naskali-Aylin Koç, İstanbul, Kitabevi, 2007, s. 83-94. 199 Uzak Doğu’da Japonya ile bu dönemde ilk defa kurulan resmi ilişkilerJaponya için Avrupa devletleriyle başlattıkları modern diplomatik ilişki kurma sürecinin bir uzantısıydı. II. Abdülhamid ise genel denge siyaseti bağlamında özellikle Rusya’nın yayılmacı politikalarına karşı Japonya ile ilişki kurmakta yarar görüyordu.684 Bu çerçevede 1889’da yola çıkan Ertuğrul Firkateyni misyonu iki yıl önce Avrupa gezisi sırasında İstanbul’a gelen İmparator Meiji’nin kardeşi Prens Komatsu ve eşinin ziyaretine iade-i ziyarette bulunmak üzere oluşturuldu. 1890’da gemi Japonya’ya ulaştığında fevkalade elçi olarak gemi komutanı Mirliva Osman Paşa padişahın gönderdiği mektup ve İmtiyaz Nişanı’nı imparatora sundu. Dönüş yolunda yaşanan facia sonrası Japonya’nın gösterdiği ilgi ve sempati ile kazadan kurtulanların İmparator Meiji’nin taziye mesajıyla birlikte iki gemiyle İstanbul’a gönderilmesi iki devletin yakınlaşmasını pekiştirdi. Geminin gidiş yolunda uğradığı Güney Asya limanlarında ad hoc elçilik üyelerinin yerel Müslüman halkla bir araya gelmesi bu misyona da Panislamist bir boyut katmıştı. 685 Bu dönemde Osmanlı Devleti ve Vatikan Rusya’nın Balkanlarda Katoliklerin aleyhine olan Panislavist siyasetinden rahatsız olan iki devlet olarak yakınlaşmışlardı. II. Abdülhamid yeni Papa’nın XIII. Leon’un göreve başlaması fırsatını değerlendirerek 1878’de Şura-yı devlet azasından Bedros Efendi’yi kutlama için özel elçi olarak Vatikan’a gönderdi. Görüşmelerde Balkanlardaki sorunlarla ilgili ortak tavır alınması konuşuldu. 686 684 Namık Sinan Turan, “Panislamizm Ekseninde II. Abdülhamid Diplomasisinin Uzakdoğu Asya Misyonu”, s. 68-69. 685 Esenbel, a.g.e., s. 287-290; Arık, a.g.e., s. 31. 686 Türkan, a.g.m., 321, 323; BOA, İ.HR 276/16856; BOA, Y.EE 78/7; BOA, İ.HR, 276/16889 aktaran Türkan a.g.m. 200 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HARİCİYE NEZARETİ’NİN YURTDIŞI TEŞKİLATI: ŞEHBENDERLİKLER 4.1. Şehbenderlik Sistemini Düzenleyen Yönetmelikler: Atamalar, Görev Alanları, Çalışma Usulleri II. Abdülhamid döneminde Osmanlı hariciyesinin yasallaşma ve profesyonelleşme sürecinin devam ettiğini gösteren şehbenderlikler bağlamındaki yenilikler nezaret dahilinde bir Umur-ı Şehbenderi Müdüriyeti kurulması yanında şehbenderler için görev ve sorumlulukları düzenleyen kapsamlı nizamnameler ve talimatnameler yayımlanmasıydı. Böylece hızla gelişen şehbenderlik sisteminin kurallarına dair ayrıntılar bu dönemde tüzük ve yönetmeliklerle kayıt altına alındı. Bu, Hariciye Nezareti’nin merkez birimleri ve elçilik teşkilatı için görülmeyen bir uygulama olarak dikkat çekmektedir. Şehbenderlik kurumunun merkezden uzakta geniş bir coğrafyaya yayılmış, hizmet veren ve hizmet alan kişiler bakımından kalabalık ve çeşitliliği olan bir kitleye hizmet veriyor olması yasal düzenlemelere yönelik bir ihtiyaç doğurmuş olmalıdır. 1881’de yürürlüğe giren ve ilerleyen yıllarda bazı maddelerinde ekleme ve düzeltmeler yapılan “Saltanat-ı Seniyye Şehbenderlerine Dair Nizamname-i Dâhili”687ye göre Osmanlı şehbenderleri hepsi padişahın iradesiyle tayin edilmek üzere muvazzaf (maaşlı) veya fahri (maaşsız) olarak görev yapan memurlardı. Maaşlı şehbenderler başşehbender, şehbender, şehbender vekili veya kançılarya memuru 687 Nizamnamenin irade ile onaylandığı tarih 15 Recep 1298/13 Haziran 1881’dir. Bkz. Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 329; Sarkis Karakoç, Külliyât-ı Kavânîn, Haz. M. Âkif Aydın vd., C: II, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006, s. 659. Nizamnamenin Osmanlıca tam metni için bkz. Düstur, Zeyl, C: II, s. 192-202. Nizamnamenin Latinize edilmiş tam metni için bkz. 1318 S.N.H., s. 282-291. Dönem boyunca ihtiyaç üzerine nizamnamenin bazı maddelerinde ekleme ve değişiklikler yapıldı: Düstur, Zeyl, C: III, s. 123-131; Düstur, 1/V, s. 696, 731-732; Düstur, 1/VII, s. 907-908. Düstur’daki “şehbenderlik” konulu kanunların tespiti için Mustafa Akman’ın hazırladığı fihristten yararlanılmıştır. Bkz. Mehmet Akman, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Hukuk Mevzuatı I: I. Tertip Düstûr’un Tarihî Fihrist ve Dizini”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, No: 3, Bahar 2007, s. 67-210. 201 olmak üzere üç sınıfa ayrılıyordu. Maaş ve tahsisat aldıkları için muvazzaf şehbenderlerin ticaretle uğraşmaları yasaktı ve Osmanlı vatandaşı olmaları gerekiyordu. Şehbenderliklere atanacak personelin seçimi için Umur-ı Şehbenderi Müdürlüğü’nün yapacağı sınava Mekteb-i Sultani mezunu Hariciye Nezareti çalışanları veya stajyerleri girebiliyordu. Mekteb-i Mülkiye mezunlarının ise bu sınava girmesine gerek yoktu. Şehbenderler bulundukları devletin başkentindeki Osmanlı sefaretine bağlı olarak çalışır, ilgili devlette bir sefaret yoksa doğrudan Hariciye Nezareti’ne bağlı olurdu. Şehbenderlerin bağlı bulundukları sefaret ve Hariciye Nezareti ile hangi konularda yazışacakları da belirlenmişti.688 Şehbenderlerin görev alanlarının da belirlendiği bu nizamnameye göre sorumlu oldukları bölgede Osmanlı tebaasından olanların doğum, ölüm, evlilik gibi resmi işlemleriyle ilgilenmek ve ihtiyacı olanlara yardımda bulunmak, iki devlet arasında yapılan antlaşmaların uygulanmasını takip etmek, bulundukları bölgede ticaret, sanayi ve sağlıkla ilgili düzenli raporlarla merkezi bilgilendirmek gibi temel görevleri yanında II. Abdülhamid’in güvenlikle ilgili hassasiyetlerini yansıtan siyasi görevlerine de yer verilmişti. Şehbenderlerden tıpkı sefirler gibi istihbarat faaliyetinde bulunmaları, bölgede Osmanlı Devleti aleyhine çalışan hafiyeler ve şüpheli gördükleri kişileri takip etmeleri ve gerekirse bağlı bulundukları sefaretin izni dahilinde hafiye kullanmaları isteniyordu. Yerel basında Osmanlı Devleti ve Padişah aleyhinde yazılan yazılarla ilgili gerekli işlemlerin yapılması için yerel yöneticilere başvurmaları isteniyordu. Basın takibi konusunda aynı zamanda gazetelerde aleyhte yayımlanan yazıların Türkçe veya Fransızca’ya çevrilerek önem derecesine göre sefarete veya doğrudan nezarete göndermekle görevlendirildiler.689 Fahri şehbenderlerin sistem içindeki yerini de belirleyen nizamnameye göre, fahri şehbenderler de tıpkı maaşlı şehbenderler gibi başşehbender, şehbender veya şehbender vekili olarak üç kategoride görev yapıyor ve ilgili devlette görev yapan sefaretin teklifiyle padişah tarafından atanıyordu. Sınava tabi tutulmuyor, ticaretle uğraşabiliyor ve yabancı uyruklu olabiliyorlardı. Bulundukları bölgede itibar sahibi 688 1318 S.N.H., s. 282-285. 689 A.g.e., s. 286-287. 202 kişiler arasından seçilmeleri isteniyordu. 690 Nizamnamedeki bu maddenin uygulanmasına bir örnek olarak uzun bir süre Madrid fahri başşehbenderi olan kişi büyük bir bankanın yönetim kurulu başkanı ve senatördü. Lizbon’da ise büyük bir armatör ailesinden kişiler 1844-1914 yılları boyunca fahri şehbenderlik yapmışlardı.691 Nizamname şehbenderlerin maaş, harcırah ve tahsisat bilgileriyle şehbenderhanelerin teftişlerini de düzenliyordu. 692 1881’de yayımlanan şehbender nizamnamesi Hariciye Nezareti bir sirküler göndererek tüm sefaretleri haberdar etmiş ve kendine bağlı şehbenderlikleri bilgilendirmelerini istemişti.693 Şehbenderlik hizmetlerinde resmi evrakın ücretlendirmesinde standartlaştırmayı ve usulsüzlüklerin önüne geçilmesini amaçlayan kanuni düzenlemeler de bu nizamnameyle yapılıyordu. Şehbenderlerin işlem yaptıkları farklı evrak türleri için alacakları vergileri (rüsum) belirlemek üzere hazırlanan ayrıntılı bir tarife nizamnamenin kırk beşinci maddesinde yapılan değişiklikle birlikte onaylandı. 694 Rüsum tarifesi şehbenderhane kançılaryasının duvarına asılarak ilan edilecek, kançılarya memurlarının tarifeye uygun vergi almaları ise şehbenderlerin sorumluluğunda olacaktı. 695 Bilindiği üzere şehbenderlerin resmi işlemlerde kullanacakları pullar Hariciye Nezareti’nde yine bu dönemde oluşturulan Umur-ı Şehbenderi kaleminden gönderiliyordu. 1882-1884 yılları arasında dört bölüm halinde yayımlanarak tamamlanan “Saltanat-ı Seniyye Şehbenderlerine Gönderilecek Talimat” şehbenderlerin görev ve yetkilerini ayrıntılandıran kapsamlı bir metindi. Talimatname, şehbenderlerin vazifeye başlama ve vazifenin sona ermesi, resmi yazışmalar, evrak kayıt ve demirbaş defterleri, ihtiyaç sahiplerine yardım ve memlekete iadeleri, pasaport-vize, 690 A.g.e., s. 290. 691 Kuneralp, “İspanya’da Osmanlı Temsilciliği ve Osmanlı-İspanyol Münasebetleri (1857-1922)”, s. 175. 692 1318 S.N.H., s. 282-283, 287. 693 BOA, HR.İD 1759/3 (7 Temmuz 1881). 694 İrade tarihi 14 Şaban 1299/1 Temmuz 1882’dir. Bkz. Karakoç, a.g.e., s. 674-675. Tarifenin Osmanlıca metni için bkz. Düstur, Zeyl, C: III, s. 123-131. Tarifenin Latinize versiyonu için bkz. 1318 S.N.H., s. 327-329. Şehbenderler için oluşturulan vergi tarifesinin bir maddesinde yapılan başka bir değişiklik için bkz. Düstur, 1/VIII, s. 199. 695 1318 S.N.H., s. 288. 203 vatandaşlık, nüfus, veraset ve miras işlemleri ve bölgeye giden Osmanlı bayraklı gemilerle ilgili görevlerine konulara açıklık getiriyor, ayrıca fahri şehbenderler için özel talimat içeriyordu. 696 1884’te çıkarılan bir diğer kanun olan “Saltanat-ı Seniyye Şehbenderlerinin Mezuniyetlerine Dair Kararname” şehbenderlerin izin kullanma şartları ve izinli oldukları dönemde yerlerine vekalet edecek memurları belirliyordu. Bu kararnamenin maddelerinde de sonraki yıllarda düzenlemeler yapıldı. 1901’deki bazı maddelerde değişiklik yapıldığında şehbender izinleriyle ilgili bu kanun sefaret müsteşarları, katipler ve sefaret maiyetinde görev yapan diğer memurlar için de geçerli hale getirildi. 697 Bu nizamname ve talimatname metinleri büyük ölçüde 1879’da Hariciye Nezareti personelinden Pszenny Efendi’nin konsolosluk hizmetlerinin yeniden düzenlenmesi amacıyla yayınladığı “proje”ye dayanıyordu. 698 Şehbenderliklerin idari bakımdan kesin kurallarla belirlenmiş hiyerarşik bir düzeni bulunmamaktaydı. Herhangi bir şehirdeki şehbenderin rütbesi atamalarla aniden yükseltilebiliyor veya alçaltılabiliyordu. Eylül 1908’de şehbenderliklerin sınıflandırılmasıyla organizasyonda düzenin sağlanması için bir adım daha atılmış oldu. Bu düzenlemede başşehbender, birinci sınıf şehbender, ikinci sınıf şehbender, vekil şehbender bulunduracak şehirler ve elçiliklerde şehbenderlik birimleri bulunacak şehirlerin hangileri olduğu belirlendi.699 Hariciye hizmetinde şehbenderlik ve elçilik kadrolarında istihdam edilecek kişiler bir ayrıma tabi değillerdi. Hariciye personeli bu iki temsilcilik sistemi arasında geçiş yapabiliyordu. Örnek olarak Budapeşte başşehbenderliği bir elçiliğe atanma öncesi görev yapılan bir yer olarak dikkati çekmektedir. İki temsilcilik sistemi arasında 696 Erol, a.g.t., s. 88. Talimatnamenin birinci kısmı 8 Şevval 1299/23 Ağustos 1882, ikinci kısmı 10 Safer 1301/11 Aralık 1883, üçüncü ve dördüncü kısımları 10 Rebiülevvel 1302/28 Aralık 1884’te onaylanmıştır. Karakoç, a.g.e., s. 678, 694, 711. Düstur’da iki, üç ve dördüncü kısımlar mevcuttur. Bkz. Düstur, Zeyl, C: IV, s. 39-51; Düstur, 1/V, s. 105-120. Talimat metninin tamamının Latinize hali için bkz. 1318 S.N.H., s. 292- 324. 697 BOA, HR.İD 1740/3; Düstur, Zeyl, C: IV, s. 51-52 (15 Mart 1884). 8 Temmuz 1901 tarihli düzenleme için bkz. Düstur, 1/VII, s. 699-700; Düstur, Mütemmim, s. 213-214. 698 Kuneralp,”Les Services Consulaires Ottomans au XIXe siecle”, s. 434. 699 A.g.m., s. 434-435. 204 geçişkenlik olmakla birlikte elçilikte çalışmak şehbenderlikte çalışmaktan daha prestijli görülüyordu. Başşehbenderlerin hedefi yükselerek bir elçiliğe atanmaktı. Şehbender tayininde şehbenderlik makamının bulunduğu coğrafi bölgeye göre personel seçimi için belirlenmiş kurallar yoktu. Şehbenderlerin görevde kalma süresi de belli bir kurala tabi değildi. 700 4.2. II. Abdülhamid Dönemi Şehbenderlikleri II. Abdülhamid döneminin başında Osmanlı şehbenderlik ağı çoğu liman şehirleri olmak üzere ticaretin yoğun olduğu komşu devletlerden Rusya, İran ve Yunanistan’da, Avrupa kıtasında Almanya, Avusturya, Belçika, Fransa, Hollanda, İngiltere, İspanya, İsveç, İtalya ve Portekiz’de, ABD şehirlerinde ve İngiltere’nin Asya kolonilerindeki bazı şehirlerde bulunuyordu. Dönem içinde şehbenderlik ağı önceden şehbenderliklerin bulunduğu ülkelerde yenilerinin kurulmasıyla ve Balkanlar’da yeni kurulan devletlerdeki yeni yapılanmayla ve uzak bölgelerde Asya, Afrika, Güney Amerika ve Avustralya kıtalarına uzanarak genişledi. Dönem içinde bu ağın coğrafi genişlemesinin başlıca iki sebebi Osmanlı Devleti’nin kaybettiği topraklarda yeni devletler meydana gelmesi ve Abdülhamid’in Panislamist siyasetiydi. Osmanlı Devleti’nin 1877-78 Osmanlı-Rus savaşında kaybettiği topraklar üzerinde ortaya çıkan Sırbistan, Romanya ve Karadağ devletlerinde bulunan tebaanın işleri için ihtiyaç duyulan şehbenderlikler ülkeler sathında kuruldu. Sırbistan ile karşılıklı kurulacak konsoloslukların hukuki zeminini oluşturmak üzere 1896’da konsolosluk sözleşmesi yapılmış, Romanya ile ise müzakereler yapılmış fakat sözleşme akdedilmemişti. Osmanlı Devleti bu dönemde yeni imzalanacak konsolosluk anlaşmalarının kapitülasyon maddeleri içermemesi için çaba sarf ediyordu.701 II. Abdülhamid diplomasisinin karakteristik bir özelliği olan Panislamist faaliyetin kurumsal araçlarından biri olarak şehbenderlikler Müslümanların yoğun 700 A.g.m., s. 435-436. Kurulması düşünülen bir Vatikan elçiliği için Peşte başşehbenderinin teklif edilmesiyle ilgili bkz. Vatikan’da Elçilik Projesi başlığı. 701 Gönen, a.g.m., s. 14-15. 205 olarak yaşadığı coğrafyalarda; Asya’daki İngiltere ve Hollanda kolonileri ve Güney Afrika’daki İngiltere kolonilerinde artırıldı. Bunların dışında göçlerle Osmanlı tebaasının bu dönemde yoğunlaşmaya başladığı Güney Amerika’da Brezilya ve Küba’daki şehirlerde ve Avustralya’da Osmanlı şehbenderleri görülmeye başlamıştı. Avrupa ülkelerinden İsviçre ve Danimarka’da da şehbenderlikler bu dönemde kuruldu. 19. yüzyılda eskiden Osmanlı sınırları içinde bulunduğu halde artık özerk bir yönetime sahip olan veya başka bir devletin fiili yönetimi altına girmiş olan bölgeler bulunuyordu. Bu bölgelerde şehbenderlik kurulması bağımsızlıklarının tanınması anlamına geleceği için geçici bir çözüm olarak ilgili şehirlere tüccar vekilleri atanıyordu. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşından önceki dönemde İbrail ve Kalas’ta tüccar vekaletleri bulunurken Berlin Antlaşması’yla Romanya’nın bağımsızlığını ilan etmesinin ardından bu şehirlerde şehbenderlikler kurulmuştu.702 II. Abdülhamid döneminde ise Bulgaristan, Berlin Antlaşmasına göre hukuken Osmanlı İmparatorluğu’na bağlıydı ve sefaret yerine Bulgaristan Komiserliği görev yaptığı gibi Rusçuk, Varna ve Vidin şehirlerinde şehbender yerine tüccar vekilleri görev yapıyordu. 703 Bulgaristan, ülkedeki Osmanlı tüccar vekillerini resmen tanımak için görevlerinin belirlenmesini şart koştuğundan 1887’de tüccar vekillerinin görevlerini düzenleyen bir talimatname yürürlüğe girdi. Bununla birlikte tüccar vekillikleri bir süre daha resmen tanınmadı ve görevleri 1897’e kadar gayriresmi olarak devam etti.704 Berlin Antlaşması sonrası hukuken Osmanlı toprağı sayılan bir diğer bölge Tuna Nehri üzerinde bulunan Adakale’de ise “memur-ı mahsus” adıyla görevliler şehbender vazifesi görüyordu.705 Şehbenderlik ağının bu ölçüde genişlemesi özellikle coğrafi olarak uzak bölgelerde şehbenderliklerin fahri olarak atanması sayesinde mümkün olabildi. 702 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No:1, s. 42; 1284 D.S., s. 117. Bkz. Tablo 4.5. 703 1306 S.N.H., s. 221. 704 Bayraktarova, a.g.m., s. 202-204; Düstur, 1/V, s. 759; Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 303. 705 “Orsova’da Bulunan Adakale”’ye devlet salnamelerinde şehbenderler listelerinin sonunda Bulgaristan’daki memurların ardından ayrıca yer veriliyordu: Bkz. 1306 D.S., s. 745. Ayrıca Bkz. Eugenia Popescu-Judetz, “Adakale: Geçmişteki Bir Türk Adası”, Türkler, C: XII, Ankara, Yeni Türkiye, 2002, s. 564-575. 206 Hariciye Nezareti’nin kadrolu memurları daha çok Avrupa ülkelerindeki önemli merkezlerde ve ticari ve siyasi çıkarların gerektirdiği üzere Rusya, İran, Yunanistan, Romanya, Sırbistan gibi yakın ülkelerde bulunuyor, diğer devletlerde yoğun olarak fahri şehbenderlikler bulunuyordu.706 Süreç içinde yeni şehbenderlikler kuruluyor, var olanlar kapatılıyor veya statüleri başşehbenderlik/şehbenderlik ve asıl/vekil/fahri şehbenderlikler olarak farklılaşabiliyordu. Şehbenderlik ağında görülen bu değişimler II. Abdülhamid döneminde dünyanın çeşitli bölgelerinde Osmanlı diplomatik ve ticari ilgisinin izini sürmek için önemli verileri oluşturmaktadır. Bu dönemde Osmanlı şehbenderlikleri ve yaşanan değişimler devlet salnamelerinden alınan fakat dikkatli kullanılması gereken bilgiler üzerinden takip edilebilmektedir.707 II. Abdülhamid dönemini kapsayan otuz üç yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı devletlerin şehirlerinde mevcut olan şehbenderlikler statüleriyle birlikte devlet salnamelerinden elde edilen verilerle hazırlanan Tablo 4.5’te gösterilmektedir. Otuz üç yıllık bir dönemde yeni açılan ve statüsü değişen şehbenderlikler aşağıda gelecek olan bu tablolar üzerinden takip edilebilmektedir.708 Tablolarda şehbenderliklerin bulundukları şehirlerin isimlerinin yazımında şehir adının bugün yaygın bir Türkçe kullanımı varsa o tercih edilmiş, yoksa uluslararası yaygın kullanımdaki hali tercih edilmiştir. Gerekli görülen yerlerde iki 706 Findley, Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform, s. 303. Bkz. Tablo 4.5. 707 1884/1885 Hariciye Nezareti Salnamesi’nde ilgili yıl için Osmanlı elçilikleri ve şehbenderliklerinin bulunduğu noktaları gösteren haritalara yer verilmiştir. Bkz. 1301 S.N.H., Ek bölümü. 708 1294 D.S., s. 545-549; 1295 D.S., s. 442-446; 1296 D.S., s. 231-234; 1297 D.S., s. 357-362; 1298 D.S., s. 221-229; 1299 D.S., s. 152-158; 1300 D.S., s. 255-264; 1301 D.S., s. 471-480; 1302 D.S., s. 485-493; 1303 D.S., s. 414-421; 1304 D.S., s. 381-388; 1305 D.S., s. 291-298; 1306 D.S., s. 740-745; 1307 D.S., s. 834-839; 1308 D.S., s. 826-832; 1309 D.S., s. 858-865; 1310 D.S., s. 868-876; 1311 D.S., s. 894-903; 1312 D.S., s. 912-921; 1313 D.S., s. 952-961; 1314 D.S., s. 958-966; 1315 D.S., s. 600-603; 1316 D.S., s. 728-732; 1317 D.S., s. 682-700; 1318 D.S., s. 722-740; 1319 D.S., s. 784-803; 1320 D.S., s. 800-819; 1321 D.S., s. 854-878; 1322 D.S., s. 874-899; 1323 D.S., s. 948-973; 1324 D.S., s. 1012- 1037; 1325 D.S., s. 1008-1033; 1326 D.S., s. 1008-1033. Osmanlı devlet salnameleri taranarak Hariciye Nezareti, elçilikler ve şehbenderliklerle ilgili bilgilerin derlendiği iki adet yüksek lisans tezi bulunmaktadır. Bu tezler de incelenmiş, bazı eksiklikler ve okuma yanlışları sebebiyle bu çalışmada devlet salnameleri orijinallerinden taranarak kullanılmıştır. Bkz. Kübra Mamak, “Devlet Sâlnâmelerine Göre Osmanlı Hariciye Teşkilatı (1847-1877)”, Yüksek Lisans Tezi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017; Hakverdi Güneş, “Salnâmelere Göre Hariciye Nezareti Teşkilatı”, Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. 207 isim birden verilmiştir. Yıllar içinde yeni şehbenderlikler açıldıkça ilgili şehrin ismi tablolara eklenmiş, ilerleyen yıllarda artık şehbenderlik bulunmayan şehirlerin isimlerin tablolardan kaldırılmıştır. Tablolardan yararlanırken, yeni açılan şehbenderliklerle ilgili bilginin bir sonraki yılın salnamesine yansıyacağına dikkat edilmelidir. II. Abdülhamid dönemine ait Devlet Salnamelerinde 1877-1888 arasında fahri şehbenderlikler kadrolu şehbenderliklerden ayrı olarak gösterilmemiştir. Bu sebeple fahri şehbenderlikler kadrolulardan ayırt edilememekte hepsi için yalnızca “şehbenderlik” ifadesi yer almaktadır. Salnamelerde 1888-1899 yılları arasında ise sadece kadrolu şehbenderlikler gösterilmiştir. Daha önceden fahri şehbenderliklerin olduğu bilinen şehirler yer almamıştır. 1899-1909 yılları arasında ise salnamelerde fahri ve kadrolu olanlar ayrı ayrı gösterilmiştir. Devlet salnamelerindeki veriler olduğu gibi tablolara yansıtıldığı için 1888-1899 yılları arasında gerçekte var olan fahri şehbenderliklerin tablolarda yerleri boş bırakılmıştır. Son on yılda bu şehbenderlikler devlet salnamelerinde fahri olarak yeniden ortaya çıkmakta, tablolarda da bu şekilde yer almaktadır. Örnek olarak ABD’deki şehbenderlikleri gösteren tabloda 1887/1888 yılına kadar yedi şehirde şehbenderlik bulunmakta, bunlar fahri oldukları halde salnamede belirtilmediği için tablolarda da fahri oldukları belirtilmemektedir. 1888/1889’dan itibaren ise on yıl boyunca tabloda az sayıda şehbenderlik görülmesi, bu tarihler arasında fahri şehbenderliklerin devlet salnamelerinde yer almaması sebebiyledir. 1899/1900 sonrasında fahri ve kadrolu şehbenderlikler birbirinden ayrı olarak salnamelerde yer almış ve tablolarda gösterilmiştir. ABD gibi diğer ülkelerdeki şehbenderliklerin yer aldığı tablolar da bu şekildedir. Veriler kullanılırken bu konulara dikkat edilmelidir. Tablolarda yer alan başkentlerde gösterilen kançılarların bazısı başkentteki şehbenderliğe bağlı olarak bazısı da sefarete bağlı olarak görev yapabilmektedir. Aynı şekilde başkentlerde görev yapan şehbenderler de sefaret bünyesinde görev yapabilmektedir. Tablolardaki veriler bu bilgiler ışığında okunmalıdır
(Larissa) Ş K Ş K Ş K Ş ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV BŞ ŞV Kalamata FŞV FŞV FŞV BŞ: Başşehbender Ş: Şehbender ŞV: Şehbender Vekili ŞM: Şehbender Memuru F: Fahri K: Kançılar 234 Devlet salnamelerinden elde edilen verilerle hazırlanan tablolara göre II. Abdülhamid döneminde şehbenderliklerin sayısında 1877, 1887, 1899 ve 1909 yılları arasındaki artış ve aynı yıllara ait şehbenderliklerin sayısının ülkelere göre dağılımı Grafik 4.1 ve 4.2’de gösterilmiştir.709 Grafik 4.3 ise 1900 yılında maaşlı şehbenderliklerin fahri şehbenderliklere oranını göstermektedir.710 Grafik 4.1. II. Abdülhamid Döneminde Şehbenderliklerin Sayısındaki Artış 709 Grafiklerde, II. Abdülhamid dönemi ilk olarak 1877 (1294) salnamesine yansıdığı için 1877 yılı, bunun on yıl sonrasına ait veriler için 1887 (1305) yılı, dönemin son yılı olarak 1909 (1326) yılı ve on yıl öncesini gösteren 1899 (1317) verileri kullanılmıştır. Muvazzaf ve fahri şehbenderlikler bir arada değerlendirilmiş, sayıya şehbender memuru ve vekiller de dahil edilmiştir. 710 1318 Devlet Salnamesi verileriyle oluşturulmuştur. 235 Grafik 4.2. II. Abdülhamid Döneminde Şehbenderliklerin Sayı ve Oranları 236 Grafik 4.3. 1900 Yılında Muvazzaf (Maaşlı) Şehbenderliklerin Fahri Şehbenderliklere Oranı 4.3. Siyasi Fonksiyonlarıyla Şehbenderler Şehbenderlerin temel görevleri olan yabancı devletlerde ticaret yapan vatandaşların işleriyle ilgilenme fonksiyonunun ötesinde II. Abdülhamid döneminde bu dönemde siyasi fonksiyonlar kazanmışlardı. En başta Panislamist siyaset çerçevesinde kurulan veya önceden var olduğu halde görevleri çeşitlendirilen şehbenderlikler dünyadaki Müslüman toplumlar ile Halifenin başında bulunduğu Osmanlı Devleti ile bağları kurmak görevini yüklenmişlerdi.711 711 Bkz. Şehbenderlikler ve Panislamizm başlığı. 237 Bunun dışında önceki başlıkta değinildiği üzere Şehbenderler Nizamnamesinde şehbenderlerin istihbarat toplama ve basın takibi gibi görevleri olduğu açık bir şekilde belirtilmişti. Bu çerçevede örnek olarak Paris ve Londra başşehbenderleri tıpkı elçiler gibi bulundukları bölgede Ermeni ve Jön Türk grupların muhalif faaliyetlerini takip ediyorlar, basını gözetim altında tutuyor ve istihbarat faaliyetinde bulunuyorlardı.712 Bern elçiliğinin kurulması başlığında değinildiği üzere Cenevre başşehbenderliği gibi sadece bu amaçla kurulan şehbenderlikler bulunmaktaydı.713 Barselona’daki muvazzaf başşehbender de ticari temsil görevleri dışında siyasi misyon yüklenen temsilcilerdendi. Barselona bu dönemde Avrupa’da anarşist gruplar için bir merkez haline gelmişti ve faaliyetlerinin merkeze bildirilmesi isteniyordu. Özellikle Katalan ayrılıkçı örgütleriyle Abdülhamid rejimine muhalif grupların irtibatını araştırma görevi 1900’da buradaki Osmanlı şehbenderine verilmişti.714 Geçici olarak elden çıkan bölgelerde Osmanlı şehbenderlerinin padişah adına Osmanlı tebaasını yönlendirerek siyasi sonuçlar elde etmeye çalıştıkları da oluyordu. 1880’de 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sonrası Rusya’nın elinde kalan Kars’a atanan şehbender esasen buradaki Osmanlı tebaasının sorunlarıyla ilgilenmek üzere gönderilmişti. Bununla birlikte, padişahtan aldığı emirle Kars şehbenderi Rusların Müslüman tebaayı göç ettirme politikasına karşı halka direnmeleri çağrısında bulunmuştu.715 Siyasi görevlerin içinde sayılabilecek diplomatik temsil görevleri de gerekli durumlarda şehbenderlerin vazifesi olabiliyordu. II. Abdülhamid döneminin sonuna kadar sürekli bir elçiliğin bulunmadığı Danimarka’da Osmanlı Devleti bu dönemde fahri başşehbenderler aracılığıyla temsil ediliyordu. Osmanlı Devleti Kopenhag’a ilk defa 1882’de bir fahri şehbender tayin etmişti. 716 1884’te Kopenhag fahri 712 Erol, a.g.t., s. 116-119, 128-131, 155-156, 170-176. 713 Bkz. 3. Bölümde Bern Elçiliği’nin Kurulması başlığı. 714 Kuneralp, “İspanya’da Osmanlı Temsilciliği ve Osmanlı-İspanyol Münasebetleri (1857-1922)”, s. 175. 715 Erol, a.g.t., s. 34. 716 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 9. 238 başşehbenderi Wilhelm Johnson Osmanlı İmparatorluğu tarafından nişanla ödüllendirilmiş, 1885’te Danimarka Kralının II. Abdülhamid’e vereceği nişana dair haberi fahri başşehbender iletmiş, 1887’de II. Abdülhamid’in Krala göndereceği nişanın yine Wilhelm Johnson tarafından ulaştırılması gündeme gelmişti. 717 4.4. Göçlerle Genişleyen Şehbenderlik Ağı 19. yüzyılda Kuzey Amerika sanayileşen ekonomisinin, Güney Amerika ise büyük tarım arazilerinin işgücü ihtiyacı nedeniyle tüm dünyadan göçmen kabul etmeye başlamışlardı. Amerika kıtasındaki bu devletlere Osmanlı tebaası da yüzyılın ikinci yarısından itibaren ekonomik, toplumsal ve siyasi gerekçelerle gruplar halinde yerleşmeye başlamış ve burada kendilerini temsil edecek şehbenderlere ihtiyaç duymuşlardı. Güney Amerika ve Karayipler’e göç hareketleri özellikle 1878-79’dan itibaren hızlanmıştı. 718 II. Abdülhamid döneminden önce Brezilya’da ticaretin merkez şehri olan Rio de Janeiro’da ilk fahri şehbender tayini 1850 yılında yapılmıştı.719 Diğer yandan II. Abdülhamid döneminin ilk yıllarına bakıldığında Osmanlı İmparatorluğu’nun Brezilya’da şehbenderinin mevcut olmadığı görülmektedir. Güney Amerika’ya göç eden Osmanlı vatandaşlarının Washington sefaretinin sorumluluğundaydılar. Mesafenin uzaklığı sebebiyle işlerin görülmesi zor olduğu için Brezilya’da Suriye ve Lübnan bölgelerinden gelmiş olan çoğunluğu gayrimüslim Osmanlı vatandaşını Rio de Janeiro’daki Fransa konsolosluğu nüfuzu altına almaya çalışıyor, pek çoğu da Fransa himayesini kabul ediyordu. Bu durumun Osmanlı çıkarları için sakıncaları anlaşılınca 1898’de Rio de Janeiro’da bir fahri şehbenderlik kuruldu. Bu, bölgedeki Osmanlı vatandaşı göçmenlerin pratik ihtiyaçlarına cevap vermenin yanında Fransa’nın onları himaye girişimi karşısında tebaanın devlete olan aidiyet ve 717 Uçar, a.g.t., s. 45. 718 Kemal Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, İstanbul, Timaş Yayınları, 2010, s. 366. 719 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, s. 45. 239 bağlılıklarını güçlendirmek gibi siyasi bir hedefe de yönelikti. Rio de Janeiro şehbenderliği 1908’de başşehbenderliğe dönüştürüldü.720 Brezilya’nın geniş coğrafyasında dağınık bir şekilde bulunan kayda değer sayıda Osmanlı vatandaşının ihtiyaçları ilerleyen dönemde artmaya devam etti. Suriye bölgesinden yoğun göç almış olan Sao Paulo şehrinde yaşayan ticaretle uğraşan Osmanlı tebaasının başka ülke vatandaşlığına geçmekte oldukları bilgisi gelince Cebel-i Lübnan eski mutasarrıfının oğlu Mekteb-i Sultani mezunu Fuad Bey, Arapça bilmesinin de avantajı da düşünülerek, dönemin sonlarında, 1908’in ilk aylarında maaşlı şehbender olarak atandı. 721 Karayipler de bu dönemde göçler sonucu Osmanlı şehbenderlik ağının ulaşmak durumunda kaldığı bölgelerden biriydi. İspanya’nın sömürge yönetiminde bulunan Küba’nın başkenti Havana’ya 1873’te bir fahri baş şehbender atanmıştı. II. Abdülhamid döneminde bu şehbenderliğin boş durumda olduğu anlaşılmaktadır. Bu dönemde Amerika’ya göçlerin artmasıyla burada ticaretle uğraşan Osmanlıların himaye edecek kimsenin olmaması sorun olmuştu. Bu sebeple İspanya’da bulunan Osmanlı temsilcisinin Osmanlı uyrukların dilekçelerini de içeren başvurusu üzerine 1890’da Havana’da bir fahri şehbenderlik kuruldu. İspanya ile ABD çatışmasının yaşandığı ve 1898’den itibaren geçici olarak ABD yönetimine geçen Küba’da diğer şehbenderler gibi 1890’da atatan Osmanlı fahri baş şehbenderinin de görevine devam etmesi için Babıali ABD makamlarına başvurmuştu. 722 Güney Amerika’dan başka yine uzak bir kıtaya İngiltere yönetimi altında bulunan Avusturalya’ya da özellikle Suriye, Irak ve Lübnan bölgesinden ekonomik ve siyasi gerekçelerle çoğunluğu gayrimüslim Osmanlı vatandaşları göç etmişti. Burada 720 Hamdi Genç, İ. Murat Bozkurt, “Osmanlı’dan Brezilya ve Arjantin’e Emek Göçü ve Göçmenlerin Sosyo-Ekonomik Durumu (1850-1915)”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 2010, C: XXVIII, No: 1, s. 85. 721 BOA, İ.HR 410/47; BOA, HR.TH 357/109- 1, 2; BOA, BEO 3242/243076; BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 3, s. 32. Cebel-i Lübnan’da kaymakamlık yapmış olan Sami Arslan bir süre önce Sao Paulo şehbenderliğine atanmak için talepte bulunmuş fakat Şehbenderler Nizamnamesine göre bu memuriyete tayin için gerekli şartları taşımadığı Memurin-i Mülkiye Komisyonu tarafından bildirilmişti. Bkz. BOA, BEO 3123/234191. 722 Mehmet Sait Dilek, “Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Devleti-Küba Siyasi İlişkileri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Nisan 2016, No: 20-2, s. 467-492, s. 475-478. 240 ticari haklarının korunması için temsilci talebinde bulundular. Osmanlı ve İngiltere Dışişleri Bakanlıkları ile Londra sefareti arasında yapılan yazışmalar sonucu adaylar üzerinde anlaşılarak Melbourne’a 1887’de ve Sidney’e 1896’da ilk fahri şehbenderler atandı.723 Göçler sonucu açılması ihtiyaç haline gelen bu şehbenderlikler Harita 4.1.’de görülebilmektedir. II. Abdülhamid sonrasında açılan Fransız Guyanası ve Buenos Aires şehbenderlikleri de ilgili olduğu için haritaya dahil edilmiştir. Harita 4.1. Göçlerle Genişleyen Şehbenderlik Ağı 723 Mehmet Temel, “Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı-Avustralya İlişkileri”, SUTAD, Güz 2016, No: 40, s. 31-33; BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 45. Şehbenderlik Defterlerine göre Sidney’e ilk şehbender tayini 1897’de yapılmıştır. Bkz. BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 113. 241 4.5. Şehbenderlikler ve Panislamizm 19. yüzyılın ikinci yarısında dünyada İslam dinine mensup halkların yaşadıkları coğrafyalarda giderek etkinliğini artırmış olan Avrupa sömürgeciliğine karşı gelişen “dini-milli duyguları” tanımlayan Panislamizm724 terimi Kemal Karpat’a göre ilk olarak Fransa, İngiltere ve Rusya’nın diplomatik yazışmalarında kullanılmıştır.725 Özellikle II. Abdülhamid döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı coğrafyalarda yaşayan Müslümanlarla din birliği temelinde yakınlaşması ve bu çerçevede bölgede yürüttüğü faaliyetler bu bölgelerde sömürgeleri ve çıkarları bulunan büyük devletlerde ciddi siyasi tehdit algısına yol açmıştı. Bu korku, devletlerin dışişleri bakanlıkları ile diplomatik temsilcilikleri veya sömürge yöneticileri arasındaki yazışma trafiğine yansımıştı. 726 Osmanlı İmparatorluğu’nda Panislamizm karşılığı olan Türkçe ifade “İttihad-ı İslam/İslam birliği” Genç Osmanlılar tarafından 1860’lardan itibaren kullanılıyordu.727 Tanzimat ve Islahat reformlarıyla yeni bir toplumsal düzeni oluşturmaya çalışan Osmanlıcılık politikaları başta Yeni Osmanlılar olmak üzere aydınlar arasına eleştirilmiş ve devletin devamının İslam temelli bir siyasetle sağlanabileceği görüşü ortaya çıkmıştı. İlerleyen dönemde devlet tarafından iç ve dış siyasette benimsenecek olan Panislamizm düşüncesi böylece gündeme geldi.728 Bu dönemde İngiltere ve Hollanda sömürge yönetimindeki Hindistan ve Güneydoğu Asya Müslümanları ile Rusya tehdidi altında yaşayan ve Orta Asya’daki Türk Hanlıklarının dönemin güçlü ve bağımsız tek Müslüman devleti olan Osmanlı İmparatorluğu ve Halife ile iletişim kurmaları ve yardım taleplerinde bulunmaları dış politikada bu fikrin benimsenmesine katkıda bulundu. İngiltere’nin de iyi ilişkiler içinde olduğu Halifenin 724 Özcan, a.g.e., s. 34, dipnot. 2. 725 Kemal H. Karpat, “Panislamizm ve II. Abdülhamid: Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Ankara, C: IV, s. 1331-1359, s. 1331. 726 Georgeon, a.g.e., s. 287. Fransa Dışişleri Bakanlığı arşivinde Osmanlı dış politikası ve Panislamizm konusunda Fransız elçiliklerinden gelen raporlar ve bakanlık ile konsoloslukları arasında bölgelerindeki Panislamist faaliyetlerin takip edilmesine dair bazı belgeler için bkz. AMAÉ, 206 CPCOM/165, 166, 167, 168, 169; AMAÉ, 206CPCOM/432. 727 Landau, a.g.e., s. 17. 728 Gökhan Çetinsaya, “İslâmi Vatanseverlikten İslâm Siyasetine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C: I, Ed. Mehmet Ö. Alkan, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 265-267. 242 nüfuzundan yararlanma isteğinin olduğu Abdülhamid öncesi dönemde Panislamist girişimler nispeten daha rahat bir uygulama alanı buldu.729 II. Abdülhamid döneminde ise içerde ve dışarda yaşanan “meşruiyet krizi”nin ortadan kaldırılması için gelenekte köklü bir yeri olan İslami söylem devlet tarafından modern bir siyasal araç haline dönüştürüldü. Dış politikada amaç, çoğunluğu Müslüman nüfusa sahip bölgeleri sömürgeleştirmiş olan Batılı devletler karşısında, Osmanlı Sultanı’nın Halifelik vasfını ön plana çıkararak “diplomatik pazarlık” imkanı elde etmekti.730 Şehbenderler din birliği temelinde ve kamu diplomasisi metotları kullanarak yabancı bir devletin vatandaşları üzerinde etki sağlamış oluyorlardı. Panislamizmin Osmanlı Devleti tarafından bir dış politika aracı olarak ve modern ifadesiyle kamu diplomasisi metotları kullanılarak yürütülmesi II. Abdülhamid’in liderliğinde gerçekleşmiş, diplomatik araç olarak daha organize, sürekli fakat dikkat çekmemeye çalışılarak kullanılmıştı. Panislamist faaliyetlerden tam da bu sebeple her zaman şüphe duyan ve engellemeye çalışan Avrupalı büyük devletlerin müdahalesine karşı temkinli davranmak zorunda olan II. Abdülhamid bu faaliyeti daha çok gayri resmi düzlemde yürütüyordu. Bununla birlikte işin resmi ve kurumsal boyutunda ilgili bölgelere sıklıkla ad hoc elçiler gönderilmesi ve şehbenderlikler kurulması somut girişimler olarak ortaya çıkıyordu.731 Bu amaç çerçevesinde Hindistan, Güneydoğu Asya ve 729 Özcan, a.g.e., s. 22-30, 35-39. II. Abdülhamid öncesi Osmanlıların Güneydoğu Asya ile ilişkilerine dair bir makale için bkz. İsmail Hakkı Kadı, “The Ottomans and Southeast Asia Prior to the Hamidian Era: A Critique of Colonial Perceptions of Ottoman-Southeast Asian Interaction”, From Anatolia to Aceh: Ottomans, Turks and Southeast Asia, Ed. A. C. S. Peacock, Annabel Teh Gallop, Oxford, Oxford University Press, 2015, s. 147-174. 730 Turan, a.g.e., s. 462. Abdülhamid devrinin Panislamizm ve modernleşme politikalarını birlikte ele alan bir çalışma için bkz. Rashed Chowdhury, “Pan-Islamism and Modernisation During the Reign of Sultan Abdülhamid II, 1876-1909”, Doktora Tezi, McGill Üniversitesi Tarih Bölümü, 2011. Panislamizm iktidar olmak için sıra bekleyen Abdülhamid muhaliflerinin de bir siyasal araç olarak gündemindeydi. Prens Sabahattin İngiltere Dışişleri Bakanının avam kamarasında yaptığı Panislamizme dair büyük endişeler taşıyan konuşmasına karşılık yazdığı 1906 tarihli mektubunda Abdülhamid’in İslamcı politikasının toplumda Batılı değerlerin benimsenmesini engellemeyi amaçlayan veya Ermenilerle Müslümanların arasını açmaya sebep olan olumsuz yanlarından dem vuruyordu. Bununla birlikte kendisi gibi hürriyet yanlıları iktidara geldiğinde İstanbul’un dünya Müslümanları üzerindeki ruhani etkisinin Doğu ile Batı arasındaki dostluğu sağlayacak olumlu bir sonucu olacaktı. Bkz. Prens Sabahaddin, Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne: Bütün Eserleri, Haz. Mehmet Ö. Alkan, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2007, s. 148-151. 731 Landau, a.g.e., s. 58-59. 243 Güney Afrika’da faaliyetleri yoğunlaşan ve çeşitlenen şehbenderliklerin yanında yeni kurulan veya bir kesinti döneminin ardından yeniden kurulan şehbenderlikler bulunmaktaydı. Böylece Osmanlı hariciyesi ve diplomatik teşkilatı kurumsal anlamda genişleyerek ve görev alanlarını genişleterek bu süreçten etkilenmiş oldu. 4.5.1. Hindistan’daki Şehbenderlikler Hindistan’da ilk fahri şehbenderlikler Bombay ve Kalküta’da 1848’de açılmıştı. Yerli tüccarların atanmasıyla bölgede yoğun ticari faaliyeti bulunan Cidde ve Hicaz’daki Osmanlı tebaasının haklarını korumak ve işlerini kolaylaştırmak amaçlanıyordu. Bununla birlikte bu girişim siyasi amaçlar da içeriyordu; İngiliz yönetiminin kültürel olarak bölgede yayılmasını artırmaya başladığı dönemde hissettikleri tehdit algısıyla Müslüman liderler Osmanlı İmparatorluğu ile yakınlaşmışlar ve bu Panislamist ilişki şehbenderlikler yoluyla resmiyet kazanmıştı.732 Osmanlı İmparatorluğu’nun bölgedeki ticari faaliyetlerinin artması ve Kırım Savaşı sonrasında İngiltere’nin yakın ilişkiler içinde olduğu Halifenin buradaki Müslümanlar üzerindeki nüfuzundan yararlanmak istemesinin olumlu etkisiyle Bombay fahri şehbenderliği 1870’te hariciye personelinin maaş ve tahsisatla atandığı muvazzaf başşehbenderlik haline getirildi. 733 II. Abdülhamid dönemi Bombay şehbenderlerinin Panislamist faaliyetleri bölge Müslümanlarının özellikle ileri gelenleriyle ilişki kurma, Osmanlı Devleti lehine kamuoyu oluşturma, propaganda yapma, yardım toplama ve bilgi ve istihbarat toplama gibi çeşitlilik gösteren işlerdi. Örnek olarak Bombay şehbenderi Hüseyin Hasib, basınla ve Müslüman elitlerle yakınlık kurdu. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sırasında kamuoyu oluşturdu ve yardım topladı. Yakın bölgelerdeki Müslüman halka da ilgi göstererek İran’da Basra Körfezi kıyısında yaşayan ve baskı görmekte olan Sünni Müslümanlarla Hindistan’a ticaret için gidiş gelişlerinde iletişim kurdu.734 732 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, s. 41-42; Özcan, a.g.e., s. 22-23, 144. Kalküta şehbenderliği II. Abdülhamid dönemi salnamelerinde yer almamaktadır. 733 Diren Çakılcı, “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, Türkiyat Mecmuası, C: XXV, Güz 2015, s. 87-88. 734 Özcan, a.g.e., s. 145-146. 244 Bombay şehbenderleri Hindu ve Müslüman halkın özel günlerine ilgi gösteriyor, padişahın doğum ve cülus yıldönümleri için şehbenderhanede davetler vererek eşraf ve alimlerle iyi ilişkiler kuruyorlardı. 735 Bombay şehbenderleri sadece Hindistan’da değil Orta ve Güney Asya’daki diğer Müslüman devletlerin yöneticileri ve halklarıyla da iletişim halindeydiler. Haydarabad, Karaçi ve Siyam yöneticileri, Kaşgar Emiri, Afgan Hakimi ile de irtibat kuruyorlardı. Böylece Bombay şehbenderliği dini ve siyasi bir ilişkinin resmi zeminini oluşturuyor, ortak din ve halifenin korunması gerekliliği vurgusu ile özellikle Rusya tehdidine karşı Osmanlı ile iş birliği içinde olmalarını temin etmeye çalışıyorlardı.736 Hindistan’da şehbenderler Müslümanları Halife’ye bağlılık ve destek bildirmek ve haklarını koruması için talepte bulunmak için mektuplar yazmaya teşvik ediyordu. Şehbenderlerin bu faaliyetleri Padişahın iç politikada imajı ve meşruiyetini sağlamlaştırma siyasetine dönüştürülüyordu. Mektup ve telgraflar hükümet üyelerine gösterilerek ve gazetelerde yayımlanarak halka ulaştırılıyordu.737 Hindistan şehbenderleri Hindistan içerisinde geziler yaparak diğer bölgelerdeki Müslümanlarla buluşuyor mitingler ve toplantılarda konuşmalar yaparak propaganda faaliyetinde bulunuyorlardı.738 Şehbenderlerin Halifenin bulunduğu merkez ile Hindistan Müslümanları arasında kurduğu bağın somut bir örneği Osmanlı Devleti’nin 1897 Yunan Savaşı galibiyeti Hindistan’da büyük yankı uyandırdığında Müslümanlara ait gazetelerde çıkan yazılar ve tebriklerin bir kitap halinde toplanarak Bombay şehbenderine teslim edilmesiydi. 739 Bölge Müslümanları bağlılıklarını bu tür vesilelerle göstermek istediklerinde resmi bir temsilciye hemen ulaşabiliyorlardı. 735 Çakılcı, “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, s. 97. 736 A.g.m., s. 94-95. 737 Özcan, a.g.e., s. 149; Eraslan, a.g.e., s. 329. 738 Azmi Özcan, “Sultan II. Abdülhamid ve Hindistan Müslümanları”, Sultan II. Abdülhamid ve Devri Semineri 27-29 Mayıs 1992: Bildiriler, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1994, s. 134. 739 A.g.m., s. 136. 245 Hint Müslümanlarının Osmanlı İmparatorluğunun kullanımı için topladığı yardımlar yine Bombay şehbenderliği aracılığıyla İstanbul’a gönderiliyordu. Hakkında “Panislamizm’in en görkemli eseri” değerlendirmesi yapılan Hicaz Demiryolu’nun inşası için dünya Müslümanları arasındaki ekonomik destek seferberliğine katılmış ve yardımları şehbenderlik aracılığıyla göndermişlerdi.740 Demiryolu yapımının masrafları için katkıda bulunan kişilere merkezden gönderilen madalya ve beratlar Bombay şehbenderliği aracılığıyla sahiplerine ulaştırılıyordu.741 Hicaz Demiryolu için yardım kampanyası her bölgede Müslümanların yoğunlaştığı noktalarda ilgi görmüş ve şehbenderlikler bu işle ilgilenmişlerdi. Dünya Müslümanlarına yönelik bu kampanyanın sonucunda Hicaz Demiryolu için Osmanlı İmparatorluğu dışından yapılan bağışların miktarı toplam bağışların %9,5’ini oluşturmuştu.742 Bombay şehbenderlerinin öne çıkan bir fonksiyonu da bölgeden bilgi ve istihbarat aktarımıydı. Merkeze gönderdikleri raporlarda bölgenin jeopolitik ve jeostratejik bilgileri ve Hindistan’daki ve Orta Asya’daki İngiliz siyasetine dair bölgeden istihbarat sağlıyorlardı. Ayrıca İngiliz yönetimindeki Hint Müslümanlarının ve Orta Asya ile Uzakdoğu’daki Müslümanların Panislamist düşünce ve harekete yatkınlıklarına dair bilgiler vererek bağların güçlenmesi için önerilerde bulunuyorlardı. Hollanda yönetimindeki bugün Endonezya’nın bulunduğu Hint adalarına yönelik bilgiler ve dış politika önerileri de bu raporlarda yer almaktaydı. 743 Şehbenderler Panislamizm çalışmalarının daha geniş bir alana yayılabilmesi için yeni şehbenderlikler kurulmasını öneriyorlardı. Bu çerçevede yapılan girişimlerle II. Abdülhamid döneminde şehbenderlik ağı genişledi. Örnek olarak 1887’de Bombay şehbenderi İsmail Zühdü Bey Kalküta, Madras (Medaris, bugünkü Chennai), Karaçi ve Kolombo’da şehbenderlik açılmasını teklif etmişti.744 Hindistan’da ve Hint 740 Çakılcı, “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, s. 95-97; Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin İslam Birliği Siyaseti”, Osmanlı, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999, C: II, s. 376. 741 Ufuk Gülsoy, Hicaz Demiryolu, İstanbul, Eren Yayıncılık, 1994, s. 80. 742 Murat Özyüksel, Hicaz Demiryolu, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000, s. 83-84. 743 Çakılcı, “Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, s. 95-96. 744 A.g.m., s. 96. 246 Okyanusu Adalarında şehbenderlikler kurulmasını öneren bir diğer Bombay şehbenderi Kadri Bey’in buralardaki ticari faaliyetin ötesinde bu bölgelerin “İslam merkezi” olması gerekçesiyle başlıca merkezlerde temsilcilik bulundurulması gerektiğini belirtiyordu.745 Şehbenderlerin bu faaliyetlerinden rahatsız olan İngiliz yönetimi ise yeni şehbenderlik projelerini engellemekteydi. Bu dönemde İngiltere Panislamizmin dış politikada ağırlığını artırmasıyla Hindistan şehbenderine önceki döneme göre daha fazla şüpheyle yaklaşıyor ve faaliyetlerini sıkı bir şekilde takip ediyordu. Rusya’ya karşı teşvik edilmekte olan Panislamizm artık İngiltere’nin sömürge yönetiminin iktidar alanını aşındıran bir faaliyet olarak tepki çekiyordu.746 Bu sebeple henüz dönemin başında 1877’de Peşaver’de bir şehbenderlik açılması defalarca istendiği halde İngiltere burada Osmanlıların ticari bir etkinliği olmadığı gerekçesiyle reddetmişti. Bunun üzerine muvazzaf yerine fahri şehbender tayini stratejisi benimsendi. İngilizler ise Osmanlı girişimlerinin önüne geçmek için kendilerine bağlı prensliklerde fahri şehbenderlik açılmasına da izin verilmeyeceğini bildiriyorlardı.747 Bununla birlikte 1887’de Karaçi’ye buradaki tüccarlardan Hasan Ali Efendi’nin atanmasıyla fahri şehbenderlik kuruldu.748 1889’da Madras’a (Medaris) fahri şehbender olarak yörede Osmanlı dostu olarak tanınan Muhammed Abdullah Padşa Bahadır Han atandı.749 1903’te Osmanlı hükümeti Haydarabad ve Malabar’da şehbenderlik kurulması için talepte bulunduğunda İngiltere liman şehirleri hariç diğer bölgelerde şehbenderliklere diğer hiçbir devlet için izin vermediğini gerekçe göstererek Osmanlı İmparatorluğu’na da izin veremeyeceğini bildirmişti.750 745 Eraslan, a.g.e., s. 321. 746 A.g.e., s. 316-317. 747 Özcan, a.g.e., s. 146-147. 748 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 45. 749 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 54. 750 BOA, HR.İD 2101/82. 247 1896’da Karaçi’de şehbender olarak görev yapan hariciye personelinden Hüseyin Kamil Efendi’nin öne çıkan faaliyeti Hindistan’ın iç kesimlerine yaptığı gezi ve burada “Halifenin temsilcisi” olarak Müslümanlarla bir araya gelerek miting ve toplantılarda konuşmalar yapması oldu. 1897’de Yunan Savaşı başarısını kutlamak için Karaçi’de büyük bir toplantı düzenledi. Bütün bu faaliyetleri İngilizlerin çok ciddi tepkisiyle karşılaşmış diplomatik temsil görevi dışına çıkarak siyasi bir misyon gibi davranması sebebiyle “istenmeyen adam” ilan edilmişti.751 Osmanlı Devleti ise, gerçekten de şehbenderliklere Panislamizm siyaseti için bir araç olarak baktığını personel tercihleriyle de ortaya koyuyordu. Bu dönemde Hindistan’da fahri şehbenderler seçilirken bölgede Osmanlı taraftarı, elit ve dini kimlikleriyle öne çıkan ailelerin üyeleri tercih ediliyor, böylece Panislamist ve Osmanlı yanlısı siyasetin etkin bir şekilde yerel halka ulaştırılması amaçlanıyordu. II. Abdülhamid Bombay’a Kadri Bey’den sonra tayin edilecek şehbenderin; “makâm-ı celîl-i hilâfet-i muazzamaya irtibat-ı manevîleri olan milyonlarca ehl-i İslâm’ın bu irtibatlarını tahkim ve teşdide medâr olacak evsâfta biri” olmasını istemişti.752 Bu talep, Abdülhamid’in zihninde bu bölgedeki şehbenderliklerin ticari görevlerinden ziyade siyasi fonksiyonlarıyla yer aldığını ortaya koymaktadır. 4.5.2. Güneydoğu Asya’daki Şehbenderlikler Hollanda sömürge yönetimi altında bulunan Güneydoğu Asya’daki Hint Okyanusu adaları II. Abdülhamid dönemi Panislamist siyaseti kapsamında şehbenderliklerin açıldığı bir diğer bölgeydi. Özellikle liman bölgelerine Arap, Hint ve İranlı tüccarların yerleşmesi ve burada İslam’ı yayması sayesinde bu bölgeler dikkate değer bir Müslüman nüfus barındırıyordu.753 Hollanda’nın 1856’da Hint Okyanusu’ndaki sömürge topraklarında konsolosluk açılmasına izin vermesi ve ardından yapılan konsolosluk antlaşmasıyla burada bir şehbenderlik açmak için yasal zemin oluşmuştu. Bu çerçevede Osmanlı İmparatorluğu ile Hollanda arasında bir 751 Özcan, a.g.e., s. 147-148; Özcan, a.g.m., s. 134. 752 Eraslan, a.g.e., s. 322, 328. 753 İsmail Hakkı Göksoy, Endonezya’da İslâm ve Hollanda Sömürgeciliği, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, s. 13-16. 248 konsolosluk antlaşması aynı yıl yapılmıştı.754 Bölgede yoğun bir ticaret olmadığı için ilgili dönemde şehbenderlik kurulmamıştı. II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde burada kurulacak şehbenderlikleri İngiltere gibi bölge halkı üzerinde siyasal bir tehdit olarak algılayan Hollanda konuya temkinli yaklaşıyordu. 1882’de bölgede tanınmış bir tüccar olan Bağdatlı Seyyid Aziz Efendi Cava adasındaki Batavya’ya (bugünkü Jakarta) fahri başşehbender olarak tayin edildiğinde, ticari ve diplomatik amaçların ötesinde Panislamist amaçları ima eden bu tercih Hollanda tarafından bir bahane öne sürülerek kabul edilmedi. Ertesi yıl Lahey sefirinin de katkısıyla Batavya’da ilk şehbenderlik 1883’te açıldı. Gerekçe bölgede halifeye bağlılık gösteren yoğun bir Müslüman nüfus olması ve ticaret yapan Osmanlı tebaasının kayda değer bir nüfusa ulaşmış olmasıydı.755 Batavya şehbenderlerinin süreklilik ve çeşitlilik arz eden Panislamist faaliyetleri Hollanda sömürge yönetimi tarafından büyük bir tedirginlikle karşılanıyordu. Bölgedeki Müslümanların hamisi gibi davranmaları dikkat çeken hareketlerindendi. Örnek olarak, ilk şehbender Galib Bey hacdan dönen hacılara yolculukları ve Cidde’deki Hollanda konsolosunun kendilerine nasıl davrandığını sorarak onları himaye ettiğini gösteriyordu. 756 Galib Bey ve sonraki şehbenderler buradaki Müslümanların İslami kimliklerini pekiştirmek için eğitim faaliyetlerini destekliyorlardı. Padişah adına mushaf dağıtıyorlar ve İstanbul’da Malayca dini kitaplar basılmasını sağlıyorlardı.757 Batavya’daki şehbenderler bölgedeki ekonomik, askeri, etnik ve dini durumlarla ilgili detaylı bilgiler içeren raporlar ve buradaki Müslümanların Abdülhamid’den taleplerini saraya iletiyorlardı. Raporlar içeriklerine göre Babıali ve çeşitli nezaretlere de gönderiliyordu. Bölgeyle ilgili politikaların geliştirilmesinde 754 Gönen, a.g.m., s. 12; BOA, İ.HR 144/7555. 755 Diren Çakılcı, “Batavya’da Osmanlı Baş Şehbenderliği: Kuruluşu, Baş Şehbender Ali Galib Bey ve Layihası”, International Congress of Eurasian Social Sciences (ICOESS) Özel Sayısı, C: VIII, No: 28, Ağustos 2017, s. 732-733. 756 Jan Schmidt, Through the Legation Window 1876-1926: Four Essays on Dutch, Dutch-Indian and Ottoman History, İstanbul, Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut, 1992, s. 86. 757 A.g.e. 249 yararlanılan bu raporlardan Batavya şehbenderi Ali Galib Bey’e ait olan içerik bakımından öne çıkmaktadır. Bölgede Hollanda idaresinin tarihi, adaların coğrafi, nüfus, ekonomik ve dini durumu anlatılıyor ve burada Panislamist düşünce ve faaliyetlerin geçmişi ve mevcut potansiyeline dair bilgiler içeriyordu.758 Bölgeye göç etmiş olan Hadrami Araplardan oluşan tüccar kolonisiyle yakın ilişki kuran şehbenderler Hollanda yönetiminin onlara yönelik ayrımcı uygulamalarını aşmaya çalışıyorlardı. Hollanda idaresini son derece rahatsız edecek bu girişimleri çerçevesinde Avrupalı muamelesi görmelerini sağlamak için içlerinden bazılarına Osmanlı pasaportu verilmesini sağlamışlardı. Örnek olarak ilk şehbender Ali Galib Bey Osmanlı tâbiiyetine girmek isteyen bölge halkından insanlara devletlerarası hukuk kurallarını ve prosedürü hatırlatarak geri çevirdiğini bildirmekle759 birlikte bir kişinin Avrupalı statüsü kazanması için çabalamıştı.760 1897’de göreve başlayan Batavya şehbenderi Mehmed Kamil Bey ise Halifeye bağlı Müslüman gençler yetişmesine aracı olmak için on bir Arap genci İstanbul’da eğitim almak için gönderdi. İslami kimliğin oluşmasına eğitimle katkıda bulunmak amacını taşıyan bu uygulamanın sonunda öğrenciler ayrıca, onlara Avrupalı statüsü verecek olan Osmanlı pasaportlarıyla döndüler.761 Kamil Bey’in tepki çeken bir diğer faaliyeti Güneydoğu Asya Arapları’yla Osmanlı Arap basını arasında bağlantı kurmasıydı. İstanbul, Beyrut ve Mısır gazeteleri Müslümanlar üzerindeki Hollanda baskısını bölgeden muhabirleriyle bildiriyorlardı ve Osmanlı hükümetinin konuya dikkatini çekip müdahalede bulunması beklentilerine sebep oluyorlardı. Hollanda bu konuda da Osmanlı hükümetine şikayette 758 Çakılcı, “Batavya’da Osmanlı Baş Şehbenderliği: Kuruluşu, Baş Şehbender Ali Galib Bey ve Layihası”, s. 735. Hollanda hakimiyetindeki Hint Okyanusu Adaları ve buradaki Müslümanların durumu hakkında Batavya başşehbenderi Ali Galib Bey’in raporunun içeriği ve transkripsiyonu için bkz. a.g.m., s. 737-744, 747-749. Ayrıca bkz. Selçuk Günay, “II. Abdülhamid Döneminde Güney ve Güneydoğu Asya Osmanlı Politikasından Bazı Örnekler”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, No: 18, 1990, s. 142-144. 759 Çakılcı, “Batavya’da Osmanlı Baş Şehbenderliği: Kuruluşu, Baş Şehbender Ali Galib Bey ve Layihası”, s. 749. 760 Schmidt, a.g.e., s. 86-87. 761 Anthony Reid, “The Ottomans in Southeast Asia”, Asia Research Institute Working Paper Series, No: 36, Şubat 2005, s. 14; Schmidt, a.g.e., s. 87-88; Eraslan, a.g.e., s. 353-355. 250 bulunmuştu.762 Şehbender ayrıca İstanbul gazetelerinde Hint adalarında Hollanda sömürge yönetimini eleştiren yazılar yayımlıyordu. Sonunda 1898’de Hollanda’nın isteğiyle görevden alındı.763 Sonraki şehbender Sadık Beliğ Bey de Batavya’daki Araplarla yakın ilişki içine girmiş ve Hollanda’nın tepkisini çektiği için bir süre sonra görevinden ayrılmıştı.764 1904’te göreve gelen Rasim Bey Kamil Bey gibi İstanbul ve Mısır gazetelerinde bölgeden yaptığı Panislamist yayınlarla dikkat çekmiş ve Hicaz Demiryolu için Müslümanlardan yardım toplamasıyla ön plana çıkmıştı. 765 Görüldüğü üzere Batavya şehbenderliğinin Panislamist faaliyetleri Hollanda yönetimi altında gerçekleştirmesi kolay olmamış fakat her şehbender bir proje dahilinde olduğunu belli edecek şekilde faaliyetlerini sürdürmeye çalışmıştı. Sumatra adasının kuzeyindeki Açe İslam Sultanlığı’nın 1873-1903 yılları arasında Hollanda’ya karşı verdiği savaş da Batavya’ya bir şehbender tayin edilmesinden sonra Osmanlı Devleti’nin gündemine gelmişti. Osmanlı hükümeti Açe’deki savaşla ilgili sağlıklı haberleri, Açe’nin uluslararası statüsüne dair ve Avrupalı devletler için stratejik önemine dair bilgileri ancak 1883’te Batavya’ya şehbender tayininden sonra alabilmişti. Açeli liderler en yakınlarındaki şehbender olan Batavya şehbenderi aracılığıyla 1893, 1894, 1897 ve 1898 yıllarında Hollanda saldırılarına karşı yardım çağrısı içeren mektuplarını padişaha iletmişlerdi. Açe’deki krize de böylece müdahil olan Batavya şehbenderleri Panislamist faaliyetlerini Hollanda hükümetinin tepkisiyle oluşan gerilim altında sürdürüyorlardı. 766 Güneydoğu Asya bölgesinde İngiliz sömürge idaresindeki bölgelerde de fahri şehbenderlikler faaliyete devam ediyordu. Seylan adasında (bugünkü Sri Lanka) fahri 762 Reid, a.g.m., s. 14. 763 Schmidt, a.g.e., s. 87; Çakılcı, “Batavya’da Osmanlı Baş Şehbenderliği: Kuruluşu, Baş Şehbender Ali Galib Bey ve Layihası”, s. 734. 764 Schmidt, a.g.e., s. 88. 765 A.g.e., s. 89. 766 İsmail Hakkı Göksoy, “Acehnese Appeals for Ottoman Protection in the Late Nineteenth Century”, From Anatolia to Aceh: Ottomans, Turks and Southeast Asia, Ed. A. C. S. Peacock, Annabel Teh Gallop, Oxford, Oxford University Press, 2015, s. 175-197. 19. yüzyılda Açe ile ilişkiler için ayrıca bkz. İlhami Yurdakul, “XIX. Yüzyılda Osmanlı-Açe İlişkileri: Osmanlı Hilâfetinin Güney Asya’da Dinî-Siyasî Nüfuzu”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, No: 13, 2005, s. 19-48. 251 şehbenderlikler büyük liman şehirleri olan Kolombo ve Galle’de (Gal) buradaki Osmanlıların yoğun ticareti gerekçe gösterilerek Londra elçisi Kostaki Musurus’un teşvikiyle 1863 yılı sonlarında kurulmuştu. Fahri şehbenderler ilgili şehirlerdeki hanedan ailelerine mensup yerel Müslümanlardandılar. 1881’de Gal’e yapılan fahri şehbender tayini sırasında Londra elçisi Kostaki Musurus bu görev için Lord Stanley tarafından tavsiye edilen kişinin şehbenderlik görevinin yanında Müslümanlarının Hac yolculuklarını kolaylaştırarak ayrıca faydalı olacağına dair düşüncesini belirtmişti. 767 Bölgedeki şehbenderlerin ticari fonksiyonlarının dışında Müslümanların dini ihtiyaçlarını da karşılayabilmelerinin Osmanlı yetkilileri tarafından tercih edildiği anlaşılmaktadır. Abdülhamid döneminde Kolombo’da yerel Müslümanlarla Halife arasında fahri şehbenderlik aracılığıyla güçlü bağlar oluşturulmuş, padişahın doğum günleri ve tahta çıkış yıldönümleri kutlamaları yapılmış, Hicaz Demiryolu için yardım kampanyası düzenlenmişti. Kültürel etkileşimin sonucu olarak bu dönemde halk arasında Osmanlı kültüründen gelen fes kullanımı veya “efendi” hitabı gibi sembolik öğeleri yaygınlaşmıştı.768 Diğer şehbenderler gibi burada da şehbenderler İslami eğitimin ve padişahla yerel halk arasında kurulan bağın destekçisiydiler. Kolombo’da 767 BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, s. 84; BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 5; BOA, İ.HR 204/11694 (20 Cemaziyelahir 1280/2 Aralık 1863); BOA, İ.HR 284/17668 (22 Şaban 1298/20 Temmuz 1881). Ayrıca bkz. Durmuş Akalın, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Seylan Adası Müslümanları ile Münasebetler”, Belgi, C: I, No: 10, Yaz 2015, s. 1365-67; Ahmet Uçar, Unutulmayan Miras: Güney Afrika’da Osmanlılar, İstanbul, Çamlıca Basım Yayın, 2007, s. 469. Seylan adasına ilk şehbenderlerin tayiniyle ilgili bilginin yer aldığı BOA, A.DVNS.ŞHB.d No: 1, s. 84’te ve 1284 (1867/68) ile 1299 (1881/1882) yılları arasındaki Devlet Salnameleri şehbender listelerinde Seylan Adası’nda Kolombo’nun yanında Osmanlıca yazılışı “Kula”, “Kule” veya “Kavle” şeklinde okunabilecek olan bir şehir bulunmaktadır. Durmuş Akalın da 1863’te adada Kolombo dışında şehbenderlik bulunduran şehrin adını Kula olarak vermiştir. Galle (Gal) şehbenderliğinin kuruluş tarihini ise Durmuş Akalın ve Ahmet Uçar 1881 olarak vermektedir. Seylan’da Kula adında bir şehir olmadığı gibi bu adada Kolombo ve Galle’den başka bir şehirde Osmanlı şehbenderliği olduğuna dair bir bilgi yoktur. Ayrıca adada ticaretin en yoğun şekilde yapıldığı liman şehirleri Kolombo ve Galle’dir. Seylan adasına dair 1907’te yayımlanan bir esere göre kitabın hazırlandığı dönemde sadece Kolombo ve Galle’de yabancı konsolos bulunmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu da dahil olmak üzere dönemin tüm önemli devletleri Kolombo’da konsolos bulundururken Galle’de yalnızca Osmanlı, ABD ve Avusturya-Macaristan konsolosları görev yapmaktaydı. Bkz. Arnold Wright Ed., Twentieth Century Impressions of Ceylon: Its History, People, Commerce, Industries and Resources, Londra, Lloyd’s Greater Britain Publishing Company, 1907, s. 137-138. Bu sebeplerle bu çalışmada 1863’te bir fahri şehbenderliğin kurulduğu şehrin Galle olduğu ve 1881’de bu şehre yeni bir fahri şehbender tayin edildiği kabul edilmiştir. 768 Akalın, a.g.m.,s. 1365-1366. Kolombo şehbenderleri için ayrıca bkz. Uçar, a.g.e., s. 461-464. 252 fahri şehbender II. Abdülhamid’in burada faaliyette olan Hamidiye Medresesi’nin en başarılı öğrencisine hediye olarak Kur’an-ı Kerim göndermesinin bıraktığı olumlu etki üzerine bu uygulamaya her sene devam etmesini teklif etmişti.769 İngiltere sömürgesi olan ve yine hem Arap kökenli hem de Osmanlı tüccar ve Müslüman nüfusa sahip Singapur’da ilk defa bir fahri şehbender Hadrami Arap tüccarlardan Seyyid Abdullah el-Cüneyd’in atanması ile 1864’te gerçekleşti fakat Hollandalılar bu kişinin hac yolculuğu sırasında Singapur’da toplanan Endonezyalı Müslümanlar arasında Halifeyi temsil edecek olmasından rahatsızdı. 1865’te ölümünden sonra İngiltere’den burada yeni bir Müslüman şehbender kabul etmemesini istedi. Osmanlılar önceki şehbenderin kardeşini tayin etme düşüncesinde olsa da İngiltere’nin isteğini kabul etti ve makamı boş bıraktı. Fakat yine de seçilen kişi burada gayriresmi bir şehbender gibi bulundu ve “Halife’nin temsilcisi” olarak kabul gördü. 1880-90’larda aynı şekilde nüfuz sahibi bir Müslüman olan Seyyid Muhammed ElSakkaf gayriresmi bir temsilci gibi görev yaptı. Nihayet Hollanda’nın Batavya’da bir Osmanlı şehbenderi tayinine izin vermesinin ardından İngiltere de Singapur’a bir konsolos tayinine sıcak baktı ve 1901’de Singapur başşehbenderliği muvazzaf olarak yeniden kuruldu. 770 Şehbenderliğin kurulmasına resmi gerekçe olarak bölgede ticaret yapan Osmanlı tebaasının işlerini kolaylaştırmak ve haklarını savunmanın yanında hatta bundan önce buradaki “Müslüman halkın hilafet makamına olan manevi bağlarını güçlendirmek” gösteriliyordu. Şehbender tayin edilen Hacı Ahmed Ataullah Efendi’nin daha önce Ümit Burnu’nda açtığı okulda öğrencilere dini hisler ve halifeye bağlılık aşılaması bu göreve seçilmesine etken olduğu belirtilmişti.771 Bölgedeki şehbenderliklerin açıkça Panislamcı merkezler olarak tasarlanarak faaliyete geçtiğine dair bir örneği de böylece Singapur şehbenderliği oluşturmaktadır. 769 Eraslan, a.g.e., s. 360. 770 Reid, a.g.m., s. 11-13; Uçar, a.g.e., s. 447-448, 455-456. 771 Eraslan, a.g.e., s. 357-358; Uçar, a.g.e., s. 452-455. 253 Güneydoğu Asya coğrafyasında Bombay ve Madras (Medaris) şehbenderliklerinin tavsiyesiyle Birmanya’nın (bugünkü Myanmar) merkezi Rangoon’da fahri bir şehbenderlik açılmasına yine buranın ticari öneminin yanında halkın halifeye bağlılığı gerekçesiyle karar verilmişti. Görev Hicaz Demiryolu için yardım toplamasıyla Abdülhamid yönetiminin güvenini kazanan birine verilmişti.772 4.5.3. Güney Afrika’daki Şehbenderlikler Bu dönemde İngiltere yönetiminde bulunan Güney Afrika’da da şehbenderlik ağının genişlemesini sağlayan gelişmeler yaşandı. İngiltere, Osmanlı ile ilişkilerin iyi olduğu II. Abdülhamid öncesi dönemde Müslümanların yoğun olarak yaşadığı bölgelerde halifelik makamını elinde bulunduran Osmanlı’nın etkileşim içine girmesine kendisi için yarar sağlayacağı düşüncesiyle sıcak bakıyordu.773 Bu süreçte Güney Afrika’da Cape Town’da (Ümit Burnu) Londra elçiliğine bağlı olarak ilk şehbender tayini 1852 yılı sonlarında yapılmıştı.774 II. Abdülhamid döneminde ise Johannesburg’da 1888’de burada ticaret yapan Osmanlı tebaasının işleri için fahri şehbenderlik kuruldu.775 Hicaz Demiryolu yardım seferberliğine katılımlarıyla Güney Afrika’da çoğunlukla Hint asıllı ve zengin Müslüman nüfusuyla tanınan Natal’de de (bugünkü Durban) 1903’te bir fahri şehbenderlik kuruldu. Buradaki Müslüman nüfusla ve Osmanlı tüccarlarıyla ilgilenecek şehbenderin Müslüman olması II. Abdülhamid’in tercihiydi fakat böyle bir isim bulmak mümkün olmamıştı.776 Güney Afrika’ya yakın Hint Okyanusu adalarından İngiltere’ye bağlı Mauritius adası da 19. yüzyılın başından beri yoğun bir Hint kökenli Müslüman nüfus barındırıyordu. Osmanlı Devleti bu Müslümanlarla 1858 yılından itibaren atanan 772 Eraslan, a.g.e., s. 359. 773 Güney Afrika’da 1654’ten itibaren Müslüman nüfusun çoğalmasıyla ilgili bilgi için bkz. Rıza Kurtuluş, “Güney Afrika Cumhuriyeti”, DİA, C: XIV, İstanbul, 1996, s. 302-303. 774 Mevcut şehbender vekili, şehbender olarak atanmıştı. Bkz. BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, s. 47. 775 Uçar, a.g.e., s. 689; BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 51. 776 Ahmet Uçar 1903’teki şehbender tayininin sonradan iptal edildiği yazmaktadır. Bkz. Uçar, a.g.e., s. 704-707. Diğer yandan 1322-1325 (1904-1909) arası devlet salnamelerinde Natal’de bir fahri şehbenderin görev yaptığı görülmektedir. Bkz. Tablo 4.5. 254 adada yaşayan Avrupa kökenli fahri şehbenderler aracılığıyla iletişim halindeydi. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında yaralı askerler ve yakınlarına destek için Ada Müslümanları tarafından toplanan bağışları fahri şehbender vekili İstanbul’a ulaştırmıştı. II. Abdülhamid döneminin sonlarında adanın merkezi Port Louis Müslümanlarından birinin tayini ada Müslümanları tarafından talep edilmiş bu talep Aralık 1909’da yerine getirilmişti.777 Sömürge bölgelerinde daha çok fahri şehbenderlik tercih edilmesi başta ekonomik sebeplere dayanıyordu. İmparatorluk merkezine uzak bir mesafede olmaları sebebiyle buradaki şehbenderlikler mali durumu zaten kötü olan devlet hazinesine ayrı bir yüktü. 1881 tarihli Şehbenderlik Nizamnamesinde Bombay ve Batavya şehbenderlerinin yol masrafları için ödeneğini düzenleyen ayrı bir madde bulunduğu görülmektedir. Buna göre yolun uzun olması ve ödeneğin yetmemesi sebebiyle diğer şehbenderlere maaşın bir katı harcırah verilirken Asya kıtasındaki şehbenderlerin harcırahları maaşın iki katını aşmayacak şekilde Hariciye Nezareti tarafından artırılacaktı.778 Şehbenderlik ağının genişletilmesi için kadrolu şehbender yerine fahri şehbender tercihinin devlet hazinesi için avantajlı olmasının yanında şehbenderlerin Panislamcı faaliyeti için sömürge yönetiminin doğrudan Osmanlı hükümetini sorumlu tutmasının önüne geçmek için geliştirilmiş bir strateji olabileceği de belirtilmiştir. 779 4.5.4. Diğer Şehbenderlerin Panislamcı Faaliyetleri İngiltere ve Hollanda sömürgeleri dışında 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kırım, Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde topraklarını genişleterek Müslüman bir nüfusu yönetim altına alan Rusya’da da şehbenderlere bu konuda görev düşüyordu. Burada Rusya’nın giriştiği Ruslaştırma politikalarına karşı Osmanlı şehbenderleri, elbette Petersburg’daki sefaretle birlikte, gizli olmasına çalıştıkları Panislamist faaliyetlerde bulunuyorlardı. Bunlar, Kırım ve Orta Asya Müslümanlarıyla kültürel 777 Uçar, a.g.e., s. 544-549. Şehbenderin tayin kaydı için bkz. BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 1, s. 66; 778 1318 S.N.H., s. 283. 779 Eraslan, a.g.e., s. 322. 255 bağların korunması ve Osmanlı ülkesine göç etmelerinin özendirilmesi gibi çalışmaları içeriyordu. Şehbenderler bölgeden İstanbul’a buradaki Müslümanlarla Rusya’nın ilişkileri ve onlar üzerindeki Rus politikalarıyla ilgili haberleri iletiyorlardı.780 Bunun dışında İngiltere’nin merkez ada bölgesinde bulunan Liverpool şehbenderlerinin de başta II. Abdülhamid’in özel ilgi gösterdiği İngiliz mühtedi William Henry Quilliam olmak üzere Liverpool Müslümanları ve 1889’da kurdukları Liverpool İslam Cemiyetiyle irtibatı Panislamist faaliyetler çerçevesinde değerlendirilebilir.781 19. yüzyılın sonlarından itibaren ABD’deki fahri şehbenderliklere burada yaşayan Müslümanlara liderlik eden isimlerin atanması da benzer amaçlar taşıyan bir siyasi tercih olarak göze çarpmaktadır.782 Panislamist saiklerle görev yapan şehbenderliklerin ardından arasında daha özel olarak mezhep birliği temelinde kurulan bir ilişki sonucu İran’da Basra Körfezinin güneyinde kıyısı olan ticaret şehri Lince’de (bugünkü Bender Lenge) kurulan şehbenderlik de sayılmalıdır. Burada yoğun olarak bulunan Sünni nüfus kendilerini Osmanlı halifesine bağlı sayıyorlardı. Önceleri Bombay başşehbenderi aracılığıyla bu Sünnilerle yakın ilişki kurulmuştu. Osmanlı Devleti’ne özellikle Rusya ile olan mücadelesinde İran yönetiminin aksine maddi ve manevi olarak desteklerini deklare ediyorlardı. 1898’de Osmanlı tebaasının temsil edilmesi ve haklarının korunması için buraya bir fahri şehbender tayin edildi. Şehbender Osmanlı yetkililerine bölgede yaşanan siyasi gelişmelerle ilgili istihbarat da sağlıyordu.783 İran şehirlerinde Osmanlı şehbenderleri burada Şiilik ve Şiilerle ilgili edindikleri bilgilerini Sünni Müslümanlar arasında birliği sağlamak amacıyla kullanılmak üzere merkezle paylaşıyorlardı. Örnek olarak Hoy ve Selmas eski 780 Deringil, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millete, s. 249-257. 781 Aydın Bayram, “Osmanlı’nın Britanya’daki İlk ve Tek Şeyhülislâmı Abdullah Quilliam ve Liverpool İslâm Enstitüsü”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, No: 42, 2017, s. 172, 190; Barbaros Akıncı, “William Henry Quilliam ve Liverpool İslam Cemiyeti”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C: I, No: 2, Güz 2016, s. 8-9. 782 Erhan, a.g.e., s. 153. 783 İdris Bostan, “Basra Körfezinin Güney Kesimi ve Osmanlılar (1876-1908)”, Osmanlı Araştırmaları, No: 9, İstanbul, 1989, s. 315-318. Tayin kaydı için bkz. BOA, A.DVNS.ŞHB.d, No: 2, s. 126. 256 şehbenderi Ali Rıza Bey yazdığı layihada, Şiiliğin, Osmanlı hilafetiyle Asya ve Uzakdoğu Müslümanları arasında “bir bariyer gibi durduğunu” ve böylece onların “Hıristiyan boyunduruğu altına girmesine neden olduğunu” belirtiyor ve alınması gereken önlemlerden bahsediyordu.784 II. Abdülhamid döneminde Panislamizm faaliyetinde bulunan şehbenderlikler açılış tarihleriyle birlikte Harita 4.2’de görülmektedir. II. Abdülhamid döneminden hemen sonra 1910’da Manila’da Panislamist gerekçelerle kurulan şehbenderlik de haritaya dahil edilmiştir.785 Harita 4.2. Şehbenderlikler ve Panislamizm 784 Selim Deringil, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millete, s. 146-147. 785 Adem Kara, “Osmanlı Devleti-Filipin Ticari İlişkileri”, Turkish Studies, C: VIII, No: 5, Bahar 2013, s. 331-343. 257 SONUÇ 19. yüzyılın arefesinde Osmanlı İmparatorluğu tüm dünyada etkili olan modernleşme olgusunun kapsadığı bir devlet olarak tüm kurumları ve vizyonuyla dönüşüm ve değişim süreci içine girmişti. Diğer yandan aynı dönemde eski askeri gücünü ve muhatap devletlerle rekabette pozisyonunu kaybetmiş bir devlet olarak diplomasiye her zamankinden çok daha fazla ihtiyaç duyan bir devletti. Temelde bu iki gerekçe ile bu dönemde Osmanlı diplomasisi daha etkin ve verimli bir hale getirilmeye çalışılırken bu diplomasinin geliştirilip uygulandığı bürokrasi organı olan hariciye de çağın gereklerine uygun olarak inşa edilmeye başlandı. III. Selim ve II. Mahmud dönemlerinde sürekli ve daimi diplomasinin benimsenmesi yönünde ilk adımlar ihtiyaç algılaması ve sorunlara acil çözüm bulma motivasyonuyla atılmıştı. Hariciyenin dönüşümü ise önem ve aciliyeti gerekçesiyle Osmanlı bürokrasisindeki diğer dönüşümleri önceleyen ve niteliğiyle öne çıkan sofistike bir organ olmuştu. Tanzimat dönemi ise uluslararası siyasette ittifaklar ve denge politikaları sonucu olarak modern Avrupa devletleri ile siyasi ve kültürel bağların güçlendiği ve her alanda Batı tipi bir modernleşmenin gerekli sayıldığı bir ortamda Avrupa ile bilinçli ve bütüncül bir diplomatik entegrasyona sahne oldu. Hariciye organı ise bu gelişimi desteklemek üzere kendi ihtiyaçlarının gerektirdiği şekilde karmaşıklaşmasını ve profesyonelleşmesini sürdürdü. Bu süreçlerden sonra II. Abdülhamid dönemi geri dönülmez bir şekilde benimsenen sürekli ve daimi diplomasiyi ve merkez ve yurtdışı teşkilatıyla oturmuş bir Hariciye teşkilatını miras almıştı. II. Abdülhamid’in Avrupalı büyük güçlerle ilişkilerde getirdiği paradigma değişimi ve devlet yönetiminde giderek otoriterleşen yönetim tarzının diplomasi kullanımına ve hariciyenin dönüşümüne ne gibi etkileri olduğu burada ilgi çekici bir soru olarak ortaya çıkmış ve bu tezin ana konusunu oluşturmuştur. Bu çerçevede, Avrupalı büyük güçlere karşı şüpheci ve temkinli bir siyaseti tercih eden II. Abdülhamid’in daha küçük devletlerle yakınlaşarak denge politikası 258 yürütmesiyle elçiliklerin sayısı artmış, denge politikasının bir diğer ayağı olan Panislamist siyaset ile şehbenderliklerin sayısı artmıştı. Elçilerin görev alanları değişime uğramış, bazı eski fonksiyonları ortadan kalkarken II. Abdülhamid’in güvenlik tedbirleri kapsamında yeni bazı fonksiyonlar edinmişlerdi. Bu çerçevede şehbenderlerin de ticari görevlerinin yanında siyasi görevleri bu dönemde daha çok üstlendikleri görülmektedir. Modern Osmanlı hariciyesi ve II. Abdülhamid Döneminde Diplomasi konusundaki araştırmanın tarihsel arka planı öncelikle Avrupa’da ve ardından tüm dünyada gerçekleşen modernleşme fenomeninin bürokrasi ve diplomasiye yansımalarını içermektedir. Osmanlı İmparatorluğu özelinde modernleşmenin bürokrasinin hariciye dalında nasıl bir etki yaptığı sorusundan hareketle giriş kısmında modern bürokrasinin ideal halini ortaya koyan Max Weber’in hukuki-rasyonel modelinin imkanları Osmanlı örneğinde tartışılmıştır. Osmanlı özelinde hariciyenin tarihsel bağlamının ortaya konması için III. Selim’le başlatılan Osmanlı’da daimi ve karşılıklı diplomasi ilk döneminden itibaren kurumlar ve aktörler üzerinden yeni bir siyasi tekniğin benimsenmesinin getirdiği çatışmalar çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu ilk aşamanın Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa ülkeleriyle yüzyıllara dayanan tek taraflı diplomasi tecrübesinden yararlandığı, bununla birlikte ilk kez yabancı merkezlerde uygulanması sırasında dönemin yöneticiler tarafından cevap verilmesi gereken pek çok soruyu beraberinde getirdiği görülmektedir. Hariciyenin merkez yapılanması olan Reisülküttablık’ta dönüşümlerin Osmanlı’nın ihtiyaçları çerçevesinde organik bir şekilde ortaya çıktığı görülmüştür. II. Mahmud döneminde yurtdışı temsilciliklerin yeniden kurulmasıyla modern diplomasi usullerinin Osmanlı dış politikasının artık vaz geçilmez bir parçası olduğu anlaşılmıştır. Ardından gelen Tanzimat süreciyle birlikte Avrupa diplomasi usulleri, bütün boyutlarıyla, devletin varlığını sürdürmesi için bu değişimleri elzem gören aktörlerin varlığı sayesinde benimsenmiş ve uygulanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun uluslararası arenada bu dönemdeki konumlanışı da diplomasinin 259 modern teknikleri kullanılarak sonuç alınmasına katkı sağlayan dışsal bir faktör olmuştur. II. Mahmud döneminde (1808-1839) hariciyede reform ve dönüşüm sürecine ivme kazandırılırken sürekli ve karşılıklı diplomasi tüm kurum ve pratikleriyle geri dönüşü olmamak üzere yeniden benimsenmiş oluyordu. Tanzimat döneminde ise (1839-1876) bürokratik yapılanma ve diplomasi kullanımı konusunda Avrupalı usullerle bütünlüklü ve bilinçli bir entegrasyonun sağlanmasına çalışılmıştı. II. Abdülhamid döneminde (1876-1909) hariciyede rasyonelleşme yönünde atılan adımlar ve elçiliklerin ve şehbenderlik kurumlarının vazgeçilmezliği, güçlü bir otokratik rejime rağmen Tanzimat modernleşmesinin bu dönemi de kapsadığını iddia eden tezleri desteklemektedir. II. Abdülhamid döneminde alternatif bir yönetim merkezi olarak Mabeynin ön plana çıkarak iç ve dış siyaset üretimini tek başına uhdesine almasıyla Babıali ve bürokratlarının geri planda kaldığı ve böylece bürokrasinin gerilediğine dair var olan kabul Babıali içinde yer alan Hariciye Nezareti’nin literatürde dikkatlerden uzak kalmasına yol açmıştır. Bu çalışmada II. Abdülhamid Hariciyesinin merkez ve yurtdışı teşkilatında ortaya çıkan yenilikleri tespit etmek için öncelikle devlet salnameleri ve Hariciye Nezareti salnamelerinin sunduğu verilerden yararlanılmıştır. Hariciye Nezareti birimlerinde görülen değişim ve dönüşümler bu sayede tespit edilmiştir. Osmanlı elçilikleri ile şehbenderlikleri hakkında sunulan bilgiler tablolara işlenmiş ve meydana gelen değişimlerin yıl yıl izlenme imkanı sağlanmıştır. Organizasyonda meydana gelen değişimlerin nasıl gerçekleştiğine dair ikincil kaynaklar ve arşiv kaynaklarından toplanan bilgilerle kurgular yapılmıştır. Buna göre dönemin Hariciye Nezareti merkez teşkilatına bakıldığında padişahın Mabeyn’de aldığı kararları yürütme organı olarak nezaretin oldukça faal olduğu görülmektedir. Bu faaliyetlerin hacmi ve çeşitlenmesine koşut olarak yapısının karmaşıklaştığı, uzmanlaşma yönünde ilerlediği, personel sayısının arttığı ve daha önce bünyesinde bulunmayan Hukuk Müşavirliği gibi yeni birimleri bünyesine kattığı 260 görülmektedir. Bu yeni birimler modern bir dünyanın gerekliliklerine göre hareket eden bir dış siyaseti ima etmektedir. Örnek olarak uluslararası hukuk devletin çıkarları doğrultusunda önem verilen ve süreçleri yönetilmesi gereken olgular haline gelmiştir. Nezaret bu dönemde Reisülküttablık döneminden kalan ve iç işlerini ilgilendiren bazı birimlerden sıyrılarak uzmanlaşan ve sadece dışişlerine odaklanan bir yapı olmuştur. Personel alımında ve çalışma usullerinde standartlaşma bu dönemin özellikleri olarak ortaya çıkmaktadır. Hariciye Nezareti bu dönemde modernleşmesi devam eden, ihtiyaçlar çerçevesinde hacmi büyüyen ve branşlara ayrılmaya devam eden bir bürokratik yapı olarak görünmektedir. Bununla birlikte Babıali ve Hariciye Nezareti karar alma süreçlerinde değil yürütmede ve işleyen bir devlet mekanizmasını parçası olarak devam eden rutin işleri sürdürmüşlerdir. Bununla birlikte padişahın yabancı elçiler ile Osmanlı sefirleri ve şehbenderleriyle doğrudan iletişim kurması bu süreçte bürokrasideki hiyerarşik iletişimin zarar gördüğü bir uygulama olarak ortaya çıkmaktadır. Hariciyenin yurtdışı yapılanmasına bakıldığında iç ve dış siyasi gerekçelere ilişkilendirilebilecek coğrafi bir genişleme görülmektedir. Bu dönemde elçilik ve şehbenderliklerde görülen değişim ve hareketlilikler yeni temsilcilikler açılması, var olanların statüsünün değişmesi ve bazı temsilcilik projelerinin gündeme gelmesi şeklinde olmuştur. Elçilik kadrolarındaki değişimler tablolar aracılığıyla takip edilmekte, belli siyasi saikler çerçevesinde yeni kurulan veya önem kazanan dış temsilcilikler hazırlanan haritalarda görülebilmektedir. Bu çerçevede yeni bir dış temsilciliğin kurulması sürecinde öncelikle bunun hangi ihtiyaçlardan doğduğu, uluslararası dış politikanın temsilciliklerin kurulmasına nasıl etki ettiği, inisiyatifin hangi devlet tarafından alındığı, iki devlet arasında müzakerelerde farklı motivasyonlar veya beklentilerin neler olduğu, Osmanlı Devleti açısından ilgili bölgeye gönderilecek personelin hangi kriterlere göre seçildiği gibi sorular sorularak diplomasi çalışmaları alanına katkı sunacak noktalar, benzerlikler ve farklılar tespit edilmeye çalışılmıştır. 261 Elde edilen bulgulara göre II. Abdülhamid dönemine kadar Osmanlı İmparatorluğu için diplomatik ilişkilerin kurulması gereken büyük devletler ve yakın merkezlerde teşkilatlanma tamamlanmıştı. Bununla birlikte bu dönemde devam eden dönüşümün bazı sebepleri vardı. Elçilik ve şehbenderlik teşkilatında meydana gelen coğrafi genişleme, elçiliklerin statülerinin yükseltilmesi veya yeni elçilik projelerinin gündeme gelmesi gibi değişimler için başlıca dört sebep tespit edilmiştir: 1. Geçmişte Osmanlı toprağı olan fakat kaybedilen bölgelerde kurulan yeni devletlerde İmparatorluğun acil olarak temsil edilme ihtiyacı. 2. II. Abdülhamid’in denge siyaseti çerçevesinde büyük güçlerin dışında kalan devletlerle yakınlaşma politikaları. 3. II. Abdülhamid’in Panislamist siyaseti. 4. II. Abdülhamid’in güvenlik endişeleri çerçevesinde yurtdışındaki muhaliflerini (Jön Türkler ve Ermeniler başta olmak üzere) takip etme ve faaliyetlerini engelleme isteği. Bu gerekçelerle yeni fonksiyonlar yüklenen yurtdışı teşkilatı kendisinden beklenen görevlerin yerine getirilmesi için kadro olarak gelişmiş ve özellikle elçiliklerde yeni uzman personel istihdam edilmiştir. Ayrıca büyüyen bu teşkilat personel politikalarının düzenlenmesini ve standartlaştırılmasını beraberinde getirmiştir. Jön Türklerin iktidara gelmesiyle hariciye teşkilatında II. Abdülhamid usulleri denebilecek bazı unsurlardan vazgeçildiği anlaşılmaktadır. Abdülhamid için uzun yıllar çalışmış olan her düzeyden personelin tensikat gerekçesiyle görevden alınması, önem verilen bazı elçilikler ve şehbenderliklerin kapatılması, personel sayısının azaltılması ve Osmanlı ve Abdülhamid imajını korumak için yabancı basına ayrılan ödeneklerin ortadan kaldırılması bunlar arasındadır. Sonuç olarak tez projesi kapsamında hazırlanan harita III. Selim döneminden İmparatorluğun sonun kadar Osmanlı hariciyesinin yurtdışı teşkilatlanması çerçevesinde yurtdışında açılan tüm elçilikler ve şehbenderlikler açılış tarihleriyle birlikte panoramik olarak görülebilmekte ve coğrafi dağılım ortaya konmaktadır. 262 Bu tezin ortaya koyduğu sonuç gelecekte yeni yaklaşımlarla geliştirilebilecek ve Osmanlı hariciyesinin ve diplomasi teşkilatının mahiyeti ve dönüşümü üzerine birikim artırılabilecektir. Özellikle üzerinde ayrıntılı çalışmaların fazla yapılmadığı Babıali Hukuk Müşavirliği/İstişare Odası gibi Hariciye Nezareti birimlerinin çalışma sistemlerinin ayrıntıları araştırılarak Osmanlı bürokrasisinin farklı veçhelerine ışık tutulabilir. Seçilen sefaretler ve şehbenderlikler için yapılacak monografi çalışmalarıyla bu birimlerin iç yapıları analiz edilerek karşılaştırmalı sonuçlar elde edilebilir. Osmanlı hariciyesinin merkez ve yurtdışında istihdam edilen personeli üzerinde yeni teknikler kullanılarak yapılabilecek prosopografik çalışmalar alana önemli katkı sağlayacaktır. Elçilerin, şehbenderlerin her dönemde merkeze ilettiği raporlarla hariciye nazırı ve müsteşarlarının padişaha sundukları raporlar dönemin uluslararası siyasetinde imparatorluk vizyonunun ortaya çıkarılması açısından önemli kaynaklar olarak sistemli ve kapsamlı bir şekilde tetkik edilmeyi beklemektedir
.
.Sultan II. Abdülhamid’in Vakıfl arı Mustafa Alkan* Giriş Sultan II. Abdülhamid’in saltanat devri (1876-1909); iktisadî olarak dış borç [Düyûn-ı Umûmi] baskısı altında, siyasî olarak ise dâhilde bağımsızlık hareketleri, hâriçte emperyalist büyük güçlerin imparatorluk topraklarını sömürgeleştirme tehdidi altında geçmiştir. Sultan II. Abdülhamid, Devlet-i Aliyye’nin birliğini korumak için dâhilde ülkenin siyasî, iktisadî ve sosyal alanlarda modernleşme çabası verirken, hâriçte emperyalist büyük güçlerin çıkarlarını birbirlerine çakıştırarak bir “denge siyaseti” takip etmiştir. Ülkenin birliğini tehdit eden hiçbir ayrılıkçı harekete izin vermemiştir. Onun saltanatı I. Meşrutiyet’ten az önce başlamış, II. Meşrutiyet’ten az sonra “bir askerî darbeyle” son bulmuştur. Devlet-i Aliyye için bu süreçte zaman zor ilerlemiştir. 1909 Anayasası padişahların yetkilerini sınırladığından, Sultan Abdülhamid’i “son sultan” olarak gören tarihçiler vardır. Bu itibarla Sultan II. Abdülhamid ve devri hakkında hem meşrutiyet sürecinde hem de Cumhuriyet devrinde pek çok araştırma yapılmıştır. Buna karşın Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıfl ar üzerine bir çalışma yapılmamıştır. Sultan II. Abdülhamid Vakfı, 18 Ekim 1888 tarihinde kurulmuştur. Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın vakıf senedi (=vakfi yesi), Başbakanlık Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Vakıf Kayıtlar Arşivi’nde K.183 numara ile, onun tezhipli bir sureti K.181 numara ile kayıtlıdır. Ayrıca bu vakfi yenin bir sureti de 574 numaralı Arşiv Kütük Defteri’nin 105. sayfanın, 48. sırasında Osmanlı harfl eriyle tescil edilmiştir. Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın asl-ı vakfı yani akarları (=gelirleri) Beşiktaş’ta, Dolmabahçe Sarayı’nın Kuzey-batı köşesinde, bugünkü Vişnezâde mahallesi, Spor caddesi ile Şair Nedim caddesinin kesiştiği üçgen bölgede, girişleri dükkân 63 adet iki katlı evden (menzil) oluşmaktadır. Sultan II. Abdülhamid, 13 muhtelif vakfın arsası üzerine söz konusu dükkân ve evleri yaptırarak; bunları inşa ettirdiği Hamidiye, Orhaniye ve Ertuğrul camileri ile Şâzeli Dergâhı’nın giderleri için vakfetmiştir. Bu araştırmada Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıfl ar ve bu ∗ Prof. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ankara/ TÜRKİYE, alkan@hbv.edu.tr ORCID:0000-0002-6722-8697 750 Mustafa Alkan vakıfl arın tarihî rolleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi ile Vakıf Kayıtlar Arşivi’nde yer alan kayıtlar kullanılarak, incelenecektir. II. Abdülhamid’in Vakıf Siyaseti Sultan II. Abdülhamid, Avrupa basınında servetinin çok oluşu spekülasyonlarına 1902 yılında şu cevabı vermiştir: “Bilmedikleri bazı şeyler var; ben hemen hemen bir şehri, hassa alayımı, Yıldız Sarayı’nın mensuplarını, bunlardan başka da memurinin üçte birini geçindirmekteyim. Ayrıca halife olmam, yani bütün Müslümanların reisi olmam hasebiyle, kesem de bütün dünya Müslümanlarına aittir. Sahsım için ne kadar az para sarfettiğime Allah şahittir. Büyük bir servet toplayabildimse bu ormanlarımın ve arazilerimin sayesinde olmuştur. (Hazine Nâzırı) Agos Paşa iyi bir maliyecidir. Mülkümü gayet iyi idare etmiş, senede 500.000 lira gelir getirecek hale koymuştur… Servetim sekiz milyon lirayı aşmış bulunmaktadır. Ehemmiyetli hadiseler vukuunda bu para bize çok lüzumlu olabilir”1 . Sultan II. Abdülhamid, bu paralarını ve tahvillerini, I. Balkan Savaşları sürerken, Selanik’te Alâtini Köşkü’nde ikamet ederken, Türk hükümeti temsilcisi olan paşalara teslim etmek zorunda kalmıştır. Bu paranın önemli bir kısmı Sultanın şehzadelik yıllarında yaptığı ziraat ve ticaret kazançlarına dayanıyordu. Ertesi gün, yanında görev yapan Rasim Bey’in “Efendim bu paraları verdiğiniz halde gösterdiğiniz metanete hayran oldum”. Sultan Abdülhamid, “Rasim Bey! Mal habistir. Bir elden gelir, diğerinden çıkar. Siz benim elimde büyümüş, yetişmiş adamlarsınız. Ben ise nice şeyler görmüş geçirmiş insanım. Maruf tabiriyle sakalımı değirmende ağartmadım. Bana bunları Allah verdi, yine o aldı” cevabını vermiştir2 . Peki, Sultan II. Abdülhamid, selefi pek çok Osmanlı padişahı gibi bu büyük servetini niye vakfa dönüştürmemiştir? Bu sorunun iki temel sebebe dayandığı düşünülebilir. Birincisi Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılın başından itibaren dönüştüğü yeni merkeziyetçi idarî yapısı gereği, eskiden vakıfl ar yoluyla sürdürülen eğitim, kültür, sağlık, sosyal yardım ve dinî hizmetler, müstakil nezâretler tarafından, bu nezâretlere tahsis edilen kendi hazineleri tarafından yürütülmeye başlamış, 1826 yılında kurulan Evkaf Nezâreti de, bütün vakıfl arı denetlemek ve mazbut vakıfl arı idare etmek görevini üstlenmiştir. Bu yeni dönemde kurulan vakıfl arın işlevleri daralmış, daha çok dinî hizmet sahasında yoğunlaşmıştır3 . İkincisi ise, Tanzimat Fermanı’ndan sonra Osmanlı Devleti’nde 1 Sultan Abdülhamid, Siyasî Hatırâtım, Dergâh Yayınları, İstanbul 1984, s. 115-16. 2 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, 2. Baskı, Selis Kitapları, İstanbul 2008, s. 175- 181. 3 Mustafa Alkan, Adana Vakıfl arı: İnsan Vakıf, Şehir, TTK, Ankara 2014, s. 123-125; Evkaf Nezâreti hakkında bk. Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Taşkilâtında Reform, Eren, İstanbul 1993, s. 146-148. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 751 ıfl arı özel mülkiyet ve miras hukuku alanının genişlemesi ile edindikleri malları vakıf yoluyla çocuklarına bırakmak için kurulan evlatlık vakıfl arın sayısının azalması sağlamıştır4 . Sultan II. Abdülhamid de bu yeni dönemin aktörlerindendir. Onun dönemi her alanda olduğu gibi, özellikle de modern eğitim alanında, büyük reformlar yaşanmasına karşın, açılan okullar Maarif (Eğitim) Nezâreti tarafından idare edilmiş, Sultan bu alanda vakıf kurmamıştır. Vakfın Kuruluşu Sultan II. Abdülhamid Han Vakfı, Hicrî 12 Sefer 1306 (18 Ekim 1888) tarihinde Mabeyn-i Hümâyûn Başkâtibi Süreyya Paşa (necl-i Mustafa Efendi) ve İkinci Kâtip Kadri Efendi (necl-i Takuyyiddin Efendi)’nin şehâdet-i şer‘iyyeleriyle (vekâlet şehâdetleriyle) , Evkaf-ı Hümâyûn nâzırı es-Seyyid Mustafa Paşa (necl-i Mehmed Emin Efendi)’nın Yıldız Saray’ındaki Başkitabet’e mahsus odasında, Vekil, Mahkeme-i Teftiş Müsteşarı Mektubi-zâde es-Seyyid Ahmed Bahai Efendi, tescil mütevellisi Saadetlü Nesim Beyefendi (necl-i Mehmed Servet Efendi) huzurunda, vakfın tüm hukukî işlemlerini tamamlatmış, Evkaf İşleri Müfettişi Kocuklu-zâde Abdurrahman Nafi z Efendi-zâde es-Seyyid Mehmed Atıf Efendi de vakfı tescil etmiştir. Bu işlemin Şer‘iyye Mahkeme şahitleri (şühudü’l-hal) ise Sultan II. Abdülhamid’in kâtipleri Nuri Bey (ibn Yusuf), Mehmed Kâmil Bey (ibn Numan), Faik Bey (ibn Mahmud), Hakkı Bey (ibn Hamid), Tevfi k Bey (ibn Ahmed) ve Yusuf Bey (ibn Agah) olmuşlardır5 . Vakfın Akarları (Asl-ı Vakıf) Sultan II. Abdülhamid’in vakfettiği akarlarının (asl-ı vakıf) arsası (mekânı) 13 farklı vakfa mukataalı mülk arsa olup, burası Beşiktaş’ta Köprübaşı Caddesi ile bu caddenin bir tarafı Ihlamur’a diğer tarafı Maçka’ya uzanan Ihlamur ve Azize caddelerinin iki tarafl arında yerleşmiş olan -vakfi yeye göre derdest haritada gösterilmiş- alt katlarında dükkânları müştemil altmış üç bab (adet) kağir menâzilden müteşekkildir. Bu akarâtın arsasına (mekânına) mukataalı 13 farklı vakıf ve senelik olarak alacakları mukataa bedeli, Efkaf-ı Hümayûn görevlilerinin kaleminden, vakfın kurulduğu (1)306 senesi Saferi’l-hayr’ın 12. gününe (18 Ekim 1888 tarihine) ait bir ilmühabere göre şöyledir: 4 Alkan, Adana Vakıfl arı, s. 24; Bahaeddin Yediyıldız, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi -Bir Sosyal Tarih İncelemesi-, TTK, Ankara 2003, s. 122-123. 5 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. 752 Mustafa Alkan 1) Sultan II. Mahmud vakıfl arına senelik 89 guruş, 2) Sultan Abdülmecid’in vâlidesine ait vakıfl ara senelik 924 guruş, 3) Reisü’l-küttab Ömer Avni Efendi (mülhak) vakfına senelik 141 guruş, 4) Ser-cavuşân-ı esbak Süleyman Ağa nam-ı diğer Çoban Çavuş (mazbut) vakfına senelik 27 guruş, 5) Safi ye Sultan-zâde Mehmed Dâniş Bey (mülhak) Vakfına senelik 167 guruş, 6) Safi ye Sultan-zâde Mehmed Remzi Bey vakfına senelik 18 guruş, 7) Hâce Rami Kadın (mazbut) vakfına senelik 105 guruş, Şeyhü’l-İslam Esbak Salih Efendi zade Mehmed Emin Efendi (mülhak) vakfına senelik 72 guruş, 9) Hazinedâr Cevri Usta (mazbut) Vakfına senelik 36 guruş, 10) Silahdâr Mustafa Paşa Vakfına senelik 18 guruş, 11) Kapudân İbrahim Ağa (mazbut) Vakfına senelik 172,5 guruş, 12) el-Hac Osman Ağa (mazbut) vakfına senelik 1080 guruş, 13) Bosnevî Ahmed Ağa (mülhak) vakfına senelik 36 guruş. Şu halde, Sultan II. Abdülhamid Vakfı’nın gelirleri (hiç harcama yapılmadan), önce, söz konusu 13 vakfa, toplam 2885,5 guruş mukataa bedelinin ödenmesi istenmiştir6 . Bundan sonra, bizzat Sultan II. Abdülhamid tarafından inşa ettirilen hayrât kurumları; Yıldız (Hamidiye) Camii, Orhaniye Câmii, Şeyh Zafi r Efendi Tekkesi (Ertuğrul Câmii), Taşlıca Sancağı Camii ve Üsküdar Nuh Kuyusu Camii giderleri ile bu kurumların görevlilerine tahsis edilmiştir. Yıllık bütün harcamalar yapıldıktan sonra her ne artarsa (bâki kalırsa), Haremeyn fukarasına sadaka gönderilmesi şart koşulmuştur7 . Hayrât Kurumları 1. Yıldız (Hamidiye) Camii İstanbul’da Yıldız Sarayı karşısındadır. Cami Sultan İkinci Abdülhamid tarafından 1885 (H. 1303)’de yılında yaptırılmıştır. Cami kâgir yapılı, yüksek kasnaklı, tek kubbeli ve minarelidir. Belli bir sitili yoktur. Hünkâr mahfi li ve selamlık merasimlerinde kabuller için bir dairesi vardır. Ayrıca caminin avlusunun sağ 6 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), VGMA, Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. 7 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 753 ıfl arı köşesine 1890 yılında, Abdülhamid’in saltanatının 15. yılında dört cepheli bir saat kulesi yaptırılmıştır8 . Sultan II. Abdülhamid, Hamidiye Camii’ne “erbâb-ı istihkakdan bir zât”; İmam-Hatip ve devirhân görevini yapacak 1. imama aylık 600 guruş, devirhân görevi ile 2. imama aylık 400 guruş; “ehl-i müstehak bir kimse”ye ser-müezzin ve devirhanlık göreviyle aylık 300 guruş, 2. müezzine (müezzin-i sâni) aylık 300 guruş, 3. müezzine (müezzin-i sâlis) 250 guruş, 4. müzezzine (müezzin-i rabi’ ve devirhan) 250 guruş, 5. müezzine (müezzin-i hâmis) 250 guruş ve “emin ve müstakim birer kimse”lerden 1. kayyıma (kayyım-ı evvel) 250; 2. ve 3. kayyımlara 200’e guruş; ve “ulemâdan bir zat kürsi şeyhi olup her hafta cuma günleri hazır olan cema’at-i müslimine va’z u nasihat edüp” bu hizmetine karşılık aylık 200 guruş; “ve emin ve mu’temed bir kimse bevvab ve bekçi olup” aylık 500 guruş verilip, ayrıca senelik olarak elbise ve odun bedeli olarak 336 kuruş; ayrıca ekmek ve erzak bedeli olarak da 900 guruş tahsis edilmiştir. Ayrıca papuşçularına aylık 200 guruş; kandilciye aylık 100 guruş; cami-i şerifi n bahçesini islah ve tanzim edecek bir bahçıvana aylık 200 guruş; bir kişi kapıcı tayin edilip aylık 100 guruş verildikten sonra, cami-i şerifi n sair giderleri (levâzımına) için de aylık 1000 guruş tahsis edilmiştir9 . Netice itibariyle Yıldız (Hamidiye) Câmiinin 16 görevlisi için aylık toplam 4500 guruş, yıllık 54.000 guruş, cami-i şerifi n aylık 1000 guruş olarak tahsis edilen sair levâzımât gideri senelik 12.000 guruş gideri ile bevvabın (kapıcının) senelik bir kez ekmek, erzak (500 guruş) elbise ve odun bedeli (500 guruş) toplam 1.000 guruş gideri de eklendiğinde genel toplam 67.000 guruş, tahsis edilmiştir. Yıldız (Hamidiye) Câmiine yapılan tayinleri Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri (Nu: 110)’nden takip etmek mümkündür10. Buna göre, 1890’lı yıllarda (H. 1307) İmam-ı Evvel Hâfız Ali Rıza Efendi, 2. İmam Hâfız Mehmed Tevfi k Efendi, müezzinliklerinde sırasıyla Eyyübî Hâfız Hamdi Efendi, Hâfız Hüseyin Efendi, Hâfız Selim Efendi, Hâfız Receb Efendi, Şerefüddin Efendi ve 6. Müezzin Anadoluhisarı ahâlisinden Hâfız Abdullah Efendi bin Hüsnü Efendi görev yapıyordu. Hâfız Abdullah Efendi ise H.1314 (1896) yılında tayin edilmiştir11. 8 Tahsin Öz, İstanbul Camileri, II, TTK Ankara 1997, s. 29. 9 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 105. 10 VGMA, Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri, nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı; 73-128. 11 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı: 74- 81. 754 Mustafa Alkan 2. Orhaniye Camii (Orhaniye Kışlası Camii) İstanbul’da Yıldız Sarayı’nın arkasındadır. Sultan İkinci Abdülhamid 1884 (1302) yılında kışlanın ortasına yaptırmıştır. Cami tek kubbeli olup minaresi ön taraftadır12. Sultan Abdülhamid, Orhaniye Cami’i Şerifi ne “erbâb-ı istihkakdan bir zat imam-ı evvel ve hatib ve devirhan olup ona aylık 600 guruş; aynı zamanda devirhân da olan 2. imam 400 guruş; aynı zamanda devirhân da olan baş müezzine aylık 350 guruş 2, 3. ve 4. müezzinlere aylık 300 guruş; 1 kayyıma 350 guruş, 2. kayyıma 200 guruş; ve bir kimse 3. kayyimyimlik ile muvakkitlik görevini birlikte yapan bir kişiye aylık 350 guruş “ve ulemadan bir zat kürsi şeyhi olup her hafta cuma günleri hazır olan cemâ’at-i müslimine va’z-u nasihat” etme şartıyla kürsi şeyhine aylık 200 kuruş “ve bir mu’temed kimse” bekçi olup aylık 250 guruş, senelik olarak elbise ve odun bedeli olarak 336 guruş yiyecek ve erzak bedeli olarak da 900 guruş verilmesini; kandilciye aylık 200 guruş; kapıcılık ve pabuşculuk görevini birlikte yapacak bir kişiye de aylık 100 guruş verilmesi şart koşulmuştur13. Netice itibariyle Orhaniye Câmiinin 13 görevlisine aylık 3900 guruş, yıllık 46.800 guruş, bekçinin senelik bir kez verilen elbise ve odun bedeli (336 guruş) ile yiyecek ve erzak bedeli (900 guruş) eklendiğinde, Orhaniye Camiine genel toplam olarak 48.036 guruş tahsis edilmiştir. 1890’lı yıllarda 1. İmamı Hâfız Tahsin Efendi, 2. İmam Hâfız Hacı Mehmed Efendi; müezzinler (aynı zamanda kayyımlar) sırayla; Devirhân/ Müezzin-i Baş Hâfız Hidayet Efendi, 2. Müezzin Hâfız Mustafa Efendi, 3. Müezzin Hâfız İsmail Efendi, 4. Müezzin Hâfız Receb Efendi ve 5. Müezzin de Hâfız Mehmed Latif Efendi görev yapmaktadırlar14. 3. Şâzeli Dergah-ı Şerifi (Şeyh Zafi r Tekkesi) Şeyh Zafi r Tekkesi Mescidi külliyesi olarak da bilinir. İstanbul, Beşiktaş yokuşundadır. Sultan İkinci Abdülhamid tarafından Şeyh Zafi r Efendi’nin delaletiyle yapılmıştır. Külliyede mescid, tekke ve türbe bulunmaktadır. Binanın duvarları kâgir, çatısı ahşap ve minaresi taştandır15. Sultan II. Abdülhamid vakfından, Şâzeli Dergâh-ı Şerifi ’nde halen postnişîn-i irşad olan eş-Şeyh Mehmed Zâfi r Efendi’ye yaşadıkça dergâh-ı mezkürede şeyh olmasını 12 Öz, İstanbul Camileri, II, s. 51. 13 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. 14 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 1-4, Şahsiyet Kaydı: 1-10. 15 Öz, İstanbul Camileri, II, s. 63 (Dipnot: 113). Sultan II. Abdülhamid’in Vak 755 ıfl arı ve aylık 6.000 guruş; Zâfi r Efendi’nin kardeşleri Hamza Tahir Efendi’ye hayatta oldukça ayda 2.400 guruş; Abdurrahman Efendi’ye de keza hayatta oldukça aylık 2.000 guruş verilmesini; Zâfi r Efendi’den sonra Şâzeli Dergah-ı Şerifi ne postnişîn olacak zata ayrıca aylık 2.000 guruş ta’amiye bedeli tahsis etmiştir. Şâzeli Dergâh-ı Şerif ’in mutfak giderleri için; şeyh, müridânı ve sair misafi r için aylık olarak; 420 kıyye-ı cedid (kilogram) et (lahm), aylık 80 kilo ruğan-i sade (tereyağ) ve 330 kilo mısır pirinci; 90 kilo un (dakik); 120 kilo soğan; 37 kilo tuz; 1 kilo ve 500 dirhem (1 dirhem: 3,148 gram) zeytinyağı, aylık 6.000 kilo odun, 100 kilo (kıyye-i cedid) kömür ve sair levâzım için de 2569 guruş; ayrıca aylık 300 guruş işçi maaşı, 480 guruş tablekârlar (garsonlara) maaş verilmesini; ayrıca işçi ve tablekârlara senelik 1596 guruş elbise bedeli verilmesini; Şeyh Zâfi r Efendi’nin kileri için de aylık olarak; 15 kıyye-i cedid (kilo) zeytin yağı, 15 kıyye şeker, 12 kıyye kahve, 15 kıyye sabun, 2 sandık ispirmeçet mumu ve senelik olarak 500 cedid çeki odun, 33.750 kiyye-i cedid kömür ve çifti 210 gram olan günlük 100 çift ekmek; ayrıca Şeyh Zâfi r Efendi’nin ahırındaki hayvanları için aylık 3 keyl-i cedid, 4 şinik arpa; kantarı 100 kıyye-i cedid itibariyle 2 kantar 6 batman saman verilmesini; Şâzeli Dergâh-ı Şerif ’de her sene menkıbe-i velâdet-i bâ-seâdet-i Hazreti Seyyidi’lEnbiyâ aleyhi “efdalu’s-salat” ve “ekmelü’t-tahaya kıraat” mesarif-i lâzimesi için 3.000 guruş; “Mi’raciye-i Hazret-i Seyyidi’l-Mürselîn kıraat” mesârif-i lâzimesi için yine 3.000 guruş; ve yine dergah-i şerif-i mezkûrda her sene “âşûre tabh ve mevcud olan meşâyih-i kiram ve dervişân ve züvvâr ve misâfi rîn it’am olunarak mesarif-i lazimesi için yine 3.000 guruş sarf olması için tahsisat ayrılmıştır16. Netice itibariyle, Şeyh ve iki kardeşi dışında Şeyh Zâfi r Efendi Dergâhı’nda çalışan işçiler ile tablekârların (garsonların) aylık gideri toplamı 13.180 guruş; senelik ise 158.160 guruş; Dergâh ile Zâfi r Efendi’nin kendi özel mutfakları için de senelik 13.165 guruş ve Zâfi r Efendi’nin evine yapılan tahsisat tahmini olarak eklendiğinde 15.000 guruş ayrılmış, bunlar genel toplamda en az 171.325 guruş, tahsisatın maddi değeri belirtilmeyen, Zâfi r Efendi’nin ev giderleri de eklendiği zaman bu rakam 175.000 guruş tutmaktadır. Zâkir Efendi Tekkesi ve Ertuğrul Câmi-i Şerîfi ’nde 1890’lı yıllarda İmam-ı evvel olarak İskenderiye ahâlisinden Mehmed D. Efendi, 2. İmam olarak yine İskenderiyeli Hâfız Mehmed Efendi, müezzin olarak da yine İskenderiye ahalisinden Şeyh Mahmud Efendi, Şeyh Ahmed Y. Efendi, Hâfız Mustafa Efendi ve Hâfız Mehmed Tevfîk Efendi görev 16 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. 756 Mustafa Alkan yapıyorlardı 17. Ertuğrul Câmii ve Şâzelî Dergâhı’nın “bilâ-ber‘ât” mutasarrıfı, Şeyh Zâfi r Efendi, Rumî 17 Eylül 1319 (Milâdî 30 Eylül 1903) tarihinde vefat etti. “Şeyh Zâfi r Efendi’nin vuku‘u vefatına binâen mahdumu İbrahim Zâfi r Efendi”, “vakfın vâridâtından” “5000 guruş maaş” ile şeyhliğe -irâde-i seniyye- ile tayin edilmiştir18. 4. Taşlıca Sancağı Cami-i Şerifi Taşlıca Sancağı’nda Evlâd-ı fâtihân ve cemaat-i müslimînin talebi üzerine “Eşref-i Hilâfet Penâhîleri” Sultan II. Abdülhamid tarafından müceddeden inşa olunup, içinde farz namazlarının kılınması için “izn-i hümayun” ihsan buyrulan Taşlıca Sancağında Burhaniye Câmii’nin imam-hatibine aylık 200 guruş; kayyımlık görevi ile birlikte müezzinlik görevini yapan kişi için aylık 120 guruş; ayrıca camii şerifi n mum, kandil ve süpürge gibi işlerini yerine getiren görevlinin mesarif-i lazimesi için senelik 250 guruş tahsis edilmiştir19. Taşlıca Sancağı Burhaniye Camii’nde 2 kişiye maaş bağlanmış ve caminin lüzumlu masrafl arı için tahsisat ayrılmıştır. Görevlilerin aylık tahsisatı 320 guruş, yıllık ise 3840 guruş, yıllık tahsis edilen lüzumlu masrafl ar da eklendiğinde 4090 guruş tutmaktadır. 1900’lü yıllarda, Taşlıca- Burhaniye Câmi-i Şerîfi ’nde İmam-Hatiplik ve Muallimlik görevlerinde birlikte Nuri Efendi, Müezzinlik-Kayyımlık görevinde de birlikte Hâfız Mehmed Efendi bulunmaktaydı 20. 5. Üsküdar Cevri Usta Camii Câmii, Üsküdar’da Nuh Kuyusu Caddesi ile Toptaşı Caddesinin birleştiği yerde ve iki caddenin sol tarafında yer almaktadır. Sultan II. Abdülhamid, Hazinedâr-ı Evsat Cevri Usta tarafından bina ve inşa olunan Camii Şerif ’in görevlilerine aylık olarak imamına 100 guruş; hatibine 60 guruş; müezzinine 50 guruş; kayyımına 50 guruş ve cuma vaizine 50 guruş vazife; camii şerifi n mum, yağ ve levâzım-ı sairesi için de aylık olarak 72 guruş ve süpürge ve sâir levâzımı için de senelik 150 guruş tahsisat ayırılmıştır21. Netice itibariyle Cevri Usta Camiinde 5 kişi çalışmakta bunlara aylık 310 guruş, yıllık 3720 guruş; lüzumlu harcamalar için de aylık 72 guruş yıllık 864 guruş; genel toplamda da 4584 guruş tahsis edilmiştir. Cevri Usta Câmiinde 1890’lı yıllarda, vakfi yede tahsis edilmiş ücretlerle Vaiz Abdullah Şahin Efendi (bin Abdullah), İmam – Hatip Hâfız Süleyman Sırrı Efendi (bin Mustafa), 17 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 34, Şahsiyet Kaydı: 129-135. 18 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 40, Şahsiyet Kaydı: 153. 19 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. 20 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 68; Şahsiyet Kaydı: 265-269. 21 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 757 ıfl arı Müezzin Abdullah Efendi (bin Osman), Müezzin Ahmed Efendi (bin Mustafa) ve Kayyım Hafız Ali Efendi (bin Mustafa) görev yapmaktaydılar22. 6. Haremeyn-i Şerifeyn Hissesi Sultan II. Abdülhamid, öncelikle vakfının arsasının başka 13 vakfa mukataalı olması münasebetiyle mukataa giderlerinin karşılanmasını; sonra asl-ı vakıf olan akarât ile hayrâtın tamir ve termiminin yapılması, aydınlatması ve donatım masrafl arının yapılması ve vakfın idari görevlileri ve hayrât görevlilerinin maaşlarının ayrılmasından sonra her ne kalırsa artarsa “Haremeyn-i muhteremeyn fukâra-yı ehâlisine” gönderilmesini istemiştir23. Osmanlı padişahları, Hadimü’l-Haremeyn olarak, Haremeyn hizmetini yâni Mekke ve Medine’de hac hizmetlerini ve Kudüs’de de Hıristiyan ve Yahudilerin hac hizmeti ve Müslümanlar için ziyaret hizmetlerini vakıfl ar yoluyla yürütmüştür. Bu hizmetler için sultanlar24, saray mensupları 25, devlet görevlileri26 veya reâyâ27 tarafından vakıfl ar kurulmuştur. Bu vakıfl ardan elde edilen gelirler her yıl İstanbul’dan Sürre-i Hümayun ile Mekke, Medine ve Kudüs’e gönderiliyordu28. Sultan II. Abdülhamid’nin vakfının gelirlerinden artan kısım Harameyn’e şart koşulmuştur29. Ancak vakfi yede Harameyne ne kadar tahsisat artacağı belli değildir. Vakfın İdaresi Sultan II. Abdülhamid, vakfına Mahkem-i Teftiş-i Evkaf-ı Hümayun Müsteşarı olan zâtı mütevelli; Evkaf-ı Hümayûn nâzırı olan zâtı “ber vech-i hasbi” nâzır tayin etmiştir. Mütevelliden vakf-ı mezkûrun akarâtını (gelirlerini) belli zaman dilimine göre başkasına icar edip, gelirlerini elde tutup (ahz u kabz edip) vakfın masrafl arı ile söz konusu vazifelere müstahak olan vazifelilere sarf edilmesini istemiştir. Bu 22 VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 64, Şahsiyet Kaydı: 249- 253. 23 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. 24 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108; I. Mahmud Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 47, s. 3-50; I. Abdülhamid Vakfi yesi, VGMA, Kasano 187, s. 324- 325. 25 Safi ye binti II. Mustafa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 148, s. 68-69; Gevherhan Sultan Vakfi yesi, VGMA, 742, 165-171; Dâru’s-Saade Ağası Mustafa Ağa Vakfi yesi, TSMA, EH. 2295. 26 Köprülü Mehmed Paşa Vakfi yesi, 1071/ 1660, Anadolu Başlar, nu: 580, s. 127-177; Çorlulu Ali Paşa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 118, s. 428. 27 Ayşe binti Abdullah Vakfi yesi, VGMA, Mukataa III, s. 169-171. 28 BOA. EV. HMK.SR00438; 439; 440; 441; 442; 443; 444; 444. 29 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. 758 Mustafa Alkan işleri yürüten mütevelli-i mümâileyh müsteşara gelirlerden (galle-i merkûmeden) aylık 2.500 guruş vazife; “umûr-ı hısabiyeye vâkıf bir zât vakf-ı mezkûra kâtib tayin olunup vakfın vâridât ve masârıfâtı ve sâir umûr-ı mütenevviasını sebt ve tahrîr” edecek olan muhasibe aylık 600 guruş; “emîn ve müstakîm bir kimse icarât ve gallât-ı vakfı cem’ ve tahsîl etmek üzere câbi ta’yin olunup” bu câbiye aylık 600 guruş maaş verilmesini istenmiştir. Ayrıca vakfın işletmesi, vakfın idaresi ve görevlilerin maaşlarına artırılması konusunda mütevelli ve nâzıra yetki vermiştir. Şöyle ki; “kâtib ve câbinin say ve gayret ve sadakâtleri ve hüsn-i hizmetleri görüldükce mütevelli ve nazır-ı vakf reyleriyle ve marifet-i şer’le her sene maaşlarına yüzer kuruş zam olun(ması)”; Câbi’nin maaşı binbeş yüz kuruşa iblağ oluna ve kâtib ve câbiden her birinin tebeddülünde müceddeden ta’yin olunacak kâtibin maaşı altıyüz kuruş olup ber vech-i müharrer hüsn-i hizmet ettikçe senevî maaşlarına yüzer kuruş zamla mikdâr-ı mezkûre iblağ oluna ve vakf-ı mezkûrun bi’lcümle nukud ve gallesi Evkaf-ı Hümayun hazinesinde harikden emin bir mahalde iki anahdarlı bir kasa derunûnda hıfz olunup mezkûr anahdarlardan biri mütevelli ve biri nâzırda bulunup müşâr ve mumâ ileyhima içtima’ etmedikçe mezkûr kasa açılmiya”. Ayrıca câbinin maiyetinde aylık 600’ar guruş maaşla iki tahsildâr istihdam olunmasını şart koşulmuştur. Nihayet Sultan II. Abdülhamid, vakfının her sene muhasebesi Mahkem-i Teftiş-i Evkaf-ı Hümayun tarafından “vecih-i şer’i üzere ru’yet olunup” defter muhasebesi tetkik ve imza olunduktan sonra mütevelli ve nâzır marifetlerile hıfz oluna”nı istemiştir30. Netice itibariyle vakfın idari kadrosunda 5 kişi çalışmakta olup, bunlar aylık 4.900 guruş, yıllık 58.800 guruş tahsis edildiği görülmüştür. Sonuç Sultan II. Abdülhamid, 13 vakfa toplam 2885,5 guruş mukataa bedelli bir mülk arsa olan İstanbul Beşiktaş’ta Köprübaşı Caddesi ile bu caddenin bir tarafı Ihlamur’a diğer tarafı Maçka’ya uzanan Ihlamur ve Azize caddelerinin iki tarafl arında yerleşmiş olarak inşa ettirdiği -vakfi yeye göre derdest haritada gösterilmiş olan- alt katlarında dükkânları müştemil altmış üç bab (adet) kağir menazili, Hicrî 12 Sefer 1306 (18 Ekim 1888) tarihinde vakfederek ve habsederek bir vakıf kurmuştur. Bu vakfın gelirlerini öncelikle asl-ı vakfın arsasına mukataalı 13 vakfa mukataa bedellerinin ödenmesini istedikten sonra, diğer gelirleri, yine inşaa ettirdiği Yıldız (Hamidiye) Camii, Orhaniye Câmii, Şeyh Zafi r Efendi Tekkesi (Ertuğrul Câmii), Taşlıca Sancağı Camii ve Üsküdar Nuh Kuyusu Camii giderleri ile bu kurumların görevlilerine ve vakfın idaresine tahsis etmiştir. Yıllık bütün harcamalar yapıldıktan sonra her ne artarsa (bâki kalırsa) da Harameyn fukarasına sadaka gönderilmesini 30 Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 759 ıfl arı istemiştir. Vakfi yeye göre, Sultan II. Abdülhamid’in vakfının akarlarından elde edilen gelirler Hamidiye Camiinde çalışan 16 kişi ve sair harcamalar için senelik 67.000 guruş; Orhaniye camiinde çalışan 13 kişi ve sair harcamalar için senelik 48.036 guruş; Şazeli Dergâhı’nda çalışan 10 kişi ve mutfak ve sair harcamalar için senelik 48.036 guruş; Taşlıca Sancağı Camii’nde çalışan 2 kişi ve sair harcamalar için senelik 4090 guruş; Üsküdar Nuh Kuyusu civarında Cevrî Usta Camii’nde çalışan 5 kişi ve sair harcamalar için 4584 guruş; ve nihayet vakfın idaresinde çalışan 5 kişi ve sair harcamalar için 58.800 guruş tahsis edilmiştir. Şu halde Sultan II. Abdülhamid vakfında kurulduğu 18 Ekim 1888 tarihinden itibaren vakfın idaresi ile hayrât kurumlarında görevli en az 51 kişi çalışmakta ve bu 51 kişiye verilen maaş ile hayrât kurumlarındaki zorunlu harcamalarla birlikte, genel toplamda 357.510 guruşun ekonomi çarkında döndüğü söylenebilir. Ayrıca, modern dönem öncesi, “Klasik Osmanlı” ve “Klasik sonrası Osmanlı” dönemlerinde Osmanlı Devleti’nde vakıf kurumlarının üslendiği işlevler, Tanzimat’tan sonra başlayan modern devlet anlayışı gereği, kurulan nezâretler vasıtasıyla yürütüldüğünden, Sultan II. Abdülhamid’in kurduğu vakıf, dinî hizmetler sahasıyla sınırlı (beş câmi ve bir tekke hayrâtı ile) kalmıştır, denilebilir. 760 Mustafa Alkan Kaynaklar Arşiv Belgeleri Ayşe binti Abdullah Vakfi yesi, VGMA, Mukataa III, s. 169-171. BOA. EV. HMK.SR00438; 439; 440; 441; 442; 443; 444; 444. Çorlulu Ali Paşa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 118, s. 428. Dâru’s-Saade Ağası Mustafa Ağa Vakfi yesi, TSMA, EH. 2295. Gevherhan Sultan Vakfi yesi, VGMA, 742, 165-171. I. Abdülhamid Vakfi yesi, VGMA, Kasano 187, s. 324- 325. I. Mahmud Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 47, s. 3-50. Köprülü Mehmed Paşa Vakfi yesi, 1071/ 1660, Anadolu Başlar, nu: 580, s. 127-177. Safi ye binti II. Mustafa Vakfi yesi, VGMA, Kasa nu: 148, s. 68-69. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Hazretlerinin Vakfi yesi, 1306 (1888), VGMA, Defter nu: 574, sayfa: 105, sıra: 48. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 105. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 106. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 107. Sultan Abdülhamid Hân-ı Sâni Vakfi yesi, 108. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 1-4, Şahsiyet Kaydı: 1-10. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı: 74- 81. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 34, Şahsiyet Kaydı: 129-135. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 40, Şahsiyet Kaydı: 153. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 64, Şahsiyet Kaydı: 249- 253. VGMA, Esas Defteri, (H. 1307) nu: 110, s. 68; Şahsiyet Kaydı: 265-269. VGMA, Sultan Hamid Hân-ı Sâni (ve Sultan Mehmed Reşad Hân-ı Hâmis) Esas Defteri, nu: 110, s. 20, Şahsiyet Kaydı; 73-128. Sultan II. Abdülhamid’in Vak 761 ıfl arı Diğer Kaynaklar Abdülhamid, Sultan, Siyasî Hatırâtım, Dergâh Yayınları, İstanbul 1984. Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Taşkilâtında Reform, Eren, İstanbul 1993. Alkan, Mustafa, Adana Vakıfl arı: İnsan Vakıf, Şehir, TTK, Ankara 2014. Osmanoğlu, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, 2. Baskı, Selis Kitapları, İstanbul 2008. Öz, Tahsin, İstanbul Camileri, II, TTK Ankara 1997. Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi -Bir Sosyal Tarih İncelemesi-, TTK, Ankara 2003
.
ABDÜLHAMİD II
عبد الحميد
(1842-1918)
Osmanlı padişahı (1876-1909).
S U L T A N İKİNCİ ABDÜLHAMİT Osmanlı İmparatorluğunun in kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid’in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatını en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenecek olan bu bendi karilerimizin dikkatle taklbedeceklerinden eminiz. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu Doğumu ve çocukluk yılları: Abdülmecid’in ikinci oğlu Şehzade Abdülhamit Efendi Tirimüjgân kadından 22 eylül 1842 de (1258 şabanının 16 ncı çarşamba günü saat on biri on beş dakika geçe) eski Çırağan sarayında dünyaya gelmiştir. Abdiilhamid’in doğumunda da, mutadolan merasim tekrarlanmış; Sultan Mecit BabIâli’ye bir hattı hümayun göndermişti. Yedi gün yedi gece beşer nöbet top atılmış, evlerin önünde kandiller yakılarak şenlikler yapılmıştı. Yeni şehzadeye valide sultan tarafından “ pırlanta elmas ile müzeyyen maşallah, pırlanta elmas ile müzeyyen üzeri yazılı zümrüt avize, pırlanta ile müzeyyen yakut avize, aynı şekilde piruze avize ve horoz mahmuzu, gümüş kaplumbağa” nazar takımı olarak hediye edilmişti. Ayrıca gümüş hamam tası, yaldızlı sim sübek, yaldızlı pirinç leğen, yaldızlı beşik de bu hediyeler arasındaydı. Şehzadenin validesi ikinci kadına da beyaz fermâyiş şal, muhtelif işlemelerle süslenmiş dört entari ve bir çiçekli atlas bohça verilmişti. Şehzadenin iki kalfasına ve lalaya beşer yüz kuruş, ebe kadına bin kuruş, kalfaların her birerlerine dört kese ve sarayda çalan muzikai hümayuna yirmi kese ihsan edilmişti. Bu doğum münasebetiyle şairler muhtelif tarihler düşürmüşlerdi. Bursa’da sürgün bulunan Akif Paşanın söylediği “ Çıkar balâyı çerha Âkifâ tarihi milâdî - gelüp Sultan Hamid etti münevver cümle afaki” tarihi hükümdarın hoşuna gitmiş ve affa uğrıyarak İstanbul’a dönmesine müsaade edilmişti. Şair Talip de Abdülhamid’in doğumuna “ Kıldı tevellüd müjde kim şehzademiz Abdülhamid”, “Fer verdi geldi âleme şehzademiz Abdülİkinci Sultan AbdUlhamid’in gençliğini içinde geçirdiği Maslak köşkü cuğun olmadığı için sana güzel bir hediye getirdim” diyerek Hamit Efendinin ve daha sonra da gene öksüz kalan Cemile Sultanın valideliğini bu kadınına vermişti. hamid” tarihlerini düşürmüştü. Şehzade Abdülhamit Efendi, sarayın tecrübeli kalfaları eliyle büyütüldü. Kırım harbinde İstanbul’a muhacir gelmiş Kafkasya sakinlerinden Nerkis Nihal Hanımla Dilbercenan Hanım Abdülhamid’in dâyeliğini yapmışlardı. Her iki dadı uzun seneler yaşamışlar ve Şehzade Abdülhamit Efendinin hüküm- * darlık yıllarını görmüşlerdi. Abdülhamit Efendi sessiz, inzivayı sever, düşünceli bir çocuktu. Henüz sekiz, on yaşlarındayken validesini kaybetmiş ve bu tarihten itibaren kendisini daha yalnız ve mahzun hissetmişti. Pederi Abdülmecit bu oğlunu “ içli çocuk” diye yadederdi. Abdülmecıt Tirimüjgân kadın öldükten sonra, küçük oğlunun yüzünü hırkasının eteği ile örterek sevgili kadınlarından Pristu Hanıma götürmüş ve “ çoŞehzade Abdülhamit Efendinin kendisinden iki yaş büyük biraderi Mehmet Murat Efendiyle beraber 1263 (18461 yılında Haydarpaşa sahrasında okumıya başlama merasimleri ile sünnet merasimleri yapılmıştı. Abdülhamit Efendi sarayda Murat Maslak köşküniin salonu 3629 Efendi ve büyük hemşiresi Fatma Sultanla beraber hususi hocalardan ders almış, devrin klâsik bilgilerinden bâzılariyle arabi, farisi, Osmanlı tarihi ve musiki tahsü etmişti. Abdülhamidün hocaları Kemal Paşa, Ömer, Şerif ve Hulûsi efendilerdi. Birbirini takiben fransızca hocalıklarını da Ethem, Namık Paşalarla, Mösyö Garde yapmıştı. İkinci Abdüİhamit’te sebatlı ve muntazam bir tahsil görmemiş olmanın noksanları m e v cu dolmakla beraber kuvvetli bir zekâ, çabuk kavrayış, üeriyi görme gibi hassalariyle bu tarafım örtmek imkânını bulmuştur. İkinci AbdUihamid'- İn spor ve gürel sanatlarla alâkası : İkinci Abdülhamit gençliğinde spor yapar, ata biner, yüzer ve silâh kullanırdı. Süâh kullanmakta pek mahirdi. Nişan alarak ismini yazdığı, madalyaları ortasından deldiği rivayet edilmektedir. Piyanoyla da meşgul olmuş fakat sonraları bırakmıştır. İkinci Abdülhamit musikiye olan alâkasını hususi hekimi Atıf Hüseyin Beye şöyle nakletmektedir: “Musikiyi pek severim, hem de piyano vesair sazlar da çalarım. Nota bilmek şarttır, güzel bilirim. Doğrusunu isterseniz ben Türküm ama, türkçe havalardan ziyade alafranga hayalar, operalar hoşuma gider, çünkü türkçe insana hüzün verir, uyku getirir. Hem de bizim türkçe dediğimiz makamlar türkçe de değildir; Yunan’dan, Acem’den alınmıştır. Türk çalgısı davul zurnadır: sözün doğrusu bu.. Bizim ailede hemen hepsi bir saz çalar, bir istidat vardır. Biraderim merhum Sultan Murat güzel keman, ud çalardı. Küçük biraderim Burhanettin Efendi pek güzel flâvta çalardı...” Bir başka defa da musiki bahsine temasında : “ Benim gibi büyük birader de musiki severdi. Güzel piyano çalardı. Ben de biraz piyano çalarım. Violon çalmak talim ettim, fakat güç olduğundan vaz geçtim” demektedir. Abdülhamit bir amatör olarak suluboya, yağlıboya resim de yapardı. Portreye de çalışmıştı. Kadınlarından baş ikbal’in muvaffak olmuş bir resmini yapmıştı. Bâzı resimlerde sedef parçaları kullanır, bunları manzaralar arasına serpiştirerek tezyini şekiller tertibederdi. Abdülhamid’in en ileri olduğu sanat kolu ince marangozluktu. îlk İkinci Sultan Abdülhamid’in büyük kardeşi Murat Efendinin gençliği 3630 Abdülhamid’in iktisat severliğl vo ticaret hayatr: Abdülhamit, şehzadeliğinde Maslak ve KâğıtSultan Aziz’ in Murat ve Abdülhamit efendilerle yaptığı Avrupa seyahati: Viyana’da gençlik yıllarında merak ettiği bu sanata son zamanlarına kadar devam etmiş ve hakikaten pek mahirane yazıhaneler, sedefli masalar, raflar vesair kıymetli eşya vücuda getirmişti. Belki bu merakı pederinin de marangozlukla iştigalinden geliyordu. Kendisi gibi büyük biraderi de marangozlukla meşgul olmuş, fakat gerek Abdülmecid’in, gerekse Beşinci Murad’ın bir meraktan ileri gitmiyen marangozluk çalışmaları, Abdülhamit’te büyük bir ustalık mertebesine varmıştı. Başkâtip Tahsin Paşa, Abdülhamid’in bu sanattaki maharetinden şöyle bahsetmektedir: “ Sultan Hamit, boş zamanlarında hususi marangozhanesine giderek marangozlukla uğraşırdı. Marangozluğa ve çini mamulata fazla merakı olduğundan, saray dahilinde bir marangoz ve bir de çini fabrikası vücuda getirmişti. At ve güvercini de çok severdi. Şehzadeliğinde ata bindiğini ve bu bapta pek büyük bir mahareti olduğunu emekdarlarından işitmiştim..” Abdülhamit Yıldız’da kurduğu çini fabrikasiyle Türk zevkine ve sanat tarihimize büyük bir hizmette bulunmuş, Eseri İstanbul, Çeşmi bülbül, Beykoz gibi İstanbul güzel sanat işçiliğini daha mütekâmil bir surette devam ettirmiştir. Yıldız porselenleri, ismini bir sanat hâmisi olarak da ebedileştirmiş bulunmaktadır. hane’deki arazisinde ziraat yapar, hayvan besler ve bunların ticaretiyle meşgul olurdu. Kendisi hesabını iyi biliyor, diğer biraderleri gibi sade maaşiyle iktifa etmiyor ve bilhassa israftan son derece çekiniyordu. Kendisi şehzadeliğinde yaptığı koyun ticaretinden ve ziraatten hususi hekimi Atıf Hüseyin Beye şöyle bahsetmektedir: “yüz bin kuruş’ maaşım vardı. Lâkin o zaman üç dört ayda bir maaş çıkar, onu da metelik para veya kaime olarak verirlerdi. Âdeta on bin kuruş elime geçerdi. Fakat koyun ticareti yapardım. MasSultan Aziz’in Avrupa seyahati: Paris’te 3631 lak çiftliğinde ekin de ektirirdim, lâkin ondan fayda olmazdı. Asıl fayda koyun ticaretindendi. Senede beş altı yüz merinos koyun getirtirdim. Yavrularını, südünü, yapağını satar, kısır olanları da kasaplara satardım. Ertesi sene başka sütlü koyunlar mübayaa ederdim. Senede koyun başına bir lira bir mecidiye kâr bırakırdı. Çok kârlıdır. Üstübeç Venedik’ten gelir, boyacılar kullanır, ben daba ucuz satardım. Herkes benden alırdı. Ondan da çok istifade ederdim. Cülûsum zamanında sarrafım Zarifi’de altmış bin liram mevcuttu. Cülus bahşişini kendi paramdan verdim. Diğer şehzadeler âdeta borç ve sefalet içindeydiler. Çünkü ticaret bilmezler, çalışıp kazanamazlardı. Kazanmak, iş yapmak da bir hünerdir.” Başkâtip Tahsin Paşa da muktesit ve tedbirli şehzadenin hayatını şöyle anlatmaktadır: “ .... diğer şehzadeler günlerini gaflet ve israf içinde şuursuz bir suretle geçirirken Abdiılhamit Efendi muntazam bir bütçe dahilinde ve muktesidane şartlarla hayatım geçirir, dairesinde en ufak masraflarına varıncıya kadar her muameleyi kendi teftiş ve nezâreti altında bulundurarak bilhassa israftan son derece çekinirdi. Binaenaleyh mali vaziyeti itibariyle diğer şehzadelerden yüksek bir mevkie malikti. Kendi dairelerinin içinde dünya ile alâkalarını kesmiş bir halde yaşıyan ve iratlariyle masraflarını kapatamıyan öteki şehzadeler bilhassa para hususunda sıkıntı çekerlerken Abdülhamit Efendi, bir taraftan tasarruf ve diğer taraftan iradını tenmiye ve idare sayesinde hem müreffeh bir hayat geçirir, hem de para biriktirerek kardeşlerine muavenette bulunurdu.” Şehzade Abdülhamit Efendi ve Siyaset : Şehzade Abdülhamit Efendi, ticaret ve iktisattaki bu uyanıklığı ile beraber siyasi meselelere de büyük bir alâka gösteriyor, memleket ve dünya ahvaliyle yakinen meşgul bulunuyordu. Başkâtip Tahsin Paşa hâtıratında Abdülhamid’in bu faaliyetlerinden şöyle bahsetmektedir: “Abdülhamit Efendi, diğer biraderlerinin meslekleri hilâfına olarak ikametgâhını geceli, gündüzlü ziyaretçüere açık bulundururdu. Ecnebi mahfiller hakkında aldığı malûmatın başlıca menba ve menşei İngiltereli Mösyö Tomson’du. Mösyö Tomson Abdülhamid’iıı Tarabya üstündeki çiiftliğinin yanı başında bir köşkün sahibiydi. Tomson sık sık Abdülhamit Efendiyi ziyarete gider, onunla uzun uzun görüşür, birlikte tenezzühe çıkarlar, bu ziyaret ve tenezzühler esnasında memleket ahvalinden bahsederlerdi. Sultan Aziz’ in Avrupa seyahati: Londra’da 3632 O zamanın vükelâsı içinde Abdüihamid’in en çok temas ettiği zevat Safvet ve Ethem Paşalardı. Abdülhamit Efendi bu iki zattan fransızca ders aldığı için bunlar da sık sık dairesine gelirlerdi. Abdülhamit bilhassa memleket işlerini, umumi ve hususi hayatı öğ-, renmiye çalışırdı. Abdülhamit daha o zamandan kendini gösteren tecessüs hissi icabınca her şeyin künhünü ve herkesin ledüniyatı ahvalini öğrenmek merakında olduğundan kendisini ziyarete gelenlerle yalnız umumi meseleler üzerinde konuşmakla iktifa etmez, şunun bunun ve bilhassa rical ve ekâbirin hususi hallerini, servetlerinin derecesini, konaklarının idare tarzını tahkik ederdi. Kuvvei hafızası harikulâde denecek bir derecede olduğundan bilâhare fırsat düşüp hikâye ederken o zamana ait malûmat ve mahfuzatını noksansız anlatırdı...” Şehzade Abdülhamit Efendinin bütün dikkat ve alâkası Osmaıılı tahtı etrafında dönen ihtiras ve Jön Türklerin faaliyetleri üzerinde toplanıyordu. Kendisi büyük biraderi Veliaht Murat Efendinin, Jön Türklerle olan münasebetlerini dikkatle takibediyor ve bu münasebetlerle, Abdülâziz’i tahttan indirmek faaliyetlerinden yakinen haberdar bulunuyordu. Kendisinin dikte ettirmek suretiyle yazdırdığı notlarda bu hususta edindiği malûmatla, kanaat ve şüphelerini şöyle belirtmektedir: “Ceıınetmekân Sultan Abdülâziz Han merhumun cülûs tarihinden birkaç sene sonra aleyhinde fesatlar tertibi ve nefsine suikast icrası gibi birtakım efkâr ve fâsit niyetlerde bulunanların riyaseti olvakit veliaht olan Murat Efendi’de idi. Murat Efendi o tarihten başlıyaıak, başına Mısır’dan mağduren ve daha doğrusu maıruten Dersaadet’e gelen Mustafa Fazıl Paşa ile, bunun efkârında bâzı küberâyı Mısriye ve Köçeoğlu Agop ile Hıristaki Efendi ve Ziya ve Kemal beyleri ve sağır Ahmet Beyin oğlu Mehmet Bey ve Şinasi Efendi ve Süavi melûnu, ve Dunların kendi ifadelerinden anlaşıldığına göre cümlesine vekâleten riyaset etmek ve hanesinde müşküllerini halleylemek üzere Mütercim Rüştü Paşayı ve oğlunu ve Rıza Paşa ve oğlu İbrahim Paşayı ve daha isimlerini zikretmek istemediğimiz bâzı küberâyı mahalliyeyi ve tunlardan maada birçok bu misillû eşhas ve avenelerini cemederek ve leyiünnehar bunlarla iyşü işret ve fesat encümenleri akdeyliyerek ve hec türlü vesaite müıacaatten geri durmıyarak Sultan Abdülâziz merhumun aleyhinde fesatlar tertibi ile meşguldüler”. Diğer taraftan Abdülhamit Efendi, büyük biraderi Mürat Efendinin dairesine devam da eder ve burada Kemal Bey, Ziya Paşa gibi hürriyet taraftarlariyle yapılan görüşme mevzularından haberdar olmak isterdi. Murat Efendi bu tecessüslerden çekinirdi. Namık Kemal, veliahtm. Kurbağalıdere’deki köşkünde yapılan toplantılarından ve Abdülhamit Efendinin buraya gelişinden şöyle bahsetmektedir : “Bizim korktuğumuz adam Şehzade Abdülhamit Efendi idi. öyle iken, Aziz’i atıp Murad’ı padişah yapmayı konuşurken, Şehzade Hamit Efendiyi de beraber bulunduruyorduk. Onu içimize almazsak Yeni OsmanlIların teşebbüsünü ele verirdi. Halbuki Murat Efendi bize tembih etmişti. Hamit. Efendiye karşı ihtiyatlı davranıyorduk (Mithat Cemal Kutry, Namık Kemal adlı eser) ” . (Devam edecek) ★ ★ ★ 3633 SULTAN İKİNCİ A B D U L H A M İ T Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sul tan Hamid’in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatım en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenecek olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibedeceklerindeıı eminiz. Abttttlhamld'ln şehzadeliğinde yapılmış portresi (A slı Topkapı sarayı müzesindedir) n. Hamit Efendi kendisinden gizli muhtelif yerlerde yapılan toplantılardan haberdar bulunuyordu. Bu hususta kendisi diyor ki; “ Sık sık muhtelif mevkilerde, yâni Mustafa Paşanın bağmda veya konağında veyahut Köçeoğlu’nun Üsküdar’da vâki bağında yahut Nisbetiye köşkünde, Halim Paşanın yalısının arkalığında Madam Flori namında birisinin köşkünde ve ekseriya Kurbağalıdere çiftliğinde içtima ederek hallü kârları Sultan Aziz’i zem ve kadîh etmek ve bir de yabancı efkârı aleyhine çevirmek üzere plânlar tertibi ile müşarünileyh hazretlerini bir an evvel makamından düşürmek, yerine veliahtı geçirmek hususundan ibaretti (îbnülemin Mahmut Kemal, Abdülhamidi Sani’nin Notları) Şehzade Abdülhamit Efendinin Avrupa seyahati: Abdülhamit şehzadeliğinde amcası Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu Abdülâziz ve büyük biraderi Veliaht Murat Efendi ile 1867 yılında bir Avrupa seyahati yapmıştı. Abdülhamid’in Ingiltere, Fransa, Almanya, Avusturya gibi memleketleri görmesi, devrin siyasileriyle, lıükümdarlariyle tanışması kendisi için çok faydalı olmuştu. Bu seyahatten dokuz sene sonra Osmanlı tahtına oturduğu vakit A vrupa seyahatinin derslerinden, tecrübelerinden zaman zaman istifade etmişti. Fransa’yı bir eğlence, Ingiltere’yi bir servet, ziraat ve sanayi memleketi olarak tanıyan genç şehzade, idaresiyle, askeri ve disiplini ile Almanya’yı beğenmişti. Abdülhamit tahta çıkınca da Alman dostluğuna ehemmiyet vermiş ve Alman askerî usullerinin Osmanlı 3686 imparatorluğu ordularına örnek olmasını istemişti. Sultan Hamit, amcasiyle yaptığı Avrupa seyahatinden yakınlarına zaman zaman bahsetmiş, Fransa’da, İngiltere’de gördüğü şeyleri, alâkasını çeken hâdiseleri hikâye eylemiştir. Bu hâtıraları arasmda bulunan, kendisinin fazla beğendiği ve hükümdar olunca da gerek askeri, gerekse siyasi bakımlardan büyük bir yakınlık ve dostluk tesis ettiği Almanya seyahati halikındaki iııtibalarını burada aynen naklediyoruz: “Cennetmekân Abdülâziz Han’la beraber Avrupa’ya yapılan seyahat esnasında Prusya’da bir geceden ziyade kalmamaması evvelce yapılan program iktizasmdandı. Birinci Giyom’un misafiri olarak, imparator sarayı önünde iki alay asker ile, sekiz on kadar top ve topçu efradı ve bir iki alay süvari askeri üe resmigeçit icra edildi. Asker geçerken zabitinden, dümenci neferine kadar hepsi başını çeviriyor, kiralın gözüne bakıyor, öyle ki sanki emret uğruna öleyim, diyordu, öyle ciddi ve muntazam bir geçitti. Kıral da ihtiyar ve sevimli idi. Fakat ciddi duruyordu. Askerin üzerindeki elbise yeni ütülenmiş, pantolonları kar gibi beyaz, potinleri' pırıl pırıl parlıyor, hepsi bir siyakta.. O akşam imparator sarayında envai nefis yemeklerle bir büyük ziyafet keşide olundu. Yemek esnasında cennetmekân hazretlerinin ve müteveffa imparatorun marşları çalındı. O gece Gublans şehrinde mükemmel bir şehrayini meserret icra kılındı. G u b l a n s ’- fcan geçmekte olan Ren nehrinin iki tarafındaki tabyalar türlü şekilde ziyalara garkolunmuştu. Cennetmekân hazretleriyle müteveffa imparator ve refakatindeki zevat bir vapura binerek birkaç saat nehir boyunca dolaşıldı. Donanma görüldü. Nehrin iki tarafındaki binlerce Almanlar tarafından tarif edilmez bir şekilde misafirperverlik ve sevgi tezahürlerine şahidolundu. Ertesi günü mükemmel bir teşyi merasimiyle Gublans’tan ayrılıp Viyana’ya gelindi. Almanya’da gerek devlet, gerek asker ve bilcümle ahali canibinden gösterilen mihmannüvazlık, ihtiram fevkalâdeydi. Gubi&ns’tan Berlin’e azimet olunarak Berlin’de daha ziyade kalınmış olsaydı, bittabi bu dostluk tezahüratı o nispette tezayüt edecekti. Almanya’da bir sarayda misafir edildik. Bizi biraderim Sultan Murat’la bir odaya koydular. Oda büAbdülhamîd’ in bîr şehzadelik resmi daha (Zam anında çıkan İngiliz mecmualarından alınm ıştır) 3687 yük, zemini mermer, iki karyola var, birer paravana ile tefrik olunmuş, birer de gece dolabı var. Odada başka müzeyyenat yok. Her şey basit, herkes asker, hattâ hademeler bile. Çağrıldığı vakit hizmetçi bir asker iri yarı rap rap askerce bir ayak atarak gelir. Karşısında dimdik durarak bir selâm alır, işini görür, emri telâkki eder, gene askerce döner gider. Orada hizmetçi kızı filân yok. îçki getiren, her hizmeti gören hep erkek, hattâ ■ asker, bunu gözümle gördüm, hoşumagitti. Cülus eder etmez, Almanya’ dan evvelâ bir kilerci ve bir marangoz getirttim. Sadakatle hizmet ettiler. Memnun kaldım. Zamanımda askerlik hususunda hep Almanya’yı taklidettirdim. Tahsil için zabit gönderdim. Almanya’dan muallimler celbettim. Bunun için evvelâ şimdiki imparatorun babasından müsaade aldım. Prens Bism ırk da ahpabımdı, ona ve imparatora yazdım. Sefaretimize de o yolda talimat verdim. Zabitlerimizi ordularına kabul ettiler. Bize de muallim gönderdiler. Bir dostluk tesis ettim, sebebi de orada gördüğüm askerî terbiyenin hiçbir yere kıyaslanmıyacak bir halde olmasıydı. (İkinci Abdülhamid’in hususi hekimi Doktor Âtıf Hüseyin Beyin zaptettiği notlardan) ” . İkinci Abdülhamid'in tahta çıkışı: Amcası Abdülâziz aleyhinde olan bütün hareketlere uzaktan, yakından âşinâ bulunan Abdülhamit Efendi Dolmabahçe sarayında 29/30 mayıs 1876 da vuku bulan hâdiseleri büyük bir heyecanla karşılamıştı. Veliaht dairesindeki gürültüler, hünkâr dairesini kuşatan asker kordonu, donanmanın saraya çevrilmiş topları karşısında amcasına bir suikast yapılacağı korkusuna düşmüştü. Eline tabancasını alıp ' kölelerinden Çerkeş Ahmet Beyle Sultan Aziz’in dairesine geçmek istediyse de muvaffak olamamıştı. Hal’deıı sonra yeni padişahı Dolmabahçe sarayındaki dairesinde tebrike giden Abdülhamit Efendi, o günün lıâdiselerinden ürkmüş ve yorulmuş olan büyük biraderini “ hükmi kader böyle imiş” diyerek asabî tebessümler içinde dolaşırken bulmuştu. Yeni veliaht bundan sonra vakaların alacağı istikameti, tahta çıkan kardeşinin vaziyetini büyük bir tecessüsle takibetmiye başlamış ve her ihtimale karşı bendegâmndan bâzılarını silâhlandırarak dairesini emniyet altına almıştı. Hakikaten cülûs günlerinin karı3688 şıklığı, vükelâ arasında hükümet şekli hakkmdaki anlaşamamazlıklar, nihayet Abdülâziz’in ölümü ve Sultan Murad’m asabi buhranları, Veliaht Abdülhamit Efendiyi Osmanlı tahtına çıkmak üzere faaliyet sarfına sevk etmişti. Bu faaliyet Mithat Paşa gibi hürriyetseverlere karşı gayet mülayim ve mütevazı, Rüştü Paşa gibi Sultan Murat taraftarlarına kâh miilâyim, kâh tehditkâr, din adamlanna ve yabancılara da hoş görünen bir tarzda yapılmıştı. ikinci Abdülhamit bütün bu faaliyetlerinde eniştesi Yenikapı Mevlevihanesl »eyhl Osman Efendi (M ithat Cemal Kutay'ın Namık Kemal adlı ese* rlnden alınmıştır. Aslı Avukat Bay Selâhattln Sevket’ln kolekslyonundadır) Ticaret Nazın Mahmut Paşayı vasıta olarak kullanıyordu.. Devlet adamlanna Mahmut Paşa vasıtasiyle kendi düşüncelerini büdiriyor ve onlardan bâzılanm gene paşa vasıtasiyle konuşmıya davet ediyordu. Sultan Murad’ın hastalığı vükelâyı müşkül bir vaziyete sokmuş, gösterdiği arızalar yüzünden cuma selâmlıklarına çıkanlamaz olmuş, halktan gizli tutulmıya çalışılan asabi buhranları, veliahtm gözünden kaçırılamamıştı. A b d ü 1 h a - mit Efendi, büyük biraderinin ahvalini tecessüs ederken sabahın Damat Mahmut Celâlettln Paşa Serasker kaymakamı Redif Paşa 36S9 erken saatlerinde Sultan Murad’ın selâmlık elbiseleriyle, bahçeye koşup kendini havuza atmak istediğini görmüş ve bu esnada lâyık hürmeti ifa etmiyen hademelerini tekdir eylemiş ve keyfiyeti sadrazam Rüştü Paşaya da bildirmişti. Vaziyetin bu suretle lehine bir cereyan aldığı günlerde veliaht vaktin muhterem simalarından, vükelâ ve ricalin hürmetini kazanmış, akıl ve dirayeti ile tanınmış olan Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Osman Efendiye eniştesi Mahmut Paşayı göndermiş ve şeyhe “işler gittikçe ehemmiyet kesbediyor, makamı saltanattaki zatın hastalığı da meydanda duruyor, binaenaleyh çabuk bir tedbir alınması elzem görünüyor ve artık şeyh efendi pederimizden iktizasının ifası mültemes sözlerini tebliğ ettirmişti. Şeyh efendi bu tebellüğe karşı hayret ve tereddüt içindeyken odada bulunan Pirizade Sahip Molla: “ Efendi hazretlerinin emirleri pek makul ve pek isabetli. Fakat evvelemirde anlaşılması lâzım gelen bir cihet varsa o da, kendileri hilâfet ve saltanat makamına ciilûs buyurunca bu mülk ve halka ne gibi hayırlı işler göreceklerini bilmektir” başlangıcı üe veliahtın fikirlerini öğrenmek istemişti. Mahmut Paşa da aldığı talimat üzerine Veliaht Abdülhamit Efendinin meşruti fikirlerinden bahsetmişti (Mehmet Galip, Ali Rıza = Onüçüncü Asrı Hicride Osmanlı Ricali). Bundan sonra Veliaht Abdülhamit Efendiyle, Şeyh Osman Efendi Dolmabahçe sarayı veliaht dairesinde görüşmüşlerdi. Hamit Efendi şeyhin elini öpmek suretiyle hürmet ve tazimde bulunmuştu. Veliaht amcası Sultan Aziz’e aidolup sonradan Hariste ki’ye rehin edilen hanedanın malı mücevherlerin bâzılarmm ziyaa uğratümış olduğundan şikâyet ile vaziyetten Mithat Paşanın haberdar edilmesini istemişti (Mehmet Ziya, Yenikapı Mevlevihanesi). Diğer taraftan Serasker Kaymakamı Redif Paşa da elde edilmişti. Yeni bir saltanat değişikliğini tehlikeli bulan Sadrazam Rüştü Paşa, bir taraftan Kanuni Esasi ilânında sabırsızlanan Mithat Paşanın tazyikine, diğer taraftan Redif Paşanın tehditlerine maruz kalıyordu. Redif Paşa, “ Eğer sadrazam bu cülûs işini biraz daha tehir ederse biz çaresine bakacağız” demek suretiyle asker kuvveti kullanılacağına açıkça işaret ediyordu (Mahmut Celâlettin 5= Mir’atı Hakikat). Avni Paşanın katli ve Veliaht Abdülhamit Efendinin devlet adamlariyle, ulema ve askerlerle yaptığı görüşmeler Sultan Murat sarayını telâşlandırmıştı. Sarayın mabeyin müşiri Damat Nuri Paşa Yıldız mahkemesinSadrazam Mütercim Rüştü Paşa bulunuyor” 3690 de verdiği ifadede diyor ki; “ Başkâtip Sadullah Bey de bana gizli olarak şu talimatı vermişti : İşte Avni Paşa maktulen vefat etti. Efkârı umumiye bütün bütün tahavvülâta başladı. Abdülhamit Efendi Hazretleri de birçok muteber zevatı kabul ediyormuş, hattâ mesmuatıma göre bizim mahrem tanıdığımız yadigârlardan içlerinde adam bulunuyormuş, ulema arasında velinimetin hastalığı mânii hilâfettir diye güftügû ediliyormuş, bunun için Rüştü ve Mithat Paşalarla sözleştik. Allah esirgesin böyle bir vukuat olursa cümlemiz mahvoluruz. Abdülhamit Efendi Hazretleri tarafından saraya gidilecek veya biat için kendi dairelerine bir cemmigafir girecek olursa asker ile müdafaa ve mümanaat olunacak tır, malûmunuz bulunsun, dedi (Yıldız mahkemesi dosyalarından alınmıştır) Bütün bu ük endişelere rağmen Rüştü Paşa vaziyetin büyük mesuliyeti, ve yeni bir değişikliğe taraftar olanların ekseriyeti karşısında hal’ keyfiyetini kabulün çaresizliğini anlamıştı. Fakat daha evvel Abdülhamit Efendi ile görüşmek, kendisinin fikir ve kanaatlerini öğrenmek istiyordu. Ağustos ayı içinde Mithat Paşa ile beraber veliahtı Maslak kasrmda ziyarete gittiler. Abdülhamit kendilerini büyük bir memnuniyetle karşıladı. Mithat Paşanın sigarasına kibrit çakmak tevazuunda bulundu; “Size candan bir yadigâr vermeyi arzu ediyorum, diye nabız damarlarına temas eden kol düğmelerini çıkarıp paşanın koluna elleriyle taktı (Onüçüncü Asrı Hicride OsmanlI Ricali) ” . Abdülhamit bu görüşmeyi kendisi şöyle anlatmaktadır; “Maslak köşkü Boğazın Karadeniz’e açüdığı noktayı tamamiyle görür. Pek güzeldir. Hattâ Mithat Paşa ile Rüştü Paşa, biraderin hastalığı üzerine bana geldiler, ilk onlarla orada mülâki oldum. Orada benden şekli hükümetten meşrutiyeti mi yoksa istibdadı mı, hangisini tercih edersin, diye sordular. Ben de cevaben, Avusturya imparatoru Macaristan’a gider Macar şapkası giyer, Macar olur, Avusturya’ya gelir oralı olur. Bir gemi kaptanı gemiye kumanda ettiği zaman nasıl ki icabeden hale göre kumanda ederse, ben de kumanda mevkiine gelince selâmeti memleket hangi sureti idarede olduğuna kanaat gelirse ve hangi idare hayırlı görülürse onu ihtiyar ederim, dedim, ilâveten şunu söyliyeyim ki, beMithat Pasa 8691 nim şimdiki kanaatim şekli meşru olan meşrutiyettedir. Çünkü istibdadı idarede iyi kötü, her şey hükümdara atfedilir, vükelâ hiç mesuliyet kabul etmez. Bu sizin belki daha iyi işinize gelir, dedim, güldüler (Doktor Âtıf Hüseyin Beyin notlarından) ” . Bütün bu teminatına ve güleryüzlülüğüne rağmen Rüştü Paşa, Abdülhamid’in hal’inden hoşlanmamıştı. Bu ziyaretlerinden birinde arabasiyle Maslak kasrından dönerken yolda Şehzade Kemalettin Efendinin arabasiyle karşılaşmış, Kemalettin Efendi, yanında bulunan Şehremaneti meclis âzalığında bulunmuş olan Istinyeli Gül Tevfik Beye; “ Rüştü Paşa biraderden geliyor, aman git, paşayı gör, birader gözüktüğü gibi değüdir, mutabassırane hareket etsin” demişti. Rüştü Paşa bu mülakatlara ve vükelânın tazyikine rağmen tereddütlerinden tamamen kurtulamamıştı. Fakat son defa Viyana’dan getirilen meşhur asabiye mütehassısı Doktor Leidesdorf’un, Sultan Murad’m üç aylık disiplinli bir tedaviye ihtiyacı olduğunu bildirmiştiHastalık dedikodusu alıp yürümüştü. Şeker bayramı yaklaşıyordu. Padişahın muayede resminde bulunması zarureti vardı. Sadrazam diğer taraftan Sultan Murat hal’ edilir de, doktorun dediği gibi iyileşirse, bunun ömrünün sonuna kadar eski hükümdara büyük bir esef ve gam olacağını düşünüyordu. Rüştü Paşa son bir defa da bu meseleler ve tereddütleri etrafında Ingiliz sefiri Sir Henry Elliot’un reyini almak istemiş ve 25 ağustos günü Tarabya’daki İngiliz sefarethanesine gitmişti. Büyük elçi kendisine “Bu derece nazik bir mesele hakkında katı bir rey veremiyeceğinin aşikâr olduğunu, fakat böyle bir meselede hatırdan çıkarılmaması lâzım gelen şeylerden birincisi vatanın saadetini gözetmek, İkincisi de hükümdara hizmet etmektir. Bunların her ikisinin lâyıkiyle başarılmasına çalışmak vazife ise de vatanın selâmet ve saadeti hükümdarın iktidarsızlığından dolayı tehlikeye düşerse bu tehlikenin kaldırılması için her türlü fedakârlığa teşebbüs etmenin yerinde bir hareket olacağını” bildirdi (Sir Henry Elliot = İntihar mı, İmate mi? Yahut Vakai Sultan Aziz). Abdülhamit devlet ricaliyle, nüfuzlu din adamlar iyi e rütbe ve kuvvet sahibi askerlerle bizzat veya vasıta ile yaptığı görüşmelerden sonra İngüiz elçisine de siyasi fikirlerini bildirmeyi faydalı bulmuştu. Veliahtm Tarabya üstündeki çiftliğinin yanıbaşında oturan ahbaplarından ve adamlarından biri olan Ingiliz tebaasından Tomson’u Rüştü Paşanın büyükelçi ile yaptığı görüşmeden bir gün sonra -26 ağustos tarihinde- Tarâbya'va İngiliz sefarethanesine gönderdi. Tomson, Sir Henry Elliot’a “veliahtın büyük maksadının Ingiltere devletinin delâlet ve nasihatine uyarak hareket etmek olduğunu, Ingiltere’de basılan Mavi kitapları tercüme ettirip dikkatle okuduğunu, devletin başına geçtiği zaman suiistimallerin men’ine çalışacağım ve israf nev’inden her türlü sarfiyata nihayet vererek alacaklıların alacaklarım ödiyeceğini, maliye işleri üzerine kontrol koyarak hırsızlığın önüne geçeceğini, ahaliyi ve matbuatı hür bırakacağını, velhasıl millet arasında tutacağı usul ve mesleğin her suretle hürriyet olacağını” bildirmişti. (Ayn eser) (Devam edecek) ★ ★ ★ 3692 niz? Hani o ağacın altında Resulallah ile ahdü peyman eden erler, nerede kaldınız? Muhammet buradadır. Şeref, izzet, hayat, saadet onun yanındadır; sizi bekliyor... Yoksa sözünüzden dönüp karılarınızın yanına mı gidiyorsunuz?. Abbas’ın dağlan inleten bu erkek sesi bozuk ruhlan bir anda çelikleştirmişti. Bu davet cevapsız kalmadı. Emrindeylz yâ Resulallah: Bir anda korkmuş yüreklerde müthiş bir tahavvül oldu. Cevaplar yükseldi: — Yanındayız yâ Resulallah!.. Sanki o adamlar gitmiş, başka yerlerden başka başka adamlar gelmişti ve sanki gizli, görünmiyen kudretli bir el Evsileri, Hazrecileri, muhacirleri, ensârı, bütün o müminler kitlesini enselerinden tutup birer birer Peygamberin yanma sürü klüyordu. “ Fm n kızıştı” : Bu söz, Pepgamberin tarihe mal olmuş bir sözüdür. Evet, fırın kızışmıştı. Bir an içinde harb sahnesinin rengi değişmişti. Allahın Peygambere vaadettiği zafer ve nusret rüzgârı esrniye başlamıştı. Ebü Süfyan’ın Kızıldenizi boylıyacağını sandığı ordu birden geri döndü ve Havazinlilere beklemedikleri son ve muhlik darbeyi indirdi. Islâm mücahitleri Allah ve Resulünden aldıkları kuvvetle düşman safları arasına yalınkılıç atıldılar.. Gerçi bu mukabil taarruz Islâm ordusunda büyük boşluklar husule getirdi, kendilerine çok pahalıya mal oldu. Öyle kabileler oldu ki mevcutlarının beşte dördünü muharebe meydanında terk ettiler.. Fakat kati neticeyi bir daha değişmemek üzere elde ettiler. Havazin muhariplerinin kılıç artıkları şaşkın ve perişan bir halde, başlarında A vf oğlu Malik olduğu halde Taif üzerine dağlara doğru çekildiler gittiler. Esirler ve ganimetler : Bu kati zafer sonunda Peygamberin eline 6.000 esir düştü. Bundan maada Müslümanların eline 24.000 deve, 40.000 koyun, 4.000 okka altın ve gümüş, birçok kıymetli eşya, mühim miktarda silâh ve saire de geçti. Hayvanlar, eşya ve silâhlar Peygamber tarafından derecelerine göre kâmilen mücahitlere taksim edildi. O vaktin usul ve âdetince esirlerin kâmilen kılıçtan geçirilmesi mümkün iken, Peygamberimizin dikkat ve merhamet dolu kalbi böyle kanlı bir muameleye asla kail olmadığından esirlerden birinin dahi burnu kanamaksızın kısa zaman sonra cümlesi serbest bırakıldı. ★ ★ ★ 31 MART ve ABDÜLHAMÎD II. 31 Mart vakasını müteakip Hareket Ordusu, İstanbul’a gelmiş, İstanbul’a hâkim olmuş, Abdülhamid’i hal’etmişti. Suçlu olanları muhakeme- etmek için bir de divanı harb mahkemesi teşkil edilmişti. Bir gün meclise Abdülhamid’in hâdisede methali olduğundan bahisle mahkemeye sevk edilmesini istiyen bir mazbata geldi. Mazbata mecliste okununca herkes hayretle birbirinin yüzüne bakakaldı. Kimse ağzım açamıyordu. Nihayet Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa harbiye nazırına “Paşa hazretleri ne buyurursunuz?” dedikte, Salih Paşa kalın sesiyle “Olamaz, asla caiz değildir” dedi. Harbiye nazın Salih Paşanın bu cevabı hazır bulunanlara cesaret verdi. Şeyhülislâm Sahib Efendi tehevvürle ayağa kalkıp yumruğunu masaya vurarak ‘Altı yüz senelik devleti âliyyede asla görülmemiş bir haldir, böyle bir mazbatanın yapılmasına da, burada okunmasına da teessüf ederim!..” diye bağırmıya başladı. Dahiliye nazın “ Sahib Bey! Meclisi millîde Abdülhamit hal mi, istifa mı diye reye konulduğunda hal’... hal’... diye bağıran sîzdiniz” diyince “ Evet inkâr etmiyorum. Fakat böyle bir kararı da kabul edemem” dedi. Tahtı muhakemeye aldırmak, öldürmek demekti. Günahtır, şeklinde konuşmalar oldu. Nihayet Abdülhamid’in hâdisede methali yoktur, olsa bile bir padişah saltanatı zamanındaki ef’alinden Kanuni Esasi hükmünce gayrimesuldur. Cezası varsa bu ceza hal’den ibarettir. O da oldu, denilerek divanı harbin arzusuna red cevabı verildi. Ta*»!» Oui ★ ★ ★ 3739 Abdülhamit, saltanatının İlk günlerinde m. • Sir Henry Elliot, bu güzel niyetlerle tahta çıkmak istiyen Abdülhamid’in fikirlerinde samimî olup olmadığım ve hakiki mesleğinin ne olduğunu öğrenmek maksadiyle Tomson’a bazı sualler sordu. Tomson “ Efendisinin zekâ ve kabiliyetini nihayetsiz derecede methü sena ettikten sonra vükelâ heyetinin nüfuzu altında kalmamıya ve iş başında bulunanları dahi mümkün olduğu anda defeylemiye azmettiğini büdirdi.” Sir Henry Elliot bu cevaptan Abdülhamid’in istibdatlı idareye taraftar olduğunu tamamiyle anladı. Sadrazam Rüştü Paşa, uzun tereddütlerden, görüşmelerden sonra ulemanın, vükelânın ve doktorların düşüncelerine uyarak Sultan Murad’m hal’inin doğru olacağı kanaatine artık varmıştı. Diğer taraftan Abdülhamit de tahta çıkmak için şartlarını tamamen bildirmiş bulunuyordu. Mithat Paşa SULTAN İKİNCİ A B D Ü L H A M İ T Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid’in hakikî hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatım en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerinden eminiz. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu gibi hürriyet taraftarlarını kazanmak için meşrutiyetten gayri bir hükümet şeklini kabul edemiyeceğini. Sultan Murad’m hastalıktan kurtulamıyacağı hakkında kati bir rapor verümesini ve padişahın bu hastalığının, verilecek fetvaya kuvvetli bir ibareyle geçirilmesini istiyordu. 30 ağustos çarşamba günü BabIâli’deki vükelâ toplantısının sonunda Sadrazam Rüştü Paşa zabıt kâtibi Reşit Beyle, dilsiz hademeleri dışarı çıkarttı. Sonra nazırlara “ Devlette siyasi gaileler artıyor, padişahımız hasta düştü, derdimiz artmaktadır. Mesuliyeti kim üzerine alacak, şeriri saltanata bir sahibi mülk gelmek farz oldu (Mehmet Memduh, Mirati Şuunat)”diyip sözü Mithat Paşaya bıraktı ve kendisi teessürle salondan çıktı. Mithat Paşa, Sultan Murad’m vaziyetini anlattı. Şer’an, zamanen ve 3740 maslahaten saltanat değişikliğinin lüzumunu üeri sürdü. Devletler Sırbistan ile bizi sulhe mecbur edecekler, halbuki sulh hakkım haiz olan padişahımız âkü değüdir, dedi. Sadrazamı ve sonra da Mithat Paşayı dinliyen nazırlar hep birden saltanat değişikliğinin zarurî olduğu cevabını verdiler. Yalnız Tophane Müşiri Riza Paşa Sultan Murad’a eskiden beri mensubolduğundan “Şevketlû efendimiz rahatsız iseler de inşallah tashihi mizaç buyururlar, böyle sözlerin isnadı bile caiz olamaz” yolunda konuşmıya başladı, bu esnada salona girmiş olan Rüştü Paşa hiddetlendi. Mithat Paşa da “yok yok Riza Paşa hazretleri, uzun seneler büyük mesnetlerde bulunmuşsunuz amma bugün devletin müşkül halini fark ve temeyyüz etmiyorsunuz (Mehmet Memduh, Miratı Şuunat)” diye sert bir mukabelede bulundu. Bundan sonra vükelâ 31 ağustos perşembe günü hal’ ve cülûsu kararlaştırdı. Bütün ulemaya mazul ve mansup vezirlere ve ricale ertesi gün Topkapı sarayında Kubbeaîtmda topianılacağına dair tezkereler yazılmasına karar verildi. Sonra Sadrazam Rüştü Paşa vükelâ meclisinde bulunan Abdülhamid’in eniştesi Ticaret Nazırı Mahmut Paşaya “ işte karar malûmunuz oldu, Abdülhamit Efendi hazretlerine cümle vükela tarafından tebliğ ediniz ve bu gece kendilerini sarayda bulundurmayınız, yarın sabah Hırkai Saadet dairesine götürünüz, ve şehzade hazretlerinin malûmu olsun ki vükelâyi devlet bu karan kendilerine hizmet için ihtiyar etmediler, mücerret hükmi kader olmak üzere Sultan Murat hazretleri ifakat bulamıyacak surette hastalandığından kendüerinin veraseti meşruaları hakkını yerine getirmek lâzım geldi” (Mahmut delâlettin, Mirati Hakikat) dedi. Bunun üzerine Mahmut Paşa derhal Dolmabahçe sarayına geçerek keyfiyetten Veliaht Abdülhamit Efendiyi haberdar etti ve hemen kendisini alarak Nişantaşı’nda valideliği Pirestu Kadmefendinin konağına götürdü. O geceyi Abdülhamit’le beraber İkinci Sultan Abdülhamit Eyüp camisine kılıç kuşanmıya gelirken Bostaniskefesı’nde (Zamanında yabancı mecmualarda çıkm ış bir resimden) 3741 Mahmut Paşa, serasker kaymakamı Redif Paşa Nişantaşı’ndaki konakta geçirdiler. Ayrıca nizamiye askerleriyle, zaptiye kıtaları da konağı muhafaza altına almışlardı. 31 ağustos perşembe sabahı Abdülhamit, Topkapı sarayında Mecidiye kasrına geldi. Sarayın avlusu askerle ve üç dört bin kadar tebaa ve bendegânla dolmuştu. Kubbealtında toplanan Osmanlı devlet adamlarına ve ulemaya Sadrazam Rüştü Paşa, göz yaşlan içinde hazin bir nutukla vaziyeti anlattı: “Efendilerim, Sultan Muradı hâmis hazretleri melekhaslet bir padişah idi. Fakat cülûslanndan on, on beş gün mürurunda bir illete duçar oldular. Yâni kuvvei müfekkireleri n i zayi ettiler. Edilen tedavi kângir olmayın şeriatı şerifenin bu gibi ârızanm zevali hakkında tâvin eylediği müddet mürur etmiş iken ifakat bulamadılar. Şu halde icabı Şer’i şerifi ne ise beyan buyurulsun” diyerek Şeyhülislâm Haşan Hayrullah Efendiye döndü. Bu esnada Fetva Emini orada hazır bulunmuyordu. Fetvanın gecikmesi biraz telâş uyandırdı. O vakit Yenikapı mevlevihanesi şeyhi Osman Efendi şeyhülislâma hitaben “İçtimai ümmet fetva değil midir” demesiyle bu telâş havası dağıldı. Esasen o esnada Fetva Emini Kara Halü Efendi de görünmüş ve evvelce hazırlanan fetvayı yüksek sesle okumuştur. Bunun üzerine sadrazam, şeyhülislâm ve Mithat Paşa Hırkai Saadet dairesinde bulunan Abdülhamid’e giderek fetvayı kendisine verdiler ve biat için Babüssaade önüne konulan Osmanlı tahtına davet ettüer. Sultan Abdülhamit, Sultan Murat taraftarlarının bir suikasti olur vehmiyle biat resminin arz odasında yapılmasını istedi. Fakat sadrazam bunun saltanat ananesine aykırı olduğunu ileri sürerek merasimin Babüssaade önün de yapılmasını temin etti. Abdülhamit 31 ağustos 1876 perşembe günü saat 12 de OsmanlI tahtına cülûs etti. Usul üzere evvelâ Nakibüleşraf ve reisilulema Mustafa izzet Efendi ve sonra da bütün vükelâ, ulema ve askerî, mülki rical ve sair hazır olanlar biat resmini ifa ettüer. Bunu takiben donanmadan atılan yüz bir pâre topla yeni hükümdarın cülusu ilân olundu. Biat resminden sonra Abdülhamit arz odasına geçti ve sadrazamla şeyhülislâmı, Mithat Paşayı, vükelâdan bir iki zatı daha yanma çağırtarak. Sultan Murad’ın Dolmabahçe sarayından Çırağan sarayına naklini ve hal’edilmiş olduğunun tebliğini irade etti. Ve bu vazifenin eski vükelâdan Riza ve Namık Paşalarla, ulemadan bir zat tarafından yerine getirilmesini istedi. Riza ve Namık Paşalarla İstanbul İkinci Sultan Abdülhamit kılıç kuşanma merasimi günü 3742 kadısı Halit Efendi hemen Beşiktaş sarayına giderek saltanat değişikliğini valide sultana bildirdiler. Sultan Murat harem bahçesinden kapalı bir arabaya konularak Çırağan sarayına naklolundu. Bu haberi beklemekte olan Abdülhamid’e keyfiyet arzolununca Topkapı sarayı sahilinden saltanat kayığına bindi ve kendisini selâmlıyan donanma arasından geçerek Dolmabahçe sahil sarayına geldi. Paşa yalısında toplanan encümen âzaLarı içinde Namık Kemal, Ziya Beyler gibi genç hürriyetçüer ve Çamih Ohannes, Odyan Efendiler gibi gayrimüslim devlet memurları da bulunuyordu. Mithat Paşanın evvelce hazırladığı proje üzerinde çalışan komisyon Kanuni Esasiyi 140 madde üzerine tanzim etti. Bu proje İkinci Abdülhamid’in emriyle tetkik olunmak üzere heyeti vükelâya verildi. Heyeti vükelâda büyük bir mücadele başlamıştı. Hürriyet ve Kanuni Esasi fikrinden uzak olanlar saraydan kuv vet alıyorlardı. Abdülhamit bu fikirde olanları kazanmış ve ileride kendisine büyük bir süâh olacak 113 üncü maddeyi kanuna koydurmuştu. Hürriyet taraftarları bu maddenin müstakbel tehdidiyle heyecanlanmışlar ve Mithat Paşayı bunu kabul etmemiye zorlamışlardı. Fakat Mithat Paşa onlara heyeti vükelâdaki vaziyetin acılığını; “Mecliste bana refik olacak iki üç kişi bulamıyorum. Hürriyetine itimadettiklerim hep bana muarız kesiliyorlar, işte Rüştü Paşa bile Cevdet Paşanın fikrine üticaya başladı, çektiğimi bir beh büirim” diyerek naklediyordu. Heyeti vükelâdan 113 üncü madde ile beraber çıkan Kanuni Esasi için de Mithat Paşa arkadaşlarına “Ne yapalım, şimdilik Kanuni Esasi bizde bu kadar olabüiyor, başkâtip olacak hınzır böyle bir çivi sokmuş, zaman gelir tadil olunur” diyerek müteselli İkinci Sultan Abdülhamit ve Kanuni Esasi : Kanuni Esasiyi üân etmek şartı ve vaadiyle OsmanlI tahtına çıkan İkinci Sultan Abdülhamit o sıralarda memleket efkârının ve bilhassa bâzı inkılâpçı vükelânın bu husustaki arzularını önlemek imkânsızlığını anlamıştı. Bühassa İstanbul konferansının toplanmak üzere olması da böyle bir harekete geçmesini zaruri kılıyordu. Padişah ve Osmanlı vükelâsı Avrupa’lı murahhaslara imparatorlukta cezri bir idare değişikliği yapıldığını bildirmek ve bu suretle akalliyetler hukukunun da Avrupa idare sistemlerine uygun bir şekilde emniyet altına alınacağının teminatını. vermek istiyorlardı. Kanuni Esasiyi hazırlamak üzere Mithat Paşamn reisliğinde on altı mülkiyeden, on ulemadan ve iki askeriyeden olmak üzere yirmi sekiz kişüik bir komisyon kurulmuştu. BabIâli’de Mithat Paşa konağında, Fındıklı’da Server Paşa konağı ve Tophane müşiri Mahmut Celâlettin 3743 oluyordu. Kanuni Esasinin bu defaki müzakereleri sırasında da Rüştü ve Mithat Paşalar arasmda büyük bir anlaşamamazlık belirdi. Heyette Rüştü Paşa tarafını tutan Cevdet Paşa bu hususta “ Sadrazam Rüştü Paşa, Mithat Paşanın efkârma muarız olduğu halde îngüizlerin hatırlarına riayeten Mithat Paşaya bir şey söylemeyip Haima bizi üeri sürerdi. Nihayet bâzı mevaddın tashihi lüzumunu Rüştü Paşaya ihtar ettim. Beis yok, ben onları zatı şahaneye ihtar üe oradan tashih ettiririm cevabını verdi (Cevdet Paşa -= Tezakir).” Kanum Esasinin bir an evvel çıkarılmasında ısrar eden Mithat Paşanın bu hareketine karşı Sadrazam Rüştü Paşa; “ Paşamız akılsız bir adamdır. Âlelâcele kaleme aldırdığı o kanun iptida kendi başını yiyecektir” diyordu. Vükelâ heyetinin takdim ettiği Kanuni Esasi projesini Abdülhamit bir defa da Mabeyin Feriki Sait Paşa ile, Süleyman Paşaya ve Başkâtip Sait Beye tetkik ettirerek, kendilerinin yazılı mütalâalarını aldı. Her üç zat da “Vükelâ tadilâtının nâmünasip olduğunu ve evvelkinin elbette daha âlâ ve muvafıkı akli hikmet bulunduğunu” bir lâyiha halinde ve müşterek imza ile Sultan Abdülhamid’e büdirdiler. Kanuni Esasinin BabIâli’ye iadesi gecikiyor ve İstanbul Konferansı münasebetiyle Kanuni Esasiyi bir an evvel üân için sabırsızlanan Mithat Paşa mabeyni zorluyordu. Mabeyin Feriki Sait Paşa hâtıratının 15 kânunuevvel 1292 tarihli sayfasında bu hâdiseden bahsederek diyor ki; “Kanuni Esasinin ilânı için ıradei seniyeye Babıâli on gündür muntazır olup bunun ilânı ise konferans içtimaından evvel olması mucibi muhassenatı azîme olacağından sadrazam hazretleri kanuni mezkûr iradesinin verilmesinde ısrar ettüer. Efendimiz iki gece mütemadiyen Mahmut Paşa ve Başkâtip Sait Bey ile beni celp üe mâhut “ Efendimizin şüphe ettiği adamı memaliki şahanelerinden tardetmiye haklı” olduğuna dair olan bendin ipka veyahut tayyedümesine dair müzakere buyurmuşlardı. Ben bunun tayyolunmasını, Mahmut Paşa ipka ecülmesini beyan edip başkâtibin söylediği bir iki cevaptan muradının ne olduğu anlaşüamamıştı. Bu gece dahi üçümüz ve son müzakere olmak üzere efendimiz üçümüzü celbetti. Efendimiz Mahmut Paşaya bakarak: “ Bu bend hakkında efkârın nedir?” dedüer. Müşarünileyh daima söylediği gibi “Efendimiz bu bendi kulunuz üâve ettirdim. Eğer bu bend Kanuni Esasiden çıkarılacak olursa kulunuz imza etmem” cevabını verdi. Sait Beyin (Sonra sadrazam olan meşhur Sait Paşa) cevabı gene anlaşılmaz bir surette idi. Ben “Eğer bu bend ipka olunacak olursa, Kanuni Esasinin sair münderecatı mahvolmuş demektir. Bu halde böyle bir kanunun neşir ve ilânına hiç hacet yoktur ve bundan başka bir adam kablelvuku ef’alinden şer’en mesul olamaz, daha hiçbir nâmeşru fiili yekken, yalmz şüphe üzerine bir adam ne hakla mücazatlandınlsm” diyince efendimiz bu bendin çıkarılması ve yarın ilân olunması için ferman buyurdular ve kalkıp haremi hümayunu teşrif ettiler. Bu fermana ne kadar memnun olduğumu tarif edemem.” Fakat ertesi gün seherle beraber padişah, Sait Paşayı hareme çağırtmış ve kendisine; “işte dün akşam müzakere ettiğimiz bendi şu suretle tâdil ettim, eğer bu da kabul olunmazsa ben de Kanuni Esasiyi neşretmem” demişti. Sait Paşaya verdiği kâğıtta kurşun kalemle şu bend yazılı idi: “ Polisin 3744 malûmatı mevsukası üzerine tahtı şüphede bulunanları zâtı hazreti padişahinin memaliki şahaneden tard ve nefy ile müeazat etmiye hakkı vardır.” Sait Paşa, Sultan Abdülhamid’e “ Polise istenüdiği gibi emir veriliyor. Efendimiz, bilirsiniz” demiş, fakat bir cevap alamamış ve o gün Kanuni Esasi bir hattı hümayunla ilân edilmek üzere BabIâli’ye gönderilmişti. (Mabeyin Feriki Eğinli Sait Paşanın aüesinde mahfuz basılmamış hâtıralarından) . İkinci AbdOlhamlt ve hürriyet fikri: ikinci Abdülhamit, yetiştiği devir içinde hürriyeti tehlikeli bir sistem olarak kabul ediyordu. Yeni OsmanlIlara temas eden bir konuşmasında; “ Kemal Bey, Ebüzziya Tevfik Bey... bunlar gelinciye kadar bu memleketin siyasi ahvali dâhiliyesi iyi idi, onlar fesat verdiler” demektedir. 1883 te bir Ingiliz gazetecisiyle yaptığı görüşmede ise hürriyet hakkmdaki fikirlerini pek açık bir surette ortaya koymaktadır: “ Beni hürriyete aleyhtar olarak göstermek haksızlıktır. Bir memleketin yaşadığı asrın seviyesine yükselmesi lâzım geldiğini idrak ediyorum. Fakat kullanılması bilinmiyen bir hürriyetin fazlası da büsbütün yokluğu kadar tehlikelidir. Kullanılması bilinmiyen bir memlekete hürriyetin verilmesi, silâh kullanmasını bilmiyen bir kimseye verilen tüfek gibidir. Bununla babasını, anasını ve kardeşlerini, sonradan kendisini öldürür” diyordu. Bu sebeple memleketi, hürriyetin kullanılmasına hazırlamak lâzım geldiğini, kendisinin de bu işle meşgul bulunduğunu söyledi. Birçok mektepler açtığından ve halkm hürriyeti kullanmıya hazırlanması için en kestirme, en münasip vasıtanın maarifin gelişmesi olduğundan bahsetti. Mülkiye mektebini açtığım ve iyi neticeler aldığım, bu mektepten çıkanların hükümet dairelerinde çalıştırıldığını, kendilerine tercümanlık etmek üzere mülâkatta hazır bulunan Ragıp Beyin de o mektepten mezun olduğunu ve hürriyeti kullanmıya kabüiyetli insanları yetiştirmek fikri kendisini hiç de korkutmadığını söyledi (Ingiliz gazetecisi M. de Blontz’un Sultan Hamit’le Mülâkatı)” . 93 Harbi esnasında Mebusan Meclisindeki müzakereler askerî ve haricî siyaset bakımından tehlikeli gösterilmiş ve içlerinde mühim şahsiyetler de olan devlet adamlarımızdan bâzılan padişaha Mebusan Meclisinin bir müddet için tatilini bir arîza ile teklif etmişlerdi. Abdülhamid’in Mebusan Meclisini kapatışını, Kanuni Esasiyi mer’iyetten kaldırışını tahlil eden tarihçiler iki mütalâa üzerinde durmaktadırlar. Bir kısmına göre Abdülhamit bununla şahsi istibdadım hâkim kılmak istemiş ve otuz üç sene memleketi dilediği gibi idare etmiştir. Diğer bir kısmına göre ise Abdülhamit muhtelif anasırdan mürekkep bir imparatorluğun açık münakaşalarla ve hürriyet sistemiyle dağılmak tehlikesinde bulunduğunu görmüş, Arap, Arnavut ve diğer ekalliyet mensubu jnebusların mecliste kendi dâvalarını güdeceklerini ve istiklâllerini almıya çalışacaklarım anhyarak meclisi tatil eylemiştir. Bu mütalâada olanlara göre, ikinci Meşrutiyette Abdülhamid’in endişeleri tamamen tahakkuk eylemiş ve OsmanlI imparatorluğu on sene gibi kısa bir zaman içinde çözülüp dağılmıştır. Bu çözülme sebepleri hakkmdaki muarız mütalâalarla, onun karşılıkları hâdiseyi uzun ve ayrı bir tetkik mevzuu haline koymaktadır. ikinci Abdülhamit 1908 de Rume3745 li’deki kıyam hareketi ve mütemadi telgraflar üzerine Yıldız sarayında Sait Paşanın riyasetinde toplanan ve Kanuni Esasiyi ilânda tereddüdeden vükelâ heyetine şu haberi göndermişti: “ Kanuni Esasinin ilânı benim zamanımda olmuştur. Bunun müessisi benim. Bir müddet hasbellüzum mer’iyeti tatil edilmişti. Heyeti vükelâya gidiniz, bunları söyleyiniz ve ilânı için mazbatanın yazılmasını irade ettiğimi tebliğ eyleyiniz (Başkâtip Tahsin Paşanın Hâtıratı)” . Abdülhamid’in Osmanlı tahtında ilk seneleri: İkinci Abdülhamid’in son devir Osmanlı hükümdarları arasında en zekisi, en fazla ileriyi göreni olduğundan şüphe yoktur. Eğer kendisi normal şartlar altmda tahta geçseydi, esasen mevcudolan vehmi bu kadar tahrik edilmemiş bulunacak, etrafına toplananların telkinleriyle bu kadar vesveseli bir saltanat sürmemiş bulunacaktı. İkinci Abdülhamit Osmanlı tarihini iyi bilir, bilhassa ihtüâlleri, hal’ vakalarının fecaatini daima ibretle hatırlardı. Kendi yaşadığı devir OsmanlI tarihinin en korkulu devirlerinden birisi olmuştu. Evvelâ babası Sultan Mecid’e hazırlanan ve ‘‘Kuleli Vakası” diye anılan suikastin dehşetiyle üspermişti. Sonra amcası Sultan Aziz’in vakasına şahidoldu. Ordunun, donanmanın ıslahına çalışan, memlekette birçok yenilikler yapan amcası, bir iki vezirinin tecrübesizliği yüzünden son zamanlarında işleri iyi idare edemez olmuş, heva ve hevesine kapılmıştı. Meşrutiyet taraftarı görünen birkaç kumandanla vezir gizlice birleşmişler ve hükümdarı pek kolaylıkla tahttan indirmişlerdi. Yerine geçirden Dördüncü Murat da. üç ay sonra hastalığı sebebiyle, Meşrutiyet fikirlerinin alemdarı sayılmasına ve birçok taraftarı bulunmasına rağmen aym vükelâ tarafından kolaylıkla bertaraf edilmişti. İkinci Abdülhamid’i gene bu vükelâ; Kanuni Esasiyi ilân etmek, Meşrutiyeti kurmak şartiyle tahta davet etmiş ve daha ilk zamanlarında kendisini tahakküm altına almak istemişlerdi. Abdülhamit esasen hiçbir suretle kendilerine itimadetmediği bu vükelânın tahakkümleri altına girmemiş ve onları ilk fırsatta devlet hizmetlerinden uzaklaştırmayı tasmim eylemişti. Cülusunun ilk zamanlarında şehir içinde gezintiler yapan, askerî imalâthaneleri, tersaneyi ziyaret eden, büyük camilere namaza giden, bir deniz tatbikatında bulunan genç hükümdarın bu iyiniyetli ve cesaretli hareketleri, etraftan gelen bâzı münasebetsiz, asılsız tezvirler, jurnallerle doldurulmuş ve Abdülhamit, saltanatı ile hayatı için tehlikeli bulduğu Dolmabahçe sarâyını da terk eyliyerek Yıldız sarayının duvarları arasına kapanmıştı. Böylece otuz üç senelik saltanat «evresinde şehirde gezintiler yapamıyan, halktan tamamen uzak vaşıyan ilk ve son Osmanlı hükümdarı kendisi olmuştur Padişahın bu suretle hareketine hâdiselerin vehmine dokunmuş olmasından ziyade belki bâzı vezirlerinin, karinlerinin mütemadi jurnalları ve tahrikleri sebep teşkil etmiştir. Bu vehim ve tahrikler devlet idaresini BabIali’den Yıldız’a aldırtmış, hafiyelik teşkilâtını kurdurtmuş, genişletmiş, hal’a, meşrutiyete taallûk eden bütün sözler, hareketler, düşünceler, münasebetler en ağır suçlardan sayılmıştı. ★ ★ ★ 3746 SULTAN İKİNCİ ABDÜLHA MİT iv. Sultan Aziz’i hal’ hizmetinde kullanılan donanma Halic’e kapatılmış, top talimleri kaldırılmış, gazetelere şiddetle sansür tatbik olunmuştu. Ayrıca vükelânın hanelerinde toplanmamaları, şeyhülislâmların vükelâ içtimamda hazır bulunmamaları, mektep kitaplarında ihtilâllerden, patlayıcı maddelerden bahsedilmemesi, doğan erkek çocuklarına hal’edilmiş hükümdarla, veliahtı hatırlatmamak üzere Murat ve Reşat isimlerinin verilmemesi vesair bunlara benzer yasaklar müdahinlerin telkinleriyle ortaya konuluyordu. Devlet idaresinde tatbik edilen bâzı usuller, İstanbul Konferansının ka- • * «r Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid’in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatım en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihi resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerinden eminiz.. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu rarlarına karşı tutulan yol, 93 Harbinin Yıldız’dan idaresi hep tezvir ve teşviklerin neticeleriydi. İkinci Abdülhamid’in büyük oğlu Şehzade Mehmet Selim Efendi, senelerce sonra Beyrut’ta görüştüğü Rıza Tevfik Beye pederinin devrinden,, siyasetinden bahsetmiş ve Sultan Hamid’in vehmini mâzur gösterecek sebepler üzerinde durmuştu. Rıza Tevfik Bey hâtıralarında bu görüşmeyi şöyle nakletmektedir: “Selim Efendi bana pederi İkinci Abdülhamid’in bâzı mühim kusurlarından bahsetti ve onları mâzur göstermek için de o zaman padişahın mevkiinden, karşılaştığı büyük müşkülâttan ve Sultan Aziz’e karşı zamanın vü3796 helasının ve bilhassa Hüseyin Avni Paşanın huşunetinden ve bed muamelesinden Sultan Hamid’in ibret dersi almış ve fazla endişelere düşüp, gayet sıkı bir polis ve hafiye idaresi tesisine ehemmiyet vermiş olduğunu söyledi. Bununla beraber pek sadık adamlar aramaktan da bir an fâriğ olmadığım ve fakat sadık zannederek etrafına topladığı adamların kendisini son zamanlarında âdeta tavla .zarı gibi ellerinde vasıta ettiklerini ve bilhassa kendisine, yâni Selim Efendiye düşman eylediklerini meyus bir eda ile anlattı ve bâzı adamlar hakkında her şey olup bittikten, kendisi de taç ve tahtını kaybettikten sonra yanıldığını teessüfle söylerdi, dedi (Rıza Tevfik - Biraz da Ben Konuşayım) İkinci Abdülhamid’ in şahsiyeti ve hafckındaki mütalâalar: İkinci Abdülhamit pek nazik, gönül almasını bilir, düşüncelerini iyi gizler, zaafını asla belli etmez, kuvvetli bir hâfızaya sahip ve fazla vehimli bir hükümdardı. Ani vakalar karşısında şayanı hayret bir cesaret gösteren Sultan Hamit, kurduğu meselelerde de vehimden vehime düşerdi. Cesareti ise, bomba hâdisesinde, Selânik'te kendisine tabanca atan Salim’e karşı gösterdiği soğukkanlılıkta hayretle görülmüştü. Sultan Hamit kendileriyle görüştüğü birçok siyasiye, hürriyet taraftarlarına onların fikrinde görünmede muvaffak olur ve muhatabını bütün samimiyeti üe, açıklığı ile konuştururdu. Kendisine mülâki olanlar huzurundan daima inandırmış ve inanmış olmanın verdiği büyük bir gönül ferahlığı ile çıkarlardı. Cülûsunun sekizinci günü Namık Kemal Beyi huzuruna kabul ve bir saatten ziyade sohbet ettiği esnada “ ... Allah, âfiyet versin, birader maneviyatını daima benden gizlerdi ve sizlerle hususiyet peyda ettiğimi hiç istemezdi. Cenabı Hakkın cilvesine bakınız ki bugün o, sizi görse tanıyacak halde değil iken tasavvurlarını gizlediği ve sizi kıskandığı kardeşini, kendisinin yapmıya muvaffak olamadığı şeyleri icraya vasıta eyledi. Hırkai Şerif odasında secdei şükrana ka- '' panıp bu lûtfı İlâhiye mazhariyetimi #3 Harbine tekaddüm eden günlerde sarayda bir toplantıya gelen devlet ve millet büyükleri 3797 kemali tazarru ile niyaz eyledim. Allah için olsun Kemal Bey, hep birlikte çalışalım, bu devlet ve saltanatı eski halinden âli bir mertebeye getirelim” demişti. Kemal, padişahın sözlerini nakil ile sena etmesi üzerine Ebüzziya: “Aldanma Kemal o, daima Sultan Murad’ın dediği adamdır. Bugün sana, bana başka türlü görünebilir. Lâkin hiçbir vakit başka türlü olamaz. Çünkü hilkati müsait değildir” demiş, Kemal de “Sen istediğin kadar suizan et. Zaten senin huyundur, lâkin göreceksin ki Abdülhamit, hürriyetperverlikte dünyaya tek gelen bir padişah olduğunu cihana tasdik ettirecektir” diye mukabele etmiştir (Ibnülemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar)” Mizancı Murat Bey de işlerin gidişinden, siyasi vaziyetin kötülüğünden şikâyetçi olan münevverlerden ve tanınmış şahsiyetlerden biri olarak ve içi tenkitlerle dolu bir halde Sultan Abdülhamid’in huzuruna çıkmış fakat uzun bir görüşmeden sonra tamamen padişaha hak vermiş olarak Yıldız sarayından ayrılmıştı. Kendisi bu mülâkatını şöyle anlatmaktadır: “ ... Kaplanvâri benekli fakat küçük bir yırtıcı hayvanın postu ile örtülmüş ufak bir masanın yanında ayakta duruyordu. Arkasında komple denilen ceket takımı vardı. Masanın üzerinde de siyah ve büyücek bir sigara kutusu, kehribar ağızlıklı yasemin kısa ağızlık duruyordu. Kemali nezaket ve iltifatla kabul etti. Ayağını veya eteğini öpmiye meydan bırakmadı. Elini çenemin altına dayıyarak mâni oldu. Masa basma kgnmuş olan koltuk sandalyesine oturdu. Karşısında bulunan sandalyeye işaretle bana, buyurunuz, dedi. Huzuruna kabul buyurduğu adamları kemali nezaketle karşısında oturttuğu tevatüren malûm idi. Huzura girerken böyle bir ihtimali tasavvur etmedim diyemem, lâkin gayet ufak bir masacıktan başka aramızda hâil, kapısı kapalı odanın içinde diğer şahit dahi yoktu. Bu halde oturmak ihtimali asla hatırıma gelmemişti. Hattâ padişahımızın havf ve ihtirazı hakkında en yakın bendegân vasıtasiyle neşrolunan isnadatı nazarı dikkate almıştım. Böyle olacağını iddia etmiş olsalar bile inanmazdım. Gene kemali letafet ve nezaketle tekerrür eden ikinci emir üzerine oturdum. Bu hal bana büyücek bir hüsni tesir hâsıl etti. Azçok havf ve ihtirazın zan ve iddia ettikleri raddede olmadığını bizzat müşahede ettim. Cidden memnun ve miiftehir oldum. ... Kendisi lâkırdıya başladı ve mukaddemesi şu idi: — Cenabı Allahın huzuruna çıkacağım vakit temiz yüze malik olarak çıkmaktan büyük emelim yoktur. Kader hasebiyle hanedanı Osmaniye mensubum. Bir gün gelip devlet ve hilâfetin umuru benim hüsni idareme tevdi olunacaktır, düşüncesi ötedenberi beni rahatsız etmemiştir. Öyle bir yük altına girince mesuliyetten kurtulmak ve hüsni muvaffakiyete nail olmak emeliyle efendiliğim zamanında umun siyasiye ile pek çok iştigal ederdim... Bu suretle ifadeye başladı. Kanuni Esasiye bu sayede taraftar olduğunu, o kanunun halkın zehabı hilâfında olarak Mithat Paşa merhumun eseri olmaktan ziyade bizzat kendilerinin iltizamı ile husule geldiğini, Kanuni Esasi içindeki bâzı tadilâtı tahditkârânenin Kemal Bey ile Mithat Paşanın teklif ve iltimasları ile icra olunduğunu, Meclisi Mebusanın vükelânın ısrar ve iltizamları ile dağıldığını, Kanuni Esasinin salnamelerin başlarında dercine kendilerinin ısrar ettiklerini, söz ayağa düşüp, fazla gaile çıkaracakları korkusu olmasa bugün dahi, tereddütsüz Meclisi Mebusanı cem’ etmiye hazır oldu3798 ğunu... ve saireyj kemali hararetle İddiasınca en büyük mesuliyet ipifade ve izah etti. tida Mithat Paşanın terbiyesiz muaDolmabahçe sarayında Kamım Esasinin resmen ilânı İlle Meclisi Mebusan'dan bir sörttnttş 3799 melelerine, sonra da Sait Paşanın padişahı iğfalen icrasına muvaffak olduğu suinüfuza atfetmek icabedecek, hele Sait Paşa hakkındaki şikâyetin ne gibi birtakım teessüratı kalbiye içinde, ne gibi tavır ve ihtizaziı şada ile icra olunduğunu gören kim olursa olsun inanmamak elden gelmezdi. ... Hâsılı padişahımızın ifadesine hak vererek kemali ihtiram ve ehemmiyetle dinliyordum. Diyordu ki; “Mithat Paşa ile rüfekasından pek aldanıldı ve Sait Paşanın iğfalâtma kani olarak halkın emniyet ve muhabbetine sekte verecek mesleğe gidildi. O mesleğin de sakameti anlaşıldı ise de ne çare ki biraz geç anlaşılarak, tehlikeden masun olarak avdet etmek için imkân kalmadı. Zaten bu gibi meslek tab’ı hümayuna esasen pek muhalif olduğu cihetle Sait Paşaya olan inkisarı kalbinin tamir kabul edemiyeceğini ketmetmedi.. ...İki saat on dakika kadar imtidadeden bu mülâkat o günden itibaren sıkça huzura kabul olunarak beraberce birçok umun mühimme müzakere edileceğini, yanndan itibaren bu işe başlanılacağını mübeyyin bir emir ve iradei seniye ile hitam buldu. Ayağa kalkıp giderken kendisi dahi ayağa kalktı ve kemali nezaket ve iltifatla kapıya kadar geldi ve kapıyı kendi eliyle itti. Hattâ bunu sofada bekliyen Hacı Ali Bey ile, odanın kapısında duran Hacı Mahmut Efendi ve merdiven başında bulunan Lûtfi Ağa gördüler. Hacı Mahmut Efendiye selâm verdim. Lûtfi Ağa dahi selâma durmuş iken bilmem niçin selâm vermedim. Mâhut kapıdan çıkarak başmabeyüıcinin odasına kadar sessiz yürüdük, odaya vasıl olunca dedim ki: — Allah cümlenizin müstahakmı versin! Melek gibi bir padişaha malik iken eserlerini harice şeytan eserlerinden daha beter surette aksettiriyorsunuz. Yazık değü mi dine, yazık değil mi müyonlarca halka.. Muhatabım (Hacı Ali Bey) mânidar bir tebessümle yüzüme bakarak: — Uç gün sonra seni de görürüz evlâdım. Dedi (Mizancı Murat, Mücahedei Milliye)” . Murat Bey ertesi günden itibaren Yıldız’a gitmiş, fakat bir daha ne huzura kabul olunmuş, ne de kendisine herhangi bir mesele hakkında fikir sorulmuştu. 1883 te Orient Express ile İstanbul’a gelen İngiliz gazeteci M. de Blowitz, İkinci Abdülhamit tarafından kabul edilmiş ve hükümdarla, Ingüiz gazeteci arasında şayanı dikkat bir mülâkat cereyan etmişti. M. de Blowitz, Abdülhamit’ten ve şahsiyetinden şöyle bahseylemektedir: “ ... Biraz sonra arkasından gittiğim mabeyinci açık bir kapı önünde durdu ve bana yaklaşmaklığımı işaret etti. Mabeyinciyi takibettiğim sırada önümde ayakta duran Sultan Hamit’le karşı karşıya bulunduğumu görerek çok heyecanlandığımı itiraf etmek mecburiyetindeyim. Sultan, üzerinde, mareşal rütbesi alâmeti bulunan hassa ordusu üniformasını taşıyordu. Yanlarında ikişer kırmızı şeridi olan mavi bir pantolon supiyelerle, mahmuzlu çizmeler üzerine tutturulmuştu. Giydiği ceketin sağ tarafında bir askerî madalya bulunuyordu. Kaputu kırmızı kumaşla kaplanmış ve altından mâmul düz düğmelerle süslenmişti. Başmda kırmızı fes ve kılıfı altın tel kakmalı kırmızı kadifeli ve kabzası yaldızlı püsküllü bir kuşakla süslenmiş hafifçe yere sürten büyük bir kılıç taşımaktaydı. Abdülhamit bana doğru üerliyerek AvrupalI subayların giydikleri beyaz deriden mâmul ve yumuşak eldivenli elini uzattı, bir koltuğa oturmaklığımı işaret etmekle beraber kendisi de 3800 arkası bir yastığa hafifçe dayanmış olarak büyük mavi çiçekli ipekli kumaşla kaplı bir kanepeye oturdu. Kapıda ayakta durmakta olan mabeyinciye yanımdaki koltuğa oturmasını emretti. Solumda oturduğum koltuk ile sultanın oturduğu kanepe arasında yaldızlı küçük bir masa bulunuyordu. Bu masa üzerinde yeşil damarlı bakır taşından mâmul bir levha, üzerinde damarlı akik kibrit kutusu ve yumurta şeklinde keza akikten küçük bir sigara tablası ve gümüş işlemeli bir sigara kutusu vardı. Yanımdaki koltuğa oturan zat beni sultanın huzuruna götüren mabeyinci Ragıp Beydi. Sultanla konuşmamızda bize tercümanlık yapacaktı. Filvaki, görüşme esnasında bir tercümanın bulunuşu konuşmanın süratle yapılmasını güçleştirdiğine şüphe yoktur. Fakat, bu mahzura mukabil görüşme esnasında tercyman bulunmasının da birçok faydaları vardır. Evvelâ sultan gibi büyük bir şahsiyetin huzurunda bulunduğu zaman insan düşüncesini kendilerine doğruca anlatmaktansa aradaki tercümana daha kolaylıkla söyler. Size cevap yerdiği zaman da söylediklerini anlamadığınız için o şahsiyetin fizyonomisinin daha rahatça tetkik edilmesi imkânı hâsıl olur. Ve mükâlemenin arkası böylelikle hazırlanabilir. Mülâkat sırasında bu üç faydayı da anlamak imkânını buldum ve bu suretle Sultan Hamid’in fizyonomisini rahatça tetkik fırsatım elde ettim. Boyu orta, daha ziyade ortadan biraz yüksek, ince ve hemen hemen zayıf, teni esmer, sıcak ve kuru, sakalı siyah, itinalı ve ziyade sık ve kısadır. Ağız enerjik ve kederli, burun büyük ve uzunca ve kemikli, üst tarafa doğru çok hafif meyillidir. Gözler siyah, oldukça iri, metin, düşünceli, halâvetsiz, nâfiz ve çukuruna gömülmüştür. Çehresinin bir tarafı aydınlıkta ve diğer tarafı karanlığa gömüldüğü zaman gözün çukura gömülüşü çok derin görünüyor. Alm geniş ve düz ve orta yükseklikte, hafifçe çizgilidir. Saçları siyah olup şakaklarına kadar inmiş, sakal ve fes. arasında kısa ve hemen hemen yok denilecek gibidir. Sultan Hamit kırk bir yaşında ise de bilhassa üst dişlerinin sol tarafında ortaya doğru bir dişi noksan olması hasebiyle daha yaşlı görünmektedir. Yüksek sesle konuşmakta olup sadası ahenklidir” . Asrımızın mühim denizcilerinden Ingiliz amirali Lord Fişer de Akdeniz filosu kumandanı bulunduğu sırada zaman zaman İstanbul’u ve ikinci Abdülhamid’i ziyaret etmişti. Amiral kendisini teshir eyliyen Ikinci Abdülhamit hakkında hâtıratmda şöyle demektedir: “Üç sene devam eden Akdeniz donanmasındaki amiralliğim esnasında iki mühim şahsiyete tesadüf etmiştim: Sultan Abdülhamit ve Papa Onüçüncü Leon. Birincisi şeytani bir zekâya malik olmakla beraber, diğeri daha seriüttesir ve muşikâf (kılı kırk yaran) idi. Şahsen Abdülhamid’e karşı derin bir hürmetim vardır. Halbuki bizim sefirimiz, benim noktai nazarıma iştirak etmiyordu. Bu gibi işlerin künhüne vâkıf olanlar, Abdülhamid’in bütün Avrupa’nın en seriülintikal diplomatlarından olduğuna hükmetmekte gecikmezler...” ikinci Abdülhamit, Avrupa’ya kaçarak kendisiyle mücadeleye girişen Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat Beyi ikinci Meşrutiyetin hânından sonra Yıldız’da huzuruna kabul etmişti. Ali Haydar Bey, babasının uğradığı âkıbet, kendisinin giriştiği mücadele yıllarının acı hâtıralariyle huzura girmiş ve padişahı bu intibalarla seyredip dinlemişti. Ali Haydar Bey mülâkatım şöylenakletmektedir: “ ... Kapısı açık bir odanın içinde kapısı açık bulunan di3801 ğer bir odanın eşiğinde, külrenginde bir askerî paltoya bürünmüş, dimdik bir adamın durduğunu gördüm. Paltosunun içinde askerî üniforması, boynunda murassâ iftihar nişanı vardı. ilk bakışta gözüme çarpan şeyler şunlar oldu; son derece zayıf bir yüz, boyalı saçlar, büyük ve gayrimuntazam bir burun, keskin bir zekâ üe parlıyan bir çift göz ve beyaz eldivenler içinde hapsedilmiş kadid eller. Bir ölü hareketsizliği ile eşikte duran bu adam, Abdülhamid’in ta kendisiydi. Gayriihtiyari olarak, o derece seyre dalmışım ki, bir an için nerede olduğumu, oraya niçin geldiğimi unuttum. Kulağımda aksi seda yapan kaim ve titrek bir sesin “buyurun Ali Haydar Bey” demesiyle kendime geldim. O zamanm icabettirdiği şekilde temennâ ettim. Sultanın hareketleri, selâm alışı, konuşuşu hep yabancıydı ve cansız bir makine tarafından yapılıyormuş gibi geliyordu. Birlikte girdiğimiz odanın kapısı açıktı, yaverler ve saray adamları padişahın bana ettiği muameleyi uzaktan merakla seyrediyorlardı. Sultan Hamit bir kanepeye geçerek bana da, evvelden hazırlattığı bir koltuğu gösterdi. Ben fartı asabiyetten bir düziye ellerimi uğuşturuyordum. Bir korkulu rüya gibi, senelerce hayalimde dolaşan adamı seyretmiye bir türlü doyamıyordum. Sultan Hamid’- in bana ilk sözü şu olmuştu: “Affedersiniz, sizi beklettim. Sizden evvel Ingiliz sefirini kabul ettim. Bugün sizi beklediğimi kendisine söyliyerek konje verdim. Şimdi size sorarım Ali Haydar Bey; niçin bana Avrupa’dan öyle telgraflar çektiniz?..” Bu sözler gözümün önünde, birden bütün bir maziyi canlandırmıştı. Şu cevabı vermek mecburiyetinde kaldım: “Huzuri şahanenizde bulunmam, maziyi unutmak içindir”. Abdülhamit, beklemediği bu cevap karşısında biraz bozuldu. Fakat renk vermiyerek sözüne devam etti: “ Allah düşmanlarm gözünü kör etsin, CESUR BİR HADIM * 1596 da Eğri kalesi fethedildikten sonra düşmandan malûmat almak için üç bin kişilik bir kuvvet ile Tavaşi Cafer Paşa ileri gönderilmişti. Cafer Paşa casuslar vasıtasiyle düşmanın yüz bin kişilik bir kuvvetle “OsmanlIyı ya Balkanlardan atarız veya din uğrunda hepimiz heder olur gideriz” diye ilerlediğini öğrendi. Bir rapor yazıp Sadrazam İbrahim Paşayı vaziyetten haberdar etti. Cafer Paşa, raporunu “Devletlü vezir, bu kadar küffara kulunuzun yanındaki leşkeri İslâm kâfi değüldür. Nâçiz vücudümün yok edilmesine keder etmem. Canım, millet ve memleket için kurban olsun. Lâkin asakiri Islâmm mağlûbiyeti namusı saltanata bir leke olur” diye bitiriyordu. Cafer Paşanm raporu divanda okundukta ricalden bâzıları “Bir Tavaşiden vezir olursa küffarın yelinden korkar. Bir ötleğin bir ordunun mağlûbiyetini hazırladığı çok görülmüştür. Bari şunun yanma namdar bir vezir gönderelim. Yüreğindeki korku kuşunu çıkarıp atsın. Bahsettiği haberleri bir iyice tahkik edip bildirsin” dediler. Halbuki Haçova meydan muharebesi başlar başlamaz mahut bozgunluk başgösterdiğinde Cafer Paşayı ötleklikle itham edenler kaçarlarken Cafer Paşa, Cağlazade Sinan Paşa ile birlikte, padişah hizmetkârlarının şaşkına döndürdüğü düşmana satır sallamakla meşgul idi. babanın felâketine sebebolanlar hep onlardır. Yoksa ben merhumu kendi babam yerine geçirmiştim.. Kanuni Esasi bu memleket ve milletin selâmeti için yapılmıştı. Fakat hainler gelemediler..” Abdülhamit bu sözleri söylerken âdeta gözleri yaşarmıştı.. (Hâtıralarım: Ali Haydar Mithat)” . (Devam edecek) ★ ★ ★ Abdülhamit ve Vilhelm (Alman imparatoru Vİlhelm’ in İstanbul'u ilk ziyareti esnasında Ingiliz mecmualarında çıkmış bir resimden) V. İkinci AbdUthamid’ in hususi hayatı : ikinci Abdülhamit sıhhatine itina eden, bütün hayatını şaşmaz bir intizam içinde geçirmiş bir hükümdardı. Sabahları şafakla kalkar, doğru banyoya gider, gençliğinde soğuk suyla, sonraları ılık suyla duş yapardı. Gençliğindenberi alaturka hamama, sıcaklığından dolayı girmezdi. Duştan, banyodan sonra namazını kılar, ibadet ederdi. Sabah kahvaltısında sadece yarım bardak süt üzerine koyduğu Çitli maden suyunu içerdi. Bundan sonra hususî dairesindeki çalışma odasına geçerdi. Alt katta, yatak odasının civarında bulunan bu odada, köşede bir Amerikan yazı masası, ortada büyükçe düz bir masa bulunurdu. SULTAN İKİNCİ ABDÜLHAMİ T Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid’in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatım en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerinden eminiz.. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu Padişah Amerikan yazıhanesinin başında maruzata, jurnallara bakar, büyük masada da başkâtibi, izzet Paşayı, yahut diğer alâkalıya karşısına alarak işler hakkında iradelerini bildirirdi. Hükümdarm bu mesaisi saatlerce sürer, bu esnada acele maruzat olursa, Harem ağaları gelip bildirirler, Abdülhamit yandaki odaya çeküir ve gereken emirlerini oradan verirdi. Sarayda öğle yemeği vakti saat on bir buçuk idi. Abdülhamid’in yemekleri hususî mutfağında hazırlanır, her gün liste gelir, padişah istediklerini işaret ederdi. Mutfakta hazırlanan tablaların üstleri kapanıp mühürlenir ve padişahın dairesinde bu mühürler kendi hazinedarları tarafından muayene edilip açılırdı. ikinci Abdülhamit yemeğini haremde yerdi. Son yirmi senesinde yemekte beraberinde kadınlarından 3852 Ayşe Müşf ika Kadmefendi bulunmuştu. Fazla yemek yemeyi tercih etmiyen hükümdar haremine de az yemek yemesini tavsiye ederdi. Padişah koyun külbastısı, yumurta, hafif sebzeler, bazan salçasız beyaz pilâv yerdi. Börek filân gibi ağır yemekleri çok yemezdi. Padişahın yemeğini Sercemal kalfayla, Feleksu yedirirlerdi. Kapının önünde de kilercibaşı dururdu. Feleksu yemekleri tabladan alır, Sercemal kalfa da önüne koyardı. Yemekten kalkınca kahvecibaşı kahveleri getirir, hazinedarlara verirdi. Kahve cezve ile gelir, tepside iki boş fincan bulunurdu. Öğleden sonra on beş, yirmi dakika kadar uzanıp, istirahat ederdi. Ondan sonra tekrar mesaiye başlar ve bu çalışması ikindi saatine kadar sürerdi. Dünya matbuatında Türkiye’yi alâkadar eden bendler başkitabetteki dairede muntazaman tercüme edilir ve padişah bunları her gün dikkatle okurdu. ikindiden sonra yanında başkâtibi, yahut ikinci kâtibi izzet Paşa, Arif Bey veya mabeyincilerden biri olduğu halde bahçeye çıkıp otururdu. Bu esnada zaman zaman da sadrazam yanında bulunurdu. Bazan flikaya binerek havuzdaki adaya gider, oradaki küçük köşkte kahve içip dinlenir, yahut bu gezintisini Cihannüma köşküne kadar uzatır, köşkteki ayaklı büyük dürbünle etrafı seyrederdi. Cuma günleri selâmlık resminden sonraki saatlerde ziyaretleri kabul ederdi. Sefirleri mabeyinde, konsolosları ve diğer misafirleri Çit köşkünde huzuruna alırdı. Her sefirin ayrı günleri vardı. Politikası birbirine uymıyanları beraber kabul etmezdi. ikinci Abdülhamit, bu muntazam mesaisi ve gezintileri dışındaki zamanlarda bâzı akşamlar dış bahçeye kadınları, çocukları ve saraylılariyle Sultan AbdUlhamit’le mülakatlarını seçen sayımızdaki tefrikada yazdığımız "M izan" gazetesi sahibi Murat (sold a ) ve Mithat Paşanın oğlu Ali Haydar Mithat Beyler 3853 çıkar ve havuzda kayıkla dolaşmalar yapılır, cuma günleri akşamları da saraydaki tiyatrosunda verilen temsilleri temaşa ederdi. Kütüphanesi, müzesi, ‘ marangozhanesi Ve kuşlariyle hayvanları da ayrı bir meşgalesiydi. Bâzı günler kütüphaneye gider; yazmaları, minyatürlü nadir kitapları tetkik etmekten büyük bir haz duyardı^ Marangozlukla uğraşmak, şehzadeliğinden kalma, vaz geçilmez bir zevkiydi. Atelyesinde saatlerce çalışmaktan usanmaz ve pek üstadane işler yapardı. Marangoz atelyesinde çalışırken kahverengi kadifeden bir pantalon giyerdi. Kendisi iyi ve temiz giyinen bir hükümdardı. İpekli giyecekleri sevmez ve kullanmazdı. Elbiseleri Paris sefiri Münir Paşa delâletiyle Paris’ te yaptırtıhp getirüirdi. Gömlekleri ve çamaşırları da aynı şekilde Paris’ten gelir, bunların hepsi kendi markasını taşırdı. Gri ve lâcivert renkleri tercih ederdi. Her gün sivil elbise, cuma selâmlıklannda, . resmî yabancı zatleri kabullerinde üniforma giyinirdi. Fesinin içine beyaz ince ketenden yapılmış takke gibi bir astar bulundururdu. Bunu teri alması, fesin kirlenmemesi için kullanırdı. Bâzı iddiaların hüâfına olarak İkinci mabeyin kâtibi İzzet Holo Paşa Mabeyinci Arif Bey Abdülhamit, yüzü için herhangi bir boya kullanmaz, hattâ kızlarının, kadınlarının boya kullanmalarına bile ^ rıza göstermezdi. ' -s . Yalnız sakalını hafif boyar ve bunun mucip sebebi olarak “bizim millet çabuk bıkar, hele ihtiyar padişahları hiç istemez” derdi. Sarayda akşam tablası da erken çıkar, yemekler Î üneş batmadan yenirdi, kinci Abdülhamit akşam, yemeklerinde de itidalden ayrılmazdı. Yatak odası hususi dairesinin alt katında bulunurdu. Oda pek sade ve temiz döşeliydi. Demir bir karyolada yatardı. Uykusu muntazam ve hafifti. Geceleri kendisine paravan arkasından bir müddet roman okunur, padişah bundan sonra uykuya dalardı. Pek mühim ve müstacel maruzat için uyandınlmas ı n a müsaade ederdi. İkinci AbdOihamid’ in geçirdiği hastalıklar ve kazalar : ikinci Ahdülhamit şehzadeliğinde bir hastalıkla iki kaza geçirmiştir. Hükümdarlığmda da bir böbrek rahatsızlığına uğramış ve AlmanyalI profesör doktor Bergmann ile doktor Bier bu maksatla memlekete getirtilmişti. Fakat hükümdarın bu rahatsızlığına daha evvel saraydaki kendi hekimleri gerekli tedaviyi yapmış bulunuyorlardı. 3854 On yedi yaşında iken ağırca hastalanmış ve kendisini sarayın hekimi bulunan Kız Mehmet Bey tedaviye başlamıştı. Fakat Mehmet Beyin verdiği ilâçlar iyi gelmiyor ve şehzade bir türlü hastalığından kurtarılamıyordu. Bir gün Dolmabahçe eczahanesinde nöbette bulunan doktor Masıroyani Bey tesadüfen saraya çağırılmış, bu esnada genç şehzadeyi de muayene edip ona kısa bir ftultan, yatakta roman okunuşunu dinlerken (Zamanında Avrupa mecmualarında çıkmış bir resimden) zamanda iyileşmesini temin eden bâzı ilâçlar vermişti. İkinci Abdülhamit şehzadeliğinde bir de mühim kaza geçirmişti. Kendisi bu kazayı şöyle anlatıyor ; “ şehzadeliğimde yeni aldığım bir çift macar beygiri koşulu arabayı kullanıyordum. Paşa mahallesinde hızla sürmiye başladım. Birdenbire dizgin koptu, atlar alabildiğine koşmıya başladı. Bir taraf denizdi. Denize düşmek Birinci Meclisi Mebusan (A yasofya’da yanan adliye) binası ününde halkın nümayişi 3856 BabIâli'nin Hariciye nezareti kısmında Kanuni Esasi'nin kabulü fermanı okunurken tehlikesi vardı. Kendimi hızla arabadan attım; burnum duvara çarptı. Haıa yeri vardır. Kendimi kaybetmişim. Beşiktaş eozabanesine götürmüşler, civardaki karakolda bir neferin yatağına yatır m ı ş - lar. Eczahanenin doktoru Hıristiyandı. K e ndi hekimim Mehmet Bey de o sırada yetişmiş, bir kolumdan kan almışlar, açılmışım, üç ay başımda uğultular devam etti, bir doktorun tavsiyesiyle deniz banyoları yaptım, böylece zail oldu. (Doktor Atıf Beyin notlarından)” . ikinci Abdülhamit şehzadeliğinde ava da giderdi. Bu avlar Alemdağı’nda ve îstıranca ormanlarında yapüırdı. Bazan da amcası Abdülâziz’iıı beraberinde ava çıktığı olurdu. Kendisi Çekmece gölünde Abdülâziz ve Veliaht Murat Efendiyle beraber yaptıkları bir ördek avını da tafsilâtiyle anlatmaktadır. îstıranca ormanlarında maiyeti ile beraber çıktığı bir avda bâzı kimselerin taarruzuna uğramış ve bu esnada bacağına da bir kurşun yemişti. Kendisi bu vakadan şöyle bahsediyor: “Bir kerede îstıranca balkanında fena adamlara tesadüf ettik. Üzerimize ateş ettiler, sol bacağımdan kurşun yarası aldım. Ama biz de müdafaai nefse muvaffak olduk, eşkıya ile müsademe ettik ve onları kaçırdık (Doktor Atıf Hüseyin Beye anlattıklarından)”. Abdülhamid’in uğradığı büyük suikast kendisinin bomba ile uçurulmak istenmesi olmuştu. İkinci AbdUlhamidin kadınlan, çocukları; Sultan Hamid’- in bütün hayatında en büyük aşkını Sultan Aziz’in sazendelerinden Nurefsun hanıma duyduğu aşk teş teşkil etmişti. (Devam edecek) Yıldız'da Sâle kasrında bir salon İkinci Sultan Abdülhamit, cuma namazı için Yıldız’ dakf Hamidiye camisine gelirken (zam anında Avrupa mecmualarında çıkmış bir resim) 3857 « J S S ^ V2 S E S r AH ' “ f '" ’" '" sarayına b .,tu „. uamanıoaaki bir ingilİKe mecmuadan alınmıştır) S U L T A N İ K İ N C İ A B D İİL HAMİT OsmanlI tmparatoriufrınuıı en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık ^pnuş¡olan Sultan Hamıd m hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve butun hayat ve icraatım çn mühim yeni vosikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihi resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerind en eminiz.. Yazan : Halûk VI. Genç şehzade bir defa gördüğü bu fevkalâde güzel kızı büyük bir aşkla sevmiş, bu aşkı üzerine bir şarkı tertiplemiş ve kendisi çaresizlik içinde hasta olup, yatağa düşmüştü. Şehzadenin bu halinden büyük bir Y. Şehsuvaroğlu endişe duyan vaJideliği Prestu Kadın, Abdülâziz’in validesi Pertevniyal Validesultana haber göndermiş ve oğlunun derdine derman olmasını istirham eylemişti. Daha evvel de gene Abdülmecit şehzadelerinden birisi, Abdülâziz 3910 dairesindeki kızlardan birini istedi- buraya çıkmış, hazinedar usta d& ği ve bu arzusu yapıldığı için, Per- konağa yerleşmiş ve üç ay beklentevniyal Validesultan ikinci müraca- dikten sonra eski kadmefendi padiati hiddetle karşılamış, “Benim oğ- şahın esvapçılarından birisine nikâh lum erkek değil mi, ona da cariye edilmişti. Abdülhamid’in bu kadım lâzım" diye söylenmişti. Fakat Abdülhamit Efendi sevilen bir şehzadeydi, Prestu Kadının ricası da kınlamazdı. Validesultan, hiddeti geçtikten sonra “ artık bu sondur, başka bir müracaati asla kabul etmem" diyerek Nurefsun’u çırağ etmişti. Genç kızı, Sultan Aziz kalfalarından Dilberdide Kalfaya teslim etmişler ve kalfa bir araba ile kızı o esnada Kâğıthane’deki köşkünde bulunan Abdülhamit Efendiye göndermişti. Kalfa kızı kapıda bırakmış, efendinin vermek istediği parayı da almıyarak ve dinlenIkinci Abdilltıamid’ln eski bir portresi gayet iyi keman çalardı. Çok güzel, ince bir kadındı. İkinci izdivacından çocukları olmuş ve mesut olarak öl düştür. İkinci Abdülhamid’in başkadım Nazikedâ Kadındı. Bu kadınefendi esmer, siyah saçlı, siyah gözlü ve şişmandı. Ulviye Sultanı dünyaya getirmiş, kızının küçük yaşta yanarak ölmesi üzerine daima müteessir bir hayat yaşamıştı. Nazikedâ Kadının ölümünden sonra başkadınlık pâyesine yükselen Bedrifelek Kadınefendi mavi gözlü, sarışın bir hanımdı. Abdülhamid’in bu kadınından büyük oğlu Selim er;* aA/i miyerek gerisin geri dönmüştü. A b d ü l" h a - mit Efendinin üçüncü kadını otan Nurefsun’a aşkı senelerce devam etmiş fa- sultan Abdülhamid’ in bir ei yazm (P ek düıgüs inc6, uzuıı boylu, *y- imlâsı olmayan bu yazı 1897 de yazılm ıştır) tabrİrî elâ gÖZİİİ ve kumral bir hanımdı. Abdülkadir _ 4S j f *> “ ' " t?.*** ¿ 2 * Efendi, büyük kızı Zekiye Sultan ve diğer şehzadesi Ahmet Efendi dünyaya gelmişlerdi. Bidar Kadın; kat araya giren bir kıskançlık ve soğukluk hâdisesi üzerine genç kadın çırağ olmak arzusunda bulunmuştu. O tarihte hükümdar bulunan ikinci Abdülhamit, bu arzuyu kabul ederek üçüncü kadınını boşamış ve çırağ etmişti. İstanbul’da bir konak ahnmış, İcadınefendi kırk kalfa ile Efendi ile Naime Sultanı dünyaya getirmişti. Dilpesend Kadın; uzun boylu, kumral, iri bir hanımdı. Bu kadından Naile Sultan dünyaya gelmişti. Mezide Mestan Kadın; uzun boylu, esmer, kara kaşlı, kara gözlü bir ha3911 3912 mmdı. Burhanettin Efendiyi dünyaya getirmiştir. Abdülhamid’in diğer kadınlan Şadiye Sultanın validesi Emsalinur Ayşe Sultanın validesi Müşfika, Refia Sultanın validesi Şazikâr, Abdurrahim Efendinin validesi Peyveste, Hatice Sultanın validesi Fatma, Nurettin ve Bedrettin Efendilerin validesi Behice, Âbid Efendinin validesi Saîiha Naciye Hanımlardı. Abdülhamit, hayatının son yirmi senesini Müşfika Kadmefendi ile beraber geçirmiş ve son nefesine kadar bu kadınını yanında bulundurmuştur. İkinci Abdttlhamit devrinde maarif ve sanayi hareketleri: İkinci Abdülhamit devrinde maarif sahasında bâzı esaslı hareketler olmuştu. İstanbul’da sırasiyle Mülkiye Mektebi, Hukuk Mektebi, Sanayii Nefise Mektebi, Yüksek Ticaret Mektebi, Hendesei Mülkiye, Leyli Kız Mektebi, Halkalı Ziraat ve Baytar Mektepleri, Aşiret Mektebi, Üsküdar İdadisi, Merkez Rüştiye Mektepleri, Maden Mektebi ve Şam’da Mülki Tıbbiye Mektebi, Haydarpaşa’da yeni Askerî Tıbbiye Mektebi, Selânik’te Hukuk Mektebi, Konya’da Hukuk Mektebi açılmıştı. Bu devirde demiryollarının inşasında bir faaliyet görülmüştü. Bursa, Yafa, Kudüs, Ankara, Şam, Havran demiryolları ile Eskişehir-Kütahya, Beyrut - Şam, Afyonkarahisar - Akşehir, İstanbul - Selanik, Konya, Alaşehir - Karahisar, Şam - Halep, Hama - Riyah, Hicaz demiryolları bu devrin nafia hareketleri arasında bulunuyordu. Ayrıca imparatorluğun muhtelif bölgelerinde limanlar, rıhtımlar yapılmasına çalışılmış, kâğıt, ispermeçet (mum) tesisleri gibi fabrikalar açılmış, bilhassa gerek İstanbul’ da, gerekse vilâyetlerde su meselesine ehemmiyet verilmişti. Abdtllhamlt devrinde siyasi olaylar: İkinci Abdülhamit tahta çıktığı vakit devletin iç ve dıs durumu çok karışık bir halde bulunuyordu. Bosna, Hersek ve Bulgaristan ayaklanmalariyie başlamış bulunan Sırbistan ve Karadağ muharebeleri devam ediyordu. Sırbistan’da ordumuzun kazandığı muvaffakiyete rağmen Rusların icbariyle hemen mütareke Mehmet Selim Elendi AbdUlkadir Efendi Efendi Abdurratıim Efendi Sultan İkinci Abdülhamid’ in oğulları yapılmış ve Şark meselelerinin görüşülmesi için de İstanbul Konferansı toplanmıştı. Bu sırada Kanuni Esasi ilân edilmiş, İstanbul Konferansının teklifleri, BabIâli’de toplanan yüksek rütbeli devlet memurlarından müteşekkil meclis tarafından kabul olunmamıştı. Abdülhamit bu esnada Mithat Paşayı memleket dışına sürmüş, Meclisi Mebusanı toplatmış, Londra Konferansının kararlariyle Rus teklifinin de Mlebusan Meclisinde reddi üzerine 1877 harbi başlamıştı. Türk orduları Şarkta ve Balkanlarda, Ruslara ve peykleri bulunan RomanyalIlara, Bulgarlara ve Sırplara karşı savaşmış, yer yer zaferler kaydolunmuş, bühassa Plevne’de Gazi Osman Paşa, Şarkta Gazi Ahmet Muhtar Paşa«destanlar yaratmışlardı. Fakat mali vaziyetin bozukluğu, ikmal işlerinin yapılamaması, zabit noksanı gibi sebepler ve harbin Yıldız sarayından idaresiyle doğan müşkülât, muvaffakiyetlerimizi mevziî bırakmış, Tuna’yı geçen Rus kuvvetleri İstanbul üzerine doğru yönelmişti. 3 mart 1878 de imzalanan Ayastefanos Anlaşması ile Karadağ, Sırbistan, Romanya tam bağımsızlığa kavuşuyor, Tuna’dan Ege denizine kadar uzanan sahada büyük bir Bulgaristan kuruluyor, Girit adasına imtiyaz verüiyor, Ardahan, Kars, Batum, Bayezit Ruslara bırakılıyor ve ayrıca harb tazminatı ödenmesi de kabul ediliyordu. Rusya’nın böyle bir nüfuza sahibolması, bâzı Avrupa devletlerinin itirazını mucibolduğundan Berlin’de Türk - Rus murahhaslarından maada Almanya, İngiltere, Fransa, A- &ultan İkinci Abdüthamid'in zamanı vakalarından: Sottalar ayaklanması 3913 vusturya, Macaristan, İtalya murahhaslarından müteşekkil büyük bir konferans toplanmış, 13 temmuz 1878 de imzalanan Berlin Anlaşmasına göre Rusya’ya ve peyklerine verilen topraklarda kısnıtüar olmuş, bâzı imtiyazlar azaltılmış fakat bu orada konferansa katılan devletler de OsmanlI imparatorluğundan bâzı yerler koparmışlardı. Bundan sonra da imparatorluğun bâzı parçalan harbsiz olarak elden çıkarümıştı. 1881 de Fransızlar Tunus’u, 1882 de Ingüizler Mısır’ı işgal etmişler, 1885 de Bulgarlar da Rumeli’ye yerleşmişlerdi. İkinci Abdülhamit devrinin dahilî gaüelerini de, Makedonya’da kurulan Bulgar çeteleri, Doğu Anadolu’ da faaliyette bulunan Ermeni komitacıları, Yemen ve Girit isyanlan teşkil etmiştir. Girit meselesi 1897 de Türk - Yunan harbini doğurmuş, Yunan askerlerinin Tesalya’dan topraklanmıza tecavüzü üzerine başlıyan harb zaferlerimizle neticelenmişti. İkinci Abdülhamit muasır devletlere nazaran kuvvetsiz olan ordumuza -ve donanmamıza ve bâzı ülkelerin elden çıkarılmasına rağmen, haricî siyasette daima uzlaştırıcı, yatıştırıcı bir yol takibetmişti. Kendisi Almanya’ya fazla meyil göstermiş, Alman askerî teşkilâtının ordularımıza tatbikini, Alman askerî mütehassısların yurdumuza gelmelerini tercih etmiş, Almanya da iktisadi sebeplerle; geniş bir pazar olan Osmanlı imparatorluğunun bu yakınlaşmasını iyi bir şeküde karşüamıştır. Alman imparatoru Türkiye’ye gelmiş, birçok imtiyazlar arasmda Bağdad demiryolu imtiyazı da Almanlar tarafından alınmıştı. Almanların bu siyasi ve iktisadi gayretleri yamnda Ingütere ve Fransa da, Yakın Şark’taki menfaatlerini elden bırakmıyor ve üç devlet arasmda ayrıca gizli görüşmeler ve pazarlıklar oluyordu. Abdülhamit saltanatının son yıllarında, Osmanlı İmparatorluğu üzerinde girişüen pazarlıkların mahiyetini Alman büyükelçisi Prince Lichnavsky hâtıralarında açıklamakta ve şunları yazmaktadır; “ .. O sıralarda Londra’da Herr Von* Kühlmann’ın yardımiyle Bağdad Muahedesi ismi altmda tanınan meselelere dair müzakerelerde bulunuyordum. Bu muahedenin hakikî gayesi Anadolu’yu nüfuz mıntakalarına ayırmaktan ibaret olduğu halde Osmanlı padişahının hukukunu muhafaza etmek maksadiyle “nüfuz mıntakası” tâbirini kullanmamaya âzami surette dikkat ediliyordu. Sir Edward Grey, Anadolu’nun taksimine mütedair Fransa ve Rusya üe hiçbir anlaşmanın mevcudolmadığını müteaddit defalar tekrar etmiştir. (Devam edecek) ★ ★ ★ Tarihini bilmiyen ve onun yanlış ve doğru siyaseti neticelerinden istifade edip hali hazır idaresini ona göre tanzim etmiyen milletler zevale mahkûmdur. ★ ★ ★ 3914 Sultan İkinci Abdülhamid’ in Yıldız camisinde bir cuına selâmlık resmi SULTAN İKİNCİ Â B D Ü L H A M İT Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid’in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve t ütün hayat ve icraatın; en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerinden eminiz. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu vu. Türk mümessili Hakkı Paşa ile yapılan istişarelerin neticesinde Alman teşebbüslerine ait bütün iktisadi meseleler, esas itibariyle Dautshe Bank’ın arzularına muvafık bir şekilde halledilmişti. Sir Edvar Grey’in bana şahsen yapmış olduğu en mühim tâviz, demiryolunun Basra’ya kadar devam ettirilmesiydi. İskenderun’a ütisak hattı uğruna bu istekten vazgeçmiştik, o ana kadar demiryolu Bağdad'- dan ileri gitmiyordu. Şat-el-Arap üzerindeki gemi seyrüseferini bir beynelmilel komisyon idare edecekti. Bundan maada Basra’da liman tesisatında bir hissemiz olacak ve şimdiye kadar Lynch firmasının inhisarında olan Dicle nehrinin seyrüseferinde bize bâzı haklar tanınacaktı. Bu maddeye göre, Basra’ya kadar bütün Mezapotamya bizim nüfuz mıntakamıza dahil oluyordu. Bununla beraber, Ingiltere'nin Dicle üzerindeki seyrisefer haklan ve Wilcot sulama tesisatına mütedair haklar mahfuz bulunuyordu. Nihayet Bağdad ve Anadolu demiryolu mmtakası bizim nüfuz mıntakamıza dahü edilmişti. Basra körfezi sahilleri ve İzmir - Aydın demiryolu mıntakası îngilte3972 Alman amirali Şoson ve maiyeti Almanya, Türkiye’nin hem içinde bulunduğu müşkülâtı, hem de bu harbde işgal edeceği stratejik vaziyeti çok iyi takdir ediyordu. Bunun için son vaziyetten istifade ederek 2 ağustos 1914 tarihinde OsmanlI devleti ile bir ittifak muahedesi akdetti. Birinci Dünya Savaşına girişimiz : Sonunda Türkiye’yi harbe sürükliyeceği muhakkak olmasiyle beraber, hükümet, evvelâ bu ittifakın tedafüi mahiyette olduğunu ilân ederek yalnız seferberliğini tamamlamakla iktifa etti. Lâkin, Ittihad ve Terakki partisinin ileri gelenlerinden çoğu harbe girme taraftarı idiler. -Çünkü, galip Almanya’nın ancak harbe fiilen iştirak etmiş bir Türkiye için tavizler ve menfaatler tanıyacağına inanıyorlardı. Harbin kopması sırasında, Almanya bahriyesine mensup Goben ve Breslav zırhlıları Akdeniz'de bulunuyorlardı. Bu iki gemi. Ingiliz filosunun takibine uğradıkları için 7.0 ağustos 1914 de Çanakkale boğazına iltica ettiler. Ertesi gün iki İngiliz zırhlısı boğaza gelerek içeri girmek istediyse de, kendilerine boğazların kapalı olduğu bildirildi. Geben ve Bıeslav’m ise satın alınıp Yavuz ve Midilli adiyle Türk donanmasına katıldıkları ilân edildi. Çanakkale müstahkem mevki kumandanlığına da methalde birden fazla harb gemisi görüldüğü takdirde torpil hattının geçit kısmının derhal kapatılması emrolundu. Bu iki geminin mürettebatı Türk donanmasına katılmış ve amiral Şoson donanma kumandam' tâyin edilmişti. Bu zat ise, Türkiye’yi harbe sokmak için icabedan bahaneyi yaratmakta gecikmedi'. Gemileriyle birlikte talim maksadiyle Karadeniz’e çıkmıştı. 24 ekim 1914 günü Rus donanmasına hücum etti. Bu hâdise, Osmanu devletinin Almanya ve Avusturya - Macaristan’ın yanında harbe girişi demekti. Netekim, 3 kasım 1914 de Rusya, 5 kasımda ise Ingiltere ve Fransa Türkiye’ye harb ilân ettiler. Osmanlı devleti, bu karar karşısında hemen harekete geçmiyerek bir hafta kadar bekledi. Hâlâ meseleye bir hal çaresi bulunabileceği ümidolunmakGoben (Y avuz) zırhlısı Breslav (M idilli) zırhlısı taydı; lâkin itilâf devletlerinin katı tava karşısında aynen mukabeleden başka çare kalmadı. 1914 kasımının 11 inci günü, Sultan Reşat harb ¡iadesini isdar etti. Aynı zamanda, ordu ve donanmaya hitaben bir hatt-ı hümayun neşredildi. Gerek bunlarda ve gerekse başkumandan vekili Enver Paşanın yayınladığı beyannamede harbin sebepleri anlatılarak son zaferin mutlaka kazanılacağı belirtiliyor ve harbe iştirakle mükellef er ve subaylardan âzami fedakârlık isteniyordu. Bu bir ölüm kalım meselesi idi. (Devam edecek) ★ ★ ★ “ Bağdad’a kadar yapılması lâzım gelen şimendifer hattı için imparator hazretlerinin vuku bulan vaadlerine ansamim-üikalb teşekkür ederim. Bu hat yapıldığı takdirde memleketimizi her ■ taraftan gelen düşmanlarımıza müdafaa zımnında Anadolu’nun kuvvetinden tamamiyle istifade edileceği gibi Hindistan ticareti, Basra yoliyle İstanbul’a naklolunacağından, ahalinin kesbi servet eylemelerini dahi mucibolacağı cihetle mezkûr hattın inşası halinde kendimi bahtiyar addedeceğim. Yunanistan’ın son zamanda Fransa’dan gemi satın almış olması hasebiyle ondan daha cesametli bir zırhlı elde etmek aı> re’nin iktisadi mıntakasına, Suriye Fransız mıntakasına ve Ermenistan Rus mıntakasına dahil ediliyordu. Her iki muahede tatbik ve neşir edildiği takdirde, Ingiltere ile hâsıl olacak anlaşma neticesinde “Ingiliz - Alman teşriki mesaisinin” imkânına dair bütün şüpheler izale edilmiş olacaktı” (Prince Lichnovvsky, 1912 den 1914 ağustosuna kadar İngiltere’de Alman büyükelçisi olarak vazife görmüştür. Hâtıraları “Uçuruma Yuvarlanış” ismini taşımaktadır). Diğer taraftan ikinci Abdülhamit de Alman imparatoruna yazdığı bir mektupta Bağdad hattı üzerinde Almanlarla varılan anlaşmadan memnuniyetini belirtiyor ve bu hattın kendi imparatorluğuna sağlıyacağı hususlar üzerinde duruyordu, iki memleket arasındaki muhtelif meselelere taallûk eden mektubunda Sultan Abdülhamit söyle diyordu: zu edilmiştir. Bizim yaptırmak tasavvur eylediğimiz zırhlı şimdiye kadar yapüan zırhlıların cümlesinden süratli ve cesametli olacağı ve fiatta da pek ehven bulunmuş olmakla bunun politikaya zerre kadar tesiri olmadığı gibi başka bir şeye de şümulü olamaz. Hattâ düşünülen yolda bir gemi şimdiye kadar Ingiltere’de bile yapılmamıştır ve işte intihabımız bundan ileri gelmiştir. Intihabolünan bahriye amiraline gelince, imparator hazretlerinin ciddî dost olmaları hasebiyle intihap buyurdukları zatın matluba muvafık olduğunda zerre kadar şüphe etmem, bizce bir mahzur var ise o da rütbesinin büyüklüğünden ibarettir. Zira burada bulunan bâzı düşmanlar tarafından zaten ecnebi zabitan hakSultan İkinci AfodUlhamid’in son resimlerinden kında türlü itirazlar yapümakta olduğundan böyle büyük rütbede bir zat geldiği halde kîl-u-kali mucibolacaktır. Binaenaleyh küçük rütbeli bir zabit geldiği halde burada da bir iki rütbe terfi edebüeceğinden hem idaresi kolay ve hem de itiraza mahal kalmayıp dahilî politikaca iyi bir şey yapılmış bulunacağı ve o nispette de istifade edileceği cihetle malûmatlı yüzbaşı veya kolağası ve nihayet binbaşı rütbesinde birinin intihabı muhassenatı mucibolur” . Abdülhamit Kayser Wilhelmin Londra seyahatine bilhassa ehemmiyet veriyor ve Mısır meselesinin hailinde imparatorun yardımını istiyordu. Mektup şöyle devam etmektedir: “ İmparator hazretlerinin Londra’ ya azimetleri esnasında tarafımıza bâzı ihbarlarda bulunması zımnında Kont Hatzfeld’e emir verdiklerine dair orada bulunan sefirimiz Rüstem Paşadan bir telgraf almıştım. Kont Hatzfeld eskidenberi tanıdığım bir zat olduğundan (Kont Hatzfeld 1878 senesinde Almanya’nın İstanbul büyükelçisi idi. Sonra Berlin’de hariciye nezaretinde vazife almış ve 1885 te Londra büyükelçisi olmuştu) göndereceği lâyihaya intizar ediyordum^ Lâyiha geldi, kemali dikkatle mütalâa etmekteyim. İmparator hazretlerine şurasını gayet mahremane olarak beyan ederim ki Mısır meselesine dair yapılacak mukavelede tahliye maddesi bu suretle teminat altına alınmazsa bu keyfiyet beni milletime karşı pek müşkül bir mevkide bırakacaktır. Şu mesele hakkında Almanya devletinin tavassutu bizce fevkalâde kıymetlidir. Ahalimiz tahliye maddesi temin olunmadıkça veyahut bu yolda vaadi havi mukavelenameye bir fıkra dercolunmadıkça bir şey yapılmış sayılâJmyaeağı ve zira asıl hukuku payimal eden şey Mısır’ın isval altında bulunması maddesi idüğünüve binaenaleyh tahliye maddesi temin olunmaksızın bir mukavele yapanlar umum nazarında maddi ve mânevi mesuliyet altında bulunacaklarını ileri sürmektedir. Şu suretle, yâni mülâyemetle bir sureti terviç edenler memlekette birkaç kişiden ibaret kalıp gerçi bunlar büyük rütbeler ihraz etmişler ise de umumun karşısında mahduddurlar. Şu fıkranın serd ve beyanı imparator hazretlerinden gördüğüm meveddet ve dostluğa ve göreceğim * muavenete istinadendir. Kont Hatzfeld’in lâyihası münderecatı benden ve sadrazamdan maada kimsece malım değildir. Buralarını imparator hazretlerinin emniyetini kazanmış oîan ve yaverlerimizden bulunan Goltz Paşaya mahremane bildirmiştim. ıstanbui’tia bulunan Alman zabitleri ile orada tahsil edip gelen zabitlerimizden pek hoşnudolduğumuzdan bu babda dahi imparator hazretlerine ayrıca teşekkür eder ve sıhhat ve afiyetlerine dair aldığım haberden dahi fevkalgaye memnun olduğunu beyan eylerim. Hemen Cenabı Hak daim eylesin.” (Başbakanlık arşivinde bulunan bu mektup sureti 2233 numaralıdır). İkinci Meşrutiyetin ilânı : Fransa ihtilâlinden beri Avrupa da ve dünya memleketlerinde devlet idareleri hürriyet rejimlerine göre ayarlanmış, insanların tabii haklan söz, yazı, konuşma serbestileri tanınmıştı. OsmanlI İmparatorluğu 1839 da Tanzimat fermaniyle başlıyan yan anayasa rejimini yürütememiş, Yeni OsmanlIların Abdülâziz idaresine karşı başarmıya muvaffak oldukları Birinci Meşrutiyet hareketi akim kalmış ve İkinci Abdülhamit devrinde memleket otuz üç sene, siyasi hürriyetlerden mahrum bir halde bırakılmıştı. Bu müddet içinde Yeni Osmanlı3974 lık hareketi tekrar gelişmiye, kuvvetlen miy e başlamış, sansürün, hafiye teşkilâtının bütün şiddetine rağmen gizliden gizliye hürriyet eserleri okunmuş ve yeni bir ihtilâlin faaliyetleri başgöstermişti. Fakat bu yolda çalışanlar ele geçtikçe uzak diyarlara sürülmüş, bâzıları da memleket dışına kaçarak, hürriyet mücadelesine oralardan devam etmişlerdi. Yurd dışında bulunan Jön Türkler, muhtelif isimlerde gazeteler çıkartmışlar ve bunları gizli yollardan Türkiye’ye sokmıya muvaffak olmuşlardı. Hattâ Ali Süavi Avrupa’dan avdetinde hal’edüen Sultan Beşinci Murad’ı tekrar tahta çıkarmak gayesiyle Çırağan sarayını basmış ve bu hareket kendisiyle beraber birçok kimsenin hayatına mal edilmişti. Hoşnutsuzluğu artan münevverlerin kurdukları gizli Ittihad ve Terakki Cemiyeti kısa bir zamanda memleketin muhtelif yerlerinde şubeler tesis etmiş ve âzalannın sayısını fazlalaştırmıştı. Makedonya’nın 1903 te Rusya ve Avusturya tarafından diğer devletler namına dahi olmak üzere tespit edilen ve “ Morşteg” programı de genişletilen ıslahatı, İngiltere, Rusya kâfi görmemişler, 1908 de bu iki devlet kendi aralarında Makedonya’da Osmanlı idaresinin kaldırılmasiyle neticelenecek bâzı esaslar üzerinde anlaşmışlardı. Reval programiyle bu anlaşmanın Avrupa matbuatında açığa vurulması, Türk inkılâpçılarını süratle harekete geçirmiş, ük evvel 6 temmuz 1908 de Kolağası Niyazi Bey, emrindeki askerî kuvvetle ve kendisine iltihak eden sivillerle beraber dağa çıkmış, bir beyanname neşrederek Meşrutiyetin tekrar iadesini, müsavat ve umumun hukukuna riayet eden bir hükümetin kurulmasını istemişti. Manastır kumandanı Şemsi Paşanın vurulması, Manastır’daki askerlerin ihtilâle katılması üzerine, işin ehemmiyeti artmış, gönderilen tahkik komisyonu, gördüklerini açıkça belirtmişler, ikinci bir tahkik komisyonu göndermek istenirken vaziyetin aldığı şekil buna imkân bırakmamıştı. Enver Beyin Selânik’te ayaklanması ve halk kitlelerini harekete getirmesi üzerine İttihad ve Terakki Sultan İkinci Abdülhamid’ in bir muayede merasimi (Bu resim Abdülhamid’in çektirdiği nadir fotoğrafilerden biridir) 3975 Cemiyeti 22 temmuzda Selânik hükümet konağını işgal etmişti. Aynı gün Sadrazam Avlonyalı Ferit Faşa, İkinci Abdülhamıd'e Meşrutî idareden başka çare kalmadığını bildirmişti. İkinci Abdülhamit Ferit Faşa yerme Sait Paşa yı sadarete getirmiş, fakat bu sırada Selanik ve Manastır'da Kanuni ¿¡sası nın meriyeti ilân olunduğu İstanbul’ca duyulmuştu. Kümeli den gelen telgrafları birer birer dikkatle okuyan Abdülhamit, ikinci Katibi izzet Faşa vasıtasıyle Sadrazam Sait Paşanın, vükela meclisini derhal mabeyinde toplamasını irade etmişti. Süratle Yıldız'da vükelâ odasında toplanan nazırlar, Kümeli den gelen telgrafları tetkike başlamışlardı. Tarihi bir toplantı yapmış olan ‘ heyeti vükela yüze yakın telgraf okumuş, Kümelideki kumandanlar tenkıdedümış, müzakere asü mevzuundan uzaklaştırılmış, Kanuni Jtüsasi ilanı gibi temıkeli bir banse temas edilmekten çekinümişti. Bu arada nazırlar içen gönderilen yemekleri yemişler ve kaııveierıni de içip bir müddet istirahat etmişlerdi. Yemekten sonraki müzakereler de neticesiz kalmıştı, izzet Paşa ou esnada yem telgrafları heyete getiriyor ve padişaııa da mecliste görüşülenleri bildiriyordu. Nihayet görüşmelerin pek uzâdığmı gören ikinci Abdülhamit, Münasip Nadir Ağayı göndererek İzzet Paşayı çağırttı. Başkâtip Tahsin Paşa bu hâtırasmı şöyle naklediyor: “Hünkâr ayakta duruyordu, karşısında İzzet Paşa ve ben sâkit bekliyorduk. Sultan Hamit gözlerini sanit bir noktaya dikerek bir müddet düşündü. Sonra İzzet Paşaya hitapla ; Kanuni Esasi’nin ilânı benim zamanımda olmuştur. Bunun müessısi benim. Bir müddet hasbellüzum meriyetten tatil edilmişti. Heyeti vükelaya gidiniz, bunları söyleyiniz ve ilânı ıçm mazbatanın yazılmasını irade ettiğimi tebliğ ediniz, dedi. Bana da, inecıısi vükelânın mazbatası gelince nemen getiriniz, emrini verdi Mustarip ve meyus olduğu halinden pek aşikârdı. Bana bu emrini verdikten sonra salonun yanındaki odaya çekildi”. Bu İrade üzerine Sadrazam Sait Paşa, uzun konuşmalara rağmen Dır türlü söylenemıjfen hakikati ortaya koymuş ve “ Bu kadar teşeobüsat ve mekâtibin mevzuu münferidi Kanuni Esasi değil mi, binaenaleyh mebahısı zaıuenın terkiyle reyleri Kanuni Esasi bahsine tansis lâzım gelmiyor mu, ıslahı idareye çarei münferide de bu değil mi diye sormuştu. Bunun üzerine de vükelâ meclisine derin hır sükût hâkim oldu. Tarihi odada tekrar Sait Paşanın sesi duyuldu. “Malûmu âliierinizdir ki ma'razı hacette sükût tasdika delâlet eder. Binaenaleyh Kanuni Esasinin iadesi hakkmda huzuru şahaneye bir mazbata arzına karar verildi, diyeceğim, muhalif var mı ?” . Bunun üzerine, “Kanuni Esasi mefsuh değildir ki, iade olunsun. Vakit ve hal icabınca muvakkaten tehir olunmuştu” diyenler oldu ve neticede tarihî mazbata kaleme alındı. Ortalık kararmış, hademeler şamdanları yakımışlardı, zaman zaman da odaya girip kahve ve şerbet getiriyorlardı. (Devam edecek) ★ ★ ★ 3976 31 Martta Yeşilköy (Ayastçfanos) de toplanan Me?v. s.n va Ayan meclisi âzaları ve Ayan Reisi Sait Pa§3 «Y a t Kulüp» te SULTAN İKİNCİ ABDULHAMİT Osmanlı İmparatorluğunun en kritik devrinde otuz üç sene hükümdarlık yapmış olan Sultan Hamid'in hakiki hüviyet ve hususiyetlerini anlatan ve bütün hayat ve icraatını en mühim yeni vesikalarla aydınlatan bu tefrikamız, şimdiye kadar yazılanların en doğru ve en sarihidir, diyebiliriz. Mevcut tarihî resimlerle de süslenmekte olan bu bendi karilerimizin dikkatle takibettiklerinden eminiz. Yazan : Halûk Y. Şehsuvaroğlu VIII. Mazbatayı yazmak vazifesi Ticaret ve Nafia Nâzın Zihni Paşaya tevdi olunmuştu. Paşa aynanın yânındaki sandalyeye oturup İkinci Abdülhanüd’e arzolunacak Vükelâ Heyeti kararını yazdı. Bu karara müsvedde halinde mazbata da eklenmişti. 10 temmuz 1324 tarihini taşıyan bu tarihî vesikaların altında Sait, Abdurrahman, Kâmil, Ömer Rüştü, Hasan Fehmi, Tevfik, Memduh, Ziya, Hâşim ve Şakir paşaların imzaları vardı. İzzet Paşa, Vükelâ Heyetinin mazbatasiyle kararını Tahsin Paşa huzurdayken padişaha arzetti. Hünkâr masasının başına oturdu. Kalemi aldı ve mutadı olan tarih vaz’ı suretiyle mazbatayı tasdik ederek Tahsin Paşaya verdi. Hemen Sadarete tebliğ olunmasını irade etti. İzzet Paşaya da; «gidip sadrazam paşayı görünüz, başkâ4020 tip şimdi iradeyi tebliğ edecektir, vükelâ da konaklarına gidebilirler» dedi. 24 temmuz 1908 sabahı gazeteler «kanuni esasiye tevfikan Meclis-i Umumiyi içtimaa davet eden iradenin sâdır» olduğunu ilân etmişlerdi. 31 mart vakası ve Abdülhamid'in h a l'i: 1908 inkılâbını hazırlıyan ve başaran İttihat ve Terakki Cemiyeti daha ilk günlerde eskiye bağlı olanların, ayrı kanaatte bulunanların şid - detli muhalefeti ile karşılaşmıştı. İmparatorlukta alttan alta devam etmiş kaynaşma - l a r ortaya çıkmıya ve memlekette huzursuzluk yaratmak arzusundaki unsurlar baş kaldırmıya başlamışlardı. Yer yer isyan başlangıçlarının görüldüğü bu devirde gerilik taraftarları , İkinci Meşrutiyet hare - ketini de bir «şeriate muhalefet » meslesi halinde ele almışlar, «askerlerin ve subayların kâfir oldukları, şeriati kaldıracakları ve kendilerini de kâfir yapacakları» propagandasını yaymıya koyulmuşlardı. Propagandacılar diğer taraftan Selânik’ten gelen askerlerle İstanbul’daki askerler arasına da nifak sokmıya çalışmışlar ve bunda kısmen mu- . vaffak olmuşlardı- Yıldız Zuhaf taburunda eski erlerle yeni erler arasında bir çarpışma vukua gelmiş ve hâdise avcı taburları tarafından bastırılmıştı. Havayı büsbütün ağırlaştıran bu çarpışma hareketinden sonra İttihat ve ferakki’nin muhaliflerinden «Serbesti» gazetesi başmuharriri Haşan Fehmi Bey Köprü üzerinde meçhul bir şahıs tarafından öldürülmüş ve bu katil İstanbul’da umumî bir galeyan uyandırmıştı. «Serbesti» gazetesiyle Derviş Vahdetî’nin «Volkan» gazetesi, birçok fikirleri Meşrutiyet ve İttihat ve Terakki aleyhine bulandırmıştı. Derviş Vahdeti halkı ve askerleri isyana sevkedici makaleler neşrediyor, İttihat ve Terakki’nin dinsizliğini, yapılan işlerin şeriate aykırı Dulunduğunu yazıyordu. Bu mücadelelere yeni kurulmuş «İttihadı Muhammedi» Cemiyeti de karışıyor ve böylece memleketin sükûnu elbirliğiyle bozuluyordu. Nihayet 12 nisanı 13 nisana (Rumî 31 mart) bağlıyan gece yarısına doğnu birçok asker, subaylarını kışlalarda hapsederek, çavuşları (veya çavuş kılığında elebaşı bazı subaylar) başta olarak Sultanahmet meydanında toplandılar ve havaya mütemadiyen ateş açarak ortalığı dehşete saldılar. Abdülhamid'in resmî üniformasiyle son resmi 4021 Koca meydan sabaha kadar silâh sesleri ve «şeriat isteriz» avâzeleriyle inleyip durdu. Askerler diğer taraftan bütün kışlalara da haberciler salıp diğer silâhdaşlarını kendileriyle beraber olmıya davet ediyorlardı. 13 nisan sabahı âsi askerler «Tanin» başmuharriri Hüseyin Cahit Bey zanniyle Suriye mebuslarından Arslan Beyi öldürmüşler, Adliye Nâzın Nâzım Paşa ile Rıza Paşayı da vurmuşlardı. Ordunun bu hareketine donanma da katılmış, sarayı topa tutmak arzusunda olduğu öğrenilen Âsari Tevfik zırhlısı kumandanı Ali Kabuli Bey de Yıldız’a götürülüp öldürülmüştü. Hüseyin Hilmi Paşa kabinesi istifa etmiş ve yerine Tevfik Paşanın riyasetinde yeni bir hükümet kurulmuştu. Tevfik Paşa kabinesinde Harbiye Nâzırlığına getirilen Yunan harbi kahramanı Ethem Paşanın askere yaptığı nasihatler kısmen fayda vermiş ve bir kısımları kışlalarına çekilmişlerdi. 31 Mart vakası 1908: Meşrutiyetini tehlikeye düşürmüş görünüyordu. îttihad ve Terakkinin ileri gelenleri sinmişler, yahut İstanbul’u terketmişlerdi. Payitahtta sözün ayağa düştüğü bugünlerde Abdülhamit, Başkâtib Cevdet Bey vasıtasiyle bir tebliğ neşrettirmiş!! Bu tebliğde hulâsa olarak «Asker yaptığından mesul olmayacaktır. Devleti islâmiye, bundan böyle şeriate bir kat daha itina edecektir» (Hikmet Bayur: Türk İnkılâbı Tarihi) deniliyordu. Yeni hükümete gönderilen sadaret fermanında da «hem şeriate, hem meşrutiyete saygı gösterileceği» belirtiliyordu. Mebusan Meclisi önünde «din elden gitti, şeriat isteriz» diye bağırışan âsilerden bir grup Meclise de girmişti. «Kendilerinden ne istedikleri sorulunca şeriat cevabını vermişlerdi. Şeriate saygı gösterildiği kendilerine söylendi ve besmele yazılı bir kâğıt gösterildi. Bunun üzerine subay iken çavuş kıyafetine girmiş birisi, evet ama bizim talimatnameler de besmele ile başlar, halbuki almancadan tercüme edilmiştir (Hikmet Bayur: Türk İnkılâbı Tarihi)» dedi. Yeni Tevfik Paşa hükümeti asayişin teminine gayretler sarfetmekle beraber isyanı yatıştırmak kudretinden mahrum bulunuyordu. İstanbul’ daki irtica hareketi ilk evvel İsmail Canbolat Beyin «Meşrutiyet mahvoldu» ibareli telgrafiyle Selânik’e bildirilmişti. Bu telgraf üzerine İstanbul’da Hareket Ordusunun gönderilme hazırlık4022 larma geçilmişti. Diğer taraftan İttihad ve Terakki cemiyeti BabIâli’den Ahrar fırkası mensuplarından bâzı kimselerin bilhasas İsmail Kemali Beyle, Mizancı Murat Beyin tevkiflerini istemişti (Ali Fuat Türkgeldi: Görüp İşittiklerim). Ayrıca muhtelif vilâyetlerden Tevfik Paşa hükümetinin meşru bir hükümet olarak tanınmadığına dair telgraflar da geliyordu. Mahmut Şevket Paşa kumandasındaki Hareket Ordusu, Selânik’ten İstanbul’a doğru hareketederken, İstanbul’dan Yeşilköy’e iltica eden Mebusan ve Âyan Meclisleri de orada fevkalâde bir toplantı yapmış bulunuyorlardı. Yeşilköy’e giren Mahmut Şevket Paşa, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rıza Beyi çağırtarak «yolda gelirken haber aldım. Mebusan ve Âyan padişahın hal’ini müzakere ediyorlarmış, ben maiyetimdeki askeri Meşrutiyeti ve padişahı kaldırmak istiyenleri tedib edeceğiz, padişahın ve milletin hayatı tehlikede diye buraya getirdim. Hal’in bizim tarafımızdan vuku bulacağını asker duyarsa mahvoluruz. Siz Âyan ve Mebusana gizlice anlatınız, şimdilik ses çıkarmasınlar, bu işi müzakere zamanı gelince, ben size haber veririm (Ahmet Rıza Beyin Hâtıraları)». Mahmut Şevket Paşa karargâhını Ayastefanos’ta kurmuş, donanma bu köy sahillerinde demirlemişti. Hareket ordusunun kıtaları muhtelif kollardan, âsileri tedib etmek üzere İstanbul'a girmişler ve kışlaları işgal etmiye başlamışlardı. Âyan ve Mebusan Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunurken başta Mesudiye olmak üzere bir kaç harb gemisi de bu köy önlerine demirlemişti. Mebuslar donanmanın hangi taraf4023 tan olduğunu soruşturmak üzere Â~ yan’dan Gazi Ahmet Muhtar Paşanın riyasetinde bir heyeti Mesudiyeye gön dermişler, heyetin kısa bir mülâkatından sonra donanmanın da kendileriyle beraber olduğunu öğrenmişlerdi. Fakat Ayastefanos’a mütemadiyen endişe uyandırıcı haberler de geliyor, bunların ne derece doğru olduğu hemen tahkik edilemiyordu. Mebuslardan Besarya Efendi, «Beyoğlunda mehafili ecnebiye mensuplarından, ismini söylemekte mazur olduğu bir zatın» kendisine gizli bir haber verdiğini mebuslara ve Âyan âzalarına bildirmişti. Bu gizli habere göre «İkinci Abdülhamit Avusturya sefiri vasıtasiyle İmparator Fransuva Jozef’e müracaat etm'ş ve kendisini muhafaza etmek şartiyle Selânik’e kadar istilâsına müsaadede (Ebüzziya Tevfik: Bir haberi nefretâverin tarihçesi) bulunmuştu » Bu haber Mecliste bir yıldırım tesiri yapmış ve derhal Hariciye Nâzın Rifat Paşa telgrafla Ayastefanos’a davet edilmişti. Geç vakit köye gelen nâzır, kendisinin de o gün çıkan «Serveti Fünun» da (o sıralarda gündelikti) bu habere tesadüf ettiğini, fakat «Mehafili diplomatikiye» de buna dair bir rivayet bulunmadığını Meclise bildirmişti. Âyan ve Mebusan âzalarından müteşekkil Meclis artık büyük bir heyecan içinde Sultan Hamid’in hal’i lâzım geldiğine inanıyor ve riyasete verilen on üç imzalı bir takrir ile bu meselenin görüşülmesi isteniyordu. Edirne mebusu Talât, Ankara mebusu Mahir, Antalya mebusu Ebüzziya Tevfik ve diğer âzaların imzalariyle 12 nisan 1325 pazar tarihini taşıyan bu takrirde aynen şöyle deniliyordu; «Umum milletin muntazır olduğu hal’ meselesinin derhal mevkii müzakereye konularak ittihaz olunacak kararın istihsal edilecek fetvayi .şer’î ile beraber sureti ve zamanı icrası kendisine aid olmak üzere lieclilicra Hareket Ordusu Kumandanlığına tebliğini hassaten rica ederiz.» Hareket Ordusuna İstanbul’da kışlalar teslim olur ve Yıldız sarayı muhasara altına alınırken İkinci Abdülhamit, büyük bir sükûnet gösteriyor, işin başmdanberi bu askerî harekete karşı koymak, milleti birbirine kırdırmak fikrinden şiddetle içtinabediyordu. Basarya Efendinin ortaya attığı yalan haberin tam aksi olan hakikat ise Yıldız sarayında şöyle cereyan etmiş bulunuyordu: «Yabancı devletlerden birinin büyükelçisi Yıldız sarayına gelerek Sultan Abdülhamid’e metbuu hükümdarının selâmlariyle mühim bir teklifini bildirmişti. Bu teklif, eğer Padişah kabul ederse o devletin donanmasının kendisini bir mevkiden alarak istiyeceği bir sahile götüreceği ve hayatının tamamiyle emniyet altında tutulacağı merkezinde idi İkinci Abdülhamit sefire verdiği sert cevapta, değil arzusuyla memleketini terketmek, hattâ gelen kuvvetler vücudünü doksan parçaya bolseler bu parçalardan birinin yabancı bir toprağa gömülmesine bile razı olmadığını,. söylemişti (bu malûmat Başkâtip Cevat Beyin henüz neşredilmemiş hâtıralarında yazılı bulunmaktadır). 31 Mart hareketi bastırılmış, 27 nisan 1909 günü sonradan adliye binası olarak yanan Meclisi Mebusanda Âyan ve Mebusan Mecüsleri birlikte toplanan İkinci Abdülhamid’in hal’ine karar vermişlerdi. Sokaklarda biriken halk gizli içtima neticesini merakla bekliyordu. Mecliste en evvel söz alan Gazi Ahmet Muhtar Paşa şunları söylemişti: «Bugün Cenabı Hak Meclisi Millîye bir mühim vazife tevdi etmiştir. Millet telâş içinde bu vazifenin ifasını bekliyor, hepimiz kalbimizde evvelce kararını vermişizdir. Sözü uzatmıya hacet yoktur, yalnız iki şeyi sizlerden rica ederim. Evvelâ Devleti Aliyyede emsâli nâmesbuk olan bu hallerde hazan itlâf dahi vuku bulmuştur. Lâkin âlûdei hûn olmak milletin şan ve nezahatine yakışmıyacağından bu husustan tevakki olunmasını şiddetle iltizam eylerim. Saniyen ahvali mümasilede fetvaya müracaat olunmakla bugün dahi meselenin tarafı şer’i şeriften istifta olunmasını teklif eylerim.» Bu teklifler alkışlarla kabul olundu ve Fetva Emini Hacı Nuri Efendi davet edildi. Fetva Emini Meclis Reisinin odasında vazifesini görmek istemiyen sıkıntılı bir hal almıştı. Fetva verme salâhiyetinin Şeyhülislâm bulunan Ziyaeddin Efendiye aid olduğunu söyledi. Kendisine işin bu kadar uzatılmıya ve tereddüde tahammülü olmadığı bildirilince «hal’de meymenet yoktur, tebeddüli saltanat muktezi ise teklif ediniz, nefsini azletsin» diyerek düşüncesini açıkladıFetvanın sonuna hal’ olunmak veya istifa etmek şıklarından birinin terkibini erbabı hal’ ve akte bırakan bir fıkra eklendi. Fakat fetva okunmıya başlar başlamaz her taraftan hal’, hal’ sesleri yükseldi. Millî Meclis heyecan içindeydi. Bu esnada Ayandan Ferik Sami Paşa İstanbul’un fâtihi Sultan Mehmet olduğu gibi bu defa pâyitahtın istipdat ve irticadan kurtulması da bir fetih sayılacağından Veliaht Reşat Efendinin «Sultan Mehmet Hânı Hâmis» ünvaniyle cülûsunun ilânını teklif etti. Bu teklif de alkışlar arasında kabul olundu. 4024 AĞUSTOS AYININ BELLİ BAŞLI TA R İH Î VAK A LA R I 3 ağustos 1071 de: Selçuk hükümdarı Alp Arslan Malazgirt’te Bizans ordularını yenmişti. Bu savaşta Bizans imparatoru da esir edilmiş, fakat kendisine hükümdarlara yakışan bir muamele yapılmıştı. Bu muharebeden sonra, Anadolu bir Türk yurdu olmuştu. 10 ağustos 1920 de: Sevr muahedesi imzalanmıştı. Osmanlı İmparatorluğu, imzalamıya mecbur kaldığı bu muahede ile haritadan tamamiyle silinmek tehlikesine mâruz bırakılmıştır. Fakat asil milletimizin bu şartları kabul etmemesi üzerine, hükümlerden hiçbiri yürürlüğe girememiştir. 23 ağustos 1921 de: İstiklâl savaşımızın en mühim stratejik müdafaa muharebesi olan Sakarya Meydan. Muharebesi başlamıştı. Savaş, daha sonra, kahraman ordumuzun ve milletimizin yenilmez gücü sayesinde gittikçe inkişaf etmiş, düşman ordusunun kati :mağlûbiyetiyle neticelenmişti. 30 ağustos 1922 de: Başkumandanlık Meyden Muharebesini kazanmıştık. Büyük Taarruz 26 ağustosta başlamış, kahraman ordumuz, önüne serilen her türlü düşman engellerini aşarak zafere ulaşmış ve böy~ lece İstiklâl Savaşımızın sayfaları tamamlanmış ve kapanmıştır. Hal’ kararı verilince Reis Sait Paşa kürsüde ayağa kalktı ve «okunan fetvayi şerife ve millet tarafından gösterilen arzuyu umumî mucibince Sultan Hamit Hânı Sâninin hilâfet ve Saltanattan hal’ine karar veriyor musunuz?» sualini sordu. Kabul edenler ayağa kalktılar, yalnız bu esnada bâzı hocalarla, Ayandan bir iki kişi yerlerinde oturuyorlardı. Sait Paşanın yanında duran Talât Bey (Paşa) oturan hocalara hışımla bakmış, onlar da derhal ayağa kalkmışlardı. Sait Paşa Talât Bey’in kulağına eğilerek, Ayanda oturanları işaretle «efendim biraz da bu tarafa baksanız» demişti (Ali Fuat Türkgeldi: Görüp işittiklerim). Herkes ayağa kalkınca, Reis «Sultan Abdülhamit hal’ olundu. Şeriri hilâfet ve salanata velihadi meşru Mehmet Reşat Efendi Hazretlerinin iclâsma karar veriyor musunuz?» dedi.. Meclisi b
.İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ VE II. ABDÜLHAMİT Yrd.Doç.Dr. Gülser Oğuz* ÖZET 19. yüzyıl Türk demokrasi tarihi açısından önemli olaylara tanıklık etmiştir. Önemli ilkler yaşanmış ve bunlar tarihe kazınmıştır. Yaşanan bu gelişmelerin ana gayesi, ülkenin parçalanmaktan kurtarılmasıdır. Aslında ülkedeki Avrupa devletlerinin oyunlarına kanmayan herkes bunun için çaba harcamaktaydı. Amaca ulaşmak için devlet pek çok çareye başvurmuştur. Avrupa tarzı eğitim bunlardan biridir. İşte bu çalışmalar sonunda yeni bir gençlik ortaya çıkmıştır. Avrupa tarzında eğitim alan veya bir şekilde Avrupa’yı gören bu gençlerin amacı tıpkı padişah gibi ülkenin kurtarılmasıdır. Ama bu gençlerin amaca ulaşmak için belirledikleri rota, özgürlüğü getireceğine inandıkları meşrutiyet yönetiminden geçmekteydi. İşte bu noktada yüzyıllardır devletteki tek kudret olan padişahla çeliştiler. İlk başta ‘Yeni Osmanlılar’ sonraları ‘Jön Türkler’ ve en son ‘İttihat ve Terakki Cemiyeti’ adını alan bu grup, fikirlerini yaymak ve halka ulaşmak için dönemin en etkili gücü olan gazeteyi kullanmıştır. Osmanlı Gazetesi bunlardan biridir. Osmanlı Gazetesi, 1897-1904 yılları arasında çıkarılan İttihat Terakki Cemiyeti’nin yayın organıdır. Gazete, yayın hayatı boyunca yönetime muhalif çeşitli kişilerin eline geçmiştir. Osmanlı Gazetesi sayesinde, gazeteyi çıkaran İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerinin fikirleri, II. Abdülhamit’e hangi noktalarda eleştirdikleri, eleştirilerinin dozu, II. Abdülhamit’e önerileri hakkında fikir edinilebilir. Ayrıca Osmanlı Gazetesi sayesinde, cemiyet üyelerinin fikri karmaşalarını da izlemek mümkündür. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamit, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanlı Gazetesi, Muhalefet. ABSTRACT UNION AND PROGRESS ASSOCIATION AND II. ABDÜLHAMİT 19 century in the history of Turkish democracy has witnessed important events. Important first experienced, and they are etched in history. The main purpose of these developments, the country is rescued from degradation. In fact, anyone who is buying into the game in the country of the European states were striving for it. In order to achieve the state has applied to many resorts. European style training is one of them. At the end of these studies has emerged a new youth. European-style training studying or in a manner that serves Europe purpose of these young people is the liberation of the country, just like the sultan. But these young people are determined to achieve the goal trail, which they believe will bring freedom to pass constitutional monarchy was managing. At this point the only power in the state, which for centuries have contradicted sultan. At first, the 'New Ottomans' then the 'Young Turks' and the latest 'Committee of Union and Progress' took the name. This group spread its ideas and reach the public with the era's most influential newspaper has used the power. Ottoman Newspaper is one of them. Ottoman newspaper, issued between the years 1897-1904 is the official publication of the Committee of Union and Progress. Newspaper, for life is in the hands of various people in opposition to management. Thanks to the Ottoman newspapers, newspaper of the members of the Committee of Union and Progress which ideas can be learned. These II. Abdul Hamid at which point they criticize, criticism and recommendations about the idea of the dose available. Also thanks to the Ottoman newspapers, community members also possible to monitor the intellectual confusion. Keywords: II. Abdul Hamid, The Committee of Union and Progress, Ottoman Newspaper, Opposition. 21 Giriş Bu çalışmanın odağında İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organı Osmanlı Gazetesi vardır. Yaklaşık yedi yıl yayın hayatını sürdüren gazete, döneminin olaylarına kayıtsız kalmamıştır. Devletin kurtulması için çareler arayan gazete yöneticileri içinde bulunulan durumun tek sorumlusu olarak da II. Abdülhamit’i görmektedir. Padişahın uyguladığı politikadan ötürü yurt dışında faaliyet göstermek zorunda kalan gazete yöneticileri, hemen hemen bütün sayılarda padişahı eleştirmişlerdir. Bu eleştirilerinin dozu zaman zaman hakaret boyutuna dahi ulaşmıştır. Türk Basın Tarihinde Osmanlı Gazetesi Osmanlı İmparatorluğu’nda, ilk gazete ise 1795 yılında yayınlanmıştır. Adı Bulletin des Nouvelles olan bu gazeteyi yabancı dilde birçok gazete takip etmiştir. Bu tarihten, II. Abdülhamit dönemine gelene kadar, ülkede devlet eliyle ve şahıslar ya da cemiyetler bazında pek çok gazete yayın hayatına girmiştir. Gazetenin ‘haber verme, fikirleri aktarma ve yandaş çekme’ gücü devlette bu süreçte anlaşılmıştır.1 II. Abdülhamit dönemine gelindiğinde özellikle yurt dışında çıkarılan yönetime muhalif gruplarca çıkarılan gazeteler, yeni bir amaç edinmişlerdi: padişaha muhalefet etmek ve meşrutiyet fikirlerini yaymak. Bu aşamada II. Abdülhamit’in uyguladığı baskı bu gurupların çalışmalarını yurt dışına kaydırmasına sebep olmuştur.2 Artık padişaha muhalif kişiler, fikirlerini yaymak için gazetenin gücünü çok iyi anlamış durumdaydı. Osmanlı Gazetesi bunlardan biridir. Devletin her tarafından Osmanlı Gazetesi’ne gönderilen mektuplar bunun en güzel örneğidir. Osmanlı Gazetesi, 1 Kanun-i evvel 1897 yılında yayın hayatına başlamıştır. Genelde 15 günde bir yayınlanan gazete önce Cenevre’de sonra sırasıyla Londra’da, Folkestone’da, Kahire’de ve en son yine Cenevre’de neşr olunmuştur. Gazeteyi çıkaranlar Abdullah Cevdet, İshak Sükuti, Nuri Ahmed, Reşid Bey, Tunalı Hilmi, Halil Muvaffak, Akil Muhtar ve Refik Bey’di. Ancak, gazetede yayınlanan makalelerin pek * Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi. 1 Türk basın tarihinin gelişim sürecinde hayat bulan bazı gazetelere Takvim-i Vekayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval, Tasvir-i Efkar, Muhbir ve Basiret örnek verilebilir. Türk gazetecilik tarihi ile ilgili geniş bilgi için bkz. Selim Nüzhet Gerçek, Türk Gazeteciliği 1831–1931, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931; Mustafa Nihat, “Yüz Senelik Gazeteciliğimiz”, Ayın Tarihi, C. 25, S. 84–85, 1931; Server İskit, Amme Efkârı ve İlk Gazetelerimiz, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1959; Cengiz Orhonlu, “Türkçe Yayınlanan İlk Gazete Takvim-i Vekayi”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, C. I, S 6, İstanbul, 1968; Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Dönemi Basını Konusunda Bir Değerlendirme”, Tanzimat’ın 150. Yıl Dönümü Uluslar Arası Sempozyumu, Ankara, 1989; Hülya Baykal, Türk Basın Tarihi 1831–1923, İstanbul, 1990. 2Yurt dışında çıkarılan gazetelerden ilki, 31 Ağustos 1867 yılında Londra’da kurulan Muhbir Gazetesi’dir. Yeni Osmanlılar Cemiyeti adına Ali Suavî tarafından çıkarılmıştır. Yayın hayatı 1 Kasım 1868’e kadar sürmüştür. Âli Paşa’ya sert muhalefetiyle tanınan gazete, meşrutiyet fikrini savunmaktadır. Paris’te yayınlanan Ulum Gazetesi de diğer Yeni Osmanlı üyeleri gazetelerindendir ve savunduğu Türkçülük fikirleriyle ön em taşır. Londra’da Hürriyet Gazetesi Agâh Efendi, Ziya Bey ve Namık Kemal tarafından çıkarılmıştır ve meşrutiyet fikrini savunmuştur. Diğer gazete 1 Mayıs 1870’te çıkan İnkılâp’tır. Hüseyin Vasfi Paşa ve Mehmet Bey’in çıkardığı gazete, eleştirilerini padişaha daha çok yöneltmiştir. Bu hareketiyle basın yoluyla devrim yapmanın ilk adımı olarak nitelendirilir Hamza Çakır, Osmanlı’da Basın İktidar İlişkileri, Azınlık Basını, Türkçe Basın, Dış Basın, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2002, s. 41-42. 19. Yüzyılda Osmanlı basınına uygulanan baskı sadece II. Abdülhamit döneminde başlamamıştır. Mesela 1867’de çıkarılan Âli Kararnamesi ile basın özgürlüğü tamamen ortadan kaldırılmıştır. H. Baykal, a.g.e., s. 83- 98. 22 çoğunda isim bulunmamaktadır. Gazetede en çok imzası bulunan yazarlar Damat Mahmut Celalettin Paşa, Cenevre şubesiyle çok da iyi anlaşamayan Ahmet Rıza ve Razi isimli bir yazardır.3 Gazetenin asıl çıkış sebebini Abdullah Cevdet, Sultan II. Abdülhamit’in Mizancı Murat ile yaptığı anlaşmanın şartlarını uymaması, ıslahat yapmaması olarak açıklamıştır.4 Bu cümleden hareketle, gazetenin, II. Abdülhamit’in baskısından yurt dışına çıkanların faaliyet alanı olduğunu söylemek mümkündür. Osmanlı Gazetesi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti Osmanlı Gazetesi, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yayın organıdır. Gazete, yayın hayatı boyunca çeşitli kişilerin eline geçmiştir. İlk olarak İshak Sükuti’nin verdiği emirle 1 Aralık 1897 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. 1 Aralık 1897’de Cenevre’de önde gelen kişiler, Abdullah Cevdet, İshak Sükuti, Tunalı Hilmi, Nuri Ahmed, Reşid Bey, Halil Muvaffak, Akil Muhtar ve Refik Bey’di.5 Bu kişiler aynı zamanda Ahmet Rıza’ya muhaliflerdi.6 Osmanlı gazetesini çıkaran Cenevre kolu 1898 yılına gelindiğinde büyük bir sıkıntı içine gerdi. Bunun sebebi maddi olanaksızlıklardı. Gazete çare olarak İstanbul’la bağ kurmaya çalıştı.1899’da gazetenin yönetimini İshak Sükuti, Ethem Ruhi’ye bıraktı. Ethem Ruhi Nuri Bey’den yardım aldı. 7 Aynı yıl hem İttihat ve Terakki Cemiyeti hem de Osmanlı Gazetesi adına büyük bir gelişme yaşandı. Yaşanan bu gelişme özellikle maddi açıdan sıkıntı çeken gazetenin toparlanmasına sebep olacaktı. Bu gelişme, Damat Mahmut Celalettin Paşa’nın8 Sultan II. Abdülhamit’le aralarının açılması ve oğulları Prens Sabahattin ve Lütfullah’la beraber İstanbul’dan kaçmasıdır. 9 Damat Mahmut Celalettin Paşa’nın meşrutiyet taraftarlarının yanına gelmesi, tükenme noktasına gelen cemiyeti tekrar hareketlendirdi. Damat Mahmut Celalettin Paşa Cenevre geldi. İshak Sükuti burada ekonomik sıkıntı yaşayan Osmanlı Gazetesi’nin üzerindeki bütün hak ve yetkilerini Paşa’ya devretti. Paşa da gazetenin ekonomik sıkıntılarını giderdi. 10 Bu süreçten sonra paşa ve oğullarının yazıları gazetede yayınlanmaya başladı. Tabi ki yazılarında Sultan II. Abdülhamit’e karşı sert bir muhalefet sergilediler.11 30 Haziran 1903’te Mahmut Celalettin Paşa ölmesi Osmanlı Gazetesi’ni de etkiledi. Bundan sonra gazete Folkestone’dan Prens Sabahattin’in de desteğiyle Mısır’a taşındı.12 Gazetenin 3 Gülser Oğuz, Osmanlı Gazetesi (1897-1904), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006, s . 105. 4 Ahmet Kuran, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası, İstanbul, 1945, s. 58 5 Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, Tarihsiz, s. 278. 6 İttihat Terakki Cemiyeti için bkz. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki ve Jön Türklük (1889–1902), C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1989. 7 A. Kuran, a.g.e., s. 58. 8 Damat Mahmut Celalettin Paşa ile ilgili bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C.VIII, s. 519; Ercüment Kuran, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyetinde İnkılâp Hareketleri, Çeltüt Matbaası, İstanbul, 1959, s. 257. 9 Osmanlı Gazetesi’nde Damat Mahmut Celalettin Paşa’nın 21Kanun-i evvel 1899 tarihinde kaçıp Marsilya’ya geldiğini haber vermektedir. Bkz. Osmanlı Gazetesi, “Damad Mahmud Paşa Hazretleri”, 1 Kanun-i sani 1900, No 51, s. 5; Fakat Enver Ziya Karal bu tarihi iki ayrı sayfada Aralık 1889 olarak vermiştir. Bkz. Karal, a.g.e., s. 512- 519; Yusuf Hikmet Bayur ise kaçış tarihini iki ayrı sayfada 1897 olarak vermiştir. Bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C.I, Kısım: I, TTK, Ankara, 1991. 10 E. Kuran, Osmanlı İmparatorluğu’nda..., s. 273; A. Kuran, İnkılâp Tarihimiz…, s. 92. 11 Damat Mahmut Celalettin Paşa, ilk defa elli yedinci sayıda yazmaya başlamıştır ve bu sayı incelendiğinde bütün gazeteyi kendinin yazdığı görülmektedir. Bütün yazıların ortak noktası Sultan II. Abdülhamit’e karşı muhalefet mesajı vermesidir. Osmanlı Gazetesi, 1 Nisan 1900, No 57, s. 1–8. 12 Gazetenin Mısır’a taşınma nedenleri arasında İsmail Kemal Bey’in riyaseti altında olan gazetenin neşriyatını devam ettirememesi de sayılmıştır. Bkz. Osmanlı Gazetesi, “Sebeb-i Tehir”, 15 Ağustos 1903, No 120, s. 1. Osmanlı Gazetesi’nin çıkarıldığı yerler, fiziki özellikleri hakkında geniş bilgi için bkz. G. Oğuz, a.g.e., s. 14-17. 23 taşınma sebepleri arasında Ethem Ruhi Bey’in Prens Sabahattin’in adem-i merkeziyetçi fikirlerini onaylamaması olduğu düşünülmektedir. 13 Edhem Ruhi ve Abdullah Cevdet, Mart 1904’te Cenevre’de Osmanlı İttihat ve İnkılâp Cemiyeti’ni kurdu.14 Bu cemiyetin yayın organı olan Osmanlı Gazete’si 15 Temmuz 1904’da Ethem Ruhi tarafından tekrar Cenevre’ye taşınmıştır. 15 Bu dönemden sonra gazete oldukça sert eleştirilere başladı ve gazete küçük bir grubun yayın organı oldu.16 Sonuç olarak Osmanlı Gazetesi, II. Abdülhamit’e başta İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeleri olmak üzere bazı muhalif kişilerin elinde yayın hayatını sürdürmüştür. Yayın hayatı boyunca farklı gurupların eline geçmesine rağmen, padişaha muhalif ve meşrutiyet yanlısı çizgisinden hiçbir şey yitirmemiştir. Osmanlı Gazetesi’nin II. Abdülhamit’e ve Faaliyetlerine Bakışı Gazetenin çıktığı dönemde, devletin meşgul olduğu iki önemli mesele bulunmaktaydı. Bunlar, Girit ve Makedonya meseleleriydi. 1770 yılında başlayan Girit isyanları, gazetenin çıktığı döneme kadar şiddetlenerek devam etmiştir. Girit’teki Rumların isyan etmelerinin sebebi, Yunanistan’a katılma istekleriydi.17 1896-97 Osmanlı-Yunan Savaşı’ndan sonra Girit’e Avrupa devletlerinin zorlamasıyla muhtariyet verildi.18 Buraya Hıristiyan bir vali atanacak ve bu vali Müslümanları da koruyacaktı.19 Tabi Müslümanların korunmasının sadece sözde kalacağı sonraki aşamada görülecektir. Müslüman halk canını kurtarmak maksadıyla adayı terk etmeye başlayacaktır. Girit bunalımının yaşandığı bu tarihlerde yayın hayatına başlayan Osmanlı Gazetesi, bu konuya kayıtsız kalmamıştır. Gazetenin sütunlarında Girit konusu sürekli işlenmiştir. Girit’le ilgili verilen haberlerde her fırsatta padişah eleştirilmiştir. Gazete, Sultan II. Abdülhamit’in, Girit halkı ve yönetimiyle yeteri kadar ilgilenmediğini belirtmektedir. 20 Bir diğer sayıda Giritli Rumların Müslümanları katlettiği ve bu felakete sebep olanın padişah olduğu vurgulanmıştır. Zira Sultan II. Abdülhamit bölgede ıslahat yapmak yerine bölgeyle ilgilenmeyip, oraya ‘en acımasız’ memurlarını göndermiştir.21 Gazete Girit’teki olayların önüne ancak padişahın ıslahat yaparak engelleyebileceğini savunmaktadır. Padişah ıslahat yapmadığı için olayların bu raddeye geldiği belirtilmektedir.22 Girit’le ilgili bir diğer makalede gazete, olayların hallinde II. Abdülhamit’in pasif davrandığını, hatta ‘Girit’i üzerinden attığına memnun olduğu’ iddia edilmiştir. Bu konudaki en sert eleştirilerden biri şu şekildedir: 13Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür…, s. 48-49. 14 Cemiyetin nizamnamesi için bkz. Osmanlı Gazetesi, “Nizamname-i Esas”, 15 Temmuz 1904, No 136, s. 2–3. 15 Osmanlı Gazetesi, “Bir Hatve Daha”, 15 Temmuz 1904, No 136, s. 1–2. 16 Hanioğlu, Bir Siyasal Düşünür…, s. 49-50. 17 Cemal Tukin, “Girit”, İslam Ansiklopedisi, M.E.B., İstanbul, 1964, C. 4, s. 796. Girit bunalımıyla ilgili geniş bilgi için bkz. Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896 – 1908), TTK, Ankara, 2000. 18 Adı geçen savaşla ilgili ayrıca bkz. Yusuf Halaçoğlu, “Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne Karşı Takip Ettiği Siyaset (1885-1918)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, C. I, S. 6, İstanbul, 1980, s. 15-16 19 Stanford J. Shaw, - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmancı, C. 2, E Yayınları, İstanbul, 1983, s. 258. 20 Osmanlı Gazetesi, “Tabaka-i Bâlâdan”, Kanun-i sani 1898, No 4, s. 4. 21 Osmanlı Gazetesi, “Teselya’nın Tahliyesi”, 1 Haziran 1898, No 13, s. 2–3. Osmanlı Gazetesi’nin bu tezine benzer görüşler için bkz. Johann Strauss, Unutulmuş Bir Cemaat: Girit Müslümanlarının Abdülhamid Devrindeki, İkinci Meşrutiyet Devrindeki ve İlhaktan Sonraki Faaliyetleri, (XI. Türk Tarih Kongresinden Ayrı Basım), TTK, Ankara, 1994, s. 2108.. 22 Osmanlı Gazetesi, “Mekâtib: Girid’den”, 1 Kanun-i sâni 1899, No 27, s. 3. 24 “Edepsizin yüzüne tükürmüşler yağmur yağıyor demiş. Hakareti rahmetle te’vil eylemiştir, işte askerimiz Girit’ten tard olunuyor. Bakalım Abdülhamid yakında buna da muvaffakiyet-i şahane diyerek ilan edecek midir?” 23 Bu şekilde gazete üyeleri Girit meselesiyle ilgili Sultan Abdülhamit’e eleştirilerini yukarıda belirtilen görüşler üzerinden pek çok kez yinelemişlerdir. Zaman zaman kendiyle çeliştiği de görülmüştür. Mesela gazetenin bir makalesinde Girit’e Avrupa devletleri geldiğinden beri Müslümanların rezil durumda olduğunu, Abdülhamit döneminde daha iyi koşullarda yaşadıkları iddia edilmektedir.24 Gazetenin dönemin padişahının hemen hemen her icraatını bir sebeple eleştirmeyi kendine ilke edinmiş bir tavrının olduğu pek çok kez hissedilmiştir. Mesela Sultan II. Abdülhamit’in Girit gümrüğüyle ilgili yaptığı bir uyarıyı şu şekilde yorumlamıştır: “Babıâli Girid’i himaye eden dört devlet-i muazzamaya! Bir beyanname göndererek Girid gümrüğü memalik ecnebiye ile Türkiye’den gelen eşya-i ticariyeden aynı miktar resim almakda devam edecek olursa Türkiye de mukabele-i bilmislde bulunacağını bildirmiş. Doğrusu Babıâli’nin bu diplomatlığına söz yok!! ” 25 Makedonya meselesi de gazetenin sütunlarında sıkça yer bulan diğer bir konudur. Bu meselenin kökeni 1876 İstanbul Konferansı’na kadar gitmektedir.26 Makedonya sorunun ortaya çıkaranlar ise devleti bölmek isteyen Avrupa devletleridir. Balkanlardaki bu karmaşık durum gazetede sıkça dile getirilmiştir.27 Gazete Makedonya meselesinin bu hal almasında sorumlu olarak yine padişahı görmektedir. Mahmud Nedim Paşa’nın sadarete getirilmesi eleştirilmektedir.28 Osmanlı Gazetesi’ne göre Balkanlarda ve diğer mahallerde çıkan isyanların en önemli sebebi hükümetsizlik ve ıslahatların yapılmamasıdır.29 Bu konuda gazetede yer alan şu satırlar kayda değerdir: …mesele-i hazire itibariyle Rumelinin tamamen elimizden çıkmaması için külliyen ıslah-ı ahval etmekliğimiz, adaleti temin etmekliğimiz lazımdır ki, maalesef Abdülhamid Han’dan böyle bir eser salahat zuhuru katiyen mamül değildir. 30 Gazetenin ülkenin ahvalinin kötü gidişatına dair Sultan II. Abdülhamit’e bakışı yukarıda anlatılan esaslar üzerinedir. İttihat ve Terakki üyelerinin dönemin padişahına olan düşmanlıkları o kadar fazladır ki, onun ölmesini dahi arzu ettikleri yazdıklarından anlaşılmaktadır. 31 Padişahın hastalığı okuyuculara duyurulurken ‘yetiş ey Azrail!’ feryadı kullanılmıştır. 32 Bu kinden Sultan II. Abdülhamit’e yakınlığı bilinen kişiler de almıştır. Mesela Hüsnü Ağa’nın ölüm haberi, “Abdülhamid’in cellâdı geberdi” şeklinde verilmiştir.33 23Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamid”, 15 Eylül 1898, No 20, s. 7. 24 Osmanlı Gazetesi, “Mekâtib: Girid’den”, 1 Kanun-i sâni 1899, No 27, s. 3. 25Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 1 Haziran 1899, No 37, s. 6. 26 Shaw, a.g.e., s. 258; bu konuda bkz. Yusuf Hamza, “II. Abdülhamid ve Makedonya Meselesi (1876-1908)”, Osmanlı Devleti’nin 700. Kuruluş Yıldönümünde Sultan II. Abdülhamid Dönemi Paneli (II), İstanbul, 2000, s. 82; Şevket Süreyya Aydemir, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa (1860–1908), C. I, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970, s. 445. 27 Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Eylül 1899, No 44, s. 7. 28 Osmanlı Gazetesi, “Yine Balkan Mesaili”, 1 Ağustos 1901, No 89, s. 4. 29 Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Meselesi”, 1 Kanun-i sâni 1903, No 117, s. 6; Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Ahvali”, 1 Mayıs 1901, No 83, s. 4–5. 30 Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Ahvali”, 1 Mayıs 1901, No 83, s. 4–5. 31 Devlette kol gezen hafiyeler yüzünden rahat uyuyamadıklarını yazan bir Osmanlı Gazetesi yazarının temennisi ‘ölse de kurtulsak’ olmuştur. Bkz. Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Teşrin evvel 1899, No 46, s. 8. 32 Osmanlı Gazetesi, “Milletin Sen Yetiş İmdadına Ey Azrail”, 1 Eylül 1899, No 43, s. 1; Ayrıca bkz. Osmanlı Gazetesi, “Mukâtib: İstanbul’dan”, 15 Kanun-i sâni 1902, No 100, s. 6; Osmanlı Gazetesi, “Millete Tebrik”, 20 Şubat 1904, No 132, s. 4; 33 Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Teşrin-i sâni 1904, No 141, s. 4. 25 Bütün bu anlatılanların dışında zaman zaman gazetenin Sultan II. Abdülhamit’e yaklaşımı hakaret boyutuna vardığı da olmuştur. Mesela fiziki özellikleri –burnunun çaylak gagasına benzetilmesi, ellerinin ve ayaklarının küçük olması, sesinin kalın olması- gibi alaylı bir şekilde okuyucuya anlatılmıştır.34 Bir başka sayıda da utanmaz olduğu35 ve bir diğerinde de ‘deli İbrahim’den farkının olmadığı’ belirtilmiştir.36 Hatta simsarlık37, hayâsızlık38 , anarşistlik39atıflarında bulunulmuş ve devlet-i aliyeyi ‘soytarı yapmakla’ suçlanmıştır.40 Sultan II. Abdülhamit’in de İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine bu sert tutumlarından ötürü kayıtsız kalmadığını onların cemiyetin kendi yazılarından öğrenilmektedir. Zira Sultan II. Abdülhamit’in İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerine ‘serseri ve anarşist’ dediği gazete haberlerinde duyurulmaktadır.41 Toparlamak gerekirse Osmanlı Gazetesi’ndeki yazılarından hareketle İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Sultan II. Abdülhamit’e eleştirilerinin belli başlı sebebi vardır. Bunlar, onlara göre padişahın ıslahat yapmaması, Avrupa devletlerine karşı yönetiminin pasif olması, baskı uygulaması, adaletsizliği ve meşrutiyeti ilan etmemesidir. Yazılarından hareketle İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerinin ülkeyi kurtarmak için tek çıkar yol olarak Meşrutiyetin ilan edilmesini gördükleri anlaşılmaktadır. Sonuç Osmanlı Gazetesi, İttihat ve Terakki Cemiyeti üyelerinin yayın organı olarak yaklaşık yedi yıl varlığını sürdürmüştür. Çeşitli dönemlerde, cemiyetin farklı üyelerinin eline geçmiştir. Bu durum bile gazetenin başından itibaren taşıdığı yayın amacının değişmesine sebep olmamıştır. Bunlardan biri Sultan II. Abdülhamit’e olan muhalefet, diğerleri halkı bilinçlendirmek, meşrutiyet fikrini aşılamak ve memleketin durumuna dair haber vermektir. Osmanlı Gazetesi’ne göre devletin kötü gidişatının tek sorumlusu II. Abdülhamit’in kötü yönetimi, idaresizliği ve despotluğudur. Bu noktada padişaha çok ağır eleştirilerde bulunmuşlardır. Hatta hakaret denilebilecek ithamlarda bulunmuşlardır. Bütün bunlar cemiyet üyelerinin Sultan II. Abdülhamit’e duyduğu kinin göstergesidir. Ülkenin kötü gidişatının düzeltilmesi için cemiyet üyelerinin tek çözümü padişahın rafa kaldırdığı meşrutiyetin tekrar hayata geçirilmesidir. Bunun hayata geçirilebilmesi için padişahın ölümünü dahi arzu etmektedirler. 34 Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamid”, 1 Mayıs 1898, No 11, s. 6–7. 35 Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Mart 1900, No 56, s. 8. 36 Osmanlı Gazetesi, “Mukâtib: İstanbul’dan”, 15 Teşrin-i evvel 1901, No 94, s. 4. 37 Osmanlı Gazetesi, “Türkiye Mi, Rus Müsta’meresi Mi?”, 15 Ağustos 1898, No 18, s. 6. 38 Osmanlı Gazetesi, “Mekâtîb: Yıldızdan”, 15 Mayıs 1899, No 36, s. 5 39 Osmanlı Gazetesi, “Anarşist Kim?”, 29 Teşrin-i evvel 1898, No 23, s. 2. 40 Osmanlı Gazetesi, Damad Mahmud, “Damad Mahmud Paşa’nın Adliye Nazırı Abdurrahman Paşa’ya Mektubu”, 15 Nisan 1900, No 58, s. 1. 41Bkz. Osmanlı Gazetesi, “Almanya İmparatoru ve Sultan Abdülhamid”, 15 Mayıs 1898, No 12, s. 4; Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamit’in Jön Türkleri Serseri Diye İlan Etmesine Cevab”, 15 Nisan 1900, No 58, s. 2. 26 Kaynakça Osmanlı Gazetesi, “Damad Mahmud Paşa Hazretleri”, 1 Kanun-i sani 1900, No 51, s. 5. Osmanlı Gazetesi, 1 Nisan 1900, No 57, s. 1–8. Osmanlı Gazetesi, “Sebeb-i Tehir”, 15 Ağustos 1903, No 120, s. 1. Osmanlı Gazetesi, “Nizamname-i Esas”, 15 Temmuz 1904, No 136, s. 2–3. Osmanlı Gazetesi, “Bir Hatve Daha”, 15 Temmuz 1904, No 136, s. 1–2. Osmanlı Gazetesi, “Tabaka-i Bâlâdan” Kanun-i sani 1898, No 4, s. 4. Osmanlı Gazetesi, “Teselya’nın Tahliyesi”, 1 Haziran 1898, No 13, s. 2–3. Osmanlı Gazetesi, “Mekâtib: Girid’den”, 1 Kanun-i sâni 1899, No 27, s. 3. Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamid”, 15 Eylül 1898, No 20, s. 7. Osmanlı Gazetesi, “Mekâtib: Girid’den”, 1 Kanun-i sâni 1899, No 27, s. 3. Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 1 Haziran 1899, No 37, s. 6. Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Eylül 1899, No 44, s. 7. Osmanlı Gazetesi, “Yine Balkan Mesaili”, 1 Ağustos 1901, No 89, s. 4. Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Meselesi”, 1 Kanun-i sâni 1903, No 117, s. 6. Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Ahvali”, 1 Mayıs 1901, No 83, s. 4–5. Osmanlı Gazetesi, “Makedonya Ahvali”, 1 Mayıs 1901, No 83, s. 4–5. Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Teşrin evvel 1899, No 46, s. 8. Osmanlı Gazetesi, “Milletin Sen Yetiş İmdadına Ey Azrail”, 1 Eylül 1899, No 43, s. 1. Osmanlı Gazetesi, “Mukâtib: İstanbul’dan”, 15 Kanun-i sâni 1902, No 100, s. 6. Osmanlı Gazetesi, “Millete Tebrik”, 20 Şubat 1904, No 132, s. 4; Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Teşrin-i sâni 1904, No 141, s. 4. Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamid”, 1 Mayıs 1898, No 11, s. 6–7. Osmanlı Gazetesi, “Havadis”, 15 Mart 1900, No 56, s. 8. Osmanlı Gazetesi, “Mukâtib: İstanbul’dan”, 15 Teşrin-i evvel 1901, No 94, s. 4. Osmanlı Gazetesi, “Türkiye Mi, Rus Müsta’meresi Mi?”, 15 Ağustos 1898, No 18, s. 6. Osmanlı Gazetesi, “Mekâtîb: Yıldızdan”, 15 Mayıs 1899, No 36, s. 5 Osmanlı Gazetesi, “Anarşist Kim?”, 29 Teşrin-i evvel 1898, No 23, s. 2. Osmanlı Gazetesi, Damad Mahmud, “Damad Mahmud Paşa’nın Adliye Nazırı Abdurrahman Paşa’ya Mektubu”, 15 Nisan 1900, No 58, s. 1. Osmanlı Gazetesi, “Almanya İmparatoru ve Sultan Abdülhamid”, 15 Mayıs 1898, No 12, s. 4. Osmanlı Gazetesi, “Abdülhamit’in Jön Türkleri Serseri Diye İlan Etmesine Cevab”, 15 Nisan 1900, No 58, s. 2. ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896 – 1908), TTK, Ankara, 2000. AYDEMİR, Şevket Süreyya Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa (1860–1908), C. I, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1970. BAYKAL, Hülya, Türk Basın Tarihi 1831–1923, İstanbul, 1990. BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C.I, Kısım: I, TTK, Ankara, 1991. ÇAKIR, Hamza, Osmanlı’da Basın İktidar İlişkileri, Azınlık Basını, Türkçe Basın, Dış Basın, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2002. GERÇEK, Selim Nüzhet, Türk Gazeteciliği 1831–1931, Devlet Matbaası, İstanbul, 1931. HALAÇOĞLU, Yusuf, “Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne Karşı Takip Ettiği Siyaset (1885-1918)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, C. I, S. 6, İstanbul, 1980, s. 14-25. HANİOĞLU, Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, Tarihsiz. HANİOĞLU, Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki ve Jön Türklük (1889–1902), C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1989. HAMZA, Yusuf , “II. Abdülhamid ve Makedonya Meselesi (1876-1908)”, Osmanlı Devleti’nin 700. Kuruluş Yıldönümünde Sultan II. Abdülhamid Dönemi Paneli (II), İstanbul, 2000, s. İSKİT, Server, Amme Efkârı ve İlk Gazetelerimiz, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul, 1959. KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C.VIII, Ankara, 1988. KURAN, Ahmet, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası, İstanbul, 1945. KURAN, Ercüment, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyetinde İnkılâp Hareketleri, Çeltüt Matbaası, İstanbul, 1959. NİHAT, Mustafa, “Yüz Senelik Gazeteciliğimiz”, Ayın Tarihi, C. 25, S. 84–85, 1931. OĞUZ, Gülser, Osmanlı Gazetesi (1897-1904), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2006. 27 ORHONLU, Cengiz, “Türkçe Yayınlanan İlk Gazete Takvim-i Vekayi”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, C. I, S 6, İstanbul, 1968. SHAW, Stanford J. - SHAW, Ezel Kural Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmancı, C. 2, E Yayınları, İstanbul, 1983. STRAUSS, Johann Unutulmuş Bir Cemaat: Girit Müslümanlarının Abdülhamid Devrindeki, İkinci Meşrutiyet Devrindeki ve İlhaktan Sonraki Faaliyetleri, (XI. Türk Tarih Kongresinden Ayrı Basım), TTK, Ankara, 1994, s. TUKİN, Cemal, “Girit”, İslam Ansiklopedisi, M.E.B., İstanbul, 1964, C. 4, s. 85-95. YAZICI, Nesimi, “Tanzimat Dönemi Basını Konusunda Bir Değerlendirme”, Tanzimat’ın 150. Yıl Dönümü Uluslar Arası Sempozyumu, Ankara, 1989.
.
.İNGİLİZ ARŞİV BELGELERİNİN IŞIĞINDA II. ABDÜLMAHİD’İN MİRASI (1920‐21) Cengiz KARTIN Özet Sultan II. Abdülhamid yaklaşık 33 yıllık saltanatı süresince Osmanlı Devletini ayakta tutabilmek için ciddi gayret sarf etmiştir. İmparatorluğun son günlerini yaşadığının far‐ kında olan Sultan II. Abdülhamid, batılı devletlerin Osmanlı Devleti üzerindeki emelleri‐ nin de son derece idrakinde olarak birden çok amaca matuf olmak üzere kişisel mülkler edinmiştir. Söz konusu bu mülklerin birçok çeşidi olmakla birlikte en göze çarpan emla‐ kin Musul‐Kerkük ve Bağdat’ta yer alan petrol alanlarının kişisel mülk haline getirilmesi konusunda olduğu görülmektedir. Genellikle 1880‐1890 tarihleri arasında sultanın kişisel hazinesinden ödenen ücretlerle satın alınan söz konusu araziler, Abdülhamid’in zorla tahttan indirilmesinden sonra İttihatçılartarafından borçlara teminat olmak üzere yaban‐ cı devletlere sunulmuştur. Söz konusu bu durumla ilgili II. Abdülhamid’in yasal vârisleri konumunda olan sultanın eşleri ve çocukları sunulan bu emlakin kendi yasal hakları olduğunu iddia etmişler ve bunu kanıtlamak için pek çok belgeyi çeşitli mahkemelere, kurumlara ve devletlere sunmuşlardır. Anahtar Kelimeler II. Abdülhamid, İngilizler, Musul, Kerkük, Petrol SULTAN ABDULHAMID II LEGACY IN LIGHT OF BRITISH ARCHIVES DOCU‐ MENTS (1920‐1921) Abstract Sultan Abdulhamid II had devoted significant effort to keep the Otoman Empire during the reign of nearly 33th years. Abulhamid II who was aware of that Empire was living the last days for state acquired personal property forlots of proposals as he realized westerns powers’ aim about share of Ottoman Empire. However, there are many kinds of these properties and it can be seen that the most remarkable property was about turning the oil field into personal state in Mosul, Kirkuk and Baghdad.These fields who was bought by the pays of Abulhamid’s personal treasury are served to foreign states in exchange for Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, Kayseri/Türkiye. cengizkartin@gmail.com TARİHİN PEŞİNDE ‐ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ‐ Yıl: 2015, Sayı: 13 Sayfa: 69‐99 THE PURSUIT OF HISTORY ‐INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORY ANDSOCIAL RESEARCH‐ Year: 2015, Issue: 13 Page: 69‐99 70 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 assurance of debts byYoung Turks after Abdulhamid II was dethronmented.Related to this subject, Abdulhamid’s heirs such as his wives and children claimed that this property was theirlegal right and they submitted many documents to courts,foundation and states to prove this. Key Words Abdulhamid II, British, Mosul, Kirkuk, Oil 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 71 GİRİŞ Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devletinin yıkılışının son döneminde 33 yıla yakın saltanatı ile Osmanlı padişahları arasında Kanuni Sultan Sü‐ leyman ve IV. Mehmed sonrasında en uzun saltanat süresine sahip olan 3. padişah olmuştur. Bu süre içerisinde imparatorluğun çalkantıları ve parça‐ lanması devam etmiş, ancak II. Abdülhamid bu süreci denge siyaseti ve politikadaki keskin zekâsı ile bir müddet erteleme fırsatını elde etmiştir. 19. yüzyılda keşfedilen petrolün Ortadoğu coğrafyasında oldukça bol miktarda olması, başta İngiltere olmak üzere batılı devletlerin ilgilerini bu coğrafyaya yoğunlaştırmaları sürecini de beraberinde getirmiştir. Tabi ki yüzyıllara dayanan sömürgecilik anlayışının bir yansıması olarak bölge insanının ve bölgenin sahip olduğu zenginlik kaynaklarının bunların sahibi konumunda olanlardan çok daha iyi bilinmesi, beraberinde bu coğrafya ile ilgili çok ayrıntılı planların da yapılmasını ve hayata geçirilmesini berabe‐ rinde getirmiştir. Bahse konu sürecin ne denli önemli olduğunun Osmanlı Devleti içeri‐ sinde devletin yöneticisi konumunda olan Sultan II. Abdülhamid tarafından çok net bir şekilde anlaşıldığı, buna mukabil kendisinin dışındaki devlet mekanizması içerisinde yer alan devlet görevlilerince durumun net bir şe‐ kilde anlaşılması şöyle dursun, plan ve projelerin mahiyeti ile ilgili de pek bilgilerinin olmadıkları yaşanan tarihi süreçten anlaşılmaktadır. Başta İngiltere olmak üzere Ortadoğu petrolleri ile ilgili plan ve proje sahibi ülkelerin emellerinin engellenmesinin mümkün olmadığını düşünen Sultan II. Abdülhamid, bu emellerin gerçekleşmesini bir nebze olsun gecik‐ tirmek ve imparatorluğun hayatını uzatmak amacına matuf olmak üzere başta Mezopotamya olmak üzere bölgede bulunan stratejik noktalardaki arazileri ücret mukabili kendi emlaki arasına almıştır. İNGİLİZ ARŞİVİNDE KAYITLI SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN MAL VARLIĞI İLE İLGİLİ BELGELER Londra Kew Gardens’ta bulunan İngiliz Ulusal Arşivi dünyanın en bü‐ yük ve kapsamlı arşivlerinden biridir. Bu arşivde: Online kayıtlar, Basılı kataloglar, Defterler, Mikro filmler ve Kutu kataloglar mevcuttur. Bu kayıtlar içerisinde mikro filmler, 19. Yüzyılın son çeyreğinden önceki dönemleri içermesi, defterlerin ağırlıklı olarak 1906 döneminden önceki döneme ait olması nedeni ile makalenin ortaya konulmasında bu kayıtlar 72 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 dikkate alınmamıştır. Bu kayıtların dışında kalan kutu kataloglar, online kayıtlar ve basılı kataloglar ise konu ile ilgili tamamen taranmıştır. Taranan bu kayıtlar içerisinde Sultan II. Abdülhamid’e ait sadece petrol sahaları ile ilgili değil, diğer mal varlıklarına dair de pek çok bilginin bu kayıtlarda olduğu görülmektedir. Tespit edilebildiği kadarı ile söz konusu kayıtlarda Sultan II. Abdülha‐ mid’in mirası ile ilgili 33 klasör içerisinde 4.012 fotoğraf karesi ve yaklaşık olarak 8.000 sayfa civarında belge mevcuttur. Bu dosyaların tamamının değil bir makalede incelenmesi, tek bir tetkik eser olarak yayınlanması da oldukça güçtür. Tespit edilen bu güçlük nedeni ile makalede İngiliz arşivin‐ de kayıtlı olan Sultan II. Abdülhamid’in emlaki ile ilgili üç dosya esas alına‐ rak bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Seçilen söz konusu üç dosyanın özelliği bahse konu mülklerle ilgili ilk değerlendirmelerin yapılmış olmasından ileri gelmektedir. Makalede belgelerin genellikle sağ üstte verilmiş olan belge numaraları esas alınmakla birlikte yer yer bazı belgelerde numara verilmediği için bu belgelerin fon kodu verilmek suretiyle dipnotlarda kullanımı sağlanmıştır. Kimi belgelerin sayfa numaraları iki sayfaya bir sayfa numarası vermek, kimi yerler de ise tek sayfaya tek sayfa numara vermek ya da arada bazı dosyalar verilmiş ise bunlara ayrıca sayfa numaraları verilmek şeklinde gerçekleştiği için orijinal belgelerdeki numaralandırmaya sadık kalınmıştır. Makalede verilmiş olan toplam sayfa numaraları her bir sayfaya tek sayfa olarak değerlendirilmiş ve sayfa numaraları adedi bu tasnife göre ifade edilmiştir. FO 371/5270 NUMARALI DOSYA İÇERİSİNDE II. ABDÜLHA‐ MİD’İN EMLAKİ İLE İLGİLİ BİLGİLER Dosya içerisinde toplam 37 sayfadan müteşekkil bir yazışma, II. Abdül‐ hamid ve onun emlakine ayrılmıştır ki bunlar: ‐ 3 Temmuz 1920’de İstanbul’dan Amiral De Robeck tarafından 9 sayfa‐ lık1, ‐ 19 Ağustos 1920’de Hindistan Bakanlığı tarafından 4 sayfalık2, ‐ 4 Kasım 1920’de Hindistan Bakanlığı tarafından 3 sayfalık raporlar şeklinde tasnif edilmiştir3. ‐ 7 Kasım 1920’de İstanbul’dan Amiral De Robeck tarafından 21 sayfalık bir metinden müteşekkildir4. 1 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s. 205-212. 2 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 19 Ağustos 1920, Belge No: E 10124, s. 213-217. 3 PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 4 Kasım 1920, Belge No: E 13715, s. 217-219. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 73 Sultan Abdülhamid’in Vârisleri Olarak Sultanın Çocukları Hazırlanan bu dosya içerisinde Amiral De Robeck tarafından Sultan Abdülhamid’in kızı Zekiye Hanım ile yapılan röportaja yer verilmiştir. Bu röportajda Zekiye Hanım babası Sultan Abdülhamid’in Mezopotamya’daki mal varlığı ile ilgili bilgileri paylaşmıştır. Ayrıca belgede Zekiye Hanım’dan kendi adına eşinin Mezopotamya’da bulunan mal varlıkları ile ilgili Nuret‐ tin Gazi Osman Paşa’nın vekil olduğunu belirten 2 Haziran 1920 tarihli im‐ zalı bir belgesi de buraya ilave edilmiştir5. Belgenin devamında Sultan Abdülhamid’in oğulları ve kızlarının ismi‐ ne yer verilmiştir. Buna göre II. Abdülhamid’in oğullarının isimleri şu şekil‐ de sıralanmıştır: Muhammed Selim Efendi, Abdülkadir Efendi, Ahmed Efendi, Burhaneddin Efendi, Abdürracim Efendi, Nurettin Efendi, Abid Efendi. Burada isimleri verilmiş olan II. Abdülhamid’in oğulları arasında iki ki‐ şinin eksik olarak yazıldığı görülmektedir. Bu isimler, Mehmed Bedreddin Efendi ve Abdürrahim Hayri Efendi’dir6. Konu ile ilgili hazırlanan raporun bir araştırma yapılmadan adeta çalakalem bir usulle hazırlandığı görülmek‐ tedir. Yine belgede yer verilen bilgilere göre II. Abdülhamid’in kızlarının isimleri ise şu şekilde sıralanmıştır: Lekie Sultan, Naima Sultan, Naile Sultan, Şadiye Sultan, Ayşe Sultan, Refia Sultan7. 4 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 220-240. 5 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s. 207. 6 Metin Hülagü, “Sultan II. Abdülhamid’in Eşleri ve Çocukları”, Devr-i Hamid, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, C. 3, s. 273-287. 7 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s. 208. 74 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 ZEKİYE SULTANIN DİLEKÇESİ VE İSTANBUL YÜKSEK KOMİ‐ SERLİĞİNİN YAKLAŞIMI Erkek çocuklarda görülen eksik bilginin burada daha belirgin şekilde ortaya çıktığı görülmektedir. Sultan II. Abdülhamid’in 6 kızı değil; 13 kızı bulunmaktadır. Burada eksik olarak kaydedilmemiş olan isimler şu şekil‐ dedir: Ulviye Sultan, Zekiye Sultan, Seniyye Sultan, Seniha Sultan, Hatice Sultan, Aliye Sultan, Cemile Sultan, Samiye Sultan’dır8. Belgede II. Abdülhamid’in erkek ve kız çocuklarının isimlerine yer ve‐ rilmişken, eşlerine dönük herhangi bir bilgiye rastlanmaması oldukça ilginç‐ tir. Buradaki ilginçlik İngilizlerin her şeyde ayrıntıya dikkat eden yaklaşım‐ larının burada yer bulmamış olmasında gizlidir. Belgeden Zekiye Hanımın konu ile ilgili daha önce de müracaat ettiği anlaşılmaktadır. Yapılan bu müracaatın Mezopotamya Yüksek Komiserliği tarafından da teyit edildiği bilgisi de ilave edilmiştir. Yine Yüksek Komiser‐ lik konu ile ilgili; Bağdat, Basra ve Musul vilayetlerinde bulunan Sultan II. Abdülhamid’in mal varlığı ile ilgili dikkatli olunması gerektiği uyarısında bulunmuş, burada bulunan mal varlıklarının Irak’ın işgali sonrasında Mali‐ ye Bakanlığı bünyesine aktarıldığı bilgisi sonrasında ‐çok ilginç bir şekilde‐ bu meselenin gelişimini Türkiye ile yapılacak barış anlaşmasında da önemli bir yer işgal edecek konular arasında olacağı öngörüsü ile noktalamıştır9. Burada Türkiye ile yapılacak bir barış anlaşmasına meselenin bağlanmış olması aslında İngilizlerin politikadaki kurnazlığına bir örnek teşkil etmek‐ tedir. Yine bu öngörü çok yönlü ve alternatifli siyaset anlayışının da yansı‐ ması olması açısından önemli bir veri olarak değerlendirmeye müsaittir. HİNDİSTAN, İSTANBUL, BAĞDAT ARASINDA EMLAK VE VÂRİS TARTIŞMALARI Bu dosya içerisindeki Hindistan Bakanlığı tarafından hazırlandığı anla‐ şılan ikinci belge Sultan II. Abdülhamid’in Mezopotamya’da bulunan mal varlıkları ile ilgili Hindistan Bakanlığı, İstanbul Yüksek Komiserliği ve Dı‐ şişleri Bakanlığı arasında yapılan yazışmalara yer verilen ve meseleye nasıl bakılması gerektiğini açıklayan kimi yazışmalara hasredilmiştir. Hazırlanan üçüncü belgede Eylül 1920’de İngiltere’nin ilk Bağdat Sivil Yöneticisi olan Arnold Talbot Wilson10 ve İstanbul Yüksek Komiseri Amiral 8 Hülagü, “Sultan II. Abdülhamid’in …”, C. 3, s. 279-283. 9 PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Temmuz 1920, Belge No: E 8546, s. 212. 10 Arnold Talbot Wilson (1884-1940), 1884’te İngiltere’de dünyaya gelen, Royal Military College’den birincilikle mezun olan İngiltere’nin ilk Bağdat sivil yöneticisidir. Robert Pearce, “Wilson, Sir Arnold Talbot (1884-1940)”, Oxford Dictionary of National Biography, C. 59, New York 2004, s. 487; “Obituary: Lieut.-Colonel Sir Arnold Talbot Wilson, K. C. I. E., C. S. I., C. M. G., D. S. O., M. P.”, The Geographical Journal, C. 97, No. 1, Haziran 1941, s. 72; Mark Jacobsen, “Only by 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 75 De Robeck11 arasında yapılan yazışmalara yer verilmiştir. Wilson bu yazış‐ mada Sultan II. Abdülhamid’in mirasçıları tarafından istenen mülklerin daha önce Hazine‐i Hassa Nezareti tarafından yönetildiğini, Irak’ta bulunan bu mülklerinin miri arazi konumunda iken Abdülhamid tarafından her‐ hangi bir ücret ödenmeden satın alındığı iddiasında bulunmuştur. Bu ne‐ denle Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra bu mülklerin tekrar miri arazi statüsüne çevrildiğini, dolayısıyla sultanın vârislerinin burada herhangi bir topraklarının bulunmadığını beyan etmiştir. Yalnız Wilson’ın bu iddiasını delillendirecek herhangi bir dokumana yer vermemiş olması ve konu ile ilgili yuvarlak bir ifade olarak tapu kayıtlarının kendisini teyit ettiği gibi delilsiz gerekçe sunması hayli ilginçtir12. Oysa ki makalenin son kısmında Sultan II. Abdülhamid’in vârislerinin imzalı dilekçelerinde tapu kayıtlarının ve sürecin tek tek ayrıntıları ile aktarıldığı bölümde sulta‐ nın vârisçileri burada belirtilen bütün iddiaları çürüten belgeleri tek tek ortaya koymuştur. Dosya içerisinde yer alan Sultan Abdülhamid’in Mezopotamya’daki emlaki ile ilgili diğer bir bilgiyi Amiral De Robeck’in bilgisi dâhilinde İstan‐ bul Yüksek Komiserliğinde görevli Harry H. Lamb hazırlamıştır. İngilte‐ re’nin ilk Bağdat sivil yöneticisi Wilson’ın yukarda vermiş olduğu bilgilerin aksine Lamb’in hazırladığı metinde ihtiyatlı bir dil kullanılmıştır. Sultan II. Abdülhamid’in emlaki ile ilgili olarak Abdülhamid’in tahttan indirildikten sonraki dönemde ciddi bir karışıklıktan söz eden Lamb, bu mal varlıklarının sultana ait olup olmadığının tespitinin oldukça güç olduğunu ifade etmiştir. Aayrıca sultanın emlakinin kendi parası ile satın alınıp alınmadığının da şüpheli olduğunu belirten Lamb, 1908 devrimi sonrasında Genç Türklerin13 Sultandan 14 Eylül 1908’de Mezopotamya’daki mal varlıklarının çoğundan kendi rızası ile feragat ettiğine dair bir belge aldıklarını, yalnız bu belgede hangi mal varlıklarından feragat edildiğine dair bir bilgiye rastlamanın mümkün olmadığını açık bir dille ifade etmiştir. Daha sonrasında Sultan Reşad’ın da söz konusu emlak devrini 4 Mayıs 1909 tarihli irade ile onayla‐ dığını belirten Lamb, yine söz konusu emlakin 8 Ocak 1920 tarihli iki adet the Sword: British Counter- Insurgency in Iraq 1920”, Small Wars And Insurgencies, C. 2, No. 2, 1991, s. 324; D. K. Fieldhouse, Kurds, Arabs and Britons: The Memoir of Wallace Lyon in Irak, I. B. Tauris Yayınları, Londra 2002, s. 92. 11 Amiral Sir John Michael Robeck (1862-1928), 1862’de İngiltere’de dünyaya gelmiştir. Ailesi 1785’te İsveç’ten 1785’te göç ederek İngiltere’ye yerleşmiştir. Eğitimini İngiltere’de gerçekleştiren Robeck; Çin, Amerika ve Ortadoğu’da çeşitli kademelerde görev aldıktan sonra 18 Mart deniz harekâtında kullanılan ve İngiliz filosunun amiral gemisi olan Queen Elizabeth gemisini ve harekatı yöneten isim olmuştur. 1919-20 döneminde de İstanbul Yüksek Komiserliği görevinde bulunmuştur. Bkz. N. A.M. Rodgers, “De Robeck and the Dardanelles Campaign”, The Naval Miscellany, George Allen and Unwin Yay., İngiltere 1984, 439–98, The Times, 21 Haziran 1928, The Times, 25 Haziran 1928. 12 PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 4 Kasım 1920, Belge No: E 13715, s. 219. 13 Belgenin orijinalinde Young Turks şeklinde geçen ifade metinde de aynen kullanılmıştır. Aslında burada kastedilen İttihat ve Terakki Cemiyetinin mensuplarıdır. 76 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 irade ile Sultan II. Abdülhamid’in vârislerine devredildiğini belirtmiştir. 8 Ocak 1920 tarihli iradenin varlığı ile ilgili İtalyan ve Fransız meslektaşları ile de görüşmeler gerçekleştiren Lamb, Türk meclisinin bu iradenin gereğini yapmak için herhangi bir çaba içerisinde olmadığını hayretle belirtmekten kendini alamamıştır. Aslında bu durumla ilgili ‐kimi tarihçilerin çok kolay bir şekilde gerçek‐ leştirdikleri gibi‐ eleştirileri çok rahat bir şekilde sıralamak mümkündür; ancak tarihi olayların dönemi içerisinde değerlendirilmesi gerektiği temel yaklaşımı göz önünde tutulduğunda, bu durumu o günkü koşullarda ülke‐ nin varlık ve yokluk arasında olması ile açıklamak ya da gelecekle ilgili ba‐ kış açısının ne denli zayıf olduğunun da resmedilmesi açısından görmek de mümkündür. Zekiye Sultan’dan kendisine gönderilen babası Sultan II. Abdülha‐ mid’in mirası ile ilgili konuya tekrar geri dönüş yapan Lamb, konunun cid‐ di şekilde eğilmesi gereken yönünün; Zekiye Sultan’ın iddialarının gerçek olma ihtimalinden kaynaklandığını, aslında sözü edilen emlakların devlete ya da Sultan II. Abdülhamid’in mirasçılarına ait olup olmadığı konusunda ciddi bir karışıklığın olduğunu, 2 Nisan 1913’teki Abdülhamid’in mal varlı‐ ğı ile ilgili düzenlemenin zaten var olan karmaşayı büsbütün içinden çıkıl‐ maz bir hale getirdiğini ifade etmiştir. Bu karmaşadan dolayı meselenin aydınlatılması için gerekli uzmanların gönderilmesinin çok önemli olduğu‐ nu belirten Lamb, Türklerle yapılacak bir barış anlaşmasında İngiliz hükü‐ metinin görüşlerinin sağlam temellendirilmesinin önemli olduğunu, bu süre içerisinde sözü edilen mülklerle ilgili alım ve satım işlemlerinin dikkatle yapılması gerektiği uyarısında bulunmuştur. Lamb’in bu yazışmasında ilginç bir detay olarak Londra’da Zekiye Sul‐ tan ve eşi ile birlikte kızı Fatma ve onun kocası Muhsin Salih Bey’in British Baku Trading and Shipping Company Limited’tan Yarbay G. Maitland Edwads’ın var olan evrakları ve dökumanları 110 Cannon Street’te incele‐ meye başladıkları bilgisi verildikten sonra, Kıbrıs’ta var olan Abdülha‐ mid’in mirası ile ilgili meselesinin ise Abdülhamid’in tahttan indirildikten sonra Bâb‐ı Âli ve İngiliz hükümeti arasında bir anlaşma ile sonuçlandırıl‐ dığını düşündüğünü ifade etmekle birlikte, bu anlaşma ile ilgili herhangi bir somut veriye yer verilmemiştir14. 14 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 228. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 77 ZEKİYE SULTAN’DAN VERİLEN İKİNCİ DİLEKÇEDE SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN EMLAKI Söz konusu dosya içerisinde Zekiye sultan tarafından 19 Temmuz 1920 tarihli İstanbul Yüksek Komiserliği’ne başka bir dilekçe sunulmuştur. Bu dilekçede İstanbul Yüksek Komiseri’nin kendisine 3 Temmuz tarihinde göndermiş olduğu mektuptan söz ederek başlayan Zekiye Sultan, babası Sultan II. Abdülhamid’in Mezopotamya’da var olan mal varlığının babası tarafından satın alındığını, babasının vefatı ile birlikte var olan bu mal var‐ lıklarının kız ve erkek çocukları arasında eşit paylaştırılması gerektiğini vurgulamıştır. Bu mal varlıkları ile ilgili olarak ellerinde şeyhülislam tara‐ fından verilmiş ferman var olduğunu ve bu fermanın aleyhine herhangi bir mahkeme kararının var olmadığını ifade eden Zekiye Sultan, babasının İstanbul’da bulunan mal varlıkları ile ilgili olarak ise Maliye Bakanlığı kayıt‐ larının yeterli olduğunu ifade ettikten sonra, İngiliz himayesindeki Mezopo‐ tamya’nın Bağdat, Basra ve Musul tapu kayıtlarının İngilizlerin kendi elle‐ rinde olduğunu, İngiliz hükümetinin eski tapu kayıtlarını kabul edeceği inancını koruduğunu ve Türkiye ile yapılacak bir barışa değin kendilerinin beklemek zorunda olduklarını ifade etmiştir15. Konu ile ilgili İngiltere’nin ilk Bağdat Sivil Komiseri olan A. T. Wilson, İstanbul Yüksek Komiserliği’ne 18 Eylül 1920’de taşıyan bir belge gönder‐ miştir. Belgede 3 Temmuz 1920 tarihli belgeye gönderme yaparak başlayan Wilson, Sultan II. Abdülhamid’in Irak içerisinde bulunan topraklarının, evlerinin ve diğer mülklerinin Hazine‐i Hassa yetkililerince sultanın atadığı kişiler tarafından yönetildiğini, ancak sözü edilen bu mülklerin devlete ait olan arazi konumunda iken Sultan II. Abdülhamid tarafından tek kuruş alınmadan kendi emlakına çevrildiği iddiasında bulunmuştur. Bu arazilerin II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi sonrasında meclis tarafından Beytül‐ male geri iade edildiğini iddialarına ekleyen Wilson, bu devir sonrasındaysa sözü edilen emlakın Maliye Bakanlığı tarafından idare edildiğini, Irak tapu dairesinde yapılan son araştırmalara bir gönderme yaparak Sultan II. Ab‐ dülhamid’in özel mülkü olarak Irak’ta tek bir emlakinin bulunmadığını öne sürmüştür. Yine Wilson, II. Abdülhamid’in vârisleri konumunda olan kız ve erkek çocuklarının ellerinde bulunan tapuların gerçek olup olmadığının da şüpheli olduğunu dile getirmiştir16. Wilson’ın bu yazışmasında birkaç husus karanlıkta kalmıştır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür: 15 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 235-236. 16 PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 240. 78 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 Wilson’ın iddia ettiği gibi Türk meclisinin II. Abdülhamid’in mal varlı‐ ğını hazineye devrettiğine dair belgeler hangi tarihte ve nasıl mecliste görü‐ şülerek devir yapılmıştır? Meclisin özel bir mülkü tekrar hazineye aktarma kararını vermesi mümkün müdür? Bunun hukuk tarihinde örnekleri var mıdır? II. Abdülhamid’in bahse konu mülkleri herhangi bir bedel ödemeden elde ettiğine dair iddiası ne kadar isabetlidir? Irak maliye bakanlığında nasıl bir kovuşurma yapılmıştır? Bu kovuş‐ turmayı kim, nasıl, ne zaman, ne kadar sürede gerçekleştirmiştir? II. Abdülhamid’in vârislerinin ellerinde bulunan tapuların geçersiz ol‐ duğuna dair yaklaşım yetersiz olup tüm hukuk sistemlerinde var olan özel mülkiyetin dokunulmazlığı ile ilgili husus burada niçin gözetilmemiştir? Bu sorulara verilecek cevapların ortak noktası, İngiliz devlet aklının olayları kendi menfaati çerçevesinde değerlendirerek takdim ettiğinde bir‐ leşmektedir. FO 371/6360 NUMARALI DOSYA İÇERİSİNDE II. ABDÜLHA‐ MİD’İN EMLAKİ İLE İLGİLİ BİLGİLER Dosya içerisinde toplam 41 sayfadan müteşekkil bir yazışma, II. Abdül‐ hamid ve onun emlakine ayrılmıştır ki bunlar: 7 Ocak 1921’de Hindistan Bakanlığı tarafından hazırlanan 4 sayfalık17, 1 Nisan 1921’de Central Mining and Investment Corporation Limited tarafından hazırlanan 26 sayfalık18, 22 Nisan 1921’de Deniz Kuvvetleri Komutanlığı tarafından hazırlanan 8 sayfalık19, 24 Mayıs 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından hazırlanan 3 raporlar di‐ zisinden müteşekkildir20. SİR SOUTHRAN HOLLAND’IN RAPORUNDA SULTAN II. AB‐ DÜLHAMİD’İN MİRASI KONUSU Dosya içerisindeki ilk belge Hindistan Bakanlığından Sir Southran Hol‐ land tarafından hazırlanmıştır. Bu dosyada Musul vilayeti içerisinde yer alan petrol sahalarının 1888 ve 1902 tarihinde Abdülhamid’in özel mülkün‐ de envantere kaydedildiğini belirtilerek başlanmıştır. Bahse konu arazilerin 14 Eylül 1908 tarihinde hükümet tarafından özel bir kanun ile Maliye Ba‐ 17 PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7 Ocak 1921, Belge No: E 381, s. 1-3. 18 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 94-112. 19 PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge No: E 4819, s. 136-143. 20 PRO, FO 371/6360, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 24 Mayıs 1921, Belge No: E 5915, s. 198-200. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 79 kanlığı’na devredildiği ifade edilmiş, Musul ve Bağdat petrol yataklarının bulunduğu ve II. Abdülhamid’in özel mülkü konumunda olan bu arazilerin bu tarihten sonra Osmanlı Devletinin genel borçlarına karşılık olarak göste‐ rildiği, 1914 yılında ise Alman ve İngiliz ortaklığının Osmanlı Devletinin borçlarının tahsili meselesini görüştüğü, Turkish Petroleum Co.’nin ortaklık şekli olarak hisselerin % 50 D’arcy, % 25 Anglo‐Saxon Co. ve % 25 Deutsche Bank arasında paylaşıldığını belirtmiştir. Ayrıca bu paylaşımın sadrazama ve maliye bakanlığına bildirildiği ve akabinde de teminatın gereği olarak Musul ve Bağdat’ta bulunan padişahın özel mülkü olan arazilerde petrol aramalarına başlandığı da bu bilgilere Holland tarafından eklenmiştir. Bel‐ genin devamında II. Abdülhamid’in bahse konu yerlerdeki emlaki, özel fermanlarla elde ettiği, bunun için herhangi bir bedel ödemediği gibi mes‐ netsiz ifadelere de yer verilmiştir21. Belgenin neredeyse tamamına hakim olan dil, II. Abdülhamid’in Musul başta olmak üzere Irak toprakları içerisinde elde ettiği toprakların iradelerle elde edildiği, bunun için herhangi bir bedel ödenmediği, 1908 ve 1909’da yapılan düzenlemelerde bu toprakların Osmanlı Devletinin genel borçlarına karşılık olmak üzere gösterildiği, bu borçların tahsilinin bu tarihten başla‐ mak üzere bu yerlerde petrol imtiyazını beraberinde getirdiği şeklinde özet‐ lenebilir. CENTRAL MINING AND INVESTMENT CORPORATION LIMI‐ TED ŞIRKETI VE EMLAK SORUNU Belgede 1 Nisan 1921’de Central Mining and Investment Corporation Limited tarafından kaleme alınan ve Irak petrollerinin konu edildiği 26 say‐ falık bir gönderi içerisinde II. Abdülhamid’in emlaki ile ilgili bilgilere de yer verilmiştir. Central Mining and Investment Corporation Limited şirketinin Sultan II. Abdülhamid’in vârisleri olan 22 kişi ile görüşmeler gerçekleştirdiği, bu vârislerin Sultan II. Abdülhamid’in mülkleri ile ilgili taleplerinin bu şirket eli ile elde edilmeye çalışıldığı bu durumun anlamının ise petrol imtiyazları ile ilgili şirket olarak kendilerinin söz sahibi olduğudu şeklinde bir anlayışı yansıtmıştır. Belgeden anlaşıldığı üzere gerek Turkish Petroleum Company gerekse Central Mining and Investment Corporation Limited, Bağdat ve Musul’da II. Abdülhamid’in mirası olan bölgelerle ilgili hak iddialarında bulunmak‐ tadırlar. Bu hak iddiaları noktasında Turkish Petroleum Company’nin çok uluslu yapısı göz önünde tutulmalıdır. Belgede çok ilginç bir şekilde Sultan 21 PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7 Ocak 1921, Belge No: E 381, s. 2-3. 80 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 II. Abdülhamid’in bu mal varlıklarının satılması ile ilgili sağlığında herhan‐ gi bir girişimin yapılmadığı da belirtilmiştir. Söz konusu mülklerin edinilme tarihleri 1888‐1898 aralığı, bu mülklere Hazine‐i Emlak tarafından el ko‐ nulma tarihi olarak 4 Mayıs 1909 gösterilmiştir22. Yalnız burada üzerinde durulması gereken nokta hem Sultan II. Abdülhamid’in hayatta iken bu mülklerin satışı ile ilgili herhangi bir tasarrufta bulunmadığı belirtilmiş hem de mülklerin Maliye Bakanlığı tarafından daha sonraki süreçte bahse konu emlake el konulduğu belirtilmiştir. Bu durum aslında İngilizlerin de konu ile ilgili bir kafa karışıklığı yaşadıklarını göstermektedir. Benzer şekilde Maliye Bakanlığının bu el koyma işlemleri ile ilgili hukuki tartışmaların da belgede ciddi şekilde irdelendiği ancak konunun net olarak ortaya konula‐ madığı anlaşılmaktadır. Belgenin ilerleyen sayfalarında verilen bilgilerde Musul ve Bağdat’ta bulunan mülklerin durumları ile ilgili Central Mining and Investment Cor‐ poration Limited şirketi adına Sir John Tilley ve Mr. E. Weakley’in Dışişleri Bakanlığı yetkilileri ile 6 Aralık 1920 tarihli görüşmelerinin detaylarına yer verilmiştir. Görüşmede esas olarak Bağdat ve Musul’da bulunan petrol arazilerinin imtiyazının İngiliz devletinin tekelinde olmasının temini konu‐ sunun ele alındığı görülmektedir. Şirketin İngiliz imparatorluğunun bahse konu arazi üzerindeki hakimiyetinin tesisi meselesi ana gün dem maddesi‐ dir. Şirket temsilcileri bu hakimiyetin tesisi noktasında Amerikan büyükel‐ çisi ile de 28 Şubat 1921’de bir görüşme gerçekleştirmiştir. Bu görüşmede Sevr Anlaşmasının 311. ve 312. maddeleri esas alınmak üzere Sultan II. Ab‐ dülhamid’a ait olan arazilerdeki Turkish Petroleum Company şirketinin söz sahibi olma imtiyazının sona erdiği Amerikalı yetkililerce ifade edilmişse de şirket 28 Haziran 1914’te Osmanlı Maliye Bakanlığı ile yapılmış olan anlaş‐ mayı öne sürmek sureti ile bahse konu mülklerde söz sahibi olduğunu iddi‐ ada ısrar etmiştir23. YASAL VÂRİS SORUNU VE AMERİKALILAR 22 Nisan 1921’de Deniz Kuvvetleri Komutanlığından Deniz Binbaşı G. C. Muirhead‐Gould tarafından hazırlnan bir belgeye yer verilmiştir. Burada Sultan II. Abdülhamid’in Suriye ve Irak’taki emlakı ile ilgili olarak Albay Edwards’ın İstanbul’da çeşitli kademelerdeki Osmanlı yetkilileri ile görüş‐ meler gerçekleştirdiği, bu görüşmelerden çıkan neticenin Osmanlı yetkilile‐ rinden ziyade Amerika’nın bu sahada İngiltere’ye ciddi sorunlar çıkartma potansiyeline sahip olduğu, bu sorunun kaynağında da Amerika’nın bu 22 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 96. 23 PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 103. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 81 arazilerdeki petrol imtiyazının İngiliz hükümeti ile yarı yarıya paylaşmak üzerine inşa edildiği belirtilmiştir. Yalnız belgede diğer belgelerden çok farklı bir bilgi olmak üzere bahse konu arazilerin Sultan II. Abdülhamid tarafından sadece tahtta olduğu süre içerisinde edinilmediği, aslında bu emlakin bir kısmının tahta çıkış öncesin‐ de satın alınmak sureti ile gerçekleştiği, sultanın tahttan indirilmesi sonra‐ sında Genç Türklerin zorla bu mülkleri padişahın elinden aldıkları, padişa‐ hın da bunu ölümüne yakın beyan ettiği, dolayısıyla hâlâ bahse konu emla‐ kin aslında yasal vârislerinin Sultan II. Abdülhamid’in çocukları ve eşleri olduğu şeklinde ifade edilmiştir24. FO 371/6361 NUMARALI DOSYA İÇERİSİNDE II. ABDÜLHA‐ MİD’İN EMLAKİ İLE İLGİLİ BİLGİLER Dosya içerisinde toplam 62 sayfadan müteşekkil bir yazışma, II. Abdül‐ hamid ve onun emlakine ayrılmıştır ki bunlar: 29 Haziran 1921’de Mr. Rattigan tarafından 13 sayfalık25, 31 Temmuz 1921’de Mr. Ryan tarafından 17 sayfalık26, 6 Eylül 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 15 sayfalık27, 26 Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 9 sayfalık28 ve 27 Ekim 1921’de yine Mr. Weakley tarafından 3 sayfalık29, 31 Ekim 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 3 sayfalık30, 1 Kasım 1921’de Sir H. Rumbold tarafından 5 sayfalık bir metin Lond‐ ra’ya gönderilmiştir31. VÂRİS SORUNUNA FARKLI BİR YAKLAŞIM VE MR. RATTİGAN 29 Haziran 1921’de Mr. Rattigan tarafından 13 sayfalık bir rapor düzen‐ lenmiştir32. Bu raporda İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden Mr. Ryan’ın II. Abdülhamid’in vârislerinin iddialarını değerlendirdiği görül‐ 24 PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge No: E 4819, s. 140. 25 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 47-58. 26 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 27 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 130-144. 28 PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfields of Bagdad and Mosul Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795-, s. 159-163. 29 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 30 PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs of Abdul Hamid”, Tarih: 31 Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168-170. 31 PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921, Belge No: E 12081, s. 179- 183. 32 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 47-58. 82 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 mektedir. Konu ile ilgili Sultan II. Abdülhamid’in söz konusu emlakinin yönetiminden sorumlu olan Emin Beyle yapılan görüşmenin detaylarına yer verilmiştir. Bu görüşmede Emin Bey’in söz konusu emlakin Sultan II. Abdülhamid’in rızası ile değil zorla elinden alındığını, dolayısıyla bu mal varlığının esas sahibinin Sultanın eşleri ve çocukları olduğunu belirttiği kaydedilmiştir. Yalnız bu belgeyi diğerlerinden ayıran önemli bir husus vardır ki o da Emin Bey’e dayandırılan bilgiye göre aslında Sultan II. Ab‐ dülhamid’in bahse konu arazileri vefat etmeden önce çocukları arasında pay ederek miras bıraktığı şeklinde bir bilgiye yer verilmiştir33. Bu belgeden de anlaşılacağı üzere Sultan II. Abdülhamid kendisinin tahttan indirilmesi sonrasında İttihat Terakki mensubu subayların mal varlıkları ile ilgili tasar‐ rufunu kabul etmemiştir. Yine belgede bu durumu destekleyen bir açıklama olarak Sultanın tahttan indirilmesi sonrasında gerçekleştirilen Musul ve Bağdat’taki emlakinin Maliye Bakanlığına devri ile ilgili yapılan işlemler hukuksuz olarak gerçekleştirildiği bilgisi de II. Abdülhamid’in vârisçileri konumunda olan eşleri ve çocuklarının uzun yıllar sürecek hukukî mücade‐ lelerinin de esasını teşkil eden bir yaklaşımdır. Yalnız burada tam bir netliğin olmadığı yönünde kimi bilgilerin de pay‐ laşıldığı belgede, İstanbul Yüksek Komiserliği’nin konu ile ilgili araştırmala‐ rına da yer verilmiştir. Bu araştırmalarda 1 ve 14 Eylül 1908 tarihli iradeye yapılan gönderme34, Nisan 1909 tarihinde Sultanın mülklerinin Maliye Ba‐ kanlığı’na devredildiğine dair olan iradenin basılmamasına rağmen Mr. Maitland Edwards tarafından bir kopyasının temin edildiği, söz konusu mülklerin durumu ile ilgili Sevr Anlaşmasının 240. maddesi uyarınca işlem yapılmasının yani bu mülklerde artık Sultanın vârislerinin değil, Mezopo‐ tamya hükümetinin söz sahibi olması gerektiğinin altı çizilmişse de bahse konu iradenin temin edildiği iddia edilen nüshası bu belge içerisinde yerleş‐ tirilmemiştir35. Dolayısıyla burada verilen bilginin doğruluk derecesi olduk‐ ça şüphelidir. Ayrıca böyle bir iradenin olduğu ile ilgili kimi kaynaklarda bazı değerlendirmelere yer verilmişse de şuana değin böyle bir bilgiye ulaşı‐ lamamıştır36. İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden olan Mr. Ryan’ın 28 Hazi‐ ran 1921 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in emlakinin işlerinin yürütülme‐ 33 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 47. 34 Bu tarihte Hazine-i Hass’ın idarecisi Ohannes Sakızlı’dır. Bkz. PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 117. 35 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 50. 36 Konu ile ilgili Türkiye’de yapılmış olan tek çalışma Terzi’nin eseridir. Kendisi de bu belgenin varlığı ile ilgili kuşkularını dile getirerek yıllarca yapılan arşiv taramasında da böyle bir belgeye ulaşılamadığını belirtmiştir. Bkz. Arzu Tozduman Terzi, Bağdat-Musul’da Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, Timaş Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2014. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 83 sinden sorumlu olan Emin Bey’le yapılan görüşmelerin detaylarına da yer verilen belgede yukarıda ifade edilmiş olan birçok konunun tekrar edildiği ve işin özünde Sultan’ın emlakinin haksız yere Maliye Bakanlığı’na devre‐ dildiği ve söz konusu emlakin yasal sahibinin de sultanın çocukları olduğu tezi üzerine inşa edilmiştir37. Belgede 3 Mayıs 1909 tarihli iradenin İngilizce tercümesine de yer ve‐ rilmiştir. Bu belgede Sultan II. Abdülhamid’in emlaki olarak Bağdat, Basra, Selanik, Kadıköy’de yer alan emlakinin sultanın edindiği tarihten itibaren özel mülk statüsünde idare edildiği; ancak 1908 tarihine değin bu mülklerin idaresinden dolayı ciddi bir borç yükü içerisine girildiği, bu nedenle Maliye Bakanlığına teminat olarak bu arazilerin gösterildiği bilgisine yer verilmiş‐ tir38. Yalnız belgeden de anlaşılacağı üzere teminat olarak gösterilen şey emlakin kendisi mi yoksa gelirleri midir sorusuna verilecek cevap net de‐ ğildir. Söz konusu dosya içerisinde dönemin Koloni Bakanı olan Winston Churchill’in İstanbul Yüksek Komiserliği görevlilerinden Andrew Ryan ile yaptığı görüşmenin detaylarına yer verilmiştir39. Görüşmenin detaylarında Turkish Petroleum Company şirketi ile yapılacak olan görüşmede nasıl bir strateji izlenmesi gerektiği ve Ryan’ın bu görüşmelerde temsilci olarak bu‐ lunmasına karar verildiği anlaşılmaktadır. MR. RYAN’IN RAPORLARINDA SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN MİRASI KONUSU 31 Temmuz 1921’de Mr. Ryan tarafından 17 sayfalık bir rapor hazırlan‐ mıştır40. Mr. Ryan, söz konusu emlak meselesi ile ilgili olarak Koloni Bakan‐ lığı’na bağlı olan Mezopotamya bölümünün yetkilileri ve Mr. Weakley ile görüştüğünü, II. Abdülhamid’in emlakinin yönetimi ile ilgili ciddi bir belir‐ sizliğin olduğunu, aslında Sultanın söz konusu emlakin bir bölümünü ken‐ di iradesi ile hazineye devrettiğine dair Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa’dan 9 Eylül 1909 tarihli bir mektup alındığını, mektubun bir suretinin Sir Horace Rumbold’un 7 Eylül 1920 tarihli gönderisinde bulmanın mümkün olduğu‐ nu belirtmiştir. Konu ile ilgili ayrıca Sultan II. Abdülhamid’in kendi emlaki‐ nin diğer bir bölümünden 3 Mayıs 1909 tarihinde vaz geçerek bu emlaki de hazineye bıraktığını, ancak Sultan’ın vârislerinin söz konusu devirlerle ilgili çeşitli mahkemelere başvuru yaptıklarını, bu bağlamda İngiliz makamlarına 37 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 53. 38 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul-Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 57-58. 39 PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 21 Temmuz 1921, Belge No: E 8391, s. 96-97. 40 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 84 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 müracaatların olduğunu, bu müracaatların değerlendirilmesi halinde zaten çok karmaşık bir durum içerisinde olan miras meselesinin tamamen içinden çıkılmaz bir hal alacağını, dolayısıyla yapılacak en akıllıca işin mesele çö‐ züme kavuşuncaya kadar sultanın vârislerinin söz konusu müracaatlarını görmezden gelmek olduğunu belirtmiştir41. Ekler bölümünde Sultan II. Abdülhamid’in 1877 tarihinden sonra İstan‐ bul’da edinmiş olduğu emlakin de bir listesi sunulmuştur. Hazırlanan bu listeye göre sultanın ağırlıklı olarak İstanbul’da olmak üzere emlakinin bir bölümü şu şekildedir42: ‐ Beşiktaş’ta akarlar, ‐ Tophane’de dükkanlar, ‐ Hekim Başı ve Tavusbaşı’nda çiftlikler, ‐ Abdurrahman Paşa’dan alınan Beykoz çiftlikleri ve ormanlar, ‐ Kurbağalı Dere’de çiftlik, ‐ Selanik’te çeşitli mülkler ve ormanlar, ‐ Ferecik ve Selanik’te deniz kıyısında mülker, ‐ Yalova’da çiftlik ve hamamlar, ‐ Aydın’da çiftlikler, ‐ Yenişehir’de çiftlikler, ‐ Baba‐i Atik’te zeytinlik ve çiftlikler, ‐ Kudüs’te çeşitli mülkler, ‐ Halep, Hama, Humus ve Suriye içinde bazı yerlerde çiftlikler, ‐ Basra’da hurmalıklar, ‐ Amara ve Dicle kenarlarında mukataalar, ‐ Bağdat, Ebu Garip, Mahmudiye, Musayib, Mahrut, Dedjil ve Harbi‐ ye’de araziler, ‐ Medine’de arazi, ‐ Basra‐Bağdat gemi yönetimi, ‐ Kadıköy, Haydarpaşa’da rıhtım ve liman, ‐ Taşoz’da maden alanı, ‐ Bağdat ve Musul’da petrol arazileri, ‐ Kara Hisar’da maden suyu kaynağı, ‐ Selanik’te Şirket‐i Hayriye‐yi Osmaniye vapur şirketi, 41 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 108-109. 42 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 121-122. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 85 Gönderisinin ekler kısmında Sultan II. Abdülhamid’ten hazineye aktarı‐ lan mülklerle ilgili bir de gelir tablosu ilave eden Ryan’ın verdiği bilgilere göre sultanın toprakları ve gelir kalemleri şu şekildedir43: Yönetim Birimi / Yerleşim Birimi Gelirin Nev’i Yekün (Lira) Yenina Çiftlik gelirleri 20.000 Berat Çiftlik gelirleri 10.000 Durazzo Çiftlik gelirleri 10.000 Ferecik44 Orman, köy ve tarım arazile‐ ri gelirleri 19.600 Baba‐i Atik45 Orman, köy ve tarım arazile‐ ri gelirleri 16.000 İnegöl Otlaklar hariçköy ve orman gelirleri 9.577 Suriye (Nasıriye46, Safed ve Havle) Çiftlik, köy ve toprak gelirle‐ ri 44.000 Ak Köprü Orman ve köy gelirleri 5.050 Yalova Köy gelirleri 3.000 İzmit Köy ve orman gelirleri 500 Tohatalja47 Köy, orman ve tarım gelirleri 3.000 Halep‐Hama Kasaba gelirleri 48.700 Selanik Köy ve tarım arazisi gelirleri 13.700 Bağdat Mukataa gelirleri 85.750 Bağdat‐Basra Mukataa gelirleri 41.700 Musul Petrol ve orman gelirleri 54.300 Kudüs Tarım ve toprak gelirleri 1.000 Aydın Çiftlik gelirleri 18.470 Toplam 404.347 43 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 117-118. 44 Yunanistan’da bulunan yerleşim birimi. 45 Günümüzde Edirne’nin Babaeski kazasıdır. 46 Belgenin orijinalinde Suriye içerisinde gösterilen Nasıriye isimli bir yerleşim birimine rastlanılmamıştır. Kayıtlarda Nasıriye, Irak’ta Bağdat’ın 370 km doğunuda yer alan Irak’ın dördüncü büyük şehri olarak geçmektedir. 47 Bulgaristan’da bulunan bir yerleşim birimi. 86 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN VÂRİSLERİNİN HAK TALEPLE‐ RİNİ İÇERİR DİLEKÇELERİ 6 Eylül 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 15 sayfalık belgede Sultan II. Abdülhamid’in vârislerinin dilekçeleri ve bu dilekçelerle ilgili işlemler sıralanmaktadır48. Belge ana hatları ile, Sultan II. Abdülhamid’in vârislerinin Irak’ta bulunan mal varlıklarının taraflarına iade edilme talepleri üzerine kurulmuştur. Konu ile ilgili öncelikle İngiliz makamlarına müracaat edenle‐ rin isim listesine yer verilmiştir ki bu listeye göre dilekçe sahipleri, II. Abdülhamid’in eşleri olarak: ‐ Bedr‐i Felek Hanımefendi, ‐ Emsal‐i Nur Hanımefendi, ‐ Müşfika Hanımefendi, ‐ Saz‐kar Hanımefendi, ‐ Peyveste Hanımefendi, ‐Naciye Hanımefendi, ‐ Behice Hanımefendi, ‐ Fatma Hanımefendi. II. Abdülhamid’in oğulları olarak: ‐ Mehmed Selim Efendi, ‐ Ahmed Efendi, ‐ Burhaneddin Efendi, ‐ Abdürrahim Efendi, ‐ Abid Efendi, ‐ Nureddin Efendi, ‐ Abdülkadir Efendi. II. Abdülhamid’in kızları olarak ise: ‐ Zekiye Sultan, ‐ Naile Sultan, ‐ Ayşe Sultan, ‐ Şadiye Sultan, ‐ Refia Sultan ve ‐ Naime Sultan dilekçenin sahipleridir. Hazırlanan bu dilekçenin oldukça ayrıntılı, net ve tarihî arka planın ol‐ dukça güçlü bir dilekçe olduğu anlaşılmaktadır. Maddeler halinde sıralana‐ cak olursa II. Abdülhamid’in mal varlıklarının vârisçileri konumunda olan bu 22 kişi şunları ifade etmişlerdir: 48 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 130-144. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 87 II. Abdülhamid’in yasal mirasçılarıyız. Hem toplum hem de şeyhülislamın 1919’daki fetvalarına göre de bu durum teyit edilmiştir. Bu durumla ilgili gerekli yasal belge ek 1’de sunulmuştur. Dilekçede her ne kadar ekler kımına pek çok atıf yapılmış olsa da İngiliz arşivlerinde yapılan araştırmalrda ekler kısmına ulaşılamamıştır. Yine di‐ lekçe sahiplerinin burada belirttiği üzere aslında bu ekler kısmında hangi kişiye yüzde kaç miras verilmesi gerektiği de şer’i hukuk esas alınmak üze‐ re açıklanmıştır. Osmanlı İmparatorluğunda padişahlık makamı babadan oğula geçmemektedir. Burada uygulanan sistem hanedanın en yaşlı üyesinin tahta geçme usülüdür. Ba‐ bamız olan II. Abdülhamid’den sonra erkek evladı da bu nedenden dolayı tahta ge‐ çemediği için babamız ölümünden sonra bizlerin geleceklerini garanti altına almak amacına matuf olmak üzere mal‐mülk edinmiştir. Bu edinmeyi toprak, orman, çift‐ lik, maden, petrol, buharlı bir gemi ve ticaret anlaşmaları şeklinde gerçekleştirmiştir. Söz konusu emlaklar babamızın özel olarak şahsına almış olduğu emlaklardır. Şer’i hukuka göre de halifenin bu şekilde özel bir mülk edinmesinin herhangi bir sakıncası bulunmamaktadır. Tüm bu edinilen mallar babamız aklı başında iken ve kendi para‐ sı ile edinilmiştir. Bu maddeden de anlaşıldığı üzere dilekçe sahipleri, mirasla ilgili talep‐ lerini gerekçelendirirken bunu çok net bir delil olarak şer’i hukukun sınırları içerisinde ifade etmişlerdir. Bu hukuk sisteminde belirtilen özel mülkiyete yapılan gönderme aslında sadece şer’i hukuk da değil tüm medenî hukuk kurallarında genel geçer bir kural olmas hasebiyle değerlendirilmelidir. Tüm bu mal varlıkları özellikle Mezopotamya ağırlıklı olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları içerisinde edinilmiştir. Mezopotamya’da edinilen söz konusu araziler uzun yıllar büyük bir alan tarıma açılmadan boş bir şekilde bırakıl‐ mıştır. Bu mallar alınırken edilen masraf, onların temizliğinde, ekiminde, düzen‐ lenmesinde kullanılan masraftardan çok daha az bir orana tekabül etmektedir. Arazi‐ ler genellikle tarıma elverişli arazilerden değil; daha çok verimsiz arazilerden temin edilmiştir. Söz konusu arazilerin temin edilmesinda harcanan rakam göz önünde tutulacak olursa yaklaşık 15 yıldır da bu arazilerden neredeyse hiçbir şey elde edile‐ memiştir. Bu toprakların yasal hakları 1880 ile 1890 aralığında elde edilmiştir ve bu haklar 40 yıldan fazla bir süredir de babamız II. Abdülhamid adına kayıtlıdır. Bunu gösteren liste de 2 numaralı ekte sunulmuştur49. Aslında Sultan II. Abdülhamid’in bahse konu tarıma elverişsiz arazilerle ilgili ölçüsü petrol alanları olmuştur. Her ne kadar dilekçe sahipleri burada bunu ifade etmekten kaçınmışlarsa da durum çok açık ve nettir. Yalnız bu‐ rada tartışılması gereken husus bu maddede yerini bulan satın alma sıra‐ 49 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 133. 88 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 sındaki bedel ile, arazilerin giderleri arasında yapılan karşılaştırmada arazi‐ lerin giderlerinin ederlerinden daha fazla olması hususudur. Belki de mese‐ lenin can alıcı noktası burada gizlidir. Arazilerin batılı devletlerin ellerine düşmemesi amacına matuf olarak satın alındığı anlaşılan bu mülkler, bir müddet sonra ciddi meblağlarda borç yükü altına girmişlerdir ki buda izle‐ nen politikanın ne kadar isabetli olduğu yönündeki tartışmalarla birlikte değerlendirilmesi gereken bir durumdur. Konu ile ilgili Terzi, amacın ve yöntemin doğru olmasına mukabil, izlenen politikanın neticesinin olumsuz olduğu kanaatindedir ki bu tespit oldukça isabetli bir yaklaşımdır. Bizler babamızın yasal vârisleri olarak söz konusu tüm bu malların Hz. Mu‐ hammed’in yasaları ve bilinen tüm kanunlar ölçüsünde tarafımıza ait olduğunu ve bunların yasal haklarımız olduğunu iddia ediyoruz. Tüm dünyaya adaletle hük‐ metmiş bir ulusun temsilcilerinin haklarının korunmasını talep etmekteyiz. Dilekçede kullanılan dil hayli çarpıcıdır. Tüm hukuk kurallarına yapılan atıf, sultanın varislerinin kendilerini konumlandırdıkları yer ve bu yerin hakkına olacak olan bir gasbın ifadesi olarak tarihe düşülen not çok önemli‐ dir. Söz konusu malların tamamı hanedanın üyeleri ile ilgilidir ve söz konusu emlak idaresi İstanbul’da Hazine‐i Hassa tarafından yönetilmiştir. Hazine‐i Hassa sadece sultanın değil, hanedanın tüm üyelerinin özel mülkleri ile ilgilenmek üzere teşkil edilmiş bir birimdir. Ayrıca bu birim 5 farklı kategoride işlerini devam ettirir ki bunlardan bir tanesi yüzyıllardır değişmeden geldiği şekliyle hanedanın miras yo‐ luyla elde ettiği mülkerin idaresi, kişisel mülkerin idaresi, ve benzeri işlerle ilgilenir. Özel mülkle ilgilenen memurlara bu işlerinden kaynaklı olarak ayrıca bir ücret öde‐ nirdi ve bu ücret hazine tarafından değil sultanın özel hazinesinden ödenirdi. Me‐ zopotamya’da babamızın sahibi olduğu mülkler babamızın belirlediği acentalar tarafından yönetilirdi. Burada ne hazine ne de Hazine‐i Hassa memurları bu idareye karıştırılmamıştır. Buradaki ifadelerden de anlaşıldığı üzere Sultan II. Abdülhamid’in edinmiş olduğu malların idaresi ile ilgili özel bir birim teşkil edilmiştir. Söz konusu emlakin herhangi bir şekliyle idaresinin devlet eliyle yürütülmesi bu toprakların devlete ait olduğunun bir göstergesi olarak değerlendirilme‐ lidir. Halbuki bu topraklarda özel bi idare kurulmuş, bu idarede yer alan memurların maaşları da yine Sultanın özel hazinesi tarafından ödenmiştir. Dolayısıyla söz konusu bu emlakların sultana değil de devlete ait olan top‐ rak olarak değerlendirilemeyeceğinin de kesinliği böylelikle açıklanmış olmaktadır. Bu mal varlıkları arasında en göze çarpan araziler Musul ve Bağdat’ta yer alan petrol yataklarının bulunduğu arazilerdir. Kendisine Dicle ve Fırat Nehirlerinde ticaret izni tanınmış olan buharlı bir gemi, bazı dükkanlar ve diğerleri vardır. Bun‐ 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 89 ların listeleri de ek 2’de verilmiştir. Bu ticari izinler kanuna uygun şekilde elde edilmiştir. Bağdat’ta yer alan dükkanların, buharlı gemilerin durumu da benzer şekilde tamamen yasal yollardan temin edilmek suretiyle elde edilmiştir. Kazılan kuyuların, rafinelerin tamamı da bu statüdedir50. İngiliz arşivinde yapılan araştırma sırasında basılı kataloglarda yer bu‐ lan Sultan II. Abdülhamid’in emlakinin listeleri başlığı ile yer alan belgelerin bazıları arşivcilere verilmemektedir. Konu ile ilgili açıklama ise bu belgele‐ rin kaybolduğu ya da zamanla tahrif olarak okunamayacak konuma geldi‐ ği, taşınma esnasında kaydedilirken yanlışlıkla yanlış bir yere kaydedilmiş olabileceği gibi ihtimaller sıralanmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere İngiliz Ulusal Arşivinde (The National Archives) çalışmakta olan devlet görevlileri, kendi devletlerini sıkıntıya sokacak ya da menfaatlerine zarar getirecek en ufak bir ihtimali dahi gözden kaçırmama gayretindedirler. Ko‐ nu ile ilgili basılı kataloglarda bunun yer alması ise muhtemelen gayri ihti‐ yari olarak gerçekleştirilmiş bir hatadır. Bunların tamamı babamızın gayretleri ile elde edilmiş ve Mezopotamya’ya zen‐ ginlik kazandırmıştır. Bu gerçek Iraklı Araplar tarafından da çok iyi bilinmektedir. Onun Genç Türkler tarafından utanılmadan tutuklanması çok büyük bir huzursuz‐ luğa bu da tabii olarak bazı isyaların patlak vermesine neden olmuştur. Bu isyanlar ise babamız Sultan II. Abdülhamid’in 30 yıldan fazla kurduğu düzenin sona erme‐ sini beraberinde getirmiştir. Hakikaten söz konusu emlakin tasarrufunda harcama kalemlerine ba‐ kıldığında her ne kadar orada görevli memurların maaşları hayli yekün tutmuş olsa da, Irak’ta bu söz konusu emlaklerin gelirlerinden yapılan bina‐ ların bir envanterini Terzi çalışmasında sıralamıştır. Bu sırlama dikkatlice incelendiğinde dilekçede belirtilen Arapların da bu durumu takdir ettikleri ile ilgili ifade kendiliğinden anlaşılacaktır. Bizim babamız her şeyden önce bir Türk vatanseveridir ve ekonomiyi yabancıla‐ ra bırakmadığı için yabancılar daima kendisine kısnanarak ve şüpheyle bakmışlardır. Babamız Sultan II. Abdülhamid, bu petrol kuyularının kullanımı hususunda her‐ hangi bir kişi ya da kuruma da herhangi bir hak tanımayı daima reddetmiştir. Özel‐ likle Alman İmparatoru II. Wilhelm söz konusu bu arazilerde bir imtiyaz temin edebilmek için babamıza kişisel bir baskı da yapmıştır. Babam, söz konusu baskılar nedeni ile çok değersiz bir imtiyazı Almanlara tanımıştır. İmtiyazın değersizliği de bu imtiyazın hiçbir zaman hayat bulmamış olmasından kaynaklı olmak üzere kendi‐ liğinden anlaşılmıştır ki, Almanlar da bu durumu teyit etmişlerdir. Diğer taraftan 1921 tarihine kadar dahi bir kişi ya da kuruma da herhangi bir imtiyaz tanınmamış‐ tır. 50 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 134. 90 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 Babamız ilk başta Mezopotamya’da petrol işlerinin yürütülmesi işini kendi üze‐ rine almak istemedi, Bağdat ve Musul’un idarecilerine bu kuyuların idaresinin bölge halkının refahı için işletilmesini bırakmak istedi ise de bu durum yerel idareci‐ lerce kabul görmediği için babamız Musul’daki ruhsatı zengin bir Türk tüccar olan Tahsin Paşa’ya verdi. Fakat Tahsin Paşa maden yasasının da kendisine vermiş ol‐ duğu hakları da göz ardı ederek, söz konusu işlerle hiç ilgilenmedi. 1888’deki çok hızlı tavsiye ile babam bu işi kendi üzerine aldı ve sonuçta Musul’daki petrol çıkar‐ ma imtiyazı 5 Recep 1306’da (1888’de) yayınlanan irade ile bu durum yasallaştırıl‐ dı. Yani buradaki arazi tamamen hem işletme açısından hem de söz konusu arazinin yasal sahibi olarak babama geçmiş oldu. Bu durum ek 3’te de sunulmuştur. Hiç kimse tarafından bu yasal durum tartışılamaz. Zaten Hazine‐i Hassa Nezareti’nin kayıtlarında da özel mülk olarak kaydedilmiş olması bu durumu teyit eden en önem‐ li veridir. Bu düzenleme ve yüzyıllardır devam eden geleneklerle birlikte söz konusu her bir özel mülkün kayıtları Hazine‐i Hassa Nezareti’nde tutulmuştur. Bu çok net bir bilgi olmasına rağmen durumun tartışma konusu bile edilmesi son derece yanlış‐ tır. Aslında babamın petrol arazilerinin tapusunu ya da imtiyazını herhangi bir şekilde hanedana devretmek gibi bir niyeti yoktu. Çünkü petrol yatakları özel mül‐ kün içerisindeydi ve petrol fermanları da bu durumu teyit eden bir başka kanıt ola‐ rak değerlendirilmelidir. Eğer babamız olan Sultan II. Abdülhamid söz konusu arazileri hanedana devretmiş olsaydı fermanlarda kullanılan dil tamamen farklılaş‐ ması gerekirdi. Dahası eğer böyle bir durum gerçekleşmiş olsaydı, ayrı bir yasaya tabi olan hanedana ait olan madenlerle ilgili durum bu söz konusu emlake de uygu‐ lanırdı. Bu durumu ispat edici herhangi bir belge yoktur. Hanedanın malları yüzyı‐ lardır hiç artmadı. Aslında hanedana ait olan toprakların durumu genellikle söz konusu yerlerin fethi sırasında padişaha verilmiş olan savaş hakkından elde edilen mal varlıklarına dayanmaktadır. Babamın Mesopotamya ve diğer yerlerdeki malları böyle bir durumdan elde edilen bir mülk değildir51. Musul’da özel izinle çalışılmaya başlanmasından sonra, Bağdat’ta olan babamız Sultan II. Abdülhamid’e ait arazide de petrol bulunduğu rapor edildi. Petrol işlet‐ mesinin önemiyle de alakalı olarak buradaki arazilerin tek bir elden yönetilmesi sorunu ortaya çıktı. Bu nedenle babamız buradaki petrol haklarının tüm yasal hakla‐ rını garanti altına almak adına, devletin yetkili makamlarına başvuruda bulundu ki babamızın bu başvurusu 5 Cemaziyelahir 1316 (1898) tarihli dilekçesinde ve ek 4’te görülebilir52. Dört yıl sonra Musul bölgesindeki imtiyaz sahibi Tahsin Paşa’nın söz konusu arazilerde herhangi bir iş yapmamasından kaynaklı imtiyazı iptal edilince Tahsin 51 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 135. 52 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 136. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 91 Paşa, kendisinin bu süre içerisinde ciddi maddi kaybı olduğunu ve bunun telafi edilmesi gerektiğini belirtmiştir. Başbakan ve Bakanlar Kurulu 1902 sayılı irade ile Tahsin Paşa’nın söz konusu emlak ve bu emlakin kullanılmasından kaynaklı olarak herhangi bir hak kaybı ya da herhangi bir hakkının olmadığını açıklamıştır. 1888 yılındaki ferman da bu durumu teyit etmektedir bu da 5 numaralı ekte sunulmuş‐ tur. Şu da kaydedilmelidir ki Bağdat fermanı da Musul fermanına atıfta bulunmak‐ tadır. Sonuç olarak Musul fermanı söz konusu yerlerin babamın özel mülkü oldu‐ ğunu belgelemektedir. Bu nedenden dolayı 1908’e kadar babamız mal edindi ve bunu olabildiğince genişletti. Tahsin Paşa dışında gerek malların edinilmesi, gerekse ruhsatların elde edilmesi noktasında bu duruma itiraz eden herhangi bir kimse de çıkmamıştır. Almanlar tarafından planlanan 1908 ihtilali gerçekleşti ve bizim yaşlı ve hasta olan babamız hapsedildi ve utanmaz İttihatçılar tarafından hiç de hak etmediği bir muameleye tabi tutuldu. Bu yozlaşmış kişilerin babamız Sultan II. Abdülhamid’i ölümle tehditleri neticesinde söz konusu tüm mal varlıklarının hazineye devredildi‐ ğine dair bir belge imzalattılar. Babamız daima bu durumu reddetmiştir. 1909’da amcamız bunak53 V. Mehmed Sultan Reşad, emirler altında ve Genç Türklerin tehditleri altında babamız Sultan II. Abdülhamid’in tüm mal varlıkları‐ nın devlete devredilerek istimlak edildiğine dair bir irade yayınladı. Bu irade ek 6’da sunulmuştur. Bu davranış Genç Türklerin ne dine, ne mülke ne de kanuna saygısı‐ nın olmadığını gösterdiği için doğal olarak tüm Müslüman dünyasında paniğe neden oldu. Aslında onların davranışları kendilerinin ne türden bir insan oldukla‐ rını ve soylarını da göstermesi açısından son derece manidardır. Bu iradenin yayın‐ lanması Genç Türklere karşı daha ciddi bir muhalefetin doğmasını beraberinde ge‐ tirmiştir. Onların bir kaçı haricinde hepsi bu uydurma iradenin geçerliğinin olma‐ dığını görmüşler, Allahın koymuş olduğu kanun ve nizam çerçevesinde elde edilmiş olan söz konusu mülkere el koyma cesaretini gösterememişlerdir54. Babamızın tahttan indirilmesi ile başlayan tutukluluk sürecinden 1918 müta‐ rekesine kadar geçen süre içerisinde herhangi bir faaliyette bulunmamıza imkan yoktu. Fakat 1919’da biz şeyhülislamın mahkemesine başvuruda bulunarak 1909’daki babamızın mallarına el konulması ile ilgili iradenin yasallığının durumu‐ nu ilan etmesini istedik. Bunun sonucunda dönemin sultanının da onayladığı, hiç‐ bir kimsenin özel bir mülke kişinin rızası olmadan el koyamayacağı yönünde mah‐ keden karar çıkmıştır. (Ek 7’de gösterilmiştir). Biz 2 Haziran 1920’de özellikle Mezopotamya’daki babamız Sultan II. Abdül‐ hamid’e ait olan mal varlıklarının tarafımıza iade edilmesi noktasında yardım etmesi için, İstanbul Yüsek Komiserliği’ne başvuruda bulunduk. Bir ay sonra Osmanlı 53 Belgenin orijinalinde bunak ifadesinin karşılığı olmak üzere senile ifadesi kullanılmıştır. 54 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 137. 92 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 Devlet makamından yazılmış olan bizim taleplerimizi içerir bir talebin gelmesi nok‐ tasında bir bildirimde bulunuldu. (Ek . İstanbul’daki karmaşık durumdan ve bakanların sürekli değişmesinden dolayı bizim iddilarımızın temsil edilmesi güçleşti. Fakat en acil kriz zamanlarında bile bizim iddialarımız, Osmanlı tebasından olan bütün vatandaşlarının özel mülk hak‐ larının tanınması şeklinde olduğudur. Terk edilen topraklar için de benzer durum geçerlidir. Sonuç olarak bizim durumumuz olağanüstü bakanlar kurulunda görü‐ şüldü. Konu ile ilgili 1920 yılında sadrazam tarafından bir komisyon kuruldu55 (Ek 9). Sadrazamın başkanlığında oluşturulmuş olan bu komisyon 7 ay konuyu enine boyuna araştırmıştır. Sonuç olarak haklarımızın baki olduğu yönünde bir karara varılmıştır. Karar, bakanlar kurulu tarafından da onaylanmıştır. Böylece Osmanlı hükümetinin emri ile bize verilen emirde de yer aldığı gibi babamız Sultan Abdül‐ hamid’in listede yer alan Mezopotamya sınırları dahilindeki tüm mal varlığının yasal vârisi olarak ilan edildik. (Ek 2). Aslında başka bir kararın çıkması da mümkün değildi. Bu iddia sadece Hz. Peygamberin hukukundan olan kutsalın tercih edilmesi değil; uluslararası bir hak olan özel mülkiyet hakkı ile de ilgilidir. Bu, tüm dünyadaki Müslümanların sorun‐ larının haklarının iade edilmesi sorununu da beraberinde getirdi. Yani böyle bir kararın tanınmaması, sadece Hz. Peygamberin hukukunun çiğnenmesi değil; aynı zamanda tüm Müslümanların haklarının da gaspedilmesi anlamına gelmektedir. Burada kullanılan ifade oldukça çarpıcıdır. Sultan II. Abdülhamid’in uygulamış olduğu pan‐islamist siyasetin hala var olduğunu düşünen aile üyeleri, kendilerine yapılmış olan bu muamelenin aynı zamanda tüm İslam dünyasına yapılmış olan bir yanlışlık olduğunu ifade ederek durumun so‐ nuçlarının düşünülmesini ima etmişlerdir. Osmanlı İmparatorluğu’nda özel mülkler tapuda şahısların isimleri ile kaydedi‐ lirler. Ya da şehir merkezlerinde alt kayıtlarda tutulurlar. Mezopotamya’da ise her‐ hangi bir satın alma ya da satma işlemi gerçekleştiğinde ise, öncelikle Bağdat’ta kaydedilir ve bunun resmî kopyaları İstanbul’a gönderilir, eş zamanlı olarak İstan‐ bul’da da bu kayıtlar değişiktirilir. Eğer Mezopotamya’da olan bir mülkün satışı İstanbul’da gerçekleşirse; önce İstanbul’da kayda geçer, akabinde de Bağdat’a bu değişklik bildirilir. Buradaki her iki kayıtta resmî ve yasal olarak söz konusu topra‐ ğın kime ait olduğunu belgeler. Babamızın sahip olduğu varlıklar her ikisinde de kayıtlı durumdadır. Bizdeki bu kopyalar, sizin Title Deeds olarak isimlendirdiğiniz mülklere denk gelmektedir56. 55 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 138. 56 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 139. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 93 Buradaki mal sahipleri yeni bir değişikliğe kadar kesinlikle değişmezler. İstan‐ bul’daki tapuların birer kopyaları Ek 2’ye iliştirilmiştir. Bizim iddilarımızı destekle‐ yen daha fazla kanıt için mülklerin sahiplerinin isimlerine bakılmalıdır. Söz konusu mülklerin tamamı, ya babamız Sultan II. Abdülhamid’e ya da onun yasal vârisleri konumunda olan bizlerin adlarına kayıtlıdır. (Ek 10). Önceki paragrafta kullanılan ifadeler toprakları, madenleri, petrolü ve buharlı gemiyi işletme hakkındadır. Bu tarihe kadar petrol işletmesinin ruhsatı ile ilgili kayıtlar herhangi bir değişikliğe uğratılmadan muhafaza edilmiştir. Buradaki oriji‐ nal kayıtların fotoğraflarını da bu dilekçeye iliştiriyoruz (Ek 11). Aynı zamanda 3, 4 ve 5 numaralı eklerin çevirileri de değerlendirilmelidir. Bunların fotoğrafları ve orjinalleri İstanbul’da İngiliz hükümetinin konsolosluk görevlilerinden avukat Mr. Henry E. Pears tarafından da görülmüştür57. Genç Türklerin amacı öncelikle kendi güçlerinin devamı yönünde olmuştur. Bu gücün korunmasını kendilerine muhalif olanları sınır dışı etmekle, ya da onların kişisel servetlerini sömürmekle sağlamışlardır. Buradaki en tipik örneklerden biriside çeşitli kişilere söz konusu mülkerin işletilmesi ruhsatının söz verilmesinde kendini göstermektedir. Petrol işletme hakkı, verilebilecek en önemli ruhsattır. Allahtan ki İtalyan ve Balkan Savaşlarındaki Genç Türklerin kötü durumu babamızın Mezopo‐ tamya’da bulunan mal varlıklarıyla ilgili tasarrufta bulunmalarını, imtiyaz verme‐ lerini engelledi. 1910‐11 ve kısmen 1912’de farklı Avrupalı şirketlere nakit para vermeleri karşılığında petrol imtiyazı noktasında sözlerin verildiği yıllar olmuştur. Bu grupların en önde gidenleri Fransız ve İngilizlerdi. Öte yandan Almanların buradaki petrol yataklarını ele geçirmek için özel projeleri vardı. Asia Minor şirketi tamamen Alman İmparatorluğuna aitti ve bu şirketin esas hedefinde söz konusu emlakların ele geçirilmesi vardı. 1914 yılında yapılan pazarlıklarda Mezopotamya petrol imtiyazlarının masada pazarlık konusu edilmesi aslında tamamen İtilaf dev‐ letlerinin gözünü boyamak amacına matuftu. Aynı anda Almanya ve İngiltere ara‐ sında petrol alanlarının paylaşılması ile ilgili uzlaşma görüşmeleri gerçekleşti. 1914 görüşmeleri Türkiye ile kapitülasyon sahibi devletler arasında gerçekleşti‐ rildi. Buradaki söz konusu görüşme, Türkler tarafından var olan gümrüklerin % 11’den % 15’e çıkarılması noktasında yapılan talebi görüşmek üzere gerçekleştiril‐ miştir. Her bir güç, bu öneri karşısında Türklere bazı talepleri içerir liste sundu. İngiltere işletme ruhsatlarının yanı sıra, İzmir‐Aydın demiryolunun devamı ve iyileştirmesi için imtiyazı ve Mezopotamya petrol yatakları imtiyazının İngiliz Ang‐ lo‐Persian Oil Company şirketine devredilmesini talep etti. Bu ikinci talep kesinlikle Almanların karşı çıktıkları bir durumdu. Buradaki işletmenin hakkı Turkish Petro‐ leum Company olarak değiştirildi. Bu görüşmeler 1914 yılı sonbaharına kadar bir sonuca varmadan devam etti. Diplomatik notaların ve açıklamaların neticesinde 57 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 140. 94 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 tüm güçlerle anlaşmaya varılarak Türkiye’nin de söz konusu şirkete ortak olarak alınmasına karar verildi58. Bu zabıt hiçbir zaman imzalanmadı. Bu görüşmeyi onaylayıcı herhangi bir fer‐ man da yayınlanmadı. Buradaki görüşmelerde alınan kararlardan dikkat çekici biri dışında hiçbiri uygulunmadı. Aydın‐İzmir demiryolu imtiyazı ile ilgili İngiliz hü‐ kümeti, Türkiye tarafından yapılan tüm talepleri göz ardı ederken; savaş öncesi petrol haklarının kullanımı ile ilgili varılan uzlaşmanın gereği olarak bu hakkın kendilerine tanınmasını talep ettiler. Ancak söz konusu uzlaşmanın taraflarca hiçbir zaman yürürlüğe konulmamış olması ve bunu destekleyici bir fermanın da yayın‐ lanmamış olmasına rağmen İngiltere bunda ısrarcı olmuştur (Ek 12). İngiliz hükümetinin yaptığı bu talep, tüm Müslümanlar arasında ciddi tepkile‐ re neden oldu. Bu ise tüm Müslüman dünyasının Mustafa Kemal’in sürdürdüğü mücadelenin haklılığının delili olarak kabul edilmesi sonucunu beraberinde getirdi. Eğer bizim sunmuş olduğumuz bu dilekçeler, zamanında İngiliz hükümetinin eline geçmiş olsaydı bu denli Müslüman dünyasının tepkisi de olmayacaktı. Buradaki kullanım hakkının sahipliği her ne kadar tartışmaya açık olsa da, Türkish Petroleum Company’nin tüm haklarının kendilerine ait olduğu tezi tamamen yasal zeminden uzaklaşan bir anlayışı yansıtmaktadır. Görüşmeler resmi görüş alışverişinden öte bir anlam içermemektedir. Orada ortaya çıkan metin herhangi bir şekilde kanuna bağlanmamış, sadece Genç Türklerin vermiş olduğu vaat olarak tarihe geçmiştir. Böylesi bir durumu kabul etmek, bilinen tüm hukuk kurallarının inkarı anlamını taşımaktadır59. Biz iddia ediyoruz ki söz konusu petrol arazileri özel mülkümüzdür. Bunun ak‐ sini iddia eden her tür bilgi de yanlıştır. İngiliz hükümeti 1908 ve 1909 yıllarında yayınlanan iradelerle petrol imtiyazı ile ilgili tüm hakların Osmanlı Maliye Bakanlığı’na devredildiğini iddia etmiştir. Biz bu iradenin geçersiz olduğunu belgeledik. Ek 8, hem 1908 hem de 1909 iradele‐ rini iptal etmektedir. 1908 yılında babamız tarafından imzalanan irade H. 1297 (M. 1889) yılından sonra elde edilen gelirlerin Maliye Bakanlığı’na devrilmesinden öte bir anlam içermemektedir. Yalnız burada Hazine‐i Hassa Nezareti’nden alınan 1.000.000 poundluk borca karışık olarak, iradede yer alan geliri Maliye Bakanlığı’na devredilen arazi listesi 14 numaralı ekte görünmektedir. 1.000.000 poundluk bir borcun karşılığı olarak yılda 400.000 pound gelir getiren bir mülkün tamamının devredilmesi mümkün değildir. Sadece onların geliri devrdilmiştir. Oradaki gelir 58 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 141. 59 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 142. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 95 hesaplandığında 6 yıllık dönem sonunda 3.780.000 poundluk bir gelire tekabül et‐ mektedir60. 1.000.000 poundluk bir borcun karşılığı olarak tüm söz konusu mal varlığının devredildiği iddiaları karşısında 1909 yılında tahttan indirilerek tutsak edilen baba‐ mızın bu durumu protesto etmediği düşünülemez. 1908 yılındaki irade petrolün kullanım hakkını içermemektedir. İstanbul’da İngiliz avukatlarından olan Mr. H. E. Pears’ın durumla ilgili yazmış olduğu görüşler de bizim bu düşüncemizi destekle‐ mektedir (Ek 15). Bizim tüm geleneklerimizde İngilizlere karşı herhangi bir nefret bulmak müm‐ kün değildir. Geçmiş iki yıl boyunca haklarımızla ilgili tüm imtiyazlarla ilgili husu‐ su İngilizlerle görüştük. Halbuki Amerikalılardan da konu ile ilgili birçok defalar görüşme talebi gelmiş olmasına rağmen, biz bunu kabul etmedik. Haklarımız söz konusu olduğunda yasalar dışında hiçbir şeyi tanımayız. Şuan kendimizi sadece yalnız hissetmiyoruz aynı zamanda da diğer tüm Müslümanların da haklarının ellerinden alınmasına seyirci kalmış gibi hissetmekteyiz. Bu nedenle bizim yapılan bu hukuksuzluğu tanımak gibi bir özgürlüğümüz bulunmamaktadır. Ayrıca böyle bir şey Hz. Muhammed’in yasal halifelerine karşı yapılmış bir saldırı‐ dır. Bu durum tüm Müslümanlar arasında hüzne ve kızgınlığa neden olur61. Belgenin ekler kısmı bulunmamaktadır. Dilekçede belirtilen eklerin bu‐ raya yerleştirilmemiş olması hayli ilginçtir. Burada arşiv belgesinde ciddi şekilde bir tahrifatın yapıldığı anlaşılmaktadır. Her ne kadar belgenin son sayfası 144 ile bitmiş ve kendisinden sonra gelen belge, 145 numarası ile başlamışsa da, daha önceden verildiği anlaşılan ve üzerinin karalanması nedeni ile sayfa numarası olarak değerlendirilmemiş olan sayfa 351’de bi‐ terken diğer belge 1 sayfa numarası ile başlamakta ve tamamen farklı bir konu olarak manda sorununa değinilmektedir. Yukarıda bahsi geçen dilekçenin durumu ile ilgili yine aynı klasörde 26 Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 9 sayfalık bir değerlendirme raporu sunulmuştur62. Bu raporda Sultan II. Abdülhamid’in mirasının vârisleri konumunda olan 22 kişinin Bağdat ve Musul’da bulunan petrol sahalarının kendilerine iade edilmesi talebi hakkında Central Mining and Investment Corporation Limited şirketi yetkilisi Sir S. Holland ile yapılan görüşmeye yer verilmiştir. Belgeden anlaşıldığı kadarı ile 20 Ekim 1921 tarihinde konu ile ilgili olarak Mr. Vansittart, Musul ve Bağdat’ta söz konusu emlakin du‐ rumu ile ilgili Central Mining and Investment Corporation adına Mr. 60 Belgenin orijinalinde pound simpesine yer verildiği için burada pound ifadesine yer verilmişse de buradaki değer lira olmalıdır. Terzi’nin çalışması da bunu teyit etmektedir. 61 PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 143. 62 PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfields of Bagdad and Mosul Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795-, s. 159-163. 96 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 Armstrong ve Sir S. Holland ile London Wall Building’de bir görüşme ger‐ çekleştirmiştir. Sir S. Holland söz konusu emlakin durumu ile ilgili olarak ilk defa İstanbul’da Albay olarak görevli Maitland Edwards tarafından bil‐ gilendirildiğini, 22 kişilik vârislerin durumu hakkında da bu yolla haberdar olduğunu belirtmiştir. Konu ile ilgili olarak şirketin bayan L. Hirsch’i görev‐ lendirdiği, kendisinin 22 vârisle bir görüşme gerçekleştirdiği, konuyu ince‐ leyerek; söz konusu talebin süresi dolmuş bir iddiadan öte anlam içermedi‐ ğini bildirdiğini ifade etmektedir. Bu bildirime rağmen Bağdat’tan Albay Edwards’tan da bilgi istenmiştir. 27 Ekim 1921’de Mr. Weakley tarafından 3 sayfalık63, 31 Ekim 1921’de Koloni Bakanlığı tarafından 3 sayfalık64, 1 Kasım 1921’de Sir H. Rumbold tarafından İstanbul’dan 5 sayfalık bir metin gönderilmiştir65. Bu metinlerin ortak özellikleri de J. Hirsch’in vardığı sonucun benzeri olarak Sultan II. Abdülhamid’in varislerinin taleplerinin değerlendirmeye alınmaması yö‐ nünde olmuştur. SONUÇ Sultan II. Abdülhamid’in genellikle 1880‐1890 tarihleri arasında padişa‐ ha ödenmesi gereken ücretlerin Maliye Nazareti tarafından ödenmemesi neticesinde bu ücretlere mukabil olmak üzere imparatorluk topraklarından kendi hazinesine kaydettirdiği topraklar ile bedelleri hazineye ödenen top‐ raklardan mürekkep arazi, orman, çiftlik, maden, buharlı gemi v.b. gibi mülklerin idaresi Hazine‐i Hassa Nezareti tarafından yürütülmüştür. Ancak bu idarede hem arazilerin bulunduğu yerlere yapılan yatırım, hem memur‐ lara ödenmesi gereken ücretler nedeni ile zamanla ciddi sorunlar meydana gelmiştir. Bu sorunları aşmak için öncelikle 1908 tarihinde kimi mülklerin gelirleri Maliye Bakanlığına devredilmiştir. 1909 tarihinde Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ile başlayan süreç ise bambaşka bir hal almıştır. Sultan II. Abdülhamid’in mülkleri zorla elinden alınmış ve söz konusu mülklerin idaresi bu tarih itibariyle Maliye Bakanlığı tarafından sürdürülmüştür. Bu devam eden süreçte İttihat ve Terakki mensubu hükümet üyeleri ile Almanya ve İngiltere başta olmak üzere çeşitli ülkelerle görüşmeler gerçekleştirilmiş, genellikle petrol arazile‐ rinin üzerine konumlu olan mülklerin işletme haklarının imtiyazı konusun‐ da pek çok vaat verilmiştir. 63 PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Abdul-Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106-122. 64 PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs of Abdul Hamid”, Tarih: 31 Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168-170. 65 PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921, Belge No: E 12081, s. 179- 183. 7/13 • ULUSLARARASI TARİH ve SOSYAL ARAŞTIRMALAR DERGİSİ TARİHİN PEŞİNDE • 97 Sultan II. Abdülhamid’in yasal varisi konumunda olan eş ve çocukları ise söz konusu emlakin kendi mal varlıkları olduğunu, babalarından söz konusu mülklerle ilgili herhangi bir belge alınmadığını, yapılan işin hem Şer’i hukuka hem de tüm hukuk kurallarına aykırı olarak icra edildiği tezini işlemişler ve bundan kaynaklı mülklerin kendilerine iade edilmeleri için başta İngiltere olmak üzere çeşitli devlet ve mahkemelere başvuruda bu‐ lunmuşlardır. Makalede ‐İngiliz arşiv belgelerinden tespit edilebildiği kadarıyla‐ 1920 yılında başlayan 1947 tarihine kadar devam eden sürecin sadece başlangıç aşaması irdelenmiştir. Sultan II. Abdülhamid’in yasal varisi konumunda olan eş ve çocukların sürdürdüğü bu mücadelenin münhasır çalışmalarla genişletilmesi olayın daha net bir şekilde aydınlatılmasında esas itici güç olacaktır. 98 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 7/13 BİBLİYOGRAFYA İngiliz Arşiv Belgeleri ‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 7 Kasım 1920, Belge No: E 13873, s. 220‐240. ‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 19 Ağustos 1920, Belge No: E 10124, s. 213‐217. ‐PRO, FO 371/5270, “Properties of Sultan Abdul Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 3 Tem‐ muz 1920, Belge No: E 8546, s. 205‐212. ‐PRO, FO 371/5270, “Property in Mesopotamia of The Late Sultan Abdul Hamid”, Tarih: 4 Kasım 1920, Belge No: E 13715, s. 217‐219. ‐PRO, FO 371/6360, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 24 Mayıs 1921, Belge No: E 5915, s. 198‐200. ‐PRO, FO 371/6360, “Late Sultan Abdul Hamid’s Properties in Mesopotamia”, Tarih: 7 Ocak 1921, Belge No: E 381, s. 1‐3. ‐PRO, FO 371/6360, “Mesopotamia and Syrian Oil Properties”, Tarih: 22 Nisan 1921, Belge No: E 4819, s. 136‐143. ‐PRO, FO 371/6360, “Oil Rights in Mesopotamia”, Tarih: 1 Nisan 1921, Belge No: E 4413, s. 94‐112. ‐PRO, FO 371/6361, “Claim of Heirs of Late Sultan Abdul Hamid to Concession of Oildfi‐ elds of Bagdad and Mosul Vilayets”, Tarih: 26 Ekim 1921, Belge No: E 11795‐, s. 159‐ 163. ‐PRO, FO 371/6361, “Claim of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Iraq”, Tarih: 1 Kasım 1921, Belge No: E 12081, s. 179‐183. ‐PRO, FO 371/6361, “Claims of Sultan’s Heirs to Oil Rights in Mesopototamia”, Tarih: 6 Eylül 1921, Belge No: E 10133, s. 130‐144. ‐PRO, FO 371/6361, “Properties in Mesopotamia Claimed by Descendants of Sultan Ab‐ dul‐Hamid”, Tarih: 31 Temmuz 1921, Belge No: E 8980, s. 106‐122. ‐PRO, FO 371/6361, “Properties of Late Sultan Abdul‐Hamid in Mesopotamia”, Tarih: 29 Haziran 1921, Belge No: E 7612, s. 47‐58. ‐PRO, FO 371/6361, “Visit of Lieutenant Colonel Edwards to Iraq to Discuss Claims Heirs of Abdul Hamid”, Tarih: 31 Ekim 1921, Belge No: E 11974, s. 168‐170. Kaynak Eserler B. 1. Kitaplar ‐Fieldhouse, D. K., Kurds, Arabs and Britons: The Memoir of Wallace Lyon in Irak, I. B. Tauris Yayınları, Londra 2002. ‐Hülagü, Metin, “Sultan II. Abdülhamid’in Eşleri ve Çocukları”, Devr‐i Hamid, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, C. 3, s. 273‐287. ‐Rodgers, N. A.M., “De Robeck and the Dardanelles Campaign”, The Naval Miscellany, ‐George Allen and Unwin Yay., İngiltere 1984, 439–98. ‐Terzi, Arzu Tozduman, Bağdat‐Musul’da Abdülhamid’in Mirası: Petrol ve Arazi, Timaş Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2014. B.2. Makaleler ‐”Obituary: Lieut.‐Colonel Sir Arnold Talbot Wilson, K. C. I. E., C. S. I., C. M. G., D. S. O., M. P.”, The Geographical Journal, C. 97, No. 1, Haziran 1941, s. 72. ‐Jacobsen, Mark, “Only by the Sword: British Counter‐ Insurgency in Iraq 1920”, Small Wars And Insurgencies, C. 2, No. 2, 1991, s. 323‐36
.ULU HAKAN II. ABDÜLHAMİD HAN - İÇİNDEKİLER Kapak Abdülhamid Etrafında Önsöz Birinci Fasıl: Cülusuna Kadar İkinci Fasıl: İlk Yıllar Üçüncü Fasıl: Devr-i Hamîdî Dördüncü Fasıl: Yakından Abdülhamîd Beşinci Fasıl: İçinden Saray Altıncı Fasıl: Suyun Öte Tarafı Yedinci Fasıl: Hürriyet Sekizinci Fasıl: Meşrutiyet Dokuzuncu Fasıl: Son Yılları Abdülhamîd Kronolojisi İki Vesika * ÖNEMLİ NOT: Kitaptaki resimler, programa eklenmemiştir.. Bu.CHM dosyası, sadece ve sadece yazılı metni içermektedir... Resimleri de isteyen, lütfen kitabı alsın! NOT: Programdaki hataları ve mâkûl isteklerinizi yoluyla bildirmeniz halinde, 2. versiyonda inşaallah gereken yapılacaktır. SCANNED & DESIGNED BY: TRRADOMIR
3 ULU HAKAN İKİNCİ ABDÜLHAMÎD HAN b.d. yayınları NECİP FAZIL KISAKÜREK ULU HAKAN II.ABDÜLHAMÎD HAN / FİKİR ESER 68 İlk Basım Tarihi : Basım / Temmuz 2003 Baskı: Hünkar Ofset b. d. yayınları Kurucusu: Necip Fazıl Kısakurek Sahibi: Mehmed Kısakürek Yayın sorumlusu: Suat Ak Genel Koordinasyon (Eser Kullanım ve Telif Hakları) Sorumlusu: Emrah Kısakurek Dağıtım sorumlusu: Osman Kısakurek İletişim: b. d. yayınları, Ankara C. Vilâyet Han 10/3 Cağaloğlu - istanbul Telefon: (0212) ISBN:
4 ABDÜLHAMİD ETRAFINDA Bu eser, ilk defa Ulu Hakan İkinci Abdülhamîd Hân'ın, bütün okur-yazarlara, yeni doğmuş çocuk beynini salatasına doğratıp dişleyecek derecede korkunç bir zalim tanıtıldığı ve bu tanıtmaya müteârife gözüyle bakıldığı bir hengâmede meydan yerine dikildi ve satır satır şu mânayı tüttürdü: - 36 Türk hükümdarı arasında belki en büyüğü ve tarihî hakkı muazzam bir zat mevzuunda yahudi, dönme, mason, kozmopolit ve emperyalizma ajanlariyle el ele, İttihat ve Terakki eşkiyasının imal ettiği ve Cumhuriyet rejimi boyunca devamına şahit olduğumuz yalan tarihe paydos!.. Dünyada her şeyin sahtesi görülmüş, fakat ilim ve tarihin devamlı yalancısına rastlanmamıştır! Keşif, mutlak (orijinal) olarak Büyük Doğu'nundur; ilk alâmet ve tezgâhlanması 1943'de başlamış, haftalık ve günlük Büyük Doğu'lar süresi içinde her ân olgunlaşa olgunlaşa devam etmiş, bir aralık sahibini zindana kadar sürüklemiş, nihayet 1960 sonrasında ve onu takip edici ilk yıllarda gazetelerin tefrika sütunlarına aksetmiş, peşinden kitaplaşmış, birinci ve yarım baskısı hemen tükenmiş, ikinci ve tam baskısı da bitmiş, bunu üçüncü baskı takip etmiş; ve işte, şimdi, Abdülhamîd taraflısı yayınların modalaştığı bu günlerde, «bu dâvanın sahibi benim; manevî telif ve keşif hakkım mahfuzdur!» dercesine, kâmil, tashihli ve ilaveli şekliyle ortaya çıkmıştır. Gayemiz Abdülhamîd'in hakkı olduğu için, bizim hakkımız görülmese bile ona ait hakkın görülmeye başlaması önünde, bazı uydurma ve derme-çatma eserlere rağmen bahtiyarlığımızı ilân ediyor; bu sahipsiz diyarda kimsenin kaale almadığı manevî telif ve keşif hakkımızı bağışlıyor ve yalnız şu dikkati ortaya atmakla yetiniyoruz: - Marifet, büyük kısmı kursaktan doğma uydurmalarla Abdülhamîd'i konuşturmakta değil, onun hakkında konuşabilmekte ve bir (sentez) verebilmektedir. Bu dâvayı uydurma (sansasyon) mevzuu haline getirenlere karşılığımız da, kendilerini, her şeyi sahte bir dünyanın kalpazanları olarak tespit etmekten ibarettir. N. F. K. / 1977
5 ÖNSÖZ. Ben, sanat ve tefekkür adamı olmak dâvasındayım ve tarihçi değilim. Bu eser de bir tarih denemesi değil.... İrfan sahiplerince bilinir ki, hikmet ilmin, ilim de tekniğin Üstündedir; tarih ise bu üç görüş şekline göre çeşitli.... Tarihi, hikmet yönünden ele alan, onu, kafasındaki tezatsız ve her örgüsü tamam bir dünya görüşüne nispet eder. İlim gözüyle yuğuran, vakıaları sağlam bir (analiz) ve (sentez) halinde umumi kıymet hükümlerine bağlar. Teknik bakımından inceleyen de, sadece malzeme ve ham madde verir ve gerisi için tasa çekmez.. Bu üç faaliyet nevinin sahiplerinden birincisi, cemiyet hamuıkârı büyük fikirci, ikincisi tarihi kendi içinde ve zamanının anlayışına göre muhasebe eden meslekî ilimci, üçüncüsü de bu rizikolu ve belâlı işlerden kaçınıp, yalnız dış şekil bakımından "doğru" ve "yanlış" ölçüsüyle hareket eden ve mansaptan evvel menbaı tutmaya bakan kuru müşahedeci... Herbirinin ayrı ayrı hakları olan bu üç sınıf iş sahibinden ilki, dünya çapında tefsirci ressam, öbürü sınırlı görüş peşinde usta fırça sahibi, daha öbürü de düpedüz fotoğrafçı... İlkinde hikmet kanatlı büyük ruh, öbüründe mevzuuyla kayıtlı mahallî idrak, daha öbüründe de dış hakikat kaygılı yavan akıl iş görür. Birinciye azametli hamle, ikinciye şerefli vazife, üçüncüye de tarafsız ihtiyat düşer; ve büyük sorumluluk, şüphesiz birinciden başlar.. Böyle bir tarih anlayışından sonra diyorum ki, ben bu üç sınıftan hiçbirine bağlanmasam bile, bunlardan en çok olmadığım, ikincisi ve üçüncüsüdür. Dilediğim halde olamayacağım da, belki birincisi.... Anlaşılıyor ki, gözüm birincide... Böyle olmakla beraber, bu eserle, birinci soydan iddia sahibi bir tecrübeye girişmiş olduğumu iddia edemem. Benim yaptığım, 60 küsur yaşımda tamamiyle örgüleşebildiğine şahit olduğum bellibaşlı bir ideolocya örgüsü karşısında, tarih görüşümüzün en hassas nahiyelerinden birine ait umumî kıymet hükmünü, çizgi çizgi billûrlaştırmaktır. Bu iş-de, tarihî vakıalara yaklaşmış olmak vazifesi bir tarafa, yeni bir şey öğretmek, hattâ (kronolojik) nizama uygun, eksiksiz nakil gibi bir meslek borcu altına girmek kaygı ve kaydından uzağım.. Anlattıklarım dâvamı ispata yeter. Öğretmek istediğim, -gururuma verilmesin!- vakıalar değil, mânâlardır. Usûlüm de, tarihin ikinci ve üçüncü nevinden inşasındaki kanunlara aykırılık göstermeden, üstelik bunlardan yeteri kadar pay alarak, birinci soya bağlı bir hikmet ve sanat fırçasiyle içyüzlere inmek ve (dinamik) çizgiler yolundan, hikâye üstü ruha tırmanmak.... Öyleyse bu eser, hangi neviden olursa olsun, ne bir tarih, ne bir tarihî edebiyat; sadece vakıalar temeli üzerinde, ilmî, aklî, teessürî, her melekeye dayanan bir (tez), bir (manifest), bir dâva çerçevesi.... Onun içindir ki, bu eserde, bibliyografya, endeks, fotokopi, vesika adresi gibi gerçekliği nisbetinde sahteliği mümkün, ilim üniforması nişanlarından eser aramak yersiz... Anlatılanların hepsi riyazî gerçekler halinde sabit ve apaçık meydandadır; ve böyle bir fikir işinde benim dâvanın ırgatlık tarafına ait zahmetlerden bağışlanmamı istemek hakkımdır. Dış yüzden meçhulleri malûm kılmak yerine, iç yüzden malûmları meçhulden kurtarmak ve sadece fikri getirmek dâvasında olduğuma göre kendime yakıştırdığım tavır, allâmelerin yaldızlı cübbesinden uzakta kalmak ve her yardımdan müstağni bir sadeliğe yapışmak olmalıydı ve oldu. Böyleyken ikinci ve üçüncü soydan bir tarihçi kıstâsiyle beni yalanlayabilecek biri varsa buyursun!... Güttüğüm cemiyet dâvasında tarihî şahsiyetlerden biri dâvama tam uygun, öbürü tam aykırı; biri başlıca dost, öbürü baş düşman, iki kutup seçmek ve bildirdiğim ölçülerle bunların (portre)lerini çizmek, öteden beri dileğim, hattâ borcumdu. Tarih (kriteryum)u mücerret bir görüşün
6 müşahhas dünyasını kabartmalaştıracağına göre, fikirlerime destek bulmak için buna muhtaçtım.. Çeyrek asırdan beri yakasına yapışmış bulunduğum dost, işte: ULU HAKAN İKİNCİ ABDÜLHAMİD HAN.... Ters tarafından onun kadar ehemmiyetli düşmanıma gelince, Allah'tan duam şu ki, bir gün o borcu da ödeme imkânını bana bağışlasın.... Tarih dâvamızın kutup misali Abdülhamîd'i, evvelâ kölesi olmak devletine erdiğim büyük velîden, terkibi ve telkini olarak tanıdım. Sonra da bir aralık yüksek tahsil gençliğine hocalığım sırasında, Tanzimatın yüzüncü yıldönümü münasebetiyle Maarif Vekili tarafından bana ısmarlanan eser yüzünden tahlilî ve tahkikî olarak buldum. Velîden bana gelen his kıvılcımı, aklın tetkik kuyusundaki petrole düşerek yangına döndü.. Hakikî çehresine ait parça parça teşhis çizgileri kondurmaya başladığım 1940 yılına kadar, Ulu Hakan, bugün ayniyle benim başıma geldiği gibi -şükrederim-, hakkı ancak karanlık izbelerde, şahitsiz sohbetlerde, vicdanların kuyu diplerinde aranılabilir ve asla (Agora)ya dökülemez, kapkara bir taassup ve kıpkızıl bir zulüm heykeli şeklinde, cemiyet meydanına, mektep kitaplarına ve çeyrek münevver kafalarına yerleştirilmiş bulunuyordu. O gün, bugün, kendisini izah yolunda bazı davranış istidatları belirdiğine ve bir anlayış zümresi halkalanmaya başladığına göre, herhangi bir sultana ait şahıs ve makamı çok aşan böyle bir idrake ilk defa önayak olduğum için kendimi bahtiyar sayarım.. "Büyük Doğu", 1943'den 1971 yılına kadar devre devre bütün metodlu yayınlarında, Abdülhamîd'i saran mânâlar bakımından böyle bir anlayış zemini kurmaya savaştı; hattâ bunun için de, arkası pek bereketli çıkan ilk hapsine girdi yılına kadar lehinde takınılacak her eda, akrebe kelebek demekten farksız sayılan Abdülhamîd hakkında, aynı yıldan başlayarak; "Durun, Abdülhamîd tarihin en büyük kurbanıdır ve üzerinde sahte ilim imâl edilmiştir!" hükmü ilk defa "Büyük Doğu"dan fışkırdı. Ondan sonra ve hele son zamanlarda, Abdülhamîd'i arama gayreti modalaştı. İman ve İslâm dâvasında da aynı şey olmadı mı? arasında, kendi imzamı atamayacak ve bu kadar dağılmayı kabul edemeyecek kadar hurda gördüğüm basit fikir ve tarih işçiliklerinde bile, kadromuzu dolduran büyük ve küçük, şöhretli ve şöhretsiz her ferde iki öğüt vermekteyim: "Türk edebiyatı münekkitsiz ve Türk tarihi müverrihsizdir. Bu iki (misyon)u üzerinize almaya bakın!" Birinin kapısı, Ataç modeli nebatî ve ilcaî, asılsız ve cevhersiz kaba his cürufu altında kaybettirilen büyük zevk ve üstün ölçü mihrakına ulaşmak, öbüründeki de bunca ilim dolandırıcılığı sonunda kargalaştırılan Abdülhamîd güvercinini bulup çıkarmak ve böylece tarihe içinden nüfuz etmek.... Her Büyük Doğu'cu bilir: İkinci Abdülhamîd, Türkün özü ve temel varlığı yönünden hakkı bellibaşlı bir zümrece gasbedilmiş muazzam bir kurtarıcılık hüviyetidir, ve işte bütün dâva, erdirici mesele, Abdülhamîd'den ziyade bu zümreyi, içyüzüyle, menbaı ve mansabiyle her türlü metod ve plâniyle tanımaktır. Dâva ve mesele, koca bir tarih ve büyük bir insan hakkına yol açmak gayesinden ibarettir; ve bu hakka yol açmaya savaşanların hiç biri zerre miktarı sultancı ve saltanatçı olamaz.. Açıkça mahyalaştırmanın zamanı gelmiştir ki, İkinci Abdülhamîd, Tanzimat ve sonrası teftişsiz ve murakabesiz, körükörüne Batıya itiliş ve kökümüzü kurutuş macerasının Türk ruhuna sindirilmek istenen maymunvâri taklit ruhiyatının, tek kelimeyle çürütücü ve kokutucu sözde yenilik davranışlarının, bütün bunlara karşı duran ve kök cevherine bağlı kalan muazzam şahsiyet ve asliyetiyle, maskelerini düşürücü, gizli karargâh odalarına baskın verici ve plân kasalarını açıcı miftah (anahtar) tipdir ve bizce yalnız bu noktadan azizdir.. Maddî ve manevî Batı sömürgeciliğinin ajanları, yahudilik, dönmelik, masonluk, kozmopolitlik, züppelik, lövantenlik ve bunların hürriyet, müsavat, adalet kancalariyle harekette "uykuda gezer"leri sahte inkılâpçılar, Abdülhamîd'i düşürdükten sonra, hakkında yalan ilim yuğurdular; ve açık denizde kaptana yanlış harita verircesine, insanoğlunun en kutlu haysiyet ve güveni olan ilim ve hakikat namusunun ırzına geçtiler.
7 . Abdülhamîd'e ait her menfî bilgi ve yorum, ilk zindanımda hâkimlere söylediğim gibi, Galata Kulesi ve bostan kuyusu şeklinde kâmil zıddiyle doğrudur; ve büyük fıkircinin, aynı bilgi unsurlarımı ele alıp yalanlarını ayıkladıktan sonra ters yüz etmekten başka işi yoktur. Bu da Abdülhamîd'i yazmanın usûlü.... Amma ki, Abdülhamîd'i saran inceliklerle beraber saf hakikate ait kanunlar, memleketimizde hâlâ anlaşılamamıştır. Zira, biraz evvel saydığımız üç sınıfiyle gerçek Türk tarihçisi ve fikircisi, bunca pohpoh ve çalıma rağmen gelmemiş, hele zamanenin şartlarına bakılırsa, gelmek ihtimalini her ân kaybetmekte bulunmuştur. Ağızlarla vicdanlar arasındaki mesafe her gün biraz daha acıla acıla, nihayet öyle bir noktaya gelinmiştir ki, ya beklenen gelecek ya bekleyen büsbütün gidecektir. Bu kadar soylu bir tarihten gelen Türk, Allah'ın inayetiyle kalacağı hissini verdiğine göre beklenen mutlaka gelecektir. O, hakiki bir tarihçi olsa da yeter! Toprağa çivilenecek değil, rüzgâr hıziyle koşacak aksiyon ağaçları, orman orman, ancak böyle bir tarlada yetişebilir.. Bizim de, gözümüz yalnız tarlada, hattâ ekicinin de yetişeceği tarlada... Öyle ki, tarih eseri yazmak yerine, ideolocyamızın ana zeminine bağlı dost ve düşman kutupları göstermek için başvurduğumuz bu fikir hamlesi, istikbâlin tarihçesine tohum ve tarla verirken, onu da yetiştirecek bir ilk ziraat sahasını hedef tutuyor.. Böyle bir hamle münasebetiyle, niçin sanatı bırakıp politikaya saptığımı ve neden kendi kendime yazık ettiğimi soranlara, eserim cevap versin: Ben, vereceği efsanevî ziyafette, daha evvel bulaşıkçılıktan yer parlatıcılığına kadar her işi üzerine alan hayalî şato sahibine denk olarak, katların en üstüne ait huzur hakkını yerine getirmek için aşağılara inmek zorunu duymuş bir insanım. Şatonun temeliyle çatısını kurtardıktan sonradır ki; mahrem odama çekilebilirim. Demek ki, bıraktığımı sandıkları sanata her zamankinden daha bağlıyım. Bütün bunları sanat gayemin izzeti, sanatımın iklimini kurmak gayreti etrafında yapıyorum. Böylece, gerçek sanatkârın ne demek olduğunu göstermek istiyorum. Güneşin doğuşiyle batışı arasındaki günlük politikayla yarınlar, uzak istikbâller ve milyonlarca güneşler arkası büyük oluş siyasetini ayırd edebilenler, bu işde başrolü sanat ve düşünce adamına verirler. Elverir ki, çöplükte ötemeyecek olan bülbülün, sırf şarkısını söyleyebilmek için, çöplüğü temizlemek vazife ve yetkisine inanılsın.... Biz geldik ve gidiyoruz! Ve ömrümüz boyunca kimine cinnet, kimine hiyanet görünen bir şarkı tutturmuş, batış ufkuna bir mızrak boyu güneşler karşısında halimizi düşünüyoruz. Bu şarkının yakıcı bir beste halinde genç ciğerleri dolduracağı ve ona, yerleştirildiği yalancı dünyayı tanıtacağı ân, ne gündür! Ve o gün, ne büyük gün!... "Gözüm arkada kaldı!" sözündeki acı ümitsizlik edasının aksine, gözümüzü önde ve yepyeni bir gençlikte bırakarak gitmek istiyoruz. Necip Fazıl
8 BİRİNCİ FASIL CÜLUSUN'A KADAR O Zaman ve Mekân Doğumu Abdülhamid Düşmanlığı Kast Öksüz Öğrenci O Ve Etrafı Tablo Büyük Gerçek Genç Adam Zevk ve Mizaç Yeni Padişah Üç Müessise Yanık Saray Kahramanlarımız Arslanım Donanma İnkılâpçılar Baş Açıkgöz Bilanço Şehzade ve... Pinti Hamîd Veliahd Mânâ
9 İKİNCİ FASIL İLK YILLAR Giriş Toplar Atılırken İlk İşler Hususî Kadro Mesele Vaziyet Huzurda Yabancı Elçiler Hatt-ı Humâyûn Esir Devlet Nazik Geçit Rus Harbine Doğru Konferans Toplantı Midhat Paşa Sadrâzam Yaşasın Konferans ve Ötesi Konferans Neticesi Midhat Paşa Sürgün Yolunda İlk İşler Nümayiş Harp Meclisin Vaziyeti Politika Harp Sonrası Gazi Osman Paşa Bozgun Göçü İkinci Gazi Paşa Plevne Neticesi Son Toplantı Sulh Muahedeler
10 Kıbrıs Portre Yıldız Sarayı Küçük İhtilâl Teşkilât Nükte Söğütlü Bölüğü Dış Vaziyet Islahat Matbuat Memur Tipi-Devlet Ricali Midhat Paşa Muhakemesi İzzeddin Son Hüküm
11 ÜÇÜNCÜ FASIL DEVR-İ HAMÎDÎ Devr-i Hamîdî Hafiye Teşkîlatı Ermenî Meselesi İttihat ve Terakki Namık Kemal Terakkiler ve Hamleler Devri Büyük Hamle Bilanço Türkiye'de Bakterioloji İlmini Kuran Padişah Dış Politika Balkanlar Japonlar Girit ve... Türk-Yunan Harbi İç Politika Donanma Siyaseti Yemen ve Akabe Abdülhamîd ve Adâlet Bir Adalet Vesikası Bomba Abdülhamîd ve Yahudî
12 DÖRDÜNCÜ FASIL YAKINDAN ABDÜLHAMÎD Dindar Sultan Kadın ve Abdülhamîd Abdülhamîd ve Avrupalılık Vehimli Padişah Korkak Padişah Müsrif Padişah Milliyetçi Padişah Merhamet-i Şahane
13 BEŞİNCİ FASIL İÇİNDEN SARAY Yıldız İnzibat Günlük Hayatı Selamlık Tiyatro Harem Soytarılar Mihrak Noktası Muhafızlar Sarayda Dînî Hayat
14 ALTINCI FASIL SUYUN ÖTE TARAFI Tarihçe Cemiyet Komitacılık Mesele Komitacı Islahat İki Devlet Hep Politika Karşı Tazyik Teklif Temsilci Memurlar Nota Ecnebî Subay Siyasî Dehâ Makedonya Üzerine Hüküm
15 YEDİNCİ FASIL HÜRRİYET Hürriyet Jön Türk İttihat ve Terakki Zaaf Faaliyet Merkezi Siyaset Yolu Kasıt Aynı Hürriyetçiler Kongresi Orduya Sızış Masonluk Teşebbüs Anayasa Mânâ İki İmparator Almanlar Vaziyet 10 Temmuz'a Doğru
16 SEKİZİNCİ FASIL MEŞRUTİYET Sevinç Tedbir Değişmeler İlk Günler Basın Hadiseler Şu, Bu... Paşalar İsyan Harbiye Açılış Nutuktaki Ruh Karşı Nutuk Ziyafet Bir Dalkavuk Güvensizlik 31 Mart Ali Kabulî Tepki Hüküm Hareket Ordusu Ulvî Tablo Abluka Karanlık Saray Yıkılan Taht Top Sesleri Tarihî An Meclis-i Millî Fetva Heyet
17 Hal'e Dair
18 DOKUZUNCU FASIL SON YILLARI Selânik Yol Köşk Muhasebe Yağma Beylerbeyi Sürpriz Harb-i Umumî Hâdiseler Muazzam Adam Hâtıralar Tek Başına 31 Mart'a Bakış Murakabe Teşhis Bir Sahne Röportaj Sene 1918 Cenaze
19 ABDÜLHAMÎD KRONOLOJİSİ (Necip Fazıl Kısakürek dosyasından, tarihçi İsmail Hami Danişmend'e ait olarak hiçbir yerde neşredilmemiş olan bu kronoloji, Ulu Hakan'ı ve en kısa hatlarla çileli zaman ve mekânını göstermektedir.) 1876: -Abdülhamîd'in taht'a çıkışı... -Balkanlarda Sırplara karşı harp devamda ve Sırplar yenik... -Ruslar Babıâli'yi zorlamakta... -Devletlerin ültimatomu... -Midhat Paşa Sadrâzam... -Haliç Tersane konferansı... -İç ve dış binbir gaile... -Meşrutiyet ilânı... -Perişan durum : -"Meclis-i Umumi" konferans şartlarını inceliyor... -Midhat Paşa memleket dışına sürgün... -Ethem Paşa Sadrâzam... -Sırplarla sulh... -Sırbistan, Osmanlı İmparatorluğuna bağlı prenslik... -Birinci "Meclis-i Mebusan"ın açılışı... -Ruslar Türkiye'ye harp ilân ediyor. Felâket! : -Yeni Sadrâzam Ahmed Hamdi Paşa... -Ömrü 11 aylık ilk Mebuslar Meclisinin Padişahça feshi... -Ruslar Edirne'den sonra İstanbul önlerinde... -İngiliz müdahaleleri...
20 -Ayastefanos (Yeşilköy) sulh başlangıç anlaşmasının imzalanması... -Sadrâzam Ahmed Vefik Paşa... -Peşinden Sâdık Paşa... -Çırağan baskını, Ali Suavi vak'ası... -Mütercim Rüştü Paşa beşinci defa Sadrâzam... -Ruslara karşı, İngilizlerle Kıbrıs karşılığı ittifak... -Saffet Paşa Sadrâzam... -Berlin Muahedesi... -Sadaret makamında Hayreddin Paşa : -Ahmed Arif Paşa Sadarette... -Ardından küçük Said Paşa : -Şair Ziya Paşa öldü... -Küçük Said Paşa'dan: Kadri Paşa, peşinden yine küçük Said Paşa Sadrâzam : -Fransa bazı Tunus kabilelerinin Cezayir topraklarına sızmasını bahane ederek Tunus arazisinden parçalar koparıyor ve bu Beyliği himayesi altına aldığını ilân ederek Türkiye'ye zorla muahede imza ettirmeye kalkışıyor. Abdülhamîd ise "oldu-bitti"yi kabul etmiyor... -Yanya vilayeti zor kurtarılıyor... -Abdülâziz'i öldürtmmek suçiyle Midhat Paşa ve arkadaşlannının Yıldız'da muhakemeleri ve haklarında idam kararı... -Abdülhamîd bu kararı sürgüne ve süresiz hapse tahvil ediyor... -Devlet borçlarının yarıdan aşağı düşürülüp "Düyun-u Umumîye"nin kurulması... -Abdülhamîd boyuna kötü mirasa karşı mücadelede : -Abdurrahman Nureddin Paşa Sadrâzam... -Arkasından yine Küçük Said Paşa'nın üçüncü Sadrazamlığı... -Mısır'da İrabî Paşa hareketi...
21 -İngiliz donanması İskenderiye'yi topa tutuyor. Mısır, İngiliz işgali altında... -Ahmed Vefik Paşa ikinci defa Sadrâzam... -Küçük Said Paşa'nın dördüncü Sadareti... -Zavallı ve kimsesiz Sultan : -Her şey malûm tempo üzerinde : -Taife sürülen ve kalebend edilen Midhat ve Damad Mahmut Paşaların ölümü : -Rumeli-î Şarkî vilâyetinin Bulgaristan'a ilhakı için Bulgarlar tarafından girişilen hareket... -Buna karşılık, vilâyetin Türkiye'ye bağlı kalarak Valiliğine Bulgaristan Prensinin tâyini... -Kâmil Paşa'nın ilk Sadrazamlığı : -Her şey aynı minval üzere : -Vaziyet devamda :
22 -Nâmık Kemal'in ölümü : -Her şey aynı tempoda : -Durum eskisi gibi : -Ahmed Vefik Paşa'nın ölümü... -Kâmil Paşa'nın azli... -Ahmed Cevat Paşa'nın Sadrazamlığı : -Vaziyet devamda : -Vaziyette bir değişiklik yok Büyük İstanbul zelzelesi...
23 -Abdülhamîd'in kahramanca hareketi : -Cevad Paşa'nın azli... -Küçük Said Paşa'nın beşinci Sadrazamlığı... -İstanbul ve Anadolu'da Ermeni ayaklanmaları... -Küçük Said Paşa'nın azli... -Kâmil Paşa'nın ikinci Sadrazamlığı... -Kâmil Paşa'nın yeniden azli ve Halil Rıfat Paşa'nın Sadrazamlığı : -Banka hâdisesi denilen ikinci Ermeni vak'ası : -Yunanlıların Girit ve Yanya vilâyetlerimize tecavüzü... -Yunanistan'a harb ilânı... -Osmanlıların büyük zaferi... -Osmanlı - Yunan sulhu... -Büyük devletlerin Girit'i muhtar ilân etmeleri : -Vaziyet devamda : -Her şey eski tempoda...
24 1900: -Plevne kahramanı Gazi Osman Paşa'nın vefatı... -Sultan Hamîd'in himmetiyle Azarbaycan mekteplerinden Türkçe yasağının kaldırılması : -Fransızların Midilli çıkartması... -Sadrâzam Halil Rıfat Paşa'nın vefatı... -Abdürrahman Nureddin Paşa'nın Sadâret kaymakamlığı... -Küçük Said Paşa'nın altıncı Sadrazamlığı : -İlk Makedonya ihtilâli... -Vilâyet-i Selâse Müfettiş-i Umumîliğinin kurulması : -Avlonyalı Mehmed Ferid Paşa Sadrâzam... -Bulgarların Makedonya ihtilâli : -Beşinci Murad'ın vefatı :
25 -Ermeni Komitacılarının Bomba Hâdisesi... -Sultanın müthiş cesaret tavrı : -Akabe meselesinin lehimize halli... -Sultanın emsalsiz siyaseti : -Makedonya malî ıslahatına mukabil gümrük resminin arttırılması : -Küçük Said Paşa yeniden Sadrâzam... -İkinci Meşrutiyetin ilânı... -Kâmil Paşa Sadrâzam... -Bosna-Hersek'in Avusturya'ya ilhakı... -Bulgaristan'ın muhtariyeti... -Girit'in Yunanistan'a ilhakı... -İkinci Meşrutiyet Meclis-i Mebusanının açılması : -Hüseyin Avni Paşa Sadrâzam... -Uydurma 31 Mart vak'ası... -Hareket Ordusunun İstanbul'a yürümesi... -Padişahın hal'i ve sürgüne gönderilmesi... -Derken Beylerbeyi Sarayı'nda hapislik ve gerisi malûm...
26 İKİ VESİKA Vesika-1 Vesika-2 <<Anasayfa BİTTİ>>
27 O ZAMAN VE MEKÂN Ondokuzuncu asrın ortalarına doğru İstanbul... Elaman, Batıda büyük makine medeniyeti çığırının ilk basamaklarına doğru yol alıyor. İşte bu zamanda, İstanbul denilen mekân... Tanzimat yıllarına doğru geriye giderek, İstanbul'u, Bizans'lıların, camlarında gurup yangınından kinaye «Sırma Şehir» diye isimlendirdikleri Üsküdar açıklarından seyredelim. Hayâl; mazi, hâl ve istikbâl bölümlü üç kattan ibaret kafesinin orta katında mahzun ve öbür iki katında mes'ut, efsanevî kuş, yol göstericimiz... Alacakaranlıkta, Bizans temellerini çökerten heybetli kubbeler etrafındaki minarelerin zarif silûetleriyle nakışlı bir ufuk perdesi... Bugün de hendesesi hâlâ kazınamamış, yalnız piç mimarî çizgileriyle etrafı kuşatılmış, malûm perde... Şimdi, devleri kelepçeleyen bir sürü cüce şeklindeki piç mimarî, o zaman, katırla sıpa farkı gibi, çok daha çirkin olmak şartiyle yeni yeni doğmakta... Asırlardır mânâsını mahyalaştıramamış olan bu ufku «Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu» notasiyle, «Tanzimat-ı Hayriy-ye» borusunun çınlattığı tarihten birkaç yıl ilerdeyiz.
28 DOĞUMU 16 Şaban Günlerden Çarşamba... Saat alaturka onbir... Berat Kandili geceli bir gün olmuştur. İnsan ayaklarına bir yıllık kader raylarının döşendiği saatlere bitişik günde dünyaya gelmiş olmanın sırını gizlilik âlemine havale edelim ve sadece bildirelim ki, Abdülmecid Hânın, Abdülhamid isimli oğlu doğmuş bulunuyor. Gayet ince yapılı, fevkalâde zarif edalı, limon kabuğu fes üstüne sorguçlu, önü ve yakası sırma pelerinli genç Padişah, oğlunun dünyaya gelişini Lalasına şöyle haber veriyor: «Benim vezir-i sadakatsemîrîm; Cenâb-ı Hallâk-ı Cihanın lûtf ve inâyet-i âliyyesine hamdolsun; işbu mâh-i hâlin onaltıncı günkü cihar-ı şenbih günü saat onbir kararlarında, sulb-ü pâk-i şahanemizden bir şehzâde kademnihâde-i âlem-i şuhud ve meserretefzâ-yı kehvâre-i vücûd olarak Sultan Abdülhamid tesmiye eyleyüp seni ve cümle bendegâh-ı meserretnumûn-u mülûkânemizin tastir ve Dârussaâdet-ûş-Şerife ağasiyle tarafına tesyir eyledim. Cenâb-ı Vâcib-ül Vücûd, ömrünü memdûd ve kudümünü zat-ı şahanemize ve kâffe-i ibadullaha müteyemmin ve mes'ut buyursun...» Kendisinden bir evvelki padişahla arasında, kılık ve eda bakımından bütün bir dünya farkı bulunan Sultan, vezirine gönderdiği hattın gerisinde şu enikleri veriyor: -Bu güzel sevinçten bütün tebamızın müjde ve pay alması için, yedi gün beşer nöbet top atılsın ve bütün şanlı vükelâmız ve sâdık bendelerimiz ve ayrıca istekli olanlar, o günlerde donanma kandilleri yakarak törenler yapsınlar ve sevinçlerini göstersinler. Bu emrimi alâkalılara bildir. Âlemlerin Rabbi, temiz soyumuzu sonsuz olarak baki kılsın ve herhalde kullarıma refah ve dirlik ve düzenlik versin. Resullerin Efendisi hürmetine... Topkapı Sarayı'nın içine kapanık, boğuk, tok, azamet ve şahsiyet yuvası asîl mimarîsi dururken, ona, garbın, işporta malı, adî ve şıllık, bizzat garplının piç diye andığı (Barok) ve (Rokoko) bir kümescik eklemiş bulunan, ilk deri üstü Batı kopyacılarından Abdülmecid, görülüyor ki, ikinci oğlunun dünyaya gelişinden fevkalâde ümitlidir. Hakanlık devrinde ana rahmine düşüp doğuşuna şahit olduğu bu yavru, onca, soyunun yürütücülüğü bakımından bütün vaad... Sultanın, ilk erkek çocuğu Şehzade Murad'a göstermediği bu hususî bakış, ikinci oğlu Abdülhamîd üzerinde toplanıyor. Son Osmanlı hükümdarı Vâhidüddin'e gelinceye kadar öbür oğulları, henüz «şuhud» aleminin gergefine işlenmiş değil... Zaten Abdülhamîd'e nisbetle çapları malûm yılı mübarek Şaban ayının onaltısında doğan Abdülhamîd, babası Abdülmecid'in, olanca ümit ve hasretini bağladığı soyunu örnekleştirme enerjisinden en manalı verim... Ne dünya, ne memleketinin içini görebilen, ne de dünya ve memleketine kendi içini gösteren, güya şeffaf camlı saray pencerelerinde bir çocuk... Sıska denilecek kadar zayıf; ve içi humma dolu,yeşil hareli bir çift göze sahip... Baktığı yeri oyan bu gözler, onun otuzüç yıla varan hükümdarlığının her sahnesinde karşınıza çıkacaktır. Hiç bir şikâyet ve gözyaşı edası göstermediği halde bu çocukluk çığırlarını aşmış ve onları tüketmiş, kurutmuş gibi bir hâli var... Az konuşuyor, yalnızlığı seviyor, kendi kendisine yeter gibi duruyor, kız ve erkek, öbür çocuk Sultanlardan apayrı bir ruh ve seciyye tablosu çiziyor. Çocuk Abdülhamîd'e bakan en küçük bir insaf ve hakikat gözü anlar ki, onda büyük ve istiklâlli bir şahsiyet yuvalanmakta...
29 ABDÜLHAMİD DÜŞMANLIĞI Önsöz'ümüzde belirttiğimiz gibi, Abdülhamîd'in büyüklüğünü sadece düşmanlarından, onların meydana koyup kıymet hükmünü tepetaklak ettiği bilgi unsurlarından öğrenmek mümkün olduğuna göre, bize ilk vesikayı düşman elinden alarak gerçek anlayış ölçüsüne bağlamaktan başka zahmet düşmüyor. İttihat ve Terakki Komitesinin neşrettiği (Abdülhamid-i Sanîve Devr-i Saltanatı, Hayat-ı Hususiyye ve Siyâsiyyesi) isimli bir eser vardır ki, sayılan, peşinen aldığı bir yekûna uydurmağa memur, her türlü ilim ve fikir haysiyetinden mahrum bir karalamacıya yazdırılmıştır. Ne gariptir ki, bu adam da, hiç değilse kendi pâdişâhı bahsinde yerli olacağına, eserinin bâzı noktalarını, kendi soyundan, propaganda faslı ücretlisi bir Avrupalıya dayamaktadır. Muharrirlik iddiasında bir Türk iyi veya kötü kendi hükümdarını Avrupalıdan mı öğrenecek, onun fırçasından mı tanıyacak, yoksa bizzat kendisi mi resmedip öz memleketine ve dünyaya öğretecek, tanıtacaktır? Sularımızın bile derinliğini ölçen ve teknelerimize seyr ü sefer imkânını sağlıyan Avrupalıdan, bir de karılarımızın ahlâk dosyalarını beklercesine uzanan ellerde hangi haysiyet ve hakikat tortusu bulunabilir? Saf ilim ve hakikât gözüyle sâdece bu usûl, devşirdiği bütün bilgi unsurlarının, tahlil ve terkip ölçülerinin hakaretle reddedilmesi için kâfi değil midir? İşte böyle bir Avrupalının Abdülhamîd'e dair yazdığı ısmarlama eserden çimlenen ve marifetini açıkça bildiren, âdeta bu haline ilmî bir imtiyaz süsü veren mahut İttihat ve Terakki karalamacasına göre Abdülhamîd'in çocukluğu: Çocuk Abdülhamîd, insanlardan ürker, erkek ve kız kardeşlerinin yanından kaçar, oyunlarına katılmaz, çok defa kuytu bir köşeye çekilip onların gülüşlerine, oynayışlarına gözlerini diker ve gayet hüzünlü bir nazarla uzaklardan bakar bir tipmiş... Bu nazarda da, bazen korku veya hainlik tesiriyle, gelip geçici bir ışık pırıldarmış... Şimdi her şey bir tarafa, bu nakli olduğu gibi doğru kabul etmeli ve gerçek kıymet hükmüne bağlayarak, ondan Abdülhamîd'in hainliğini değil, en küçük yaşta bile muhitindekilerden başkalığını, etrafındaki sahtelikleri sezmeğe başlayan büyük şahsiyetini süzmeliyiz. Çocuk Abdülhamîd'in gözlerindeki iç hayat parıltısını bile korku veya garazın mührünü taşıyan bu beylik edebiyat teşhisini silip, bizzat kendisinin verdiği unsurları tarafsız bir muhakemeye bağlayacak olursak görüyoruz ki, çocuk Âbdülhamîd, serî malı saray oyuncaklarının yedi kat gök tepesinden bakan, derinliğine bir iç oluş çekirdeğidir. Aynı ödenekli garaz, gerçek değerini verdiğimiz yukardaki tabloyu kendi kötü anlayışına bağlamak için, öz kafasından mı, yoksa efendisi Avrupalı muharrirden mi öne sürdüğü belirsiz şekilde, tamamiyle yalan, hiç değilse yine tersyüz edilmiş bir vak'aya el atıyor: Bir gün Abdülhamîd'in iki erkek kardeşiyle bir kız kardeşi bahçede koşup oynamaktan yorulmuş ve salonda bir kanepenin üstünde dinlenirken uykuya dalmışlar da, Abdülhamid yanlarına gelmiş, üzerlerindeki mücevherleri soymuş, ve onları (Hırsız saksağan gibi) kimsenin bulamayacağı bir yere saklamış!!! Bu vak'a da, Abdülhamîd'in ilerde nasıl bir adam olacağını göstermeye yetermiş!!! Bu hurda teferruatın üzerinde niçin durduğumuzu bir ân sonra anlamak üzere lütfen dikkat ediniz: Evvelâ küçük yaştaki şehzadelerin üstünde, hususiyetle onların başıboş anlarında mücevher bulunmaz. Bulunsa bulunsa Hünkâr huzurunda, merasim zamanlarında ve hususî zaman ve mekânlarda bulunur. Hele, üstübaşı mücevher sergisi hâlinde çocuklar bahçeye asla salıverilmez. Salıverilecek olsa, yanlarında harem ağaları eksik olmaz. Bu şartlardan hiç biri yerine gelmese de mücevher deposu çocuklar, yapayalnız, koca salonda uykuya dalmış olsalar, çocuk Abdülhamîd'in onların gafletleriyle alay etmek için zekî ve nefis bir şaka yaptığı hatıra gelir de soymak kastiyle hareket ettiği düşünülemez. Nihayet hâdiseye bir ân için hırsızlık nazarıyla bakılsa, sarayın ısırgan gözlü
30 gardiyanlarla dolu hapishane duvarları arasında böyle bir harekete hiç bir sebep gösterilmez. Ve nihayet en bön hakikat göziyle dahi, bütün bu anlatılanların yüzde yüz yalan olduğunu kestirmekten başka akla yol kalmaz. Böyle olunca da Abdülhamîd düşmanlığına yataklık eden ruh haleti, bizzat kendi vesika ve iddiaları sayesinde, olanca kötü kastiyle meydana çıkar. Ve ne kadar entipüften olursa olsun, bu tür uydurmalar, Abdülhamîd'i belirtmek yerine, ilim ve hakikat kaatili seciyyeyi ele vermiş olur. İşte onların marifet ve metodunu göstermek içindir ki, bir ân, en hurda teferruata kadar inmek zorunda kaldık. El attığımız teferruat küçük, fakat bu münasebetle, ele verdiğimiz ve Abdülhamîd'e ait her hâdisede karşılaşacağımız kast büyüktür. Bu kastın nereden doğduğunu ileride göreceğiz
.
.
.FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ FİLİSTİN EMLÂKİ: “BİSAN ÇİFTLİĞİ ÖRNEĞİ” YÜKSEK LİSANS TEZİ BÜŞRA İNCE AYDIN İSTANBUL, 2020 FATİH SULTAN MEHMET VAKIF ÜNİVERSİTESİ LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ FİLİSTİN EMLÂKİ: “BİSAN ÇİFTLİĞİ ÖRNEĞİ” YÜKSEK LİSANS TEZİ BÜŞRA İNCE AYDIN 170121004 Danışman Prof. Dr. Zekeriya Kurşun İSTANBUL, 2020 BEYAN/ ETİK BİLDİRİM Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bağlı olduğum üniversite veya bir başka üniversitedeki başka bir çalışma olarak sunulmadığını beyan ederim. Büşra İnce Aydın İmza V II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ FİLİSTİN EMLÂKİ: “BİSAN ÇİFTLİĞİ ÖRNEĞİ” Büşra İnce Aydın ÖZET Bu çalışmada II. Abdülhamid döneminde Filistin’deki emlâk-i hümâyun uygulamaları ve özel olarak Bisan Çiftlik-i Hümâyun İdaresi incelenmiştir. Tanzimat döneminde padişahlık makamının özel hazinesi şeklinde yeniden yapılandırılarak kurulan Hazîne-i Hassa Nezâreti II. Abdülhamid döneminde son derece genişledi. Gelirleri çok yüksek olan arazi ve işletmeler emlâk-i hümâyun olarak tescillendi. Filistin’de de bu şekilde Hazîne-i Hassa Nezâreti’ne devredilen pek çok verimli arazi bulunmaktaydı. Bu arazilerin büyük bir bölümü ise Bisan Çiftlik-i Hümâyun İdaresi’ne bağlıydı. II. Abdülhamid döneminde emlâk-i hümâyun olarak Hazîne-i Hassa Nezâreti’ne aktarılmış olan tüm mülkler II. Meşrutiyetle birlikte Maliye Nezâreti’ne devredilerek emlâk-i müdevvere ismini aldı. Kimi müdevver emlâk satışa çıkartılarak gelir elde edildi; Filistin’dekiler gibi kimi mülklerin ise sahip olduğu özel durumlar sebebiyle satılmadı. Fakat devletin yıkılışına kadar da durumları tartışmalı olarak kalmaya devam etti. Anahtar Kelimeler: Filistin, II. Abdülhamid, Bisan, emlâk-i hümâyun, arâzii seniyye, Nablus, Akka, Kudüs, Eriha, Cenin. VI PALESTINE PROPERTY IN THE ABDULHAMID II PERIOD: “THE CASE OF BISAN JIFTLIC (ÇIFTLIK)” Büşra İnce Aydın ABSTRACT In this study, during the reign of Abdülhamid II, the practices of emlâk-i hümâyun (the sultan’s property) in Palestine and the Bisan Çiftlik-i Hümâyun Administration were examined. Ministry of Hazîne-i Hassa the sultanate office’s private treasury was founded in Tanzimat era and it expanded extremely during the reign of Abdülhamid II. Lands and business with very high revenues were registered as emlâk-i hümâyun. Plenty of fertile lands in Palestine abalienated to Ministry of Hazîne-i Hassa. Most of these lands depend on Bisan Çiftlik-i Hümâyun Administration. All of the properties registered as emlâk-i hümâyun in the Abdulhamid II period, were transferred to Ministry of Finance and renamed as emlâk-ı müdevvere (transferred property) in the Second Constitutional Period. Some of these properties were sold but some, like those in Palestine, were nor sold due to special circumstances. Their controversial situation remained until the state collapse Key Words: Palestine, Abdülhamid II, Bisan, Beit She’an, Beisan, Nablus, Acre, Jerusalem, Jericho, Jenin. VII ÖNSÖZ II. Abdülhamid devrinin tam anlamıyla aydınlatılamamış meselelerinden biri de o dönemde uygulanmış olan emlâk-i hümâyun politikalarıdır. Mülkler üzerinde hak iddia edilebileceğinden hareketle tartışmalara konu olan bu uygulamanın nasıl ortaya çıktığı ve akıbetinin ne olduğu hakkında şaibelerin olması meselenin temel zeminini teşkil etmektedir. Bu meselenin açıklığa kavuşturulması yönünde bazı çalışmalar yapılmış olsa da Filistin bölgesindeki emlâk-i hümâyun uygulamaları çalışılmamış bir konuyu teşkil etmekte idi. Bu dönemde Filistin’in kendine has öneminin de ortada olması çalışmanın iki yönlü olarak değerlendirilmesine olanak sağladı. Konunun doğrudan doğruya mülkiyetle ilgili oluşu 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren değişen toprak sahipliği kavramını yakından takip etmeyi gerekli kıldı. Şahısların toprak üzerindeki tasarruf haklarının mülkiyete dönüştüğü bu dönemde emlâk-i hümâyun uygulaması da çoğunlukla devletin sahibi olduğu mülklerin padişahın şahsına tapulanmasıydı. Bu geçiş dönemindeki mülkiyet tasavvur ve uygulamalarına açıklık getirmek için giriş bölümünde emlâk-i hümâyun ve arâzi-i seniyye tabirleri ele alındı. Bu iki tabire çok yakın anlamları olan ve çoğu kere de karıştırılan emlâk-i hâkânî ve emlâk-i kadîme tabirlerinin ne anlama geldikleri anlatıldı. Bununla birlikte Hazîne-i Hassa Nezâreti’nin kuruluşu, işleyişi ve II. Abdülhamid dönemindeki etkinliği vurgulandı. Birinci bölüm çalışmanın genel çerçevesinin çizildiği ve asıl konuya giriş yapılan kısmı oluşturdu. II. Abdülhamid’in Filistin’de uyguladığı emlâk-i hümâyun politikalarının sebepleri, süreci ve ortaya çıkan sonuçları hakkında değerlendirmeler ve tespitler yapıldı. Mülklerin idare edildiği teşkilatın yapısından dolayı Suriye Vilâyet merkezinde yer alan Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun anlatımına bu bölümde yer verildi. Filistin ve Suriye civarındaki emlâk-i hümâyun mülklerinin komisyon üzerinden merkez ile irtibatları irdelendi. Daha sonra bu mülklerin tapulanma süreçleri ve tapu sicil defterlerindeki kayıtları istatistiki veriler ışığında ele alındı. Emlâk-i hümâyun mülklerinin idare edildiği örnek bir idare merkezi olan ve çok geniş arazilerin bağlı bulunduğu Bisan Çiftlik-i Hümâyunu çalışmanın ikinci bölümünü oluşturdu. Bisan çiftliğinin nerede yer aldığı, ne zaman kurulup nasıl VIII işletildiği ve görevlilerinin yürüttüğü çalışmalara ayrıca değinildi. Üçüncü bölümde ise yine aynı idare merkezinin tarımcılık faaliyetleri, işletme ve imtiyaz gelirleri ve çiftlik giderleri detaylı bir şekilde incelenerek yorumlandı. Gelir-gider durumu ile araziler üzerinde uygulanan gelir getirici ekonomik faaliyetler anlaşılmaya çalışıldı. Son olarak dördüncü bölümde 1882’den itibaren faaliyet gösteren Bisan’daki idare merkezi ve buraya bağlı olan arazi topluluğunun II. Meşrutiyetle birlikte bir anda Hazîne-i Hassa Nezâreti’nden alınıp Maliye Nezâreti’ne devredilmesi süreci anlatıldı. Bu süreçte özellikle incelenen durum arazilerin statüsü ve buna bağlı olarak arazilerde yaşayan halkın durumu oldu. Araştırma konusunun belirlenmesinden tamamlanmasına kadar geçen zaman diliminde çalışmalarımı titizlikle takip eden, tavsiyeleriyle beni daima yönlendiren değerli hocam, tez danışmanım Prof. Dr. Zekeriya Kurşun’a şükranlarımı arz ediyorum. Konuya olan ilgisi ve vukufiyeti ile pek çok safhada yardımlarını esirgemeyen ve bu süreçte bana her zaman destek olan kıymetli eşim Ali İhsan Aydın’a ayrıca teşekkür ediyorum. Tapu kayıtlarının ihtiva ettiği bilgileri benimle paylaşan Filistin Platformu’na ve yürüttükleri projede emeği geçen herkese şükranlarımı sunuyorum. Mülkiyet konusunda sayın hocam Dr. Bekir Cantemir’in önemli tavsiye ve yardımlarından faydalandım. Kendilerine teşekkür ediyorum. Arkadaşlarım Zeynep Yeşilyurt ve Esra Karadağ ile aynı süreçte birlikte çalıştık ve onların destekleri çok değerliydi. Annem, babam ve kardeşlerimin de maddi manevi desteklerini unutamam. İsimlerini burada saydıklarım ve sayamadığım kişi ve kurumlara gönülden teşekkür ediyorum. IX İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .................................................................................................................................VII TABLOLAR LİSTESİ......................................................................................................... XII HARİTALAR LİSTESİ...................................................................................................... XIII ŞEKİLLER LİSTESİ..........................................................................................................XIV GİRİŞ ...................................................................................................................................... 1 PROBLEMİN TANIMI VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE .............................................. 1 KAYNAK VE LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ.................................................... 4 BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................................................. 6 SURİYE ARAZİ-İ SENİYYE KOMİSYONU VE FİLİSTİN EMLAKİ.......................... 6 1.1. II. ABDÜLHAMİD’İN FİLİSTİN EMLÂK-İ HÜMÂYUNU POLİTİKASI... 6 1.2. SURİYE ARÂZİ-İ SENİYYE KOMİSYONU..................................................... 9 1.3. FİLİSTİN’DE TAPU UYGULAMASI VE EMLÂK-İ HÜMÂYUNUN TAPULANMASI.............................................................................................................. 15 1.4. MÜLKLERİN EMLÂK-İ HÜMÂYUNA KAYIT AŞAMASI......................... 20 İKİNCİ BÖLÜM.................................................................................................................. 24 BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ....................................................................... 24 2.1. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ’NİN KURULUŞU....................... 24 2.2. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ....................................................... 28 2.3. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NA BAĞLI ARAZİ VE ÇİFTLİĞİN SINIRLARI ...................................................................................................................... 32 2.4. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NDA BULUNAN AŞİRETLER............... 40 2.5. ÇİFTLİK GÖREVLİLERİ................................................................................. 44 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM .............................................................................................................. 50 BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU İŞLETMESİ............................................................... 50 3.1. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NDA TARIM VE HAYVANCILIK:....... 51 3.2. ARAZİ GELİRLERİ........................................................................................... 56 3.3. İŞLETME VE İMTİYAZ GELİRLERİ............................................................ 59 3.4. ÇİFTLİK GİDERLERİ....................................................................................... 64 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ........................................................................................................ 76 1908 SONRASINDA BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN MÜLKLERİNİN DURUMU .. 76 4.1. MÜLKLERİN MALİYE’YE DEVRİ SÜRECİ ................................................ 77 4.2. BİSAN ÇİFTLİK ARAZİLERİ İÇİN HAZIRLANAN BAZI TEKLİFNAMELER VE HALKIN DURUMU ............................................................. 78 X SONUÇ ................................................................................................................................. 86 KAYNAKÇA........................................................................................................................ 88 EKLER ................................................................................................................................. 92 XI KISALTMALAR A.g.e Adı geçen eser A.g.m. Adı geçen makale Ag.s. Adı geçen salname A.MKT Sadaret Mektubi Kalemi A.MKT.MVL Sadaret Meclis-i Valâ Evrakı A.MKT.UM Sadaret Umum Vilayet Evrakı BEO Bab-ı Âli Evrak Odası Bkz. Bakınız BOA Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi c. Cilt Çev. Çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi DH.İD Dahiliye İdare DH.MKT Dahiliye Mektubi Kalemi HH.d Hazine-i Hassa Defterleri HH.EMK Hazine-i Hassa Emlak-ı Hümayun İdaresi HH.İ Hazine-i Hassa İradeler HH.THR Hazine-i Hassa Tahrirat Kalemi HR.TO Hariciye Nezareti Tercüme Odası İ.DFE İrade Defter-i Hakani ML.EEM Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdürinecyeti MV Meclis-i Vükela Mazbataları s. Sayfa Y.MTV Yıldız Mütenevvi Maruzat Yy Yüzyıl XII TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1.1: Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun 14 Mart 1907-13 Mart 1908 Tarihleri Arasındaki Yazışma Cetveli ……………………………………………... 11 Tablo 1.2: Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na Bağlı İdare ve Şubeler ………… 13 Tablo 1.3: Filistin’de Tapu Sicil Defterlerine Kayıtlı Olan Emlâk-i hümâyun Mülklerinin Durumu …………………………………………………………..…… 18 Tablo 1.4: Filistin Emlâk-i hümâyun Mülklerinin Devir Miktarı ve Bedel Bilgileri . 21 Tablo 2.1: Yılında Bisan Çiftlik-i Hümâyunu’na Bağlı Köyler ve Çift Sayıları …… 36 Tablo 2.2: Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Görevlilerinin İki Ayrı Dönemdeki Maaş Miktarları …………………………………………………………………………... 46 Tablo 3.1: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yetişen Ürün Listesi ………….……….. 55 Tablo 3.2: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun 1885-1886 Yılına Ait Gelir-Gider Tablosu ……………………………………………………………………………………… 66 Tablo 3.3: Yıllara Göre Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Memurları ve Maaşları …….… 67 Tablo 3.4: 1884 Yılına Ait Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Masraf Listesi …………….. 69 Tablo 3.5: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda İnşaat Alanında Yapılan Bazı Masraflar . 71 Tablo 3.6: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Tamirat Alanında Yapılan Bazı Masraflar ……………………………………………………………………………………… 73 Tablo 3.7: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yapılan Islah Çalışmalarına Dair Bazı Masraflar …………………………………………………………………………... 74 Tablo 3.8: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yapılan Diğer Masraflar ………………. 75 XIII HARİTALAR LİSTESİ Sayfa Harita 2.1: Bisan Çiftlik-i Hümâyunu’na Bağlı Köy ve Bazı Aşiretleri Gösteren Harita ……………………………………………………………………………………… 27 Harita 2.2: 1884 Yılı Bisan Çiftliğine Bağlı Arazilerin Dönüm Miktarları ……………………………………………………………………………………… 38 XIV ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 3.1: 1884 Yılı Aralık Ayı Emlâk-i hümâyun Gelirleri ………………………. 57 1 GİRİŞ PROBLEMİN TANIMI VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE Taha Bey Emlâk-ı Devlet adlı eserinde her ne kadar emlâk-i hümâyun kavramının hükümdarın şahsına ait mülkleri1 ifade ettiğini belirtse de2 Tanzimat öncesinde padişahların şahsi olarak mülk edinmelerine dair hiçbir ize rastlanmamaktadır. Bu kavram II. Abdülhamid ile beraber ortaya çıkmıştır. Çünkü II. Abdülhamid kendi saltanat yıllarında hâli hazırda mevcut bulunan Hazine-i Hassa Nezâreti’ni büyütmüş ve burada kayıtlı bulunan mülklere yenilerini ilave etmiştir. Bu süreçte Hazîne-i Hassa idaresinde bulunan mülkler II. Abdülhamid devri sonuna kadar emlâk-i hümâyun şeklinde isimlendirilmiştir. II. Meşrutiyet ile başlayan süreçte emlâk-i hümâyun mülkleri tekrar Maliye Nezâreti’ne devredildiğinde ise daha önceden Hazîne-i Hassa idaresinde bulunan mülkler aynı şekilde bırakılarak emlâk-i hâkânî olarak isimlendirilmiştir. Emlâk-i hümâyun tabiri ise yalnızca Hazîne-i Hassa’ya sonradan devredilen ve II. Abdülhamid’in kendi mülkü olarak kaydedilen emlâki ifade etmektedir.3 Emlak-i şâhâne tabiri, emlâk-i hümâyun kelimesiyle aynı anlamı ihtiva etmekle birlikte pratikte bu durumun biraz daha farklı olduğu anlaşılmaktadır. 1874 yılına kadar araziden gayri olan mülkler için herhangi bir tapu kaydının düzenlenmemiş olması padişahların kendi soyları için edindikleri mülklerin kayıt altına alınmadığının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Aynı zamanda hükümdarların edindikleri malların tapusuz bırakılmak suretiyle emlâk-i hâkâniyi zenginleştirmeye yönelik birtakım faaliyetler yürüttükleri de söylenebilir. Saltanat soyundan gelenlere tahsis edilen konak vs. gibi gayrimenkuller tapulu veya tapusuz olarak intikal etmekte ve yalnızca tapulu olanlar mirasçılara geçebilmektedir. Diğerleri ise Hazine-i Hassa Nezâreti’ne devredilmektedir.4 Şu hâlde tapu teşkilatının 1 Arâzi-i seniyye tabiri de tam olarak emlâk-i hümâyuna karşılık gelmektedir. Her iki tabir de bu dönemde II. Abdülhamid’in şahsına tapulanan mülkleri ifade eder. 2 Taha Bey, Emlâk-ı Devlet, Dersaadet, 1328, s. 244. 3 Arzu T. Terzi, Hazine-i Hassa Nezareti, Ankara, 2000, s. 91-92. 4 Vasfi Şenözen, Osmanoğulları’nın Varlıkları ve Abdülhamid’in Emlaki, Ankara, 1982, s. 6. 2 kurulması sonrasında emlâk-i hümâyunun padişahın şahsi mülkü olarak tanımlanmasının II. Abdülhamid dönemine denk gelmesi, bu dönemin siyasi atmosferi göz önünde bulundurulduğunda olağan bir durum olarak karşımıza çıkar. Nitekim malların şahsi menfaat için kullanılmadığı ve bu hususta birtakım şaibelerin ortaya çıkması karşısında tedbirlerin elden bırakılmadığı anlaşılmaktadır. II. Abdülhamid’in geniş bir sahaya yayılan emlâk-i hümâyunu eleştirilmiş olsa da aynı zamanda yabancı güçlerin ülke genelindeki etkinlikleri karşısında bu kurumun emlâk edinimi faydalı görülmüştür.5 Emlâk-i hâkânî saltanat makamının ayrılmaz ve dokunulmaz mal varlıklarını ihtiva ederken emlâk-i hümâyun ise tasarruf bakımından padişahın inisiyatifine kalmış mülklerdir. Buradaki inisiyatif padişahın şahsi kazancından ziyade arazinin verimliliğine göre emlâk-i hümâyunun satın alınması ve bunun halk tarafından işletilmesi meselesidir. Nitekim emlâk-i hümâyunun tasarruf tarzı toprak verimliliğine, maden barındırmasına yahut lojistik anlamda merkezi bir yerde bulunmasına göre değişkenlik göstermektedir. Emlâk-i hümâyun uygulamaları ile taşradaki devlet otoritesi güçlendirilerek bölgesel kalkınmanın önü açılmıştır. II. Abdülhamid’in emlâk-i hümâyun politikaları çerçevesinde çiftlik, bağ, bahçe, yaylak, kışlak ve mezra gibi arazilerin temini yer almaktadır. Ayrıca fabrikalardan elde edilen gelirler, maden imtiyazları ve vapur işletme imtiyazları emlâk-i hümâyun kategorisinde yer alan diğer unsurlardır.6 Tanzimat’tan itibaren başlayan bir sürecin etkisiyle şekillenen hazine teşkilatındaki değişimler ve bu durumun alt zeminini oluşturan mali krizler birtakım esnekliklerin ve alternatiflerin önünü açan bir durum olmuştur. II. Abdülhamid’in saltanatından çok daha önce başlayan yatırım merkezli bir uygulama ile bazı imtiyazlara müdahil olma durumu özellikle Islahat Fermanı’ndan sonra yabancılara mülkiyet hakkı tanınmasından ötürü 5 Taha Bey, a.g.e., s. 250 6 Terzi, a.g.e., s. 90 3 devletin toprak üzerindeki mutlak hâkimiyetini pekiştirici bir durum halini almıştır.7 Devletin toprak üzerindeki kontrolü neticesinde ortaya çıkabilen ekonomik verimlilik ve uzun vadeli planlama, özellikle zirai alanların çıplak mülkiyetlerine sahip olunması ile yakından ilgilidir. Nitekim toprak, emek ve dolayısıyla sermaye üzerinden şekillenecek kontrol ve güç mekanizması imparatorluğun en temel dayanak noktası mahiyetindedir. Bu sebeple devlet yatırımlarda büyük bir paya sahip olabilmek için madenlere, bedestenlere ve boyahane gibi sermaye gerektiren alanlara müdahil olmuştur. 8 Devletin takip etmiş olduğu siyaset göz önünde bulundurulduğunda devlet mülklerinin geniş bir uygulama alanını kapsadığı anlaşılmaktadır. Zira çok kısıtlı olan özel mülkler haricinde devlet mülkü tüm ülke topraklarını kapsamaktadır ki bunun içerisine gayrimenkullerin haricinde menkul mallar girdiği gibi aynı zamanda nakit ve ödünç para sağlamak amacıyla çıkarılan tahviller bu çerçevede değerlendirilmektedir.9 Bu bakımdan II. Abdülhamid’in Hazine-i Hassa teşkilatını geliştirme pratiği temelden yoksun bir politika olmamıştır. Yukarıda çerçevesi çizilmiş olan kavram bütünlüğüne bağlı kalınarak bu çalışmada Filistin’deki emlâk-i hümâyun mülkleri incelenmiştir. Filistin tabiri elbette ki coğrafi bir bölge ismi olarak karşımızda durmaktadır. Osmanlı Devleti Filistin ismini klasik dönemde yer yer kullanmış olsa da bu kavram asıl olarak 19. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı insanının zihninde şekillenebilmiştir. Özellikle de emlâk-i hümâyun politikalarının uygulandığı dönem olan II. Abdülhamid döneminde Filistin tabiri daha önce hiç olmadığı kadar kullanılır olmuş, siyasi ve demografik açıdan etkin bir şekilde muhafaza edilebilmeye çalışılmıştır. Osmanlı idari teşkilatında herhangi bir 7 1867 yılında çıkarılan tebaa-yı ecnebiyenin emlake mutasarrıf olmaları hakkındaki kanunla birlikte yabancılara Osmanlı topraklarındaki gayrimenkullerde tasarruf hakkı tanınmıştır. Yabancıların bu haktan istifadesi hususunda mensup oldukları devletin katılım şartı başka bir kanun hükmü olarak karşımıza çıkar. Bu şartı sağlayan devletlerin tebaası Hicaz vilayeti haricinde gayrimenkullere sahip olabilecek ve mîrî araziden istifade edebileceklerdir. Halil Cin, Mîrî Arazi ve Bu Arazinin Özel Mülkiyete Dönüşümü, Konya, 1987, s. 89. 8Mehmet Genç, “19.yy’da Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler”, Divan, 1991/1, s. 1. 9 Taha Bey, a.g.e., s. 83. 4 karşılığı olmayan Filistin algısının bu derece popüler olması çalışmamızın çerçevesini çizmemize yardımcı oldu. Bu bağlamda II. Abdülhamid devrinin Filistin bölgesi üzerinde uyguladığı emlâk-i hümâyun politikaları mercek altına alındı. Üzerinde çalıştığımız dönem, idari teşkilatlanma süreci bakımından son derece hareketli bir görünüm arz eder. İdari merkezlerin statülerinin sürekli değiştiği, bağlı bulundukları mutasarrıflık ve valiliklerin yapılarının da farklılaştığı bu dönemde idari birer yapı olan emlâk-i hümâyun teşkilatının organik bağlılıkları incelediğimiz bölge için çok düzenli bir görünüm sunmamaktadır. Örneğin müstakil bir mutasarrıflık olan Kudüs’teki Arâzi-i Seniyye İdaresi, Suriye vilayet merkezine bağlıydı. Beyrut Vilayeti teşkilatı içinde yer alan Nablus ve Akka’daki emlâk-i hümâyun mülkleri de yine Suriye vilayet merkezinden idare edilmekteydi. Bu sebeple her ne kadar araştırma konusu olarak Filistin coğrafyası belirlenmiş olsa da Filistin emlâk-i hümâyun mülklerinin bağlı bulunduğu Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun yapısını ve işleyişini açıklamak gerekliliği ortaya çıktı. Tüm Suriye bölgesinin en önemli emlâk-i hümâyun idare merkezi olan Bisan Çiftlik-i Hümâyun’u bütün yönleriyle kapsamlı bir şekilde ele alınabilecek büyüklükte ve önemde bir merkez olduğu için çalışmanın ana konusunu oluşturdu. İdare ettiği mülklerin dağılımına baktığımızda Filistin’in önemli bir bölümünü ve en verimli arazilerinin işletilmesini sağlıyordu. Bu sebeple iki bölüm halinde farklı açılardan incelenen bu merkez Hazîne-i Hassa teşkilatını anlayabilmek için özelden genele bir bakış açısı sağlamaktadır. KAYNAK VE LİTERATÜR DEĞERLENDİRMESİ Konunun araştırma safhasında asıl ve en önemli bilgileri sunan kaynak Devlet Arşivleri bünyesindeki Hazine-i Hassa Fonu (HH) olmuştur. Bu fon Hazine-i Hassa teşkilatının genişlemeye başlamasından II. Meşrutiyet’e kadar mülklerin idaresi konularında düzenli bilgileri sağlayan 5 kaynaktır. Fonun büyük bölümü arşiv sisteminde henüz dijital olarak kelime bazlı taramaya açılmamışsa da ihtiva ettiği belgeler sabırla çalışıldığı durumlarda incelenebilir. Konu için bulunmaz değerdeki bir diğer kaynak ise mülklerin tapu kayıtlarının bulunduğu Tapu Sicil Kayıtları’dır. Tapu sicillerinde mülkiyet hakkında bir tapunun içerdiği tüm bilgiler bulunmaktadır. Bu kayıtları ihtiva eden defterler günümüzde Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’nde bulunmaktadır. Bu kayıtların Filistin ile ilgili olan kısımları Filistin Platformu’nun yürüttüğü Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi kapsamında bir araya getirilmiştir. Çalışmamız esnasında bu koleksiyonda yer alan 6301, 6304, 6312, 6317, 6345, 6357, 6407, 6415, 7050, 7077, 7078, 7069, 7086, 7093, 7099, 7100, 7101, 7134, 7177 ve 7218 numaralı defterlerdeki emlâk-i hümâyun kayıtları kullanılmıştır. Bu arşiv malzemelerinden başka Suriye vilayet salnameleri bölgedeki emlâk-i hümâyun teşkilatını ve bu teşkilatta yer alan görevli isimlerini zikretmektedir. 1911’de yayımlanan Emlâk-ı Devlet isimli eser Hazine-i Hassa teşkilatı hakkında çok önemli bilgiler sunmaktadır. Ayrıca Arzu T. Terzi’nin Hazine-i Hassa Nezareti isimli eser yine bu konuda arşivlere dayalı olarak bütüncül bilgiler içermektedir. İncelediğimiz coğrafya hakkında emlâk-i hümâyun konusunda yazılmış bir makale bulunmaktadır. Muhanad Alamleh tarafından kaleme alınan “II. Abdülhamit’in Mülkiyeti Filistin’de Osmanlı Çiftlikleri” isimli makalede Filistin’deki emlâk-i hümâyun konusunun araştırıldığı iddia edilmektedir. Ancak makalenin verdiği bilgiler son derece tashihe muhtaçtır. Özellikle emlâk-i hümâyun mülklerinin miktarı konusundaki rakamlar bariz bir şekilde hatalıdır. Bazı kısımlarda ileri sürülen bilgilerin ardından verilen kaynaklar incelendiğinde bahsi geçen bilginin sunulan kaynakta yer almadığı çok yerde görülmektedir. Bu sebeple makale ciddi araştırmalar için herhangi bir şekilde kaynak değeri taşımamaktadır. Bunun yanında Ruth Kark ve Seth J. Frantman tarafından yayınlanmış “Bedouin, Abdül Hamid II, British Land Settlemen, and Zionism: The Beysan Valley and Sub-district 1831-1948” isimli makale bir bölümünde Bisan emlâk-i hümâyunundan ikincil kaynaklara referans vererek bahsetmektedir. 6 BİRİNCİ BÖLÜM SURİYE ARAZİ-İ SENİYYE KOMİSYONU VE FİLİSTİN EMLAKİ 1.1. II. ABDÜLHAMİD’İN FİLİSTİN EMLÂK-İ HÜMÂYUNU POLİTİKASI II. Abdülhamid tahta çıktığında Osmanlı Devleti maliyesi 1875’teki iflasın da etkisiyle son derece zor durumdaydı. Krizin akabinde 1877-78 yıllarında cereyan eden Osmanlı – Rus Savaşı’nın (93 Harbi) kaybedilmesi maliyeye daha ağır yükler getirdi. Sürekli artan dış borçların belli bir düzen içinde ödenmesine yönelik olarak1881’de Düyûn-ı Umûmiyye İdaresi’nin kurulması10 ise devletin mali açıdan özgürlüğünü yitirmesine neden oldu. Bu ağır ekonomik tablo karşısında II. Abdülhamid maliyenin ıslahı gerekçesiyle memurların statü ve maaşlarında kısıtlamalara gitti.11 Fakat bu geçici tedbirlerin mali durumu düzeltmeye yetecek düzeyde olmadığı da bilinmekteydi. Devletin mali durumunun iyileştirilmesi amacıyla bu dönemde emlâk-i hümâyun mülkleri arttırılarak Hazine-i Hassa teşkilatı oldukça geliştirildi. Hazine-i Hassa Nezareti Maliye Nezareti’nden ayrı bir hazine şeklinde yatırım ve kalkınma projelerini fonlayan bir kuruma dönüştürüldü. Böylece Düyûn-ı Umûmiye aracılığıyla maliye nezaretinin elinden alınan vergi toplama özgürlüğü, nispeten Hazine-i Hassa Nezareti’nin bütçesiyle kapatılmaya çalışıldı. Hazine-i Hassa Nezareti ile yeni bir mali düzenin oluşturulması, 93 Harbi (1877-78 Osmanlı-Rusya Savaşı) sonrasında oluşan kaotik durumun çözümüne çare olması amacıyla gerçekleştirilen idari düzenlemeler kapsamında da düşünülebilir. II. Abdülhamid’in Arap vilayetlerinin merkeze bağımlılığını arttırmaya yönelik izlediği politikalar Hazine-i Hassa teşkilatının merkezî idarenin işleyişine sunduğu faydalar ile örtüşmektedir. 10 Cevdet Küçük, Tevfik Ertüzün, “Düyûn-ı Umûmiyye”, DİA, c. X, Ankara, 1994, s. 58-62. 11 Arzu T. Terzi, a.g.e., s. 54. 7 19.yy’ da devletlerarası rekabetin ve dolayısıyla emperyalizm çerçevesinde genişleyen müdahaleci siyasetin etkilerine maruz kalan Osmanlı Devleti, siyasi tedbirler ışığında yeni politikalar yürüterek uzun soluklu bir mücadelenin içerisinde yer aldı. Bilad-i Şam12 coğrafyası üzerinde yaşanan rekabet dini imtiyazlar sonucu elde edilecek olan güç gösterilerinin yanı sıra bölgede bulunan petrol yatakları ve bu doğrultuda elde edilecek iktisadi imtiyazlar çerçevesinde şekillenmişti. Bu sebeple Hazine-i Hassa Nezareti’nin kurulması ve emlâk-i hümâyunun genişlemesi ekonomik nedenlerle açıklandığı gibi hükümranlık haklarının muhafazası açısından da yorumlanmalıdır. Ayrıca Mısır’ın İngilizler tarafından işgali ile emlâk-i hümâyunun genişlemesinin çok yakın dönemlerde meydana gelişi bu yoruma dayanak oluşturabilir. 1882’de İngiltere, Urâbi hareketini bastırmak bahanesiyle Mısır’ı işgal etti.13 Ani bir şekilde gerçekleşen bu işgal II. Abdülhamid yönetimini oldukça tedirgin etmişti. İşgal karşısında II. Abdülhamid diplomasi kanallarını kullanarak Mısır’da etkinliğini arttırmaya çalışmışsa da başarılı olamadığını gördüğünde denge siyaseti izleyerek diğer büyük güçleri İngiltere’ye karşı yanına çekmeye çalıştı.14 Devletin karşılaştığı bu ciddi güvenlik tehdidi muhakkak ki Hazine-i Hassa teşkilatına daha fazla önem verilmesine sebep olmuştu. Çünkü Mısır’ın işgali aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin idaresindeki diğer bölgelerin de işgal tehlikesini içinde barındırıyordu. İngiltere’nin Mısır’ın ardından Suriye ve Filistin bölgesine yöneleceğini tahmin etmek zor değildi. Bağdat – Musul bölgesindeki değerli petrol yataklarını barındıran arazilerin emlâk-i hümâyuna katılmasıyla birlikte yabancı müdahalelerden korunması gibi 15 Suriye ve Filistin bölgesindeki arazilerin emlâk-i hümâyuna ilhak edilmesi de böyle bir amaca yönelikti. Bölgenin İngilizler tarafından muhtemel işgali durumunda padişah adına tapulanmış olan emlâk-i hümâyun mülklerinin hukuki bakımdan Osmanlı Devleti idaresinde ne şekilde kalacağı ayrı bir tartışma konusudur. Suriye ve Filistin’de pek 12 Bilad-ı Şam (Suriye, Lübnan, Ürdün ve Filistin bölgesi) İslam öncesinden beri Araplar tarafından Şam ve etrafındaki beldeleri isimlendirmek için kullanılan bir tabirdi. 13 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul, 2008, s. 114. 14 Musa Gümüş, Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Konya, 2013, s. 138-148. 15 Arzu Tozduman Terzi, Bağdat – Musul’da Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi, İstanbul, 2014, s. 197. 8 çok arazinin emlâk-i hümâyuna kaydının Mısır işgalinin hemen ardından gerçekleştiği dikkate alındığında bu durum bölgenin en verimli topraklarının olası müdahalelere kapatılması olarak okunabilir. Özellikle Filistin ve diğer bölgelerdeki emlâk-i hümâyun mülklerinin artışına neden olan gerekçelerden biri de arazilerin istenmeyen kişilerin eline geçmesine mâni olabilmekti. Taha Bey Emlak-ı Devlet isimli eserinde bu düşünceyi şu şekilde dile getirmişti: “Bir mülkün veyahut bir madenin veya umûr-ı nâfia imtiyâzının emlâk-i hümâyuna ilhâkı yerli ve ecnebi bazı ihtirâsâtın önünü almak için en kestirme bir çare gibi telakki olunur. Ve lede’l-îcâb hükümetçe de ara sıra bu çareye tevessül ediliyordu ândan dolayı emlâk-i hümâyûn mikdârı günden güne tezâyüd etmekte ve mülkün her tarafına teş’îb-i istilâ eylemekte idi.” 16 Filistin için ecnebi ifadesinden kastın Musevi göçmenler olduğu çok açık bir şekilde belliydi. 1870’ten sonra planlı bir şekilde Filistin’e göç etmeye başlayan Museviler bölgede pek çok araziye yerleşerek sayılarını arttırmaya çalışıyordu. 1881’den itibaren ise Musevilerin bu planlı göç hareketi çok büyük dalgalar halinde meydana gelmeye başladı.17 Tüm bu göç hareketleri neticesinde bölgeye yerleşmeye başlayan Museviler gayrimeşru işlemler neticesinde toprak sahibi olmaktaydılar.18 Hatta Musevilerden bazı kişiler daha da ileri giderek Filistin’de Osmanlı’dan bağımsız özerk bölgeler oluşturma fikirlerini proje şeklinde sunmaktaydı. Bunlardan en dikkat çekici olanı 1879’da II. Abdülhamid ile görüşerek Filistin’in en verimli alanlarında Musevi kolonisi kurma projesini sunan Laurence Oliphant idi.19 İngiltere’nin teşvik ve destekleriyle gerçekleşen tüm bu Musevi yerleşim teşebbüslerine karşı Osmanlı Devleti yasaklayıcı bazı tedbirler almıştı. 16 Taha Bey, a.g.e., s. 252; Taha Bey’in bu eserini ayrıntılı bir şekilde inceleyen yüksek lisans tezi için bkz. Zübeyda Akbal, Taha Bey ve “Emlak-i Devlet” İsimli Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2007. 17 Ömer Tellioğlu, Filistin’e Musevi Göçü ve Siyonizm (1880-1914), İstanbul, 2015, s. 103. 18 Brahim Bouazi, 19. Yüzyılda Filistin’de Arazi Satışları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dr. Tezi, İstanbul, 2011, s. 33. 19 Ömer Tellioğlu, a. g. e., s. 53-60. 9 Mîrî arazi statüsünde bulunan ve âtıl durumda olup yerleşim ve tarım faaliyeti bulunmayan pek çok mülkün emlâk-i hümâyun statüsüne geçirilmesi alınan tedbirlerden biriydi. Filistin’de özellikle Bisan ve Eriha arâzi-i seniyye idarelerinde bulunan emlâk-i hümâyun arazilerinin verimlilikleri dikkate alındığında emlâk-i hümâyun politikasının yabancılara karşı geliştirilen bir argüman olduğu görülmektedir. Filistin coğrafyası göz önünde bulundurulduğunda Şeria Nehri etrafında bulunan en münbit arazilerin Kudüs ve Bisan’da kurulan idareler aracılığıyla Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’na bağlandığı müşahede edilmektedir. 1.2. SURİYE ARÂZİ-İ SENİYYE KOMİSYONU Hazine-i Hassa Nezareti’nin merkez teşkilatı haricindeki yapısı, vilayetlerde bulunan komisyonlardan ve bunlara bağlı idare ve şubelerden oluşmaktaydı. Genellikle vilayet dahilinde bulunan emlâk-i hümâyun mülklerinden ilgili vilayet merkezindeki komisyonlar sorumluydu. Bağdat, Musul, Basra ve Aydın vilayetlerindeki komisyonlar bunlara örnek olarak verilebilir.20 Bu çalışmanın konusunu teşkil eden Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu da diğer örneklerdeki gibi Suriye Valiliği bünyesinde yer alıyordu. Ancak diğer vilayet merkezlerinden farklı olarak valilik kapsamı haricindeki emlâk-i hümâyunlar da bu komisyon tarafından idare ediliyordu. Emlâk-i hümâyun mülklerinin 1880’lerin başlarında hızla artışı Hazine-i Hassa’nın taşrada derin bir teşkilat yapısı kurmasını gerekli kılmıştı. Diğer vilayetlerden ayrı olarak Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’nun sorumluluk bölgesi vilayet sınırlarının dışında daha geniş bir alanı kapsıyordu. Komisyon 1883’de kurulduğunda21 Suriye Vilayeti dahilindeki tüm emlâk-i hümâyun mülkleri buraya bağlandı. İlerleyen yıllarda emlâk-i hümâyuna katılan yeni mülkler de aynı teşkilat 20 Arzu T. Terzi, a.g.e., s. 109; Basra ve Aydın vilayetlerindeki çiftlik örnekleri için bkz: Selda Sert, Bir Toprak Rejimi Olarak Emlâk-ı Hümayun Basra Örneği (1876-1909), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006; Aysun Sarıbey Haykıran, Aydın Vilayetinde Çiftlikler (1839-1918), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2013. 21 Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’nun kuruluş tarihine ilişkin ifadeler bu komisyon tarafından hazırlanan bir maaş senedinde yer almaktadır: BOA, HH.EMK, 82/103, Lef:108, 10 Ra 1302 (28 Aralık 1884). 10 yapısı içinde yer aldı. Suriye Vilayetine bağlı olmayıp Kudüs Mutasarrıflığı bünyesinde bulunan ve emlâk-i hümâyuna katılan mülkler de Kudüs’teki idare merkezi vasıtasıyla Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’na bağlandı. Böylece Suriye Valiliği içerisinde yer alan arâzi-i seniyye komisyonu vilayet sınırları dışındaki mülklerden de sorumlu olmaya başladı. 1887 yılı sonunda Beyrut Vilayeti’nin Suriye Vilayeti’nden ayrılmasıyla Beyrut, Akka ve Nablus sancakları içinde bulunan emlâk-i hümâyun mülkleri Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’na bağlı kaldı. Böylece komisyon Suriye ve Beyrut vilayetleri ile Kudüs Mutasarrıflığı bünyesinde yer alan tüm emlâk-i hümâyun mülklerinin idare merkezi olarak çalışmaya devam etti. Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’nun işleyiş esaslarına ilişkin herhangi bir talimatname bulunamamış olsa da Bağdad Vilayeti Arâzi-i Seniyye Nizamnâmesi bu konuda fikir vermektedir.22 Gerek Bağdad Arâzi-i Seniyye Nizamnâmesi’nin hazırlanması ile Suriye’deki komisyonun kurulma zamanlarının birbirine yakınlığı ve gerekse bahsi geçen nizamnamenin vilayet dahilindeki teşkilatı yapılandırması bu konuda başvurulacak kaynak olma özelliğindedir. Nitekim Suriye Arâzi-i seniyye Komisyonu’nca yürütülen yazışmalar göz önüne alındığında bu nizamnamenin hükümleriyle bağdaştığı görülür. Nizamnâmeye göre arâzi-i seniyye komisyonunun başlıca görevleri, şube ve idare merkezlerinden gelen talep, masraf, inşa, ihale ve satış gibi konuları görüşüp karara bağlamak ve neticeyi de Hazine-i Hassa Nezareti’ne bildirmekti. Komisyon beş bin kuruşa kadar olan harcama konularını görüşerek kararı Hazine-i Hassa’ya bildirirken beş bin kuruşu geçen kalemleri doğrudan Hazine-i Hassa’ya sormakla yükümlüydü. Bahsedilen bu konularla ilgili komisyon kararları ve diğer yazışmaların kayıtları senelik olarak tutulmaktaydı.23 22 Bağdad Vilayeti Arâzi-i Seniyye Nizamnâmesi, Deraliyye, 1300. 23 Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nca senelik olarak tutulan defter örnekleri için bkz: BOA, HH.d, 3036; BOA, HH.d, 2867. 11 Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bağlı bulunan idare merkezleri ve şubeler ile Hazine-i Hassa Nezareti arasında yoğun bir yazışma trafiği gerçekleşmekteydi. Bu yazışmalar kaleme alınan evrakların ilgili birimlere gönderilmesi şeklinde olduğu gibi acil olarak iletilmesi gereken konular da telgraf vasıtasıyla bildirilmekteydi. Aşağıdaki tabloda Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun bir yıllık süre zarfındaki tüm yazışmalarının istatistiği verilmiştir: Tablo 1.1: Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun 14 Mart 1907-13 Mart 1908 Tarihleri Arasındaki Yazışma Cetveli24 Evrak Cinsi Gönderilen Evrak Gelen Evrak Önceki Seneden Devr Eden Evrak Bu Seneki Evrak Bir Sonraki Seneye Kalan Evrak Hazine-i Hassa Yazışmaları 291 261 11 258 14 Hazine-i Hassa Telgrafları 181 174 0 171 3 Şube ve İdare Yazışmaları 1810 1555 16 1528 23 Şube ve İdare Telgrafları 681 756 2 752 6 Müteferrik Yazışmalar 449 809 4 811 2 Müteferrik Telgraflar 120 222 1 223 5 Komisyon Kararnameleri 0 0 0 2537 0 Toplam 3532 3777 34 6280 48 Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun reis, üye ve görevlileri valilik kadrolarında yer alan isimlerden oluşmaktaydı. Yıllara göre komisyonda yer alan isimler Suriye Vilayet Salnamelerinden takip edilebilmektedir. Buna göre komisyonun kurulduğu ilk yıllarda komisyon reisliği görevini Suriye valisi üstlenmekteydi. Sonraki senelerde bu görevi valinin yerine jandarma alay komutanı ve idare memuru gibi görevliler yürüttü. İlk birkaç seneyi takip eden yıllarda komisyon üye ve görevlilerinde gözle görülür bir 24 BOA, ML.EEM, 714/78, 5 Mayıs 1324 (18 Mayıs 1908). 12 artış yaşandı. Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na ilişkin bilgilerin yer aldığı en erken tarihli 1885 salnamesine göre komisyon heyetinde reis, vilayet defterdarı ve mektupçusu, müfettiş, baş kâtip ve onun yardımcısı bulunmaktaydı.25 1888’e gelindiğinde ise ikinci reis ve müdür gibi iki önemli mevki ortaya çıktı. Bunun yanı sıra âzâ sayısı da yediye yükseltildi. Kâtip ve muhasebecilerden hariç mukayyıt, mümeyyiz ve evrak müvezzii gibi memurlar da bu yapı içerisinde görevlendirildi. 26 Aslında sayılan tüm bu kişiler valilik bünyesinde farkı görevler yürüten memurlar olup aynı zamanda bu komisyonun işleyişini de sağlamaktaydılar. 1888’de komisyonun çok fazla büyümesi arâzi-i seniyye mülklerinin artışı ile birlikte idare ve şube teşkilatının genişlemesi şeklinde açıklanabilir. Bir anda komisyona birçok görevli dahil edilmesi hesaplanamayan bir durum olmalı ki sonraki senelerde bu sayı kısmen düşürülerek yeni düzenlemelere gidilmişti. Nitekim vali bir zaman sonra komisyon reisliğinden ayrılmış ve öngörülen ikinci reis ise komisyon reisi olarak zikredilmeye başlanmıştı. Aynı zamanda üye sayısındaki değişiklikler senelere göre farklılık arz etmekteydi.27 Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bağlı önemli merkezlerde çiftlik idareleri yer almaktaydı. Bu çiftlik idareleri bulundukları toprakların işlevselliğine göre çok geniş ölçekli arazileri kontrol edebiliyordu. Örneğin Eriha bölgesi hariç olmak üzere Şeria Nehri ve Taberiye Gölü’nün etrafında yer alan, verimlilik ve stratejik konumları bakımından öne çıkan araziler Bisan Çiftlik İdaresi’nin kontrolündeydi. Zamanla pek çok verimli arazinin emlâk-i hümâyuna katılması küçük idari birimlerin gerekliliğini ortaya çıkardı. Bunun üzerine arâzi-i seniyye idarelerine bağlı şubeler oluşturuldu. Komisyonun alt birimi olan idare merkezleri ve bu idare merkezlerine bağlı şubeler teşkilatın sistemli bir şekilde işleyişine katkı sağlamaktaydı. İdare merkezlerinde müdür, müdür yardımcısı, kâtip ve muhasebeci gibi daha geniş kapsamlı kadrolar yer alırken şubelerde ise genellikle tek bir memurun görev yaptığı bilinmektedir. Aşağıda verilen tablo Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bağlı olarak işletilen çiftlik idare merkezlerini ve bu idarelerin şubelerini göstermektedir. 25 Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1302, s. 57. 26 Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1304-1305, s. 66. 27 Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1305-1306, s. 61; Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1307-1308, s. 63; Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1309-1310, s. 120. 13 Tablo 1.2: Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na Bağlı İdare ve Şubeler28 İdare Merkezi Şube / Kalem Memuriyet Memur İsmi Suriye Merkez İdare Müdüriyeti İdare Müdürü Edib Efendizade Muhammed Asaf Bey Muhasebe Kalemi Başkatip Hüseyin Hüsnü Efendi Kâtip Yardımcısı Osman Mezi Efendi Kâtip Yardımcısı Kazım Bey Kâtip Yardımcısı Vehbi Efendi Tahrirat Kalemi Başkatip Mehmed Tevmik Efendi Kâtip Yardımcısı Mustafa Veysi Bey Kâtip Yardımcısı Raşid Bey Kâtip Yardımcısı Tahir Efendi Kâtip Yardımcısı Muammer Bey Mühendis Abdülkâdir Efendi Hama ve Humus arâzi-i seniyye İdaresi Müdür Abdülhamid Bey Müdür Muavini Rüşdi Efendi Tahrirat Kâtibi Hakkı Efendi Tahrirat Kâtibi Yardımcısı Kenan Efendi Muhasebe Kâtibi Halid Me’mun Efendi Muhasebe Kâtibi Yardımcısı Osman Efendi Selimiye arâzi-i seniyye Şubesi Memur Tahir Efendi Kâtip Rıfat Efendi Hamidiye arâzi-i seniyye Şubesi Memur Muhammed Ali Efendi Mihrem arâzi-i seniyye Şubesi Memur Ahmed Şevki Efendi Bisan arâzi-i seniyye İdaresi Müdür Veri Efendi Müdür Muavini Muhammed Bey 28 Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1316, s.132,133,134. 14 Muhasebe Kâtibi Yunus Efendi Tahrirat Kâtibi Mustafa Tevfik Efendi Tabip İbrahim Efendi Tahsildar İbrahim Efendi Sandık Emini Abdurrahman Efendi Otlak Memuru Yusuf Ağa Mekteb-i İbtidai Muallim-i Evvel Şükrü Efendi Cami Şerif İmamı ve Mektep Muallimi Şeyh Musa Efendi Gûru’l-Fâria arâzi-i seniyye Şubesi Memur Mustafa Muzhir Efendi Sahûru’l-Gûr arâzi-i seniyye Şubesi Memur Emin Efendi Tabektü’l-Fahl arâzi-i seniyye Şubesi Memur Salahaddin Efendi Resülayn Çiftlik-i Hümayunu İdaresi Müdür Sadi Efendi Kâtip Halid Efendi Akka arâzi-i seniyye İdaresi Müdür Ali Mansur Bey Kâtip Arif Efendi Hâsbiyâ Hamr Maden-i Hümayun Şubesi Memur Sadık Efendi Kâtip Ahmed Refik Efendi Zûru’l-Zerka arâzi-i seniyye Şubesi Memur İsmail Efendi Kudüs arâzi-i seniyye İdaresi Müdür İrfan Bey Muhasebe Kâtibi Emin Efendi 15 Tahrirat Kâtibi İshak Efendi Eriha arâzi-i seniyye Şubesi Memur Rıza Efendi Gazze arâzi-i seniyye Şubesi Memur Hüsni Muhsin Bey Merkeze Merbut Havran ve Nebk29 arâzi-i seniyye İdaresi Memur Ahmed Recai Efendi Memur Muavini Nazım Efendi Kâtip Nuri Efendi Merkeze Merbut Beyrut Hamr Maden-i Hümayunu Ambar Memuriyeti Memur Salih Efendi Kantarcı Münhal Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bağlı yedi idare ve bu idarelere bağlı on şube bulunmaktaydı. 1.3. FİLİSTİN’DE TAPU UYGULAMASI VE EMLÂK-İ HÜMÂYUNUN TAPULANMASI Osmanlı Devleti’nde klasik dönemde şahıs mülkünde bulunan araziler olsa da bunların sayısı çok azdı. Toprakların çok büyük bir bölümünü, mülkiyet hakkı devlete ait olan mîrî araziler oluştururken önemli bir miktarını da tüzel kişilikler olan vakıflara ait araziler oluşturmaktaydı. Vakıflara ait araziler dışında kalan mîrî araziler üzerinde tasarruf yetkisine sahip olan kişiler belirli muameleler sonrasında bu yetkilerini başkalarına devredebiliyorlardı. “Ferâğ” tabiri ile isimlendirilen bu tasarruf hakkı 29 Günümüzde el-Nebk Humus ve Şam arasında bir yerleşim yeridir. 16 intikali sonrasında araziyi işleten kişiler değişse de mülkiyet devlete ait kalmaya devam etmekteydi.30 Tanzimat dönemi ile birlikte Osmanlı klasik mülkiyet anlayışı kökten değişime uğradı. Devlete ait olan mîrî arazilerin mülkiyet hakları, yüzyıllardır üzerinde tarım yapmakta olan kişilere tasarruf hakkı şeklinde resmi işlemler uygulanarak tedricen devredilmeye başlandı. Resmi evraklar üzerinde tanımlanan haklar her ne kadar tasarruf hakkı olarak belirtilse de uygulamada bir nevi mülkiyet hakkı verilmeye başlanmıştı. Kişilerin mülkiyet haklarının tanınması her ne kadar Tanzimat döneminin bireysel hakları öne çıkaran ve şahısların bürokrasi tarafından muhatap alınması anlayışına uygun seyretse de bir takım maddi sebepleri de vardı. Maliyenin nakit ihtiyacı bunlardan biriydi. Alınan yüksek miktardaki dış borçlar ve uzun süren savaşlar bu ihtiyacı doğurmuştu. Savaşların ardından kaybedilen topraklardaki Müslümanların merkeze doğru olan göçleri ve iskanları sonucunda artan arazi anlaşmazlıkları da mülkiyet reformlarının yapılmasını hızlandıran sebeplerdendi.31 Tanzimat döneminde arazi, mülkiyet ve tapu konularında yapılan ilk düzenleme 1847 tarihli Tapu Nizamnamesidir. Bununla birlikte 1849’da tapu intikal hakkının genişletilmesini öngören düzenleme 1858’deki “Arazi Kanunnamesi”nin temelini teşkil etti.32 Arazi Kanunnamesi ’ne göre vilayetler, sancaklar ve kazalardaki ilgili memurlar arazilerin müzayede usulüyle kişilere ihale edilmesi işlemlerini yürütmeye başladılar. Bu nizam ve usuller ileriki yıllarda da zamanın gerektirdiği şekilde güncellenmeye devam etti.33 Tanzimat döneminde yürürlüğe giren arazi ve tapu kanunları Filistin’de daha ilk zamanlarda uygulanmaya başlanmıştı. Ulaşılabildiği kadarıyla bu kanunların Filistin’de yürürlüğe girdiği ilk yer ise Kudüs Sancağı idi. 1847’deki ilk tapu nizamnamesi onaylandıktan dört ay sonraki bir yazışmaya göre Kudüs Sancağının 30 Halil Cin, “Arazi”, DİA, III, Ankara, 1991, s. 342-346; M. Macit Kenanoğlu, “Mîrî Arazi”, DİA, XXX, Ankara, 2005, s. 157-160. 31 Güler Yarcı, “Osmanlı Devleti’nde Modern Tapu ve Kadastro Sisteminin Tesisi ve Defterhâne-i Âmire Nezareti: İdarî Hukukî ve Malî Düzenlemeler ile Merkez ve Taşradaki Yankıları”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi, Ankara, 2013, s. 34. 32 Kolektif, Tanzimat Sonrası Arazi ve Tapu, İstanbul, 2014, s. 20. 33 Güler Yarcı, a.g.m., s. 37-39. 17 mutasarrıfı yeni usule göre tapu senetlerinin düzenlendiğini bildirmişti.34 Bu tarihten sonra Filistin ve Suriye bölgesinde mîrî arazilerin tapu tescilleri yeni nizamlara uygun olarak gerçekleştirildi.35 Nizamname hükümlerine göre gerçekleştirilen tefviz ve ihale işlemleri neticesinde hak sahiplerine tapu senetleri verilmekteydi. 1860 yılında senetsiz tapu işlemi gerçekleştirilmesi yasaklandı.36 Düzenlenen tapu senetlerinde mülk ve malikle ilgili detaylı bilgiler yer almaktaydı. Mülkün yeri, mevkii, sınırları, dönümü ve bedeli ile malik bilgileri tapu senetlerinde bulunan bilgilerdi.37 Tapu senetlerine işlenen tüm bu bilgiler aynı zamanda taşra teşkilatındaki Defter-i Hâkânî memurları tarafından düzenlenen tapu defterlerine de kaydedilmekteydi.38 Tüm taşra idari merkezlerinde olduğu gibi Filistin’deki idari merkezlerde de tapu senetlerinin tapu sicil defterlerine kaydedilmesi 1870’lerden itibaren başladı. II. Abdülhamid tahta çıktığında iyice yerleşmiş olan tapulama uygulaması bu dönemde de devam etti. Hazine-i Hassa Nezareti kurulup emlâk-i hümâyun arazileri genişletilmeye başlandığında buralar için de tapu senetleri hazırlanıp senetlerdeki tüm bilgiler tapu sicil defterlerine kaydedildi. II. Abdülhamid adına işlem yapılmış olan Filistin’deki ilk kayıtlar Ocak 1882 tarihlidir.39 Bu tarihten 14 Ağustos 1906 tarihine kadar emlâk-i hümâyun olarak Filistin’de kaydedilen mülkler toplamda iki yüz elli dört adettir. Kudüs, Nablus ve Akka sancaklarına bağlı farklı idari merkez ve köylerde bulunan bu emlâk-i hümâyun arazileri mîrî ve mülk statülerinde kaydedilmiştir. 34 BOA, A.MKT, 93/49, 07 N 1263 (19 Ağustos 1847). 35 BOA, A.MKT.MVL, 20/63, 01 Z 1265 (18 Ekim 1849); AMKT.UM, 175/31, 04 R 1271 (22 Şubat 1855). 36 Güler Yarcı, a.g.m., s. 40. 37 Örnek olarak saltanat namına Beşinci Ordu’ya ait bir tapu senedi için bkz.: BOA, İ.DFE, 15/36, 16 N 1322 (24 Kasım 1904); Ayrıca çeşitli tapu senet örnekleri için bkz.: Kolektif, Osmanlı’dan Günümüze Tapu Arşivi, Ankara, 2009, s. 47-55. 38 Osmanlı döneminde Tanzimat sonrası tutulan tapu kütükleri günümüzde Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’nde muhafaza edilmektedir. 39 BOA, HH.EMK, 138/26, 28 N 1303 (30 Haziran 1886). 18 Tablo 1.3: Filistin’de Tapu Sicil Defterlerine Kayıtlı Olan Emlâk-i hümâyun Mülklerinin Durumu40 Sancak Kaza Eski Dönüm Tapulanmış Arazi Adedi Yapı Çeşidi / Sayısı Akka Safed 11.008 6 - Taberiye 36.000 1 - Kudüs Gazze 97.433 7 - Eriha 80.525 75 Hane: 59, Dükkân: 2 Yafa 7.922 3 - Nablus Cenin 526.629 88 Dükkân: 2, Değirmen: 2 Merkez 51.900 9 - Toplam 811.417 189 65 *Tabloda verilen dönüm miktarları eski dönüm hesabına göredir. Yapılan hesaplamalara göre 1 eski dönüm günümüz ölçü birimlerine göre yaklaşık olarak 916,8 m2 – 919,302 m2 ’dir.41 Tapu sicil defterlerinde emlâk-i hümâyun mülklerinin yerleri sancak, kaza ve köy şeklinde ayrıntılı olarak verilmektedir. Bundan başka tapu senetlerine yazılmış olan ayrıntılı sınır bilgileri de bu defterlere aynen geçirilmiştir. Sınır bilgileri kapsamında mülkün mevkii, kuzey-güney-doğu-batı yönlerinde hangi mülklerin bulunduğu ve o mülklerin de kime ait olduğu ayrıntılarıyla zikredilmiştir. Mekân tarifi yoluyla bahsedilen arazi veya mülkün konumunun tespit edilebilmesi günümüzde dahi mümkündür. Sözü geçen iki yüz elli dört mülkün mutasarrıfı olarak II. Abdülhamid’in ismi verilmektedir. Bu kısımlarda Sultan II. Abdülhamid’in adı çeşitli yüceltme sıfatlarıyla 40 Tablodaki bilgiler Filistin Platformu tarafından yürütülen Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi, kapsamında bir araya getirilen Tapu Sicil Defteri’nden sağlanmıştır. Konumuzla ilgili kayıtlar (6301/731), (6304/1189, 1190, 1191, 192, 1193, 1194, 1201), (6312/737), (6317/1503), (6345/414), (6357/340), (6407/468, 469), (6415/916), (7050/2141), (7077/313), (7078/400), (7069/438, 455, 537), (7086/131, 132), (7093/519), (7099/481, 482), (7100/566, 567, 637, 638), (7101/733), (7134/102, 245), (7177/182, 184) ve (7218/217) numaralı defterlerde bulunmaktadır. (numaralar defter numarası/sayfa numarası şeklinde verilmiştir.) Bu bilgilere ulaşmamı sn. hocam Prof. Dr. Zekeriya Kurşun sağlamıştır. Buradan sonra projeden faydalanılarak verilecek bilgiler dipnotlarda projeye atfen Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi, Tapu Sicil Kayıtları şeklinde zikredilecektir. 41 Feridun Emecen, “Dönüm”, DİA, IX, Ankara, 1994, s. 521. 19 birlikte kullanılmıştır. Buradaki farklılık muhtemelen kayıtları tutan katiplere göre değişmektedir. Nitekim aynı tarihte tutulan kayıtlardaki ibareler aynı, farklı tarihtekiler ise birbirinden farklıdır. Bu kayıtlara örnek olarak şunları verebiliriz: “Şevketlü kudretlü azametlü pâdişâh-ı âlem-penâh Sultan el-Gâzi Abdülhamid Hân-ı Sânî efendimiz hazretleri” “Şevketlü kudretlü mehâbetlü azametlü velîni‘met-i bî-minnetimiz pâdişâhımız es-sultan ibnü’s-sultân es-Sultan el-Gâzi Abdülhamid Hân-ı Sâni ibnü’ssultan Abdülmecid Hân efendimiz hazretleri” “Hâlâ şeref-efzâ-yı erîke-i saltanat-uzmâ ve revnak-bahşâ-yı taht-ı hilâfet-i kübrâ şevketlü kudretlü mehâbetlü azametlü velîni‘met-i bî-minnetimiz pâdişâhımız el-sultan ibnü’s-sultan es-Sultan el-Gâzi Abdülhamid Hân-ı Sânî efendimiz hazretleri” Emlâk-i hümâyun mülklerinin büyük bir bölümü tarlalardan oluşmaktaydı. Bu tarlaların önceki statüsü mîrî veya mülk idi. Mülklerin bazıları ise tarlaların bir kısım hissesinden meydana gelmekteydi. Kayıtlara göre araziden başka en fazla mevcut olan mülk çeşidinin hane olduğu gözlenmektedir. Bu haneler kayıtlarda “bir oda”, “sahalı bir oda”, “hızâne, saha ve arişli iki oda” şeklinde tanımlanmaktadır. Tapu sicil kayıtlarında tüm Filistin genelinde emlâk-i hümâyuna ait dört dükkân ve iki de değirmen kaydı bulunmaktadır. Bunlardan iki dükkân ve iki değirmen Bisan’da, diğer iki dükkân ise Eriha’da idi. Tapu sicillerine göre değinilmesi gereken önemli bir nokta ise mülklerin emlâk-i hümâyuna geçişi esnasında senetlerin alındığı kişi bilgilerindir. Bu kayıtlardan mülklerin önceki mutasarrıfları ve bazılarında ise o kişilerin senetlerinin tescil tarihlerine ulaşılabilir. Bir kısım kayıtlarda mülklerin mutasarrıf silsilesi oldukça uzamaktadır. Mülkün ilk tescil edildiği kişi ile emlâk-i hümâyuna devredilene kadar geçen sürede kimlerin mutasarrıf oldukları bu kayıtlardan anlaşılabilir. Daha önce âtıl durumda olup kullanılmayan araziler de bu bilgiler ışığında belirlenebilmektedir. Nitekim bu tip mülkler için “arâzi-i hâliyeden” ibaresi bulunmaktadır. 20 1.4. MÜLKLERİN EMLÂK-İ HÜMÂYUNA KAYIT AŞAMASI Filistin’deki arazi ve mülklerin emlâk-i hümâyuna geçirilme aşaması 1882 Ocak’ında başlamıştı.42 İlk olarak Kudüs’e bağlı Eriha’da belirlenen araziler belli prosedürler dahilinde emlâk-i hümâyuna geçirilmişti. Daha sonra aynı yılın Nisan ayında Nablus’a bağlı Cenin’de de pek çok tarlanın emlâk-i hümâyuna kaydedildiği görülmektedir. Bu aşamada mülklerle ilgili senetler hazırlanıp Hazine-i Hassa’ya gönderilir ve daha sonra da padişahın onayına sunulurdu. Pek çok meselede olduğu gibi II. Abdülhamid emlâk-i hümâyun teşkilatının genişlemesini de yakından takip etmişti. Padişahın onayının ardından tapu senetlerindeki bilgiler mahalli memurlarca tapu sicil defterlerine kaydedilir ve ayrıca bu kayıtların bir özeti de Hazine-i Hassa Nezareti’nde tutulan Hülâsâ Defterlerinde bulunurdu.43 1882 Nisan’ında Cenin Kazasında emlâk-i hümâyuna geçirilen mülklerin tümü tarla idi. Toplamda iki yüz on yedi bin dönüm arazinin emlâk-i hümâyuna geçirildiği bu tarihte Filistin’de emlâk-i hümâyun teşkilatlanması tamamlanmamıştı. Bu mülkler yalnızca emlâk-i hümâyuna kaydedilmiş ve merkezle yapılan yazışmalar aracılığıyla idare olunmaya başlanmıştı. İkinci bölümde ayrıntısıyla anlatılacağı şekilde 1883’te bölgesel şubeler, idare merkezleri ve komisyonlar kuruldu. Böylece tüm ülke genelinde olduğu gibi Filistin bölgesindeki emlâk-i hümâyun mülkleri de teşkilat eliyle idare edilmeye başlandı. 42 Hazine-i Hassa Nezareti’nden gönderilen bir evrakta bu tarih zikredilmektedir: BOA, HH.EMK, 138/26, 28 N 1303 (30 Haziran 1886). 43 Emlâk-i hümâyun mülklerinin tescili esnasında izlenen prosedür BOA’daki Hazine-i Hassa (HH) fonunda bulunan çeşitli belgelerden takip edilebilir. Ayrıca Hazine-i Hassa Hülâsâ Defterlerinin bir kısmı günümüzde İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nadir Eserler Koleksiyonu’nda muhafaza edilmektedir. Bkz.: Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse ile Vilâyât-ı Şâhânede Bulunan Emlâk-i hümâyun-ı Mülûkânelerinin Hülâsa Defteri, Hazine-i Hassa Nezâreti, Sene 1305. 21 Tablo 1.4: Filistin Emlâk-i hümâyun Mülklerinin Devir Miktarı ve Bedel Bilgileri44 Mülkiyet Cinsi Bedelli Devredilen Bedelsiz Devredilen Dönüm / Adet Dönüm / Adet Satış Bedeli (Kuruş) Tarla 12.522 (dönüm) 69.333 217.096 (dönüm) Mîrî Tarla 31.334 (dönüm) 90.954,29 514.472 (dönüm) Arazi 36.000 (dönüm) 30.000 - Mülk / Hane 59 (adet) 51.770 - Mülk Dükkân 4 (adet) 16.214 - Mülk Değirmen 2 (adet) 14.414 - *Tabloda verilen dönüm miktarları eski dönüm hesabına göredir. Yapılan hesaplamalara göre 1 eski dönüm günümüz ölçü birimlerine göre yaklaşık olarak 916,8 m2 – 919,302 m2 ’dir.45 Yukarıdaki tabloda 1882 yılında başlayan emlâk-i hümâyun politikaları çerçevesinde devir işlemleri yapılan mülklerin büyüklükleri, devir esnasında ödenen bedelleri ve bedelsiz devredilen mülkler gösterilmiştir. Tabloya baktığımızda Filistin’de emlâk-i hümâyuna kaydedilen mülklerin çok büyük bir bölümünü mîrî tarlalar oluşturmaktadır. Mîrî tarlalar Filistin’de emlâk-i hümâyuna geçirilen tüm arazilerin %74,6’sını oluşturmaktadır. Emlâk-i hümâyuna kaydedilen 605.426,29 dönüm arazinin 514.472 dönümüne bedelsiz olarak devir işlemi yapılmıştır. Bedelsiz olarak devir işlemleri yapılan mîrî arazilerin ise tüm mîrî arazilere oranı %84,9’dur. Buradan anlaşılacağı üzere devir işlemi için özellikle herhangi bir bedel gerektirmeyen mîrî araziler tercih edilmiş olup bu da devrin şartları düşünüldüğünde makul karşılanması gereken bir durumdur. Bedelsiz olarak Filistin’de emlâk-i hümâyuna devredilen ilk mîrî araziler Eriha’daydı. 1882’de Eriha’da herhangi bir kimsenin mutasarrıflığında bulunmayan 44 Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi, Tapu Sicil Kayıtları (6301/731), (6304/1189, 1190, 1191, 192, 1193, 1194, 1201), (6312/737), (6317/1503), (6345/414), (6357/340), (6407/468, 469), (6415/916), (7050/2141), (7077/313), (7078/400), (7069/438, 455, 537), (7086/131, 132), (7093/519), (7099/481, 482), (7100/566, 567, 637, 638), (7101/733), (7134/102, 245), (7177/182, 184) ve (7218/217). 45 Feridun Emecen, a.g.m., DİA, IX, Ankara, 1994, s. 521. 22 mîrî arazilerin tümünün emlâk-i hümâyuna kaydedilmesi kararı alındı. Bu araziler aynı zamanda bilindiği kadarıyla Filistin’de emlâk-i hümâyuna kaydedilen ilk araziler olma özelliği taşıyordu. 1882 Ocak’ında çıkartılan bir irade-i seniyye ile devir işlemleri yapılan bu arazilerin tapu senetleri 1886 Haziran’ında hazırlandı46 fakat bu arazilerin tapu sicil defterlerine kaydedilme işlemi ise 1887 Şubat’ında gerçekleşti.47 Filistin’deki emlâk-i hümâyunun bir bölümünün ise devir işlemleri esnasında bedelleri emlâk-i hümâyun idarelerince ödenmekteydi. Emlâk-i hümâyuna bedelleriyle birlikte devredilen arazilerin miktarı 79.856 dönümdü. Bedelleri ödenerek işlem yapılan bu miktar tüm Filistin genelinde emlâk-i hümâyuna geçirilen arazilerin %9,8’i idi. Bu arazilerin yanında hane, dükkân ve değirmen gibi yapıların devir işlemleri de bedelleri ödenmek suretiyle gerçekleştirildi. Mülklerin bedelli olarak emlâk-i hümâyuna geçirilmesi müzayede usulü ile satış işlemi başlatılan mülkler için geçerli oluyordu. Bedelleri ödenemeden devir işlemi yapılan diğer mülkler için ise bu türden resmi alım satım prosedürü uygulanmaksızın idari kararlar gereği süreç işletilmekteydi. Belirlenen bedeller, işlemi gerçekleştiren emlâk-ı seniyye idaresince peşin olarak kendi hasılatından karşılanmaktaydı. Emlâk-i hümâyun için gerçekleştirilen satın alma işlemleri eğer mülk mirîye kayıtlı ise Maliye Nezareti ve Hazine-i Hassa Nezareti arasında gerekli prosedürler uygulanarak gerçekleştirilmekteydi.48 Emlâk-i hümâyun mülklerinin genişletilmesinin ardında pek çok farklı nedenler bulunabilmekteydi. Örneğin ahalinin tasarrufunda olup vergi borcu bulunan araziler için oranın halkı emlâk-i hümâyuna katılma taleplerini sunabilmekteydiler. Bu tür talepler kimi zaman yerinde görülmeyip sakıncalı oldukları gerekçesiyle yerine getirilmezken49 kimi zaman ise yabancıların ya da başkalarının eline geçmesi gibi tehlikelere karşı devir işlemleri yapılabilmekteydi. Örneğin Beşatve aşiretinin tapu ile mutasarrıf oldukları arazi hükümete olan üç yüz liraya yakın borçlarından dolayı 46 BOA, HH.EMK, 138/26, 28 N 1303 (30 Haziran 1886). 47 Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi, Emlâk-i hümâyun Tapu Sicil Kayıtları (6301/731). 48 Gazze Kazasında bulunan on bin iki dönümlük atıl mîrî arazinin emlâk-i hümâyunca satın alınması mukabilinde yüz bin kuruşluk bedel Kudüs Sancağı emlâk-i hümâyun gelirlerinden ödendi: BOA, HH.EMK, 156/103, 27 M 1304 (26 Ekim 1886). 49 BOA, HH.EMK, 345/173, 18 Ra 1308 (30 Aralık 1890); HH.EMK, 361/126, 29 B 1308 (10 Mart 1891). 23 talepleri doğrultusunda emlâk-i hümâyuna geçirildi. Ancak aşiret halkı merkeze bir dilekçe göndererek arazilerinin tekrar mirîde kalmasını ve borçlarının da taksitlendirilmesini istediler. Bu istek de padişah tarafından kabul edildi. Daha sonra aşiret halkı borçlarını ödemenin bir yolu olarak arazilerini Hazine-i Hassa’nın kiralamasını ve bu yolla da borçlarının silinmesini açıkça belirttiler. Bunu ifade ederken de arazilerinin yabancıların eline geçme tehlikesini ileri sürdüler. Ancak bu usulün uygulanmasının mümkün olmadığı görüldü. Bunun üzerine aşiret mensuplarının orada malik olduğu şeylerin yalnızca kıl çadırları olduğu belirtilerek bahse konu olan arazi emlâk-i hümâyuna 1889’da geçirildi.50 Emlâk-i hümâyun mülklerinin genişletilmesinin sebepleri arasında devlet otoritesi ve bölgesel kalkınmanın sağlanması ön plana çıkmaktaydı. Bunun yanı sıra yabancıların toprak satın alma teşebbüsleri de göz önünde bulundurulan sebeplerdendi. Verimi en yüksek ve stratejik önemi en fazla olan araziler bu gerekçeyle Hazine-i Hassa’ya devredildi. Kudüs ile Yafa arasında inşa edilmiş olan demir yolu hattı gerek istasyonların çevresi ve gerekse hattın geçtiği yerler için kalkınmaya vesile olmuştu. Bu da bahsedilen yerlerdeki arazilerin son derece kıymetlenmesine sebep oldu. Henüz demir yolu hattının planlanması esnasında Kudüs arâzi-i seniyye İdaresi’nde müdür vekili olan Safvet Bey bu konuda bir rapor hazırlayarak haritalarla birlikte değerlenecek olan arazilerin yabancıların eline geçmesini engelleyecek adımların atılmasının gerekliliğini Hazine-i Hassa’ya sunmuştu.51 50 BOA, HH.İ, 74/80, 28 Ş 1306 (29 Nisan 1889). 51 BOA, HH.EMK, 346/8, 19 Ra 1308 (2 Kasım 1890). 24 İKİNCİ BÖLÜM BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ 2.1. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ’NİN KURULUŞU Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu Filistin’in kuzey bölgesinde arâzi-i seniyyeye ait olan zirai faaliyet, imtiyaz ve mülkleri idare etmek üzere teşkilatlandırılmış idari bir birimdir. Bisan çiftlik idaresi Nablus Sancak’ına bağlı Cenin Kazası dahilinde yer alan Bisan Nahiyesi’nde kurulmuş olsa da idari bakımdan Suriye Vilayeti’ndeki Arâzi-i Seniyye Komisyonu üzerinden Hazîne-i Hassa Nezareti’ne bağlıdır. 52 Bisan idaresinin merkez ile yazışmaları, memur maaşlarının ödenmesi, gelir giderlerin sunulması ve teftiş gibi tüm idari tasarruflar Suriye vilayet merkezinde bulunan bu Arâzi-i Seniyye Komisyonu üzerinden idare edilmektedir. Bisan çiftliği pek çok çiftlik idaresine göre geniş çaplı bir alana yayılması dolayısıyla büyük ekonomik faaliyetleri kontrol etmekteydi53 Arâzi-i seniyye gelirgiderlerinin verildiği bir tabloya göre Bisan çiftliği en fazla gelir getiren çiftlik idaresi olarak görülmektedir. Bisan’ı Bağdat çiftliği ve daha sonra ise Dersaadet gelirleri takip etmektedir. 54 Bu rakamlar Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu gelirleri başlığı altında ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Elde edilen bu belge Hazine-i Hassa İdaresi gelir icmalini gösteren çok erken tarihli bir kayıttır. Burada ismi yazılı olan çiftlik idarelerinden başka Hazine-i Hassa’ya bağlı çiftliklerin olduğu bilinse de elimizdeki bu belgeye tüm Hazine-i Hassa gelirleri kaydedilmemiştir. Fakat bir aylık süre zarfında Hazine-i Hassa’ya gönderildiği belirtilen gelirlerden Bisan Çiftliği’nin hacmiyle ilgili genel bir izlenim edinilebilir. Filistin’deki arâzi-i seniyyenin büyük bir kısmı Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu tarafından idare edilmekteydi. Çiftliğin büyüklüğü ve genişliği sebebiyle idaresinin 52 BOA, HH.EMK, 82/103, 10 Ra 1302 (28 Aralık 1884). 53 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 54 BOA, HH.EMK, 73/81, 30 Ra 1302 (17 Ocak 1885); arâzi-i seniyye gelir-giderlerinin gösterildiği bu tablo 1300 senesi Kânunuevvel tarihine aittir. 25 kolaylaştırılması açısından kendi içinde iki şube daha kurulmuştu. Bunlar; üç köyün birleştirilmesiyle oluşturulan Deyr-Gazale ve Kudüs yakınlarındaki Gûru’l-Fâri‘a ve beş mezraanın birleştirilmesiyle oluşturulan Hamra şubeleridir.55 Sonraki yıllarda Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na dahil edilen araziler yeni şubelerin gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Yine aynı şekilde Bisan’ın büyük bir idare olması sebebiyle sık sık memur takviyesi atamalarının gerekliliği Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bildirilmiştir.56 Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin kuruluşuna dair herhangi bir karar metnine rastlanmamış olsa da Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nca kaleme alınmış bir evraka göre çiftlik idaresinin 1883 yılının Haziran ayında kurulduğu ve aynı tarihte de bu komisyona bağlandığı ifadesi yer alır. 57 Bu tarihten önce Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresiyle alakalı herhangi bir belge yahut bilgiye rastlanılamadığı için bu tarihin Bisan Çiftlik-i Hümayununun yeniden düzenlenmesi olarak değil de ilk kuruluş tarihi olarak kabul edilmesi mümkündür. Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi ile ilgili olan yazışmalar da bu tarihten itibaren başlamaktadır. Emlâk-i hümâyun mülklerini gösteren tapu sicil defterlerinde ise Bisan arazisinin emlâk-i hümâyuna kayıt tarihi 4 Nisan 1882 olarak gösterilmektedir.58 Buradan hareketle Bisan arazisinin emlâk-i hümâyuna kayıt tarihinin 1882 yılının mayıs ayı olduğu fakat Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin kuruluş tarihinin ise 1883 Haziran’ı olduğu kabul edilebilir. Bu sonucu destekleyen diğer bir husus ise 1882’den idarenin kuruluş tarihine kadar olan arşiv belgelerinde Bisan ’dan müstakil bir idare olarak bahsedilmeyip karye ve arazi tanımlamalarının kullanılmasıdır. 59 Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin kuruluşundan sonra bölgenin önemi ve faaliyetlerin çeşitliliğinden kaynaklı olarak bu idare hızla genişlemiş ve aynı nispette önemli hale gelmiştir. Pek çok köy, arazi ve daha farklı ekonomik tasarruflar Bisan Çiftlik-i Hümayununa geçirilmiştir. Bu sebeple Osmanlı bürokrasisi tarafından Bisan ile ilgili çok sayıda belge üretilmiştir. 1883 yılından 55 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 56 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 57 BOA, HH.EMK, 82/103, Lef: 108, 10 Ra 1302 (28 Aralık 1884). 58 Osmanlı Arşivlerinde Filistin Projesi, Emlâk-i hümâyun Tapu Sicil Kayıtları; Aynı yerlerin emlâk-i hümâyuna geçirilme tarihi olarak Hazine-i Hassa Nezareti’ne ait olan Hülâsâ Defterleri’nde 4 Mayıs 1882 gösterilmektedir: Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse ile Vilâyât-ı Şâhânede Bulunan Emlâk-i hümâyun-ı Mülûkânelerinin Hülâsa Defteri, s. 112. 59 BOA, HH.EMK, 47/68, 16 L 1300 (20 Ağustos 1883). 26 sonraki belgelere bakıldığında Bisan’ın çiftlik idare merkezi kimliği bir nahiye merkezi kimliğinden ön plandadır. 1883 yılına gelindiğinde ise Bisan Çiftlik-i Hümayun merkezinde idare binası başta olmak üzere inşa edilecek binaların planlanması ve imar için gerekli olan koşulların yerine getirilmesi çiftlik teşekkülünün başlangıcı olarak görülebilir.60 60 BOA, HH.EMK, 38/37, 13 Z 1300 (15 Ekim 1883). 27 Harita 2.1: Bisan Çiftlik-i Hümâyunu’na Bağlı Köy ve Bazı Aşiretleri Gösteren Harita 28 2.2. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN İDARESİ Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin kurulması sonucu ortaya çıkan idari birim ve onun fiziki yapısı zamanla ve ihtiyaçlar doğrultusunda şekillenerek bölgenin gelişim göstermesine neden olmuştur. Filistin’de var olan imtiyaz potansiyeli neticesinde civardaki bazı araziler de arâzi-i seniyyeye katılarak Bisan çiftliğine dahil edilmiştir. Bununla birlikte genişleyen idari sistem ve yeni kurulan şubeler Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun bulunduğu Bisan kasabasını kısa süre içerisinde canlı bir merkez haline dönüştürmüştür. Servet-i Fünûn gazetesinde dile getirilen “Bisan Çiftlik-i Hümayun dahilindeki intizamı anlatmakla bitiremeyiz. Köylerde muntazam caddeler vücuda getirilip iki tarafına muntazam dükkanlar inşa olunmuştur” 61 ifadesi aynı zamanda ekonomik canlılığı da vurgulamaktadır. Bisan çiftlik idaresinin kurulması ile birlikte Bisan merkezinde bir idare binası yapma gerekliliği ortaya çıkmıştı. İlk olarak üç odalı bir idarehane inşa edilmişti ancak burada görevli olan memur sayıları artıp kâtip ve ailelerinin kalacakları uygun yerler olmaması sebebiyle yeni bir bina ihtiyacı doğdu. Buna karşılık kasabada bulunan ve harap vaziyette olan eski hükümet binası yenilenerek dönüştürüldü. Yenilenen bu binanın dört odası idare merkezi olarak kullanılmakta olup mutfak ve abdesthane bölümleri de bulunmaktaydı. Ayrıca memurların ikameti için ikişer odalı iki ayrı hane daha inşa edildi. Bunların yanında bu binaya ek bir fırın ve bir de bahçıvan odası ilave edilerek yapı genişletildi.62 Bisan idaresinin kurulmasından hemen sonra yapılan tetkikler esnasında Bisan kasabasında bulunan eski çarşının ihya edilmesi sonucu emlâk-i hümâyun gelirlerinin artacağı ve kasabadaki ekonomiyi canlandıracağı tespit edilerek raporlara yazılmıştı. Bu tetkiklerden sonra yapılan çalışmalar ile on dükkândan oluşan çarşı tekrar ayağa kaldırılmış ve yalnızca Bisan ahalisi için değil çevre köylerin sakinleri için de burası bir alışveriş merkezi haline gelmişti. Öyle ki imar faaliyetleri ile birlikte popülasyonu artan bölge civar köylerdeki esnafların Bisan ’a yönelmelerine neden oldu. Her ne kadar eski çarşı içerisindeki dükkanlar tamir edilip buna ilaveten on adet yeni dükkân 61 Servet-i Fünûn, sayı: 306, sayfa: 12, 7 Kanunusani 1312. 62 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 29 daha inşa edilmişse de yeterli gelmedi ve böylelikle yeni düzenlemelere gidildi. İdare binasının arka tarafına yeni dükkanların yapılmasına karar verildi. Ayrıca önceden yapılmış olan dükkanların küçük olmasından dolayı önüne ilaveten mağaza yapılması ve karşısına da yeniden on dükkânın daha inşa edilmesi planlandı.63 İlerleyen süreçte Bisan kasabasındaki yeni dükkanların inşası devam etti. 1884 yılında yedi dükkân daha ilave edilirken64 1886 yılına gelindiğinde otuz dükkânın inşası kararlaştırılarak masrafın emlâk-i hümâyun hasılatından karşılanması bildirildi ancak yalnızca on tanesi tamamlanabildi. Diğer yirmi dükkânın inşasının sonraya bırakılması, muhtemelen o sıralarda bataklığın kurutulması için harcanan masraflar ve bütçe yetersizliği gereğiydi.65 İslam geleneğine dayalı şehircilik ve imar faaliyetlerinde mühim bir yere sahip olan cami ve bunun etrafında şekillenen diğer yapılar Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin de fiziki yapısını belirleyen en önemli unsurlardandı. Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin ortaya çıkışıyla beraber Hz. Ömer tarafından yaptırıldığı kabul edilen caminin tamiratı idare binasının teşekkülü ile birlikte gündeme gelen ilk meselelerden biri oldu ve hızlıca çalışmalara başlandı. Bisan çiftlik müdürü Osman Vâfi Efendi 1883 Mayıs’ında Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na gönderdiği bir raporda, caminin tamiri için Akka’dan ustalar istedi ve bunlar için bin kuruş yol masrafı ödemesi yapılacağını bildirdi. Fakat ustaların bölgeye gönderilmemesi sonucu derhal başka ustaların sevki gerçekleşti. Caminin tamiratının kısa sürede bitirilmesi hedeflenerek yetkili mecralara bu konu hakkında teminat verildi.66 Tamir çalışmalarına ek olarak caminin yanına bir havuz inşa edilmesi kararlaştırıldı. Böylece su yolu değerlendirilerek suyun çarşının merkezine ulaşması sağlandı. Caminin dış yapısının büyük ölçüde tamamlanması sonucunda iç organizasyonların gerekliliği ortaya çıktı. Bu minvalde mihrap seccadesi, halılar, şamdan ve kandillerin tedariki için girişimlerde bulunuldu. Çiftlik İdaresindeki diğer bir imar projesi ise Bisan kasabasına uzak bir mesafede bulunan mektebin merkezde faaliyet göstermesini amaçlayan proje 63 BOA, HH.EMK,42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883); Mehmed Behçet, Refik Temimi, Beyrut Vilayeti: Cenub Kısmı, Beyrut, 1333, s. 411. 64 BOA, HH.EMK, 61/8, 01 Ca 1301 (28 Şubat 1884). 65 BOA, HH.İ, 62/25, 12 Ca 1303 (16 Şubat 1886). 66 BOA, HH.EMK, 42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883). 30 oldu.67 Bu proje kapsamında caminin şimal kapısı önüne bir medrese inşa edilmesi kararlaştırılarak bir de hoca mahalli için yer tahsis edildi.68 İmar faaliyetlerinin tamamlanması üzerine camiye bir imam atandı ve bunun yanı sıra mektep muallimliği görevini ifa etmek üzere bir memur daha tayin edildi.69 Bisan merkezinde inşa edilen diğer bir yapı ise han idi. 1892 yılında inşası devam eden hanın yapımı esnasında birtakım zorluklar baş gösterdi. Bina her ne kadar sağlam yapılsa da bazı yerlerinin tamamlanamamasından dolayı ek bir bütçeye ihtiyaç duyuldu ve bu doğrultuda Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na haber verildi. Ardından sadrazamın, durumu padişaha arz etmesi neticesinde on altı bin altmış beş kuruşluk ek tahsisatın çıkarılması kararı onaylandı.70 Daha sonraki yıllarda hanın üst katına bir otluk yapılarak kiraya verilebileceği ve bu yolla da Hazine-i Hassa idaresi için senelik otuz lira ek gelir getirebileceği anlaşıldı. Durumun Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonuna bildirilmesi sonucunda padişahın onayı ile otluğun inşası için otuz dokuz bin yedi yüz seksen yedi kuruş ayrıldı.71 Yapıların gerekliliği ve hizmete sunulması gelir getirici özelliklerinin ön plana çıkması doğrultusunda kabul ediliyor ve yapım aşamasına geçiliyordu. Nitekim bir yapının inşası için harcanacak olan masrafın emlâk-i hümâyun bütçesi tarafından karşılandığı göz önünde bulundurulduğunda getirisi olan bir sistemin faaliyette olması düzenin bozulmasını engelleyecek en önemli etkendi. Planlama ve masraflar yapılırken aynı zamanda emlâk-i hümâyun bütçesi göz önüne alındığında iktisadın sürekliliği sağlanıyordu. Osmanlı şehir kültüründe mühim bir yere sahip olan hamam yine Bisan çiftliğinin merkezinde inşa edilen yapılar arasındaydı. 1902 yılında hamamın yapımı için çalışmalara başlanırken bu işin gerekliliği padişaha şu sözlerle aktarılmıştı: “Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na merbut Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu sâye-i me‘âlîvâye-i hazret-i pâdişahîde günden güne kesb-i ümrân ve servet-i sekene-i mevcûdesi tekessür etmekde olduğu cihetle hem nezâfet ve sıhhat-i umûmiyenin te’minine medâr olmak hem de bedel-i îcârından istifâde edilmek üzere…” 72 Bu 67 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 68 BOA, HH.EMK, 42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883). 69 BOA, HH.İ, 62/51, 22 C 1303 (28 Mart 1886). 70 BOA, HH.İ, 82/53, 16 Za 1309 (12 Haziran 1892). 71 BOA, HH.İ, 130/46, 27 R 1318 (24 Ağustos 1900). 72 BOA, HH.İ, 142/57, 14 M 1320 (10 Nisan 1902). 31 ifadelerden anlaşılacağı üzere bu yapı hem halkın istifade etmesi için hem de kiralanması sonucu emlâk-i hümâyuna gelir getiren bir tesis olarak inşa edilmişti. İdare merkezi olarak Bisan merkezinin seçilmesi, kamu hizmeti için gerekli yapıların inşasını gerekli kılmıştı. Bu yazışmalar ile birlikte yapım kararı verilen hamamın planı ekte yer almaktadır.73 Emlâk-i hümâyun Nezaretine bağlanan Bisan, Çiftlik İdaresi olarak yeniden yapılandırılması neticesinde sürekli bir şekilde gelişmeye devam etti. Civardaki arazi ve köylerin Bisan’a bağlanması sonucunda emlâk-i hümâyun için ürün ve imtiyaz çeşitliliği fazlalaşarak gelirlere yükselen bir ivme kazandırma fırsatı doğdu. Bunun yanında arazi verimliliğini arttırıcı politikalar yürütüldü. Bisan çiftliğine bağlı bütün köylerde mektep inşasının gerekli olduğuna dair bir rapor yayınlandı.74 Tüm bunların yanında Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresi’nin teşekkülünden ayrı olarak imtiyazlar bölümünde ele alınmış olan değirmenler, köprüler, telgraf ve reji binası gibi daha pek çok yapının fiziki surette ortaya çıkması, aslında Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu vasıtasıyla yapılan imar faaliyetlerine geniş bir perspektiften bakmamıza imkân verir. Osmanlı Devlet’inin ilk dönemlerinden itibaren ekseriyetle tarımsal faaliyetlerden oluşan artık ürünler halkın ihtiyaçlarına yönelik kamu hizmetleri olarak vakıflar aracılığı ile sunulmaktaydı.75 Tanzimat reformları kapsamında pek çok alanda olduğu gibi kamu hizmetlerinin yerine getirilmesi de merkezi hükümet tarafından yürütülmeye başlandı. Hazine-i Hassa İdaresi bu işler için oluşturulan ek kaynaklardan biri olarak görüldü. Âtıl vaziyetteki üretim faaliyetlerini hayata geçirme vasıtası ile elde edilen gelirler merkezi yönetime ek bir kaynak oluştururken aynı zamanda cami, mektep ve hamam gibi sosyal hizmetler için de kullanıldı. Bisan kasabasının çiftliğin merkezi olarak seçilmesinin ardında, emlâk-i hümâyuna katılacak olan arazilere ulaşım avantajları, yeni bir yerleşim birimi oluşturmak ve her türlü kamu hizmetinin kolaylıkla sağlanabilir olmasından kaynaklanmaktaydı. 73 BOA, HH.İ, 142/37, 11 M 1320 (20 Nisan 1902). 74 BOA, HH.EMK, 195/86, 11 Za 1304 (1 Ağustos 1887). 75 Sencer Divitçioğlu, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, İstanbul, 1971, s. 88. 32 2.3. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NA BAĞLI ARAZİ VE ÇİFTLİĞİN SINIRLARI Bisan’da bir çiftlik idaresi kurulmasının ardından Emlâk-i hümâyun Nezareti’nin bölge üzerindeki çıkarları doğrultusunda civar arazi ve köylerin de Bisan’a bağlanmasıyla çiftliğin sınırları sürekli olarak genişlemeye devam etti. Ürün çeşitliliğini ve miktarını artırmak, bedevi Arap kabileleri üzerinde etkili olarak yerleşik sistem doğrultusunda istikrarlı bir büyüme elde etmek ve Yahudi göçünün önüne geçmek gibi pek çok faktör Bisan Çiftlik-i Hümayununa bağlı arazi ve sınırların değişkenlik göstermesine neden oldu. Bu değişkenlik yalnızca Bisan Çiftlik-i Hümayununa ilhak edilen araziler ile ilgili değil aynı zamanda mesafe uzaklığına bağlı idari zorluklar nedeniyle Akka Sancağındaki bazı emlâk-ı seniyyelerin Bisan idaresinden çıkarılmasıyla da ilgiliydi.76 Bu sebeple burada kronolojik olarak Bisan Çiftlik-i Hümayununa bağlı olan mahaller incelenerek saptanabildiği ölçüde yıllara göre artan dönüm miktarı ve değişen sınırlar üzerinde durulacaktır. Bisan’ın genel sınırları ve önemli noktalara olan uzaklığına bakıldığında, Nasıra yoluyla Akka ve Hayfa77 iskelelerine on iki, Cenin’e beş buçuk ve Nablus’a on bir saat mesafede bulunmaktaydı. Çiftliğin genel sınırları ise bir tarafı Taberiye Kazası arazisi bir tarafı Şeria nehri ve diğer bir tarafı ise Sursuk ve Tubas köylerinin arazileriyle çevriliydi.78 1884 yılına gelindiğinde Bisan Çiftlik-i Hümayununun ziraat miktarına ait bir raporda 1883 yılındaki tablodan farklı olarak üç köy ve bir de aşiret adına rastlanmaktadır. Bunlar Hüseyniye, Mansûra, Tel-eş-Şûk köyleri ve Sakr aşiretidir.79 Köy isimlerinin tamamının belgelerde bir bütün olarak yer almaması raporların özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Nitekim 1883 yılındaki belgede fellah ve urban miktarına ait bilgilerin kayda geçirildiği görülmektedir.80 Verilere göre oluşturulan bu raporlar bütünü değil o anda değerlendirilmeye elverişli olan arazilerin bilgilerini 76 BOA, HH.EMK, 104/64, 18 S 1303 (26 Kasım 1885). 77 Belgede “Akka ve Yafa iskelelerine” ibaresi bulunmakta olup yanlışlıkla yazıldığı düşünülerek metinde Hayfa olarak düzeltilmiştir: BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 78 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 79 BOA, HH.EMK, 56/100, 25 Z 1301 (16 Ekim 1884). 80 BOA, HH.EMK, 42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883). 33 içermektedir. Bazı bölgelerde yapılan bataklık kurutma çalışmaları yahut arazinin işlene bilirliği açısından ormanlık alanların akıbetlerinin belirlenmesi gibi birçok sebep, arazi ve köylerin bir bütün olarak listelenmesini engelleyici bir neden olarak görülebilir. Hüseyniye, Mansûra, Tel-eş-Şûk köyleri ve Sakr aşiretinin bir yıl öncesinde isimlerine rastlanamaması, bu yerlerin 1884 yılında Bisan çiftliğine katıldığını göstermez. Bilakis bu köylerin de layihada bahsedilen yirmi altı köyün81 içerisinde olduğu tahmin edilebilir. Bunun diğer bir nedeni ise köy isimlerinin bu köyler ile birlikte yalnızca yirmi bire ulaşmasıdır. Bisan çiftliği kurulduktan sonra yirmiden fazla köyün Bisan ’a katılmasıyla birlikte idari anlamda birtakım düzenlemelere gidildiği görüldü. Arazilerin idaresini kolaylaştırmak adına Bisan çiftliğine bağlı farklı şubeler kuruldu. Bu bağlamda Cenin kazası karşısında yer alan Deyr-Gazale, Tel-ez-Zeheb ve Zülfe köyleri birleştirilerek bir şube meydana getirildi. Bunun üzerine dört yüz kuruş maaşla bir memur tayin edilmesi kararlaştırıldı. Bisan ’a üç buçuk saat mesafede bulunmasının yanı sıra pek çok yere uzak olan Deyr-Gazale köyü diğer iki köyle birleştirilip bir şube olarak ortaya çıktı. Hemen ardından bölgeye cami ve mektep yapılması gündeme gelerek çalışmalara başlandı. Bisan Çiftlik-i Hümayununun teşekkül etmesiyle birlikte kamusal faaliyetlerin yoğunluğu artarak merkeze uzak olan bölgelere kadar ulaştı. Bisan çiftliği dahilinde oluşturulan diğer bir şube ise yedi saat mesafede bulunan Hamra şubesi oldu. Bu bölgede şube oluşturulmasının diğer bir amacı, mevcut uzaklığın idari anlamda yol açtığı zorluklardan ayrı olarak potansiyeli olan bir arazinin verimliliğini arttırmak içindi. Nitekim Hamra arazisinde yerleşim yeri bulunmadığından dolayı yalnızca kışın ziraat yapılıyordu. Üç mezranın bulunduğu bu bölge, su kanalının aktif olarak kullanılması sonucunda hem yazları hem de kışları verim alınabilen bir arazi niteliğindeydi. Bu sebeple Kudüs arazisine kadar uzanan Guru’l-Faira arazisi Bisan Çiftlik-i Hümayununa ilhak edildikten hemen sonra Hamra ile birleştirilerek beş mezradan oluşan bir şube meydana getirildi.82 Böylece hızlı bir şekilde şubelerin organize edilmesi idari anlamdaki koordinasyonun iyi bir noktaya getirilmesini sağladı. 81 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 82 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 34 Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresinde işlerin kolaylaşması adına ilk etapta oluşturulan şubeler olduğu gibi daha geç tarihlerde de şube planlaması yapılmıştı. Bunun nedeni artan dönüm miktarı ve genişleyen araziler neticesinde idari anlamda yeni düzenlemelere gidilmesinin gerekliliğiydi. Bu sayede merkez ve şubeler arasında iyi bir noktaya getirilen koordinasyonun devamlılığı sağlanıyordu. Geç tarihlerde rastlanan iki şube de muhtemelen bu sebepler doğrultusunda oluşturuldu. Bunlardan biri Ürdün nehrinin membaında Taberiye gölünün hemen bitişiğinde yer alan Sahûru’l-Gûr83 diğeri ise Zûru’l-Zerka Şubesi idi.84 Bisan çiftliğinin kuruluşuna müteakip civar köylerin de derhal Bisan’a bağlanmasıyla bölgeye tecrübeli memurlar atandı. Ayrıca bahsedildiği üzere uzak olan mahallerin idaresi için şubeler meydana getirilerek arazilerin işleyişi merkez ve şubeler vasıtası ile yürütüldü. Tüm bu faaliyetleri denetlemek adına Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu Bisan çiftliğine bir müfettiş gönderdi. Teftiş ekibinin gözlemleri sonucunda idarenin büyüklüğünden dolayı Bisan çiftliğine iki memurun daha atanması gerekliliği ortaya çıktı. Bisan çiftliğinin emlâk-ı hümayuna kaydından yalnızca üç yıl sonra büyük bir idare olarak nitelendirilmesi Bisan’a bağlı olan arazi ve dolayısıyla sınırların da genişlediğini göstermektedir. Nitekim Cenin Kazasına bağlı olan Ramman ve Sâlim arazilerinin sâkinleri uzun süredir Bisan’a bağlanmayı talep ediyorlardı. Bunun üzerine bir senet hazırlanarak önce Kaza’ya daha sonra ise Liva’ya tasdik ettirildi. Yine aynı şekilde1885 yılında Guru’l-Mesa’id urbanı da arazilerinin Bisan ’a bağlanmasını istedi.85 Bu istekler, gelişen bölgenin bir parçası olabilmenin sağlayacağı imkanları kovalamak olarak okunabilir. Emlâk-i hümâyuna ilhak olunan yerlerde kamusal alanda yaşanan gelişmeler ve bunun haricinde tarımsal faaliyetlerde verimliliği desteklemek adına pulluk gibi araç gereçlerin bölgeye sevkiyatı ve artan ürün miktarı, civar arazilerin Bisan çiftliğine katılma arzusunu doğurmuş olabilir. Emlâk-i hümâyuna dahil edilmek istenen araziler, Komisyon tarafından belirlenirken aşiretlerin böyle bir talepte bulunması dikkat çekici bir unsur olarak karşımıza çıkar. 83 BOA, ML.EEM, 697/32, 03 06 1324 (16 Ağustos 1908). 84 BOA, ML.EEM, 682/47, 11 04 1324 (24 Haziran 1908). 85 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 35 Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu tarafından belirlenen ve önemle üzerinde durulan diğer bir mesele emlâk-i hümâyuna dahil edilen arazilerin yanında bazı arazilerin Bisan’dan çıkarılmasıydı. Bunun sebebi, o günün şartları doğrultusunda ulaşım konusunda yaşanan zafiyetti. Bisan çiftliği dahilindeki köylerin, arazilerin ve oluşturulan şubelerin arasındaki mesafe sonucu çiftliğin bir bütün olarak iyi bir şekilde koordine olamaması, bu gibi kararların alınmasını gerekli kılıyordu. İdari anlamda yaşanan sıkıntıları bertaraf etmek adına oluşturulan şubeler yeterli olmadığından bazı bölgelerin çiftlik dahilinden çıkarılması gerekiyordu. Yeni şubelerin oluşturulması düşüncesi ise şubeye tahsis edilmesi gereken idare binası ve memurlar dolayısıyla fazla harcamalara sebebiyet verebilirdi. Ayrıca idari anlamda bölünmenin önünü açarak işleri daha da zorlaştırabilirdi. Bu sebeple Akka sancağı dahilindeki emlâk-i hümâyun her ne kadar Bisan tarafından idare edilse de on beş saat mesafeye kadar uzanan mevcut uzaklığın oluşturduğu sıkıntılar nedeniyle bu şubenin 1885 yılında mahalli kaymakamlar tarafından idare edilmesine karar verildi.86 Nihayetinde merkezin mesuliyetinde olan şubelerin sıkı bir şekilde denetim altında tutulması gerekliliği şubelerin çoğalması sonucunda kontrol mekanizmasını zayıflatacak bir unsur olarak görülebilir. Aynı zamanda Akka gibi önemli bir mevkide bulunan ve idari anlamda tecrübeye sahip olan bölgede şube oluşturmaktan ziyade farklı statüde bir yönetimin sürdürülebileceği de anlaşılmış olabilir. Bunun akabinde 1887 yılında Semh, Hüseyniye, Mansure köyleri ile Hûla ve Zuru’l-Zerka arazileri Bisan Çiftlik-i Hümayunundan çıkarılarak Akka Mutasarrıflığı bünyesinde oluşturulan ayrı bir birimin idaresine verildi.87 Emlâk-i hümâyunun sancak merkezinden bu şekilde idare edilmesi faydalı görülmediği için daha sonra kaymakamlar nezdinde ayrı birimlerin kurulması kararlaştırıldı. Akka Sancağı içinde bulunan emlâk-i hümâyun kaza merkezlerinde bulunan bu birimlerden idare edilmeye başlandı.88 Hazine-i Hassa Nezareti, haritası bulunmayan çiftliklerin haritalandırılması adına bir müfettiş ekibi oluşturdu. Bunun üzerine 19 Aralık 1886’da Bisan çiftliği ile Gûr cihetlerinin sınırlarını belirlemek için bölgeye arâzi-i seniyye müfettişi Abdülhamid Bey gönderildi. Müfettiş bölgede yaptığı çalışmalar sonucunda Bisan 86 BOA, HH.EMK, 104/64, 18 S 1303 (26 Kasım 1885). 87 Ali İhsan Aydın, Osmanlı Filistininde Bir Sancak: Akka, İstanbul, 2016, s. 145. 88 BOA, HH.EMK, 168/133, 4 Ca 1304 (29 Ocak 1887). 36 çiftliğinde on üç köy ile on bir mezradan oluşan toplamda yirmi dört parçayı kapsayan bir alan olduğunu tespit etti. Derhal planlamalar kapsamında haritalandırma işinin birkaç seneye kadar devam edeceğini Hazine-i Hassa Nezaretine bildirdi.89 Yukarıda bahsedildiği üzere 1887 yılında bazı köylerin Akka idaresine bağlanması sonucunda bu çalışma ile ilgili yeni düzenlemenin yapılıp yapılmadığı bilinmemektedir. Ayrıca haritalandırma işinin uzun bir süreci kapsaması bölgede değişen bağlı arazi ve sınırlar meselesinin ne kadar takip edilebildiği sorusunu sormaya imkân verir. Müfettişin çalışmalarına konu olan diğer bir nokta ise Bisan Çiftlik-i Hümayununa bağlı bazı köylerin kendi aralarında çıkan sınır ihtilaflarını belirlemekti. Bu ihtilaflar da belirlendikten sonra sıkıntının giderilmesi için iki taraflı anlaşmaya dayalı bir çözüm üretilmeye çalışıldı.90 Bisan Çiftlik-i Hümayununa bağlı köy ve arazilerin değişkenlik gösterebilmesi ve bunlarının takibinin zorluğu nedeniyle, artan dönüm miktarı üzerinden genel bir sonuca ulaşmak daha sağlıklı bir yol olarak görülebilir. Çiftlik idaresinin kurulduğu yıllara ait bir layihada Bisan çiftliğine bağlı yirmi altı köyden91 bahsedilmektedir. Aşağıda verilen tabloda 1883 yılında Bisan çiftliğine bağlı olan köylerin isimleri ve çift sayıları verilmiştir. Tablo 2.1: 1883 Yılında Bisan Çiftlik-i Hümâyunu’na Bağlı Köyler ve Çift Sayıları92 Köyler Çift Sayısı Bisan Karyesi 61 Mersas Karyesi 77 Yubla Karyesi 27 Küfra Karyesi 35 Kevkeb Karyesi 40,5 El-Bîra Karyesi 27,5 Denne Karyesi 37 Et-Tîra Karyesi 27,5 Kefr-Mısır Karyesi 46 Sîrîn Karyesi 81 Cubul Karyesi 72 89 BOA, HH.EMK, 173/45, 4 C 1304 (28 Şubat 1887). 90 BOA, HH.EMK, 173/45, 4 C 1304 (28 Şubat 1887). 91 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 92 BOA, HH.EMK, 42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883). 37 Deyr-Gazale Karyesi 24,5 Zülfe Karyesi 16 Gazâviye Aşireti 91 Sakr Aşireti 174 Samiriyye Karyesi 21 Semh Karyesi 69 Tel-el-Zeheb karyesi 12 Hüseyniye Karyesi 26 Mansûra Karyesi 11 Tel-el-Şûk Karyesi 20 Toplam 996 Tabloda verilen köy isimlerinden bazıları aşiret olarak zikredilmektedir.Çünkü bu aşiretler konar göçer oldukları için sürekli mukim oldukları tek bir mahal yoktur. Bu sebeple aşiretler bulunduğu bölgelere kendi isimlerini vermiş ve bu yerler de köy isimleri arasında zikredilmiştir.93 Her ne kadar layihada sayı olarak yirmi altı köyden bahsedilmişse de yine 1884 yılına ait başka bir belgede köy isimlerinin yalnızca yirmi birine ulaşılabilmiştir. Diğerleri ise sınırlar baz alınarak harita üzerinden tespit edilmeye çalışılacaktır. Verilen bir istatistiklere göre Bisan çiftliğine bağlı 996 çift arazi bulunmaktaydı. Bu rakam iki yıl önce 832,5 çift iken iki sene içerisinde 163,5 çift arazi eklenmişti. Bir çift arazinin yaklaşık olarak 95 dönüm olduğu kabul edilirse94 1884 yılında Bisan Çiftliği’ne bağlı 94,620 dönüm arazi bulunduğu sonucuna ulaşılır. 95 1887 yılında bazı köyler Akka idaresine bağlanmış olsa da pek çok arazi ve köy Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresine bağlanmaya devam etti. Diğer taraftan Zûru’l-Zerka arazisi de Akka idaresine verilmişti96 ancak 1908’li yıllarda bu arazinin Bisan Çiftliki Hümayununa bağlı bir şube olduğu görülür.97 Bu tamamen idare şekilleri ve verimlilik sonucunda şekillenen bir durumdu. 93 BOA, HH.EMK, 42/93, 28 Z 1300 (30 Ekim 1883). 94 Klasik Osmanlı toprak sisteminde çift ölçüleri belli bir standartta olmayıp arazinin verimliliğine göre değişkenlik göstermekteydi. Kanunnamelerle belirlenen çift ölçüleri 60-150 dönüm arasındaydı. Bisan arazileri için bu konuda herhangi bir veri bulunmadığından dolayı belirlenen bu hesap ile ortalama bir ölçü kabul edildi: Halil İnalcık, “Çiftlik”, DİA, VIII, Ankara, 1993, s. 313-314. 95 BOA, HH.EMK, 56/100, 25, B 1301 (21 Mayıs 1884). 96 BOA, HH.EMK, 168/133, 4 Ca 1304 (29 Ocak 1887). 97 BOA, ML.EEM, 682/47, 11 Haziran 1324 (24 Haziran 1908). 38 Harita 2.2: 1884 Yılı Bisan Çiftliğine Bağlı Arazilerin Dönüm Miktarları98 98 Bu harita yukarıdaki tabloda yer alan verilere göre hazırlanmıştır: BOA, HH.EMK, 56/100, 25, B 1301 (21 Mayıs 1884). 39 Çiftliğin kuruluşunun ilk on yılında çeşitli vesilelerle eklenen araziler oldukça fazlaydı. Örneğin 1889 başlarında Bisan Çiftliği’nin yakınlarında bulunan ve yüz elli altı bin dönüm araziyi havi olan Gûru’l-Erbain bölgesinin emlâk-i hümâyuna ilhakı meselesi gündeme geldi. Verimli ve mahsuldar olduğu belirtilen bu arazinin daha önce hiçbir bayındırlığa ait olmadığı anlaşıldı. Bunun üzerine her bir dönüm için otuz para bedel ile toplamda yüz on yedi bin kuruşun Hazine-i Hassa Nezareti tarafından ödenmesi kararlaştırıldı.99 1890 yılında Beşatve aşiretinin sahip olduğu arazi farklı bir biçimde Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresine bağlandı. Birinci bölümde de farklı bir mevzu çerçevesinde bahsedildiği üzere aşiret halkı tapu ile mutasarrıf oldukları on dört bin küsur dönüm arazide ziraat yapmaktaydı. Mîrîye kayıtlı olan bu arazi için aşiretin hükümete üç yüz liraya yakın100 vergi borçları vardı. Buna karşılık bu borcun emlâk-i hümâyun hasılatından ödenmesi suretiyle arazinin arâzi-i seniyye olarak kaydedilmesi teklifinde bulunuldu. Başlangıçta aşiret muhtarı101 bu duruma razı olsa da resmi işlemler başlayınca aşiret halkının arazilerinin mîrîde kalmasını ve borçlarının taksitlendirilmesini istemeleri yönünde dilekçe gönderildi. Bu istek de kabul edildi ve borçları taksitlendirildi. Fakat aşiret mensuplarının borçlarını bir şekilde ödemeleri gerektiğinden mutasarrıfı oldukları arazinin Hazine-i Hassa tarafından kiralanmasını ve borçlarının da bu şekilde silinmesini istedi. Ancak bu istekleri kabul edilmeyip arazileri emlak-ı hümâyûna devredildi.102 Buna benzer diğer bir gelişme ise Sabih aşiretinin arazisi ile ilgiliydi. Yine aynı yılda cereyan eden olayda arazinin emlâk-i hümâyuna geçirilmesi talep edilmişti. Bu talebin nedenlerinden biri, arazinin emlâk-i hümâyuna katılması sonucu düzenli bir şekilde ziraat yapılarak istifadenin çoğalmasıydı. Öte yandan Sabih halkının, emlâk-i hümâyuna bağlı olan arazi ve burada yaşayan ahalinin sahip olduğu refah ve 99 BOA, HH.EMK, 73/2, 1 Ca 1306 (3 Ocak 1889). 100 1844’te oluşturulan bir altın birimi olan lira (1 lira 6,6 gr altın) hesabı, 1914’e kadar 100 kuruş / 1 lira paritesi ile geçerlilik kazandı. Buna göre üç yüz lira otuz bin kuruşa denk gelmektedir: Şevket Pamuk, “Kuruş”, DİA, XXVI, Ankara, 2002, s. 458-459. 101 II. Mahmud döneminde mahallerde oluşturulan muhtarlık teşkilatı zamanla aşiretleri de kapsamış ve aşiretlere birer muhtar atanmıştı. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul, 2006, s. 191-211; Necmettin Aygün, “Nüfus Defterlerine Göre Boynuincelü Aşireti (1830-1845)” Belleten, c. LXXXII, sayı 295, 2018, s. 899-956. 102 BOA, İ.DH, 1135/88591, 1 N 1306 (1 Mayıs 1890). 40 kazançlarını görüp işitmeleriydi. En önemlisi de Fransız rahiplerinin Beyrut’ta bulunan merkezinde görev yapan müdür vekilinin Sabih aşiretini borçlu hale getirerek ellerinde bulunan araziyi parça parça almak istemesiydi. Bu sebeple Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu arazisiyle sınır komşusu olan arazinin otuz bin kuruş zimmet-i mîrîyyesi karşılığında Emlâk-i hümâyun ’a geçirilmesi kararlaştırıldı.103 Böylece Sabih aşiretinin idaresinde bulunan Hırbetü’l-Mugir köyü arazisinin üç bin sekiz yüz dönümlük kısmı emlâk-i hümâyuna katıldı. Başkalarının elinde bulunan arazinin diğer kısmı ise ferağ harcı Hazine-i Hassa’ya ait olmak üzere beş yüz elli Fransız altınına satın alındı.104 Hırbetü’l-Mugir köyü arazisinin kesin bir bilgi olmamakla birlikte Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresine bağlandığı tahmin edilebilir. Nitekim Bisan ile sınır komşusu olması ve arazinin emlâk-i hümâyuna geçirilmesi sonucunda idaresinin Bisan Çiftlik-i Hümayununa verilmesi kuvvetle muhtemeldir. Bisan ’a bağlı arazi ve sınırların tespiti noktasında Nemrin köyü Bisan Çiftliki Hümayun İdaresine bağlı bir araziydi.105 Bunun yanı sıra Nablus’ta Evkaf-ı İbrahimiyye ’den olan Samiriyye arazisi de Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresine katılmıştı. 106 Böylece 1908 sonrasında da bazı araziler Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na ilhak edildi. Çiftliğe bağlı köy, arazi ve mezralar çiftliğin kuruluşundan itibaren artarak devam etti. Dolayısıyla bu durum Bisan Çiftlik-i Hümâyûn İdaresine bağlı olan dönüm miktarında artışa neden oldu. Öyle ki Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun sahip olduğu araziler 500.000 dönüme kadar ulaştı.107 Bazı yerlerin idari zorluklar sebebiyle Bisan çiftliği dahilinden çıkarılması hiçbir zaman önemli bir küçülmeye neden olmadı. 2.4. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NDA BULUNAN AŞİRETLER Bisan çiftliğinde bulunan belli başlı aşiretler kuzeyden güneye doğru Beşatve, Gazaviyye ve Sakr aşiretleriydi. Bu aşiretleri teşkil eden bedeviler çadırlarda 103 BOA, HH.EMK, 333/82, 3 Z 1307 (21 Temmuz 1890). 104 BOA, Y.MTV, 121/1, 14 Mayıs 1310 (26 Mayıs 1895). 105 BOA, HH.EMK, 477/119, 26 Z 1310 (11 Temmuz 1893). 106 BOA, ML.EEM, 799/22, 15 03 Mayıs1326 (28 Mayıs 1910). 107 BOA, ML.EMM, 1081/14, 01 Mayıs 1330 (14 Mayıs 1914). 41 yaşamakla birlikte bunların bir kısmı belli arazilerde ziraat yapmaktaydılar.108 Yoğun bir nüfusa sahip olan aşiretlerin üretim faaliyetlerinin sürdürülebilmesi Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu İdaresi için son derece önemli bir meseleydi. Bedevilerin askerlikten muaf tutulması gibi birtakım ayrıcalıklar ile toprağa ve yönetime bağlanmaları hedeflenmekteydi.109 Konar göçer bir yaşam stiline sahip olan bu grupların istedikleri zaman arazileri terk ederek başka bölgelere yerleşmeleri olasılığı, üretimi etkileyerek gelir dengesinin bozulmasına sebebiyet verebilirdi. Bu nedenle bedeviler üzerinde yürütülen politikalar yönetimin mutlak hakimiyetinin sağlanması açısından son derece önemliydi. Beşatve aşiretinin tapu ile sahip oldukları arazi 1890 yılında Bisan çiftliğine ilave edilmişti. Beşatve aşireti dahilinde yaklaşık olarak iki yüz çadır bulunuyordu. Mehmed Behçet ve Refik Temimi’nin verdiği bilgilere göre bir çadırın nüfusu beş ila yirmi beş kişi arasında değişmekteydi.110 Bu rakamlara göre Beşatve aşiretinin nüfusu en az bin en fazla beş bin kişiden oluşmaktaydı. Bölgede ortalama olarak iki bin kişinin yaşadığı varsayıldığında ve nüfusun yarısının iş gücü dahilinde olduğu düşünüldüğünde aşiretin önemli bir üretim kapasitesi olduğu görülür. Nüfus bakımından en kalabalık aşiret, içerisinde dört yüz kadar çadırı barındıran Sakr aşiretiydi. Aşiretin reisleri vaktiyle Necid’den geldikleri gibi aynı zamanda Abbasiye hanedanına mensuptu. Reisin şeceresi hakkında malumata sahip olunsa da son cedden sonra nesep silsilesi aşiretçe bilinmiyordu.111 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu dahilinde olan Sakr aşireti sâkinleri her sene yaklaşık olarak yüz feddanlık112 arazi ekmekteydiler. Feddan başına on kile 113 buğday, altı kile de arpa ekiyorlardı. İyi hava şartlarında ekilen ürünlerin verimliliği yüksek olduğundan bu gibi zamanlarda hububattan yüz kile kadar ürün elde edilebilmekteydi.114 Sakr ve Gazaviye 108 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 414. 109 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 110 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 414. 111 A.g.s., s. 414. 112 Bir feddan yaklaşık olarak 4200,8329m2 idi: Cengiz Kallek, “Feddan”, DİA, c. XII, Ankara, 1995, s. 293-294. 113 1881 tarihli kararname ile 1 kile = 10 yeni şinik = 100 ölçek= 1000 kutu = 10000 zarf idi: Cengiz Kallek, “Kile”, DİA, c. XXV, Ankara, 2002, s. 568-571. 114 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 415. 42 aşiretleri Guru’l-Erbain arazisinde ziraat ediyorlardı. Bu arazinin 1889 yılı başlarında emlâk-i hümâyuna katılması kararlaştırılarak yüz on yedi bin kuruşa satın alınmıştı.115 Gazaviyye aşireti Bisan’ın Seybe diye tabir edilen bölgesinde bulunuyordu. Bu arazide bataklık olduğu için pek fazla ziraat yapılamamaktaydı. Aşiret halkı sekiz dokuz feddanlık arazi ile Seybe civarındaki dört beş feddanlık araziyi ekiyordu. Bu yerlere altı kile buğday ve dört kile arpa ekilmekteydi. Ancak Gazaviyye aşiretinin bir kısmının bulunduğu Cerm köyünde feddan başına on altı kile buğday ve dokuz kile arpa ekiliyordu. Nitekim Gazaviyye arazisi dört kısma taksim edilmişti. Bir kısmı bahsedildiği üzere Guru’l-Erbain arazisi üzerinde bulunuyordu.116 Taksim edilmiş olan bu arazilerin birincisinden yetmiş beş kile, ikinci kısımdan doksan kile, üçüncüsünden yüz kile ve son kısımdan yüz on üç kile ürün elde edilmişti.117 Her ne kadar arazinin bir kısmı verimsiz olsa da sahip olunan iki bine yakın nüfus gücü sayesinde bölgeye yayılan ve üretim yapan Gazaviyye aşireti geçimini büyük oranda tarımdan sağlamaktaydı.118 Guru’l-Fâri’a arazisinde bulunan Guru’l-Mesaid urbanı 1885 yılında Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na bağlanmak istedi.119 Bunun üzerine meselenin Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bildirilmesi sonucunda işlemlere başlanarak Guru’l-Fâri’a arazisi aynı yıl içerisinde Bisan çiftliğine ilhak edildi.120 Gru’l-Fâri’a arazisinde üç yüzden fazla çiftçi bulunuyordu. Burası Bisan çiftliğinin merkezine on altı saat kadar mesafedeydi. Sıcaklığın yüksek olduğu bu bölge Kudüs’e bağlı Eriha arazisine sınırdı. Nablus’un bazı köy sâkinleri Guru’l-Fâri’a’nın suyundan istifade etmek için yazın burada ziraat edip sonrasında köylerine dönüyorlardı.121 Guru’l-Mesaid urbanı kıl çadırlarda ikamet ediyordu. Arazilerinden Şeria Nehri’nin geçmesi, toprağı hayli verimli yapmaktaydı. Sulama derdinin olmaması ve iklimin yumuşak bir şekilde seyretmesinden ötürü bu bölgede yazın ve kışın ziraat yapılabiliyordu. Buğday ve arpa haricinde aynı zamanda çiftçiler tarafından hıyar 115 BOA, HH.EMK, 73/2, 1 Ca 1306 (3 Ocak 1889). 116 BOA, ML.EEM, 1007/16, 17 Teşrinisani 1329 (30 Kasım 1913). 117 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 415,416. 118 A.g.s., s. 414. 119 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 120 BOA, HH.EMK, 100/88, 20 M 1303 (29 Ekim 1885). 121 BOA, ML.EEM, 1007/16, 17 Teşrinisani 1329 (30 Kasım 1913). 43 tarlaları ekilerek her sene hıyar mahsulü elde edilip Nablus’ta ve başka mahallerde satılıyordu. Düzenli bir şekilde hıyar üretiminin yapılmasından dolayı bu üründen de vergi olarak beşte bir hesabıyla humus bedeli alınmaktaydı.122 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu dahilinde bulunan bir diğer aşiret ise Sabih aşiretiydi. Bu aşiret Bisan çiftliği sınırındaki Hırbetü’l-Mugir köyünde yaşıyordu. 1893 yılında Sabih aşiretinin idaresinde bulunan Hırbetü’l-Mugir köyünün üç bin sekiz yüz dönümlük kısmı emlâk-i hümâyuna geçirilerek Bisan çiftliği işletmesine bırakıldı. Emlâk-i hümâyuna katılan kısım yaklaşık olarak köy arazisinin yarısına tekabül ediyordu. Başkalarının elinde bulunan diğer yarısı ise beş yüz elli Fransız altını karşılığında sahiplerinden senet alınarak satın alınmıştı.123 Semh arazisi ise Cezayir’den gelen iki yüz kadar göçmen ailenin yerleştirildiği bir bölgeydi. Bu arazi Hazine-i Hassa Nezaretince tapulandıktan sonra burada yaşayan halktan kira ücreti alınmaya başlandı124 . Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu sınırları genişlemeye devam ettikçe içerisinde farklı aşiret gruplarını barındırmaya devam etti. Her aşiretin bir reisi vardı. Önemli konularda karar verileceği zaman reise başvuruluyordu. Çiftlik idaresine bildirilecek meseleler aşiret reisi tarafından iletilmekteydi. Aşiretler çadırlarda yaşıyorlardı. İstedikleri zaman farklı bir yere göç edip evlerini kolay bir şekilde taşıyorlardı. Çadırlar koyunların yününden dokunarak elde edilen parçaların birbirlerine dikilmesi sonucunda yapılıyordu. Yünden elde edilen bu yaşam alanı yaz ve kış mevsimleri için ideal bir barınak niteliğindeydi. Kışın yağmurlar arttığı zaman çadırların üzeri sazlarla ya da meylan dedikleri kamışlarla örtülüyordu. Mehmed Behçet ve Refik Temimi’nin gözlemlerine göre aşiret halkını tamamıyla bedevi olarak algılamak doğru değildi. Nitekim aşiret mensupları uzun yıllardan beri kasaba halkı ile temas halinde bulunuyordu. Kasaba halkı gibi aşiret reisleri de sofralarında çatal bıçak gibi aletler kullanıyorlardı. Ayrıca bir rivayete göre reislerin Bisan’da inşa edilmiş olan bazı binaları dahi bulunmaktaydı.125 Bisan Çiftlik122 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 123 BOA, Y.MTV, 121/1, 14 Mayıs 1311 (26 Mayıs 1895). 124 BOA, ML.EEM, 1007/16, 17 Teşrinisani 1329 (30 Kasım 1913). 125Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 420, 421. 44 i Hümâyûnu İdaresi içerisinde sosyal yaşama katılan ve ciddi miktarda ürün yetiştiriciliği yapan bu gruplar belki de yarı yerleşik olarak görülebilirler. Aşiretlerin giyim tarzları birbirlerine oldukça benzemekteydi. Beyrut vilayetinin güney kısmı hakkında bilgi toplayan Mehmed Behçet ve Refik Temimi’nin anlattıklarına göre aşiret reisleri mavi ya da kırmızı renkte çuhadan kısa kollu bir ceket giyiyorlardı. Ceketin kenarlarında başka bir renkten süs bulunuyordu. Deraiye dedikleri bu kıyafetin altına iki yanında yırtmacı olan entarileri vardı. Bu entariler patiskadan yahut yerli kumaşlardan yapılıyordu. Entarinin kolları uzun olup ceketin altından ellere kadar uzanıyordu. Deraiye ile entari arasına yelek giyiliyor, kıyafetin daha altında ise mintan bulunuyordu. Reisler bir yere gidecekleri zaman bunların üzerine ayrıca abalarını alıyorlardı. Aşiret halkı da bu tarzda giyindikleri gibi başlarına beyaz bir kefiye takıyorlardı. Ayaklarında kırmızı ya da sarı renkte mavi bir püskülün sallandığı bedevi çizmesi bulunuyordu. Bu çizmelerin altı demirden olduğu için çorapsız giyiliyordu. Daha çok işlemeli kılıçlar tercih ediliyordu. Zenginlerin kılıçları işlemeli olup aynı zamanda gümüştendi. Erkekler saçlarını kestirmeyerek kıyafetlerinin altında tutarlardı. Kadınlar ise genellikle mavi renkte elbise giyiyorlardı. Kadınların saçları çoğunlukla siyah ve gözleri de kara renkteydi.126 2.5. ÇİFTLİK GÖREVLİLERİ Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’ nun idare ve işletmesi kapsamında ihtiyaca yönelik görev tanımlamaları yapılıyor ve bu doğrultuda memur atamaları gerçekleşiyordu. Çiftlik idare sisteminin en üst düzeyinde müdürlük pozisyonu yer alıyordu. Bisan Çiftlik İdaresi, Emlâk-i hümâyun Nezareti tarafından atanan müdürler vasıtasıyla yönetiliyordu. Müdürlerin tayin kriteri bölgeyi iyi bilmeleri ve daha önce çiftlik idaresinde edindikleri tecrübeler doğrultusunda iyi bir yönetim ortaya koyabilmeleriydi. Müdürün görevi öncelikli olarak Bisan Çiftlik-i Hümayun İdare merkezinde yapılacak işlerin planlanmasıydı. Ayrıca Bisan’a bağlı olan arazilerin denetimi ve 126 A.g.s., s. 423, 424. 45 buradan elde edilecek gelirler doğrultusunda sürekli olarak teftiş de müdürün vazifelerindendi. Bu bağlamda müdür, Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na bağlı olan köylerin hepsini dolaşmak zorundaydı. Her ne kadar köyler arasındaki mesafeler uzak olsa da müdür yanına aldığı hizmetlisi ile birlikte teftişleri tamamlıyordu.127 Hayvanların sayımı, hasılatın keşfi, bazı otlakların elden çıkarılması gibi görevler müdürler tarafından icra ediliyordu. Bedevi kabilelerin yerleşik hayata geçmesi sonucunda toprağa bağlı olan ekonomik büyümenin gerçekliği urban ile iyi iletişim becerilerinin geliştirilmesini gerekli kıldı. Bu hususta müdürlere çok iş düşüyordu. Bazı kabilelerin kendi istekleri ile Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na katılmaları ise arazi kullanım alanını arttırarak üretimi daha fazla destekliyordu. Aynı zamanda müdür çiftlik içerisindeki gerekli yapıların tespit çalışmalarını yaparak projelendirilmesi konusunda teşviklerde bulunuyordu. Bu yapılar küçük çaplı ise halktan toplanan yardımlar neticesinde hayata geçiriliyordu. Bozuk olan yolların saptanması yahut eğitim konusunda yaşanan eksiklikler gibi pek çok iş, müdür vasıtasıyla Suriye Arâzii Seniyye Komisyonu’na bildirilerek gereğinin yapılması hususunda girişimlerde bulunuluyordu.128 Bisan Çiftlik İdaresinin tespit edilen ilk müdürü Osman Vâfi Efendi’dir. Elde tayini ile ilgili bir kayıt olmasa da çiftliğin kuruluş tarihi olan Haziran 1883 tarihi129 göz önünde bulundurulduğunda Osman Vafi Efendinin görev yılları ile örtüşmektedir.130 Osman Vâfi Efendi, bölgeyi bilen bir müdür olarak atanmıştı. Bisan arazisi 1882 yılında emlâk-i hümâyun defterine kaydolduktan sonra131 burada bir çiftlik idaresi kurma çalışmalarına başlandı. Bu yıllarda Osman Vâfi Efendi Suriye Vilayetinde defter-i hakâni arazi müfettişi olarak görev yapıyordu. Bu görev kapsamında Bisan arazisinin teftişi için bölgeye gönderildi ve Gûr-Bisan ziraatının muhafazası için bazı mahallere asakir-i zabtiyenin konuşlandırılmasının gerekliliğini bildirdi.132 Bundan yaklaşık bir yıl sonra Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun kurulmasıyla 127 BOA, HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884). 128 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 129 BOA, HH.EMK, 82/103, 10 Ra 1302 (28 Aralık 1884). 130 BOA, HH.EMK, 42/93, 13 Z 1300 (15 Ekim 1883). 131 Dersaadet ve Bilâd-ı Selâse ile Vilâyât-ı Şâhânede Bulunan Emlâk-i hümâyun-ı Mülûkânelerinin Hülâsa Defteri, s. 112. 132 BOA, HH.EMK, 30/34, 20 S 1299 (11 Ocak 1882). 46 Osman Vâfi Efendi tecrübelerinden ötürü çiftlik müdürlüğüne atandı.133 Nitekim bölgeyi iyi biliyordu ve bu sebeple çiftlik idaresinin kuruluşunu müteakip görevlendirilecek isimlerin başında yer almaktaydı. Osman Vâfi Efendi bir yıl kadar müdürlük yaptıktan sonra Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na nazır olarak atandı.134 Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresinin ilk yıllarında yöneticiler arasında nazır da bulunurken, kısa bir zaman sonra idari düzende bir ıslah çalışması yapıldı. 1884 Mayıs’ında yapılan bu yeni düzenleme ile nazırlık görevi kaldırılarak maaşlar hususunda gereksiz harcamaların önüne geçilmesi planlandı. Ayrıca eski memurların görevlerinden farklı olarak yeni düzenlemeler kapsamında memurlara ödenecek maaş tutarlarında da değişiklik gözlemlendi.135 Tablo 2.2: Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Görevlilerinin İki Ayrı Dönemdeki Maaş Miktarları Eski Tahsis Maaş (kuruş) Yeni Tahsis Maaş (kuruş) Nazır maaşı 1500 Müdür 1000 Katib-i evvel 900 Katib-i evvel 800 Katib-i sani 250 Katib-i sânî 400 Bahçivan 150 Mea anbarcılıksandık emaneti maaşı 600 Bisan müdürü 500 Toplam 2800 Anbar memuru 200 Şimdilik mevkuf tutulması lazım gelen fazlası 700 Toplam 3500 Yukarıda yer alan tablodaki verilere göre ıslah sonrasında 700 kuruş kadar tasarruf edildiği görülmektedir. Böylece Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresinde icra edilen görevler gözden geçirilerek maaşlar ve görev dağılımı hususunda yeni bir taksimat yapıldı. Nazır görevi kaldırılarak müdür maaşında bir artış gerçekleşti. Çiftlik idaresinde görevlendirilmiş olan nazırın ve müdürün ne gibi iş bölümlerinin olduğu, alt görevlilerin kime bağlı olduğu ve diğer işleyişleri kimin yürüttüğü gibi soruların 133 BOA, HH.EMK, 42/93, 13 Z 1300 (15 Ekim 1883). 134 BOA, HH.EMK, 55/115, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884). 135 BOA, HH.EMK, 56-105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884). 47 cevapları bilinmemektedir. Fakat nazırlık kaldırıldıktan sonra çiftlik idaresiyle ilgili tüm sorumluluk çiftlik müdürüne ait oldu. Katib-i evvel ve katib-i sani maaşlarında da azalmaya gidildi. Tüm bu gelişmeler idare sistemi içerisinde birtakım yeniliklere ihtiyaç duyulması sonucunda meydana geldi. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda görev yapan müdürlerin isimleri yazışmalardan çıkarılabilmektedir. Ancak bu müdürlerin göreve geliş-ayrılış tarihleri bilinemediğinden müdürlerin görev sürelerini gösteren kesin bir liste sunulamamaktadır. Buna göre çiftlikte görev yaptığı tespit edilmiş olan müdürlerin isimleri şunlardır: Osman Vâfi Efendi, Kara Mehmed Efendi, Çerkes Ali Bey, Mehmed Lütfi Efendi, Mehmed Efendi, Sadi Efendi, İzzet Efendi, Rıfat Efendi, Hüseyin Efendi. 136 Bu görevlilerin hangi vasıfları taşıdıkları, daha önce ne tür görevler üstlendikleri ve kim oldukları ile ilgili bilgiler mevcut değildir. Bu yüzden çiftlik müdürlerinin yetkinliklerinin tam olarak ne düzeyde olduğu bilinememektedir. Yalnızca çiftliğin ilk nazırı ve daha sonra da müdürü olan Osman Vâfi Efendinin buradaki görevine atanmadan önce Suriye Vilayetinde defter-i hâkâni arazi müfettişliği görevini üstlendiği bilinmektedir. 137 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda görev yapan memur sayısı çiftliğin genişlemesine paralel olarak artış gösterdi. Bu sebeple büyüyen idari yapının yönetimi için çözümler üretilerek işlerin kolaylaştırılması hedeflendi. Çiftlikte var olan idari boşluklar tespit edilip doldurulmaya çalışıldı. Müdürden sonra idari işlerin yürütülmesinde yardımcı olan müdür muavinleri de yeni düzenlemeler doğrultusunda ortaya çıktı.138 Muavinler idarenin işleyişinde ve dolayısıyla şubeler arasındaki haberleşme kanallarının kontrol edilmesine katkı sağlıyorlardı. Bu sayede Bisan’a bağlı şube ve araziler teftiş edilerek ekonomik süreklilik sağlanmaya çalışılıyor aynı zamanda bölgenin ihtiyaçları doğrultusunda bir planlama yapılarak durum Suriye Arazi-i Seniyye komisyonuna bildiriliyordu. İhtiyaçlar genel olarak ebniye memurunu 136 BOA, HH.EMK, 42/93, 13 Z 1300 (15 Ekim 1883); HH.EMK, 54/3, 16.C.1301 (14 Mart 1884); HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884); HH.EMK, 82/103, 10 Ra 1302 (28 Aralık1884); HH.EMK, 54/3, 16 C 1301 (14 Mart 1884); HH.İ, 73/44, 28 Ca 1306 (30 Ocak 1889); ML.EEM, 219/67, 08 Ke 1311 (2 Ocak 1896); Y.MTV, 309/71, 09 R 1326 (11 Mayıs 1908); ŞD, 1067/64, 18 M 1327 (9 Şubat 1909). 137 BOA, HH.EMK, 30/34, 20 S 1299 (11 Ocak 1882). 138 BOA, HH.EMK, 196/39, 16 Za 1304 (6 Ağustos 1887). 48 ilgilendiren yapı meseleleri ile ilgiliydi. Yapılacak olan binalar halkın istifadesi için inşa edilen kamu hizmetleri sektöründe yahut imtiyazların çeşitlendirilmesi noktasında üretilen fikirler doğrultusunda gerçekleşiyordu.139 Çiftlik idaresinde yönetim işleyişinin sürdürülmesinde en önemli görevlilerden biri de katiplerdi. Katiplik görevi çiftlik teşkilatının kurulduğu ilk zamandan beri mevcudiyetini devam ettirdi. Resmi yazışmaları yöneten katipler bilgi alışverişini sağlıyordu. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu İdaresi tarafından iletilen talepler, ekonomik faaliyetlerin merkeze bildirilmesi gibi yönetim sistemi içerisinde bulunan her şey yazışmalar neticesinde ortaya çıkıyordu. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na bağlı arazi ve sınırların belirlenip deftere yazılması görevini ise tapu kâtipleri icra ediyordu. Bisan çiftliğine katılması istenen araziler ya da aşiretlerin arazilerinin çiftliğe ilhak olunmasını istemeleri sonucunda tapu katipleri yeni düzenlemelerde bulunarak bu değişiklikleri kayda geçiyorlardı.140 Çiftliğin mali işleri de alanında tecrübeli kişiler tarafından idame ettiriliyordu. Sandık emini üretim faaliyetleri neticesinde elde edilen çiftlik gelirlerinin saklanmasından sorumlu olan kişiydi. Yine mali işlerden sorumlu muhasebe refiki ise hesap işerini yöneterek işletmenin gelir gider ayağının dengeli bir şekilde yürütülmesini sağlıyordu. Aynı zamanda bu görevde verimlilik grafiğine dayalı olarak kâr elde etmek en önemli hususlardan biri idi. Toprağa bağlı üretimin geliştirilmesi ve devamlılığı için atanan memurlar arazilerdeki ıslah çalışmalarını sürdürdü. Çiftlik muavinleri gelir getiren ürünlerde bilgisi olan kişilerden seçilerek verimli mahsul hedefleniyordu. Bu sebeple pirinç ve pamuk üretiminin başında daha önceden Mısır’da ziraat yapmış olan tecrübeli bir çiftlik muavini duruyordu. Donanımlı memurlar bulunamadığı takdirde eğitilmeleri için muallimler gönderilerek bu açık kapatılıyordu.141 Bahçıvanlar bağ ve bahçelerin bakımını üstlenen görevlilerdi. Meyve ağaçlarının ve işletme kapsamında gelir getiren otların bakımını yapıyorlardı. Olgunlaşan ürünlerin toplanması, ağaçların budanması 139 BOA, HH.İ, 145/40, 8 R 1320 (15 Temmuz 1902). 140 BOA, HH.EMK, 104/73, 20 M 1303 (29.Ekim 1885). 141 BOA, HH.EMK, 210/106, 26 Ra 1305 (12 Aralık 1887). 49 ve aşılanması icra ettikleri görevlerdi.142 Otlak memurları ise çiftlikte güdülen hayvan sayısı ve buna göre belirlenecek olan vergi miktarını tespit ederek idare merkezine ulaştırıyorlardı. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu için güvenlik son derece önemliydi. Yeni dikilen fidanların muhafazasını sağlamada ve arazilerin emniyeti hususunda zaptiye ve kolcular görevlendirilmekteydi.143 Kamu hizmetleri kapsamında ise öğretmenler, doktorlar ve hizmetçiler çiftlik teşkilatı içerisinde yer almaktaydı.144 142 BOA, ML.EEM, 697/32, 7 H 1324 (20 Ağustos 1908). 143 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 144 Suriye Vilayet Salnamesi (Salname-i Vilayet-i Suriye), 1316, s. 133. 50 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU İŞLETMESİ Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu kuruluşunun iki önemli özelliği vardı. Birincisi idare merkezinin bulunduğu bölge ve buraya bağlı olan arazilerin verimliliğiydi. Faaliyet mekanizmasının kilit noktası olan çiftlik idareleri padişah tarafından taşrada yapılan yatırımların organize edildiği bir işletme aracıydı. Bu sebeple araziler beklentileri karşılayacak bir verimlilik planlaması kapsamında mülk topraklara dahil ediliyorlardı. Bölgede arazinin oldukça mümbit olması hem yazın hem de kışın ziraat yapılmasına imkân veriyordu. Bunun yanı sıra iklimi dolayısıyla ürün çeşitliliği de oldukça fazlaydı. 145 İkinci husus ise çiftliğin idare merkezinin stratejik bir konumda yer almasıydı. Bisan sahip olduğu bu konumundan dolayı avantajlı bir pozisyonda yer alıyordu. Burası Merc İbn Amir vadisi aracılığıyla iç mekanlara ulaşım sağlayan bir bölgeydi.146 Taberiye Gölü’nden Lut Gölü’ne kadar uzanan Şeria Vadisi ise merkezin verimli arazilere ulaşımını kolaylaştırmakta ve bu vadideki arazilerin çiftliğe katılımı konusunu gündeme getirmekteydi. Ayrıca Bisan, Hicaz Demiryolunun Hayfa kolu üzerinde bulunuyordu. Bisan’daki tren istasyonu çiftlik merkezi tasavvurunun gelişmesinde etkili olmuştu. Bu sayede Bisan çiftliğinde yetişen mahsulatın diğer bölgelere sevki kolay bir şekilde gerçekleşiyordu.147 Bisan’dan Hayfa istasyonuna ulaşan ürünlerin buradan deniz yoluyla da kolay bir şekilde ihraç edilmesi bölgenin önemini daha da arttırıyordu. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu İşletmesi nakliyat konusunda pek çok avantaja sahipti ve bu durum bölge için bir imtiyaz niteliğindeydi. Hem arazi işlevselliği hem de lojistik olarak ürünlerin profesyonel bir şekilde elden çıkarılması sonucunda elde edilecek kâr bölgede bir işletme mekanizmasının varlığını gerekli kıldı. 145 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 146 Ruth Kark and Seth J. Frantzman, “Bedouin, Abdül Hamid II, British Land Settlement and Zionism: The Baysan Valley and Sub-district 1831-1948”, Israel Studies, vol. 15 no: 2 (Summer 2010) s. 51. 147 Mehmed Behçet, a.g.s., s. 411. 51 3.1. BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUNU’NDA TARIM VE HAYVANCILIK: Bisan Çiftlik-i Hümâyûn İdaresine bağlanmış olan araziler büyük oranda Şeria Nehri ve Şeria Nehri’ne dökülen diğer akarsuların havzasında bulunmaktaydı. Bu sebeple araziler son derece verimliydi. 1914 yılında bölgeyi gezerek incelemelerde bulunan Mehmed Behcet ve Refik Temimi Bisan çiftliğinin Maliye Hazinesine devredildikten sonraki sürecinde bölgede bulunan arazilerin işlevselliği ve iklimsel şartları konusunda ayrıntılı bilgiler aktarmışlardı. Buna göre Bisan arazisini oluşturan topraklar yapıları bakımından üç kısma ayrılıyordu. Bunlar volkanik siyah topraklar, kırmızı topraklar ve killi topraklardı. Toprağın verimliliğinin yanında iklimin de ziraata elverişli olması arazinin potansiyelini arttıran en önemli sebepti. Yazları sıcak kışları ılık bir iklime sahip olan Bisan bölgesi yaklaşık olarak beş ay boyunca yağış alıyordu. Şeria Nehri boyunca uzanan Bisan’a bağlı araziler deniz seviyesinden iki yüz elli metre kadar aşağıda olduğu için ürün çeşitliliği fazlaydı. Mahsuldar olan bu arazilerde her türlü ağaç, tahıl ve pamuk gibi pek çok ürün yetiştirilebiliyordu. İklim şartları dolayısıyla bölgede hem kışları hem de yazları ziraat yapılıyordu.148 Bisan Çiftlik-i Hümâyûn İdaresinin teşekkülü sürecinde ilk olarak toprağa bağlı olan üretimin iyi bir şekilde icra edilebilmesi için çalışmalara başlandı. Nitekim çiftlik idare sistemi, ekonomik faaliyetlerin merkezinde bulunan arazi işlevselliği ve buradan elde edilecek gelirler neticesinde yürüyordu. Bölgeye gönderilen pulluk, saban ve yedekler aracılığıyla tarlalar üretime hazır hale getiriliyordu. 149 Bisan çiftlik arazisi çok verimli olmasına rağmen teftişler sonucunda bazı bataklıkların keşfedilmesi birtakım planlamaları da beraberinde getirdi. Özellikle idare merkezinin yakınında bulunan bataklığın imha edilmesi gerekiyordu çünkü buraya inşa edilecek olan otuz dükkân çiftlik gelirlerini yükseltecekti.150 Aynı zamanda düzenlemeler kapsamında kullanılabilir arazi miktarı arttırılıp mevcut üretim kapasitesi geliştirilecekti. Bu bağlamda 1883 yılında idare merkezi yakınındaki bataklığın 148 A.g.s., s. 411. 149 BOA, ML.EEM, 86/116, 06 ? 1302 (1884-1885). 150 BOA, HH.EMK, 93/32, 15 Za 1302 (26 Ağustos 1885). 52 kurutulması ve sazlıkların sökülmesi ile arazilerin meydana çıkarılması hedeflendi.151 1887 yılında bataklığın kurutulması sağlansa da152 sonraki yıllarda bazı bataklıkların yeniden oluşması problemi devam etti. Ancak bu durum üretimi pek fazla etkilemedi. Nitekim burada üretilen ürünlerin yüzde otuzu Bisan halkına yetiyor geri kalanı ise ihraç ediliyordu. 153 Başarıyla kurutulmuş olan bataklıklardan ortaya çıkan araziler ise Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’ndan istenen pulluklar aracılığıyla sürülüyor ve ürün yetiştirmeye hazır hale geliyorlardı.154 Toprağın sulanabilmesi için de iki üç metre derinliğinde kanallar kazılarak su araziye ulaştırılıyordu.155 Çiftliğin kuruluşu esnasında yönetimin merkezi olan idarehanede ve Bisan’a yarım saat mesafede bulunan mahalde bir bahçe ile bir bağ yapılmıştı. Bu bağ ve bahçelere bin beş yüz kırk yedi adet farklı ağaçlardan oluşan fidanlar ile bin altı yüz adet kavak fidanı ekildi. Bu işlem sonrasında incir gibi bazı ağaçlar tutmadı. Bunun üzerine Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu Bisan’ın iklim ve havasının ziraata elverişli olmasından dolayı şiddetle ağaç dikiminin devam etmesi gerektiğini belitti. Böylece yeni bütçe oluşturularak hala günümüze kadar üretimi devam eden limon, portakal, elma, ayva ve erik fidanı gibi meyve ağaçları dikildi. 156 1883 senesinde Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na dikilen bu fidanlar toplamda on sekiz bin adetti.157 Yeni dikilen ağaçlar haricinde beş bin dönüm kadar alandan oluşan sedir ağacı ormanlığı bulunuyordu. Bu ağaçların kesilerek büyük bir tarla alanı elde edilmesi düşünülmüşse de yeterli miktarda ürün elde edilebildiğinden burasının gölgelik olarak bırakılmasına karar verildi.158 Aynı zamanda Aydın Emlâk-i hümâyun İdaresinden istenen Okaliptus fidanları da bölgeye gönderilerek belirlenen yerlere dikildi.159 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu dahilinde olan ve daha sonra çiftliğe bağlanan araziler taksim edilip köylerdeki ahalinin işletmesine bırakıldı. Bu mahaller üçe 151 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 152 BOA, HH.EMK, 195/52, 10 Za 1304 (31 Temmuz 1887). 153 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 411. 154 BOA, HH.EMK, 116/39, 14 Ca 1303 (18 Şubat 1886). 155 BOA, HH.İ, 67/2, 14 Za 1304 (4 Ağustos 1887). 156 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 157 BOA, HH.EMK, 86/91, 28 Ca 1302 (15 Nisan 1885). 158 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 159 BOA, ML.EEM, 586/42, 20 Mayıs 1322 (5 Mayıs 1907). 53 ayrılarak her bir feddan160 için gerekli olan ikişer yüz dönüm arazinin tahsis edilmesinin daha faydalı olacağı belirlendi.161 Aynı zamanda ahalinin hayvan miktarına göre mera alanlarının bölünmesi sistem işleyişi açısından oldukça önemliydi. Bisan Çiftlik-i Hümâyûn İdaresi ziraat potansiyeli olan hiçbir araziyi başıboş bırakmak istemiyordu. Nitekim bu durum elde edilecek gelir miktarında düşüşe neden olabilirdi. Bu sebeple hazinenin ve dolayısıyla halkın istifadesi için bazı çözümler üretmek gerekiyordu. Bu bağlamda köy dışında kalan arazilerin düzenli olarak ekilebilmesi için bedevilerin yerleşik hayata geçmesi yönetim tarafından sürekli teşvik edildi. Tüm bunların sonucunda bedevi kabilelerin iskanı halinde askerden muaf tutulabilecekleri gündeme geldi. Konu hakkında Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonuna yazı gönderilerek bu düzenlemelerin icra edilmesi neticesinde ziraatın iki misline kadar çıkabileceği belirtildi.162 Toprağa bağlı olan kazancın arttırabilmesi için sonuç odaklı çözümler üretmek son derece önemliydi. Bu bazen iskân edilecek olan nüfus üzerinden gerçekleşirken bazen de işletme mekanizmasının bir bütün olarak iş yapabilme özelliğinden kaynaklanıyordu. Üretilen ürünün kullanıma hazır halde ihraç edilmesi maliyeti düşüren önemli bir husustu. Nihayetinde ürünlerin işlem görmesi gerekliliği nakliyat masrafına kapı aralayan bir gelişme olabilirdi. Bu sebeple elde edilen hububatın öğütülmesi için kullanılan değirmenler Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu işletmesinin önemli bir parçasıydı. Çiftliğe bağlanan arazilerde değirmen bulunmadığı takdirde derhal yeni bir değirmen inşasına başlanıyor ya da arazi keşif edilerek yıkık olan değirmenlerin tamir girişimlerinde bulunuluyordu. Bisan çiftliğine ilhak edilen Guru’l-Erbain mezrasında da ürünler öğütülemediği için değirmenin eski yeri keşfedilerek bu eksiklik giderilmişti.163 Bu değirmenin planı ekler bölümünde yer almaktadır. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda kazancı fazla olan ürünlerin yetiştirilmesi, alanında uzman kişilerin bilgi ve tecrübeleriyle gerçekleşiyordu. Aynı zamanda daha önce bölgede ziraatı yapılmayan ve üretim çeşitliliği kapsamında yetiştirilmesi 160 Tek veya çift öküzle sürülebilecek arazi miktarı: Cengiz Kallek, “Feddân”, s. 293. 161 Klasik Osmanlı toprak sisteminde “çiftlikler” genel olarak 60 ilâ 150 dönüm arasında değişmekteydi: Feridun Emecen, “Çift Resmi”, DİA, VIII., Ankara 1993, s. 309. 162 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 163 BOA, HH.İ, 91/41, 18 L 1311 (24 Nisan 1894). 54 planlanan yeni ürünler de alanında uzman kişilerce kontrol ediliyordu. Bu sebeple önceden Mısır’da çiftlik muavinliği yapmış olan Emin Bey tecrübelerinden ötürü Bisan çiftliğinde pamuk ve pirinç yetiştirmek için göreve getirildi. Yeterli niteliklere sahip görevliler bulunamadığı taktirde ise muallim için bütçe ayrılarak çiftçilerin istihdam edilmesi sağlanıyordu.164 Bisan çiftliğinde şeker kamışı ve muz yetiştirilmesi sonucunda bundan fayda elde edilebileceği Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonuna bildirilmişti.165 Bölgede yeni ürünlerin üretilmesine karar verilmeden önce tohumların maliyeti ve ürünlerden ne kadar gelir elde edilebileceği gibi bilgilerin derlenmesi önem arz etmekteydi. Bu gibi hususlar belirlendikten sonra az miktarda üretim yapılarak ürünün bölge ziraatına uygunluğu konusunda karar alınıyordu. Kararın ardından ürünlerin üretilmesi için uygun araziler belirlenerek tohumların tedarik edilmesi ve çiftliğe gönderilmesi süreci başlıyordu. Bu bağlamda şeker kamışı, meşe, çam ve ıhlamur ağaçlarının yetiştirilmesinin münasipliği de yapılan tahkikler doğrultusunda sonuçlanacaktı.166 Daha ziyade su kenarlarında yetişen şeker kamışı için Bisan çiftlik arazileri son derece uygundu. Arazilerin hem Şeria Nehri havzasında yer alması hem de verimlilik potansiyelinin yüksek olmasından dolayı pek çok müfettiş ve bilir kişi şeker kamışının bölgede yetiştirilmesini tavsiye ediyorlardı. Ürünün ziraatına ek olarak şeker kamışının derhal işlenip hazır hale getirilmesi için şeker fabrikalarının kurulması gerekiyordu. Bu sayede Avrupa’dan alınan şeker miktarında bir düşüş gerçekleşerek yerli üretim desteklenecekti.167 Ancak ziraat memurları ve müfettişler tarafından tavsiye edilen bu uygulama hayata geçirilemedi. Bundan yaklaşık olarak yirmi yıl sonra 1914 yılına ait salnamede yine aynı şekilde şeker kamışı fabrikalarının kurulmasının faydalı olacağı belirtiliyordu. 168 Buradan anlaşıldığı üzere uzun bir zaman zarfında fabrikanın kurulmasıyla ilgili somut bir adım atılamamıştı. Şeker kamışı üretilmeye başlansa da işlenecek fabrikanın inşası ve aynı zamanda fabrika için tedarik edilecek olan araçların mali açıdan bir yük oluşturması bu işin ertelenmesine 164 BOA, HH.EMK, 210/106, 26 Ra 1305 (12 Aralık 1887). 165 BOA, HH.EMK, 459/10, 20 Ş 1310 (9 Mart 1893). 166 BOA, HH.EMK, 522/48, 21 Za 1311 (26 Mayıs 1894). 167 BOA, HH.EMK, 522/48, 21 Za 1311 (26 Mayıs 1894). 168 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 419. 55 neden olmuştu. Diğer bir sebep ise hali hazırda Suriye’de bir şeker fabrikasının bulunmasıydı.169 Tablo 3.1: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yetişen Ürün Listesi170 Hububat Meyve Ham Madde Ağaç Buğday Muz Pamuk Kavak Arpa Limon Şeker kamışı Sedir Pirinç Portakal Okaliptus Meşe Mısır Elma Kök boya otu Çam Ayva Meyan kökü Ihlamur Erik Palamut Gül İncir Patates* Yukarıda listesi verilen ürünlerin Bisan çiftliğinin hangi bölgesinde yetişip ne kadar mahsul elde edildiğine dair net bilgilere ulaşılamamıştır. Arpa ve buğday miktarına ait detaylı bilgilere ulaşılsa da bunlar bölgede yaşayan aşiretler bölümünde zikredilmiştir. Ayrıca bu bilgiler çiftliğin Maliye Hazinesi’ne devredildiği 1914 yılına aittir. Bu yıllarda emlâk-i hümâyun mülkleri devredilerek emlâk-ı müdevvere ismini almıştır. Bu konu üçüncü bölümde detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Büyük oranda tarımdan sağlanan kazancın yanında hayvancılık alanında da gelir elde edilmekteydi. Nitekim hayvanların sayımı yapılarak buna göre vergileri toplanıyordu. Bu görevi ise Bisan Çiftlik-i Hümayun İdaresince görevlendirilen kişiler 169 Ertuğrul Acartürk, Ramazan Kılıç, “Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların İktisadi ve Siyasi Perspektiften Analizi”, H.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 29, Sayı 2, 2011, s. 14. 170 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s.415; BOA, HH.EMK, 210/106, 26 Ra 1305 (12 Aralık 1887); BOA, HH.EMK, 459/10, 20 Ş 1310 (9 Mart 1893); BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883); BOA, HH.EMK, 249/73, 15 M 1306 (21 Eylül 1888); BOA, ML.EEM, 586/42, 20 Mayıs 1322 (5 Mayıs 1907); BOA, HH.EMK, 522/48, 21 Za 1311 (26 Mayıs 1894); BOA, HH.EMK, 522/55, 21 Za 1311 (26 Mayıs 1894); BOA, ML.EEM, 210/24, 05 H 1311 (17 Haziran 1895); BOA, ML.EEM, 718/77, 19 09 1324 (2 Ağustos 1908). 56 icra etmekteydi.171 Bisan ahalisi koyun, keçi gibi küçük baş hayvan yetiştiriciliği yapmaktaydı. Verimli arazilerde geniş otlak alanları bulunması bu iş için artı bir durumdu. Bisan çiftliğine otlanmak üzere dışarıdan da deve ve ağnam geliyordu. Ancak bunlardan otlakıye rüsumu alınamamasından dolayı kontrollerin arttırılması kararlaştırıldı. Bisan çiftlik müdürü Sadi Efendi 1890 yılında bu işte kullanılmak ve urbanı idare edebilmek için yüksek rütbeli zabitlerin iki yüz elli kuruş maaşla bölgede görevlendirilmesini istendi. Aynı zamanda otlakıyeden hasıl olan gelirler ile maaşlar desteklenecekti.172 Kaçak şekilde çiftlik topraklarından yararlanmak isteyenlere kesin bir çözüm üretmek hem arazilerin güvenliği açısından hem de yolsuzlukların önüne geçebilmek için son derece önemliydi. 3.2. ARAZİ GELİRLERİ Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun sahip olduğu mahsuldar topraklar gelir elde edilebilmesi açısından ana unsur olarak ortaya çıkmıştı. Nitekim bölgenin verimliliğinin yüksek olması ve toprağın sahip olduğu potansiyel güç çerçevesinde şekillenen ekonomik yapı bu esası belirleyen iki önemli nedendi. Bundan dolayı hububat dışında da farklı ürünlerden gelir sağlanması hedeflendi. Çiftliğin teşekkülü ile birlikte derhal meyve ağaçları dikilerek en kısa sürede ürün elde edilmesi planlandı.173 Narenciye ürünlerinin günümüzde dahi bölgede önemli miktarda üretilmesi, zamanında Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu tarafından iklim ile uyumlu ürünlerin yetiştirilmesi noktasında yapılan çalışma ve yatırımları göstermektedir. Yalnızca hububat alanında üretim faaliyetlerinin sürdürülmeyip farklı ürünlerin üretiminin denenmesi arazi gelirlerini çeşitlendiren bir gelişme olmuştur. Bisan çiftliğinde araziden elde edilen gelirler büyük ölçüde hububat hasılatı ve ağnam rüsumundan sağlanmaktaydı. Bunların yanı sıra hububat hasılatı sonrası elde edilen samanlar Dersaadet’e ihraç ediliyordu.174 Ayrıca bazı arazilerden iltizam bedeli alınması başka bir arazi geliri çeşidiydi. Üretilen meyveler Bisan’daki pazarları 171 BOA, HH.THR, 2227/68, 14 N 1307 (1 Mayıs 1890). 172 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 173 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 174 BOA, ML.EEM, 642/47, 12 11 Kânunusani 1323 (25 Ocak 1908). 57 canlandırdığı gibi bir kısmı da ihraç edilmekteydi. Bisan çiftliğinin merkezi konumunda yer alan Bisan kasabasında yetişen mahsulatın yüzde otuzu halk tarafından tüketilirken geri kalanı Hayfa, Nasıra, Cenin, Taberiye ve Nablus kazalarına sevk ediliyordu.175 Merkezden ayrı olarak Bisan çiftliğine bağlı köy ve mezralar düşünüldüğünde arazi gelirleri noktasında üretilen ürün ve ihracat kapasitesinin daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Şekil 3.1: 1884 Yılı Aralık Ayı Emlâk-i hümâyun Gelirleri176 Grafikte verilen gelir rakamları farklı kalemler şeklinde kaydedilmiştir. Bu bilgiler farklı gelir kaynaklarından elde edilen kazancın toplamını sunmaktadır. Verilere göre Bisan çiftlik hasılatından elde edilen gelirden ayrı olarak Hûlâ Gölü’nden sağlanan kazanç da yer almaktadır. Grafikte öne çıkan asıl unsur Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu tarafından elde edilen gelir miktarıdır. Hûlâ Gölü’nün işletilmesi 175 Mehmed Behçet, Refik Temimi, a.g.s., s. 418. 176 BOA, HH.EMK, 73/81, 30 Ra 1302 (17 Ocak 1885). 105000 531138 68564 62289,5 53190 30000 3000 2367 Emlâk-ı Hümayun İdaresi'nin 1884 Aralık (1300 Kanunuevvel) Gelirleri (Kuruş Hesabıyla) Bisan Bağdad Türbedere Dersaadet Cebel-i İsa Gümülcine İpsala Bursa 58 neticesinde elde edilen miktar 52.550 kuruş177 iken arazi gelirlerinden elde edilen miktar gelir diliminin büyük bir bölümünü kapsamaktadır.178 Bisan çiftlik ekonomisi büyük ölçüde toprak ürünlerine bağlıydı. Gelir gider dengesinin korunması, üretilen mahsullerin ihracatında düşüş yaşanmamasıyla ilgiliydi. Bu alanda yapılan yatırımlarla birlikte arazilerin istihdam ve verimliliğinin sağlanması için modern tarım aletleri olan pullukların kullanılması son derece önemliydi. Bu uygulamalar sonucunda iş gücü hafifleyerek kolay üretim sağlanıyordu. 1885 yılında Hazine-i Hassa Nezaretine ağnam rüsumu ve iltizam bedellerinden sağlanan kazançtan179 ayrı olarak 50.198 kuruş gönderilmişti.180 1886 yılında ise yalnızca humus hasılatından 64.000 kuruş Hazine-i Hassa Veznesine teslim edilmişti. Araziden elde edilen gelirler işletme kalemlerinde olduğu gibi çeşitlilik arz etmekteydi. Üretilen mahsulün yanı sıra arazilerin kira bedelleri yahut hayvan başına alınan vergiler toprak üzerinde farklı kazançların elde edilmesini sağlıyordu. Hazine-i Hassa Nezaretine gönderilen meblağlar kesilen makbuzlardan anlaşılacağı üzere her zaman toplu şekilde olmayıp belli kategorilere ayrılabiliyordu. Yukarıda bahsedildiği üzere yalnızca humus hasılatının gönderilmesi buna bir örnek olarak görülebilir. Aynı zamanda aylık ya da yıllık hasılat bedelleri olmayıp ihtiyaç doğrultusunda da elde edilen kazanç hesaplanarak merkeze gönderilebiliyordu. İncelenmesi açısından makbuzlara ek bölümünde yer verildi. Bisan çiftliğinin sahip olduğu araziler hayvanların otlaması için son derece uygundu. Toprağın verimli olmasından dolayı kendiliğinden biten türlü otlar hayvan yetiştiriciliğini teşvik eden doğal bir unsur olmaktaydı. Bu sebeple Bisan çiftliği halkı tarımın yanında hayvancılık da yapmaktaydı. Bölgede daha ziyade küçükbaş hayvancılık tercih ediliyordu. Yetkili memurlar tarafından toplanan ağnam rüsumu gelir sağlayan bir vergi çeşidiydi. 1885 yılında Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu ağnam rüsumu 46.997 kuruştu. Nasıriyye arazisinin iltizam bedelinden de 4150 kuruş elde edilmişti. Toplamda 51.147 kuruş kazanç sağlansa da meblağının hepsi merkeze 177 BOA, HH.EMK, 73/81, 30 Ra 1302 (17 Ocak 1885). 178 İlgili belgede gelir kalemlerinden birinde Bisan ve Resülayn çiftliklerinin hasılatı ortak olarak verilmiştir. Bu miktar 217.644 kuruştur. Miktarın yarısının Resülayn çiftliğine ait olduğu varsayılsa da en yüksek gelir miktarı Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na aittir. 179 BOA, ML.EEM, 82/34, 22 T 1301 (2 Aralık 1885). 180 BOA, ML.EEM, 82/39, 30.T 1301 (12 Aralık 1885). 59 gitmiyordu. Bir kısmı bankaya masraf olarak bırakılmaktaydı. Yapılan bu işlem sonucunda bankaya 948 kuruş bırakılarak 50.198 kuruş merkeze iletilmişti.181 Arazi gelirlerinden sağlanan kazanç sonrasında bir takım işletme kanallarının da devreye sokulmasıyla birlikte elde edilen çiftlik hasılatlarında gelişme kaydedildi. Bu bağlamda 1908 yılında Hazine-i Hassa Nezaretine gönderilen bir telgrafa göre Bisan çiftlik gelirleri yüzde yirmiye kadar artmıştı.182 Böylece Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu düzenli gelir akışının sağlandığı önemli bir merkez haline gelmişti. Çiftliğin sahip olduğu gelir potansiyeli sebebiyle Hazine-i Hassa Nezareti ihtiyaç olduğu zaman derhal Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’ndan para talep ediyordu. Her ne kadar toplanan hasılatlar belli zamanlarda merkeze gönderilse de acil durumlarda bu tür talepler gerçekleşebiliyordu. Bu istek doğrultusunda 1908 yılında 150.000 kuruş hazineye gönderilmişti.183 Bisan çiftliğinden aylık olarak beklenilen tahsilat ise 1000 lira kadardı. Kuruş hesabına vurulduğunda bu rakam aylık 100.000 yıllık ise 1.200.000 kuruş ediyordu.184 3.3. İŞLETME VE İMTİYAZ GELİRLERİ Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda toprağa bağlı ekonomik yapı yalnızca tarıma dayalı olmayıp farklı alanlardaki işletmelerin yürütülmesi sonucunda çeşitlilik kazandı. Çiftliğin sahip olduğu mahsul türleri ve aynı zamanda gelir getirisi olan alanlarda ekonomik faaliyetlerin sürdürülmesi artı değer kazanımının önünü açtı. Gelir kalemlerinin istikrarlı bir şekilde üretime destek olmaları, alanında tecrübeli kişilerin göreve getirilmesi aracılığıyla desteklendi. Çiftlik İdaresinin sorumluluğu kapsamında işleyiş daima takip edilerek Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu ile irtibat halinde olundu. Bisan çiftliğinin stratejik bir konumda yer almasının en belirgin özelliklerinden biri su kaynaklarına yakın olmasıydı. Bu durum lojistik olarak avantaj sağladığı gibi 181 BOA, ML.EEM, 82/34, 22 T 1301 (2 Aralık 1885). 182 BOA, ML.EEM, 693/6, 20 Temmuz 1324 (2 Ağustos 1908). 183 BOA, ML.EEM, 658/74, 18 Mart 1324 (31 Mart 1908). 184 BOA, MK.EEM, 675/59, 15 M 1324 (28 Mayıs 1908). 60 birtakım işletme kanallarının da önünü açmıştı. Bu bağlamda Şeria Nehrinde yapılan kayık işletmeciliği ve Hûlâ Gölü’nde yapılan balıkçılık kazanç sağlamaktaydı. Şeria Nehri üzerinde taşımacılık sektöründe kullanılan kayık Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu ve Nablus Belediyesi ortaklığı ile işletiliyordu. Bu sebeple gelirlerin yarısı emlâk-i hümâyuna diğer yarısı da emlak-ı mîrîyyeye aitti. Başlangıçta bu gelirlerin yarısının emlâk-i hümâyuna gönderilmemesi gibi bir durum söz konusu olması halinde yeni bir kayığın yapılacağı ve çiftlik idaresince işletileceği Bisan Çiftlik-i Hümâyûn müdüriyetinden bildirilmişti.185 Ancak ortaklık bozulmayarak devam etti. Nitekim yaklaşık olarak bir yıl sonra 1893 senesinde üç yüz gümüş mecidiye bir kayık daha imal edilerek kayık masrafının yarısı Nablus Belediyesi tarafından karşılandı. Böylece kayık işletmesinden elde edilen gelirlerin ortaklık sonucu yarı yarıya paylaşılması usulü devam etti.186 Hûlâ Gölü’nde icra edilen balıkçılık faaliyetleri Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na önemli miktarda kazanç sağlıyordu. Kişilere imtiyaz verilmesi şeklinde işletilen ve bunun sonucunda elde edilen balıkçılık vergisi (saydiye rüsumu)187 Bisan çiftliği vasıtasıyla emlâk-i hümâyuna aktarılıyordu. Kasım 1884’e ait Emlâk-i hümâyun İdaresi gelir cetveline göre Hûlâ Gölü’nün bir aylık hasılatı 52550 kuruştu. Bu rakam yine aynı yılın Kasım ayı gelirleri olan Bisan çiftliği hasılatının yaklaşık olarak yüzde onuna tekabül ediyordu.188 Ciddi bir gelir getirisi olan bu işletme bir süre daha kazanç sağlamaya devam etti. Sonrasında ise Hûlâ Gölü ve yakınındaki bataklığın kurutulup ziraata açılması planlandı.189 Bisan çiftliğinin sahip olduğu verimli arazilerde bulunan ormanlık alanlar ihracat kapsamında çiftliğe gelir getiren başka bir işletme aracıydı. Ormanlardan elde edilen keresteler cinsi ve ebatlarına göre ayrılıp sınıflandırılarak ihraç ediliyordu.190 İltizam usulüyle işletilen bu yerler yine kişiler tarafından idare edilmekteydi.191 Çiftliğe bağlı Armudlu yaylasında kütüklerin toplanması için bahçecilere ruhsat 185 BOA, HH.THR, 2221/61, 11 B 1309 (10 Şubat 1892). 186 BOA, HH.EMK, 476/115, 21 Z 1310 (6 Temmuz 1893). 187 BOA, ML.EEM, 759/26, 04 06 Ağustos 1325 (17 Ağustos 1909). 188 BOA, HH.EMK, 73/81, 30 Ra 1302 (17 Ocak 1885). 189 BOA, ML.EEM, 773/1, 12 Teşrînisâni 1325 (25 Kasım 1909). 190 BOA, HH.EMK, 452/160, 07 B 1310 (25 Ocak 1893). 191 BOA, HH.EMK, 451/73, 22 R 1310 (13 Ekim 1892). 61 verilmişti. Toplanan kütük sayılarına göre çiftlik idaresi tarafından vergi alınıyordu.192 Bisan çiftliği dahilinde olan Sabîh arazisinde ise palamut ağaçları yetişmekteydi. Farklı bir sektörde kullanılmakta olan bu ağaçlar ürün çeşitliliğini göstermekle birlikte aynı zamanda ürünlerin istifadesi doğrultusunda yapılmış olan yatırımları ortaya koyuyordu. Deri terbiyesi ameliyatında kullanılan palamut ağaçlarının meyveleri önce muayene ettirilip yabani olmayan kısımlarının ayrılmasıyla birlikte işleme alınıyorlardı. Ürünün vergisinden ve ihracatından sağlanan gelirler çiftlik hasılatına katkı sağlayan diğer bir unsurdu.193 Ekonomik döngüde önemli bir yere sahip olan ham madde üreticiliği Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu tarafından işletilmekte olan başka bir yatırım alanıydı. Fabrikaların ihtiyaçları doğrultusunda şekillenen bu sektör, ürün yetiştiriciliği konusunda verimlilik derecelerinin yüksek olduğu yerlerin tercih edilmesini gerekli kılıyordu. Bu gereklilik kapsamında Bisan çiftliğinde kök boya otu yetiştiriciliği yapılmaktaydı. Elde edilen ürünler işlenip kullanılmak üzere Dersaadet’te bulunan Hereke dokuma Fabrikasına gönderiliyordu. 2 Şubat 1895 tarihinde üç yüz yirmi okka kök boya otu fabrikada kullanılmak üzere Dersaadet’e ihraç edildi. Nakliyat süreci ve öncesinde gerekli olan masrafların ödenmesi ayrıca ürünlerin güvenli bir şekilde ulaşımının sağlanması gibi pek çok husus iyi bir koordinasyon gerektiriyordu. Bu nedenle kök boya otunun çıkarılması için yüz otuz dokuz işçi istihdam edilerek bu işçilere bin dört yüz altmış yedi kuruş maaş ödendi. Daha sonra ürünler elli kuruş masrafla satın alınan çuvallara konuldu ve nakliyat için hazır hale getirildi. Kök boya otları ilk olarak Bisan’dan Hayfa’ya yüz otuz üç kuruş nakliyat bedeli ile gönderiliyor daha sonra ise Hayfa’dan vapur aracılığıyla yetmiş üç kuruşa Dersaadet’e naklediliyordu.194 Sahip olunan lojistik yeterlilik ürünlerin kolay bir şekilde ihraç edilmesini sağlıyordu. Çiftlikte ham madde olarak yetiştirilen diğer bir ürün ise meyan kökü bitkisiydi. Bu ürün de aynı şekilde toplanıp işlenmek üzere fabrikalara gönderiliyordu. Kiralama usulü ile işletilen meyan kökü arazilerinin iltizam bedeli on üç bin beş yüz kuruştu.195 Bu sayede Çiftlik İdaresi bazı arazilerinin işletmesini kişiler 192 BOA, HH.EMK, 243/69, 23 Za 1305 (1 Ağustos 1888). 193 BOA, HH.EMK, 522/55, 21 Za 1311 (26 Mayıs 1894). 194 BOA, ML.EEM, 210/24, 05 H 1311 (17 Haziran 1895). 195 BOA, ML.EEM, 718/77, 14 Kânunuevvel 1324 (27 Aralık 1908) 62 bazında özel teşebbüslere açarak rekabet kapsamında daha fazla kâr elde etmeyi amaçlıyor olabilirdi. Tekel işletmesi olarak kurulan reji şirketleri tütün tarımında önemli gelişmelere neden olsa da pek çok problemi beraberinde getirmişti. Ancak konu dahilinde olmadığı için bu problemlere ve gelişmelere değinilmedi. Bisan çiftliği merkezinde reji idarehanesinin inşa edilmesi fikrinin gündeme gelmesi bölgede tütün üretiminin de yapıldığını göstermekteydi. 1902 yılında reji şirketi tarafından kiralanmak üzere bir hane inşa edilmesi kararlaştırıldı. Bunun için keşif defteri hazırlanarak masraflar çıkarıldı. Yapılacak olan binanın bedel-i icarından istifade edilmesi Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu tarafından merkeze iletildi. Bu durum Hazine-i Hassa Nezareti tarafından kabul edilerek keşif defteri ve resminin hazırlatılıp merkeze iletilmesi istendi. Binanın resmi ekler bölümünde yer almaktadır.196 Her ne kadar tütün yetiştiriciliği noktasında işletmeyi elinde tutan reji idaresi olsa da şirkete sağlanan bina ve bu binanın kirasından istifade edilmesi çiftlik idaresine aitti. Planı verilmiş olan reji binasının gerçekten inşa olunduğu ve icara verildiği geç tarihli belgelerden anlaşılmaktadır. Nitekim 1908 sonrasında emlâk-i hümâyunun maliye hazinesine devredilmesiyle birlikte Bisan çiftliğine gönderilen inşaat memurunun icara verilmekte olan reji binasının da tamire muhtaç olduğunu bildirmesi kurumun işletilmekte olduğunu göstermektedir.197 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu topraklarında yetiştirilen ürünlerin işlenip kullanabilir hale getirilmesi önemli bir meseleydi. Bu nedenle çiftliğe katılan arazilerde öncelikli olarak değirmen keşfi yapılıyor ve sonuca göre tamirat ya da yeni bir inşaata başlanıyordu. Hububat alanında mahsulün işlevsel hale getirilmesi değirmenler aracılığıyla gerçekleştirilerek ürün ihraca hazır hale geliyordu. Hububat alanında elde edilen gelirlerin yanı sıra işletilmekte olan değirmenlerin kira bedellerinden de kazanç sağlanmaktaydı.198 Bu tür kazancın sağlandığını diğer bir alan ise Bisan çiftliğinde inşa edilmiş olan dükkanlardı. On sekiz dükkândan kira bedeli 196 BOA, HH.İ, 145/40, 08 R 1320 (15 Temmuz 1902). 197 BOA, ML.EEM, 1052/3, 09 12 1329 (22 Şubat 1914). 198 BOA, ML.EEM, 714/82, 06 12 1324 (20 Ekim 1908). 63 olarak üç bin beş yüz kuruş alınırken yeni yapılacak olan yedi dükkânın toplam kira bedeli bin dört yüz kuruş olarak belirlenmişti.199 Bisan çiftliğinde ürün fazlasından elde edilen artı değer gelir kaynaklarının çeşitlenmesine neden oluyordu. Tahıl, meyve ve ham maddelerin yanı sıra saman ihracatı geri dönüşüm sonucunda ortaya çıkan başka bir gelir kaynağıydı. Fazla maliyeti olmayan bu ürünün üretimden nakliyata kadar olan serüveni kolay bir şekilde tamamlanmaktaydı. Tahılların başaklarından ayrılması sonucunda samanlar toplanarak kullanılmaya ve ihraç edilmeye hazır hale getiriliyordu. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu tarafından saman ihracatının yapılması aynı zamanda bölgede yetişen tahıl ürünlerinin çeşitliliği ve çokluğu ile yakından ilgiliydi. Nakledilecek samanlar öncelikle Hayfa limanına getirilmekteydi. Malların ihraç edilmesi için kullanılacak vapurların limanda hazır olmaması halinde bir dükkân kiralanarak samanlar burada bekletiliyordu. İhraç edilen ürünler İdare-i Mahsusa200 yahut Bahr-ı Cedid vapurları vasıtasıyla Dersaadet’e nakledilmekteydi. 201 1908 yılında bu şekilde dört yüz yetmiş üç çuval saman Dersaadet’e gönderilmişti.202 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu bünyesinde oluşturulan işletme ağı ve buradan elde edilen gelirler yıllık hasılat miktarını yükseltmişti. Nitekim Hazine-i Hassa Nezaretine çekilen bir telgrafta 1908 yılı Bisan çiftliği varidatının yüzde yirmiye kadar arttığı haber verildi.203 İşletme kanallarının çeşitlilik kazanması yeni gelir alanlarının ortaya çıkmasını sağlayarak üretimi destekledi. Bu sayede var olan potansiyelin geliştirilmesi sonucu gelir ivmesi yükselişe geçti. Tüm bu gelişmelerin sonucunda Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu hasılatı için Osmanlı Bankası 1909 yılında bir teklifte bulundu. Daha önce Hayfa’daki acentalar vasıtasıyla Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na aktarılan gelirler teklif doğrultusunda Hayfa’daki Bank-ı Osmani ve Dersaadet Bank-ı Osmani şubeleri aracılığıyla doğrudan merkeze gönderilecekti. Bu teklif Hazine-i Hassa 199 BOA, HH.EMK, 61/25, 06 Z 1301 (29 Haziran 1884). 200 BOA, ML.EEM, 642/47, 12 Kânunusânî 1323 (25 Ocak 1908). 201 BOA, ML.EEM, 648/92 12 Şubat 1323 (25 Şubat 1908). 202 BOA, ML.EEM, 642/47, 12 Kânunusânî 1323 (25 Ocak 1908). 203 BOA, ML.EEM, 693/6, 20 Ağustos 1324 (2 Ağustos 1908). 64 Nezareti tarafından kabul edilerek Bisan Çiftlik İdaresi ve Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na bildirildi.204 Bisan Çiftlik İdaresi kurulduktan sonra bölge üretim faaliyetlerinin sürdürüldüğü bir merkez haline dönüştü. Civar köy ve arazilerin de çiftliğe bağlanmasıyla daha fazla toprak idare edildi ve bunun sonucunda artan ürün miktarı ihracat kanallarını geliştirdi. Toprağa bağlı ekonomiden bağımsız olarak yürütülen bazı işletme kalemleri ise alternatif gelir kaynakları olarak ortaya çıktı. Bisan çiftliğinin büyümesi ve gelişmesine paralel olarak bölgeye verilen önem de arttı. Bu bağlamda Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu merkezine haberleşme alanında yatırım yapılması kararlaştırılarak bölgeye telgraf hattı döşendi.205 Nitekim Bisan stratejik bir mevkide bulunuyordu ve aynı zamanda bölgede üretilen ürünlerin güvenli bir şekilde ihraç edilmesi gerekiyordu. Bunun yanında çiftliğin Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu ile sağlıklı ve hızlı bir iletişim ağına sahip olması son derece önemliydi. Bu şekilde işler daha hızlı yürütülerek kolaylaşıyordu.206 3.4. ÇİFTLİK GİDERLERİ Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu giderleri başta memur maaşları olmak üzere yeni yapıların vücuda getirilmesi, eski ve kullanılabilir yapıların tamir edilmesi, arazilerin istihdamı kapsamında yapılan çalışmalar ve çiftlik için gerekli eşyaların sağlanması gibi pek çok alanda sarf edilen masraflardan oluşmaktaydı. Çiftliğin teşekkülü sürecinde ilk etapta harcanan meblağlar merkezde inşa edilen idare binası ve arazilerden istifade edilmesi adına toprağa yapılan yatırımlar sonucunda bağ ve bahçelerin oluşturulmasıydı. Aynı zamanda ekilebilir alanlardan büyük ölçüde faydalanabilmek için bataklıkların keşfi ve bunların kurutulması çalışmaları207 çiftliğin kuruluşundan itibaren uzun süreler boyunca harcama yapılan bir alan olmuştu. Bütün bir süreci kapsayan inşaat ve tamirat masraflarının yanında memur maaşlarının 204 BOA, ML.EEM, 737/38, 08 Mayıs 1325 (21 Mayıs 1909). 205 BOA, BEO, 1693/126907, 05 R 1319 (22 Temmuz 1901). 206 BOA, DH.MKT, 2586/121, 02 Za 1319 (10 Şubat 1902). 207 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 65 ödenmesi ve zaman zaman maaşlara yapılan zamlar gelir gider dengesinin korunması sonucunda ortaya çıkan gelişmelerdi. Çiftlik idaresi için ihtiyaçlar doğrultusunda belli kategorilerde sarf edilen meblağlar bölgede sosyal ve ekonomik canlılığın oluşmasını sağladı. Kamusal alanda sürdürülen faaliyetlerden başka arazilerden düzenli bir şekilde istifade edilmesi gider bütçesinin kontrollü bir şekilde kullanımı neticesinde gerçekleşti. Yalnızca Bisan çiftliğinin merkezinde değil Bisan çiftliğine bağlı köylerde de mektep gibi pek çok kamu binasının inşası gelir gider dengesinde esas alınan tasarruf unsurunun önemini göstermekteydi. Nitekim yapılacak olan tamirat ve inşaatlar kapsamında hazırlanması istenen keşif defterlerinde, ince hesaplamaların ardından en düşük bütçe teklifinin sunulması bekleniyordu. Aynı zamanda memurların görev nitelikleri değerlendirildikten sonra iş gücü fazlalığı tespit edildiği takdirde görevlendirme alanında istihdam çalışmaları yapılmaktaydı.208 Çiftlik bünyesinde üretilen ürünler ve bundan sağlanacak kazanç ne kadar önemliyse giderler bazında elde edilen kazancın doğru yerlere aktarılması da son derece önemliydi. Bu doğrultuda yapılacak hesaplamalar ve ardından yatırım alanlarının iyi bir şekilde belirlenmesi bütçe açığı riskini ortadan kaldıracaktı. Bu sebeple Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu gelir gider dengesinin esas alındığı bir sistem çerçevesinde idare edilmekteydi. Çiftliğin ilk yıllarında yalnızca araziye bağlı bir üretimden söz edilirken sonraki yıllarda kayık işletmeciliği gibi farklı işletme kanallarının devreye sokulması giderler için ayrılan bütçenin de çeşitlendiğini gösterdi. Bisan çiftliği bünyesinde üretilen ürünlerin büyük bir bölümünün ihraç edilmesi gelirlerin fazlalaşmasını ve dolayısıyla farklı yatırım alanlarının değerlendirilmesini gündeme getirdi. Nitekim çiftliğin ilk zamanlarında yalnızca toprağa bağlı ekonomik yapının geliştirilmesi söz konusuydu. 208 BOA, HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1883). 66 Tablo 3.2: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nun 1885-1886 Yılına Ait Gelir-Gider Tablosu209 Çiftlik Gelirleri Kuruş Çiftlik Giderleri Kuruş Ağnam Rüsumu 99.500 Maaşlar 47.584 Humus Hasılatı 871.460 Harcırah ve Harita 39.409 Hasılat-ı Saire 31.700 Mesarif-i Müteferrika 2372 İnşaat – Tamirat ve Ağaç dikimi 112.724 Toplam 1.002.660 Toplam 202.089 Bisan çiftliğinin ilk yıllarına ait olan yukarıdaki gelir gider tablosunda büyük oranda topraktan kazanç sağlandığı anlaşılır. Dikkat çeken asıl unsur ise gelir gider arasında görülen farktır. Bu durum gider bütçesinde uygulanan tasarruf politikalarının başarılı olması ile yakından ilgilidir. Aynı zamanda oluşturulan çiftlik teşkilatıyla birlikte masrafların iki katı kadar gelir elde edilmesi merkezi hükümetin Bisan Çiftliki Hümâyûnu’ndan beklediği kazancın sağlandığını gösterir. Bu sebeple mahalli gelişim projelerine ihtiyaç duyulduğunda bölgenin imarı gibi konularda mali bakımdan daha rahat bir şekilde hareket edilmiştir. Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu merkezinin yanı sıra çiftliğe bağlanan köylerde kamusal alanda yapılacak olan inşaat faaliyetlerinin sürdürülmesi elde edilen kazancın sürekliliği neticesinde ortaya çıktı. Topraktan sağlanan üretimin zaman içerisinde çeşitlilik göstermesiyle birlikte zaten halihazırda sahip olunan mahsuldar topraklar, ihraç kapasitesini arttırarak gelirlerde yükselişe neden oldu. Bu sayede artan gelir miktarına paralel olarak gider bütçesinden sarf edilecek meblağının nereye harcanacağı konusunda yeni düzenlemelere gidilerek farklı yatırım kanallarına kapı aralandı. Böylece başlangıçta büyük oranda topraktan sağlanan kazanç sonrasında farklı gelir kalemleriyle desteklenmeye başladı. 209 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 67 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu İdaresi’nin kurulmasıyla birlikte yönetim merkezinde ve sahada işlerin yürütülmesi adına bölgeye memurlar atandı. Görevlendirme sürecinde öncelikli olarak iş bölümleri ortaya çıktı ve bu doğrultuda memurların maaş miktarları gider bütçesi göz önünde bulundurularak belirlendi. Nitekim maaşlar için ayrılan ödenekler Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu gider kaleminin önemli bir kısmını oluşturmaktaydı. Çiftlik idaresinin idame ettirilebilmesi için bu gider kalemi süreklilik arz etmekteydi. İcra edilecek işlerin en iyi şekilde yapılarak olası aksaklıkların önüne geçilmesi ve doğrudan arazilerden sağlanacak olan kazancın planlanması gibi pek çok faktör maaşların sürekliliğine bağlıydı. Her zaman bir motivasyon kaynağı olan maaş ödenekleri gelir gider verilerinin değerlendirilmesi sonucunda bazen arttırılıyor bazen de iş bölümü noktasında yapılan ıslah çalışmaları sonrasında görevler birleştirilerek tek bir memurun sorumluluğuna veriliyordu. Bu sayede maaş giderlerinde de tasarruf uygulanarak bütçenin gereksiz yere harcanmasının önüne geçilmekteydi. Tablo 3.3: Yıllara Göre Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Memurları ve Maaşları210 Yıl Görevliler Maaş Miktarı 1883 Nazır 1500 Müdür 500 Baş Kâtip 900 İkinci Kâtip 500 Ebniye Memuru 500 Kolcu 200 Bahçıvan 300 1884 Müdür 1000 Baş Kâtip 800 İkinci Kâtip 400 Ambarcılık – Sandık Emaneti 600 210 BOA, HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884); BOA, HH.İ, 62/51, 22 C 1303 (28 Mart 1886); BOA, HH.EMK, 196/39, 16 Za 1304 (6 Ağustos 1887); BOA, HH.EMK, 328/23, 11 L 1307 (31 Mayıs 1890); BOA, HH.EMK, 332/29, 18 Za 1307 (5 Temmuz 1890); BOA, HH.EMK, 32/144, 15 C 1307 (6 Şubat 1890); BOA, HH.İ, 87/31, 11 R 1311 (22 Ekim 1893); BOA, HH.İ, 94/59, 18 R 1312 (19 Ekim 1894); BOA, 68 1886 Mektep Muallimi 200 1887 Çiftlik Muavini 1000 1890 Tahrirat Kâtibi 500 1890 Mektep Muallimi 500 1890 Müdür Muavini 375 / 450 1893 Yüzbaşı 700 1894 Ferraş (Hizmetçi) 100 1894 Bevvab (Kapıcı) 100 1908 Muhasebe Kâtibi ? ? Tapu Kâtibi ? ? Otlak Memuru ? ? Tabip ? Yukarıdaki tabloda yer alan 1883 ve 84 yıllarına ait maaş ödenekleri tasarrufa gidilmesi sonucunda meydana gelen gelişmelerdi. Bu bağlamda yapılan ıslah çalışmaları kapsamında nazırlık görevinin kaldırılması ve baş kâtip ve ikinci kâtibin maaşlarının azaltılması bu sonucu doğurmuştu. Aynı zamanda nazırın görevinin de müdüre devredilmesiyle birlikte idare görevi tek bir kişinin sorumluluğuna indirgendi.211 Böylece iş bölümü tanımlamalarının gözden geçirilmesi sonucunda memur fazlalığı saptanarak zaman zaman yeni düzenlemelere gidildi. Tabloda belirtilmiş olan diğer yıllar ise görev tanımının ve maaşlarının tespit edilebildiği belgelerin tarihlerini göstermektedir. Verilere göre memurların aldığı maaşlar muhtemelen ellerine geçen net miktarı göstermekteydi. Bisan çiftlik müdürü muavininin maaşıyla ilgili olarak kendisi için aylık yedi yüz elli kuruş tahsis edildiği ancak bunun üç yüz yetmiş beş kuruşunun emekli sandığına gittiği belirtilmekteydi. Tahsis edilen rakamdan emekli sandığına giden miktar çıkarıldığında geriye üç yüz yetmiş beş kuruş kalmaktadır. Buradan anlaşılacağı üzere tabloda, emekli sandığı için ayrılmış olan miktardan ayrı olarak direkt olarak memurun almış olduğu maaş miktarı belirtilmektedir. Sonrasında ise aynı yıl içerisinde göreve başlayan Nuri Efendi memurluğa getirilerek düzenleme kapsamında yapılan zam miktarıyla birlikte dört yüz 211 BOA, HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884). 69 elli kuruş almaya başlamıştı.212 Gider bütçesi dahilinde olan memur maaşlarında yapılmış olan zamlar iki görevin tek bir memurda birleştirilmesi sonucunda yahut zaman içerisinde gelirlerin artmasıyla birlikte masrafların da artmasından dolayı gerçekleşmekteydi. Ekonomik gelişmeler ve parasal süreç göz önünde bulundurulduğunda gelir gider dengesinin sürekli olarak değişebilme olasılığı maaşlara da yansıyan bir unsurdu. Modern tabirde enflasyon olarak nitelenen bu durum gelişen şartlar neticesinde maaşların arttırılmasını gerekli kılmaktaydı. Bu bağlamda tabloda gözlemlenen mektep muallimi maaşı 1886 yılında iki yüz kuruş iken 1890 yılında beş yüz kuruşa çıkartılmıştı.213 Tablo 3.4: 1884 Yılına Ait Bisan Çiftlik-i Hümâyunu Masraf Listesi214 Kıtaat Bisan Çiftlik-i Hümayunu Nu Kuruş 1 Nazır İzzetlû Osman Vâfi Efendi senedi 1 3000 3 Başkatip Cafer Efendi 3 2700 3 Katib-i sani Arif Efendi 3 750 3 Bisan Nahiyesi Müdürü Hakkı Efendi 4 1500 3 Bahçıvan Hacı Mehmed ve Ömer Ağalar 5 600 2 Ambar Memuru Ali Ağa 6 450 2 Ağnam Ta‘dad Memurları 7 1000 1 Hula Gölü Saydiye Rusumu Memuru Corci Efendi 8 750 1 Beş adet değirmen taş için Osman Vâfi 1 1083 1 Akka Belediye Katibiyle Ebniye Muallimleri 10 303/ 20 1 Başkatip Cafer Efendi’nin Harcırah senedi 11 672 212 BOA, HH.EMK, 32/144, 15 C 1307 (6 Şubat 1890). 213 BOA, HH.EMK, 332/29, 18 Za 1307 (5 Temmuz 1890). 214 BOA, HH.EMK, 55/115, 08 B 1301 (4 Mayıs 1884). 70 2 Müdür-i Sabık Ali Bey senedi 13 3000 1 Müdür-i Lahik Kara Mehmed Efendi senedi 13 3600 3 Başkatip Mehmed Tahir Efendi senedi 14 2550 3 Katib-i sani Arif Efendi 15 2000 1 Mumaileyhin (…) 16 500 1 Akka’nın (…) musaddak bir kıta defteri 17 102871 / 25 1884 yılına ait olan yukarıdaki tablo maaşların yanı sıra memurlar için harcanan masrafları da içermektedir. Belgede bu masrafların ne olduğuna dair herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte muhtemelen memurlar için emekli sandığına ayrılan masraflar ve ödenek olarak çıkartılan yol masrafları olarak okunabilir. Nitekim memurların geliş güzergahına göre değişebilen yol masrafları bazen yüksek miktarda olabilmekteydi. Görevini icra etmek için İzmir’den Şam’a gelen Karnik Efendi’ye dokuz yüz elli yedi buçuk kuruş yol masrafı ödenmişti.215 Daha önce bahsedildiği üzere çiftlik memurlarının emekli sandığı için ayrılan bütçe haricinde aldıkları net maaşlar belirtilmişti. Bu tabloda ise maaşlarla birlikte memurlar için harcanan başka masrafların toplamı verilmiştir. İki verinin toplamının sunulduğu bu tablo gider bütçesi dahilinde memurlar için yalnızca maaş masrafı yapılmadığı bunun yanında ek masrafların olduğunu göstermektedir. 1883 yılının sonunda yapılan ıslah çalışmaları neticesinde nazırlık görevinin kaldırıldığı bilinse de216 bu tabloda nazırın yer alması tekrardan görevin icra edilmesinin gerekliliği yahut karardan bir süre sonra daha görevin sürdürüldüğü anlamlarına gelebilir. Nitekim 1884 yılından sonra Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda nazır terimine rastlanmamıştır. 215 BOA, ML.EEM, 641/24, 05 Te 1323 (18 Ocak 1908). 216 BOA, HH.EMK, 56/105, 28 B 1301 (24 Mayıs 1884). 71 Tablo 3.5: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda İnşaat Alanında Yapılan Bazı Masraflar217 1883 Çiftlik merkezine 10 adet dükkân inşası 15.000 ila 20.000 kuruş 1883 Çiftlik merkezine mektep inşası ? 1886 Bisan çiftliğine 30 adet dükkân inşası 56.000 kuruş 1887 Cenin’e giden yolun inşası ? 1887 Bisan çiftliğine bağlı köylere mektep inşası ? 1892 Çiftlik merkezinde inşa edilen han için ek masraf 16.065 kuruş 1896 Bisan çiftliğine bağlı Guru’l-Fâri’a’da bir adet dükkân inşası 5460 1898 Bisan çiftliğine bağlı Hamidiye köyü civarına yeni evlerin inşası ? 1900 Çiftlik merkezindeki hanın üst katına otluk inşası 39.787 kuruş 1902 İki adet değirmen inşası 18.651 kuruş 1902 Çiftlik merkezine hamam inşası 18.634 kuruş 1902 Bisan çiftliği dahilindeki Şeria Nehri üzerine köprü inşası218 ? 1902 Çiftlik merkezinde reji idarehanesi inşası 16.870 kuruş 217 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883); BOA, HH.EMK, 114/31, 04 Ca 1303 (28 Mart 1886); BOA, HH.EMK, 195/86, 11 Za 1304 (1 Ağustos 1887); BOA, HH.İ, 82/53, 16 Za 1309 (12 Haziran 1892); BOA, HH.EMK, 441/54, 03 R 1310 (16 Mart 1896); BOA, HH.İ, 113/73, 25 Za 1315 (17 Nisan 1898); BOA, HH.İ, 130/46, 27 R 1318 (24 Ağustos 1900); BOA, HH.İ, 147/70, 19 Ca 1320 (24 Ağustos 1902); BOA, HH.İ, 142/57, 14.M.1320 (23 Nisan 1902); BOA, HH.İ, 145/13, 03 R 1320 (10 Temmuz 1902); BOA, HH.İ, 145/40, 08 R 1320 (15 Temmuz 1902); BOA, Y.MTV, 302/182, 27 Ş 1325 (5 Ekim 1907). 218 Köprünün çizimi 5 numaralı ekte yer almaktadır. 72 1907 Bisan çiftliğine bağlı Semh köyündeki köprünün yeniden inşası219 39.924 kuruş Yukarıda yer alan veriler, inşaat masrafları hakkında birtakım fikirler edinmeye imkân verir. Yıllık olarak Bisan çiftliği dahilinde icra edilen yapı çalışmalarına ulaşılamamıştır. Ancak gider bütçesi içerisinde faaliyet gösteren inşaat sektörü ve yapılan işler doğrultusunda harcanan masrafların bir kısmının tespit edilebilmesi genel değerlendirmelerde bulunmak için oldukça önemlidir. Bisan çiftliğinin kurulmasıyla beraber ilk etapta çiftlik merkezinin yer aldığı Bisan kasabasında başlayan imar çalışmaları sonraki süreçte çiftliğe bağlanan bütün arazi ve köylere yayılmıştı. Öncelikli olarak çiftliğin yönetilmesi adına oluşturulan idare binası ve bu binanın etrafında şekillenen yapılar vücuda getirildi. Zaman içerisinde çiftliğin büyümesiyle beraber kamusal faaliyetlerin de yeni bölgeler üzerinde yaygınlaştırılması amaçlandı. Artan ekilebilir alanın çoğalması sonucunda elde edilen gelirler gider bütçesinde harcanacak tutarda esneklik sağlayabilmekteydi. Aynı zamanda yatırım amacıyla inşa edilen yapılar uzun vadeli düşünüldüğünde gider bütçesine zarar vermeyen unsurlardı. Nitekim inşa edilen dükkânlar, han ve değirmenler gibi pek çok yapının işletilmesi neticesinde alınan kira bedelleri başlangıçta binaların yapımı için harcanan masrafı zaman içerisinde karşılıyordu. Bunun yanında oluşturulan kamusal düzen bölgeyi cazip hale getiriyordu. Bisan çiftliğinde sürdürülen imar faaliyetleri, bölgeyi canlandırarak ekonomiye olumlu yönde etki ediyordu. Bu bağlamda 1886 yılında gelirleri arttırmak amacıyla otuz adet dükkânın inşasına karar verilmişti.220 Çiftliğin iyi bir konumda yer almasından dolayı sahip olunan artı faktörün geliştirilmesi yine inşaat alanında yapılan çalışmalar sonucunda gerçekleşti. Yolların yapımı ve Şeria Nehri üzerine inşası planlanan köprülerin projelendirilmesi, Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’na pek çok konuda avantaj sağlayarak bölgenin önemini arttırdı. 219 Köprünün çizimi 5 numaralı ekte yer almaktadır. 220 BOA, HH.EMK, 114/31, 04.Ca.1303 (28 Mart 1886). 73 Tablo 3.6: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Tamirat Alanında Yapılan Bazı Masraflar221 1883 Memuriyet ikameti için iki hane ve iki ahırın tamiri 28.297 kuruş 1883 Cami tamiri ? 1883 Değirmen tamiri ? 1886 Cami kapısının tamiri 500 kuruş 1887 Memurların ikameti için eski hükümet dairesinin tamiri 86.164 kuruş 1892 Arce ve Kûm (?) değirmenlerinin tamiri 16.165 kuruş 1896 Şum değirmeninin kuyu ve su yolunun tamiratı 850 kuruş 10 para 1896 Maliha değirmeninin tamiri 1781 kuruş 10 para 1894 Değirmen harabesinin keşfi ve tamiri 7083 kuruş 1900 Asakir-i Nizamiye koğuşlarının yağmurdan dolayı tahrip olması üzerine tamiri 6165 kuruş 1902 Değirmen tamiri 7196 kuruş 1903 Bisan çiftliği dahilindeki Şeyh Abdurrahman Hamdi Efendi’nin türbesinin tamiri 2045 kuruş 1908 Kayık tamiratı ? 221 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883); BOA, HH.EMK, 112/54, 19 R 1303 (25 Ocak 1886); BOA, HH.EMK, 182/99, 27 B 1304 (21 Nisan 1887); BOA, HH.EMK, 2229/98, 12 L 1309 (10 Mayıs 1892); BOA, HH.EMK, 441/55, 03 R 1310 (16 Nisan 1896); BOA, HH.EMK, 441/64, 03 R 1310 (16 Nisan 1896); BOA, HH.EMK, 91/41, 18 L 1311 (24 Nisan 1894); BOA, HH.İ,129/1, 02 M 1318 (2 Mayıs 1900); BOA, HH.İ, 144/22, 27 S 1320 (5 Haziran 1902); BOA, HH.İ, 158/31, 23 S 1321 (21 Mayıs 1903); BOA, ML.EEM, 679/9, 29 03 1324 (11 Haziran 1908). 74 Çiftlik giderlerinin bir kısmını oluşturan tamir masrafları, yapılan keşifler sonucunda belirlenen meblağalar çerçevesinde Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’na sunularak onay bekleniyordu. Çoğunlukla yeni bir yapının inşasının daha masraflı olacağından eski yapıların tamir edilmesi tercih ediliyordu.222 Böylelikle fazla harcama sarf edilmeden yapıların kullanılabilir hale getirilmesiyle tasarruf sağlanmaktaydı. Bisan çiftliğine bağlanan köylerde hububatların öğütülmesi açısından değirmenlerin bulunup bulunmadığı son derece önemliydi. Bu sebeple ilk etapta bölgede keşif yapılarak değirmenlerin tamiri ya da yeniden inşasına başvuruluyordu. Yukardaki tablodan da değirmen tamirlerinin aksatılmadan tespit edilip çalışmalara derhal başlandığı anlaşılabilir. Çiftliğin teşekkülü ile birlikte bazı kamu binalarının tamir ettirilmesi zaman içerisinde yıpranmalarını önlemek adına bakımlarının yapılmasını gerekli kılmaktaydı. Muhtemelen bu hususta tamir masrafları içerisinde yerini alıyordu. Tablo 3.7: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yapılan Islah Çalışmalarına Dair Bazı Masraflar223 1883 Bağ ve bahçe yapımı 50.381 kuruş 1883 Ağaç fidanı ekimi ? 1886 2500 dönüm olan arazideki bataklığın kurutulması 36.000 kuruş 1886 Pulluk ? Bisan çiftliğinin teşekkülü sürecinde ilk etapta arazi işlevselliğinin ön plana çıkarılması için bazı çalışmalar yürütüldü. Bu çalışmalar kapsamında öncelikli olarak Bisan çiftliği merkezine ve bu noktaya yarım saat mesafede bulunan bölgeye bağ ve bahçe yapıldı.224 Bunun yanı sıra arazilerdeki bataklıların tespit edilerek kurutulması 222 BOA, HH.EMK, 182/99, 27 B 1304 (21 Nisan 1887). 223 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883); BOA, HH.EMK, 114/31, 04 Ca 1303 (8 Şubat 1886); BOA, HH.EMK, 116/39, 14 Ca 1303 (18 Şubat 1886). 224 BOA, HH.EMK, 45/108, 1300 (1882-1883). 75 çalışmalarına başlandı. Özellikle bataklıkların kurutulması için harcanan masraflar önemli bir yer teşkil etmekteydi. Nedeni ise kesin bir çözümün bulunamamasından ötürü problemin belli aralıklarla tekrar edebilmesiydi. Islah edilen arazilerin sürülmesi için pulluklara ihtiyaç duyulması yine gider bütçesinden sarf edilen meblağalar neticesinde sağlanıyordu. Tablo 3.8: Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu’nda Yapılan Diğer Masraflar225 Bisan Çiftlik-i Hümâyûnu için gerekli olan eşyalar 5000 kuruş Ürün nakliye masrafları 133 kuruş Kırtasiye masrafları ? Çiftlik giderleri dahilinde tüm bunlardan ayrı olarak düzenli bir şekilde ödenen başka masraflar da bulunmaktaydı. Camideki aydınlatma her ay on beş kuruş paranın ödenmesiyle birlikte gerçekleşiyordu.226 Bundan başka her sene çiftçilere üç bin lira destek akçesi ödenmekteydi. 1894 yılında ihtiyaçlar temin edilemediğinden bu miktar 5500 liraya çıkarılmıştı.227 Zaman zaman hesapta olmayan masrafların çıkması da kaçınılmaz bir durumdu. Çekirge istilaları sonucunda humus hasılatında zarar edilmesi sonucunda tohumluk bedeli ödeniyordu. 1908 yılında 3500 lira kadar tohumluk bedeli ödenmişti.228 Ayrıca çiftlik idaresi için yapılan kırtasiye masrafları ya da mektep için basılan kitap masrafları gibi daha pek çok husus için gider bütçesi devreye girerek ihtiyaçlar karşılanmaktaydı. 225 BOA, HH.EMK, 334/122, 17 Z 1307 (4 Ağustos 1890); BOA, ML.EEM, 210/24, 05 H 1311 (17 Haziran 1895). 226 BOA, HH.İ, 142/37, 11 M 1320 (20 Nisan 1902). 227 BOA, Y.MTV, 109/12, 21 Ca 1312 (20 Kasım 1894). 228 BOA, Y.MTV, 313/59, 04 Za 1326 (28 Kasım 1908). 76 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1908 SONRASINDA BİSAN ÇİFTLİK-İ HÜMÂYUN MÜLKLERİNİN DURUMU Tanzimat sonrasında padişahların devlet bürokrasisi dışında bizzat kendi tasarrufları ile idare ettikleri gelir kalemlerinden oluşan Emlâk-i hümâyun İdaresi Abdülhamid döneminde çok fazla gelişip büyümüştü. II. Meşrutiyetin ilanının hemen ardından devlet yönetiminde saraya karşı güç kazanan yeni aktörler padişahın mali bakımdan elinde olan bu tasarruf yetkisini sınırlandırmak istediler. Aynı zamanda Hazine-i Hassa’nın gelir-gider dengesinin bozularak bütçe açıklarının ortaya çıkması bu emlakin devir işlemlerindeki gerekçelerden biriydi.229 1909 yılında emlâk-i hümâyunun tamamının maliye hazinesine aktarılmasıyla birlikte “emlak-ı müdevvere” olarak anılmaya başlayan mülkler, 230 padişahın şahsi mülkü statüsünden çıkarıldı. Böylece padişahın tasarrufundan alınarak devlete devredilen bazı araziler için aşağıda bahsedileceği üzere satın alma ve kiralama girişimleri vuku buldu. Nitekim bundan önce padişahın özel mülkü olan bu arazi ve çiftliklerin satılabilmesi ya da kiralanabilmesi yalnızca kişinin yani padişahın mülkünü elden çıkarmak istemesi sonucunda söz konusu olabilecek bir durumdu. Maliye hazinesine aktarılmış olan emlak-ı müdevvere arazilerinin devlet tarafından idare edilmesi meselesi her ne kadar eski bir toprak geleneğine dayansa da özel mülkiyete sahip olma fikrinin 1858 Arazi Kanunnamesi ile ortaya çıkması ve bu fikrî alt yapının Tanzimat reformlarıyla desteklenmesi kişi teşebbüslerinin önünü açan bir durum olmuştu. 229 Arzu Terzi, a.g.e., s. 139-140. 230 Bu süreçte ortaya çıkan emlak-ı müdevvere terimi II. Abdülhamid’in saltanatı boyunca Hazine-i Hassa Nezareti’ne geçirilen ve 1908’den itibaren tedricen Maliye Nezâreti’ne devredilen mülkleri ifade etmekteydi. Nitekim II. Abdülhamid öncesinde saltanat makamına ait olan ve “emlâk-ı kadime” olarak isimlendirilen mülkler “emlâk-ı hâkânî” ismiyle Hazine-i Hassa İdaresi’nde kalmaya devam etti: Arzu Terzi, a.g.e., s. 158-159 77 4.1. MÜLKLERİN MALİYE’YE DEVRİ SÜRECİ Emlâk-i hümâyunun maliye hazinesine devredilme süreci iki aşamada gerçekleşti. İlk olarak 9 Eylül 1908’de emlâkin bir kısmı devredilirken 9 Mayıs 1909 tarihine gelindiğinde II. Abdülhamid’in tahtan indirilmesinden sonra geri kalan kısım da hazineye devredilmiş oldu.231 Geçiş sürecinde yeni sistemi oturtmak adına birtakım düzenlemeler yapılsa da bazı aksaklıklar ortaya çıktı. Suriye’de bulunan emlak 1908’de ilk devir işlemleri sırasında maliye hazinesine aktarılanlar arasındaydı. 24 Eylül 1908 tarihi itibariyle Hazine-i Hassa ile hiçbir ilişiği kalmayan bu topraklarda yeni işleyişin uygulanabilmesi için hükümet tarafından harekete geçildi. Babıâli mahalli idarelere emirler göndererek bilgilendirmede bulundu. Emlâkin bağlı bulunduğu valilerin başkanlığında mal memurları ve Hazine-i Hassa’dan gönderilecek olan memurlardan oluşan bir komisyon kuruldu. Suriye ve Kudüs’e Hazine-i Hassa memurlarından Esad Bey gönderildi. Esad Bey’in yardımcılığına da Yunus Efendi getirildi. Devir işlemleri esnasında tutulacak olan defterler Hazine-i Hassa’ya gönderilecekti.232 Arazilerin hazineye aktarılmasından sonra bölgede bulunan yerleşik halk arazi üzerine bina inşa etmek istediklerinde ve mülk alım satım işlemleriyle ilgili herhangi bir konuda idareye başvurup izin alacaklardı. Aynı zamanda araziye ağaç dikmek de izin gerektiren bir durumdu. Ancak bu konular hakkında vergi politikalarının belirlenmemesinden dolayı bölgede yapılan muameleler hakkında gerekli takip yoktu. Önceki dönemde alım satım işlemleri ve yapılacak olan inşaatlar Hazine-i Hassa adına yapılıyorken özellikle Meşrutiyetin ilanıyla birlikte emlâk-i hümâyun mülklerinde bulunan ahali bu tür işlemleri kendi tasarruflarıyla serbestçe yapmaya başladı. Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu’nun lağvedilmesinden sonra233 emlak işlerinin takibini 231 Taha Bey, a.g.e., s.276; Emlâk-i hümâyun’un ilk aşamada Maliye Hazinesi’ne devri esnasında devletin Osmanlı Bankası’ndan borçlanması gündemdeydi. Hazine-i Hassa Nezareti’nin bir milyon yüz elli bin lira kadar borcu olduğu ve bu borcun kapatılmasının da ancak Osmanlı Bankası’ndan alınacak borç ile mümkün olduğu yazışmalarda belirtilmişti. Buna mukabil Emlâk-i hümâyun gelirlerinden elli bin liranın karşılık gösterilerek borçlanma tutarının bir milyon lira daha arttırılması kararı II. Abdülhamid tarafından onaylandı: Düstur, II. Tertip, c. 1, s. 76; Arzu Terzi, a.g.e., s. 141; Ömer Tellioğlu, a.g.e., s. 164. 232 BOA, ML.EEM, 704/121, 13 07 1324 (26 Eylül 1908). 233 Bisan çiftliği ve buraya bağlı olan araziler 1887’den itibaren Beyrut Vilayeti dahilinde yer almaktaydı: Ali İhsan Aydın, a.g.e., s. 28; Beyrut Vilayeti dahilinde yer alan Bisan çiftliği arazileri Suriye Valiliği bünyesindeki arâzi-i seniyye Komisyonu’nca idare edilmekteydi. Suriye Arâzi-i seniyye 78 yapmakla görevlendirilen tapu katibinin görev süresinin dolması sonucunda bu alanda bir boşluk oluşmuştu. Bundan sonra bu tür işlerin hangi hukuka göre yapılacağı meselesi ortaya çıktı. Bisan bir ziraat ve ticaret merkeziydi. Bu sebeple Bisan çiftliğindeki araziler her ne kadar hazineye ait olsa da orada bulunan ahaliye inşaat izinlerinin belli bir prosedür dahilinde kolaylıkla verilmesi bölgenin canlılığını daha da arttırabilirdi. Tüm bunların sonucunda Bisan, Gurul-Faria ve Safed şubelerinin tahririni tamamlamak için ferağ ve intikal işlemlerini devam ettirmek üzere tapu kâtibi gönderilmesi gerekliliği ortaya çıktı. 234 Bisan çiftliği hazineye devir edildikten sonra bölgeye inşaat memurluğu alanında istihdam edilmiş olan bir zabit gönderildi. Zabitin yaptığı çalışmalar sonucunda bazı dükkân, ev ve değirmenlerin tamir edilmesi gerekliliği ortaya çıktı. Aynı zamanda Bisan’daki idare binası, otel, han ve reji binasının tamiri için bölgeye bir mühendis istendi. Bunun üzerine Nablus’tan gönderilen mühendis yapmış olduğu keşif çalışmaları sonucunda otuz bir bin kuruş masraf çıkardı. Ancak bu meblağ fazla geldiğinden yeni bir mühendis göreve getirildi. Bunun üzerine yeniden çalışmalara başlanarak on bin kuruş masrafın çıkartılmasıyla birlikte gerekli yerlerin derhal tamir edilmesi kararlaştırıldı.235 4.2. BİSAN ÇİFTLİK ARAZİLERİ İÇİN HAZIRLANAN BAZI TEKLİFNAMELER VE HALKIN DURUMU 1908’de başlayan emlâk-i hümâyunun maliye hazinesine devir sürecinde, maliyenin içinde bulunduğu zor koşullardan dolayı yukarıda bahsedilen borçlanma girişimi ortaya çıkmıştı. Aynı zarurete binaen Bâbıâlî bu müdevver emlâkin taliplerine satışını da kararlaştırdı. 236 Böylece satılan mülklerden hazineye ek gelir kazandırılacaktı. Bâbıâlî’nin kararının aşikâr olmasıyla birlikte Filistin’de bulunan Bisan çiftlik arazilerinin satın alınması ve kiralanması noktasında teklifnameler Komisyonu’nun lağv edilmesiyle birlikte bu emlak Beyrut Valiliği sorumluluğuna verildi. Çiftlik mülklerinin durumu hakkında Beyrut Vilayeti’nin 1908 sonrasında merkezle pek çok yazışması bulunmaktadır. Örnek olarak bkz.: BOA, DH.İD, 73/8, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 234 BOA, ML.EMM, 1081/14, 01 Mayıs 1330 (14 Mayıs 1914). 235 BOA, ML.EEM, 1052/3, 09 Şubat 1329 (22 Şubat 1914). 236 Dahiliye Nezareti yaptığı yazışmada bu zarureti şu ifadelerle anlatmaktaydı: “İhtiyâcât-ı şedide-i mâliyeye binâen hükûmetçe çiftlîkât-ı müdevverenin füruhtu takarrür etmiş…”: BOA, DH.İD, 73/8, lef. 34, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 79 hazırlanarak Maliye Nezareti’ne gönderildi. Bu teklifnameler genel olarak verimliliğe sahip olan Bisan çiftliği arazileri üzerinde yatırım planlamaları kapsamında projelendirilmiş olan fikirleri içermekteydi. Devletin sahip olduğu mahsuldar toprakların satın alınması işlemi kolay bir şekilde gerçekleşmeyeceğinden devletin ve kişilerin kârlı çıkacağı önergeler hazırlanarak maliye nezaretine ulaştırılmaktaydı. Bazı arazilerin Yahudilerin eline geçme ihtimaline karşı devlet yetkilileri bu tekliflere temkinli bir şekilde yaklaşıyordu. Bisan çiftliği dahilinde bulunan Sahuru’l-Gur ve Guru’l-Fâri‘a arazileri için 1909 yılında Minase Efendi tarafından maliye nezaretine bir teklif sunuldu. Bu teklife göre arazilerin son beş yıllık gelirlerine yüzde beş zam yapılarak kırk sene boyunca kiralanması talebinde bulunuluyordu. Teklifnamenin maliye nezaretine gönderilmesi sonucunda derhal incelemelere ve değerlendirmelere başlandı. Bunun sonucunda arazinin kiralanmasının mahzurlu olup olmadığı tespit edilecekti. Yürütülen çalışmalar sonucunda arazilerin kiralanmasının sakıncalı olduğuna dair iki husus öne çıktı. Bunlardan birincisi Musevi olan Minase Efendi’nin ve genel olarak Musevilerin Siyonist harekete hizmet etmeleri göz önünde bulundurulduğunda tehlike arz edecek bir durumun oluşmasıydı. Nitekim Ürdün Nehri civarında bulunan bu arazilerin kiralanması halinde Ürdün Nehri bölgesi tamamen Musevilerin eline geçebilirdi. Diğer husus ise Nablus mutasarrıflığının dikkat çektiği gelir meselesiydi. Bu değerlendirmeye göre senede yüzde elli oranında artış gösteren arazi gelirleri mevcuttu. Aynı zamanda bölgede var olan bataklıkların kurutulması sonucunda gelirlerde yüzde on beş ila yüzde yirmiye kadar bir artış beklenmesi söz konusuydu. Bu nedenle Sahuru’l-Gur ve Guru’l-Fâri‘a arazilerinin uzun süreyle kiraya verilmesi uygun değildi. Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu da bu kararı destekleyerek olumlu bir cevabın verilmesi halinde bölgede bulunan çiftçilerin yerlerinden çıkarılacağına dikkat çekti. Teklifin kabul edilmesindense çiftçilerin verimli bir şekilde ziraat yapmaları noktasında teşvik ve yardımların süreklilik kazanması devlet menfaatine daha uygun bir durumdu.237 Bu konu hakkında karar metnine ulaşılamasa da arazilerin kiraya verilmedikleri bilinmektedir. Beyrut valiliği, Nablus mutasarrıflığı ve Suriye Arâzi-i Seniyye Komisyonu tarafından yapılan olumsuz değerlendirmeler 237 BOA, ML.EEM, 769/30, 24 Te 1325 (6 Kasım 1909). 80 teklifnamenin reddini kuvvetlendiren önemli bir husustur. 1912 yılında aynı topraklar için başka bir teklifin maliye nezaretine bildirilmesi ise arazilerin kesin olarak kiraya verilmemiş olduğunun göstergesidir.238 Habib Lütfullah Paşa ismiyle 1912’de Bisan çiftliğinin kendisi tarafından satın alınması meselesine dair Maliye Nezareti’ne bir dilekçe gönderildi. Habib Lütfullah, iki sene önce aynı konuda bir talepte daha bulunduğundan bahsederek herhangi bir yanıt alamadığını belirtiyordu. Yeniden gönderilen dilekçede aslen Beyrut ahalisinden olduğunu ancak uzun süredir Mısır’da ikamet ettiğinden söz eden Habib Lütfullah, çiftliği satın alması halinde burada birtakım anonim şirketlerin kurulmayacağı ve arazilerin küçük parçalara ayrılarak şahıslara satılmayacağı teminatını vermekteydi. Ayrıca amacının yalnızca ailesine mahsus bir çiftlik vücuda getirmek olduğunu belirtiyordu. Bundan başka Bisan çiftliğinin kendisine satılması halinde arazilerin modern usullere göre işetilmesi sonucunda çiftçilerin ve bölge ahalisinin hicret etmesinin önüne geçilerek, hükümeti memnun edecek olan bir refah düzeyine ulaşılmış olacaktı.239 Bisan çiftlik arazisinde yerleşik olup tarım yapmakta olan halkın bu tekliften bir şekilde haberi oldu. Şayialar gittikçe arttı ve tepkiler büyüdü. Hatta bazı urbanlar toplanarak silahlarıyla birlikte durumu protesto etmek için Hayfa’ya yürüdüler. Bu protesto yerel yöneticiler tarafından yatıştırılarak durum acil bir şekilde İstanbul’a bildirildi. Dahiliye Nezareti de Bisan çiftliğindeki arazilerin satışıyla ilgili herhangi bir muamelenin olmadığını Beyrut Valiliği’ne bildirdi.240 Bisan çiftliği için bir başka teklifname 1914 yılında Paris’te yaşayan Musevi Baron Edmond De Rothschild tarafından vekili aracılığıyla yapıldı. Bu talebe göre yaklaşık olarak 500.000 dönüm olan Bisan çiftliği arazileri ve içerisindeki binaların bir sene müddetle satın alınması istenmekteydi. Buna göre bölgede yaşayan ahali kendisine yetecek kadar bir arazide ziraatla meşgul olacaktı. Bunun karşılığında ahali maliyeye verdiği ücret miktarının aynısını Edmond De Rothschild’e ödeyecekti. Ahaliye ayrılacak olan tarlalar Rothschild’in kendi adamları ve hükümet tarafından gönderilecek olan memurların ortak çalışması neticesinde belirlenecekti. Halk araziyi 238 BOA, HR.TO, 597/39, 18. Eylül 1328 (1 Ekim 1912). 239 BOA, HR.TO, 597/39, 18 Eylül 1328 (1 Ekim 1912). 240 BOA, DH.İD, 73/8, lef. 44-45, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 81 terk etmeyecek ve müşteri tarafından da bu araziler işgal edilmeyecekti. Ancak müşteriler mahsulleri istedikleri şekilde nakil edebileceklerdi. Ayrıca yol inşası, bataklıkların ıslah edilmesi, nehir ve göllerden istifade edebilmek için yapılacak olan inşaatlar serbest olup bu gibi durumlarda halkın muhalefeti söz konusu olmayacaktı. Ahaliye ayrılmış olan araziler haricindeki yerlerde samanlık, han, mağaza gibi yapılar inşa edilip müşteriler tarafından tasarruf sağlanabilecekti. Bunların yanı sıra kurutulan bataklıklarda ziraat yapmak serbest olacak ve yeniden ziraata açılan bu yerler için iskân gerçekleştirilebilecekti. İskân edilecek olan kişilerin Osmanlı vatandaşı sayılması talep edilmekteydi. Teklifnamede arazinin kıymet bedelinin 350.000 Osmanlı altını olduğu belirtildi. Bir yılın ardından daha fazla teklif veren bir kişi çıkarsa çiftlik o kişiye satılacaktı.241 1915 yılında Alfred Sursuk242 , Bisan çiftliği arazilerinin bulunduğu Ürdün nehri çevresinde kışlak inşası için Maliye Nezareti’ne teklifte bulundu. Bu projeye göre inşa edilecek tesisin Taberiye Gölü ve Ürdün Nehri sahilinde yapılması planlanıyordu. Yaklaşık olarak üç bin hektar genişliğinde olan ve ziraat yapılmayan arazi Sursuk şirketi tarafından bu iş için projelendirildi. Gelir elde edilmeyen araziye yatırım yapılması sonucunda bölgenin işlevsel hale getirilmesi hem kişinin hem de devletin kârlı çıkacağı bir planlama olabilirdi. Ayrıca Maliye Nezareti’nin onayını almak için cazip bir projenin sunulması Alfred Sursuk’un işlerini kolaylaştırmak adına attığı adımlar olarak da okunabilir. Teklifnamede öne çıkan hususlar şunlardı. Arazinin satın alınması halinde buraya inşa edilecek olan tesis Avrupa ve Mısır’daki büyük oteller mertebesinde olacaktı. Tesisin içerisine büyük bir gazino, tiyatro, eğlence merkezleri, geniş caddeler ve ormanda gezinti alanları yapılması planlanıyordu. Aynı zamanda sanatoryum inşa edilerek Taberiye Gölü’nün yakınındaki hamam ve kaplıcalar sayesinde romatizma hastalarının tedavisi hedeflenmekteydi. Böylece bu tesis seyyahların uğrak noktası haline gelecekti. Bu 241 BOA, ML.EMM, 1081/14, 01 Mayıs 1330 (14 Mayıs 1914). 242 Sursuk ailesi Beyrut’un önde gelen ailelerinden biridir. Rum- Ortodoks olan bu aile Filistin’in kuzeyi ve Beyrut’ta arazi işleriyle uğraşmaktaydı. Yahudilerin Filistin’de arazi elde etmelerine de aracılık yapmışlardı. Bu ailenin günümüzde modern Beyrut’un inşasında önemli katkıları olduğu kabul edilmektedir: Ömer Tellioğlu, a.g.e., s. 173: Lorenzo Trombetta, “The Private Archıve of the Sursuqs, a Beirut Family of Cristian Notables: an Early İnvestigation” Rivista Degli Studi Orientali Nuova Serie, Vol. 82, Fasc. 1/4, 2009, s. 197-228. 82 projeyle birlikte bir seyahat acentesi de kurulacaktı. Arazi üzerine küçük ikametgahlar inşa edilerek buraların taliplilerine satılabileceği maddesi de teklifnamede yer alıyordu. Tesis için gerekli elektrik alt yapısının Yermuk ailesinden sağlanması hususunda yapılacak olan araştırmalar neticesinde hükümete bir proje daha sunulacağı haber verilmekteydi. Ayrıca arazi üzerinde yetiştirilmesi planlanan şeker kamışı, pancar, zeytin ve ıtır bitkileri için bölgede sanayi teşkil edileceği belirtiliyordu. Bu bağlamda Şeker tasfiyehanesi ve takdirhane inşası yapılacaktı. Böylece milli sanayinin gelişeceğine dikkat çeken Alfred Sursuk, yıllık olarak elli bin frank kadar kazanç sağlanabileceğine dikkat çekiyordu. Bu teklifnamenin üzerine Maliye Nezareti önemli bir konu hakkında hazırlanmış olan bu projenin değerlendirilmesinin mühim tetkikler içerebileceğinden daha sonra ilgilenilmesi kararını aldı. Bu karar Beyrut vilayetine gönderilerek haber verildi.243 Emlak-ı müdevverenin maliye hazinesine aktarılmasıyla birlikte bu mülklerin satışa çıkarılabileceği kararı verilmişti. Fakat Filistin’deki araziler için ayrı bir durum söz konusuydu. Çünkü daha önce çıkartılan kanunlara göre Filistin’de Musevi iskanı yasaklanmıştı. Filistin’deki çiftlik arazilerinin satış müzayedesine Musevilerin de katılabileceği ihtimali gündeme geldiğinde Meclis-i Vükela aldığı bir karar ile Filistin çiftlik arazilerinin satışına şerh koydu. Karara göre Filistin dışındaki arazilerin satışında bir mahzur yoktu.244 Bu esnada hükümet hem bu arazilerin satışından gelir elde etmek istiyordu hem de Yahudilerin eline geçmemesi için çözüm arıyordu. Nitekim arazilerin müzayede ile satışı söz konusu olduğunda Yahudiler yerel halktan daha fazla teklif vererekti. Bu nedenle hukuki olarak Yahudilerin arazi satış müzayedelerine katılmaları engellenemeyeceğinden 1910’da “Filistin’de bulunan ve Musevilere intikalinde mahzur görülen” arazilerin müzayede ve satışları durduruldu.245 Fakat bu ifadelerin belgelere yansımasından üç sene sonra bölge halkının gönderdiği arzuhallerde arazilerin satılmaya devam edildiği ve bu satışların durdurulması gerektiği merkeze iletilmekteydi.246 243 BOA, ML.EEM, 1188/23, 22 03 1332 (22 Mayıs 1917). 244 BOA, MV, 128/69, 24 Ca 1327 (13 Haziran 1909). 245 Ömer Tellioğlu, a.g.e., s. 167. 246 BOA, DH.İD, 73/8, lef.38, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 83 Bisan çiftliğine bağlı arazilerin maliye hazinesine devredilmesi sonrasında ortaya çıkan en önemli konulardan biri orada yaşayan halkın durumu ve yaşadıkları topraklardaki mülkiyet sahipliği sorunuydu. Bu araziler Hazine-i Hassa Nezareti’ne bağlıyken ziraat ve hayvancılık faaliyetlerine karşılık olarak verdikleri öşür mukabilinde oradaki mevcudiyetlerinin hukuki statüsü sorgulanmıyordu. 1908 sonrasında devletin müdevver arazileri satışa çıkarması gündeme geldiğinde bu karara karşı ortaya çıkan ilk tepki orada yaşayan insanlardan geldi. Topraklar hukuken devlete ait olsa da orada yaşayan ahali ve aşiretler yüz yıllardır nesillerinin buraları vatan edindiğini ve bu sebeple arazilerin kendilerine verilmesi gerektiğini söylüyorlardı.247 Sadaretten Dahiliye Nezareti’ne gönderilen bir yazıda eskiden beri burada yaşayan ahalinin haklarının teslim edilmesi gerektiği ve dolayısıyla yabancı şirketlere meydan verilmeyerek halkın yazmış olduğu arzuhallerin incelenmesinin gerekliliği ortaya konuyordu.248 Bisan çiftlik arazilerinin yabancılara ve yabancı şirketlere satılması halinde bölgede yaşayan kırk ila elli bin kadar nüfusun mağduriyeti söz konusu olacaktı. Halk tarafından Bâbıâli’ye yollanan arzuhallerin yanı sıra mahalli idareciler de sağduyulu bir şekilde ahalinin yanında yer alarak merkeze bu konuda pek çok arizalar gönderdiler. Nitekim Beyrut vali vekili Tevfik Bey’in 1910’da maliye nezaretine gönderdiği şu ariza dikkat çekicidir: “Asfar şirketine icârı mutasavver olan araziden vilâyât-ı sâireye aid olanların hakkında bir şey denilemez ise de Beyrut Vilayeti’nin en mühim ve siyasi bir kıtasını teşkil eden Bisan çiftliği ile arazi mümâselesini böyle bir şirkete ihale etmek ahâlînin hayat-ı ziraiyye ve iktisâdiyyesine katiyen muvafık olmadığı gibi ahâlî iş bu araziyi buraca bütçe-i kânûnî mucibince bedelât-ı misliyesiyle tasarrufuna talip ve muktedir iken onları böyle bir mesele-i hayâtiyede düçâr-ı mahrumiyet ve mağduriyet eylemeye Hükümet-i Seniyye’nin hikmet ve adâleti fâil olamayacağına vilayetimize aid olan arazinin bu babdaki layihadan ihrâc ve istisnasıyla madde-i kanûniyyenin ol babdaki tevfikan ahaliye tefvizi suretinin ihtiyarı meclis-i umumi vilayet kararıyla ma‘ruzdur.”249 Filistin’de bulunan çiftlik arazilerinin Yahudilerin eline geçmesini engellemek için uygulanmak istenen tedbirlerden biri de Müslüman muhacirlerin bu arazilere 247 BOA, DH.İD, 73/8, lef.38, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 248 BOA, DH.İD, 73/8, 11Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913). 249 BOA, ML.EEM, 823/9, 23 Teşrînisînî 1326 (6 Aralık 1910). 84 yerleştirilmesi meselesiydi. Beyrut valiliği tarafından 1913’te arazilerin Balkan muhacirlerine verilmesiyle ilgili yapılan başvuru neticesinde merkezde görüşmeler yapıldı ancak mesele sonuçlanmadı.250 1914 yılında birinci dünya savaşının başlamasıyla birlikte emlak-ı müdevverrenin yönetilmesi konusu maliye nezareti ve ordu arasında çekişmelere neden oldu. Ordu ziraat müşavirliğinin ifadesine göre anlaşmazlığın sebebi özellikle çiftliklerin idaresi meselesiydi.251 Savaş yıllarında bu tür işlere kimin bakacağı konusu bir süre tartışıldıktan sonra diğer tüm konularda olduğu gibi bu konuda da tasarruf yetkisini ordu ele aldı. 1917 yılında Dördüncü Ordu kumandanı Ahmed Cemal Paşa Maliye Nezareti’ne bir yazı gönderdi. Bu yazıya göre Paşa, Maliye Nezareti’ne ait olan Bisan ve Avce çiftliklerinin modern bir şekilde ıslah edilerek gelir seviyelerinin yükseltilmesi için Almanya’dan iki mütehassıs getirilmesini gerekli gördüğünü söylemekteydi. Bu mütehassıslar geldikten ve görevlerine başladıktan sonra çiftliklerdeki muhacir iskanı meselesi de dikkate alınacaktı. Mütehassıs getirilmesi meselesini daha önce müsteşar Tahsin Beyefendi ile görüştüklerini söyleyen Ahmed Cemal Paşa onun da kendisi ile aynı fikirde olduğunu ve kendisine mütehassısların celbi için nezaret adına memuriyet verdiğini dile getirmekteydi. Bundan sonra işi sonuçlandırmak üzere harekete geçen Paşa, Almanya’dan Bisan ve Avce çiftliklerine müdür olmak üzere ellişer lira maaş ile iki görevli getirtti. Bu memurların yol masraflarını da ödeyerek kendileriyle altı aylık bir kontrat imzaladı.252 Ne var ki bu memurlar devam etmekte olan bir savaş esnasında göreve getirildiler. Osmanlı Devleti’nin bölgeden çekilmesiyle birlikte Bisan çiftlik arazileri Osmanlı hakimiyetinden çıkmış oldu. Sonuç olarak 1908 sonrasında Maliye Nezâreti’ne geçen müdevver araziler ve üzerinde yaşayan halk, emlâk-i hümâyun öncesindeki hukuki mevzuata tekrar tabi oldular. Yerel ahalinin şikayetleri bu arazilerin toplu halde büyük şirketlere yahut yabancılara satımı ve kiralanma tasavvurlarına karşı oluştu. Bunun yanında ihale 250 BOA, DH.İD, 73/8, 11 Temmuz 1329 (24 Temmuz 1913); Ömer Tellioğlu, a.g.e., s. 177. 251 BOA, DH.UMVM, 75/31, 26 C 1335 (19 Nisan 1917). 252 BOA, ML.EEM, 1247/22, 21 Teşrînievvel 1333 (21 Ekim 1917). 85 usulüyle küçük parçalı mîrî arazilerin satış işlemleri devam etti. Halk bu arazileri, belirlenen bedeller karşılığında satın alıyordu. 86 SONUÇ Bu çalışmada II. Abdülhamid döneminin emlâk-i hümâyun politikaları Filistin ve Suriye üzerinden incelenmiştir. İlk olarak bu dönemde emlâk-i hümâyunun genişletilmesi ve alternatif bir gelir kaynağı olarak tasavvur edilmesinin ardında yatan sebepler belirlendi. Bunun üzerine 1880’lerin başlarından itibaren uygulamaya geçirilen bu politikaların bölgedeki tezahürlerinin ne anlama geldiği ve nasıl gerçekleştiği araştırıldı. Daha sonra bu mülklerin emlâk-i hümâyuna kaydedilmek üzere seçilmeleri ve kayıt aşamasındaki resmi işlemler ortaya konarak karar vericilerin tavır ve tutumları anlaşılmaya çalışıldı. Filistin genelinde emlâk-i hümâyuna kaydedilen geniş arazilerin nerelerde ve ne kadar büyüklükte oldukları, hangi yöntemlerle Hazîne-i Hassa Nezâreti’ne devredildikleri, bedellerinin ne olduğu ve ne kadarının ödendiği gibi önemli istatistîkî bilgiler paylaşılarak bir çerçeve çizildi. Tüm Filistin’deki 811.417 dönümlük emlâk-i hümâyun arazilerinin %75,7’sinin bağlı bulunduğu Bisan İdaresi müstakil olarak üç ayrı bölümde ele alındı. Mercek altına alınan bu idare merkezi üzerinden yukarıda anlatılan hususlara ek olarak emlâk-i hümâyun idaresinin kuruluşu, genişletilmesi ve nasıl işletildiği konularına açıklık getirilmeye çalışıldı. Araştırmanın hareket noktasında aydınlatılmak istenen en önemli konular; Filistin’deki emlâk-i hümâyun mülklerinin dağılımı, genişliğinin sebepleri, dönemin devlet politikalarına etkisi, bu mülkler üzerinde yaşayan halkın durumu ve mülkiyet tasavvurları ayrıca tüm bu mülklerin Maliye Nezareti’ne devri sürecinin ortaya konmasıydı. Bölgedeki mülklerin emlâk-i hümâyuna kaydedilmesine başlanmasından itibaren devam eden süreçte bu mülklerin sayısı artmaya devam etti. Bağlı oldukları idare merkezlerinde değişimler oldu. Bu değişim sürecinde mülklerin çeşitliliği ve büyüklüğü tescil işlemlerinin yapıldığı resmi evraklara dayanılarak anlatıldı. 19. yüzyılın son çeyreğinde bir devlet politikası olarak ortaya çıkan Filistin’e Musevi göçünün engellenmesi çerçevesinde emlâk-i hümâyun mülkleri genişletildi. Musevilerin bölgedeki verimli arazileri ele geçirme teşebbüslerinin, mülklerin Hazinei Hassa’ya devredilmesinde bir motivasyon unsuru olduğu görüldü. Araziler üzerinde önceden beri mutasarrıf olarak yaşayan halk, arazileri Hazine-i Hassa’ya devredildiğinde de orada kalmaya devam ederek tarımsal faaliyetlerini sürdürdüler. 87 Ancak 1908 sonrasında oluşan belirsizlikler yaşadıkları topraklardan çıkarılma endişelerini canlı tutmuştu. Bu belirsiz ortamın oluşturduğu tedirginlikle, yüzyıllardır üzerinde yaşayıp vatanları olarak gördükleri arazilerden çıkarılma tehlikesine karşı direnmeye çalıştılar. Devlet, diğer bölgelerde uyguladığı emlâk-i müdevverenin özelleştirilmesi politikasını, Filistin’in hassas durumundan dolayı uygulamadı. Araştırmaya konu olan husus bir mülkiyet meselesi olduğu için başvurulabilecek en sağlam kaynaklar da mülkiyetlerin devlet tarafından tescil edildiği tapu kayıtlarıdır. Daha önce herhangi bir çalışmada derli toplu olarak kullanılmamış olan tapu kayıtlarına başvurularak Filistin’deki emlâk-i hümâyun mülklerinin istatistikleri üzerinden konuya açıklık getirebilmek önemli bir sonuç olarak görülmelidir. Osmanlı’dan kalan arşiv vesikaları içinde pek çok konuda olduğu gibi emlâk-i hümâyun hakkında da binlerce sayfa veri olmasına karşın bunların hiçbiri tapu kayıtları kadar net ve bütüncül bilgiler sağlamamaktadır. Mülklerin idare ve işletme süreçleri hakkında ise bahsedilen arşiv vesikaları çok önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Filistin bölgesi, üzerine çalışma yapılan coğrafyalar göz önüne alındığında hayli zengin bir literatüre sahip olmasına karşın tarihin kısa bir kesitinde yürürlükte olan emlâk-i hümâyun uygulamaları üzerine literatür oldukça bakirdir ve konuya doğrudan eğilmiş araştırma eserler yetersizdir. Bu durum bizlere daha fazla çalışma yapılacak bir konu sunmuş olmaktadır. Gerek Filistin ve Suriye gerekse ülkenin diğer bölgelerindeki emlâk-i hümâyun mülklerinin işletilmesi üzerine yapılacak olan çalışmalara kaynaklık edecek vesikalar hazır beklemektedir.
. Ortak, Şaban, “Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8/14, ss.109-131. DOI: 10.31765/karen.1032028 Bu makale etik kurul izni ve/veya yasal/özel izin alınmasını gerektirmemektedir. This article doesn’t require ethical committee permission and/or legal/special permission. ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA OSMANLI YÖNETİMİNİN GASPIRALI İSMAİL BEY’E KARŞI TUTUMU* Şaban ORTAK * Araştırma Makalesi / Research Article ** Prof. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe ve Sosyal Bilimler Eğitimi Bölümü, Afyon/TÜRKİYE sortak@aku.edu.tr ORCID : 0000-0001-9180-0158 Anahtar Kelimeler: Gaspıralı İsmail Bey, Osmanlı Devleti, İslam Kongresi, Tercüman Gazetesi. Keywords: İsmail Gasprinski, Ottoman Empire, Islamic Congress, Tercüman Newspaper. Geliş Tarihi / Received Date: 03.12.2021 Kabul Tarihi / Accepted Date: 05.04.2022 Öz: Rusya Müslümanlarının fikir önderlerinden birisi Gaspıralı İsmail Bey (1851-1916)’dır. Babasının doğum yeri olan “Gaspıra”, İsmail Bey’in isminin ayrılmaz bir parçası olarak kullanılmıştır. Yenileşme çabaları “Ceditçilik” hareketi olarak nitelendirilen Gaspıralı İsmail Bey’in Türklerin milli uyanışı için belirlediği hedef “Dilde, fikirde, işte birlik”tir. Bu fikirlerini çeşitli gazetelerdeki yazılarında ve yayınladığı eserlerde işlemiştir. 1883 yılından itibaren Bahçesaray’da Tercüman adıyla gazete çıkarmaya başlayan İsmail Bey, Türklerin milli uyanışı için halkı aydınlatmaya çalışmıştır. Rusya Türklerinin eğitim hayatında köklü reformlar yapılması yönündeki öneriler bu gazetede yayınlanmıştır. İsmail Gaspıralı 1914 yılında ölümüne kadar bu gazeteyi çıkarmaya devam etmiştir. 1874’de İstanbul’a gelen İsmail Bey, Osmanlı ordusunda görev almak için yaptığı başvurulardan bir sonuç alamamıştır. Ancak burada bulunduğu sırada Genç Osmanlılarla tanışmış ve onlardan etkilenmiştir. İsmail Bey’in yayınları ve diğer faaliyetleri Osmanlı Hükümeti’nce yakından takip edilmiştir. Bu çerçevede yayınlarının içeriği nedeniyle Tercüman’ın Osmanlı sınırlarına girişi bazen yasaklanmış, bazen serbest bırakılmıştır. 1888 Kasımında Sinop’a gelen gümrük malları içerisinde bulunan gazetenin nüshalarına el konulmuş ve İstanbul’a gönderilmiştir. Yapılan incelemeden sonra Tercüman’ın yurda girişi yasaklanmıştır. Bu yasak devam ederken 1894 yılında İstanbul’a gelen Gaspıralı İsmail, Padişah’ın iltifatlarına mazhar olmuştur. Yaklaşık 5 yıl süren bu yasak 11 Kasım 1894’te kaldırılmıştır. Yasak kalkmış olsa da bazı yazılar dolayısıyla Gaspıralı İsmail, Petersburg Sefareti aracılığıyla Osmanlı Hükümeti tarafından uyarılmıştır (Aralık 1894). Yayınlanan yazılar dolayısıyla Ekim 1898’de bazı nüshalarının ülkeye girişi yasaklanan Tercüman’ın 8 Aralık 1902’de ise ülkeye girişi tamamen yasaklanmıştır. 1907 Ekim’inde Mısır’a giden İsmail Bey, Kahire’de İslam Dünyasının durumu ve eğitim alanında yapılması gereken ıslahatlarla ilgili bir konferans vermiştir. İsmail Bey, konferansta bir İslam Kongresi toplanması önerisini dile getirmiştir. O konferansta yaptığı konuşmanın Arapça metnini ve konferans sonunda alınan kararları bir arzuhal ile Padişaha takdim etmiştir. Bu konferanstan sonra Gaspıralı İsmail 20 Kasım 1907’de Mısır’dan İstanbul’a gelmiştir. Zaptiye Nezareti, İsmail Bey’in takip edilmesi ve kimlerle görüştüğünün tespit edilmesini emretmiştir. İslam Kongresi toplamak amacıyla 1908 yılında tekrar Mısır’a giden İsmail Bey, dönüşte Padişah’a konuyla ilgili bir arzuhal (dilekçe) sun- Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 110 muştur. İsmail Bey, 1909 yılında “Müslümanlar Kongresi” adıyla bastırdığı eserini Padişah’a takdim etmiştir. Tercüman'ın yurda giriş yasağı kaldırılmıştır. İsmail Gaspıralı’nın 1 Ağustos 1909 tarihinde İstanbul’da ilköğretimin kolaylaştırılması için takip ettiği yöntemleri anlattığı bir konferans düzenlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin Gaspıralı İsmail Bey’e karşı tutumu değişiklik göstermektedir. Osmanlı Hükümetine muhalif olan Genç Osmanlılarla ilişkileri, savunduğu fikirler ve Tercüman'daki yazıları nedeniyle II. Abdülhamid döneminde İsmail Gaspıralı’ya pek sıcak davranılmamıştır. Gazetesinin ülkeye girişi yasaklanmış, İstanbul’a geldiğinde takip ettirilmiştir. Ancak II. Meşrutiyet’ten sonra İttihatçıların yönetimde etkili oldukları dönemde gazetesinin ülkeye girişine engel olunmadığı gibi İstanbul’da konferans vermesine de müsaade edilmiştir. Gaspıralı İsmail Bey’le ilgili çok sayıda araştırma yapılmıştır. Ancak Osmanlı yönetimi ile ilişkilerine pek değinilmemiştir. Bu makalede Osmanlı Arşivi’nde yer alan belgeler ışığında Osmanlı yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e karşı tutumu ve bunda yaşanan değişiklikler incelenecektir. Bu makalede; II. Meşrutiyet’ten önce ve sonra Gaspıralı İsmail Bey’e yapılan muamelelerdeki değişiklikler ilgili kaynaklardan yararlanılarak incelenip değerlendirilmeye çalışılacaktır. ATTITUDE OF OTTOMAN GOVERNMENT TOWARDS ISMAIL GASPIRALI IN THE LIGHT OF ARCHIVE DOCUMENTS Abstract: İsmail Gaspıralı Bey (1851-1914) was one of the leading thinkers of Muslim community in Russia. Gaspra where his father was born would have been an integral part of his name. His efforts for reforms were named as ""Jadidism" and he defines Turk's awakening movement as "Unity in language, in thought, in work". He exercised his ideals mentioned above in his works in several publications. İsmail Bey who had started to publish a newspaper with the name of “Tercüman” in Bakhchysarai endeavoured to enlighten masses for the sake of Turkic awakening. His ideas about fundamental reformations in education of Turkic minorities Russia had been published in that newspaper. He continued to publish “Tercüman” till his death in 1914. İsmail Bey who had come to İstanbul in 1874 got no result for his applications to Ottoman Army. At that time, he met and influenced by Young Ottomans. Publications and implications of İsmail Bey were pursued by Ottoman government. In this frame, Tercüman newspaper had been prohibited many times due to the content of it. In November 1888, copies of Tercüman brought to Sinop port in import goods were seized and sent to İstanbul. Tercüman newspaper was forbad in Ottoman soil after the examination. While that prohibition in force; İsmail Gaspıralı, coming to İstanbul in 1894, was honored with compliments of Ottoman sultan. The prohibition lasted on 11th of November 1894 after 5 years of censorship. Though the prohibition was not in force, he had been officially warned several times by the Ottoman government through the embassy in Saint Petersburg. (December 1894) Due to some publications in Tercüman, some specific copies of it had been forbad in October 1898. It was totally banned on 8th of December 1902. İsmail Bey who came to Cairo in October 1907 gave a lecture in a conference, on the circumstances of Islamic World and necessary reformations in education. He proposed to assemble an "Islamic Congress". He presented the written records of his speech and the declaration of conference to the padishah with a petition. On the afterwards of this conference, he came to İstanbul on 20th of November 1907. Zaptiah Ministry ordered to chase him and record whom he met. İsmail Bey came to Egypt in 1908 in order to assemble Islamic Congress, and he wrote a petition about the congress. He submitted his work "Congress of Muslims" to the padishah in 1909. Censor on Tercüman was abolished. On 1st of August 1909, he joined a conference in İstanbul in which he explained the methods to make primary education accessible. Attitude of Ottoman government towards İsmail Gaspıralı varied due to different political conditions in different times. He had not been welcomed during the reign of Abdülhamid II since he had close relations with Young Ottomans who were strongly opposes to the Ottoman government, his ideas that could have been interpreted as unwanted, and some publications in Tercüman which were considered as inappropriate. His newspaper was banned and he was chased by some sort of surveillance mechanism during his visits in İstanbul. After the Young Turk Revolution, during the second constitutional era when there was a heavy influence of Union and Progress Association, the prohibition upon his newspaper was abolished and he invited to give lectures in conferences. There are several studies about İsmail Gaspıralı, yet his relations with Ottoman authorities have not been mentioned in details. In this article, the attitude of Ottoman government towards İsmail Gaspıralı and changes in that attitude shall be examined in the light of Ottoman Archive. Changes in treatment to İsmail Bey before and after the Young Turk Revolution shall be detailed. 111 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu Giriş Gaspıralı İsmail Bey 21 Mart 1851’de Kırım Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu. Babası, Kırım’ın sahil kesimindeki Gaspıra köyünden olup Çarlık ordusundan emekli teğmen Mustafa Alioğlu Gasprinskiy, annesi köklü bir mirza ailesinin kızı olan Fatma Sultan’dır. Mahalledeki Müslüman mektebinde ilk eğitimine başlayan İsmail Gaspıralı sırasıyla Akmescid Erkek Gimnazyumu, Voronej’deki askeri okul ve Moskova’daki Harp Okulu’nda devam etti. Eğitim hayatı sürecinde Rusya’nın uygulamış olduğu politikalar, İsmail Gaspıralı’da Türklerde milli bilincin uyandırılması idealinin yeşermesine neden oldu. Hatta bu ortamda Girit İsyanı’yla mücadele eden Osmanlı Ordusuna katılmak için gizlice Türkiye’ye geçmek istemişse de yakalanmıştır. Bu olay dolayısıyla askeri eğitim hayatı sona eren İsmail Gaspıralı Bahçesaray’da Zincirli Medrese’de Rusça muallimliğine başladı. 1872 yılında İstanbul’a gelen İsmail Gaspıralı, Viyana, Münih ve Stutgart üzerinden Paris’e gitmiş ve burada ünlü Rus yazar İvan Turgenyev’in asistanlığını yapmıştır. 1874 yılında tekrar İstanbul’a gelen İsmail Gaspıralı, Osmanlı Ordusuna zabit/subay olmak için başvurdu ise de yaklaşık bir yıllık süre zarfında sonuç alamamıştır. 1878 yılında tekrar Kırım’a dönen İsmail Bey, Bahçesaray Belediye Başkan Yardımcısı olmuş, bir yıl sonra da Belediye Başkanı seçilmiştir. 1881 yılında Akmescid’de Rusça yayınlanan Tavrida Gazetesi’nde “Rus Müslümanlığı” başlıklı bir yazı dizisi yayınlamıştır. Böylece Rusya’daki Müslümanların durumunun düzeltilmesi çabalarına girişen İsmail Gaspıralı özellikle de basın ve eğitim alanında öncülük etmeye başlamıştır. Bu çerçevede uzun uğraşlar sonucunda Türkçe-Rusça yayın yapacak olan ve kendisi ile özdeşleşen “Tercüman”ın ilk sayısını 23 Nisan 1883’te çıkarmaya muvaffak olmuştur. Hem basın yoluyla Türkleri aydınlatmak ve hem de eğitim alanında “Usul-i Cedid” mektepleri açarak eğitim seviyesini yükseltmeye çalışan İsmail Bey, bu anlamda Rusya Müslümanları ve diğer bölgelerde yaşayan Türkler için bir önder haline gelmiştir. Basın ve eğitim faaliyetleri yanında 1905 yılından itibaren Kırım ve Rusya Müslümanları Kongrelerinin toplanmasına da öncülük eden Gaspıralı, Mısır’da Dünya Müslümanları Kongresi toplama girişiminde de bulunmuştur ki, bunun için defalarca Mısır ve İstanbul’a gitmiş ve Kahire’de “en-Nehda” ismiyle Arapça bir gazete çıkarmıştır. Reformlarını dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşayan Müslümanlara tanıtmak amacıyla seyahatler yapan İsmail Gaspıralı 1912 yılında Bombay’a gitmiş ve burada Encümen-i İslamiye ile temaslarda bulunmuştur. İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra Osmanlı ilim, fikir, siyaset ve basını ile temaslarını arttıran İsmail Bey, 1908’de kurulan Türk Derneği’nin kurucuları arasında yer almış 1911’de kurulan Türk Yurdu Derneği üzerinde de etkili olmuştur. Bazı Türk dergilerinde makaleler yayınlayan Gaspıralı, bu süreçte yapılan 1912 yılında Osmanlı Ayan Meclisi üyeliği teklifini reddetmiştir. 24 Eylül 1914 tarihinde Bahçesaray’da vefat eden İsmail Gaspıralı’nın cenaze merasimi çeşitli bölgelerden gelen sevenlerinin katılımıyla gerçekleşmiş ve naaşı Bahçesaray’daki Salaçık mevkiindeki Hacı Giray Han’ın türbesi yanına defnedilmiştir. 1 1. İsmail Gaspıralı’nın İstanbul’u Ziyaretleri İstanbul, İsmail Gaspıralı için önemli bir şehirdi. Hem bağımsız Türk devleti olan Osmanlı Devleti’nin başşehri idi, hem Türk-İslam kültürünün önemli bir merkezi idi ve hem de amcası Halil (Süleyman) Efendi’nin görev yaptığı yerdi. Amcası Halil Efendi askeriyede tercüman olarak görev yapmaktaydı. İstanbul’a gelmek için İsmail Gaspıralı’nın ilk girişimi, askeri okulda öğrenci iken 1867’de başlayan Girit İsyanını bastırmakla uğraşan Osmanlı Ordusuna katılmak için Litvanya Tatarı Mustafa Mirza Davidoviç ile gizlice İstanbul’a geçme girişimidir. Gaspıralı’nın Harp Okulunda okurken 5. sınıftan 6. sınıfa geçtiği senenin yaz tatilinde yapılan bu geçiş denemesi başarılı olamamış, iki genç pasaportları olmadığı için yakalanmışlar ve ailelerine teslim edilmişlerdir. Bu başarısız denemeden sonra İsmail Gaspıralı, 1871 yılında bir kez -------------------------------------------------------- 1 Kırımer, 1996: 18-22; Kırımlı, 1996: 392-395; Devlet, 2011: 27-45; Akpınar, 2013: 154. İsmail Gaspıralı’nın hayatına dair Ma’lûmât Gazetesi’nde yayınlanan makalede; doğum yılı olarak 1853 tarihi verilmekte ve atalarının Baba Saltuk kabilesine dayandığından bahsedilmektedir. Bkz. “İsmail Gasprinski Bey”, Ma’lûmât, 31 Ağustos 1311/12 Eylül 1895, No: 12: 10. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 112 daha İstanbul’a gitmek istemişse de bu gerçekleşmemiş ve ancak İstanbul’a ilk olarak 1872 yılında gelmiş ve bir süre burada kaldıktan sonra Avrupa gezisine devam etmiştir. Bu geziden sonra 1874 yılında ikinci kez İstanbul’a gelen İsmail Gaspıralı, yaklaşık bir yıl burada kalmıştır. Amcası Halil Efendi’nin yanında ikamet eden İsmail Gaspıralı, Osmanlı ordusunda subay olarak görev alabilmek için uzun süre uğraşmış, amcasının girişimleriyle birçok görüşme yapmıştır. Ancak dönemin Sadrazamı Mahmud Nedim Paşa’nın durumu Rusya’nın İstanbul’daki elçisi Nikolay P. İgnatiyev’e bildirmesi ve onun olumsuz tavrı nedeniyle İsmail Gaspıralı’nın subay olma teşebbüsü sonuçsuz kalmış ve 1875 kışında Kırım’a dönmüştür. 2 1885, 1894, 1907, 1908 yıllarında tekrar İstanbul’u ziyaret eden İsmail Gaspıralı; Ahmet Mithat, Ebüzziya Tevfik ve Şemsettin Sami gibi Osmanlı aydınları ile yakın ilişkiler kurmuştur. II. Meşrutiyetin İlanı’ndan sonraki gelişlerinde İttihat ve Terakki yetkilileri ile görüşmüştür. 1909 yılında kurulan ve fahri başkanlığını Veliaht Yusuf İzzettin Efendi’nin kabul ettiği Türk Cemiyeti’ne İsmail Bey de fahri üye olarak girmiştir. Gaspıralı, Yusuf İzzettin Efendi tarafından da Çamlıca Köşkü’nde kabul edilmiştir. Gaspıralı İsmail Bey vefatından kısa bir süre önce Haziran 1914’te İstanbul’a son ziyaretini gerçekleştirmiştir. Bu ziyaretten oldukça memnun olan Gaspıralı, bu memnuniyetini “Bugünkü İstanbul” başlıklı makalesinde dile getirmiştir. Makalede; İstanbul’da Türkçülük adına yaşanan gelişmeler ve kurulan cemiyetlerden ve ayrıca yeni açılan caddelerle elektrikli tramvaylar gibi bayındırlık alanındaki ilerlemelerden övgü ile bahsedilmektedir. 3 2. Sultan II. Abdühamid’in Gaspıralı İsmail Bey’i Mecidî Nişanı ile Taltifi Gaspıralı İsmail Bey’in Tercüman’da yayınlanan bazı haber ve yazılar nedeniyle Osmanlı yönetimi 1888 yılından itibaren gazete nüshalarının ülkeye girişine kısa veya uzun süreli yasaklar koymuştur. Bu yasakları aşabilmek ve gazetesinin Osmanlı okurlarına ulaşmasını sağlayabilmek için Gaspıralı İsmail Bey bazı girişimlerde bulunmuştur. Bu çerçevede; Gaspıralı İsmail Bey 30 Ekim 1894 tarihli bir arzuhal ile Padişah II. Abdülhamid’e 130 kitaptan oluşan bir kütüphane hediye ve takdim etmiştir: 4 -------------------------------------------------------- 2 Kırımer, 1996: 17-24; Devlet, 2011: 29-31; Kırımlı, 1996: 392; Ercilasun, 2015: 139-142; Bozkurt, 2008:57-59; Kramer, 2004: 369; Türkoğlu, 2003: 61-66; Türkoğlu, 2004: 445-450. 3 Ercilasun, 2015: 142; Devlet, 2011: 30-31, 181-182. Bazı eserlerde (Terzi, 2013: 120) bu arzuhalin tarihi 10 Ekim 1894 olarak veriliyorsa da ilgili arzuhalin altındaki 29 Rebiuâhir 1312 tarihinin miladi tarihte karşılığı 30 Ekim 1894’tür. 4 BOA. Y.PRK.AZJ. 30/19. Gaspıralı İsmail Bey tarafından Sultan II. Abdülhamid’e takdim edilen eserlerin listesi: Bahçesaray’da tab’ olunmuş kitaplar: Nümûne-i Hutût ve Resim, Sâlnâme-i Türkî, Hazîne-i Ahbâr, Üstâd-ı Sıbyan, Sefernâme-i Emîr Buharî, Ta’lîmât-ı Sokrat, Namaz Hocası, Hidayetü’l-İslâm, Hâce-i Sıbyân, (Usûl-i Savtî Elifbâ ve Ders-i Ûlâ), Atlaslı Cihân-nâme, Mir’at-ı Cedîd, Kırâ’at-i Türkî, Rusya Devleti’nin Coğrafyası, Saylama, Esâmî-i Kütüb, Hâlerâ (Kolera) Vebası ve Ânın Devâ ve Dârûsu (ilaçlar), Cehâlet Derdinin Dermânı, Hikâye-i Robinson, Bahtsız Bala, Medeniyet-i İslâmiyye, Muhtasar Târih-i İslâm, Mecmû’a-i Kütübhâne, Kızlara Hediye, Rusya İslâmlarına Dâ’ir Nizâmlar ve İmtiyâzlar, Tercüme-i Elf Leyle ve Leyle (Binbir Gece Masalları Tercümesi); Kazan’da Tab’ Olunmuş Kitâblar: Terbiyeli Bala, Günâh-ı Kebâ’ir (Büyük Günahlar) (Roman), Ed-Dürûsu’n-Nahviyye (Nahiv Dersleri), Usûl-i Sitte-li’l-Hesâb, Zübde-i min Tevârîhu’r-Rus (Rus Tarihinden Özetler), Miftâhü’t-Tevârîh (Tarihin Anahtarı), Bed’ü’t-Ta’lîm (Eğitime Giriş), Kelîle ve Dimne Kitabı, Ahlâk Risâlesi, Mühimmâtı’l-Kavânînü’l-Nahviye (Nahiv Kurallarına Dair), Zirâ’at İlmi, Kavâ’id-i Kitâbet (Yazım Kuralları), Muharrikü’l-Efkâr, Mühimmetü’z-Zaman li-Ehlü’z-Zaman, Hesaplık, Mu’allim-i Evvel, Nümûne yâ ki Enmûzec, Umûmî Coğrafya Risalesi, Ulûf yâ ki Güzel Kız Hatice (Roman), Kitâbü’l-İ’tibâr, Müstefâdü’l-Ahbâr fî-Ahvâl-i Kazan ve Bulgar, Istılâhât-ı Coğrafya, Dünya yâ ki Ma’îşet, Tarih-i Cerîde-i Cedîde, Husûlü’l-İreb fî-Nahv-i Lisânü’l-Arab, Basîret, Tatar Diline (Tlika?) Kıskaca Sarf, Kitâbü’l-Mu’âmelât, Redd-i Bî-çâre Kız (Dram), Lugat-i Rûsî ve Tatarî, Lugat-i Rûsî ve Tatarî-i Sağîr, Târih-i Şecere-i Türk, Tercüme-i Mantık-ı Türkçe, El-Hilâl, Kalendar yâ ki Sâlnâme, Fevâ’izü’l-Etfâl, Şerh-i Fıkh-ı Keydânî, Va’az-nâme Risalesi, Heftîk/Heftiyek-i Şerîf, Er-Risâletü’l-Hâlidiye fi’r-Râbıtatü’n-Nakşibendiyye, Tuhfetü’l-Mülûk Tercümesi, Seyfü’l-Melik Kıssası, Terâvîh Tesbihleri, Kıssa-i Hazret-i Yusuf, Peygamberimiz Dünya’ya Gelüvü ve Dinin Başlanavu, Hikâye-i Bülbül-nâme, Hüsnü’l-Meşreb fî-Sarfı’l-Arab, Bî-Gâyet-i Ma’şûk-nâme, İlmü’t-Tevhîd, Kitâbü’s-Salât İçin Tetimme, Takrîbü’l-Ezhân min Tecvîdü’l-Kur’ân, Sevâdd-ı Hân, Sad-pend Sûd-mend, Ferâ’iz Türkçe, Şerha-i Âliye fîBeyânü’l-Hikmetü’l-Müte’âliye, Kelâm-ı Kadîm, Kitâbü’t-Tasrîf, Şerh-i Mütünü’ş-Şemsiyyetü li’l-Allâme Kutbeddin erRâzî, Envârü’l-Âşıkîn, Târih-i Şahruhî, El-Erbâ’în fi’l-Hadîs, Muhtasarü’l-Vikâye Mukaddimesi, Abdest ve Namaz, Kıssa-i Tâhir ile Zühre, İslâm Kitabı, İbâdâtü’s-Sülâs, Tercümetü’r-Risâleti’l-Muallimetü’l-Evvel Muhtasarü’l-Vikâye, Medh-i Kazan, Mecmau’l-Letâ’if, Mühimmetü’z-Zeman (Manzûme), Aynü’l-Matlab fî-Şerh-i Ebyât-ı Hüsnü’l-Meşreb, 113 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu “Şevketlû Adaletlû Zât-ı Akdes-i Şâhânelerine Arz-ı İhlâs ve Du’â-yı Farîza Ba’dinde Rusya Zâdegân-ı İslâmiyesinden Bağçesaray’da Neşr Olunan “Tercüman” Cerîdesinin Ser-Muharriri ve Sâhib-i İmtiyâzı İsmail Gaspırinski Kullarının TakdîmNâme-i Çâkerâneleridir. 1177 Sene-i Hicriyesinden (Miladi 1763-1764) itibaren Rusya’da hurûfât-ı İslâmiye peyda olup bu zamana kadar dört yüzden mütecâviz muhtelif kütüb-i İslâmiye neşredilmiştir. Bunların ekser(isi) tedrîsât-ı dîniyye ile mesâ’il-i şer’iyyeden bâhis olarak fennî ve edebî kitaplar pek az olup ancak bu son beş-on seneden beri 40-50 adedi meydân-ı intişâra çıkarılmıştır. Rusya’da ekser kütüb-i İslâmiye Kazan’da tab’ olunup her sene külliyetli olarak Kelâm-ı Şerîf (Kur’ân-ı Kerîm) ve Arabî ders kitapları basılmaktadır. Ba’dehû bir miktar kütüb ve resâ’il kullarının Bahçesaray’da bulunan matbaasında basılıp ara sıra Tiflis’te, Taşkent’te, Baku’de, Petersburg’ta dahî neşredilmektedir. Zât-ı Akdes-i Şâhâneleri en büyük hâmî-i dîn ve ma’ârif oldukları ve neşr-i ulûm ve umûr-ı tedrîsiyeye olan Himmet-i Âliye-i Mukaddese-i Şâhâneleri cihâna hayret vermekte oldukları halde Rusya hududu dâhilinde neşrolunmakta olan Arabî ve Türkî ve Farisî kütüb-i İslâmiyesinden cem’ edebildiğim yüz otuz kıt’a kitapları Kütübhâne-i Şâhânelerine takdîme ictisâr eylerim. İşbu kitaplar arasında Semerkant’tan alınıp Petersburg’ta hıfz olunan “Hazret-i Osman Radıyallahü anh Efendimiz Hazretlerinin” Kelâm-ı Şerîfinden aynen alınmış bir sahîfe-i mübâreke ile Acâ’ib-i Asâr-ı Türkî’den hatt-ı kadîm-i Türkî ile yazılmış Timur Kutlug Hân’ın Emir-nâmesinden aynen alınmış bir sureti de ve pek nâdir bulunan bir kıt’a “Bâbür-nâme”, ve “Mîr Ali Şîr Nevâ’î”nin yazma Dîvânı bulunmaktadırlar. Zât-ı Akdes-i Şâhânelerine semere-i ubûdiyyetim (kulluğumun, bağlılığımın sonucu) olan işbu takdîmât-ı çâkerânemi lütfen kabul ile bendelerini müşerref ve bu şeref ile bahtiyâr buyurmalarını Zât-ı Akdes-i Şevketme’âblarından temenni ediyorum. Fi 29 Rebiulâhir sene 1312. Çâkerleri İsmail Gaspırinski.” Arzuhal ve kitapların takdiminden sonra Sultan II. Abdülhamid, maarife olan hizmetleri nedeniyle Tercüman Gazetesi Sahibi ve Başyazarı Gaspıralı İsmail Bey’i Mecîdî Nişanı’nın Dördüncü Rütbesi ile ödüllendirmiştir. Buna dair Yıldız Sarayı Hümâyûnu Başkitâbeti’nden Sadarete yazılan tezkerede “Bağçesaray’da tab’olunmakta bulunan cerîde-i Tercüman Muharriri İsmail Bey Gaspırinski’ye Dördüncü Rütbeden Mecîdî Nişân-ı Zî-Şânı ihsan buyrularak mu’âmele-i lâzımenin ifâsı şeref-sâdır olan İrâde-i Seniyye-i Cenâb-ı Hilâfet-penâhî icâb-ı celîlinden bulunmuş olmağla” denilerek gereken işlemlerin yapılması istenilmiştir (4 Kasım 1894). 5 İsmail Bey ödülünü almak üzere 17 Ekim 1894’te İstanbul’a gelmiş ve 20 Ekim’de Cuma Selamlığı Merasimine katılmıştır. Mabeyn Dairesi’nde diğer misafirlerle birlikte kahve ikram edildikten sonra Padişahın yakın adamlarından Emin Bey, Gaspıralı İsmail Bey’in yanına gelerek “Zât-ı Şâhâne size selam ediyorlar. Dördüncü Rütbe’den bir kıt’a Mecîdî Nişân-ı Zîşânını ihsan buyurdular, tebrik ediyorum” diyerek haber vermiştir. Bu merasimden bir-iki gün sonra Nişan ve Berat İsmail Bey’e takdim edilmiştir. Teşekkür ziyareti için Saraya giden Gaspıralı İsmail Bey’i Yâver-i Ekrem Müşîr Şakir Paşa Kabul Dairesinde ağırlamıştır. Davete katılmış olan Baş- -------------------------------------------------------- Bir Yolu Okuv Yazuv, Bâbür-nâme, Kitâbü’l-Eslâf ve Tahiyyetü’l-Ahlâf, 1893 Sâlnâmesi, Mukaddime-li’l-Cezerî, Kitâbü’t-Tecvîd, Elifbâ-i Türkî, İlm-i Hesâb Risâlesi, Fevâkihü’l-Cülesâ; Taşkend Beldesinde Tab’olunan Kitaplar: Şerh-i Akâ’id, Kırk Hadîs, Gazeliyât-ı Hâfız Şirâzî, Hikâye-i Şah-Meşreb, Çahar-Kitâb, Kitâb-ı Beng-ü Bâde, Dîvân-ı Fuzûlî, Şerh-i Şemsiyyetü’l-Kutbî, Şerh-i Tehzîb; Sâir Beldelerde Tab’olunmuş Kitaplar: Maddet-i Tarih-i Kafkaz, Torcu ve Balık, Kavâ’id-i Muhtasara-i Fârisî, Nâdânlık (Komedi), Bâr-ı Amacılık Bâr-ı Sende, Kudret-i Huda, Ser-Meşk-i Ta’lîk, Risâlet-ü Müntehabü’ş-Şerî’a, Risâle-i Umdetü’l-Ahkâm, Akâyid ve Nesâyih-i Risâlesi, Nogay ve Kumuk Şivelerinin Nümûneleri, Devlet-i Aliyye ve Rusya ve Kırım Hakkında Bazı Ma’lûmât-ı Târîhiye, Türkistan Vilayetinin Gazetesi (Şive-i Sartiyye), Dâlâ Vilayetinin Gazetesi (Şive-i Kırgıziye), Divân-ı Mîr Ali Şîr Nevâ’î (Hatt-ı Dest ile Yazma), Hazret-i Osman Radıyallahü Anh’ın Hatt-ı Kûfî ile Yazılmış Kelâm-ı Kadîm’inden bir varaka sureti, Timur Kutlug Hân’ın Uygur Hattı ile Yazılmış Fermanının Sureti. 5 BOA. İ.TAL. 65/ 67. Bkz. Ek 1. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 114 mabeyinci Ali Bey vasıtasıyla Padişaha teşekkür ifadeleri iletilmiştir. Sonraki hafta Cuma Selamlığı Merasimine tekrar giden İsmail Bey’e yine Padişah adına Yâverandan Kaymakam (Yarbay) Mehmed Bey selam ve tebrikleri ifade etmiştir. Neticede, her iki ziyarette de İsmail Bey, Padişahla yüz yüze görüşememiştir. Padişah tarafından verilen Nişana Dair Beratta şu ifadeler yer almaktaydı: 6 “Bağçesaray’da tab’ olunmakta bulunan Cerîde-i “Tercüman” muharriri İsmail Bey Gasprinski sezâ-vâr-ı taltîfât-ı Seniyye-i Şâhânem olduğuna binâ’en şeref-efzâ-yı sünûh ve sudûr olan emr-ü ferman-ı hümâyûn-ı Pâdişâhânem mûcibince cânib-i seniyyü’l-cevânib-i mülûkânemizden kendisine Mecîdî Nişân-ı Zîşânının Dördüncü Rütbesinden bir kıt’ası inâyet ve ihsân kılınmış olduğunu mutazammın işbu Berât-ı Âlîşânım ısdâr olundu.” Gerçi İsmail Gaspıralı’nın nişan ve madalya ile taltifi ilk ve tek olay değildir. Sultan II. Abdülhamid dışında İran Şahları Nasreddin Şah ve Muzafferüddin Şah, İsmail Gaspıralı’yı “Şîr ve Hurşid”, Buhara Emiri Abdülahad Han da “Ahter-i Buharî” nişanlarıyla taltif etmişlerdir. 7 3. Tercüman’ın Osmanlı Topraklarına Girişinin Yasaklanması 23 Nisan 1883’te yayın hayatına başlayan İsmail Gaspıralı’nın Tercüman’ı zamanla İstanbul başta olmak üzere Osmanlı topraklarına ulaşmaya ve ilgiyle okunmaya başlamıştır. Hatta Osmanlı okurları için 1895-1897 yılları arasında “İlave-i Tercüman”, “Koşma” ve “Zamime” gibi ekler de yayınlanmıştır. Tercüman’ın Osmanlı topraklarında dağıtılan nüshalarının sayısı giderek artmakla birlikte, zaman zaman yasak nedeniyle azalmaktadır. Kaç tane gazetenin Osmanlı okuruyla buluştuğuna dair bir sayı vermek pek de mümkün değildir. 31 Ağustos 1311 (12 Eylül 1895) tarihli Malûmât Gazetesi’nde Gaspıralı İsmail Bey’in hayatı ile ilgili Arapça makalede ve Kahire’de Kontinental Otel’de düzenlenen konferans öncesinde Şeyh Ali Yusuf tarafından okunan Gaspıralı İsmail Bey’in tercüme-i hâlinde; 1895-1896 yıllarında Tercüman’ın 15-16 bin nüshasının İstanbul’da satıldığına dair ifade yer almakla birlikte bu miktarın her zaman için geçerli olduğunu kabul etmek mümkün değildir. Ortalama beş bin civarında nüshanın İstanbul’da satıldığı kabul edilebilir. 8 Gaspıralı İsmail Bey’in Tercüman’da yayınlanan bazı yazılar Osmanlı yönetimini rahatsız etmiş ve bunun bir neticesi olarak da gazete nüshalarının Osmanlı topraklarına girmesine yasak getirilmiştir. Osmanlı Arşivi belgelerine göre (tasnif edilmiş ve kullanıma sunulmuş olanlar dikkate alındığında) ilk yasak 1888 yılında konulmuştur. Kırım’dan gelen bir yolcunun üzerinde çıkan Tercüman’da İngiltere’nin emelleriyle ilgili bir haber, şayan-ı dikkat görülerek Rüsûmât İdaresi’nce el konulmuş ve Sadarete takdim edilmiştir (3 Kasım 1888). 9 Tercüman’ın 11 Ekim 1888 tarihli nüshasında “Correspondence del’Est” isimli gazeteden yapılan şu alıntı Osmanlı Hükümeti’nin Gaspıralı İsmail Bey hakkındaki tutumunu oldukça etkilemiştir: “(Correspondence del’Est) nam gazetenin yazdığı habere inanılır ise Cenâb-ı Sultan Abdülhamid Han Hazretleri üç devletin ittifakına koşulmak istemediğinden taht-u Hükûmetten düşürülüp yerine birader-zâdesi (doğrusu biraderi olmalı) Cenâb-ı Reşâd Efendi çıkarılmasına Germanya, İtalya ve İngiltere Hükûmetleri meyl ediyorlar imiş. Makedonya yani Selanik Vilayeti’nde fesâd ve karışıklık çıkarmaya gayret eden Bulgaristan İdaresinin gazetelerinden “Svoboda” yani “Hürriyet” nam Bulgar Gazetesi İstanbul’a karşı cesur ve ötken dil isti’mâl ediyor. Bu gazetenin yazdığına göre Osmanlı Hükûmeti Makedonya Vilâyeti’nde sâkin Bulgarların dillerini ve idare-i rûhânîlerini Yunanîlerin kasdından hıfz etmez ise Bulgaristan’da sâkin ehl-i İslâmın müftülerine Bulgar hazinesinden verilen maaşlar verilmeyip müftüler âciz tanılanacak imiş. Viyana’da neşrolunan “Fremdenblatt” nam gazete Makedonya bozukluğu, Rusya fitnesi olduğunu yazdığından Peters- -------------------------------------------------------- 6 Tercüman, 12 November 1894/12 Kasım 1894, No: 40: 1. 7 Kırımlı, 1996: 50. 8 Malûmât, 31 Ağustos 1311, No: 12: 10; Sırât-ı Müstakîm, 11 Haziran 1325/24 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 42: 248; Kırımer, 1999: 77; Akpınar, 2013: 157-158. 9 BOA. DH.MKT. 1560/ 89. 115 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu burg’da neşrolunan “Jornal de San Petersburg” bu haberin yalan olduğunu ve Rusya, Bulgaristan’da Konsol ve Vekil bulundurmayıp hayli zamandan beri Bulgaristan’ı öz haline taşıldığını beyan ediyor”. 10 Yukarıdaki pasajda da görüleceği üzere; İngiltere, Almanya ve İtalya’nın Padişah II. Abdülhamid’in tahtan indirilip yerine kardeşi Mehmed Reşad’ın geçirilmesine taraftar olduğuna dair Correspondence de’l Est Gazetesi”nden yapılan bu alıntı Osmanlı Hükümeti’nin hiç de hoşuna gitmemiştir. Tercüman’ın aynı nüshasında yer alan Rus Çarının Kafkasya gezisi çerçevesinde Kars’a gelişi sırasında yapılan karşılama töreniyle ilgili haber de Osmanlı Hükümeti’nin tasvip etmeyeceği ifadeler içermekteydi. Bu haberde, Rusya’ya muhabbeti nedeniyle Osmanlı Hükümeti tarafından 1887 yılında öldürülen Hacı Veli’nin oğlu Kurban Ağa’nın da bu törende hazır bulunduğu bilgisi verilmiştir. Hem bu haber ve hem de alıntının yer aldığı Tercüman’ın 11 Ekim 1888 tarihli iki nüshası Trabzon Valiliğince elde edilerek Dâhiliye Nezareti’ne gönderilmiş (10 Kasım 1888) ve 24 Kasım’da Mabeyn-i Hümayun Başkitabetine arz edilmiştir. 11 Yine aynı şekilde Sinop’ta ele geçirilen “Tercüman” ve “Bulgaristan” isimli gazetelerin bazı nüshaları İstanbul’a gönderilmiş ve Saraya arz edilmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda “Bulgaristan” ve “Tercüman” gazetelerinin ilgili nüshalarının Osmanlı topraklarına girişinin yasaklanmasına dair irade-i seniyye yayınlanmış ve Sadarete gerekli tebligat yapılmıştır (21 Kasım 1888). 12 Tercüman’ın yurda girişinin yasaklandığına dair çıkarılan irade-i seniyye 1 Aralık 1888 tarihinde ilgili makamlara (Hicaz, Yemen ve Trablusgarp Vilayetleri, Bingazi, Çatalca ve İzmit Mutasarrıflıkları, Şehremaneti, Zaptiye ve Hariciye Nezaretleri, Matbuat Müdüriyeti) tebliğ edilmiştir. 13 1888 yılında konulan bu yasak büyük ölçüde titizlikle uygulanmakla birlikte Matbuat Müfettişlerinden İsmail Bey 3-4 Aralık 1894 tarihlerinde görev alanındaki matbaaları denetlerken köprü üzerinde seyyar gazete satıcısında Tercüman’ın 23 Zilhicce 1311 (27 Haziran 1894) tarihli nüshasını görmüştür. Bu nüshayı satın alan Müfettiş İsmail Bey; inceledikten sonra içeriğinin zararlı olması nedeniyle gazetenin Osmanlı topraklarına girişinin yasak olup olmadığını Maarif Nezaretine sunduğu bir arzuhal ile sormuştur. Bu arzuhal ekinde takdim edilen gazete nüshası Dahiliye Nezaretine havale edilerek Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti’nce incelenmesi istenilmiştir (4 Ocak 1895). 14 Dâhiliye, Zaptiye, Posta ve Telgraf Nezaretleriyle Matbû’ât İdaresi, Şehremaneti, Rüsûmât Müdüriyeti ve bazı vilayetlere gönderilen yazıda; Kırım’da Türkçe ve Rusça olarak yayınlanmakta olan Tercüman’ın yaklaşık olarak beş senedir ülkeye girişinin yasak olduğu belirtildikten sonra bu yasağın kaldırılmasının Padişahın arzusu olduğunun Mabeyn-i Hümayun’dan bildirildiği ifade edilmektedir (14 Kasım 1894). 15 Yaklaşık beş yıl süren yasağın kaldırılmasının gündeme geldiği sırada İsmail Gaspıralı, eskiden olduğu gibi Tercüman’da yabancı basından haber özetlerine de yer vermekteydi. 12 Kasım 1894 tarihli nüshasında İngiliz basınında Ermeni sorunu ile ilgili haber ve yazılardan yapılan alıntılar Osmanlı Hükümeti’ni rahatsız etmiştir. İlginç olan nokta, aynı nüshanın ilk sayfasında Gaspıralı İsmail Bey’e II. Abdülhamid’in nişan vermesiyle ilgili haber yer alırken, ikinci sayfada İngiliz basınına atfen bu cümlelerin okuyucuya sunulmasıdır. Haberin fark edilmesi üzerine Maarif Nazırı Ahmed Zühdü Paşa imzalı bir yazı ekinde, gazete nüshası da Dâhiliye Nezareti’ne gönderilmiştir (30 Kasım 1894). Gazete nüshası Matbû’ât-ı Ecnebiye Müdüriyetince incelenmiş ve Müdüriyetin görüşü bir tezkere ile Nezarete bildirilmiştir. Bu cevabî yazıda; bir süre önce İstanbul’a gelen, Padişah tarafından nişanla ödüllendirilen ve gazetesinin Osmanlı -------------------------------------------------------- 10 Tercüman, 11 Oktober 1888/18 Sefer (Safer) 1306, No: 34: 2; BOA. İ.DH. 1108/ 86733. İlgili haber için bkz. Ek 4. 11 BOA. DH.MKT. 1567/ 93; Tercüman, 11 Oktober 1888/18 Sefer (Safer) 1306, No: 34:1. 27 Kasım’da Trabzon Valisine zararlı yayınları ülkeye girişinin engellenmesi hususundaki gayretlerini öven telgraf gönderilmiştir. Bkz: Aynı belge. 12 BOA. Y.PRK.BŞK. 14/ 61; BOA. HR.TH. 85/14; BOA. İ.DH. 1108/86733. 13 BOA. DH.MKT. 1569/110. 14 BOA. MF.MKT. 243/ 9. 15 BOA. DH.MKT. 307/31. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 116 topraklarına girmesine izin verilen Gaspıralı İsmail Bey’in bazı Avrupa gazetelerinin Ermeniler hakkındaki yalan ve uydurma haberleri gazetesine nakletmesinin doğru bir davranış olmadığı belirtilmiştir. Yazının devamında, Gaspıralı İsmail Bey’in Petersburg Sefareti aracılığıyla uyarılması önerilmektedir (5 Aralık 1894). Bunun üzerine Dâhiliye Nezareti’nden 17 Aralık 1894 tarihinde Hâriciye Nezareti’ne gönderilen tezkerede; Avrupa gazetelerinin Ermenilerle ilgili uydurma haberlerini gazetesinde yayınlayan Gaspıralı İsmail Bey’in Sen Petersburg Sefareti aracılığıyla uyarılması istenilmiştir. Sen Petersburg Sefiri Hüsnü Paşa’nın bu konudaki tebliği üzerine Osmanlı Devleti’nin Sivastopol Şehbenderi Skiadis Efendi, Gaspıralı İsmail Bey’e gerekli uyarılarda bulunmuştur (24 Ocak 1895). 16 İsmail Gaspıralı’nın Ermeni konusuyla ilgili yabancı basından alıntı haberlere gazetesinde yer vermesi, “onun Ermeni menfaatlerine destek verdiği” şeklinde asla yorumlanamaz. Tam tersine İsmail Gaspıralı, Ermenilerin saldırgan ve zararlı faaliyetleri, katliamlarıyla ilgili çok sayıda haber ve makale yayınlamıştır. İsmail Gaspıralı’nın Osmanlı Devleti’nin aleyhine olan bazı haber ve alıntıları yayınlamasında; Rusya devlet, din ve basın mensuplarının kendisini “Türkiye’nin hafiyesi” diye suçlamalarının ve bu anlamdaki uygulanan baskıların etkisi olabilir. 17 . Osmanlı Devleti’nin Sivastopol Şehbenderi Skiadis Efendi tarafından yapılan uyarıdan sonra da Tercüman’ın yayınlarının sebep olduğu rahatsızlıklar zaman zaman tekrarlamış, dolayısıyla da gazetenin yurda girişi tekrar yasaklanmıştır. Nitekim 28 Haziran 1895 tarihinde Sadrazam Said Paşa imzasıyla Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen tezkerede; Kırım’da yaylanan “Tercüman” Gazetesinin memâlik-i Şâhâneye girişinin yasaklandığına dair irade-i seniyyenin tebliğ edildiği bildirilmekte ve ilgili kurumlara gerekli emirlerin ulaştırılması istenilmiştir. Bunun üzerine Dâhiliye Nezaretince; Hicaz, Yemen Vilayetleriyle Trablusgarb ve Bingazi Mutasarrıflıklarına, Şehremânetine, Telgraf ve Posta Nezaretine, Zaptiye Nezareti’ne ve Rüsûmât İdaresine gerekli tebligat yapılmıştır. Buna rağmen Tercüman’ın İstanbul’da müvezzi’ler (gazete dağıtıcıları) tarafından satıldığı müfettişlerce tespit edilince Dâhiliye Nezareti’nden Şehremâneti ve Zaptiye Nezareti’ne yeniden tebligat yapılmış ve gazetenin mevcut sayılarının toplatılması istenilmiştir (2 Temmuz 1895). Yine gazetenin yeni sayısından yirmi bin (20.000) adedinin İstanbul’a gönderildiği haber alınınca bu paketlerin yurda girişine engel olunması ve paketlerin elde edilerek imha edilmesi ilgili idarelere tebliğ edilmiştir (6 Temmuz 1895). Bu kadar ısrarlı emirlerin üzerinden bir gün geçmeden Tercüman’ın yurda girişine dair yasağın kaldırıldığına dair irade-i seniyye 6 Temmuz 1895 tarihinde Sadaretten Dâhiliye Nezareti’ne, oradan da diğer ilgili kurumlara tebliğ edilmiştir (9 Temmuz 1895). 18 II. Abdülhamid Han yönetimi ile ilişkilerde inişli-çıkışlı bir süreç yaşanırken, İsmail Gaspıralı’nın padişah muhalifi Jön Türklerle ilişkileri daha olumlu seyir izliyordu. Yazılarında Jön Türklere olan sempatisini gizlemeyen İsmail Gaspıralı, Kasım 1895’te İstanbul’dan kaçan Mizancı Murad’ı misafir etmiştir. 19 -------------------------------------------------------- 16 BOA. DH. MKT. 319/74; BOA. HR.TH. 150/73; BOA. HR.SYS. 2270/70; BOA. MF.MKT. 283/42. Osmanlı Hükümeti’nin uyarısına neden olan haber metni şu şekildedir: “London’dan alınan telegramların rivayetine göre Van ve Erzurum Vilayetlerinde Ermenilerden ötürü büyük rahatsızlık bâr (var) imiş. Ermeni cemiyeti tarafından (İngiliz Dışişleri Bakanı) Lord Kimberley’e verilmiş namede sekiz-on bin miktarı Ermeni bala çağa (bebek, küçük çocuk) beraber kurşuna tutulup otuz karye harabelendiği beyan olunmuş. “Standar(d)” Gazetesinin haberine göre; Ermeniler devlete vergi vermek istemediklerinden karışıklık zuhur edip mahallin valisi asker muavenetine mecbur olmuş. Mahall-i fesada (karışıklık çıkan bölge) İngiliz Konsolosu gitmiş; mezkûr konsol(osun) isyana bâis (sebep) olduğu vali tarafından söyleniyor. İstanbul’un resmi haberine göre Ermeni kaçakları ve bir Kürt taifesi asi olarak bazı Müslüman karyelerini basmışlar. Askere müracaat bundan lâzım gelip mezkûr karışıklık ise bu halden ibaret bulunmuştur.” Bkz: Tercüman, 12 November 1894/12 Kasım 1894, No: 40: 80. 17 Muradov, 2015: 167. Tercüman’da Ermeni Meselesi ile ilgili daha geniş bilgi ve değerlendirme için bkz. Muradov, 2015: 163-182; Muradov, 2015: 218-236. 18 BOA. DH.MKT. 390/49; BOA. BEO. 650/048694; BOA. İ.HUS. 39/23, (11 M. 1313). 19 Kırımlı, 1996: 50; Mizancı Murad, 1994: 79. Gaspıralı İsmail Bey ile Mizancı Murat’ın yaşam süreçlerinde ilginç benzerlikler vardır. Örneğin; Kafkas asıllı olan Mizancı Murat da eğitiminin bir kısmını Rus Gimnazyumunda yapmış üniversite eğitimi için Moskova’ya gittikten sonra İstanbul’a kaçmıştır. Mizancı Murat, Jön Türk hareketi içinde yer 117 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu Tercüman’da Makedonya, Girit, Sudan ve Havran olaylarıyla ilgili haberlerin yer alması üzerine Dahiliye Nezareti, Hariciye Nezareti’ne gönderdiği tezkerede; Gaspıralı İsmail Bey’in Sen Petersburg Sefareti aracılığıyla uyarılmasını istemiştir (15 Temmuz 1896). Konuyla ilgili olarak Sen Petersburg Sefareti’ne yapılan tebligat üzerine, Sefaret de gereği için Sivastopol’daki Osmanlı Şehbenderliği’ni vazifelendirmiştir. Şehbenderliğe davet edilen Gaspıralı İsmail Bey’e gazetedeki yazılar dolayısıyla Osmanlı Hükümeti’nin rahatsızlık duyduğu mesajı tekrar iletilmiştir. İsmail Bey de Şehbender Ziya Bey’e cevaben; “Yalnız bu gibi havadisleri değil fakat Makedonya, Girit, Sudan ve Havran işleri hakkında makâlât dercinden yavaş yavaş feragat edeceğini” bildirmiştir. Bu cevap, Hariciye Nezareti’nden Sadarete ve Dâhiliye Nezareti’ne iletilmiştir (15 Eylül 1896). 20 Tercüman’ın yurda girişine dair yasak kararı alınırken; bazen bir nüshasının girişi yasaklanırken, bazen de bütün nüshalarını kapsayabiliyordu. Örneğin; 25 Ocak 1898 tarihinde Tercüman’ın 48. sayısının, 15 Ağustos 1898 tarihinde Tercüman’ın 27. sayısının, 13 Ekim 1898 tarihinde Tercüman’ın 40., 14 Ekim 1898’de 38-39. ve 3 Kasım 1898’de 37. sayılarının, 19 Mart 1898 tarihinde 7. sayının, 31 Mart 1898’de 6, 8 ve 9. sayılarının, 18 Nisan 1898’de 10 ve 11. sayılarının yurda girmesi yasaklanırken, Kasım 1902’de ise 14 Teşrinievvel 1318 (27 Kasım 1902) tarihli nüshada yer alan haberler dolayısıyla Tercüman’ın Osmanlı topraklarına girişi tamamen yasaklanmıştır(12 Kasım 1902). 21 Konulan bu yasaklar Tercüman’ın ülkeye girişine tam olarak mâni olamamıştır. Zaman zaman farklı yöntemler kullanılarak yasak delinmeye çalışılmıştır. Mesela; 4 Temmuz 1905 tarihinde İstanbul’daki Rusya Postahanesi’nden Galata Postahanesi’ne teslim edilen paketler içinden iyice sarılmış Tercüman’ın sekiz nüshası çıkmıştır. Bunun üzerine postalar üzerindeki denetimin sıkılaştırılmasına yönelik uyarılar yapılmış, ayrıca Rusya Postahanesi’nden de bu tür yasak yayınların ülkeye girişine aracılık etmemesi istenilmiştir (5 Temmuz 1905). 22 Tercüman’ın yayınlarından duyulan rahatsızlık sürüp giderken, Padişah II. Abdülhamid’in yurtdışındaki muhalif basını satın alma politikasının bir uygulaması olarak İsmail Gaspıralı’ya da bir teklifin yapıldığı anlaşılmaktadır. Gazeteyi satması için 300.000 Osmanlı lirası teklif edilmişse de Gaspıralı İsmail Bey bu teklifi reddetmiştir. 23 Tercüman’ın yurda girişine dair yasağın 1896-1908 yılları arasında devam ettiği anlaşılmaktadır. İttihat ve Terakkî’nin baskısı ile 23 Temmuz 1908 tarihinde Padişah II. Abdülhamid, Meşrutiyeti tekrar ilan etmek zorunda kalmıştır. Meşrutiyetin İlanını telgrafla öğrenen Gaspıralı İsmail Bey “On iki seneden beri Dersaadet’e gönderilmeyen gazetemizin bu nüshasını ancak tebrike ve hatırata tahsis etmek istiyoruz” ifadesiyle Tercüman’ın bir nüshasını Meşrutiyetin İlanına ayırmıştır. Meşrutiyetin İlanından duyduğu sevinci dile getiren Gaspıralı İsmail Bey; bu gelişmenin hem içeride ve hem de dışarıda olumlu etkilerinin olacağını vurgulamıştır. 24 Tercüman’ın Osmanlı topraklarına girişine zaman zaman getirilen yasakların yanında İsmail Gaspıralı’yı ilgilendiren bir kısıtlama da Bahçesaray’da basılan Kur’ân-ı Kerîm nüshalarının ülkeye girişi hakkında yaşanmıştır. İrade-i seniyye gereğince; Matbaa-ı Osmaniye’de basılan Kur’ân-ı Kerîm nüshaları dışındaki mushafların Osmanlı topraklarında dağıtılmasının yasaklanmış olması dolayısıyla da ülke içinde başka matbaalarda mushaf basılmasına yasak getirilmiş oluyordu. Ancak Bahçesaray ve Mısır’daki matbaalarda basılan mushaflar postahaneler -------------------------------------------------------- almış, Gaspıralı önce gayrı resmi diyaloglardan sonra 1911 yılında İttihat ve Terakki’ye üye olmuştur. Bkz: Kramer, 2004: 383-384. 20 BOA. A.} MTZ. (04). 37/26; BOA. A.} MTZ. (04). 37/65; BOA. HR.SYS. 1322/89. 21 BOA. HR.TH. 207/23; BOA. DH.MKT. 2091/22; BOA. HR.TH. 218/45; BOA. MF.MKT. 384/54; BOA. MF.MKT. 389/57; BOA. MF.MKT. 390/15; BOA. MF.MKT. 393/19; BOA. MF.MKT. 637/28; BOA. HR.TH. 219/50; BOA. HR.TH. 209/2; BOA. HR.TH. 209/62; BOA. HR.TH. 210/85; BOA. MF.MKT. 421/58; BOA. Y.PRK.DH.10/51; BOA. DH.MKT. 618/48. 22 BOA. DH.MKT. 982/87. 23 Kırımlı, 1996: 50-51. 24 Kırımer, 1996: 170-171. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 118 vasıtasıyla ülke topraklarına girmekte ve dağıtımı yapılmaktaydı. Bu şekilde dağıtımı yapılan Kur’ân-ı Kerîm nüshalarından birisini okuyan Fes ve Melbusat-ı Askeriye Fabrikası Dâhiliye Zâbiti ve İzmit Fabrikası Dersaadet Sevk Memuru Mülâzımıevvel Hasan Vefkî Efendi, ayetlerin manalarının değişmesine neden olabilecek bazı baskı hataları tespit etmiştir. 31 tane baskı hatasını içeren bir liste hazırlayan Hasan Vefkî Efendi 20 Temmuz 1907 tarihinde Maarif Nezareti’ne yazdığı şu arzuhalle durumu arz etmiştir: “Rusya’nın Bahçesaray’ında Tercüman Matbaasında 1316 senesinde tab’ ve neşr olunan Kelâm-ı Kadîm’de kırâ’at-i âcizânemde tesâdüf eylediğim hatalardan tebeddül eylemesine binâen hatâların cetveli merbûten takdîm kılındığını Cenâb-ı Vâcibü’l-Vücûd huzûr-ı Sübhânîlerinin mes’ûliyetlerinden azâd olmaklığım için çaresine tevessül buyurmalarının istirhâmına ictisâr olundu”. Hasan Vefkî Efendi’nin bu arzuhali ve ekindeki doğru-yanlış listesi Maarif Nezareti Teftiş ve Mu’âyene Heyeti’nce incelenmiş ve yabancı ülkelerde basılan Kur’ân-ı Kerîm nüshalarının baskı hatalarından salim olamayacağından dolayı, yabancı ülkelerde basılan nüshaların toplatılmasının gerektiğine karar verilmiştir. Bu karar uygulamada daha hassas davranılması tavsiyesiyle Rüsûmat Emâneti ile Posta ve Telgraf Nezareti’ne bildirilmiştir (8 Ağustos 1907). 25 Bu ve benzeri olaylar yaşanınca, yabancı ülkelerdeki matbaalarda basılan Kur’ân-ı Kerîm nüshalarının yurda girişine müsaade edilip edilmeyeceği ve Kırım’ın “memâlik-i ecnebiye: yabancı ülke” kapsamına girip girmediği konusu Meclis-i Vükelâ gündemine gelmiştir. Sonuçta; Mısır ve Bahçesaray’da basılan mushafların ülkeye girişi esnasında kontrol edilmesi, baskı hatası veya eksiklik bulunmayanların ülkede dağıtılmasına müsaade edilmesi, ancak baskı hatası ve eksiklik olanların geldiği yere iade edilmesi kararlaştırılmıştır (11 Eylül 1907). 26 4. İsmail Gaspıralı’nın Mısır’da İslam Kongresi Toplama Girişimi ve Osmanlı Yönetiminin Konuya Yaklaşımı Gaspıralı İsmail Bey’in sadece Rusya’da yaşayan Müslümanların/Türklerin milli uyanışı ve çağdaşlaşmasına yönelik faaliyetler (gazete çıkarma, kitap basımı, kongreler toplama, okullar açma vs.) yürütmediği, bütün dünya Müslümanları için de çabalar içine girdiği görülmektedir. Bu alanda takdire şayan bir girişim olarak “Dünya İslam Kongresi” toplanması için gayret göstermiştir. Müslüman Kongresi toplama fikri, Gaspıralı İsmail Bey’in diğer çağdaşı Rusya Müslüman aydınlarıyla yürüttüğü kongreler sürecinden ilham alınarak kendisinde ortaya çıkmış olması muhtemeldir. Ancak bu konuda Mısır’da yayınlanan ve Gaspıralı’nın yakından takip ettiği ve zaman zaman alıntılar yaptığı El-Menar, El-Ehram, El-Urvetü’l-Vüskâ gibi gazetelerden ve Mısır’daki reformculardan etkilenmiş olma ihtimali de vardır. Nitekim; Cemalettin Efgani ve Muhammet Adduh, çıkardıkları El-Urvetü’l-Vüskâ’da 1893’te bir İslam kongresi toplanmasını dair teklif etmişlerdir. Düşüncenin çıkış nedeni hangisi olursa olsun Gaspıralı İsmail Bey bu amaçla vapurla 5 ayda üç kez Mısır’a gidip gelmiştir. 27 Müslümanlar Kongresi toplanmasıyla ilgili olarak; ilk önce Tercüman’da makaleler yayınlayan Gaspıralı İsmail Bey, öncelikle kamuoyu oluşturmayı amaçlamıştır. Bu makaleler Tercüman’ın düzenli takipçilerinden Türkolog Arminius Vambery tarafından fark edilmiş ve Londra’da yayınlanan The Times Gazetesi’ne servis edilmiştir. Böylece bu kongre toplama fikri/girişimi dünyanın dikkatine sunulmuş oluyordu. Gaspıralı İsmail Bey, kongre toplama düşüncesini hayata geçirmek için İstanbul’a gelerek bazı görüşmeler yaptıktan sonra Mısır’a gitmiş ve Mustafa Kâmil Paşa ile El-Müeyyed Gazetesi Editörü Şeyh Ali Yusuf tarafından karşılanmıştır. Mus- -------------------------------------------------------- 1316 senesi ifadesinin Rûmî veya Hicrî olduğu belirtilmediği için Miladî karşılığı tam anlaşılamamaktadır. 1316 senesi; bu arzuhalin yazıldığı dönemde yazışmalarda Hicrî takvimin yanında Rûmî takvimin oldukça yaygınlaştığı göz önüne alınırsa Miladî 1900-1901 yıllarına karşılık gelirken, dini eserler ve özellikle de Kurân-ı Kerîm söz konusu olduğu için Hicrî takvimin kullanım yaygınlığı göz önüne alınırsa 1898-1899 yıllarına karşılık gelmektedir. 25 BOA. MF.MKT. 1011/55. Bkz. Ek 5. 26 BOA. MV. 117/4. 27 Kramer, 2004: 369; Kuttner, 2004: 391-444. 119 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu tafa Kâmil Paşa, Gaspıralı için 30 Ekim 1907 akşamı Semirami Oteli’nde bir yemek tertip etmiştir. Bu yemek sırasında Gaspıralı, kongre toplama önerisinden haberdar olan yabancı elçi ve gazeteciye takdim edilmiştir. Gaspıralı bu yemek sırasında kısa bir konuşma yaptıktan sonra 1 Kasım 1907 tarihinde Continental Oteli’nden altı yüz civarında dinleyicinin katıldığı bir konferans vermiştir. 28 Gaspıralı İsmail Bey, 1 Kasım 1907 (25 Ramazan 1325) Cuma akşamı Kahire’de Continental Otel’de yaklaşık 600 kişiden oluşan dinleyici kitlesine bir konferans vermiştir. İsmail Bey’in Türkçe yaptığı konuşmanın tercümeleri Arapça okunmuştur. Konferansın konu başlıkları; Rusya Müslümanlarının mevcut durumu, ücretsiz verilecek zorunlu ilköğretimin esaslarına ve Müslümanların sorunlarının çözümü için toplanacak “Müslümanlar Kongresi”ne dairdi. İslam dünyasında uyanış için bazı toplantıların yapıldığı ve gazeteler çıkarıldığından bahseden Gaspıralı İsmail Bey; bu çabaların yetersiz olduğunu, Müslüman ülkelerin genelinde geri kalmışlığın yaşandığını, medrese ve mekteplerin harap ve faydasız olduğunu, sanayinin çökmekte olduğunu, üç yüz milyonluk İslam Dünyasında otuz vapura sahip bir şirket ve beş milyonluk sermayeye sahip bir bankanın bile bulunmadığını anlatmıştır. Medeniyet alanında Avrupalı ülkeler bir tarafa İslam ülkelerinde yaşayan bazı milletlerin bile gerisinde kalan Müslümanlardaki durgunluğun, uyuşukluğun ve geri kalmışlığın sebebinin İslam Dini olmadığını savunan Gaspıralı İsmail Bey; asıl sebeplerin “cümleniz çalışınız”, “cümleniz okuyunuz”, “cümleniz tedbir ve sanâ’at ile yaşayınız” diye emreden dinin mensuplarının bu emirlerin tam aksini yapmalarından, fena âdetlerimizden, evham ve türlü hurafelerden kaynaklandığını savunmuştur. Bu hususların konuşulacağı, tartışılacağı geniş katılımlı bir “İslam Kongresi” toplanmasının yararlı olacağını anlatan Gaspıralı İsmail Bey; bu kongrenin siyasi konularla değil Müslümanların ekonomik ve sosyal alanlarda kalkınması için yapılacak işlerle ilgilenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu Kongrenin İstanbul’da veya Kahire’de toplanabileceğini belirten Gapıralı İsmail Bey; kongre hazırlıklarını yürütmek üzere Kahire’de bir hazırlık komisyonu seçilmesini, bu komisyonun kongre programını hazırlamasını, kongreye katılacakların listesinin hazırlanarak gerekli davetlerin yapılmasını önermiştir. 29 Gaspıralı İsmail Bey’in Mısır’daki faaliyetleri Osmanlı Hükümeti’nce yakından takip edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin Mısır Fevkalâde Komiseri Gazi Ahmed Muhtar Paşa 6 Kasım 1907 tarihinde Sadaret’e gönderdiği tezkerede; Kırım Bahçesaray’da yayınlanan Tercüman Gazetesi sahibi ve yazarı Gaspıralı İsmail Bey’in birkaç gün önce Kahire’de Continental Oteli’nde, ulema ve Mısır’ın önde gelenlerinden oluşan altı yüz kişilik bir dinleyici kitlesine bir konferans verdiğini belirtmektedir. Gaspıralı İsmail Bey’’in bu konferansta maksadını; İslam dünyasının çeşitli bölgelerinde yaşanan cehalet ve geri kalmışlığının ortadan kaldırılması ile ilim ve maarifin yaygınlaştırılması için alınacak tedbirleri ve yapılacak çalışmaları siyasete bulaşmadan görüşecek bir Kongre’nin toplanması olarak açıkladığı ifade edilmektedir. Bu yazının ekinde, konferansa dair haberin yer aldığı ve Mısır’da Mustafa Kâmil Paşa tarafından Fransızca yayınlanan L’Étendard Egyptien Gazetesi’nin 23 Ekim 1907 Çarşamba günkü nüshası da sunulmuştur. 30 Konferans sonrasında Mısır’dan memleketine hareket eden Gaspıralı İsmail Bey, dönüş yolculuğunda İstanbul’a uğramış ve bazı kişilerle görüşmüştür. Bunlardan birisi Meclis-i Sıhhiye Serkâtibi Ahmed Rağıb (?) Bey’dir. Ahmed Rağıb Bey, Mabeyn-i Hümâyûn Başkitâbetine şu arzuhali takdim ederek görüşme hakkında Saraya bilgi vermiştir (21 Kasım 1907): 31 -------------------------------------------------------- 28 Sırât-ı Müstakîm, 11 Haziran 1325/24 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 42: 248; Bozkurt, 2015: 102-104. Nitekim Mustafa Kâmil Paşa’nın idaresindeki L’Étendard Egyptien Gazetesi’nin 23 Ekim 1907 tarihli nüshasında, Vambery’nin The Times Gazetesinde çıkan haberinden bahsedilmektedir. Buna göre, Eylül 1908’de Kahire’de bir İslam Kongresi’nin düzenleneceği bilgisi verilmektedir. Bkz: L’Étendard Egyptien, 23 Ekim 1907, No: 200: 3. Bkz. Ek 3. 29 Sırât-ı Müstakîm, 11 Haziran 1325/24 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 42: 248-250. Konferansın L’Étendard Egyptien Gazetesi’nde yayınlanan Fransızca metni için bkz: Ek 6. 30 BOA. A.} MTZ. (05) 18-B/127. 31 BOA. Y.PRK.SH. 7/44. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 120 “Kendisi Mısır’da iken orada altı yüz kişiden müteşekkil bir konferans akd olunmuş. Bu konferansta (maksat) dünyanın her tarafında mütemekkin (yerleşmiş) olan Müslümanların terakkiyâtı mâddiye ve ma’neviyelerini tesrî’ edecek (hızlandıracak) bazı tedâbîri müzâkere imiş. Otuz kadar azadan bir Encümen-i Dâimî teşkîl olunarak, bunlar iktizâ eden memâlike da’vetnâmeler gönderecek imişler. Bu İsmâil Gasprinski Beyoğlu’nda Otel (?)’da misafir olub şu teşebbüs hakkında Mabeyn-i Hümâyûn-ı Mülûkânece kendisinden ahz-ı ma’lûmât edilmek arzu buyrulur ise i’âre-yi ma’lûmât (bilgi verme) edeceğini söylüyor.” Gaspıralı İsmail Bey ve faaliyetleri hakkında II. Abdülhamid döneminde temkinli bir politika izlendiği ve yakından takip ettirildiği anlaşılmaktadır. Hidiviye Vapuru ile İstanbul’a gelen Gaspıralı, Beyoğlu’nda bir otele yerleşmiştir. Zaptiye Nezareti’nden 20 Kasım 1907 tarihinde Beyoğlu Mutasarrıflığına gönderilen tezkerede; kendisine sezdirilmeden İsmail Bey’in izlenmesi, kimlerle görüştüğünün takip edilmesi ve faaliyetleriyle ilgili olarak 24 saat geçmeden rapor verilmesi istenilmiştir. 32 Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul’a bu gelişinde Mekâtib-i Askeriye Müfettişliği görevini de yürüten Padişahın Yaverlerinden İsmail Paşa ile de görüşmüştür. Bu görüşmede İsmail Paşa’ya kongre düzenlemekteki amaçlarını anlatmış ve böylece konu Padişaha arz edilmiştir. Gaspıralı İsmail Bey, Kongre hazırlıklarıyla ilgili Osmanlı yönetimi ile yaptığı bu görüşmeleri “Müslüman Kongresi” isimli eserinde şu şekilde anlatmaktadır: 33 “Yol üstü Dersaadet’te iki gün kalıp eczâ-yı Devlet-i Aliyye’den bulunan Mısır’da Mü’temer-i İslâmî tedârik olunduğunu mübâşir sıfatıyla Yıldız’a haber verdim. Bu münâsebet ile Mekâtib-i Askeriye Müfettişi Yaver İsmail Paşa ile görüşüldü. İki saat söyledim; fakat efkârımı anlatamadım, içeriye yanlış haber edilmemesi için beraberimizde bulunan Saray memurlarından Nermî Efendi’ye dediklerimi kaleme aldırıp Paşaya verdim, çok memnun oldu. Çünkü Müslüman Kongresi gibi hiç me’mûl olmayan bir işin şifahen arzından kurtulmuş bulundu. Ma’rûzâtım cümle gazetelerde derc edilmiş ma’lûmâttan ibaret ise de makama hürmeten edâ-yı nezâketten ötürü lâzım görülmüştü. Arkamda fesli şapkalı geziciler bulunduğundan dost ve âşinâları ziyâretim ile rahatsız etmeyerek Kırım’a döndüm. Bir ay kadar Bahçesaray’da kalıp tekrar Mısır’a yollandım… Hidiv Abbas Hilmi Paşa’ya arz ettiğim surette mü’temeri makbul ve nâfi’ gördüler. Devletlû Gazi Muhtar Paşa (Osmanlı Devleti’nin Mısır Fevkalâde Komiseri) teşebbüsün güzel olduğunu söylemek ile beraber Yıldız’ca havf ederek mümâna’at edilmek ihtimalini anlattı.” İslam Kongresi toplanmasına dair Osmanlı yönetimin soğuk tavrı ve kendisinin izlenmesi için peşine hafiyeler takıldığına dair anlattıkları dikkat çekicidir. Ayrıca hafiyeler tarafından takip edildiğinin farkında olduğu da anlaşılmaktadır. Yukarıda da bahsedildiği üzere, Zaptiye Nezareti’nden 20 Kasım 1907 tarihinde Beyoğlu Mutasarrıflığına gönderilen tezkerede Gaspıralı İsmail Bey’in takip edilmesi emredilmişti. Gaspıralı İsmail Bey, İslam Kongresi toplama girişimiyle ilgili olarak hem bilgi vermek ve hem de destek almak amacıyla Padişah II. Abülhamid’le görüşmeyi arzu etmişse de buna muvaffak olamamıştır. Bununla birlikte üzerinde tarih bulunmayan Padişaha şu arzuhali takdim etmiştir: 34 “Sâye-i Hazreti Hilâfet-penâhîlerinde Memâlik-i Şâhânelerinde bulunan akvâm-ı İslâmiyenin terakkî ve irtifâları temin edilmiş olduğu halde memâlik-i ecnebiyede sâkin iki yüz milyondan mütecâviz bulunan ehl-i İslâmın hâli daha başkadır. Hele sâ’ir milletler aklen, iktisâden ve ictimâ’en günbegün terakkî ettikleri halde Müslümanlar maatteessüf tedennîde (aşağıya gitme, gerileme) bulunuyorlar. Ve mukaddemce istiklâl-i siyâsiyelerini kaybettikleri gibi şimdi tedrîcen mevki’ ve istiklâl-i iktisâdiye ve içtimâ’iyelerini elden kaçırıyorlar. Bu hususta bir hayli ma’lûmât ve mütâlâ’ât takdîm ettiğim Hutbede beyan edilmiştir ki, lâzım-ı hâlde (gerektiğinde) mürâca’at buyrulur. -------------------------------------------------------- 32 BOA. ZB. 391/57. Bkz. Ek 2. 33 BOA. Y.PRK.NMH. 10:60; Sırât-ı Müstakîm, 23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909, Cilt: 2, Sayı: 48: 337-338. 34 BOA. Y.PRK.TKM. 50/45. Başkanlık Osmanlı Arşivi kataloğunda belgenin tarihi olarak (H 25.09.1325) verilmişse de bu tarih, Gaspıralı İsmail Bey’in Kahire’de Kontinental Oteli’nde verdiği konferansın tarihidir. Zaten Arapça Konferans kitapçığının kapağında da bu tarih yer almaktadır. Bkz: BOA. Y.PRK.TKM. 50/45. 121 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu Bundan böyle Memâlik-i Şâhâneleri hâricindeki ehl-i İslâmın düşkünlüğü ve inhitâtı (çöküş) bilcümle ehl-i dil ve âşinâ-yı ahvâl (halden anlayanlar) olanları tabî’i mükedder (kederli) ederek esbâbının keşfi ile çaresine bakılmak fikrine sevk etmiştir. Şöyle ki; Rusya’da, İran’da, Mısır’da ve Hindistan’da ulema, fuzalâ ve üdebâdan bu mesele ile uğraşanlar hayli çoğalmış ve hatta bazı mahallî mü’temerler (kongreler) vâki’ olmuştur ki, bu sayede Mü’temerü’l-İslâm-ı Umûmî niyeti vücut bulmuştur. Tasavvur olunan Müslümanlar Kongresi’nin siyasiyâta hiç ta’alluku olmayıp mevâdd-ü mesâ’il-i ameliye-i içtimâ’iye ve iktisâdiyeden (sosyo-ekonomik konulardan) bahsedeceği ileride ilan edilecek programdan anlaşılacaktır. Âcizleri muharrirlerin ihtiyarı bulunmaklığım hasebiyle meselenin üstünü açıp meydân-ı mabâhaseye konulması bendelerine terk edilmiştir. Buna binaen bundan üç ay mukaddem neşretmekte bulunduğum “Tercüman” Gazetesi’nde işi ortaya koyup bu def’a Mısru’l-Kahire’de altı yüz kadar hâzırûn huzurunda söylediğim Hutbede meseleyi şifâhen dahî beyan ettim. Bundan böyle Mü’temer-i İslâmiye (İslam Kongresi) hususunda konferans ve matbû’ât vasıtasıyla umuma ma’lûmât verilmesi ve Avrupa efkâr-ı umûmîsine aks gelmediği görülüp Mısır Müslümanları tarafından hüsn-i kabûl edildiği mu’âmeleleri ile müsbet bulundu. Hutbem hitâm bulduğu (bulması) ile “Kongre” tedâriki için yirmi sekiz (28) addan ibaret muvakkat (KOMİTE) tertip edildiği ilan olundu. İşbu Komite sâ’ir kıtalardaki komiteler ile bilmuhabere lazım gelen resmî ve gayr-i resmî teşebbüsâtta bulunacaktır. Mısır Komitesi erbabının isimleri Mü’temerü’l-İslâmî Mecmû’ası’nda mündericdir. Konferans akşamından sonra bir hayli adam daha komiteye intihâb olunacağı bendelerine haber verildi ise de isimleri şimdilik nâma’lûmdur. Ve ileride Mısır gazetelerinde görülecektir. Her ne kadar İskenderiye’de Devletlû Gazi Ahmed Muhtar Paşa Hazretlerini hususi surette ziyaret ederek bu işten ma’lûmât verdi isem de Zât-ı Akdes-i Hazret-i Hilâfetpenâhîleri terakkiyât ve te’âlî-i İslamiyenin hâmî-i ekberi bulunduklarından mahsûs Dersa’âdet’e uğrayub keyfiyeti ve lâzım gelen tafsîlât olur ise vermeyi vâcibeden addettim. Kongrenin mahall ve vakt-i ictimâ’ına gelince bunlara şimdiden kat’iyyen karar verilemiyor ise de, Mısırlıların Mısır’da vâki’ olmasına hevesleri anlaşılıyor. Kongrenin tedâriki tabî’i açık açık (ilan) edilecektir ve içtimâ’ı esnasında kabulleri sâmi’în için açık bulunmakla beraber bilcümle evrâk ve müzâkerâtı ve kararı birkaç lisan üzere neşredilecektir. Kulları İsmail Bey Gasprinski,Muharrir-i Cerîde-i Tercüman, Bahçesaray”. Gaspıralı İsmail Bey’in yukarıda metni verilen arzuhalinin ekinde Kahire’de 1 Kasım 1907’de vermiş olduğu konferansın El-Müeyyed Matbaasında basılan yirmi sayfalık Arapça metni de yer almaktadır. 35 Gaspıralı İsmail Bey’in sunduğu arzuhalde Padişah II. Abdülhamid’den destek talep etmekle birlikte, Kongrenin İstanbul’da toplanmasına dair bir ifadeden kaçınması dikkati çekmektedir. Bunda; Osmanlı Harbiye Mektebi’ne öğrenci olarak kayıt yaptırmak istediğinde Rus Sefiri Kont Nikolay İgnatiyef’in engel olması olayında olduğu gibi Rus Çarlığı’nın Osmanlı Devleti’ne baskı yapması ve yine İstanbul’un Mısır’a göre Rusya’ya daha yakın olmasından dolayı müdahale edilebileceği endişesi etkili olabilir. Bunun yanında Müslüman tebaasının hareketlenmesinden çekinen Rus Çarlığı ile özgürlükler konusunda otokratik tavrı bilinen Osmanlı yönetiminin Kongre konusunda aynı çizgide buluşma ihtimali de akla gelebilir. Bu açıdan İngiliz işgalindeki Kahire’nin İstanbul’a nazaran hür ifade için daha uygun bir ortam olduğu düşüncesinin Gaspıralı’da bulunduğunu ifade eden yazarlar da bulunmaktadır. 36 Bir yıl sonra 1908 senesi Mart ayı sonlarında tekrar İstanbul’a gelen ve üç gün burada kalan Gaspıralı İsmail Bey, “Müslümanlar Kongresi” adıyla bastırmış olduğu risaleyi37 Padişaha arz -------------------------------------------------------- Bu Encümende yer alan şahıslardan bazılarının isimleri şöyledir: Şeyh Selim El-Beşerî (Ezher Camii Eski İmamı), Seyyid Bekrî Nakîb, Şeyh Muhammed Şâkir (İskenderiye Uleması Şeyhi), Şeyh Muhammed Bahît (Ezher Ulemasından), Şeyh Muhammed Hüseyin El-Adevî (Ezher İdare Azası), Şeyh Hüseyin Vâlî (Ezher Ulemasından), Hüseyin Asım Paşa, Hüseyin Vâsıf Paşa, İsmail Abaza Paşa, Hasan Rıfkı Paşa, Ali Şu’arâvî Paşa, Doktor Ulvi Paşa, Musa Galip Paşa, Kasım Emin Bey, İbrahim Helebâvî Bey, Ahmet Zeki Bey, Yusuf Sıddık Bey, Ömer Lütfü Bey, Muhammed Ferid Bey, Ali Behçet Bey, İsmail Re’fet Bey, Hasan Bekrî Bey, Abdülaziz Fehmi Bey, Refik El-Azm Bey, Talat Harb Bey, Muhammed Ahmed Eş-Şerif Bey, Hafız Avz Efendi, Ali Yusuf (Müeyyed Gazetesi Sahibi). Bkz: BOA. Y.PRK.TKM. 50/45. 35 BOA. Y.PRK.TKM. 50/45. 36 Kramer, 2004: 368-369. 37 “Müslümanlar Kongresi” Türkçe eserin Arapça, Fransızca metinleri için bkz. Kırımlı ve Türkoğlu, 2002: 13-29. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 122 etmek istemiştir. Gaspıralı İsmail Bey, İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde İran’ın İstanbul Sefiri Prens Erfa’uddevle Mirza Rıza Han ile görüşmüş ve Müslüman Kongresinin toplanma amaçlarını anlatmıştır. Rıza Han kongreyi olumlu karşılamış ve ülkesindeki karışıklıklar sükûnet bulduğunda İranlı temsilcilerin de kongreye katılacaklarından emin olduğunu belirtmiştir. Rıza Han, Gaspıralı İsmail Bey’le yaptığı görüşmeden sonra Sadrazama sunduğu arîzada; Gaspıralı’nın önceki yıl Kongre toplanmasına dair İsmail Paşa vasıtasıyla saraya başvuruda bulunduğunu belirttikten sonra kendisiyle tanışıklığı nedeniyle aynı konuyla ilgili olarak tekrar geldiğini ifade etmiştir. Arîzanın devamında Gaspıralı’nın “Müslümanlar Kongresi” isimli eserini tekrar Padişaha sunmak istediğini belirten Rıza Han; “Hâk-pây-i Şâhâneye takdîmi fâ’ideden hâlî olamayacağından” ifadesiyle Gaspıralı’nın arzuhalinin ve eserinin Padişaha takdimini tavsiye etmiştir. Rıza Han arîzanın son kısmında, İsmail Bey’in arzuhalinin Padişaha takdimine dair irâde-i seniyye çıkarsa Şerif Bey vasıtasıyla Sadaretten kendisine bilgi verilmesini rica etmiştir. 38 Muhtemelen İran Sefiri Rıza Han’ın bu tavassutuyla Sadrazam Ferid Paşa ile görüşen Gaspıralı İsmail Bey, İslam Kongresi toplanmasının gerekliliğine dair yazdığı mektubu ve Kongre Nizamnamesini Sadrazama takdim etmiştir. Görüşmede; Kırım ve Mısır’la ilgili bazı sorular soran Sadrazam Ferit Paşa; İslam dünyasında gerilemenin sebepleri, ilk tahsilin yaygınlaştırılması ve mekteplerin ıslahından bahsetmiştir. Görüşmeden bahsederken, Sadrazamın konuya girmemesi nedeniyle kendisinin de “Kongre” ve “Mü’temer” kelimelerini telaffuz etmediğini belirten Gaspıralı, Sadrazamın “memnun oldum, İstanbul’a ne vakit teşrif buyrulursa kapı daim açıktır” dediğini kaydetmektedir. Gaspıralı; Sadrazamın kongre konusunu sükutla geçiştirdiğini belirttikten sonra olumsuz intiba edindiğini şu sözlerle vurgulamaktadır: 39 “Ferid Paşa’nın beyânât-ı münevveresinden anladığım (Mü’temer-i İslâmî arzu olunur ve lâzımdır. Fakat İstanbul’da -Evet o zaman- bunu(n) ismi bile söylenmez. Ma’a-mâfîh işinizden memnunum)dan ibaret idi, ben böyle anladım, değilse ma’zûr buyursunlar”. Sadrazamdan sonra Osmanlı Ulemasından Mahmud Efendi ile de görüşen Gaspıralı İsmail Bey; onun kongrenin toplanmasının gerekli olduğuna dair dini delillerden bahsetmesinden memnuniyet duyduğunu ifade etmektedir. Ayrıca; Rusya Sefarethanesi Müşaviri Maykof ile de görüşen Gaspıralı İsmail Bey; ona kongre hazırlıkları ile ilgili bilgi verdikten sonra Kırım’a hareket etmiştir. 40 Gaspıralı İsmail Bey, kongre hazırlıkları çerçevesinde 1908 yılında Kahire’ye geldiğinde, Kazanlı Abdullah Battal ile birlikte “El-Nahda (النهضه(: Rönesans” isimli Arapça bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Sadece üç sayı (23 Şubat, 3 Mart, 30 Mart 1908) yayınlanabilen bu gazetenin çıkış sebepleri arasında; Gaspıralı İsmail Bey’in kongrenin Mısır ayağında önemli yer tutan ve Osmanlı karşıtlığı bilinen kişilerin çıkardıkları El-Menar ve El-Müeyyed’den dolayı kongreye karşı oluşan olumsuz algıyı bertaraf etmek düşüncesi de vardır. Gazetenin temel hedefi ve yayın politikası toplanması düşünülen İslam Kongresi hakkında aydınları ve halkı bilgilendi- -------------------------------------------------------- Gaspıralı İsmail Bey’in takdim etmek istediği risalenin Arapça nüshası olması muhtemeldir. Çünkü Arapça nüshası Kahire’de El-Müeyyed Matbaası’nda Hicri 1325 (Miladi 1907-1908) tarihli iken Türkçe nüshası Temmuz-1909’da Bahçesaray’da Tercüman Matbaası’nda basılmıştır. Bu Türkçe nüshanın ilk sayfasında; Müslüman Kongresi fikrinin Kahire’de 1907 sonbaharında ortaya çıktığı ve çeşitli ülkelerde yankı yaptığı halde Osmanlı topraklarında bahsedilmesinin vaktinin yeni geldiğinden söz edilmektedir. 1908 yılı ortalarına kadar devam eden istibdad yönetimi ve sonrasında yaşanan “tecdîdâd-ı hayriye”nin kongreden bahsedilmesini geciktirdiğini belirten Gaspıralı İsmail Bey; Osmanlı’daki hürriyet ortamının İran’da da yaşanması ve bu iki ülkenin ulema ve münevverlerinin kongreye destek vermeleri hususundaki ümidini dile getirmektedir. Bkz: Kırımlı ve Türkoğlu, 2002: 15, 31, 41. 38 BOA. Y.PRK.NMH. 10/60; İsmail Gaspırinki, “Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi”, Sırât-ı Müstakîm, Cilt: 2, Sayı: 48 (23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909), s. 337-339. 39 İsmail Gasprinski, “Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi”, Sırât-ı Müstakîm, Cilt: 2, Sayı: 48 (23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909), s. 339-340. 40 İsmail Gasprinski, (23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909), “Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi”, Sırât-ı Müstakîm, Cilt: 2, Sayı: 48: 339-340. 123 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu rerek kongreye destek sağlamaktır. Bu gazete ve diğer destekleyen gazetelerde İslam Kongresi’nin 1908’in Eylül veya Kasım aylarında toplanacağına dair haberler yayınlanmaktaydı. Bu hazırlıklar sürerken Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet ilan edilmiştir. Kısmen de olsa iktidarda söz sahibi olmaya başlayan Jön Türkler bu kongrenin İstanbul’da toplanmasını teklif etmişlerdir. Ancak Gaspıralı İsmail Bey, hazırlıkların tamamlandığını ve açılış gününün bile belirlendiğini belirterek bu teklifi reddetmiştir. 41 Kongrenin destekçilerinden El-Müeyyed Gazetesi; Gaspıralı İsmail Bey’in, II. Meşrutiyet’in İlanı’ndan sonra bağlantılarının iyi olduğu (ki, kendisi de İttihat ve Terakki’ye 1911 yılında üye olacaktır) İttihatçıların yönetimde etkili olduğu dönemde İslam Kongresi’ni İstanbul’da toplamaya karar verdiğini yazmakta ise de bu yönde ciddi teşebbüste bulunulmamıştır. Ayrıca Gaspıralı’nın, Hindistan seyahatinde ve Tercüman’daki yazılarında kongre girişiminden pek bahsetmemesi bu girişimin gerçekleşmesine dair ümidin kırıldığı şeklinde yorumlanabilir. 42 Bununla birlikte Sırât-ı Müstakîm’de yer alan bir makalede 29 Safer 1329 (1 Mart 1911) tarihinde Mısır’da El-Ezher Şeyhi Şeyh Selim El-Beşerî idaresinde, Müslümanların ekonomik ve sosyal alanlarda kalkınmalarına dair konuların görüşüleceğinden bahsedilmektedir. Hazırlık Komitesi tarafından hazırlanan ve İslam ülkelerinde gazetelerde yayınlanan “İlan”da siyasi konuların konuşulmayacağı bu kongre için İslam ülkelerinden ulema davet edilmekte ve katılmak isteyenlerin cevaplarının bildirilmesi istenilmektedir. 43 Bununla birlikte dünyanın çeşitli yerlerinde olduğu gibi dar katılımlı toplantıların dışında, Gaspıralı İsmail Bey’in düşündüğü ölçüde geniş katılımlı bir Müslümanlar Kongresinin toplanması mümkün olamamıştır. Gaspıralı İsmail Bey’in yukarıda metni verilen arzuhalinde de belirtildiği üzere; İslam dünyasının birçok alanda geri kalmışlığı, siyasi ve ekonomik bağımsızlığın kaybedilmekte olması, yaşanan sorunların çözümü için yürütülmekte olan yerel çabaların üstünde Dünya Müslümanlarının temsilcilerinin katılımıyla bir “İslam Kongresi” toplanması önerisi oldukça önemli bir girişimdir. Kongrenin hazırlık çalışmalarını Mısır’daki Komite yürütecektir. Toplanacak kongrenin siyasetle ilgisinin olmayacağı ilkesi de önemlidir. Mısır’daki Osmanlı Fevkalâde Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paşa’ya konuyla ilgili bilgi veren Gaspıralı İsmail Bey, bir de konuyu doğrudan Padişaha arz etmeyi tercih etmiştir. Kongre hazırlıklarının İngiltere işgalindeki Mısır’da yürütülmesi, toplanacak kongreye başta Osmanlı ülkesinin yanında; İngiltere, Rusya ve Fransa işgalindeki yerlerden temsilcilerin katılmasının planlanması, yapılacak bu kongrenin siyasetten uzak tutulmasını pek de mümkün kılmamaktaydı. İşgalci devletler kendi idarelerindeki Müslümanların uyanışından rahatsız olacaklar, Osmanlı Devleti ise kongrenin İngiliz idaresindeki Mısır’da toplanmasından dolayı haklı olarak kuşku duyacaktır. Gaspıralı İsmail Bey’in yukarıda bahsedilen Kasım-1907 ve Mart-1908’deki temaslarından Osmanlı Hükümeti’nin bu Kongrenin toplanmasına sıcak bakmadığının hissettirildiği anlaşılmaktadır. Hatta bu tavır, kongrenin destekçilerinden Mısır’da yayınlanan El-Menar tarafından Osmanlı Hükümeti’nin bu girişime karşı olduğu şeklinde yorumlanmıştır. Osmanlı Hükümeti’nin kongreye sıcak bakmaması ve destek vermemesinin birçok nedeni olmakla birlikte en önemlileri şu şekilde sıralanabilir: a) Kongrenin İngiliz işgali altındaki Mısır’da toplanacak olması ve İngilizlerin bu kongreyi yönlendirebileceği endişesi, b) Kongre hazırlık Komitesinde yer alan El-Müeyyed Gazetesi sahibi Şeyh Ali Yusuf hakkında Osmanlı Hükümeti’nin olumsuz izlenim, -------------------------------------------------------- 41 Bozkurt, 2015: 103-104; Kramer, 2004: 376; Kuttner, 2004: 391-444. 42 Kramer, 2004: 377-378. 43 Sırât-ı Müstakîm, 23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909, Cilt: 2, Sayı: 48: 337-339. Kongreye dair bu bilgiler verildikten sonra makalenin devamında, böyle bir kongrenin toplanması için Gaspıralı İsmail Bey’in yaptığı girişimlerden bahsedilmekte ve şu yoruma yer verilmektedir: “Mücâhid-i muhterem İsmail Bey Gasprinski şu emel-i mebrûr ile meydanı mücâhedeye atıldığı zaman efkârını kemâl-i serbestî ile etyân edebilecek bir muhît arıyordu. O sıralarda memleketi olan Rusya şedâ’id-i istibdâd ile kavruluyor, Dârü’l-hilâfe ise her türlü eser-i hayattan mahrum bulunuyordu… Nihâyet Mısır’ı, beşeriyetin edvâr-ı kadîm irfânını bu fikr-i ulvînin tenmiyesine (artma, gelişme) müsâid buldu.”. Bkz. Aynı yer. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 124 c) Yine Osmanlı karşıtı faaliyetleriyle bilinen Suriyeli Refik El-Azm ve Hakkı El-Azm kuzenlerin Komitede yer almaları vs. 44 Bütün bu gayretlere rağmen Gaspıralı İsmail Bey’in İslam Kongresi toplama teşebbüsü başarılı olamamıştır. Hazırlık için Komite oluşturulmuş ve bazı hazırlıklar da yürütülmüşse de Kongrenin toplanması mümkün olamamıştır. Toplanamama sebepleri arasında birçok husus sayılabilir: Öncelikle, her ne kadar Gaspıralı İsmail Bey kongrenin siyasetten uzak olacağı düşüncesinde ise de böyle bir kongrenin büyük bir siyasi gücün/devletin desteği olmadan toplanması mümkün değildir. En büyük bağımsız İslam Devleti olan Osmanlı Devleti, kongrenin toplanmasına sıcak bakmamıştır. Çünkü; kongrenin toplanacağı Mısır, İngiltere işgalinde olduğu için kolayca yönlendirilebilirdi. Ayrıca Mısır’da yuvalanmış olan Osmanlı karşıtı muhalif isimler Kongrenin Hazırlık Komitesi’nde yer almaktaydı. Kongrenin İstanbul’da toplanması için siyasi iklim pek de müsait değildi. Bu durumu Yusuf Akçura verdiği konferansta “Bir Müslüman Kongresi fikri meydana çıktı. İsmail Bey Gasprinski Hazretleri geçen sene Mısır’a gitti. Çünkü o zaman İstanbul’da böyle şeyler yapmak, söylemek değil, düşünmek bile kâbil değildi” dediğini aktararak dile getirmiştir. 45 Diğer taraftan teb’aları arasında Müslüman topluluklar bulunan Fransa ve Rusya da kongrenin başka bir emperyalist gücün denetimindeki bir yerde toplanmasından ve kongre faaliyetlerinin kendi vatandaşlarında bir uyanışa sebep olmasından endişe duymaktaydılar. Diğer taraftan Gaspıralı İsmail Bey’in liberal tavrına karşılık, Mısır’daki komite üyelerinin bazılarının radikal çizgileri kongre hazırlık aşamasında görüş ayrılığına neden olmuştur. 46 Gaspıralı İsmail Bey’in “Müslümanlar Kongresi” toplama girişiminde Mısır’ın öne çıkmasında, uygulama ayrıntılarında farklar olmakla birlikte Cemaleddin Efganî-Muhammed Abduh Ekolü’nün etkisinden bahsedilebilir. Nitekim bu hususa dikkat çeken Yusuf Akçora; Gaspıralı İsmail Bey ve Rusya Müslümanları arasında gelişmekte olan Ceditçilik hareketinin güçlenmesinde, Mısır’da bir akım olarak yayılmakta olan Cemaleddin Efgani ve Muhammet Abduh öncülüğündeki yenilikçi fikirlerin etkisini dile getirir. 47 İstanbul’da tahsilde bulunan “Rusyalı İslam Talebesi Cemiyeti”nin 27 Aralık 1908 tarihinde “Rusya’da Sâkin Türklerin Hayat-ı Medeniye, Fikriye ve Siyasiyelerine Dâir” düzenlediği konferansta konuşma yapan Mekteb-i Mülkiye Tarih Öğretmeni Yusuf Akçura, Rusya’daki Türklerin fikrî, medenî ve siyasi hayatları açısından 1883 yılında Tercüman’ın yayın hayatına başlamasını önemli bir dönüm noktası olarak nitelendirmiştir. Gaspıralı İsmail Bey’in Türklerin kurtuluşu için ortaya koyduğu programı; mekteplerin ve medreselerin ıslahı, dilin birleştirilmesi, kadınların eğitimden yararlandırılması, dini idarelerin ıslahı, Rusça’nın öğrenilmesi gibi başlıklarla anlatan Yusuf Akçura, konuşmasında Usul-i Ceditçiler ile Muhafazakârlar arasındaki görüş ayrılıklarını da izah etmiştir. Usuli Ceditçilerin; mevcut dini kitapların iyi incelenmesi ve asıl kaynaklarına başvurulması gerektiğine dair görüşleri nedeniyle Usul-i Atikçilerle tartışma yaşandığını belirten Yusuf Akçora; bu noktada Cemaleddin Efgani ve Muhammet Abduh’un ektiği tohumların Müslüman aydınlar üzerinde etkili olduğunu ifade etmiştir. 48 -------------------------------------------------------- Refik El-Azm ve Hakkı El-Azm kuzenler Osmanlı Devleti’nden ayrılmayı amaçlayan Cemiyetü’s-Sevri’l-Osmani (Osmanlı İnkılap Cemiyeti), Hizbü’l-Lâ-Merkeziye (Osmanlı Adem-i Merkeziyet Partisi), El-Kahtâniye Cemiyetlerinde yer alarak ve aktif bir şekilde Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet göstermişlerdir. Bu faaliyetleri nedeniyle I. Dünya Savaşı sırasında Âliye Divan-ı Harb-i Örfisi’nde gıyaben yargılanmışlar ve idam cezasına çarptırılmışlardır. Bkz: Âliye Divanı Harb-i Örfîsinde Tedkîk Olunan Mesele-i Siyâyise Hakkında İzahat, Dördüncü Ordû-yı Hümâyûn Neşriyatı, 1332: 125; Ortak, 2011: 8, 12, 18-19, 57. 44 Sırât-ı Müstakîm, 28 Mayıs 1325/10 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 40: 217; Kramer, 2004: 374-376. 45 Sırât-ı Müstakîm, 28 Mayıs 1325/10 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 40: 217. 46 Kramer, 2004: 376-377. Yazar, Mısır’da görevli bir Fransız Diplomatın “Gasprinskiy’in Mısırlılar için fazla liberal olduğunu” belirttiğini kaydetmektedir. 47 Sarıçiçek, 2015: 258. Gaspıralı İsmail Bey ile Cemaleddin Efgani ve Muhammet Abduh’un İslamî rönesans anlamındaki paralellikler başka yayınlarda da dile getirilmiştir: Bkz. Lazzerini, 2004: 87. Ancak Gaspıralı İsmail Bey; Mısır’daki El-Urvetü’l-Vüska ve El-Menâr etrafında toplanan reformcuların (C. Efgani, M. Abduh) itikatlarını paylaşmakla birlikte onlara göre daha ılımlı bir çizgi takip ediyordu. Bkz: Kramer, 2004: 366. 48 Sırât-ı Müstakîm, 21 Mayıs 1325/3 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 39: 201-204; Sırât-ı Müstakîm, 28 Mayıs 1325/10 Haziran 1909, Cilt: 2, Sayı: 40: 214-218. 125 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu Gaspıralı İsmail Bey ve Ceditçilik üzerindeki Mısır etkisi Rus basını tarafından da dile getirilmekte ve Çarlık Yönetimi tarafından da takip edilmekteydi. Örneğin, Rusya basınında (Sen Petersburg’da yayınlanan Ziemstchyne isimli gazetede Prens Sergei Mikhailovitch N. Wolkonsky imzalı yazıda olduğu gibi) Gaspıralı İsmail Bey’in liderliğinde Kazan ve Orenburg’da ortaya çıkan Genç Müslümanlar Hareketi’nin bir taraftan İstanbul’a kaçan İbrahimof vasıtasıyla oradaki Jön Türk Hareketi ile bağlantıya geçtiğine ve diğer taraftan Kahire’deki El-Ezher gibi yeni fikirlerin savunan dini bir okulla bağlantıya geçtiğine dair bilgi ve yorumlar yer almaktaydı. Hatta reformist Muhammet Abduh öncülüğünde Mısır’da yükselen hareketin etkisiyle Rusya’daki Genç Müslümanlar Hareketi’nin Kahire’deki (Ezher Medresesi) gibi bir dini okulu Orenburg’ta da açmak istedikleri belirtilen haber yorumda bu durumun Rusya için bir tehlike haline geleceği vurgulanmaktadır (Mayıs 1911). 49 5. II. Meşrutiyet Sonrası Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi ve 1909’da da Padişah II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra Osmanlı yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e karşı tutumu büyük ölçüde değişmiştir. Bu değişimde Gaspıralı’nın daha önceden diyalogunun olduğu İttihatçıların yönetimde söz sahibi olmalarının etkisi bulunmaktadır. Sırât-ı Müstakîm’in 29 Temmuz 1909 tarihli nüshasında dünyadaki Müslümanların uyanışı için büyük gayretler gösteren Gaspıralı İsmail Bey’in ilk tahsilin dünyada ve İslam tarihindeki gelişimi ve ilk tahsilin kolaylaştırılmasıyla ilgili İstanbul’da bir konferans vereceği duyurulmuştur. 50 1 Ağustos 1909 tarihinde İstanbul’da Şehzadebaşı’nda Fevziye Kıraathanesi’nde verilecek konferansla ilgili yazışmalar yapılmış ve Hareket Ordusu Kumandanlığı’ndan gerekli izin alınmıştır (29 Temmuz 1909). 51 Konferansın konusu; iptidai mekteplerde okuma-yazma öğretimini kolaylaştırmak için İsmail Bey’in geliştirdiği “usul-i cedid” ile ilgilidir. Konferansın başında Gaspıralı İsmail Bey’i İstanbul’daki yakın dostlarından Ahmet Mithat Efendi dinleyicilere takdim etmiştir. Ahmet Mithat Efendi takdim konuşmasında; Gaspıralı İsmail Bey’in hayatı, Tercüman, bu gazetenin yasak olmasına rağmen Osmanlı topraklarına girmesi ve okunması, İslam Kongresi toplama girişimi ve Gaspıralı’nın eğitim faaliyetlerini anlatmıştır. Daha sonra alkışlar arasında kürsüye gelen Gaspıralı İsmail Bey; eğitimin tarihi sürecinden, çeşitli ülkelerde ilköğretim alanında yaşanan gelişmelerden. İslamiyet’ten sonra eğitim gerçekleştirilen eğitim faaliyetlerinden, son yüzyıl içerisinde İslam ülkelerinde eğitimde geri kalmışlığın sebepleri ve çözüm yollarından bahsetmiştir. 52 Sonuç Rusya Müslümanları başta olmak üzere bütün dünya Müslümanların aydınlanması ve her açıdan kalkınması için eğitim, ekonomi ve sosyal hayatta atılacak adımları anlatmak ve icraata dökmeye hayatını adamış olan Gaspıralı İsmail Bey, yapabildikleri ve yapmak istedikleri ile tarihteki müstesna yerini almıştır. Gaspıralı İsmail Bey’in faaliyetleri Osmanlı Hükümeti ve aydınlar tarafından da ilgi ile izlenmiştir. Osmanlı aydınlarının Gaspıralı İsmail Bey’e bakışları ve eserlerine ilgileri genel anlamda olumlu olurken, Osmanlı yönetiminin tavrı farklı olmuş ve inişli çıkışlı bir süreç izlemiştir. Onun eğitim konusundaki çabaları Osmanlı Devleti ve özellikle de Padişah II. Abdülhamid’in hoşuna gitmiş ve Dördüncü Rütbeden Mecîdî Nişânı ile taltif edilmiştir. Ancak ilgili bölümlerde ayrıntısıyla bahsedildiği şekilde; Tercüman’ın yayınları ve özellikle de başta İngil- -------------------------------------------------------- 49 BOA. HR.SYS. 1333/18. 50 Sırât-ı Müstakîm, 16 Temmuz 1325/29 Temmuz 1909, Cilt: 2, Sayı: 47: 336. 51 BOA. ZB. 383/162. 52 Sırât-ı Müstakîm, 23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909, Cilt: 2, Sayı: 48: 345-346; Sırât-ı Müstakîm, 30 Temmuz 1325/12 Ağustos 1909, Cilt: 2, Sayı: 49: 359-365; Berse, 2013: 24. Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 126 tere basını başta olmak üzere yabancı gazetelerden alıntı yapılarak yayınlanan haber/yorumlar (Padişah II. Abdülhamid’in tahttan indirileceği, Ermenilere baskı uygulandığı vs. hakkında) Osmanlı yönetiminin tepkisine neden olmuştur. İlki 1888 yılında olmak üzere çeşitli defalar Tercüman’ın Osmanlı topraklarına girişine yasaklar getirilmiştir. Zaman zaman bu yasaklar kaldırılsa da II. Meşrutiyetin İlanına kadar Tercüman’ın Osmanlı okurları ile buluşması pek de mümkün olamamıştır. Şunu da belirtmek gerekir ki; yasaklara rağmen yabancı postaneler aracılığıyla veya ticaret eşya sandıkları içince gizlice bu gazetenin Osmanlı topraklarına girebildiği görülmektedir. Gaspıralı İsmail Bey’in Müslümanlar Kongresi toplama girişimi de Osmanlı Hükümeti tarafından dikkatlice takip edilmiştir. Gaspıralı’nın çeşitli sebeplerden dolayı bu kongreyi Kahire’de toplamak istemesi, Mısır’ın İngiliz işgali altında olması ve bu nedenle İngiltere’nin kongreyi yönlendirebileceği endişesi, Kongre Hazırlık Komitesi’nde yer alan kişilerin birçoğunun Osmanlı Devleti aleyhtarı olması vs. nedenlerle Osmanlı yönetimi bu kongre toplama girişimine mesafeli yaklaşmıştır. Gerek faaliyetlerini anlatmak ve gerekse Müslümanlar Kongresi toplama girişimi nedeniyle İsmail Gaspıralı; 1872, 1874, 1885, 1894, 1907, 1908 ve 1914 yıllarında İstanbul’u ziyaret etmiştir. Bu ziyaretlerin bazılarında hayal kırıklığı (1874, 1907, 1908) yaşarken bazılarında (1894, 1909, 1914) hüsnü kabul görmüştür. II. Meşrutiyetin İlanı ve özellikle de Padişah II. Abdülhamid’in 1909 yılında tahttan indirilmesinden sonra Osmanlı yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e olan tavrında büyük değişiklikler yaşanmasına neden olmuştur. Gaspıralı İsmail Bey, II. Abdülhamid döneminde İstanbul’a geldiğinde peşine hafiyeler takılmış iken İttihat ve Terakki’nin yönetimde etkin olduğu dönemde çok iyi karşılanmış ve konferanslar verebilmiştir. Buradan hareketle; Osmanlı yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e olan bakışının döneme, gelişmelere ve yönetimdeki kişilere bağlı olarak değişiklik gösterdiği söylenebilir. KAYNAKÇA Arşiv Kaynakları ve Gazeteler Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi L’Étendard Egyptien Ma’lûmât Sırât-ı Müstakîm Tercüman Tetkik Eserler Akpınar, Yavuz (2013), “Tercüman Gazetesi ve Türk Dünyası Üzerindeki Etkileri”, Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, 153-161. Âliye Divan-ı Harb-i Örfîsinde Tedkîk Olunan Mesele-i Siyâyise Hakkında İzahat, (1332), Dersa’âdet, Dördüncü Ordû-yı Hümâyûn Neşriyatı. Berse, Mehmet Kamil (2013), “İsmail Bey Gaspıralı”, Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, 21-25. -------------------------------------------------------- Fon Kodu, Dosya ve Gömlek Numaraları metin içinde verilmiştir 127 … Osmanlı Yönetiminin Gaspıralı İsmail Bey’e Karşı Tutumu Bozkurt, Celil (2015), “Gaspıralı İsmail Bey’in İslam Dünyasını Uyandırma Çabaları”, Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri/1. İsmail Bey Gaspıralı, Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları, 99-106. Bozkurt, Giray Saynur (2008), 1905-1907 Yılları Rusya Müslümanlarının Siyasi Kimlik Arayışları, İstanbul: Doğu Kütüphanesi Yayınları. Devlet, Nadir (2011), Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, İstanbul: Başlık Yayınları. Ercilasun, Bilge (2015), “Sinemografik Açıdan İsmail Gaspıralı’nın Biyografisine Bir Bakış”, Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa, 139-142. İsmail Gaspırinki, (23 Temmuz 1325/5 Ağustos 1909), Cilt: 2, Sayı: 48, “Terakkiyât-ı İslâmiye Kongresi”, Sırât-ı Müstakîm: 337-340. Kırımer, Cafer Seydahmet (1996), Gaspıralı İsmail Bey, (Yay. Haz. Ramazan Bakkal), İstanbul: Avrasya Bir Vakfı Yayınları. Kırımlı, Hakan (1996), “Gaspıralı, İsmâil Bey”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 13, İstanbul: TDV Yayınları, 392-395. ________ (1996), Kırım Tatarlarında Millî Kimlik ve Millî Hareketler (1905-1916), Ankara: TTK Yayınları. Kırımlı, Hakan ve Türkoğlu, İsmail (2002), İsmail Bey Gaspıralı ve Dünya Müslümanları Kongresi, Tokyo: Marmara Ün. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Bilkent Üniversitesi ve Islamic Area Studies Project (Tokyo) Ortak Yayını. Kramer, Martin (2004), “Gasprinskiy’in “Dünya Müslümanları Kongresi” Teşebbüsü ve Neticeleri”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed: Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 365-390. Kuttner, Thomas S. (2004), “Rusya Müslümanları Arasında Cedidçilik Hakereki ve İslam Dünyası: İsmail Gasprinskiy Kahire’de. Yıl 1908”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), (çev. Bülent Tanatar), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 391-444. Lazzerini, Edward James (2004), “İsmail Bey Gaspriskiy (Gaspıralı): Modernizm Söylemi ve Ruslar”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 85-108. Mizancı Murad, (1994) Mücahede-i Milliye Gurbet ve Avdet Devirleri, (Yay. Haz. Sabahattin Çağın- Faruk Sezgin), İstanbul: Nehir Yayınları. Muradov, Nazım (2015), “Tercüman’da Ermeni Meselesi-1”, Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa. ________ (2015), “Tercüman’da Ermeni Meselesi-2”, Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri 1/İsmail Bey Gaspıralı, Bursa. Ortak, Şaban (2011), Osmanlı’nın Son Manevralarından Suriye ve Garbî Arabistan Tehcîri, Ankara: Pegem Akademi Yayınları. Sarıçiçek, Mümtaz (2015), “Gaspıralı İsmail Bey ve Sırât-ı Müstakim Mecmuası”, Her Yıl Bir Büyük Türk Bilgi Şölenleri/1. İsmail Bey Gaspıralı, Bursa: Türk Ocakları Bursa Şubesi Yayınları, 257-264. Terzi, Arzu (2013), “İsmail Bey Gaspıralı’nın Yenilikçi Eğitim Modeliyle Osmanlı Medrese Sisteminin Değişimi Arasındaki Etkileşim”, Uluslarası İslamla Yenilenme ve Birlik I İsmail Bey Şaban ORTAK KAREN 2022 / 8 / 14 128 Gaspıralı Kongresi, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, 119-125. Türkoğlu, İsmail (2003), “Osmanlı Devleti’nin İsmail Gaspıralı’nın Faaliyetlerine Bakışı”, İsmail Bey Gaspıralı ve Ziya Gökalp Sempozyumları - Bildiriler, (Yay. Haz. H. Dündar Akça), Ankara: TÜRKSOY Yayınları, 61-66. Türkoğlu, İsmail (2004), “Osmanlı Devleti’nin İsmail Bey Gaspıralı’nın Faaliyetlerine Bakışı ve Dünya Müslümanları Kongresi Teşebbüsü”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, (Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca, İbrahim Köremezli), Ankara: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 445-450
.KİNCİİ ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA ALMAN NÜFUZU İLBER ORTAYLI ANKARA 1981 ANKARA ÜNİVERSİTESİ SİYASAL BİLGİLER FAKÜLTESİ YAYİNLARİ NO: 479 İKİNCİ ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDE OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA ALMAN NÜFUZU İLBER ORTAYLI ANKARA 1 9 8 1 ANKARA ÜNİVERSİTES İ BASIMEVİ - ANKARA . 1981 SUNUŞ Ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı imparatorluğu yavaş yavaş yeni bir bağlantıya girdi. Bu bağlantı Osmanlı denge siyasetinin herhangi bir büyük devlete karşı izlediği bir yakınlık değildi. Devlet orduda ve sivil yönetimde Alman nüfuzuna kapılarını açmıştı. Osmanlı Devletinin, ondokuzuncu yüzyıl sonlarında Avrupa güçler dengesini altüst ederek ortaya çıkan Almanya ile kurduğu ilişkiler; devletler ailesindeki herhangi iki devletin bağlaşıklığı olmaktan daha fazla bir olaydır. Bu ilişkinin diplomatik ve siyasal alandaki boyutların ötesinde, her iki ülkenin sosyal ve iktisadi tarihi içinde de önemli bir yeri vardır. Genç Alman împaratorluğu'nun yayılma hırsı, ön planda Osmanlı ülkelerine yönelmişti. Bu ülkelerde kurduğu nüfuz, ondokuzuncu yüzyıl sonu ve yirminci yüzyıl başındaki Almanya'nın tarihidir demek pek yanlış olmaz. Aynı nitelik son devir Osmanlı tarihi için de söz konusudur. Bu nedenledir ki, iki ülke arasındaki ilişkiler yoğun bir biçimde araştırma konusu olmuştur. Ayrıca arşiv belgelerinin zenginliği yanında o devirde basılan kimi yarı proganda, kimisi siyasal-iktisadi durum raporu niteliğinde bir hayli kitap ve risale vardır. Özellikle güncel önemini koruyan askeri yardım konusu için, Osmanlı ordusundaki Alman askerî heyetinin faaliyeti bir örnek olay olarak dikkati çekmiştir. Bu konuda yapılan etraflı araştırmaların (Wallach ve Trumpeener gibi) önemli bir eksiği, Osmanlı arşiv belgelerine, hatta Türkçe ikincil-kaynaklara yabancılıklarıdır. Aynı şey Bağdat demiryolu üzerindeki bazı çalışmalar için de söylenebilir. (Tek istisna 1935'de yazılan ve bazı Türkçe ikincil kaynakları kullanan Bekir Sıtkı (Baykal)ın çalışmasıdır). Esasen yabancı literatürde TürkAlman ilişkileri üzerindeki çalışmalar hiç de küçümsenmeyecek sayıda olmasına rağmen, beni bu konuda araştırma yapmağa yönelten neden, bu çalışmaların çok büyük bölümünde türkçe birincil ve ikincil kaynakların kullanılmamış olmasıdır. III II. Abdülhamit dönemi Osmanlı tmparatorluğu'nda Alman etkisinin yerleştiği bir zaman kesitini kapsar. Genç Türkler iktidara geldiklerinde bu nüfuzu daha büyük boyutlarda devam ettirmekten başka birşey yapmamışlardır. Alman nüfuzunun yerleşmesinde dünya konjonktürü, Osmanlı Imparatorluğu'nun iç siyasal-iktisadi durumu ve egemen ideolojisi etken öğeler olmuştur. Çalışma sırasında Türkçe ve yabancı dillerdeki kaynakların önemli kısmı, yıllıklar, istatistikler, Alman, İngiliz ve Osmanlı gazeteleri taranmıştır. Abdülhamit devri sansürü dolayısıyla taradığım üç Türkçe gazeteden çarpıcı bilgiler elde edemediğimi belirtmeliyim. Bonn'daki Dışişleri arşivi (Archiv des Ausvuaertigen Atntes), Londra'da Public Record Office -Foreign Office bölümünde bulunan belgeler bir hayli bilgi verdi. Nihayet 1978 yazında Washington D.C.'de tarayabildiğim , Birleşik Devletler Arşivlerindeki "Türkiye'deki ABD Elçilik ve Konsolosluklarının raporları" Osmanlı împaratorluğu'ndaki kavgaya pek katılmayan bir yabancı devletin temsilcilerinin, bazı sorunları ne şekilde gördüğünü anlamama yardımcı oldu. Konumu geliştirmeme asıl katkı, Başbakanlık Arşivi'ndeki belge-' lerden geldi. Burada Yıldız Evrakı bazı konuları aydınlatacak bilgiler getirmektedir. Aynı arşivde 1295-1319 Hicri tarihler arasındaki İrade Hariciyye tasnifi de taradığım kolleksiyonlardandır. ilginçtir ki Dışişlerinin bu dönemde Bab-ı alî tarafından değil de, Yıldız Sarayı'ndan yönlendirildiğine bu sayede bir kere daha tanıklık ettim. Bu tasniften konu için çarpıcı bir katkı sağlayacak belgeler ele geçirmem mümkün olmadı. Dışişleri Bakanlığı'nın istanbul'daki arşivinden ise maalesef yararlanamadım. Asıl önemli kısmının tasnifi yapılmayan ve okuyanlara bazen açık tutulan, bazen kapalı kalan bu arşivin perişan durumuna tarihçilerimizin ve ilgililerin dikkatini çekmeyi bir görev sayarım. Kitabın giriş bölümünde Avrupa devletlerinin ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğindeki yayılmacı politikalarını, Alman Imparatorluğu'- nun iç ve dış siyasetini etkileyen öğeleri saydıktan sonra; ilk bölümde Osmanlı imparatorluğu'na Almanya'nın nüfuz edişinin nedenlerini ve seyrini açıklamaya çalıştım. Sonraki bölümlerde askeri yardım ve demiryolculuk konusunda daha çok literatürde geçmeyen belgelerden çıkarılan bilgileri serimlemek amacı ağır basmıştır. Nihayet Osmanlı azınlıkları konusunda ilginç ve farklı bir politika izleyen Almanya'nın özellikle Filistin'deki faaliyetini son bölümde betimlemeye ve yorumlamaya çalıştım. Burada Alman ve Osmanlı belgeleri kaIV dar Amerikan ve tngiliz konsolusluk raporlarını da kullanmayı tercih ettim, ilginç gördüğüm bazı belgelerin tam çevirisi Ek'de verilmiştir. Çalışmalarım sırasında özellikle bana kaynaklar üzerindeki geniş bilgileriyle yardımcı olan, Prof. Tarık Zafer Tunaya'ya, Prof. Andreas Tietze'ye, Prof. Şerafettin Turan'a sonsuz teşekkür borçluyum. Araştırmalarım sırasında her türlü yardım ve kolaylığı göstermekten kaçınmayan başta Sayın Mihin Lugal olmak üzere, Türk Tarih Kurumu Kitaplığı ve Başbakanlık Arşivi yetkililerine, metni sabırla gözden geçiren ve düzelten dostlarım tlter Akbuğ ve Dr. Uygur Kocabaşoğlu'na minnettarım. Nihayet kitabın basımı sırasında gösterdikleri anlayış ve zahmetden dolayı, Ankara Üniversitesi Basımevi çalışanlarına teşekkürün az olduğunu belirtmek gerekir. Ilber ORTAYLI İÇİNDEKİLER GİRİŞ XIX. YÜZYILIN ÎKÎNCl YARISINDA AVRUPA VE DÜNYA 1 Alman tmparatorluğu'nun Durumu 1 Alman Koloniyalizminin Etkinlik Kazanma Çaba lan . 4 Almanya'nın Dünya Politikasındaki Yeni Rakipleri 8 XIX. Yüzyıl Sonu ve XX. Yüzyıl Başlarında Almanya'da İç Gelişmeler 14 BÖLÜM I BERLİN KONGRESI'NDEN SONRA OSMANLI İMPARATORLUĞU • 22 Almanya'nın Etkinlik Kazanması İçin Elverişli Koşullar 22 Almanya Osmanlı İmparatorluğunda 28 Alman Ticari Etkinliğinin Artması 29 Alman Yatırımlarının Artışı 37 Alman Nüfuzunun Yerleşmesi İçin Uygun İdeolojik Ortam ... 41 Alman Uzmanlarının Getirilmesi 45 Alman Kültürel Yayılması 49 İmparator II. YVilhelm Osmanlı İmparatorluğun da 52 BÖLÜM II. OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR ... . 57 VII Osmanh-AIman Askeri İşbirliğinin Nedeni 57 Askeri Uzmanların Gelişi 59 Colmar Von Der Goltz 64 Türk Subayları Almanya'da 67 Almanya tle Silah Ticaretinin Gelişmesi 68 jandarma ve Donanmada Alman Reformcular ... 69 Alman Askeri Yardımının Sonuçları 70 BÖLÜM m OSMANLI İMPARATORLUĞU'NDA ALMAN KORİDORU (BAĞDAT DEMİRYOLU) 73 Bağdat Hattı Projesinin Tarihi ve Gerçekleşmesi. 74 Bağdat Demiryolu Kavgası 93 Basra Körfezinde İngiliz Alman Rekabeti 98 Tarihi Bir Miras Olarak Bağdat Demiryolu 101 BÖLÜM IV OSMANL ı İMPARATORLUĞUND A AZıNLıKLA R SORUN U VE ALMANYA 104 Sorunun Konumu 104 Filistin'de Alman Kolonizasyonu 111 SONUÇ 117 KAYNAKLAR 123 EKLER (I-II-III) 135 VIII AAA BA Yld Evr Îr-Har NAUS PRO-FO Metinde çokça geçen bazı kısaltmalar : Archiv des Ausıvaertigen Amtes (Bonn) Başbakanlık Arşivi Yıldız, Evrakı İrade Hariciyye National Archives of United States (Washington D.C.) Public Record Office - Foreign Office (Londra) IX GİRİŞ XIX YÜZYILIN ÎKÎNCÎ YARISINDA AVRUPA VE DÜNYA XIX. Yüzyılın ikinci yarısı. Batı Avrupa'nın tümüyle sanayi toplumu özelliklerini kazandığı bir dönemdir. Sanayi imparatorlukları başta İngiltere ve Fransa olmak üzere dünyayı paylaşmışlar ve aralarındaki çatışmaları sona erdirip kısa sürecek altın çağlarına girmişlerdi. Sanayi toplumları arasına biraz gecikmeyle birliğini tamamlayan Alman İmparatorluğu da girebildi ve hatta bu grubun öncü toplumlarından biri oldu. Ancak koloniyalizm aşamasına geç girişi, Almanya'nın uluslararası politikada dengeyi bozan ve yeni gelişmelere yol açan bir unsur olmasına neden oldu. Prusya 1871 de Versailles'da Fransa'yı yenen muzaffer bir güçtü ve onun önderliğinde Alman İmparatorluğu ilan edildi. Alman İmparatorluğunun Durumu Yeni Alman İmparatorluğu bir yığın kırallık, prenslik, ve serbest şehirde yaşayan, çoğunluğu kasabalı bir milletin birleşmesiyle kurulmuştu. Birleşmenin önderi olan Prusya; sosyal yapısı, ideolojisi ve kültürüyle bu devletçiklerin çoğu tarafından sevilmiyordu. Güneyin katolik kültürü, kuzey şehirlerinin deniz'ci-tüccar niteliği, Hessen ve Ren ülkelerinin endüstriyel ve Bavrera'nın tarıma dayalı yapısı Prusyalılıkla çatışan unsurlardı. Yeni Alman İmparatorluğu sadece Almanca konuşulan bir imparatorluktu. Bu ülkenin kültür hayatına, geleneklerine ve politikasına yön verecek bir Alman metropülü bile yoktu. Prusya krallığı Berlin'i Almanya'ya yön veren bir Paris veya Londra yapmak için büyük çaba harcayacaktır ama her zaman için otoriter Almanya'nın kendi içindeki bölgesel yabancılıklar devam edecektir. Almanların bir kısmı kentlerde manifaktür veya ticaretle yaşıyor, ama ülkenin geniş bölgelerinde küçük köylülük süregeliyordu. ••'•' • • 1 Almanlar bir İmparatorluk kurmuştu, Alman İmparatoru bu birliğin başında idi ve eski Mukaddes Roma Germen İmparatorlarının halefi olduğu iddasında idi. Oysa Roma -Germen tacı bile Viyana'daki Habsburg Sarayı hazinesindeydi. Eski geleneksel İmparatorluğun ortada adı vardı yalnızca... Prusya Krallığının, imparatorluğun her serbest şehri, dukalığı ve krallığıyla karşılıklı elçilikleri vardı. Alman İmparatoru ve Prusya Kralı birleşik orduların başkumandanı idi, ama Baden-VVürttemberg ve Bavyera orduları bunun dışında tutulmuştu. Bavyera özel posta teşkilatını muhafaza ediyordu. İmparator Alman Federasyonunun başında bir reis olarak bulunacaktı. Ancak böyle bir federasyon reisinin ılımlı tutumu ve üyelerin hükümranlık haklarına göstermesi gereken saygı Alman İmparatorunda bulunmadığı gibi, Prusya başbakanı ve bakanlarında da yoktu. Kabalık, gurur ve sınırsız egemenlik özlemini yansıtan davranışlar, çatışma ve hoşnutsuzluklara neden oldu. Buna rağmen, birlik üyesi devletlerin başlangıçtaki mali ve idari özerklikleri yavaş yavaş yok olma yolundaydı. Muhalefetin ve aydınların Çarlık Rusya'sındki gibi hapsedilerek değil, ama sistemli bir kontrol ve engelleme ile bunaltılıp etkisiz hale getirildiği bir yapıya sahipti Alman İmparatorluğu... Başbakan ve bakanlar tek tek imparatora karşı sorumluydu. Başbakan İmparatorunun sadık bendesi idi. Parlemento'nun hükümet ve hele taç üzerindeki denetimi pek sınırlıydı. Ordu ve sivil bürokrasideki hiyerarşide topraksoyluluk önemliydi. Birkaç bin junker ailesinin imtiyazı endüstrileşmeye rağmen sürdü. Devlet bu sınıfı endüstri ve ticarete girmekte destekledi. Üstelik yükselen burjuvaziye aristokrat sınıfın imtiyazları bahşedilince ortaya çıkan sarsılmaz koalisyon, başka sınıflardan gelecek her muhalefete inat ve güçle karşı koydu. Bir dönem bu yeni imparatorluk, dünyanın egemen güçleri olan İngiltere, Fransa ve Çar Rusyası gibi yeryüzünün bakir alanlarında yeni paylar elde etmek peşinde koştu. Alman İmparatorluğunun dış politikada bu eski büyük patronlar karşısında ne gibi bir vaziyet aldığı bilinmektedir. Japonya henüz Meiji restorasyonu ile diriliyordu. Birleşik İtalya yeni bir güç olarak ortaya çıkmaktaydı, ancak henüz yeterince etkin değildi. Balkanlar ve orta Avrupa'da önde gelen güç Avusturya-Macaristan monarşisi idi. Prens Bismarck'ın akılcı diplomasisinin egemen olduğu bu dönemde Almanya uzlaşmacı ve dengeci bir dış politika izledi. Avrupa'daki durumunu Avusturya'- yı ezerek sağlamlaştırdı. Ancak hayat alanını denizaşırı bölgelerde ara- mak niyetindeydi. Bismarck dönemi denizaşırı bölgelerdeki her olay ve etkinlikte Almanya'nın söz sahibi güç olarak yer almasını sağlamaya yönelik bir politikayla eş anlama gelir ve bunda kısmen başarılı da olmuştur... Bismarck politikası özellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Balkanların statüsünü yeniden saptamış ve bu bölgeyi Rusya'nın etki alanı olmaktan çıkarmıştı örneğin 1885-87 yıllarında Bulgaristan prensliğine Coburg'lar yerine Avusturya hanedanlarından olan Battenbergler'den Prens Alexander getirilmiş, böylece Bulgaristan Avusturya ve Almanya'nın nüfus bölgesine girmişti.1 Bu ülkenin ekonomik ve ticari yapısı zaten XVIII yüzyıldan beri Tuna İmparatorluğu ve Almanya ile bütünleşmekteydi. Bismarck politikası Uzakdoğuda Almanya'yı etkin bir büyük devlet olarak hissettirdi. Ancak önceden paylaşılan dünyada yeni sömürgeler elde etmek istekleri artıyordu ve Bismarck politikası Alman imparatorluğunun hırsını doyuramayacak bir noktaya gelmişti. Almanya artık bakir, zengin alanlarda bir sömürge imparatorluğu kurmak istiyor ve milliyetçi saldırgan bir ideolojiyi benimsiyordu. İlginç ve farklı bir gelişme de şuydu; İngiltere ve hatta Cumhuriyet Fransa'sında dış politika ilkeleri bakanlıkların kapalı kapıları ardında saptanıp uzmanlarca uygulanırken, otoriter Almanya'da Kayzer'in ve başbakanın politik kararları, anında otoriter bir rejimin propaganda örgütü (basın,' kulüpler, dernekler) aracılığıyla yığınlara ulaştırılıyor ve gürültülü bir hava içerisinde uygulamaya konuyordu. Prens Bismarck'ın genç imparator II. YVilhelm'le çatışıp istifa etmesinden sonra Almanya, milliyetçi ve yalnız adam politikası izlemeye başlamıştı. Bismarck döneminin concert'çi (uyumcu) Metternichvari dış politika sistemi terkedilmişti. Alman basını ve kamuoyu, bu dönemde bir dünya İmparatorluğu kurmak ideali etrafında şekillendirildi. Geç kalmış emperyalizm Bismack'm halefi başbakan Prens Bülovv'un şu sözlerinde ifadesini buluyordu. "Almanya hiç kimseyi 1 Rusya Bulgaristan'da Coburg hanedanını istemiyordu. Ancak Rusya'nın acemi manevralarından Avusturya-Macaristan ve Alman diplomasisi ustalıkla yararlanmasını bilmiştir. 1890 larda Karadağ, Sırbistan ve Yunanistan birlik peşinde idi. Balkanlarda Rui nüfuzunun yayılmasını önlemek için, Rusya'nın bu konudaki beceriksiz müdahalesi istismar edildi ve bu olay Bulgaristan'ı görünüşte Rusya'dan daha da uzaklaştırdı 1 Mayıs 1890 tarihli Von Schuıeitz'in Capriyiye Raporu No.2084. istanbul'dan Von Radovuitz'in Capriyi'ye raporu No 2093 8 Temmuz 1890. J.Lepsius, Dit Grosse Politik der Evropaeischen Kabinette, Cilt 9, s. gölgeye itmek istemiyor, ama güneşteki yerini almaya kararlıdır". 1890 lardan beri yeni Alman politikasının sömürgeler ele geçirme teşebbüsleri fiyasko ile sonuçlandı. Hele 1905 ve 1911 Fas buhranı da esasen Fransa lehine neticelenince, Almanya denizaşırı ülkelerde süngüsü ile bayrağını dikip yöneteceği sömürgeler elde edemiyeceğini anladı. O zaman gözler henüz endüstrileşemeyen ve zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklara dikildi. XIX. yüzyıl ortalarından beri batı Avrupa'nın iktisadî çıkarlar aradığı bu imparatorluklar; Rusya, Osmanlı imparatorluğu, İran ve Cindi. Almanya da geciken bir atılımla bu ülkelerin iktisadi zenginliklerine yöneldi. Alman Koloniyalizminin Etkinlik Kazanma Çabaları İktisadi zenginliğine yöneldiği ülkelerin başında gelen Rusya Alman çıkarları için verimli bir alan olamadı. Bismarck Almanya'nın Rusya'ya karşı olan iktisadi yönelimini askeri ve diplomatik alanda da perçinlemek için Rusya ile gizli bir anlaşma yapmıştı. İktisadi ve ticari anlaşma ile Almanya, İngiltere'ye oranla daha ucuza ürettiği endüstri mamullerini Rusya'ya satmaya ve karşılığında bu zengin ülkenin hammaddelerini çekmeğe başladı. Ancak gerekli iktisadi alt yapıyı çok daha önceden kurmaya başlayan ve 1860 lardan sonra sanayileşme sürecine giren Rusya iyi bir müşteri olmaktan çabuk çıktı. 1870 lerde Almanya, Rusya'nın endüstri mamulleri ithalatında ilk sırayı alıyordu. 1880 lerde çıkan Rus gümrük yasaları ve dahili sanayileşmenin teşviki tedbirleri etkilerini göstermekte gecikmedi. 1887 de Almanya'dan yapılan ithalat % 46 dan % 29 a düştü2 . Endüstrileşen Rusya, Almanya'nın iktisadi etkisinden kurtulacak ve İngiltere ile Fransa'nın yanında kendi çıkarlarının doğrultusunda yer alacaktır. Çünkü göreceğimiz üzere Rusya'nın yeni çıkar bölgelerinde Almanya onu rahatsız eden güçlü bir rakib olacaktır. Almanya'nın Uzakdoğu'da büyük devletlerle birlikte üşüşeceği bir diğer çıkar alanı Cindi. Özelikle Almanya'nın Fransa karşısındaki galibiyetinden sonra heryerde artan askeri prestiji Uzakdoğuya da ulaşmıştı. Japonya 1980 lerde bir Fransız askeri misyonuna yol verip, yerine Almanları getirtti. Alman askeri uzmanları Çin'e de çağrıldı ve 1894-95 Çin-Japon Savaşında Çin ordusunun komuta kademelerinde görev gördüler. Almanlar Hankow, Tientsin, Tsingtao kentlerinde ticaret ve gümrük imtiyazları aldılar. Alman misyonera t.H.Ivanova, A.I. Sidorova, B.K.Yazunskogo, Istoyiya SSSR PeriyodKapitalizma 1861 1917. Tom II, Izdatelstvo Sozialno Ekonomiçeskoi Lit. Moskva 1959, s.306. lerin faaliyetine müsaade edildi. 1895 de Çin Almanya'dan ilk borcu aldı. Aynı yıl Deutsch-Asiatische Bank (Alman Asya Bankası) faaliyete geçti. Almanlar İngiltere ile ortaklaşa Çin Konsorsiyu mu'nu meydana getirdiler. 1900 de Amerikan Konsolosluk raporları Çin'deki Alman yatırımlarını en aşağı 90 milyon dolar olarak gösteriyor.3 1905 de bu rakam 700 milyon marka (tahminen 165 milyon dolar) ulaştı. Bu gelişmelere rağmen, göreceğimiz üzere Almanya'nın Cindeki şansı hızla modernleşen saldırgan Japonya'nın varlığıyla tehdit ediliyordu. Kayzer, Rus çarı ile Japonya'ya karşı birlik kurmak istedi, ama Rusya 1905 de Japonyaya boyun eğince bu projesi suya düştü. İngiltere ve Fransa uzakdoğuda XIX yüzyıl başlarından beri başarılı adımlar atıp yerleşmişlerdi. Bundan başka Almanya'nın uzak doğuyu kontrol edecek deniz gücü yoktu. Almanya Çin'e, Rusya gibi karadan demiryoluyla ulaşamazdı. Donanması ise İngiltere ile hiçbir zaman başedemeyecek durumdaydı ve Pasifik okyanusunda bu eski patronlarla ciddi bir rekabete girişmesine olanak tanımıyordu Almanya tarihini Okyanusları aşan bir denizci ülke olarak yaşamamıştı. Bu nedenlerle Alman İmparatorluğu Uzakdoğuda büyük parton olamıyacağını anlayınca, el atacağı bölge olarak Ortadoğuyu gündeme aldı. Bu geniş ülkeler bir hammadde kaynağı ve pazar olarak önünde uzanıyordu. Almanya Orta Avrupa'- daki müttefiki Avusturya aracılığıyla Balkanlardan bu ülkelere uzanabileceğini hesaplıyordu. Bu iki ülke ise Osmanlı İmparatorluğu ve İran'dı... Gelişmeler Alman nüfuzunun daha çok Osmanlı İmparatorluğunda yoğunlaştığını gösterecektir. İran'da da tıpkı Osmanlı İmparatorluğunda görüldüğü gibi yönetici ve aydın çevrelerde İngiltere, Fransa ve Rusya'ya karşı bir bezginlik ve nefret vardı. Bu nedenle yükselen iki yeni güce, yani Almanya ve Japonya'ya karşı bir hayranlık ve özenme ve hatta bu ikisinin kurtarıcı olacağına dair bir umut besleniyordu. Kayzer Wilhelm II nin 1898 de Şam'da; "300 milyon Müslümanın koruyuculuğunu üstlendiğini" belirten ünlü nutku kadar, 1905 de Japonya'nın Rusya'yı yenmesiyle sonuçlanan savaş da Osmanlı İmparatorluğunda olduğu gibi İran'da da çocuksu bir sevinç ve umut yaratmıştı. Asya nihayet Avrupa istilacılarını yenmişti. Japon İmparatoruna Şehname türünde Mikadoname adı altında kasideler 3 Kurt Bloch, German Interests and Pdicies in the Far East, International Secretariat, Inst. of Pacific Relations, 1940, s. 2-3. yazanlar bile oldu4 . Japonya'ya eş bir sempati sahibi olan Almanya'- nın iran'da etkin bir biçimde yerleşemeyişinin nedenleri vardır. İran XVI yüzyıldan beri Ingiltere-Rusya kanalı ile batı Avrupa ticaretine açılmıştı. Osmanlı imparatorluğu normal ticaret yollarını (Anadolu ve Basra Körfezini) iran'a kapatmış, bunun üzerine ingiltere ve Avrupa bu ticareti Rusya üzerinden yapmağa başlamışlardı. Bundan başka 1828 Türkmençay anlaşmasından sonra Rusya, Iranda "en ziyade müsaadeye mazhar devlet" olarak imtiyazlar elde etti. Böylece ingiltere, Rusya ve Osmanlı imparatorluğu Iran ülkesinin dış ticaretini kontrol eden güçler oldular. Özellikle XVIII yüzyıldan sonra ingiltere ve Rusya, modernleşen dünya iktisadi sisteminin koşulları içinde Iran ticaretini yöneten iki dev güçtüler. Bunlar yanında kendisine bir yer edinmek isteyen Almanya 1873 de iran'la bir ticaret anlaşması yaptı ise de, bu anlaşma Almanya'ya ilk elde Iran ticaretinde bir etkinlik sağlayamadı. 1890 larda yürürlüğe giren yeni Alman Ortadoğu politikası ve Başbakan Bülovv'un açıkladığı, Bağdat-Basra demiryolu projesi gözleri iran'a çevirdi. 1906 da Hamburg-Amerika Denizcilik Şirketinin Basra Körfezine seferleri başlayınca kısa zamanda Almanya İran ticaretinde ingiltere, Rusya ve Osmanlı devletinden sonra dördüncü sırayı aldı5 . 1870 lerden 1890 lara kadar Iran milliyetçileri; ülkelerinde ingiltere ve Rusya'nın nüfuzundan yaka silktiklerinden, Alman yanlısı bir politika izlemek taraftarıydılar ve Alman hayranı bir atmosfer iran'ın yönetici çevrelerini de kaplamıştı. Iran da diğer doğu ülkeleri gibi Almanya'ya Avrupalı olmayan doğunun dostu bir Avrupa ülkesi (non partisan European) olarak bakıyordu6 . Kaçar hanedanının büyük Petro'ya özenen ve sürekli olarak Avrupa'da inceleme gezilerinde dolaşan ve Alman hayranı hükümdarı Nasırüddin Şah (1848-1896 arasında hüküm sürdü) Bismarck'dan ve sonraları II Wilhelm'den müşavirler istedi. Şah Almanlara; "Eğer idarî organları ve bakanlıkları düzenlerseniz, iran'da Alman kolonizatör gruplarının yerleşmesine bile izin veririm" diyordu7 . Almanya iran'a yerleşmek 4 Mirza Hüseyin Ali (Tacir-i Şirazi) Mikadomme, Naşirî, Mu'yed'el İslâm, Kalküta 1323, Sengi (Litograf) i ıs sahife. 5 Ulrich Gehrke, Persien in der deutschkcn Oriertpolitik tuaebrend des ersten Welkrieges, W. Kohl hammer Verlag Stuttgart, 1960. s, 4. 6 G. Martin, Bradford, German-Persian Diplımatic Relations 1873-1912. Mouton and Co. S-Gravenhage 1959. s. 36. 7 a.g.t., s. 31. için dahilde hiçbir engelle karşılaşmadığı gibi, davetkâr bif- ortanı da bulmuştu. Hatta 1895 de Felix Moral adlı bir Alman, Tahran-Bağdat demiryolu imtiyazını aldı8 . Böylece Almanya; Bağdat'tan sonra demiryolu egemenliğini iran'a da uzatmayı amaçlıyordu. Ancak ingiltere'nin Bahtiyarı aşireti üzerindeki nüfuzu ve petrol çıkarları {Anglo-Persian Oil Comp.) ve Nasıruddin Şah'dan elde ettiği tütün tekeli ve umduğu imtiyazlar İngiltere'yi Almanya'ya karşı tedbirli davranmaya itiyordu. Daha 1903 de Almanya'nın iran'daki iştahına karşı dikkati çekmek isteyen Lord Ellenborough Lordlar kamarasında; "Basra Körfezi kıyılarında Alman donanması görmektense Rusya'yı İstanbul'da görmeyi tercih ederim."9 diyordu. Iran meşrutî hareketi Hindistan ve Mısır'da etkilerini gösterince, ingiltere bu hareketi bastırmak için Rusya'yı desteklemekten geri kalmadı, ingiltere'nin güney iran'daki, Rusya'nın da Azerbaycan ve Horasan bölgesindeki emelleri Almanya'yı devreden çıkartacaktır. İran sorunu Almanya'yı ingiltere ve Rusya karşısında yer almaya iten konulardan biridir. Esasen Iran aydınlarının bir kısmı Rusya'da eğitim görüyordu. St. Petersburg'daki İran konsolosu 1905 te 200.000 kadar İranlı işçinin Rusya'da çalıştığını belirtiyordu10 . Bu durum İran'da bir yandan devrimci hareketleri etkilerken, diğer yandan mutlakiyetçi Rusya'nın resmi müdahalesi ve desteği ile Şah ve çevresi 1906 da kurulan meşruti meclise ve devrimci hareketlere karşı koyabiliyordu. İngiltere de belirtildiği gibi yarı reformist ve yarı şah taraftarı bir politika izliyordu. Neticede 1907 de Rusya ve ingiltere arasında bir anlaşma yapıldı ve buna göre orta ve kuzey Iran Rus nüfuzuna, güney İran (ki petrol bölgesidir) İngiliz nüfuzuna terkedildi. Bu paylaşma üzerine 1908 de Rus subaylarının eğittiği ordu ve onların komutasındaki bir Kazak birliği meclisi dağıtarak mutlak hakimiyeti Şah'a tekrar geri verdi. Rusya nüfuz bölgesinde meşruti bir rejimin yaşamasına müsaade edemezdi ve ingiltere de onun bu müdahalesini görmezliğe geldi. Birinci Dünya Savaşı çıkana kadar İran, Rusya ve ingiltere'nin kesin güdümü altındaydı ve Almanya' ya bu bölgede söz hakkı kalmamıştı. - 8 a.g.e., s. 67. 9 Ivar Spector, The First Russian Revolution, A Spectrum Book, Prentice-Hall Inc., 196a, s.49. 10 a.g.e., s.38-39. . - Alman İmparatorluğunun yayılma politikası ondokuzuncu yüz yılın ikinci yarısında var olan koşullar ve büyük devletlerin çoktan belirlenen nüfuz alanları gibi nedenlerden ötürü başka bir mecraya sürüklenmişti. Almanya; ingiltere, Fransa ve Çar Rusyası gibi kolayca koloniyalist bir İmparatorluk kuramıyacaktı. Bölüşülen dünyada kendisine en yakın ve fazla engel görmeden sızabileceği bir tek alan kalmıştı; Osmanlı imparatorluğu... Halen üç kıta üzerinde zengin kaynaklara sahip olan bu ülkede ingiltere, Fransa ve Rusya'ya karşı belirgin bir düşmanlık vardı. Osmanlı yönetici çevreleri kadar, ülkenin aydınları da Almanya'yı hayırhah bir dost olarak bekliyordu. Ancak bu imparatorluğu Afrika ve Asya'da görülen biçimde ele geçirmek mümkün değildi. Osmanlı ülkeleri örneğin Fas'a benzemiyordu. Osmanlı imparatorluğu yüzyıllardan beri hükümran olan ve imparatorluklara özgü cihan egemenliği ideolojisi güden bir siyasal kuruluştu. Bu konuda verdiği ödünlerden rahatsızlık çeken ve yabancılara karşı kuşku duyan bu geniş • ülkeye yeni yöntemlerle sızmak gerekiyordu. Almanya bunu başardı ve bu başarıyla da yeni koloniyalizm çağını açtı. Alman neo-koloniyalizminin Osmanlı imparatorluğu topraklarında gücü arttıkça, koloniyalist devletlerin kurduğu düzen ve denge bozulmağa ve bazı çatışmalar su yüzüne çıkmağa başladı. Böylece dünya siyasetinde buhranlı bir dönem başladı. Almanya'nın Dünya Politikasındaki Yeni Rakipleri XIX yüzyılın son çeyreğinde Almanya sömürü alanları arayan ve gün geçtikçe gelişen tek devlet değildi. Endüstri ve ticareti onun ölçüsünde olmasa da dev adımlarla ilerleyen ve dünyanın bereketli alanlarına göz diken yeni büyük devletler de ortaya çıkmıştı. XIX yüzyılın ikinci yarısına kadar tarımsal yapılı ve Avrupa devletleri arasında hantallığı ile ünlü Rusya, şimdi dev bir sanayi ülkesi olma yolunda ilk adımlarını atıyordu. Güney bölgelerinin azgelişmişliğine rağmen, kuzeyindeki endüstriye hayat 'alanı arayan genç birleşik italya hesaba katılması gereken diğer bir Avrupa büyüğü idi. Nihayet reformlarını başaran Japon imparatorluğu Uzakdoğuda gerçek bir güç olduğunu yalnızca Almanya'ya değil, herkese öğretecekti. Japonya bir bakıma Alman gelişme modelini daha kısa zamanda ve daha sert yöntemlerle gerçekleştirmişti. 1854 de Commodore M. Perry'nin ABD temsilcisi olarak zorla adaya yerleşmesinden beri, Japonya'nın yönetici kliği, eğer batı dünyasının yaşam tarzı ve tekniği benimsenmezse, kendilerine hayat hakkı kalmıyacağını anlamışlardı. 8 Yeni Japonya'nın anayasal sistemi vatandaş özgürlüklerinden çok devletin sağlamlığını ön planda tutan, feodal otoriteyi modern dünyanın koşullarına uyduran bir nitelikteydi. Japon kapitalizmi, feodal aileler olan zaibatsu'lara devlet fabrikalarını ucuza devretmekle gelişti.11 Devlet diğer sektörlere ağır vergiler koyarak sanayii geliştiriyordu. Bu vergiler ise özellikle orta ve fakir köylülere yüklendi. Böylece artan vergi gelirleriyle hızlı bir mülksüzleşme süreci başladı. Bu mülklerin sınırlı ellerde toplanmasıyla da modern kapitalist çiftçilik ve kentlerdeki sanayi birbirine paralel olarak gelişti.12 Otoriter modernleşme; kişi özgürlüklerinin gelişmediği ve insan hayatının XIX yüzyıl sanayi Avrupasındaki kadar değer kazanmadığı bir ülkede, sert bir askeri disiplin ve acımasızca kullanılan insan emeğiyle başarılar kazandı. 1895 Çin-Japon harbi sonucu dikkati çeken yeni Japonya, 1905 de Rusya'yı uz*ak doğuda ezerek büyük devletler arasında saygın bir yer kazandı. Uzakdoğuda ingiltere ve Fransa gibi büyükler bile ciddi bir ralaple karşı karşıyaydı. Almanya yeni uzandı-, ğı bu alanda rekabet dışı kaldı. Almanya'nın Afrika'daki girişimleri gerilemişti. Bu kıtada ilk emperyalist Belçika Kralı Leopold idi. 1876 da Brüksel'de topladığı konferansta Afrika'ya uygarlığı götürmeyi (!) Avrupalılara önerdi. Fransa ve İngiltere bu öneriyi derhal benimsediler. 1880 lere gelindiğinde Afrika bölüşülmüştü. 1884 de Dr. Cari Peter adlı ilk Alman koloniyalisti doğu Afrikaya ayak bastı. 1895 te Almanya ele geçirdiği 60.000 mil karelik toprağı "Doğu Afrika Alman Protektorası" olarak ilan etti. 1886 ve 1890 da Zenzibar Sultanının protestolarına rağmen ingiltere ve Almanya doğu Afrika'daki Alman hakimiyetini tanıyan iki anlaşmayı imzaladılar. 1919 da Tanganyika adını alan bu "Doğu Afrika Protektorası"nın, öbür koloniyalist devletlerin Afrika topraklarıyla böy ölçüşemeyecek kadar verimsiz ve küçük olduğu açıktır. 1914 yılında Fransa Afrika'da, 4. milyon mil kareyi ve ingiltere en verimli yerlerde 3. milyon 700 bin mil kareyi aşan büyüklükteki kolonileri elde tutarlarken; Almanlar Doğu Afrika, Güneybatı Afrika, Camerun ve Togo'da ancak 960.000 milkarelik bir toprağı elde tutuyorlardı13 , .Afrika kıtasının büyüyen Alman ihtirasları için doyurucu olmadığı görülüyor. 11 L.S.Stavrianos, The World Since 1500, Prentice Hail N.J. 1966, s.364-365. 12 T.C.Smith "Agrarian Distress and Taxation "Imperial Japan 1800-1945 ed. J.Livingston, J.Moore, F.Oldfather, Pantheon's Asian Library 1, New York 1973, s. 129-131. 13 L.S.Stavrianos, a.g.e., s.379-380. Almanya; Avrupa, yakındoğu ve kuzey Afrika'da da başka rakiblerle karşı karşıya geldi. XIX yüzyılın ikinci yarısında sanayileşen italya ve Rusya'nın, Akdeniz ve doğu Avrupa'da hesaba katılması gereken ve hızla modernleşen iki ülke olduğu belirtilmişti. Bu iki güç, Avrupa' nın ingiltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi eski güçlerini de yeni bir strateji izlemeye zorladılar. Kont Cavour ve Garibaldi'nin birleştirdiği italya; XIX. yüzyılın ikinci yansında Avrupa'da en kesin çelişkilere ve toplumsal dengesizliğe sahip bir krallıktı. Kuzeyin büyüyen sanayii ve burjuvazisi, mağrur ve kof bir aristokrasinin egemenliğini alt etmek veya onunla uyum sağlamak savaşını veriyordu. Güney eyaletleri ise ortaçağlardaki parlak ticaretin çökmesinden sonra, yeni çağlarda ilkel bir tarımsal düzenle yaşıyordu. Yüzyıllar boyu süren istilâlar bölgede kuzey italya'ya göre farklı bir kültürel yapı da oluşturmuştu. Bu iki bölge arasındaki derin uçurum, italya'yı yönetenleri ilk anlarda emperyalist bir politika izlemekden çok, iç sorunların çözümüne yöneltti. Fakat XX yüzyıl başlarına gelindiğinde italya'nın gelişen endüstrisi, ülke yönetimini Akdeniz havzasında emperyalist bir politika izlemeye zorladı14 , italyanların Afrikadaki koloniyalist girişimleri için parsellenemeden kalan tek alan Habeşistandı. Ancak Habeşistan macerası hezimetle sonuçlandı. (1885). Bu devlet Afrika'nın bağımsız yaşayan tek parçası idi denebilir ve italyanlar burada başarı sağlamak için gerekli askeri-teknik olanaklara sahip değildiler. 1911'deki Trablusgarb (Libya) saldırısına kadar italyan endüstriyel yatırım ve ticaretinin daha çok Balkan devletleri ve Osmanlı imparatorluğunun Avrupa eyaletlerine yöneldiği görülecekti. Buralarda italya önceleri Avusturya-Macaristan ve Alman çıkarları paralelinde hareket eden, hattâ işbirliği yapan ikincil bir yatırımcı durumunda idi. Bu nedenle 1908-1911 de Fransa ile Anadolu'da Ereğli (Zonguldak) kömürleri, ingiltere ile Balkanlardaki Tuna-Adriya demiryolu yatırımları konusunda çatıştı. Ancak 1906 dan sonra italya'nın; Romanya'da Köstence-Bulgaristan-Selânik ve Draç'a (Durazzo), oradan da Valona'ya kadar uzatmak istediği Tuna Balkan demiryolu projesi, Avusturya-Macaristan ile çekişmesinin nedeni olacaktır15 . 14 Giorgio Mori, "The Process of Industrialization in General and the Process of Indus trilization in Italt" The Journal ofEuropean Economic History vol 8, Nr.i 1979. s. 79-78 15 R.A.VVebster, Industrial Imperialism in İtaly, Univ. of California Press-Berkeley-Los Angeles, 1975, 3.217-221. 10 Çünkü Avusturya Bosna-Hersek'ten Yenipazar (Novybazar) sancağına, oradan da Selanik'e ve kuzeye doğru Balkan demiryollarını döşemek niyetinde idi. Bu dönemde Almanya artık kendisi ile ekonomik ittifaka giden Avusturya'nın tarafını tuttu. Bundan başka Sırbistan, Karadağ ve Makedonya'daki daha tali derecedeki girişim ve yatırımlar İtalya'nın Almanya gurubundan kopmasına neden oldu. İtalyan tüccarları doğu Akdeniz ve Balkanlarda uzun zamandan beri faaldiler. Bu geleneksel yapıdaki ticari yayılma şimdi Banco Commerciale'nin desteğindeki Venedik grubu ve Balkanlarda Ansaldo grubu tarafından getirilen destekle İstanbul merkez olmak üzere Ege-Akdeniz bölgesinde yeni bir atılım kazanıyordu. Bu grubun tekelci yayılması, yeni aktif bir dış politikanın desteğinde Balkanlar ve Akdeniz'de etkisini duyurmaya başladı16 . İtalyan teknik bilgisi ve kalifiye elemanları Balkanlarda Avusturya, Alman, Fransız yatırımlarına iştirak ederken, şimdi bağımsız yatırımcılık peşine düştüler. Görülüyor ki Almanya, Osmanlı İmparatorluğunun Balkanlar ve güney Adriyatik gibi Avrupa eyaletlerinde ve Ege havzasında yeni bir rakible daha karşılaşmıştı ve rahat hareket edemiyordu. Bununla beraber İtalya'yı Almanya ile Avusturya-Macaristan'ın Balkanlardaki kültürel iktisadi yayılmasını önemli ölçüde engelleyen bir güç saymamak gerekir. Zaten bölge Almanya tarafından Avusturya-Macaristan'a bırakılmıştı.. Almanya gözlerini Osmanlı İmparatorluğunun diğer bakir ve zengin alanlarına dikmişti. İtalya Osmanlı İmparatorluğundan kopan parçalarda bazen birincil, bazen ikincil bir koloniyalist güç olarak faaliyette bulunabiliyordu. Hammaddeye yönelik yatırımlarını Sırbistan, Karadağ ve Makedonya havzasında, altyapısal yatırımcı koloniyalizmini ise 1911 den sonra Trablusgarb (Libya) ve Akdeniz adalarında sürdürebildi. Bismarck'm Balkanlar ve doğuda etkin olmayan bir politika izlemesinin bir nedeni de Rusya idi. Fransa'ya karşı yeni kurulan Alman birliğini güçlendirmek için Bismarck, Rusya'nın nüfuz alanına müdahale ederek bir çatışmaya girmekten kaçındı. Ancak Almanya, Avusturya-Macarictan ile olan yakınlaşması ve koloniyalist faaliyetler dönemine giren Alman endüstrisinin zorlamasıyla. Osmanlı topraklarına ve ekonomisine el attığında, Rusya'yı kaçınılmaz olarak İngiltere ve Fransa saflarına itecektir. 1893 de Eransa-Rusya ittifakı ve 1902 den sonra da İngiltere-Fransa yakınlaşması sonucu Rusya, 16 a.g.e., s. 192 ve 804 11 Almanya'dan kopmuştu. Olaylar, 1880 lere kadar Almanya'nın iktisadi nüfuz alanı olmak niteliğini gösteren bu dev ülkeyi, giderek Almanya'nın iktisadi, siyasi, askeri alanda bir rakibi haline getirdi. Rusya XIX yüzyılın ikinci yarısında endüstrileşme, demiryol ulaşımı ve yönetim alanında bazı reformlara girişiyor ve kalkınmanın ilk önemli adımlarını atıyordu. Tarımda kapitalistleşme, kentlerde büyüme gibi olaylar ülkenin nüfusundaki hızlı bir artış ile paralel gidiyordu. Finlandiya dukalığı hariç olmak üzere 1860 da 74 milyon olan Rusya nüfusu, 1900 de 133 milyona ulaştı. 1863-1897 arasında Avrupa Rusyasınm şehir nüfusu % 97 oranında arttı ve böylece imparatorluğun bu bölgesinde tüm nüfusun % 12.8'i kentlerde yaşar oldu ki bu rakam dahi tarımsal-feodal düzenin önemli bir değişim sürecine girdiğini gösterir.17 Bu dönemde kırsal nüfusun sadece % 48 oranında arttığıV.I.Lenin'in ünlü eserinde de (Rusyada Kapitalizmin Gelinmesi) zikrediliyor ve köylülüğün çözüldüğünü belirleyen bir gösterge olarak üzerinde duruluyordu. 1897 nüfus sayımına göre, bütün Rusya'nın 125.6 milyonluk nüfusunun sınıfsal dağılımı şöyle idi18 . Büyük burjuvazi ve toprak sahipleri 3.0 milyon Orta köylüler ve küçük burjuvazi 23.1 milyon Küçük köylüler 35-8 milyon Proleter ve yarı proleterler* 63.7 milyon Toplam 125.6 milyon Kentlerde ve kasabalarda yoğunlaşan proleterya 1879 ve 1903 yılları arasında sayıca hayli artmıştı. Proleter nüfusun Rusya'nın 50 vilâyetinde fabrika, madencilik ve demiryolları sektöründeki dağılımı şöyle idi19 . Yıllar 1879 1890 1903 Fabrika Endüstrisi (1000) 763 840 1.262 K Madencilik (1000) 235 34° 477 Demiryolları (1000) 191 252 469 Toplam (1000) 1.189 1.432 s. 208 Rusya XX yüzyıla 2 milyonu aşkın fabrika işçisiyle giriyordu. Bu büyük kütle toplam nüfus içinde önemli bir oran değilse de işçi 17 îstoriya SSSR ı861 -1917 (Periyod Kapitalizmi) Tom 11 izd. Sozialno-Ekonomi çeskoy Lit. Moskova 1959, Res: L.M.Ivanova, A.L. Sidorova s. 224-225. 18 a.g.e., s. 224. *Yan proleter; ev sanayiinde ve tarımda ücretli işçi olarak çalışan nüfus. 19 a.g.e., s. 220, V.I.Lenin, Socineniye Tom. 3, s. 436 dan nakledilerek... 12 hareketlerinin büyümesi için yeterliydi. Diğer yandan bu endüstri dahili pazarlar kadar, Çin, Iran ve Osmanlı İmparatorluğunun topraklarına da göz dikmişti. Bunun dışında hafif endüstride XIX yüzyıl sonunda sayısı 10 milyona ulaşan dağınık bir emekçi nüfusu vardı ve bunun 7.5 milyonu erkekdi. Aileleri ile birlikte Rusya ahalisinin 22 milyonu sanayi sektöründen geçiniyordu ki bunun tüm nüfusun % 18' ini kapsadığını belirtelim. Toprak köleliğinin kaldırılması ile (1866) ülkede kentleşmenin hızlandığı yıllarda, Rusya sanayiinin üretimi arttı ve Rusya dünyadaki büyük endüstri güçleri arasında yer aldı. Halâ ağır sanayi, demiryol ve dış ticaretde; ABD, ingiltere, Fransa ve Almanya ile boy ölçüşecek durumu yoktu. Ancak büyüme hızı gittikçe artmaktaydı ve Rusya imparatorluğunun yakın gelecekteki üretim kapasitesi diğer devletler için düşündürücüydü. Aşağıdaki tablo sanayileşen ülkenin çelik üretiminde bu yıllarda meydana gelen değişmeleri veriyor ki,2 ' 1000 ton hesabı ile Çelik Üretimi ABD Almanya İngiltere Fransa Rusya Belçika 1886 yılı 2.604.4 9.54.6 2.403.2 427.6 241.8 164.0 1910 yılı 26.512.4 13.698.6 6.106.8 3-390-3 2.350.0 - 1.449.5 Artış hızı % 910.3 I335-O 154.1 692.9 871.2 783-6 Rusya büyüme hızında üçüncü sıradadır. Gene bin ton hesabıyla dök- . me demir yapımında da Rusya en fazla büyüme hızına sahipti21 . ABD Almanya İngiltere Fransa Rusya Belçika 1887 6.520 4.024 7.681 1.568 612 756 1911 24.028 '5-574 10.033 4-44' 3.588 2.106 Artış % si 268.5 287.6 10.6 181.3 486.3 178.6 ABD'nin bu dönemde eski dünyada etkin bir rakib olmadığını göz önüne alırsak; artık gerilemekte olan ingiltere ve Fransa gibi geleneksel güçlerin dışında, Rusya imparatorluğu Almanya için gelişen 20 K.Helfferich, Alman Feyz-i Millisi (La Prosperite Nationanale De V Allemagne) den, Çeviren; Nesim Russo, İstanbul 11330, s. 59. 21 a.g.e.,s. 58. 13 ve yakın gelecekte tehlikeli olan bir rakibti. Nitekim bu çatışma yakın bir zamanda Ortadoğu bölgesinde ilk belirtilerini gösterecektir. Rusya'nın sanayi ve ticareti izlenen gümrük politikası ve devlet desteğiyle güçlenirken, büyüyen emekçi hareketleri de Çarlığın koloniyalist bir politikaya yönelmesini hızlandırdı. Bunda otokrat, kaba ve kof bir emperyalizm dürtüsü kadar, değişen Rusya'nın içteki kaynaşmalarını dışa yöneltmek arzusu da vardı. XIX Yüzyıl Sonu ve XX Yüzyıl Başlarında Almanya'da tç Gelişmeler Alman imparatorluğu Avrupa sahnesine adeta hırslı, kavgacı bir asker olarak çıktı. Bu dönemde Avrupa'da milli devletlerin kendi aralarındaki sınır sorunu çözümlenmiş ve büyük devletler emperyalist emellerini Afrika, Asya ve Ortadoğu topraklarında gerçekleştirmek dönemine girmişlerdi. Onun için daha başından komşu büyük devletlerin anavatan topraklan üzerine göz diken Almanya, (AlsasLoren, Şilezvig, gibi ilhakları düşünelim) antipatik bir devlet olarak karşılandı. Yeni imparatorluk hızla artan bir nüfusa sahipti. 1816 da 25 milyon olan nüfus, 1817 de 41 milyona, 1888 de 48 milyona, 1895 de 52 milyon ve 1915 de 67.9 milyona ulaşmıştı22.'Bu artış oranı Rusya'dan sonra ikinci geliyordu. (1000 de 11.3) Ülkenin kaynakları başlangıçta bu nüfusu beslemeye yetmiyordu. 1821 lerden itibaren hızlı bir denizaşırı göç başladı. 1930 lara kadar Almaya'dan 5.989.400 kişi deniz aşırı ülkelere (ABD, Kanada, Güney Amerika, Güney Afrika ve Avusturalya) göçetmişti. Ancak, 1880'lerden sonra sanayiinin büyümesi 18-40 yaş arasındaki nüfusun göç hızını yavaşlatacak ve bunlar ülkede iş bulabileceklerdir23 . Sanayi ve dış ticaretin gelişmesi yoğun bir iç göçle besleniyordu. 1870 lerde nüfusun 2/ 3 si küçük yerleşmelerde yaşar ve toplam nüfusun % 50 den fazlası tarımla uğraşırken; 1910 da tarım nüfusu toplam nüfusun % 30 una düştü ve tüm nüfusun % 20 den fazlası sanayi merkezlerinde yaşamaya başladı24 . Daha Alman birliği kurulmadan evvel iki konu her Alman devletinin gündeminde öncelikle ele alınmıştı. Gümrük birliği ve demiryolu... Gerçi Almanlar İngiltere, Fransa hatta Rusya'ya göre bu konuda etkin atılımlar yapmakta biraz gecikmişlerdi, ama zaman açığını 92 a.g.e., s. 10. 83 Gustav Stolper, Kari Havser, Knut Borchardt, Deutsche Wirtschqft-Seit 1870, 2.- Auflage, J.C.B. Mohr Tübingen, 1966, s. 26-27. 24 a.g.e., s. 22 14 çabuk kapattıIar.Alman İmparatorluğu ülke içi ve ülke dışı ulaşımda ingiltere, Fransa, Belçika, Hollanda ve İtalya gibi denizlerden yararlanmak olanağına sahip değildi. Karada ise ulaşım için ancak nehirler ve demiryolundan yararlanmak söz konusu idi. Yani etkin ve ucuz bir ulaşım ancak rasyonel bir demiryolu politikası ve nehirlerde de kanallar inşası ile olanaklı idi. 1840 lardan itibaren Almanya kanallar ve demiryollar ülkesi olmağa başladı. Aşağıdaki tablo Alman demiryol sisteminin gelişimini veriyor25 . Alman Demiryolları Yıl 1835 1845 1855 1865 1875 1885 1895 1905 1915 İşletme Uzunluğu (km) 0 2300 8290 14690 27960 37650 46560 56980 62410 Artış (km) 2300 5990 6400 13270 9690 8910 10420 5450 Burada göze çarpan özellik, imparatorluğun kuruluşundan sonra demiryollarındaki hızlı gelişmedir. Bir diğer özellik de; İngiltere, Fransa ve ABD'nin tersine, Alman demiryolculuğunun tamama yakınının devlet tarafından yürütülmesifir. 1912 de -60521 km. lik demiryolunun ancak 3631 km.si özel kişilere aitdi ve bu da önemsiz yan hatlardı. Devlet demiryollarına hızla el atıyor, ya kendi kuruyor veya özel kişiler tarafından kurulanları devletleştirerek bünyesine alıyordu. Bu gelişmelerde Alman endüstrisinin teknolojik olanaklarının da payı vardı. 1835 lerde Alman endüstrisi ve teknolojisi demiryol inşası ve lokomotif yapımı için yetersizdi. 1853 den sonra bu konudaki teknik beceri ve üretim tümüyle Almanların kendileri tarafından sağlandı. Bu vakte kadar pik demir ve bazı parçalar ithal edilirken, büyük endüstrinin doğuşu bu sorunu çözümledi. Alman sanayiinin daha da önemli gelişmeler kaydetmesinde demiryol yatırımlarının payı İngiltere ve ABD de olduğundan daha çoktur.26 1850 lerde Alman endüstrisinde demir üretiminin % 21-30 u demiryolu inşaatı ve makinelerine giderken, ABD de bu oran % 3.5 ile % 15 idi. 25 a.g.e., s. 46. 26 Rainer Fremdling, "Railroads and German Economic Growth A Leading Sector Analysis, with a Comparison to the United States and Great Britain" The Journal of Econ. History. Vol XXXVII, September, 1977, Nr.3, s. 687 vd. 592. 15 / Alman gümrük birliği İmparatorluğun kuruluşuna doğru atılan ilk adım idi. Nitekim 1879 da Almanya, liberal ekonomi ve ticaret döneminin kapanışı diyeceğimiz bir olay yarattı. Koruyucu gümrük politikasına yönelik kanunlarla dış ticaretde liberalist düzeni kaldırdı. Alman tarımının sanayii beslemesini sağlayan bu tebbirlerle sanayi mamulatı dış pazarlara karşı korunuyor ve yurt içi rakipsiz bir pazar durumuna geliyordu. Devletçi bir ulaşım politikasıyla birbirini tamamlayan bu tedbirleri tarımda sübvansiyon ve sanayide monopolcü kapitalizmin teşvikini sağlayan tedbirlerle bir arada düşünmek gerekir. Alman imparatorluğu 1879 dan itibaren kesinlikle otarşik yapıya yönelik bir ticaret ve gümrük politikası izledi ve liberal politikanın tersine devletin iktisadi hayata geniş ölçüde müdahalesinin ilk örneklerini vererek, klasik kapitalist düzenin bir anlamda yeni bir evreye girmesine de öncülük etti. Alman İmparatorluğu sanayi ve ticarette otoriter, yön verici ve tekelci bir politikayla gelişmeler kaydediyordu. Fakat bu gelişmenin temelinde de, gene aynı yöntemlerle XVIII yüzyıldan beri geliştirilen tarımsal bir yapının verdiği olanakların bulunduğunu belirtmek gerekir. Prusya ziraat nazırı Baron von Hardenberg'in başını çektiği 1811 tarihli Regulierungs edikt le ülkenin tarım yapısı yeniden düzenlenmişti. Bu fermanla köylüler cephe ve sınırdaki askerlik hizmetinden,feodal vergi ve angaryanın bir kısmından muaf tutulmuşlardı. Buna karşılık ektikleri arazinin yarısı veya 1 / 3 ini feodal beylere terkediyorlardı. Böylece daha XIX yüzyılın ilk yarısında Alman topraklarında kapitalist çiftlik sisteminin temelleri sağlam bir şekilde atıldı. Tarım teknolojisindeki yeniliklerle güçlenen bu çiftlik sahibi soylular (Junker) orduda, bürokraside ve sanayileşmede gene devlet desteğiyle öncülüğü elde tuttular. Alman sanayii önemli atılımlarını İmparatorluk döneminde gerçekleştirmeğe başladı. Ticaret sermayesi ve bankacılık faaliyetleri hızla endüstriye yöneldi. Bankaların endüstri ile ilişkisi, küçük ve orta sanayi tesislerinin tasfiyesini hızlandırdı ve tekelci bir kapitalizm gelişti. Devletin gümrük himayesi ve sübvansiyon politikası da bu amaca yönelikti. Sermayesi 10 milyon mark'ı aşan şirketler 1886 da sadece 74 tane iken, 1896 da 108 ve 1909 da ise 229 tane idi27 . 27 Helfferich, La Prosperite NationaU de L'Allemâgne 1888-1913 (Alman Feyz-i Millisi), Mütercimi Nesim Russo, İstanbul Matbaa-i Osmaniye, 1330, s. 40. 16 Sanayi teknolojisi hızla gelişiyordu. 1900 de Alman endüstrisi temelde üretim araçları üreten bir endüstri haline geldi.28 1882 de tüm Alman endüstrisinin makine kapasitesi 1.220.000 beygirgücü iken, 1890 da bu kapasite iki misline ve 1907 de 5.190.000 beygir gücüne ulaştı29 . Bu gelişme işçi nüfusunu artırdı ve işçi sınıfının niteliğini ve bilincini değiştirdi. XX yüzyıl başında Alman sanayi proleteryası nın % 4o'ı büyük sanayide toplanmıştı30 . Sanayide Çalışan İşçi Oranı ((İşletme Büyüklüğüne göre) Küçük işletme Orta İşletme Büyük sanayi kuruluşu 1882 % 59 % 18,5 % 22,5 1907 % 37.3 %25>7 % 37 Alman sanayiinin gelişmesi ticaretin de niteliğini değiştirdi. Demiryol uzunluğu belirtildiği gibi 1885-1911 arasında % 61, demiryollarında taşınan yolcu sayısı aynı dönemde % 377 ve mal miktarı da % 2 73 oranında artmıştı. Ancak Alman ticareti ve taşımacılığı kıta içinde idi. İktisadi nüfuz alanının denizaşırı bölgelerde İngiltere kadar yaygın olmadığının en belirgin örneği ticaret filosunun kapasitesiydi. 1888 de çoğu yelkenli ve 717 si buharlı olan (470,364 tonilato) 3811 gemi sayısı 1913 de ancak 4850 ye çıktı. Bu dönemde (1887-1912) ABD'nin dış ticareti % 275, İngiltere'- ninki % 200, Fransa'nınki % 200 artarken onlar kadar kolonilere ve geniş nüfuz alanlarına sahip olmayan Almanyanın ki % 300 oranında arttı31 . Bu durum Alman yayılmasının siyasal boyutlarını ve diğer büyük devletlerle çatışma potansiyelim gösterir. Almanya daha 1880'lerde İngiltere, Fransa ve ABD'den sonra dünyada dördüncü büyük ihracat ülkesi idi ve bu durumunu İngiltere ve Fransa aleyhine devam ettiriyordu. Kolonileri olmasa da, Almanya 1910 da Avrupa'nın en büyük sanayi ülkesi idi32 . Daha XIX yüzyıl ortalarında Almak kimya sanayii orijinal ürünler yaratmağa başladı. Bayern-Badische Anylin ve 28 A.J.Taylor, The Course of German History Methuen, London 1976,8. 160-168. ag Helfferich, a.g.e., s. 20. 30 a.g.e., s. 36 31 a.g.e., İstatistik veriler, s. 66-70-71. 32 H.Kröger, Deutschland in der Periode des Imperialismus bis zum Ausbruch des I Weltkrieges, Volk und Wissen, Volkseigener Verlag, Berlin 1953, s. 24. 17 özellikle Ludwigshaven'deki tesisler, Alman kimya sanayiine ikinci dünya savaşı sonuna kadar devam edecek bir teknolojik bilgi üstünlüğü sağladı. Alman sanayiinin gelişmesi ve ticaretin Almanya dışına taşması, sermaye ve şirketleşme hareketlerini de bu düzeye getirdi. ABD'de hukuken yasak olan karteller ve tekelci tröstleşmeler Almanya'da tersine kanun himayesi görüyordu. Buna karşılık endüstrideki monopolleşme, tüketiciler ve küçük üreticiler arasındaki kooperatifleşme hareketini hızlandırdı. Bismarck'dan beri hızlanan bu hareketlerle, Alman burjuvazisi aristokrasi ile bütünleşti ve proletaryanın yanıbaşında gerici bir küçük burjuva sınıfı yaratıldı. Milliyetçilik örgütlü bir Alman ideolojisi haline getirildi. 1895 de sadece 42 şubesi olan Berlin Bankaları, 1911'de bütün dünyada 450 şubeye sahipti33 . Sermaye ihracına başlayan tekelci Alman ekonomisi, bankacılıkda yeni bir dönemi başlattı. 1913 de dış ülkelerde 30 milyon marklık bir Alman sermaye ve dış yatırımı vardı.34 Ancak bu sermaye Afrikadaki sınırlı Alman kolonilerinden çok; Orta Avrupa, Balkanlar, Yakın-doğu ve kısmen Uzakdoğuya yığılmıştı. 1890 larda tüm Almanya, sonra Avusturya-Macaristan, italya ve Romanya ticaret anlaşmaları ile Alman ticaret sistemine alındı. Avusturya endüstrisi ve Romanya petrolleri Alman ekonomisi ile. bütünleşen üretim alanlarıydı. Bir süre için 1894 de yapılan ticaret anlaşmalarıyla Rusya'da bu sisteme sokulmak istenmişti. Nihayet görüleceği üz'ere Türkiye bu ilerlemenin başarıyla ulaşılan hedefi oldu. Zaten 1880 lerden beri Alman bankaları Osmanlı imparatorluğuna sermaye ihracına başlamışlardı. Georg von Sieemens'in genel müdür olduğu Deutsche Bank istanbul'da Anadolu demiryolları konsorsiyumunun başını çekiyordu. 4D diye bilinen Deutsche Bank, Dresdner Bank. Diskonto-Gesellschaft ve Darmstaedter Bank kısa zamanda dünyayı istila ettiler. 1906 dan beri yakın doğuda (Mısır, Türkiye) etkin olan Deutsche Bank'm yanında, 1890 dan beri Romanya ekonomisine nüfuz eden Darmstaedter Bank (bu banka, Banca Maramuresch'i kurdu) ve 1897 den beri Diskonto-Gesellschaft'ı (bu da Banca Generale Romanya'yı kurdu) belirtmek gerekir. Uzak doğuda Deutsch-Asiatische Bank Çin'e nüfuz etti ve Çin imparatorluğunun banknot matbaası oldu. (Ancak bu etkinliğini sonraları yitirecektir) . 33 Kroger, a.g.e., s. 10. * Örneğin 1890 da çıkarılan Shermann Act'in bu alanda getirdiği yasaklamayı anımsayalım. 34 Stolper a.g.e., s. 37. 18 ' ' , * . • Endüstrileşen ve dışa açılmağa başlayan Almanya'nın dış ve iç politik hayatında da köklü değişmeler meydana geldi. Bismarck döneminin politikası içte ve dışta büyük devletlerarası uyumu amaçlıyordu. Avrupa uyumu (Concert Europeen) prensibi, Bismarck'ın denizaşırı bir koloniyalist politikanın temellerini atmasına nedendir. Büyük devletlerle tatsızlık çıkarmağa niyeti olmayan Bismarck, Balkanlar ve yakın doğunun değerini; "bir tek Pomeranya askerini har^ camağa değmez" diye tanımlamıştı35 . Oysa 1885 den sonra Almanya tam tersine Balkanlar ve Yakın Doğu'ya yönelmek zorunda kaldı. 1887 de Rusya ile ittifak için gizlice İstanbul'u bile Rusya'ya vaadeden36 Almanya, kısa zamanda bu tutumundan vaz geçmek zorunda kaldı. 1890'da Bismarck, II. Wilhelm tarafından makamından atılınca Almanya açıkça saldırgan bir siyaset izlemeye başladı. Bu içte de kaba, otoriter bir baskı politikasıyla paralel yürütüldü. Ocak 1906 da ikinci Fas buhranı Almanya'nın aleyhine bir çözümle sonuçlanınca; Almanya eski Fransız ingiliz kolonilerinden elini çekip şiddetle orta Avrupa, Balkanlar ve Yakındoğuya yöneldi. Başbakan Caprivi, Reichstag'da; "ya mal, ya da insan ihraç etmek zorundayız. Bu kadar artan nüfusla yaşayamayız" diyordu37 . Almanya mal ihracına başlamıştı. Ama insan ihraç etmek isteyen koloniyalist düşünce de etkin bir biçimde eyleme geçmişti. Bismarck'ın ılımlı diplomasi dönemi artık bitmişti. Bu bitiş sadece yönetimde değil, yönetim örgütü dışında belirli sosyal sınıfların çılgın ideolojisinde de görülüyordu. 1887 de Alldevtsche Verband (Pan-Cerman Birliği) kuruldu. Doğrudan doğu Avrupa, Ukrayna, Orta Avrupa, Balkanlar ve Yakm-Doğuda Almanları yerleştirip38 ortaçağvari bir imparatorluk kurmayı amaçlayan bu çılgın cemiyetin üyeleri her sınıftan insanın katılmasıyla arttı ve zaman zaman devlet tarafından kullanılan, zaman zaman patavatsızlığıyla Dışişlerinin bile başını derde sokan bir tempoda çalışmalarını sürdürdü. Sosyal Darwinist ve ırkçı bir ideolojiye sahip bu cemiyetin üyeleri, Nisan 1887 de kurulan Alman Sömürge Cemiyetinin Deutsche Kolonial Gesellschaft üyeleriyle benzer kompozisyon gösteriyor. Alman sömürge cemiyeti üyeleri arasında, % 40'la tüccar ve fabrikatörler, % 22 ile memurlar ve subaylar çoğunluktaydı39 . 35 Andreas Hillgruber, Bismarcks Aussenpolitik, Verlag Rohrbach, Freiburg,. 166-167. 36 J.Streisand, Deutsche Geschichte, VEB Deutscher Verlag der Wissenschaften, Berlin 1970, s. 238-230. 37 YVerner Conze, "Die Zeit YVilhelm II" Deutsche Geschicte im Uberblick Rassovv, 3, 1973, Stuttgart, Mezlersche Verlag, s. 580 vd. 38 Kroger, Deutschland in der Perioie des Imperialismus, s. 15. 39 a.g.e., s. 71 19 Yeni Alman İmparatorluğunun otoriter yapısı, 1890'lardan itibaren reaksiyoner bir nitelik kazandı. Demokratik hareket ve düşünceler, sosyalist akımlar gizli bir terör ve sistemli bir kontrolle önleniyordu, imparator eleştirilerin üstünde tutuluyordu. Bu konuda ingiltere hükümdarlarının dokunulmazlığı örnek gösteriliyordu ama, Alman Kayzeri İngiltere Kraliçesi gibi sempatik, tarafsız, devlet işlerine müdahaleden çekinen bir tip değildi. Başına buyruk, maceraperest ve baskıcı tavrıyla her konuda ortaya çıkıyor, ama eleştirilere karşı da hükümdarlık kurumunun kudsiyetine sığınarak mümkün olan bütün önlemleri alıyordu. Dönem içinde İmparatora hakaretten dolayı fikir adamları, gazeteciler, karikatüristler mahkeme önünde hesap veriyordu. Bazen imparatorun alicenaplık taslıyarak bunları affettiği de olurdu, imparatorluğun siyasal rejim ve ideolojisi Prusyalılık üzerine kurulmuştu. Prusyalılık; otoriter devletin idealleştirilmesidir; demokrasi bu ülküye yabancıdır. Prusyalılık, aristokrasinin yönetimi demektir. Bu ideoloji, hayatın her safhasını ve her kurumu düzenlemişti. Gerçi parlâmento vardı ama, bu parlâmento üç sosyal sınıfın ayrıcalıklarını gözeten bir seçim sistemiyle kuruluyordu40 . Parlamento eleştirir ama hükümete güvensizlik oyu veremezdi. Hükümete sadece majesteleri güvensizlik gösterebilirdi. Çoğunlukla son karar aristokraside, onunla bütünleşen burjuvazide ve hükümdardaydı. Alman basını ise istilacı projelerin açıkça tartışılıp benimsetildiği ve devletin kitleleri istediği yöne sevketmek için kullandığı bir araçtı. Çoğun hükümet direktifliyle yazmak veya susmak, birkaç gazete dışında Alman basınının bu dönemdeki belirgin ve Ingiliz-Fransız basınından farklı niteliğiydi. Bu otoriter yönetim, büyüyen sanayinin yarattığı işçi sınıfıyla ilginç bir çatışma süreci içine girdi. Devlet 1890 da çıkarılan "Sozialisten Gesetz"le bu hareketleri sınırlamak ve yönlendirmek yolunu tuttu. Sendikaların partilerle organik bağlar kurmasını engelleme yoluna gitti. Ama gene de 2.5 milyonluk Alman proleteryası 1913 de 3293 sendikada toplanmıştı, işçiler 1890 da 128 grev (21412 işçi katıldı) 1900 de 652 grev (115.711 işçi) ve 1910 da 3194 grev (369011 işçi) yaptılar. Sonuncusu 9.037.575 iş gününe mal olmuştu.41 Bununla birlikte Alman işçi sınıfı Avusturya ve Fransa işçilerine göre da40 a.g.e., s. a8-ag 41 a.g.e. ,s. 102. 20 ha iyi hayat şartlarına sahipti. Ferdinand Lasselle'nin başlattığı sosyaldemokrat uzlaşmacı akım, Alman sendikalarına hakim oldu ve Alman İmparatorluğu birinci büyük harbe işçi sınıfından emin olarak girdi. Nitekim 1910 dan sonra grevlerde de bir azalma görüldü. August Bebel ve Kari Liebknecht''in başını çektiği, sonraları Rosa Luxembourg'un önderliğindeki komünistler yanında, Alman işçi hareketine sosyal demokratlar hakim oldular. Temelde Prusya soylularına dayanan Muhafazakâr Parti 1871 de Reichstagda 57 sandalyeye sahipken, 1912 de sandalye sayısı 43 e düşmüştü, ama Sosyal-Demokratların tutumu sayesinde etkinliğini koruyabildi. Aynı durumdan katolikler de yararlandı. Merkez Katolik Parti 1871 de 62, 1890 da 106 sandalyeye sahipti, fakat 1912 de gerileyerek Reicshstag'daki gücü 91 sandalyeye düştü. Katolik parti XX yüzyıl başından itibaren aynı nedenle yönetimde etkindi. Başbakan Bethmann-Hollweg bu partiye dayanıyordu. 1875 de Marx'ın Gotha programının neşrinden ve Marksizmle Alman Sosyal-Demokrasisinin ayrılığından sonra, Sosyal Demokratlar 1877'de Reichstag'a 12 mebusla geldiler. 1878-1890 arası sosyalist hareketi baltalayan ünlü Sozialisten Gesetz önleyici olamadı. Sosyal-Demokrat Parti 1912'de Reichstag'da 1-10 mebusla en kuvvetli partiydi42 . Ama iktidar olamadılar ve belirtildiği gibi bu tarihten sonra egemen yönetici sınıfla ittifaka da gittiler. 1890 lardan itibaren sosyal-demokratlar düzene karşı olmayı bırakıp, uzlaştırıcı ve düzeltmeci bir yol seçtiler43 . Böylece 1900'lerde Almanya Yakındoğu - daki koloniyalist girişimlerine otoriter ve muhafazakâr bir iç politika ve toplum düzeniyle girebiliyordu. Olaylar bu yeni koloniyalist devletin girişimlerine yardımcı oldu. Osmanlı İmparatorluğu da adeta Almanya'yı bekleyen bir atmosfer içindeydi. 42 G. VVilhelm Sante, Geschichte der Deutschen Laender 2. Band, A.G. Ploetz VerlagVVürzburg, s. 9-17. 43 T. Schieder, "Des Reich unter der Führung Bismarks" Rassovv Deutschegeschichte im Überblick, s. 538 vd. • • ' 2 1 BÖLÜM I BERLİN KONGRESİNDEN SONRA OSMANLI İMPARATORLUĞU (Almanya'nın etkinlik kazanması için elverişli koşullar) 1878 Berlin Kongresi, Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa kıtasında önemli toprak kaybıyla sonuçlandı. Bulgaristan yarı bağımsız (temelde tam sayılabilir) bir statüye kavuşuyor, Bosna-Hersek ise Avusturya-Macaristan idaresine bırakılıyordu. Sırbistan ve Karadağ'- ın önceden imparatorluktan koptuğunu gözönüne alırsak, Osmanlı İmparatorluğu'nun Slav tebasını kaybettiğini söylemek yanlış olmaz. Rusya, İngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristan gibi geleneksel güçler, İmparatorluğun yağmasına yönelik bir politika izlemeye başlamışlardı. Berlin Kongresi bunun açık deliliydi ve bu durum Osmanlı devletinin iç ve dış siyasetinde önemli gelişme ve değişikliklere yol açacaktır. Osmanlı İmparatorluğu bu döneme girdiğinde artık yarı sömürge bir ülkeydi. Maliyenin iflası bir müddet sonra 1881 Muharrem Kararnamesi ile kurumlaştı ve Borçlar İdaresi (Duyun-u Umumiye) kuruldu. Memleketin belirli gelirlerine yabancı devletler tarafından el kondu. Ülkede belirli alt yapısal yatırımlar yabancı kontrolünde gerçekleşiyordu ve iktisadi hayat onların yönetimindeydi. Osmanlı İmparatorluğunun dış borçlar toplamı bu yıllarda hemen 2 milyar frank civarındaydı. Bu borca karşılık şimdi bazı vergiler, yani birkaç eyaletin aşar geliri, gümrük resmi, tütün ve tuz tekeli, pul ve ispirto vergisi, İstanbul balıkhane rüsumu, bazı eyaletlerin ipek resmini toplama yetkisi Duyun-u Umumiye'ye bırakıldı. Bu kalemler günden güne arttı. Duyun-u Umumiye yönetiminde; İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Bankası temsilcileri yer alıyordu. Maliyenin iflasından sonra ülkenin doğal zenginliklerinin tekelci imtiyazlar halinde yabancılara verilmesi süreci hızlandı. i883'de 22 ' • ' 1 tütün tekel halinde "Regie de Tabac de PEmpire Ottoman" unvanını taşıyan bir Fransız kuruluşuna, 1896 da Ereğli kömürleri bir başka Fransız şirketine, i887'de boraks madenleri ingilizlere, 1892 de BalyaKaraaydın linyitleri gene bir başka yabancı şirkete, 1893'de de Kassandra şirketine manganez imtiyazı verildi. Midhat Paşa'nın gerçek kurucusu olduğu fakat bir banka olarak daha sonra teşekkül eden Ziraat Bankası dışında bir banka yoktu ve Osmanlı imparatorluğu güçlü yabancı bankaların istilasına uğradı. Devlet'ifr emisyon bankası olan Banque Imperial Ottoman dahi Fransız-îngiliz sermayeli bir banka idi. 1888'de Avusturya-Fransız semayeli Selanik Bankası, 1906 da Deutsche-Orient Bank faaliyete geçti. Ayrıca İtalyan, Hollanda, Avusturya bankalarının şubeleri ülkenin heryerine yayıldı. Dış ticaret açığı Tanzimattan beri kronik bir durum almıştı. Bundan dolayı en hayati yatırımlar bile yabancı sermayeyi beklemekteydi. En tipik yatırım; imparatorluğun askeri, idarî mekanizması için de hayati önemi olan demiryollarıydı. ilerde göreceğimiz üzere işlerlik oranı düşük bir demiryol ağı için, Osmanlı devleti "kilometre garantisi" olarak muazzam bir borç altına girdi ve bunun için de gene bazı vilayetlerin aşar geliri karşılık olarak gösterildi. Tarım gelirleri son derece düşüktü. Esasen ülke tarım ülkesi olmasına rağmen istanbul gibi büyük şehirler çoğun ithal malı buğdayla beslenirdi. 1899-1900 yılında bütün tarım ürünleri ihracatının üretime oranı ancak % 9.8 idi. 1913-14 de bu oran ancak % 11.3'e çıkmıştı.1 Ülkede ilkel bir tarım üretim biçimi vardı. Örgütlenme ve teknolojiye bakıldığında Çukurova, Makedonya ve Ege'de kısmen tarımda kapitalistleşme göze çarpıyorsa da, imparatorluğun tarımsal üretimi ortakçılık veya küçük toprak mülkiyetine dayanıyor ve ilkel aletlerle kurak topraklar işlenmeğe çalışılıyordu. Belirli bazı bölgelerde monokültürel tarıma geçiş (Ege, Çukurova, Batı Suriye) demiryol ağının sınırlılığı ve yetersizliğinden dolayı yaygınlık kazanamıyor du. XIX yüzyılda sanayileşen batı ülkelerinin kendilerine sağlanan gümrük kolaylıklarıyla Osmanlı tezgâh sanayiini kesin iflasa sürüklemelerinden sonra, modern sanayii kurma çabaları başarısızlıkla sonuçlanmıştı. XIX yüzyıl sonuna gelindiğinde halâ bazı dallarda küçük zanaatın ve evlerde parça başına üretimin (putting-out veya I Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu İktisadi Şartlan Hakkında bir Tetkik, İş Bankası yay, Ankara, 1970, s. 7i.Ankara, 1970. s. 71. 23 Verlag) egemen olduğu görülüyor2 . Bunların dışında büyük ölçüde el emeğine dayanan halıcılık, dericilik gibi manifaktür ve gıda maddeleri üretimiyle (değirmenler gibi, örneğin sadece izmir'de 69 tane hidrolik güçle çalışan değirmen vardı3 ) Osmanlı sanayiinin temel görünümü tamamlanmaktadır. İmparatorluk birinci dünya savaşına girdiğinde inorganik enerjiyle çalışan fabrika toplamı 10 civarında, inorganik enerjiye dayanmadığı halde belirli sayıda işçi çalıştıran fabrika sayısı 20 civarında idi4 . Temel sanayi kurulamamıştı ve dokuma endüstrisi bile ülke ihtiyaçları için yeterli üretim kapasitesine ulaşamamıştı. Osmanlı sanayii ülkenin tarım ve maden zenginliklerini değerlendirmekten çok uzaktı ve zaten bu doğal zenginliklerden sanayi kurmaksızın yararlanılamadığı da tartışmasız herkes tarafından bilinmektedir. Sanayileşemeyen fakir bir toplum yapısında, gereksinmeler de sanayi ürünlerinin bol miktarda tüketilmesine yönelik değildi 1911-1913 yılında imparatorluğun İhracat ve ithalat kalemlerine bakıldığında şu oranlar görülüyor5 . 1911-1913 Yıllarında Osmanlı İhracatının Kompozisyonu Birincil ürünler . : Gıda : % 33-35 Hammadde : % 56-58 Toplam % 89-93 Yarı mamul ürünler ve manifaktür % 2—3 Dokuma (halı-yünlü vs.) % 6-7 Ülkenin toplam üretimi içinde sanayi üretim payının düşüklüğü, ihracata ve tüketime de yansımıştır. Aynı yıllarda ithalatta da sanayi için gerekli kalemlerden çok, manifaktür ürünleri % 56-60, gıda maddeleri % 32-38'le başta geliyordu. Zenaat dallarının gereksinimini karşılayacak hammadde ve sanayi gereçleri ise toplam ithalatın % 6- io'u civarında kalıyordu. Ülkedeki ticaret sermayesi yeni yatırımlara girecek kadar güçlü değildi ve sadece aracı bir nitelikte idi. Esasen XIX yüzyıldan beri ticaret sermayesi ve çiftlik sermayesi giderek güçlenseler de, tarım ve ticaretde köklü atılımlar yapacak düzeyde değillerdi ve bir kaç kuşak boyu zenginliğini devam ettirip sermayesini 2 A.Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii (1913, 1915 yılları), A,Ü, S.B.F. Yay. No,s2g Ankara, 1970 s. VI-VII. 3. V. Cuinet, La Turçuie d'Asie Tom I s. 411-412. 4 Ökçün, a.g.e., s. VIII. 5 Şevket Pamuk, Foreign Trade, Foreigne Capilal and the Peripheralization of the Ottoman Empire 1830-1913?!!. D. Submitted to Berkeley-Univ. -of California, 1978 s.56-58 deki tablolardan... 24 büyüten tüccar ailesi, gerek gayrimüslimler, gerekse müslümanlaf arasında bir elin parmaklarıyla sayılacak kadar azdı. Ülkenin uğradığı iktisadî çöküntü; bürokrasiyi ve orduyu modernleştirmek zorunluluğu karşısında içinden çıkılmaz bir hal aldı. Milliyetçilik akımları, iç ayaklanmalar ve dış müdahalelerle hızla toprak kaybeden imparatorluk; dış politik güçler arasında denge oyunlarına başvurarak yaşama dönemine girdi. Politik bir bağımsızlık ve sınırsız özgür seçim söz konusu değildi. Ülke yönetiminin bu dönemde Avrupa diplomasisinin uyumu ve uyuşmazlığına göre biçimlendiği açıktır. Ancak Osmanlı devlet yönetiminin bu dönemde Iran, Çin gibi bazı yarı sömürge imparatorluklara göre belirgin bir tercih şansı söz konusudur. Yani bağımsız bir mali ve iktisadi birim olabilme konusunda tercih şansı yoktu ama, emperyalist devletler arasında istediği gibi bir seçim yapma şansı vardı. Daha başka bir deyişle dünya siyasal konjonktüründeki oynamalar, Osmanlı yönetimine heran hangi emperyalist devlete dayanacağı konusunda bir şans veriyordu ve Osmanlı yönetimi bu fırsatı kullandı. Memleket Iran ve Çin gibi belirli nüfuz bölgelerine ayrılmamıştı. Bu nedenle ülke yönetimi her zaman "ehven'-i şer" bir güçlü devlet aramak ve ona yaslanmak şansına sahip oldu. Almanya bu durum sonucu ülkemizin tarih sahnesine çıkabildi. Berlin Kongresinden sonra ağır bir darbe yiyen ve tarihi dönüm noktasına gelen Osmanlı imparatorluğu yöneticilerinin, büyük devletler arasında Almanya'ya yakınlık duymalarının nedeni, Avrupa büyüklerinin dış politikalarındaki ilkelerin ve yöneldikleri etki alanlarının, Osmanlı imparatorluğunun yaşama şansına son verecek biçimde değişmesidir. Berlin Kongresi sonuçlandığında; Prens Gorçakof, "yüzbin askeri ve yüz milyon rubleyi bir hiç için harcadık" diyordu. Osmanlı imparatorluğu erimişti ama, Rusya da kazançlı çıkmış sayılmazdı. Muhafazakâr Disraeli hükümeti ve o paraleldeki Bismarck, "Avrupa Türkiyesini kurtardık" diyorlardı. Kurtarılan bir şey yoktu, sadece Türkiye'ye yaşama şansı tanınmıştı, iki devlet muhafazakâr politikalarının gereğine uymuş ve Rusya'yı frenlemişlerdi. Ancak gelişmeler bu iki devletin uyumunu ortadan kaldırdı. Gladstone başkanlığında liberaller iş başına gelince, muhafazakâr Disraeli hükümetinin "Türk taraftarı" olmakla suçladıkları dışpolitikasını terkettiler. Gladstone Karadağ'ın kesin bağımsızlığı için Eylül 1880 de ingiliz donanmasına Arnavutluk kıyılarında gövde gösterisi yaptırır25 ken, Kıbrıs'ı Yunanistan'a vermeğe kalktı. Ancak İngiliz kamuoyunun baskısı ile ada Britanya himayesinde kaldı. Bu andan itibaren Bismarck ingiliz politikasına sırt çevirdi. Bismarck, "profesör Gladstone parlak zırhı içinde, ama gövde gösterileri komediye dönüştü",6 diyordu. Liberal hükümet bir müddet sonra kendini frenlediyse de, Osmanlı İmparatorluğu artık harcanma dönemine girmişti. İngiliz politikası Rusya'ya karşı takındığı Osmanlı taraftarı tutumdan, daha doğrusu bu konudaki hayırhah tarafsızlığından vazgeçti. Şimdi Bismarck bir zamanlar muhafazakâr Disraeli'nin izlediği tutumu sürdürüyordu. Osmanlı Sultanı ve yöneticileri de bunun için Alman desteğini arıyorlardı. Berlin'de Sultan adına, Prens Bismarck'la görüşen Ali Nizamî Bey, Bismarck'dan, ordu ve sivil idareyi ıslah edecek uzmanlar isterken; "Osmanlı Sultanının Alman ittifak ve desteğini son derece arzu ettiğini de "bildirir. Bismarck; "ilke olarak Osmanlı Devletinin bekasına şiddetle taraftar olduklarını, ancak iki devlet arasında Avusturya'nın bulunduğunu ve bu nedenle önce Avusturya ile Osmanlı Devletinin iyi anlaşması gerektiğini söyleyip, İtalya'nın öyle yaptığını, Türklerin de Avusturya ile uyum sağlaması gerektiğini" belirtir7 . Nitekim, Avrupa dengesindeki gelişmeler, Almanya ile Avusturya-Macaristanı biraraya getirince Osmanlı Devleti de Avusturya ile zoraki bir dostluğa gitti. Almanya Bismarck'dan sonra Rusya'ya açıkça cephe aldı ve İngiltere'nin tersine Osmanlı yanlısı görünen, gerçekte Osmanlı topraklarına, onu konferans masalarında bölüştürerek değil de, barışçı yollarla yerleşmeyi amaçlayan bir politika izlemeye başladı. İngiltere'ye karşı Osmanlı yöneticilerinde, aydınlarda, en önemlisi yeni despot hükümdar II. Abdülhamit'de hızla olumsuz bir tutum gelişti. "Büyük Devletler içinde en çok çekinilmesi gereken İngiltere'dir" diyordu, Sultan... II Abdülhamit pek de yanlış olmayan bir tahminle; "İngilizlerin Arabistan'ı yutmak istediklerini ve işgal ettikleri Mısır'daki gafil Hidivi'de Halife yapıp, bütün İslâm alemini kendi çıkarları yönünde gütmek istediklerini"8 ve "İngiltere'nin Rusya'ya 6 Philip Magnus, Gladstone, Dutton Paperback, N. York, 1964, s. 283. 7 B.A.Tld. Evr Kıs. 14, No. 74-126, "Ali Nizamî Bey-Bismarck mülakatı üzerine arz tezkiresi" 2 Receb 1299 (30 Mayıs 1882) tarihli-Bismark (s. 3-4), Fransa ile Tunus sorunu için çatışmaya girilmeyip dost görünülmesini tavsiye eder. Hatta Bismark; "Anadolu İslahatı için Türk müfettiş tayininin yeterli olduğunu" söyleyince, A. Nizami Bey bu iş için Almanya'- nın diğer devletler nezdinde şefaatini rica eder. 8 Sultan Abdülhamit, Siyası Hatıralarım. Hazırlayan; Ali Vehbi Bey, Frd.dan Çev. H.Salih Can, Hareket Yayınlan İstanbul, s. 113-130-131. 26 karşı oynamak için büyük Bulgaristanı" gerçekleştirmek istediğini, bunun da tabiî Devlet-i Aliyyenin aleyhine bir plan olduğunu" düşünüyordu. II Abdülhamit'in İngilizler aleyhindeki kuşku ve düşmanlığının mantıkî ve mantık dışı birçok öğelere dayandığı anlaşılıyor. Örneğin: a) Abdülaziz'i hal edenler gerçekte İngilizlerdir, b) Ali Suavi'yi ayaklandıranlar da onlardır" diyordu9 . Sultan Abdülhamit bundan başka; İngiltere'nin bütün Avrupa'yı Osmanlılara düşman edip kışkırttığı fikrindeydi ki, Gladstone'un romantik ve mantıksız Türk düşmanlığı bu kanıyı gittikçe kuvvetlendirdi. Abdülhamit, Girit işinde İngiltere'yi suçluyordu10 . Kanaatlerindeki kısmi doğruluğa rağmen, Sultan bu politikayı abartıyor ve İngiltere'nin bugünden yarına Osmanlı topraklarını paylaşma ve ortadan kaldırma eğiliminde olduğunu sanıyordu. Gerçekte İngiltere 1890 lardan itibaren Türkleri gözden çıkarmağa başladı. İngiliz bahriye istihbarat şefi (Naval Intelligence) Ekim 1896 da; "İngilizler Mısır ve Kahire'yi elde tutsun yeter, İskenderiye'deki deniz üssü Hindistan'ı elde tutmamızı sağlar" diyordu. 1869 da Süveyş kanalının açılması bu gibi düşünceleri kabul edilir hale getiriyordu. Lord Salisbury boğazların bile Rusya'ya bırakılmasında sakınca görmüyordu ve İngiltere'nin Kırım savaşından beri yanlış ata oynadığı kanısındaydı11 . İngiltere dışında diğer Avrupa devletleri de, Osmanlı İmparatorluğunda kuşkuyla izlenen güçlerdi. Örneğin Avusturya Babıâli'yi giderek endişelendiren bir devletti. Avusturya; 1866 Kö'nigsgraetz savaşından sonra Şilezvig'i Almanya'ya ve Venedik'i İtalya'ya terketti. Daha önce Haziran 1859 da Solferino ve Magenta savaşlarında bütün kuzey İtalya'yı elden çıkarmıştı. Avusturya İtalyan eyaletlerini de kaybettikten sonra, Avrupa'da kendisine hayat kalmadığını anladı. İmparatorluk aslında XIX yüzyıl ortasından beri yavaş yavaş bir gerileme döneminde girmişti. Sanayii gün geçtikçe batı Avrupa ülkeleriyle rekabet gücünü kaybediyor, aydınlanma dönemindeki imparatorluk ulusları, ulusalcı akımların etkisiyle devletin birlik ve varlığını tehdit ediyorlardı. Fazladan 1866 dan beri sadece Habsburg tacının kişisel varlığı içinde İmparatorlukta kalan, gerçekte bağım9 t.Hakkı Uzunçarşılı, "İkinci Abdülhamid'in İngiliz Siyasetine dair Muhtıraları", l.Ü.Edeb. Fak. Tarih Derg. C.VII, Sayı 10, Eylül 1954, s. 43-60. I o Mehmet Hocaoğlu, Abdülhamit Han'ın Muhtıralan (Belgeler) Oymak Yayını, istanbul s- 35-36. (BA Yıldız Evraki ks. I, No. 156/ 15'den) gene a.g.e., s. 85-86 (BA Yıldız Evr. ks. No. 2625 den). II Richard Shannon, The Crisis of Imperialism 1865-1915, Paladin, London, 1976. «. 316. 27 sizliğini alan Macaristan krallığı güçleniyordu. İmparatorluğun diğer ülkeleri yılda %i~3 arası bir yıllık ekonomik gelişme gösterirken, Macaristan, yılda ortalama %6 oranında bir iktisadî büyüme hızına sahipti. Büyüyen iki parçası için denizaşırı koloniler elde etme şansı ve girişimi bile olmayan Viyana, gözünü Balkanlara dikti. 1878 Berlin kongresinde Bosna-Hersek'i ilk pay olarak aldı ve gerek Sırbistan ve Romanya gibi küçük Balkan krallıkları, gerekse Osmanlı Rumelisi üzerinde bir Demokles kılıcı haline geldi. Avusturya'nın Balkanları yutmak ve Viyana-Selânik arasını ele geçirmek emeli gizli değildi ve Osmanlı yöneticilerini de, Sultanı da tedirgin ediyordu. Gene İtalya'nın Balkanlar ve Osmanlı Afrikası üzerindeki emelleri, Rusyanın tarihi politikası, Fransa'nın Tunus'u ilhakı ve Suriye-Lübnandaki faaliyet ve girişimleri; Bab-ı Ali'yi eski Avrupa güçlerine karşı kuşkulu ve düşmanca bir tavra sürükledi. Ortada dost olarak görünen veya öyle olması beklenen Japonya ve Almanya idi. Aynı atmosferi İran'da ve Hind'de gördük. Osmanlı yönetimi bu yeni gücün ötekilerden farklı olarak, topraklarında günden güne artan bir nüfuz edinmesine direnmiyecekti. Böyle bir direniş için gerekli yapısal değişmeler meydana gelmemişti, imparatorluğu fizik olarak parçalamak isteyen İngiltere, Fransa ve Rusya karşısında tarihinin son sahifeleri yazılan Osmanlı İmparatorluğunun paniğe kapılması ve Almanya'ya kapılarını açması kaçınılmaz görünüyordu. Almanya Osmanlı İmparatorluğunda 1890'lardan itibaren Almanya kendini dünyanın gelecekteki efendisi olarak hissetmeğe başladı. Zaten her olayda arbiter mundi (dünya hakemi) olarak uluslararası platformda yerini alıyordu. Kayzer II. Wilhelm'in "dünya hakimiyeti" sloganına, akıllı diplomat prens Bismarck" "böyle şey yoktur" diye cevap vermişti12 . Ancak Bismarck görevini terkedince, Alman politikası doludizgin bu olmayacak şeyin peşine düştü. Osmanlı ülkelerine karşı Almanlar daha henüz Prusya krallığı zamanında yakın bir ilgi duymuştur. Büyük Friedrich' in XVIII yüzyıl sonlarında ülkemizle yakından ilgilenip askeri bir ittifak girişiminde bulunduğu biliniyor. 1830'larda Türkiye'de bir genç subay olarak hizmet gören, sonraki genelkurmay başkanı H.Von Moltke, daha o zamandan bu ülkeyi sadece bir asker olarak değil, bir siyaset adamı ia Mary Mills Patrick, Under Five Sultam, The Century Co. N.Y.1929, s. 179. 28 ve Alman çıkarlarını gözeten bir iktisatçı olarak incelemişti'3 . Hatta Moltke özellikle Tuna eyaletlerine Alman göçmenlerinin yerleştirilmesini öneriyordu. Aynı dönemde Alman iktisatçı F. Liszt, Ortadoğunun zenginliklerinin Alman tekniği sayesinde yakın gelecekte büyük kuvvet sağlayacak bir kaynak olduğu üzerinde duruyor ve Almanya'nın gözlerini bu bölgeye çevirmesini istiyordu14 . Almanya'nın Osmanlı imparatorluğu üzerindeki emelleri o dereceye ulaştı ki, 1890'lardan itibaren yarı resmi bazı gruplar (Alldeutsche Verband-Pancermen Birliği) Yakındoğuda Alman göçmen yerleştirme planlarını gerçekleştirme çabasına bile giriştiler15 . Mamafih Almanların Osmanlı topraklarına kolonizatör yerleştirme çabalan bir hayaldi. Herşeyden önce boş araziyi kendi köyüne katmak için her çareye başvuran köylüler16 ve Rumeli muhacirlerinin yerleştirilme sorunu, bu projenin Alman yöneticiler tarafından da ciddiye alınmamasına neden oldu. Bu gibi aşırı istekler bir yana, Almanya'nın elverişli koşullar bularak yayılan ticareti; kültürel, diplomatik ve ideolojik ortamını da birlikte getiriyordu. Alman Ticari Etkinliğinin Artması 1880'lere kadar Alman ticareti, Osmanlı ticaretinde ağırlığını duyuran, etkin bir iktisadi kurumlaşma gösterememiştir. Gerçi Avusturya-Macaristanın Tunaboyu ülkelerindeki dış ticari ilişkileri ve Almancanın ticari dil olarak tutunması, müstakbel Alman ticari etkinliği için bir temel oluşturmuştu, ama Alman dış ticaretinin Osmanlı pazarlarına yönelik şirketleşmesi ancak 1880 lerden sonra görülmektedir. 1880'lerde Yakındoğuda faaliyete geçen Deutscher Handelsverein (Alman Ticaret Birliği)' nin bir müddet sonra ortadan çekildiği görüldü16* 1 Anlaşılan Alman Ticaret sermayesi ve yatırımları örgütlü olarak Osmanlı ülkelerinde faaliyete geçebilmek için büyük demiryol yatırımlarını, gemicilik faaliyetinin gelişmesini ve Alman bankacılığının ciddi desteğini bekliyorlardı. 13 Helmuth von Moltke, Türkiye Mektupları, Çev. H. Örs, Remzi Kitabeyi, İstanbul ig6g Bkz. R. Önsoy Osm. Alm. Ticaret İlişkileri s. 18 14 Jeck, Balkan Harbinden Sonra Şarkta Almanya, istanbul, îfham Mat. 1331, s. 5 vd. 15 Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Türkiyeye Girimi, Çev. R. Zaralı, Gözlem Yayınları, İstanbul 1976, s. 61. 16 United States Reports on tradeFinance, andForeing Office 1896 Nr. 1687, Consul Shipley, s. 9 da bu gibi durumlar zikrediliyor. Alman göçmenler gelmişse bile sayıca pek az olmalıdır. (16a) j, Krauss, Deutsch-Türkische Handehbeziehungen seit dem Berliner Vertrag, s, 52-54 29 Alman ticari denizcilik ve demiryol taşımacılığındaki yenilikler ve teknik ehliyet dolayısıyle Alman sanayi örünleri bir müddet sonra Osmanlı pazarlarını istila etmekte gecikmeyeceklerdir. 20 Mart 1862 de %ollverein'e bağlı Alman devletleriyle yapılan ticaret anlaşmasının hükümleri 1880 sonlarında etkisini göstermeğe başladı. Bu dönemde 26 Ağustos 1890 da Alman imparatorluğu ile Osmanlı imparatorluğu arasında imzalanan ticaret anlaşması, eski anlaşmada Almanya lehine öngörülen imtiyazları ar «iriyordu. Anlaşmaya göre, gerçi Osmanlı tüccarı da Almanya'da "en ziyade müsaadeye mazhar devletin tüccarı" statüsünde idi, ama anlaşmadan yararlanan Alman tüccarı olmuştur. En göze çarpan tutarsızlık, Alman hükümetinin Osmanlı hükümetinin terine, Osmanlı mallan için herhangi bir gümrük indirimi taahhüdünde bulunmamasıydı. 1862 anlaşmasına eklenen gümrük indirimli mal adedi 605 iken, bu sayı 1890 da 720'ye çıkarılmıştı.ı6b Şimdi Alman sanayii, nüfuzlu diplomatlar, etkin bankacılık ve ticari taşımacılığın desteğinde böyle bir ticari anlaşmadan azami yararı sağlayacaktı. Almanya'nın Türkiye'ye nüfuz edişi; orduda ve mülki teşkilattaki İslahata yardım edecek heyetler ve Bağdat demiryolu sayesinde oldu denebilir. Bu gibi girişimler silah ticaretini, teknik malzemenin girişini geliştirmiştir. Ancak Almanya'nın bütün dünyadaki ticari yayılmasının nedenlerinden biri de ucuz, bol (düşük kaliteli) mal üretimi ve ingiltere ve Fransa'ya göre geç kalarak gerçekleştirebildiği sanayiini modern ve elverişli yöntemlerle kurmasıdır. Bu anlamda i88o4erden sonraki Alman-sanayii ve ticareti, 1948'lerden sonra yeniden kurulan Alman sanayi ve ticaretinin gelişme şansına benzer bir şansa sahip olmuştu. Almanya, Avusturya-ÎMacaristan ekonomisiyle giderek bütünleştikten sonra Osmanlı pazarlarına girişi kolaylaştı. Zaten bu vakte kadar da Alman sanayi ürünleri (Zoll verein, Saksonya ve Bavyera) Osmanlı ülkesine hep Avusturya malı olarak giriyordu. Bu Balkanları aşan demiryolu sayesinde oluyordu ve denizcilikte geri kalan bu iki ülkenin demiryol sistemine önem vermelerinin nedeni buydu. Bağdat'a kadar uzanacak bir demiryolu, bakir Osmanlı topraklarını zengin bir pazar ve hammadde kaynağı haline getirecekti. Nitekim Almanya'nın 1909 yılı ticaret bilançosuna bakıldığında; Avusturya, Romanya, Bulgaristan ve Osmanlı İmparatorluğu ile karadan yaptığı ticaretin hacmi 8 milyar 238 milyon Mark iken, deniz- (16b) Rıfat Önsoy, Osmanh-Alman Ticari Münasebetleri, s. 45-48 Anlaşmanın metni Osmanlı Muahedat Mecmuası, I. Cild "Prusya ve diğer Alm. Dev... sene 1278" s. 100 vd. 30 aşırı bölgelerle ticaretin hacmi 6 milyar 862 milyon mark tutarında idi. Hele eski yağlı müşterisi Rusya ile aynı yılın ticaret hacminin 1 milyar 993 milyon mark ve Fransa ile ancak 976 milyon mark tutannda olduğunu17 hesaba katarsak, Orta Avrupa ve Yakın doğu ile yapılan ticaretin Alman ekonomisinin bütünü için ne büyük bir anlam taşıdığı anlaşılır. 1880'lerde Almanya ve Avusturya-Macaristan'm Osmanlı dış ticaretindeki payı % 18 iken, 1909 da bu pay % 42 ye yükseldi. 25 yıl içerisinde merkezi Avrupa bloku, Osmanlı pazarlarına hızla hakim oldu. Aşağıdaki liste bu dönem içinde büyük sanayi ülkelerinin Osmanlı ticaret hacmi içindeki paylarının değişimini veriyor.18 Devletler 1887 % 1910 % ingiltere Fransa Avusturya Almanya îtalya Görüldüğü üzere İngiltere ve Fransa aleyhine Avusturya ve Almanya önemli bir gelişme kaydetmişlerdir. Demiryollarının gelişmesinin kara ulaşımını ucuzlatması bunda en önemli etkendi. XIX yüzyıl boyu; ulaşımın pahalılığı yüzünden Alman malları Osmanlı pazarlarında makbul değilken, 1880 lerden sonra durum değişti ve taşıma ücretlerindeki önemli azalma mal akımını hızlandırdı19 . Temelde önemli bir gelişme göstermemekle beraber, Alman deniz ticareti de hacim olarak artıyordu. 1880 lerden beri Alman politikacıları ve kamu oyu, ticaret filosunun düzeyi ve Almanya'nın doğu Akdenizdeki deniz ticaret etkinliğinin yetersizliği üzerinde önemle duruyorlardı. 1898'de Alman basını halâ doğu Akdeniz'in önemli limanlarına Alman gemilerinin uğramamasından yakınıyordu20 , tstanbul, Selanik, izmir gibi limanlarda ise sefer sayısında ve taşınan mal hacminde bir artış gözleniyordu, Örneğin, îzmir limanına giren gemilerin içinde, Alman gemileri 1896 da toplam tonilatonun % 3.5 uğunu 61 18 12 6 3 35 I I 2 1 21 12 17 Jeck, a.g.e., s. 8 18 a.g.e., s. 14. 19 J. Kraus, Deutsch-Türkischer Handelsbeziehungen seit dem Berliner Vertrag Unter Besonderer Berücksiscktigung Handelsıvege Verlag Gustav Fischer, Jena 1901, s. 47 vd. 20 Germania, 12 November 1898 sayı 260 dan. "İskenderiye-Beyrut-Hayfa-Yafa-Larnaka-Limasol, Mersin, Sayda bu limanların başında geliyordu. İskenderiye'ye 1892 de sadece ro gemi uğramıştı, 1877 de sefer sayısı ancak 14'e çıkmıştı". 31 teşkil ederken, 1908 de bu pay % 11.7 ye yükselmişti2 '. Britanya, Fransa ve Yunanistan'dan sonra dödüncü sırayı alan Almanya'nın îngilizFransız tekelindeki Eğe bölgesine nüfuz edişinin bundan daha belirgin bir göstergesi olamazdı. Gene istanbul'daki Britanya elçiliğinin 31 Aralık 1906 tarihli bir raporuna göre; istanbul limanına uğrayan gemilerin içinde Avusturya 1 milyon 217 bin 366 tonilato (714 gemi) ve Almanya 606.647. bin tanilatoile (359 gemi) küçümsenmeyecek bir miktara sahiptiler22 . Monopolcü Alman sanayiinin beslediği ticari yayılma kendini Türkiye'de hissettirdi. Orhan Kurmuş 1878 de izmir ve bölgesinde ingiliz ticari üstünlüğünün ilk darbeyi yeyişini şöyle anlatıyor; "Yıpranmanın ilk belirtisi 1878 yılında görüldü. O zamana dek izmir'in toplam ithalatının % io'u dolaylarında bulunan Alman malları ithalatı, birden % 14'e çıktı, ingilizler o yıl kendi ithalatları % 11 oranında arttığından bu artışa pek tepki göstermediler. Ama ertesi yıl ingiltere'nin toplam ithalattaki payı % 45 e düşerken, Alman ve Avusturya'nın payı % 15.6 ya yükseldi. 1905-1908 döneminde ingiltere'nin payı % 31'e düştü ve Almanya ile Avusturya'- nınki % 27.4'e çıktı, izmir'deki Alman ticaretevi ve bankalarının sayısı da arttı. Bu yıllarda Bosna-Hersek'in ilhakı dolayısıyla sözde Avusturya ve Alman malları Türkler tarafından boykot ediliyordu. Zevksiz Alman porseleni köylere kadar giriyor, Alman pamuklu mamulâtınm satışı artıyordu. Bu olay Selanik, hatta Girit ve Şam'da benzer şekilde gelişti." (23) 1889 da A.B.D.nin istanbul'daki Maslahatgüzarı Pendleton King, Merkeze yazdığı bir raporda; "Şimdiden Beyrut ve izmir'de önemli bir liman ticaret kolonisi var. istanbul'daki Almanların sayısı 3000'i geçti. Krupp silâhları, Mauser tüfekleri Osmanlı ordusunu doldurdu. Devamlı Alman demiryol malzemesi ithal ediliyor" demektedir.24 Germania gazetesinin Sabah gazetesine dayanarak verdiği bîr habere göre; 1898 yılı sonunda İstanbul'daki Alman işyerlerinin sayısı 120'ye ulaşmıştı.25 Almanya ingiltere için Yakm-Doğu'da ciddi bir rakipti. Britanya'nın Beyrut başkonsolusunun 9 Mayıs 1898 de Hariciye nazırı Lord Salisbury'ye yazdığı bir rapor 21 Salname-i Vilayet-i Aydın, sene 1314 s. 125 ve sene 1324 s. 91 (1319 yani 1901 yılı rakamları) karşılaştırılarak elde edilen liste... ve M.B. Kıray örgütlesemeyen Kent (İzmir) Sosyal Bil. Dem Yay. A-i Ankara 1972. s. 120-121. 22 PRO-FO ıgtj-Ref. 12247, "3 1 Aralık 1906, tarihli İstanbul limanı tonaj raporu". 23 Orhan Kurmuş, ingiliz Emperyalizminin Türkiye'ye Girişi, Bilim Yayınları, tstanbul 1974, s. 205-206. 24 JVAUSDespatchesfrom U.S. Ministers to Turkey (Dec. 24. 1889), "Pendleton King to Sec retary of State,- German Commerce and înfluence in Turkey", M. 46, Roll 50, Nr. 67. 25 Germania, 19 Okt. 1898, sayı 240 dan. 32 durumu açıklıyor.26 "Suriye pazarını 1897 yılında İngilizlerin elinden Alman ve İtalyan ucuz pamuklusu aldı". Yeni kimyasal boyalar sayesinde ucuzlayan kumaş sanayii mamulleri geniş kitle tarafından benimseniyordu. Zamanla Alman pamuklu ürünleri o derecede yayıldı ki, imparatorluğun pamuk ekim alanları ön planda Alman sanayiine hammadde yetiştirmek durumuna geldiler. 1900 lerde Davis Trietsch' "pamuk ekimi Almanya sayesinde gelişti. Sanayileşme dahi Almanya ve Avusturya sayesinde başarılabilir" diyordu.27 Bu neokoloniyalist düzen az zamanda iktisadi hayatın her alanında kendini hissettirdi. İstanbul'daki Alman büyükelçiliği adeta tüccarların ve imtiyaz avcılarının en iyi temsilciliğiydi. Alman diplomatları mütemadiyen Bab-ı alî'den ve Saraydan kendi yurttaşlarına imtiyaz kopartıyorlar ve başka milletlerin elde ettiği imtiyazlara da el atıyorlardı. Bir İngiliz iş adamı olan A. Bartlett'in 1898 de İzmirin elektrik işini alması üzerine, Alman büyükelçisi Baron Marschall von Biberstein derhal faaliyete geçti. Büyükelçi, 4 Aralık 1898 de Dışişlerine çektiği telgrafta; "A. Bartlett İzmir'in elektrik işini almış, derhal önleyeceğim, çünkü Siemens ve Halske ne zamandır bu işin peşindeler. Bugün Selamlıkta Haydar Paşa ile bu işi görüştüm" diyordu28 . Elde ettiği imtiyazı böyle bir faaliyet sonucu Almanlara kaptıran ve mağdur duruma düşen İngiliz iş adamı Sir Ashmead Bartlett ise basma verdiği demeçte; "Selanik ve İzmir elektrik tesislerini kurma imtiyazı bana verilmişti. Almanlar işi bozdu ve tazminatın verilmemesi için mazbata (final report) yokedildi. Alman sefirinin bizzat bu işe karışması benim için sürpriz oldu. Benim imtiyazımın iptali için sefir sarayı üç kere ziyaret etti. Dragomanını hergün saraya ve Bab-ı Âli'ye gönderdi. İngiltere ve Fransa sefirleri de benim için şefaat etti ama yararı olmadı. Son altı yıldır izlediğimiz aptalca antitürk- politikamız yüzünden Almanlar kazanıyor ve biz kaybediyoruz. Almanlar burada herşeyi yiyor. Bu ülke ki güvenlik ve zenginlik yönünden uzak Çin'e göre çok daha iyidir", diyordu29 . Almanların aldığı imtiyazların ise günden güne sayısı artıyordu. İngiltere'nin Almanya karşısında Osmanlı topraklarındaki iktisadî gerilemesinin nedeni herhalde salt Gladstone'un Türk düşmanı politikası değildi. İngiliz sanayii eskiyen yöntemlerle çalışıyordu. Ticarî sistem ve örgütlenme kolonilere göre biçimlenmişti ve XIX yüzyıl sonunda ortaya çıkan yeni rekabet şartlarına uyum sağlayamıyordu. italya ucuz el emeğine, Almanya ise kısmen ucuz emek, büyük ölçüde modern tekniğin verdiği olanaklara dayanarak doğu pazarına giriyorlardı. Haziran 1898'de Berlin 26 PRO-FO y8-Ref. 4937 Nr. 181 Commercial- Beyruth May 9-1898: "I lıave forwarded to your Lordship by past for the information of thc chambers of commerce samples of German and Italian imitations of Bristish Cotton Textilles in the Syrian Market.." 27 Davis Trietsch, Deutschland und der islam. Orient Verlag Berlin, 1912 s. 58. 28 AAA-Türkei 175, bd. 1-2, "Telegram Pera 4 Dez. 1898." 29 Sir Ashmead Barlett, The Standard Tuesday. 13 Haziran 1899 nüshasmdaki makalesi... 33 gazetelerinden birinde; "Carn, porselen, düğme gibi maddelerde Almanya doğu pazarlarında italya ile rekabet edemiyor. Buna karşılık demir-döküm mamulatında rakipsizdir. Doğuda Avusturya, îngiltere, Fransa, hatta Yunanistan'ın ticaret odaları varken, bizim yok kurmalıyız" diye yazılıyordu30 . Kısa zamanda Alman sanayii ve ticareti doğuda örgütlenmesini tamamladı ve tngiltere ve Fransa aleyhine bu pazarlardaki faaliyetini büyüttü. 1898 yılında Osmanlı İmparatorluğunun İngiltere'den yaptığı ithalat 10.284.000 sterling tutarında iken 1911 de bu rakam 9.729.690 sterline düştü. Aynı dönemde Almanya'dan yapılan ithalat 426.000 sterlinden 5.365.000'e çıkmıştı ve daha da artacaktı.31 Almanya ve Avusturya 1890'lardan sonra bir iktisadî birlik halinde hareket ettiklerinden her ikisinin Osmanlı fmparatorluğuyla olan ithalat ve ihracatındaki hızlı artışa göz atmak Cermen yayılması hakkında bir fikir verecektir. Almanya'ya ve Avusturya'ya yapılan Osmanlı İhracatı (32a) (Bin Sterlin olarak) Almanya'ya Avusturya'ya Toplam 1890 766 1 • 17 9 1-945 1900 '•455 1-589 3.044 1910 3-203 3.420 6.623 Bu ihtacat onar yıllık devrelerde % 1 ooo'e yakın bir artış göstermiştir. Daha çok; mısır, pirinç, meyva, tütün, yün. fındık, afyon ve halı gibi maddelerdir. Alman-Avusturya iktisadi blokundan yapılan ithalat, ise 1910'larda Almanya ile ekonomik bütünleşme hızlanınca, dört misli artmıştır. Almanya-Avusturya'dan Yapılan İthalat("b ) (Bin Sterlin olarak) Almanya'dan 1 Avusturya'dan | Toplam 1890 J-970 1.873 3-843 1900 1.982 2-954 4.936 igio 5-778 5654 11.432 30 Berliner Tageblatt 2 Haziran 1878 tarihli sayısından 31 Percy Evans Lewin, The German Road to the East, London. William Heirmann, 1916, s. 157. * Alman ticaret şirketleri önemli Osmanlı şehirlerinde temsicilikler kurdular, ithalat ve ihracatı doğrudan kontrol ettiler. Ancak ikinci adam olarak bazı levantenleri kullandılar, Rıfat Önsoy, a.g.e., s. 103-104. 34 Almanya ve Avusturya-Macaristan iktisadi blokuna, Romanya ve Bulgaristan'dan sonra Osmanlı İmparatorluğu da katılıyordu. 1910'daki 6.623.000 sterlinlik bir ihracat ve 11.432.000 sterlinlik bir ithalat diğer devletlerle karşılaştırılmayacak kadar büyüktü. 1910'da İngiltere'den yapılan ithalat 9.214.000 sterlin, Rusya'dan 3.401.000 sterlin, İtalya'dan ise 4.186.000 sterlin tutarında idi.320 Gerçekten Osmanlı İmparatorluğu geniş toprakları ve zengin doğal kaynaklarıyla, Almanya ve Avusturya blokuna parlak bir geçim alanı olacağa benziyordu. 1880 ile 1904 yılları arasında Almanya'dan it-' halat % 1.100 oranın da artarken, Almanya'ya ihracat da % 2.200 oranında artmıştı33 . Ama bu gelişmenin daha ilginç bir yanı da vardı. Osmanlı devletinin aynı yıllarda Iran ticaretindeki önemi arttı. Iran dış ticaretinde Rusya, İngiltere ve Fransa'dan sonra Osmanlılar % 9 oranla dördüncü sıradaydılar34 . Açıkça, Osmanlı devleti İranda, Alman sanayi ve ticaretinin temsilcisi durumundaydı. Almanlar yeni koloniyalist emellerini gerçekleştirmek için Yakındoğunun kendilerine tarih tarafından hak olarak verilen bir alan olduğunu savunuyorlardı. Birinci dünya savaşı başında pencermanizmin kurucularından Becker; "Coğrafi konumumuz ve endüstrimizin pazar gereksinimi dolayısıyla Türkiye'ye yöneliyoruz. Her Avrupa ülkesinin geri kalmış şarkta kendine ait bir hayat alanı vardır. İngiltere Mısır'da, Fransa Tunus'da, İtalya Trablus'da/ Avusturya Bosna'da ve Rusya Karadağ ve dolaylı olarak Balkanlarda hak sahibidir. Bizim hiç bir şeyimiz yoktu. Şimdi bu hayat alanımız Türkiye'dir,"34 diyordu. Almanya Osmanlı İmparatorluğunun Asya topraklarına yerleşmeyi amaçlarken, onun Avrupa'da yaşamasını da pek umursamadı. Güya Türk ordusunu İslah eden, Türkleri çok seven ve sevilen von der Goltz Paşa 1897'de; "Türklerin İstanbul'u bile terkedip, Anadolu ve Mezopotamya'ya çekilmeleri ve Almanya'nın önderliğinde bu bölgenin İslahını üstlenmeleri gerektiğini" söylüyordu.36 Bütün bu gerçeklere rağmen Avrupa devletleri arasındaki uyum, 3a a,b,c, tablolar Şevket Pamuk, Foreigne Trade, Foreigne Capital and the Peripheralization of the Ottoman Empire, 1830-1913, s. 237, 239-243 ve 245-246.dan yararlanılarak hazırlanmıştır. 33 Paul Fesch, Constantinople aux dernieres jours a"Abdul-Hamid Paris 1907, s. 511-512 den D.G.Indjikyan, Burjuaziya Osmanskoi Imperii s. 192-193 34 V.I.Lenin'inıgıo larda Iran ticaretinde sözünü ettiği bu gerçek Osmanlı ticaretinin Almanya blokuna katıldığını gösterir Öyleki, 1900-1911 arasında Fransanın îran ticareti 4.999.672 rubleden ancak 4.665.200 ruleye çıkmışken, Osmanlı ticareti aynı dönemde . 2.174.428 rubleden 9.948.800 rubleye çıkmıştı. Sobr. Soçinenie, tom s8, s. 703 den, O.G. İndjikyan a.g.e., s, 193. 35 C.H.Becker, Deutsch-Turkische Interessen Gemeinschaft Bonner Vaterlaendische Reden v. Vortrage waehrend des Krieges, Bonn, Verlag, F. Cohen, 1914, s. 17. 36 Adolf Rapp, Die Entuıickdung unserer Orientpolitik, Tübingen, 1916, s. 17. 35 Türkiye aleyhineydi ve Almanya görünüşte Türklere karşı hayırhah bir davranış sahibiydi. 1897 Osmanlı-Yunan savaşında, Yunanistan'- daki Osmanlı teb'asının haklarını savunan ve işlerini yüklenen tek elçilik, Almanya elçiliği idi. 3 7 İlerde göreceğimiz gibi Almanya'yı tek dost olarak gören ve ümidini Berlin'e bağlayan II. Abdülhamit, Balkanlarda Avusturya-Macaristan ve Rusya'nın emellerine karşı bir Balkan ittifakından bile sözediyor38 hatta girişimlerde bulunuyordu. Almanya ise Bab-ı Âli'nin bu kuşkularına karşı müttefik Avusturya'yı frenlemek ihtiyacını hissetmiştir. Ancak 1908 de Bosna-Hersek'in kesin olarak ilhakı Alman dış politikasını da zor bir duruma soktu. Ne varki İmparatorluğun kısa zamanda Balkanlardaki egemenliğini kaybet mesi, Avusturya'yı Balkanlardaki hülyalarını gerçekleştirme konusunda küçük genç devletlerle karşı karşıya bırakacak ve Tuna monarşisi bunlarla beyhude bir çekişmeye gerecektir. Artık Asya'ya çekilmekte olan Osmanlı imparatorluğunu büyük devletler içinde sadece Almanya destekleyecekti. Çünkü Alman sanayiinin hayati kaynakları Anadolu ve Mezopotamyadaydı ve ancak Alman kontrolünde bütünlüğüne sahip olabilen bir Osmanlı İmparatorluğu bu kaynakların güvenliğini sağlayabilirdi. Herşeyden önce Almanya'nın günden güne artan petrol ihtiyacı için Romanya yeterli değildi. Mezopotamya'nın zengin petrol kaynaklan ise, denizciliği zayıf olan Almanya ve AvusturyaMacaristan blokuna Osmanlı Asya topraklarından geçen demiryoluyla aktarılabilirdi ki, bu da Osmanlı Asya'sının bütünlüğünü sağlamakla mümkündü. 1870-1906 seneleri arasında Almanya'nın petrol tüketimi on kat arttı. Alman dış politikasının etkinliği de bu tür gereksinmelerle birlikte artıyordu. Almanya Osmanlı Asya'sının zenNüfus Başına 1,87 5.4° '6,97 14,26 Alman Kg. Petrol Tüketimi Ja Milyar Kg. 70.4 235-3 926. 1 924- 7 Seneler 1866-1870 1876-1880 1896-1900 1906-1910 ginliklerini sömürmek için o vakte kadar görülmedik, yoğun bir biçimde İmparatorlukta yatırım faaliyetine girişti. 37 AAA, Türkei Ao. 94. Ao.i Band 1-2, 18 April 189a tarihli rapor. 38 Bekir Sıtkı Baykal, "Die Idee eines Balkanbundes bei Abdülhamid II" Milletim arası Münasebetler Türk Tılhğı, A.Ü.S.B.F., Sayı XIII, Yıl 1973. Ankara 1975, s. 56-6K. 39 Parvüs (A. Helphand Israel) Türkiye'nin Can Damarı (Devlet-i Osmaniyenin Borçlan ve Islahı) Türk Yurdu Kitabhanesi, istanbul 1330, s. 241. 36 Alman Yatırımlarının Artışı Koloniyalist sistemler genellikle bir ülkeye, yeniçağlar başından beri şu aşamalarda yerleşmişlerdir; a) Daha çok, plantasyon koloniyalizmi denen ve XVI. yüzyıl ispanyol İmparatorluğunda görülen, çiftlikler kurarak tarımsal ürün elde etmeye yönelik faaliyetler; b) XIX. Yüzyılda yerini koloniyalist anavatanın sanayi gereksinimini karşılamak üzere bazı alt yapısal tesisler (yol ve liman gibi) kuran yeni tür bir sömürgeciliğe bırakmıştır. Bu yüzyılda geniş kolonileri olan ingiltere ve Fransa sömürgelerde yarı mamul mallar elde edecek küçük sanayi yatırımlarına da giriştiler. 1840'lardan sonra batı Avrupa'nın pazar ilişkilerine giren Osmanlı İmparatorluğunda madenler ve monokültürel tarımdan elde edilen ürünleri ele geçirmek, hatta tütün, yün gibi tarım ve hayvancılık ürünlerini kısmen yerinde işleyip batıya aktarmak sorunu vardı. Bu nedenle yeni koloniyalist devletler demiryol, liman, gibi alt yapısal yatırımlar yanında bazı dallarda küçük bir sanayi de kurdular. Ancak yarı sömürgeleşme hayat tarzı içerisinde imparatorluğun temel sanayiini kurma girişimleri baltalandığı gibi, ulaşım ağı da, rasyonel ve kendi içinde tamamlayıcı bir sistem halinde kurulamadı. Osmanlı imparatorluğunun önceden de belirtildiği gibi; Çin ve İran'ın tersine büyük devletler arasında kesin etkinlik alanlarına ayrılmamış olması, ona altyapısal yatırımları ve küçük sanayi yatırım imtiyazını bir ölçüde istediği sanayi ülkesine sunmak olanağını vermişti. Bu nedenle Almanya-Avusturya iktisadi bloku, zamanla diğer devletler aleyhine yatırımlarını genişletebildi. Ancak özellikle göreceğimiz üzere bu seçme yetkisi ön planda madencilik ve ulaştırma alanında tutarsız bir gelişmenin nedeni oldu, Özellikle ulaştırma alanındaki (liman-demiryolu) yatırımlarının her devletin kendi çıkarlarına göre yapılması, ülkenin belirli yerlerinde dışa yönelik monokültürel tarımı teşvik edip, geliştirirken; ülkenin çoğu alanlarında tarım, ilkel ve verimsiz bir tarzda yapılmağa devam etti. 1880'lerden itibaren Osmanlı İmparatorluğu, büyük sanayi devletleri arasında şiddetli bir rekabet alanı oldu. ingiltere, Mısır ve Hindistan gibi sömürgelerine çekilirken, Fransa ve Almanya demiryol ve bankacılık alanında çekişmeye girdiler. Devlet desteğini arkasına almayan sermayedarlar bu kavgada yenilecektir. Almanya ise tebasının Yakındoğudaki girişimlerini sadece bürokrasisi ile değil, örgütlendirilmiş yığınlarla da destekliyordu. 1890 larda Ren-Westfalya Kömür Birliği, Ren-Westfalya Demir Döküm Birliği, kimya, elektronik sanayii gibi karteller ve bankalar yakındoğu pazarlarını ele geçirmek 37 için bu gibi örgütlendirilmiş yığın hareketlerini finanse etmekten geri kalmadılar. Örneğin; önceden sözünü ettiğimiz "Pancerman birliğiAlldeutsche Verband", "Alman filo birliği- Deutsche Flotten Verein" ve bu ikisinin 25.000'i aşkın üyesinin kurduğu; "Alman Koloni cemiyetiDeutsche Kolonial Gesellschaft"ın faaliyetleri büyük ölçüde "Diskontogesellschaft" denen banka tarafından finanse ediliyordu.40 1881-1914 arasında gerek Osmanlı borçlanndaki hisseleri ve gerekse doğrudan yatırımları itibariyle; Osmanlı İmparatorluğunda Fransız, Alman, Belçika sermayesi artış göstermektedir. Nitekim başlıca yatırımın ve alacaklı devletlerin Osmanlı borçlanndaki oranı bu dönemde şöyle bir gelişme göstermektedir;41 Fransa Britanya Almanya 1881 % 34-3 • 33- 2 7-5 1890 % 37-6 23.1 11.7 % 1898 52.2 17-9 15.0 %I9'4 53-0 14.0 21.0 Özellikle Deutsche Bank 1880'lerden itibaren, İngiltere veya diğer herhangi bir devletin Osmanlı borçlarında satışa çıkardığı hisseleri derhal kapatmak peşindeydi ve başarılı da oldu. Osmanlı dış borçlarında 1860'lara kadar ingiltere en büyük hisse sahibi idi ve bu yıllarda pamuk ekimi yapılan ve Manchesterdeki endüstrisi için yün elde edebileceği hayvancılık alanlarındaki demiryol yatırımlarına başlamıştı (Varna-Rusçuk, izmir -Aydın demiryolları gibi). Ancak ingiltere'nin Süveyş açıldıktan sonra Mısır, Hınd ve Basra körfezine yönelip, Osmanlı topraklarını bırakmasından doğan boşluğu 1866 dan itibaren Fransa doldurmağa başladı. Madencilik, tütün ve demiryolculuk alanına el attı.42 Gerek Almanya ve gerekse Fransa'nın yatırımlar alanındaki atılımı 1880'lerden sonra artacaktır. Osmanlı borçlarında 1880-1903 döneminde önemli bir artış olmamış, bu iki devlet sadece alacak hisselerini ingiltere'den devralarak paylarını büyütmüşlrdir.II. Abdülhamit döneminde dış borçlanma yapılmamasına özen gösterilmiş ve borçlanmada artış çok düşük miktarda kalmıştır. Memurunun maaşını bile veremeyen Osmanlı yönetiminin bu dönemdeki felsefesi, Sultan II. Abdülhamit'in Bab-ıÂli'ye verdiği bir muhtırada açıkça görülüyor; "Devlet masraflarının istikraz akdiyle kapatılması kötü olan durumu daha da şiddetlendirir ve hükümet için40 G.L.Bondarevskii, Bagdadskaya Doroga i Proniknovenie Germanskogo Imperializma na Blijni-Vostok (1888-1903; G. Izd. Uzbekskoı SSR, Taşkent 1955, s. 29. 41 Şevket Pamuk, a.g.e., s. iio-m . 42 a.g.e., s. 107 vd. 38 de hükümet olan Duyun-u Umumiye'nin tüm gelirlere eî atmasına sebeb olur.43 ... Bu korku dolayısıyla cari devlet masrafları yapılamaz, ülkenin ihtiyacı olan ve kaynak yaratacak hiçbir yatırım yapılamazken borçlanmaya başvurulmamış, ama gelişmeyi sağlıyacak ve geliri arttırıcı tedbirler de alınmadığından aç bir memur ve zabit kalabalığı ve viran bir ülkeyle XX yüzyıla girilmişti. Yeni borçlanmadan kaçınılması, yabancı sermayeyi borçlanma dışı alana, yani altyapısal yatırımlara itmişti. Bu alanda sözü edilen iki devletin altyapısal yatırımlar alanında şiddetli bir rekabete girdikleri görülüyor. Ancak bu yatırımların dahi sömürüyü arttırıp, başka bazı devlet gelirlerine daha el atılmasıyla sonuçlandığını göreceğiz. 1890'larda Osmanlı İmparatorluğundaki toplam yabancı sermaye en başta Osmanlı borçlarında (alacak senedi olarak) sonra demiryollarında ve bankacılıkta toplanmıştı. Sanayideki yabancı yatırım miktarı çok düşüktü. Toplam doğrudan yabancı yatırım içinde, demiryolları % 41, bankacılık % 23.5 ve sanayi ancak % 10 oranında idi. Bu dönemde sermaye ihraç eden koloniyalist ülkeler bütün dünyada en çok demiryollarına para yatırıyordu. İngiltere'nin bütün deniz aşırı kolonilerindeki yatırım sermayesinin % 40'dan fazlası demiryollarında idi. Bu konuda detaylı bilgi veren Ş. Pamuk'un çalışmasına göre; 1890 ve 1914 yıllarında Osmanlı Ülkelerinde üç büyük devletin (Almanya Britanya, Fransa) her üç sektördeki yatırım miktar ve hissesi göz önüne alındığında şu gerçekler ortaya çıkıyor. İngiltere 1890'lardaki demiryolculuk üstünlüğünü 1914 de artık Fransa'ya terketmiştir. Almanya 1890'larda demiryol yatırımlarının % 22.4'üne sahipken, bu oran 1914 'de % 36.8'e çıkmıştır. Gene bu tarihte bile Almanya; Îzmir-Kasaba, Adana-Mersin ve Suriye'de demiryollarına sahip olan Fransa'ya göre (% 49.6) ikinci durumdadır. Bankacılık ve sanayi alanında Almanya, üç devletin içinde daima en düşük paya sahipti Toplam doğrudan yatırımların 1880-89 ve 1900-13 dönemlerinde devletlere göre hisse değişimi şöyledir.44 Devletlerin Yatırım Sermayesi Payları Dönem 1880-1889 1900-1913 Almanya 0.3 20.6 Britanya 48.1 22.2 Fransa 38.2 48.3 43. Muhtıra-i seniyye sureti; B.A. Yıldız Evr. Kısım Kısım 9; jVr. 2627 zarf 72-4, "27 Muharrem 1307 (24 Eylül 1889) tarihli..." 44 a.g.e., s. 115-117 39 Almanya en büyük yayılma hızım göstermesine rağmen, Fransa ' halen en büyük yatırımcı idi. Daha 1888'de Deutsche Bank'm önderliğindeki bir grup, Izmit-Ankara demiryolu imtiyazını aldığında; Fransa hemen Ege'de ve Suriye'de demiryolu imtiyazı avcılığına girişti. Fransa'nın girişkenliğine ve görünüşteki üstünlüğüne rağmen, Alman sermayesinin etkinlik ve hızla büyümesinin nedeni; Osmanlı bütçesine daha lehde katkılarda bulunmasıdır. Alman sermayesi madencilik alanında Fransa kadar etkin değildi. Sadece Sarıca ocaklarında maden kömürü ve Krupp-Rochlig tarafından işletilen krom dışında madencilik alanında bir varlığı yoktu ve tüm sermayesi 1914 yılında 21 milyon Osmanlı kuruşu idi. Fransa ise aynı yılda 290.2 milyon kuruş sermaye ile ülkenin her yerinde maden işletiyordu (aynı yıl ingiltere sermayesi 49.5 milyon Osmanlı kuruşdu)43 . Almanya sanayi, bankacılık ve hatta iddialı olduğu demiryollarında da ikinci kalmasına rağmen, özellikle 1888- 1896 döneminde yatırımlarıyla Osmanlı bütçesine Fransızlara göre daha çok katkıda bulunmuştu. 1896-1913 döneminde Almanya dahî kâr transferine başlamasına rağmen, bu transfer Fransızlarınkinin 1 / 3'i kadardı. Alman tekniği ve yatırımların yapıldığı alanda verimli çalışma görülmesi Osmanlı bürokrasisini büyülüyordu. Bundan başka Fransız dış yatırımlarının % 25'i Rusya'da idi, ve miktarı Osmanlı ülkelerindeki yatırımların dört katına eşitdi.46 Fransa bu nedenle siyasal yönden de Rusya'yı tercih edecektir ki, bu da Osmanlı yöneticilerinin Almanya'ya yönelmelerinin bir nedenidir. Alman endüstri ve ticari yatırımları her zaman için Alman bankalarının kuvvetli desteğine sahipti. Alman mali-sermaye kuruluşlarının ingiliz ve Fransızlarınkinden farkı, ticari ve sınai yatırımlara aktif olarak katılmalarıydı. Çok defa zor duruma düşen bir sanayi kuruluşuna hisse senedi alarak yardımcı oluyor ve böylece hissedar ve alacaklı olarak yönetime giriyorlardı. Bankacılıkta yeni iş alanları yarattılar. Örneğin Deutsche-Bank Osmanlı İmparatorluğunda şube açtığında, devletten alacağı alanların alacağını takib işini de yüklenmiş ve senelerce alınamayan bu paralan almıştı47 Deutsche Bank; demiryol, petrol, deniz taşımacılığı dalında ve daha birçok daldaki şirketlerde hissedardı. Bunun gibi Darmstaedter Bank, Dresdener Bank ve diğerleri sanayi ile iç içeydi. Devletin destek alımları ve ulaştırma politikası da sanayi ve bankaların birli45 Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, s. 96. 46 Şevket Pamuk, a.g.e., s. 128 ve 314-316. 47 Edvvard Mead Earle, Bağdad Demiryolu Savası, Çev. Kasım Yargıcı, Milliyet, istanbul 1972, s. 111—1 ia. ayrıca bkz. Burhan Ulutan, Bankacılığın Tekâmülü Ankara 1957, s. 102-104. 40 ğini tamamlayan üçüncü biı öğeydi. Bu nedenle Almanya ekonomik örgütlenmesindeki mükemmellik ile de, Yakın-doğuda büyük başarılar elde edecektir. Çoğun bankaların da birbirleriyle kenetlenip, konsorsiyum halinde yatırımlara girişmeleri ve 1880 lerden sonra Avusturya bankalarının da bu sisteme dahil olması yatırımcılar için büyük bir destekdi. îstenen amaca ulaşılırsa Almanya ve Avusturya bloku doğuyu birlikte elde etmiş olacaklardı. Çünkü Almanya'nın ön planda yöneldiği ülke, Anadolu ve hernekadar ulaşamadı ise de Mezopotamya idi. Almanya kolonisiz aç bir ülkeydi, ihtiyacı olan tahılı, sebzeyi, petrolü Anadolu'nun kıraç ovalarından ve uzak Mezopotamya'dan sağlamak zorunda idi. Bağdat demiryolu Konya Ereğli'sine kadar uzanırken bir yandan Çumra'nın sulama tesisleri yapılıyor. Ereğli'nin bataklıkları kurutulup gölden sulama için yararlanılmak isteniliyordu. Bu faaliyet ideolojik bir propaganda ile birlikte yürütülüyor ve sadece Osmanlı yöneticilerini değil, aydınları ve halk tabakalarını da etkiliyordu. Alman Nüfuzunun Yerleşmesi İçin Uygun İdeolojik Ortam Berlin Kongresinden sonra Osmanlı imparatorluğu yeniden dirilmenin ideolojisini aramaktadır. Arnavutluk, kuzey Yunanistan ve Makedonya dışında Rumeli vilayetleri kaybedilmiş, doğuda Kars, Ardahan, Rusya'ya bırakılmıştı, imparatorluk artık değişik etnik grublardan oluşan, müslümanların çoğunlukta olduğu bir devlettir. Dönem içinde batı emperyalizmine karşı (ki bundan ön planda ingiltere, Fransa ve Rusya anlaşılıyordu) tngiliz, Fransız kolonilerinde ve Rusya'da yaşıyan milyonlarca müslümanın himayesi, öncülüğü gibi bir rol benimsendi. "Tek islam devleti yüce Osmanlı devletidir. Padişah halifedir" sloganı ile panislamizmin, yeni bir diriliş dönemini başlatacak ideoloji haline getirilmesi için çalışıldı. Panislamizm bir zaman sonra müslüman ülkelerde kolonileri olmayan ve islamlara dost görünmeyi beceren Almanya'yı hayırhah bir müttefik olarak kabul etti. 1877-1878 döneminde toplanan Mebuslar Meclisinin, Osmanlı-Rus savaşı sırasında dağıtılması ile, meşruti rejim rafa kaldırılmıştı, ingiltere, Fransa ve Rusya'nın hıristiyan azınlıkları kışkırtan ve hele ingiltere'nin Meşrutiyeti teşvik eden davranışları, II. Abdülhamid'i ürküten konulardı. Oysa Balkanlardaki etnik grublarla bu açıdan fazla ilgisi olmayan ve üstelik kendi demokratik geleneği de zayıf olduğu için, Osmanlı Imparatorluğu'nun despotça yönetimini hoşgörüyle karşılayan Almanya'nın ve otoriter Kayzer Wilhelm'in, ' " • . - •• ., • 4 1 II. Abdülhamit yönetimine sevimli görüneceği açıktır. Nitekim İmparatorluk Almanya'sının yöneticileri Sultan Abdülhamit'in kişiliğini ve despot yönetimini eleştiren basın ve yayın organları üzerinde baskı uygulamaktan geri kalmamıştır. Örneğin "Der Arme Konrad" adlı anarşist partinin organı olan ve Sozialist gazetesi ile birlikte çıkarılan bir dergi; "Abdülhamit'in hususi masraflarının 199.800.000 frank olduğunu, bir devlet sömürücüsü nasıl yaşıyor?" başlığıyla verdiğinde, İçişleri Bakanlığı bu dergiyi toplattırdı ve böyle yazıların önlenmesi gereğini Başbakan Prens Hohenlohe'ye tavsiye etti.48 Felâketli bir savaştan çıkan ve başkenti bile, perişan Rumeli göçmenleriyle dolan İmparatorlukta, ideolojik dirilme ve reform; meşrutiyet rejimi ve kanuni idare ile değil de, panislamizmle sağlanmak isteniyordu. Yıkımın eşiğinde olan ve tebasmın hayat güvenliği ve refahını sağlamaktan aciz imparatorluk; bütün dünyada ezilen müslümanları kurtarmak ve onlara önderlik etmek gibi göstermelik bir ideolojiye sığındı. Almanya bu ideolojiyi desteklemekten geri kalmadı. Çünkü kendi çıkarları ile bağdaştığına inanıyordu. Osmanlı İmparatorluğunda bu gibi düşünceler imparatorluğun aydınları ve yöneticileri kadar dış kaynaklar tarafından da destekleniyorlardı. Bu çevreler, "İslamiyet dostu bir Almanya, şarkta İngiltere'nin yapamadığını yapacaktır. Mezopotamya ve Anadolu sulama kanallan ve yollarla yeniden imar edilip, eski çağlardaki haşmetine kavuşacaktır. Bu Almanya için de gereklidir. Bu nedenle Almanya herkesin izlemediği bir politika izliyor" diyorlardı.49 Özellikle Almanya'nın doğu ile uğraşan bilgin ve tacirleri, yoğun olarak propaganda broşürleri yazma faaliyetindeydiler. Bu gruplar; Osmanlı İmparatorluğunun islâm birliğini sağlayıp başı çekeceğinden ve Almanya ile birleşerek ingiltere ve Fransa'yı saf dışı edip, bu zenginlik dolu ülkelerden Alman iktisadının yararlanacağını yayıyorlardı.50 Bu tür yayınlar özellikle ikinci Meşrutiyetten sonra artan Alman nüfuzunun ideolojik platformunu oluşturmak amacıyla, Türkçeye'de çevrilmiş ve hatta bazı Alman hayranı Türkler tarafından benzerleri yazılmıştır.51 48 Der Arme Konrad dergisi Nr. 8, 17 October 1896 sayısı. Bu dergideki yazı üzerine Hohenlohe'ye yazılan rapor. AAA, Türkei 159, No. 1 Bd. 4—5 (Der Sultan und Seine Familie). 49 Örneğin Bunyar Veylet, Şarkta İngiliz-Alman Rekabeti Mütercimi; Bedii Fikri, Dersaadet-Sancakcıyan Matbaası, 1332, s. 32-33. 50 Örneğin, a) Davis Trietsch. Deutschland und der islam eine welt politische Studie Orient Verlag-Berlin. (Tarihsiz). b) Dr. Jeck, Şarkta Almanya, istanbul, Ifham Matbaası, 1331. c) Hugo Grotlıe, Die asiatische Türkei und die deutschen Interessen Halle, a.d.s. 1913. 51 Örn. Mehmed Enis, Alman Ruhu. İstanbul, Nefaset Matb. 1330. 42 ' "%-r" Almanya'nın zorunlu bir seçenek olduğu saplantısı, herkesten önce Sultan II. Abdülhamit'de vardı. Sultan Abdülhamit Türkler'e "Şark'- ın Almanları" dendiğini, Almanlarla arada benzerliklerimiz olduğunu; Almanların Fransızlara tercih edilmesinin sebebleri arasında, Fransızların Tunus'u almalarını ve Cumhuriyet rejimiyle idare edilmelerini ileri sürüyor ve Alman İmparatoruna Fransa'yı kızdırmak pahasına, Filistin'de Katoliklerin himaye hakkını veriyordu. Bu tür hareketlerin' bağımsız ve kişilikli bir diplomasi sayılamayacağını olaylar gösterdi. Almanya'nın Anadolu'da koloniler kurma teşebbüsünü haber alınca52 küplere binen Sultan'ı, Alman diplomatları yatıştırmış olmalıdırlar. Sultan Abdülhamit' Bismarck'm Osmanlı Devletine yüz vermesinden, ve Osmanlıları Üç İmparatorlar fttifakı'na. almamasından pek şikâyetçidir. Sultan; "Almanya kuvvetini boşuna harcayarak her yerde kendisine faydasız koloniler arayacağına, nüfuzunu İran körfezine kadar uzatsa hem bizim için, hem de kendisi için çok daha iyi olur"53 demektedir. Sultan'ın Alman ittifakı ve Almanya'- nın iktisadî etkisine karşı hudutsuz ve davetkâr bir eğilimi vardı. Ancak II. Abdülhamit,.Avrupa uyumu ve barışçı politika içinde bu birliğe taraftardı. Ona göre Bismarck en akıllı diplomattı.54 Osmanlılar Avrupa dengesinde uyumu bozmayan bir Almanya'nın yanında yer almalıydılar. Bismarck'la hususi olarak mektuplaşan Sultan sürekli olarak ingiltere'nin gücünden ve siyasetinden çekindiğinden ihtiyatlı bir Alman dostluğuna taraftardı. Ancak olaylar böyle ihtiyatlı bir dostluğa müsaade etmeksizin gelişecektir. Umutlarını Almanya'ya ve Kayzer Wilhelm'e bağlayan sadece Sultan Abdülhamit değildi. Hattâ o tedbirli bir tutum içinde idi, denebilir. Ülkenin bir çok çevrelerinde Almanya yeni bir kurtarıcı olarak düşünülüyordu. Bu birbirlerinden farklı çevrelerin hepsi Alman dosluğunda işi aşırıya götürmüşlerdir. Sultan Abdülhamit'in despot rejiminden zarar görenlerin bir çoğu umudunu Almanya'ya ve onun büyüklük iddiasındaki imparatoruna bağlamışlardı. Cenevredeki Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Heyeti, 29 Nisan i898'de İmparator II. Wilhelm'e mür'acat ederek Sultan V.Murad'ı despot hükümdarın elinden kurtarmasını ve tahta dönmesi için desteK olmasını istiyorlardı.55 Jön Türkler'in Almanya'dan meded umması 52 Sultan Abdülhamid Siyası Hatıratım, Hazırlayan; Ali Vehbi Bey. Çev. S. Can, Hareket Yayınlan, istanbul 1974, s. 122-128. 53 a.g.e., s. 133. 54 Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamit, Güven Yayınevi, İstanbul, s. 49. 55 AAA Türkeiıng, No. 1, Bd. 4-5. "29 Avril 1898" tarihli mektup. Nr. 18304. 43 bu kadarla bitmiyor. Almanya ile ilişkiler kurmak, yayın organlarını Almanca olarak da çıkarmak faaliyetleri arasındadır. îlk anda bu girişimler Alman dışişleri tarafından hasıraltı edilse de bir zaman sonra Almanya'nın Jöntürk hareketine el atarak, onlar arasında da taraftar sağlıyacağını göreceğiz, Daha dramatik olaylar da vardı. Kocası güya Fransızlarla ve Jön Türklerle ilişki kurduğu için hükümetin gazabına uğrayıp tevkif edilen ve Fizan'a sürülen bir bahtsız kadın, Trablus Temyiz Divanı azasından Hacı Raşit Beyin eşi Zeyneb Hanım, imparatordan şefaat ve aracılık istiyordu.56 Batı dünyasına çocuksu duygular içinde yaklaşan her gruptan Osmanlı aydınları, Almanya'yı olduğundan başka değerlendiriyorlar ve onu davet etmekte birleşiyorlardı. Ülkenin içine düştüğü bunalımı bir Haçlı-Islâm çatışması olarak değerlendiren Mehmet Akif de İslâm ülkelerini sömürgeleştiren İngiltere, Fransa, Rusya ve İtalya'yı yazılarında yerden yere çarparken, Almanya'ya başka gözle bakıyordu. Akif Trablusgarb savaşı sırasında, Sırat-ı Müstakim'de; "Osmanlı ve İslâm muhibbi Almanlara açık mektup", başlıklı yazısında; "Biz mahvolursak doğunun anahtarı Almanların değil, rakiplerinin eline geçecektir. Doğuyu korumak ve uygarlaştırmak, doğuya doğru Osmanlılar ile birlikte gitmek, doğuyu Alman ticaret ve sanayii için kazanmak... İşte kendisini bilen Osmanlı ve Alman hükümetleri işin büyük bir program..." diyerek Almanların İtalyanları değil, Osmanlıları tutmasını istiyordu, 1915 de Berlin gezisinde Akif'in bu çocuksu heyecanı (ki birçok Osmanlı aydınında vardı) Almanya için kaleme alınan şu beyitte ifadesini bulur.57 Bilir misin ki senin sarka meyleden nazarın, Birinci defa doğan fecridir zavallıların... Alman koloniyalist ideolojisi yeni Osmanlı ideolojisiyle aynı noktalar üzerinde birleşiyordu. 1890 yılında Helgoland adasının Almanya'ya katılması ile ilgili protokolü imzalayan Hariciye müsteşarı Baron Marschall von Bieberstein, Türkiye'ye sefir olarak tayin edildi. Baron uzun boyu, gürültücü konuşması, talebe düellolarından kalan kılıç yaraları dolu yüzüyle, Beyoğlu muhiti kadar Saray ve Bâb-ı 56 AAA. Türkei. 159 JV0.2. Bd. 7-8, Zeyneb Hanım'm İngilizce dilekçesi "Sacred Majesty, I, the most unvvorthy and suffering of women in ali humility and veneration beg to appeal to your Sacret Majesty as the First Gentleman and the most Powerful Ruler in Christendom for any redress, which in your sacred Majesty's goodness of heart Exalted Position and good will, towards our Imperial Master, your Majesty may..." 57 Cevdet Kudret, Bir Bakıma (Makale-lncelemeler) İnkılâp ve Aka Kitabevi, İstanbul, 1977. s. 234-236. 44 • • ' Âli çevresinin de renkli bir kişisi oldu.58 1910 da Bağdad hattının son mukavelesini de imzalayan bu nüfuzlu büyük elçi; adeta HelgolandBağdad hattının, yani Yakın-doğuya yönelen Alman yeni-koloniyalizminin somut örneğiydi. Dönemin şarkiyat uzmanı Dr. Jeck; "Helgoland-Bağdad, Alman-Osmanlı işbirliğinin Almanya'nın Yakın-doğudaki hegemonyasmın gerçekleşmesi demektir" diyordu.59 Alman tüccarları, yatırımcıları, Alman eğitim ve sosyal yardım tesislerini yöneten personel ve nihayet takım takım gelmeğe başlayan uzman ve subaylarla İstanbul'da kalabalık bir Alman kolonisi teşekkül etti ve Beyoğlu bir Alman müstemlekesi havasına büründü. Alman birahaneleri, lokantaları ve müziği kentin bu kesimini kapladı.6™ Osmanlı ülkesi Almanya'nın güdümüne giriyordu. Güya mazlum halkların öncüsü olan panislamizm ideolojisi ve hilâfet kurumu, Haziran 1900 de Çin'de Boxer ayaklanması patlak verdiğinde Çinli müslümanların ayaklanmaya katılmasını önlemek için kullanıldı. 5 nisan 1901 günü Cuma selâmlığında Alman elçisi von Bieberstein Sultan'dan Çin'e acele bir nasihat heyeti göndermesini istedi. Enver Paşa başkanlığında; Ömer Nazım Bey, Mustafa Şükrü Efendi (din adamı) ve tercümandan kurulu bir "nasihat heyeti", Rus bandıralı Nikola gemisiyle Çin'e gitti.61 Emperyalist devletlerin orduları ayaklanan Çin halkını katlederken, Osmanlı heyeti müslüman Çin'lilere ayaklanmaya katılmamalarını Halife adına tenbih ediyordu. Alman Uzmanların Getirilmesi Almanya bu uygun ideolojik ortamın yardımıyla Osmanlı imparatorluğuna nüfuz edebileceği iki alan buldu. Orduda ve sivil yönetimdeki İslahat ve demiryol yapımı... Bu alanda giriştiği taahhütler; silah ticaretini, bankacılığı, maden imtiyazları elde etmeyi ve en nihayet kolonizasyon faaliyetini birlikte getirecektir. II. Abdülhamit döneminde Osmanlı Ordusunun reform sorunları ön planda ele alınmakla birlikte, yönetim örgütünün bütün dallarında bir reforma girişilmesi kaçınılmaz bir gereklilikti. XIX yüzyıl sonunda Osmanlı bürokrasisinde belirgin bir modernleşme ve uz58 Mary Mills, Patricks, Under Five Sultans, s. 181. 59 Doktor Jeck, a.g.e., s. 6. 60 B.Arş. Yld Evr. II(ı6ı) Kısım 16, Nv. 2317 zarf 161-// "İstanbul'da Almanya ve İngiltere Başlıklı Risalenin Tercümesi"den. 61 "Abdülhamit'in Çin'e görderdiği Nasihat Heyeti" Tular Boyu-Takm Tarih Dergisi, Haziran 1928, sayı 3. s. n-13, imzasız. Ayrıca I. Süreyya Sırma, "II. Abdülhamit'in Çin Siyasetine Dair Bir vesika" 9. T T Kongresi Tebliği Baskıda ,198ı 45 manlaşma başlamıştır. II. Abdülhamit'in gümrüklerde, maliyede ve ve en önemlisi poliste yapacağı düzenlemeler için, gerekli uzmanları Almanya'dan sağlamasının nedenleri vardı. Duyun-u Umumiye'nin kurulduğu, ülkenin birçok eyaletlerinin idaresinin (Girit, doğu Rumeli, Makedonya, Cebel-i Lübnan, doğu Anadolu) asayişin sağlanması ve adli, mali reformlar yönünden ulaslararası sorun haline getirildiği bir döneme girilmişti. Bu nedenle; merkezi idarede, maliyede, orduda, poliste adliyede ve taşra yönetiminde köklü düzenlemelere girişmek gereği, Osmanlı yönetimi istese de istemese de uluslararası diplomasinin kararları yüzünden gerekliydi. Herşeyden önce Sultan II. Abdülhamit meclisi dağıtmış ve anayasa'yı rafa kaldırmış bir hükümdar olarak, despotik bir yönetimi dedeleri kadar rahatça sürdüremiyecekti. Tanzimattan beri modern devlet ve toplum hayatına karşı özlem; yöneticiler, aydınlar ve halkın bazı grupları arasında dalga dalga yayılıyorudu. Toplum yapısındaki sarsıntıları geleneksel kolluk sistemiyle önlemek ve denetlemek güç olacağından, II. Abdülhamit siyasi polis örgütünü de ıslah etmeyi gündeme aldı. Sultan bu reformların gerçekleştirilmesi için İngiliz ve Fransız yardımını denenmiş ve faydasız gördüğünden; savaş gücüne, kalkınmasına ve otoriter yapısına hayran olduğu Almanya'dan danışman ve uzman istemek fikrine, saltanatın ilk günlerinden beri dört elle sarılmış ve gerçekleştirmeğe girişmiştir. Özellikle Fransız-Alman savaşındaki Alman galibiyeti Abdülhamit'ten önce de askeri-sivil bürokraside Almanya'ya karşı bir hayranlık ve eğilim yaratmıştı. Bu hayranlık, bütün çağdaş gözlemciler tarafından ısrarla belirtiliyor.62 Bu konularda Bismarck yönetimi, Osmanlı hükümdarlarının isteklerini bazen kuşkuyla bazen de kendisine özgü kaba ve hoyrat bir davranışla reddetmiştir. Ancak Osmanlı İmparatorluğuna ilk askeri ve mülki uzman kadroları da bu dönemde gönderilmeğe başlanmıştır. Bismarck Rusya ile olan dostluğu bozmaktan çekindiğinden; gerek subayların, gerekse sivil yönetim uzmanlarının Alman devlet memurluğundan istifa edip, Osmanlı memuru olmaları koşuluyla bu isteği yerine getirmek niyetindeydi. Ancak 1882'de Albay von Kaehler yönetiminde ilk Prusya askeri heyeti İstanbul'a geldiğinde, bu şarta uyulmamıştı. Alman askeri uzmanlarının Osmanlı ordusundaki faaliyetlerine bundan sonraki bölümde değinilecektir. Burada söz konusu olan si62 NAUS Despotches of US Ministers to Turkejı "29 Ekim 1894 tarihli rapor Political Situation of Turkey s. 5" M.46 Roll 56, Confidential. 46 vil yönetimdeki uzmanların durumu ve Osmanlı hazinesinin bu uzman lara yaptığı yüklü ödemelerdir. 1880'lerden itibaren Bab-ı Âli ve Berlin arasında asker ve sivil çağırma işlemi yoğun bir yazışma ve görüşme akımı yarattı. 14 Temmuz 1880'de iki taraf arasında yapılan bir sözleşme ile Osmanlı hükümeti, Osmanlı üniforması ve rütbesi taşıyacak bazı asker ve sivil uzmanları kadrosuna alıyor, ancak bunlara farklı ve yüksek ücretler veriyordu. Üstelik maaşlar Osmanlı Bankası tarafından muntazaman ödenecekti.63 Sözleşmenin 1.Maddesine göre; bu uzmanlar üç yıl süre ile istihdam edilecek, iki tarafın anlaşmasıyla üç yıllık bir uzatma yapılacaktı. (2 ve 3. maddeler). Uzman subaylara ve memurlara 20.000 frank yıllık maaş ödemesi yapılacak, gümrük müdürüne 40.000 frank ödenecekti. Harb Okuluna öğretmen olacak subaylar da bu statüde idi. 10. Maddeye göre; gelen memur ve uzman subayların Osmanlı hizmetine girmelerine rağmen, kapitülasyon hakları saklı tutuluyordu. 11. madde ise; bu memur ve subayların, Osmanlı memuru olarak hizmet görmelerine rağmen Almanya'daki memuriyet görev ve unvanlarının da değişmeden devam edeceği, sadece bu müddet zarfında ödemelerin Osmanlı hükümeti tarafından yapılacağını öngörüyordu. Hirschfeld'- in Alman Dışişlerine 14 Mart 1882'de yazdığı bir raporda; Bab-ı Âli'nin istediği uzmanlar ve bunlara verilecek ücretler şöyle belirtiliyor.64 a) Askeri ıslahatı yürütecek yetenekte bir subay (20000 Frank) b) Askeri nizamname, talimname ve disiplin yönetmeliğini hazırlayacak iki daha küçük rütbeli subay (her birine 20.000 Frank) c) Kurmay sınıfından bir subay (20.000 Frank) d) Bir topçu, bir süvari, bir piyade subayı (herbirine 20000 Frank) e) Maden, nafia, ticaret ve orman daireleri için iki sivil uzman (herbirine 25.000 Frank) f) Jandarmanın ıslahı için üç subay (20.000'er Frank) g) Askeri okullar yönetimine danışman olarak bir subay (25.000 Frank) Bu olay bir başlangıçtı. Bu vakte kadar Avrupa'nın her devletinde ve Osmanlılarda yabancı kökenli subay ve memur vardı. Ancak 63 AAA Türkei 139, Bd 4-5, "Projet des conditions d'engagement du Personnel I'imposant la mission militaire et çivile allemande en Turquie". 64 AAA Türkei 139-Bd. 4-5, "14 Maerz 188a tarihli" yazı. 47 bunlar ülkeleriyle ilişkilerini koparan ve ekmeğini buldukları yerde yaşamağa devam eden maceraperestler veya hırslı insanlardı, ilk defadır ki gelenler ülkeleriyle ilişkilerini kesmeden, yabancı bir orduya ve devlet memuriyetine hizmet sunuyorlardı. Times Gazetesi: "İstanbul'da Alman Subayları" başlığı altında gelenlerin doğrudan rütbe ve görevleri ile geldiğini panik içinde haber veriyordu.65 Gelenler vatanlarmdaki memuriyet ve görevlerinin ve özlük haklarının aynen muhafazasına büyük önem veriyorlardı. Gelenler bir yerde ülkelerinde tatmin olmayan ve "Roma'da ikinci olmaktan" bıkıp, bu ülkede birinci olmak isteyen kimselerdi. Kimisini maaşların dolgun oluşu bu işe itiyordu. Özellikle bir iş kazası geçirene ve sözleşmesi bitmeden görevden çıkarılana tazminat ödenmesi hükmü, o dönem için fazla cömertlik sayılır. Hatta bir keresinde "Rüsumat Emaneti"nde bir memuriyete alınıp da, vaktinden önce işine sonverilen bir Alman'a sözleşme gereği hem tazminat hem de tekaüdiye verilmesi, Meclis'-i Vükelâda bazı nazırların hiddetlenmesine neden olmuş; Dahiliye Nazın Hüseyin Hilmi Paşa, Hariciye Nazırı Tevfik Paşa'yı; "Bu nasıl mukavele? Bunu imza eden hamiyetsiz devlete ihanet etmiş" diye eleşmişti.66 Uzman subaylar, Osmanlı hizmetinde bol keseden aldıkları unvanlar sayesinde Almanya'ya döndüklerinde rütbe yönünden tırmanma olanağı buldular, Ancak sivil memurlar bazen geri döndüklerinde aynı imkânı bulamadılar. Zaten ikinci derecede uzmanlar olduklarından, bunlar dönüşte adam akıllı bir kenara itildiler. Örneğin gümrüklerde çalışan ve ondokuz yıl sonra Almanya'ya dönen Diiffeladlı bir uzmanı, Prusya Gümrük Dairesinde Bakan; "Almanya'- da az çalıştığı ve 19 yıl boyu değişen mevzuattan haberi olmadığı" gerekçeiyle küçük bir memuriyere atamıştı.*7 Orduda ve sivil idarede girişilen ıslahatı yürütmek için getirilen bu uzmanlardan başka, Tıb eğitimini yeniden düzenlemek de gündeme alındı ve bu işin gerçekleştirilmesi için, 1890'lardan itibaren Almanya'dan tıp profesörleri getirildi. 1898 Temmuzunda Rieder ve Deyke adlı iki Profesörün istanbul'a gelişini bazı Alman gazeteleri68 "Fransız tababetinin yerini Alman tababeti alacak" diye başlıklarla haber verdiler. Bu tarihten sonra Mekteb'i Tıbbiye'nia. mo65 Times, 21 July 1880, tarihli nüshasından 66 Ali Fuad Türkgeldi. Görüp gittiklerim, TTK yay. II. Seri No. 13 Ankara TTK Basımevi, 1951, s. 15-26. 67 AAA Türkei 198, Bd. 1-2, "Maliye Bakanı Köhler'e Mektub", 2t Haziran 1909. 68 Norddeutsche Allgemeine Z^tung, "13 Juli 1898" nüshasından. ' 48 dernleştirilmesi için Alman öğretmenlerden yararlanılması düşünüldü ise de, Türkiye'de Fransız tıb öğretmenleri ve ders kitabları kullanımı 1930'lardaki Üniversite ıslahatına kadar devam etmiştir. Alman tıbbının Türkiye'deki etkisi Haydarpaşa hastahanesinin kurulmasıyla başladı. Fakat bu alanda ordunun ihtiyacını ön planda tutan Osmanlı yönetimi, Viyana Üniversitesiyle ilişki kurup, gerçek modern Alman tababetini tercih edeceğine, bir kaç Alman tıb profesörü ve uzmanını getirmekle yetinmiş görünüyor. II. Abdülhamit otokratik yönetimini kurarken, polisin modern bir örgüt ve düzenle çalışmasına önem vermiştir. Almanya'dan polisin ıslahı ve özellikle siyasi polisin yeniden kurulması için uzman yardımı istemiştir. Alman dışişleri bakanlığının, içişlerine yazdığı bir yazıda; Osmanlı Sultanının polisin ıslahı için bazı memurlar istediği bildiriliyordu. İçişleri; Weiss,Schirmen, Tresckow adlı polis memurlarını gönderdi. Bunlar 12000 mark yıllık alacakdı. Sultan'ın bu isteği 3 Eylül 1905'de Alman elçiliği tarafından telgrafla bildirilmişti.69 Sultan casusluk ve siyasi polis faaliyetlerini düzenlemek için. bu konuda uzman olan, Intendanturrat Fleischer'i çağırtmıştı. Bu polis şefi, 18 Ekim 1901'de bir gazeteye;70 "Çalışmalarım başarılı oldu. Türkler bütün geri kalmış toplumlar gibi üstün bir taklit ve izleme kabiliyetine sahiptir." yollu bir demeç de vermiştir. Gelen uzmanlar kendilerimi ıssız ve karanlık bir ülkeye aydınlık getiren ilâhlar olarak düşünüyorlardı. Alman Kültürel Yayılması Gerçekte taklid kabiliyeti yüksek olan (!) bu topluma, bu uzman gruplarıyla gerçek bir alman kültürünün gelmediği görülüyor. Türkiye, Almanya'nın iktisadi, siyasi, askeri nüfuz alanına girdi, ama gerçek Alman kültürünü değil yüzeydeki Alman kültürünü, daha doğrusu Alman propagandasını tanıdı. Almanca'nın İngilizce ve Fransızcaya karşı yaygın bir dil olarak tutunması pancermanist propagandacıların kaleminde mütemadiyen tekrarlanıyordu.71 "Önasya'nın her sınıf ve dinden halkının ülkedeki yabancı okullar arasında Alman okullarını da görmek istediklerini, böyle uygun bir ortama rağmen Alman ticaret ve siyasetinin başarısına yardım edecek kültürel kurum69 AAA, Türkei 139 Bd 23-24 "17 Eylül 1905 tarihli İçişleri Raporu ve 3 Eylül 1905 tarihli İstanbul'daki Alman Elçiliğinin telgrafı. 70 Berliner, Lokal Anzeiger, 18 Okt. 1901, nüshasından. 71 Davis Trietsch, Deutschland und der islam, s. 61. y 49 ların pek az olduğu ve arttırılması gerektiği" söyleniyordu.72 Gerçekte Alman nüfuzunun artmasıyla Türkiye'ye; Kant, Schelling, Hegel, Feurbach ve Marx'la gelişen klasik Alman felsefesi, Alman edebiyatı, tekniği ve doğa bilimleri gelmedi. Belki de Osmanlı împaratorluğu'- nun kültürel reform tarihinin, Rusya tarihindeki kültürel reformlardan farklı, önemli bir yanı budur. Alman kültürü Türkiye'ye sadece; arkeolojik zenginlikleri yağmalayacak kazılar, Beyoğlu'ndaki Viyana operetleri, Almanca eserlerin Fransızca üzerinden yapılan eksik ve yanlış çevirileri ve büyük ölçüde de Alman otoritaryanizmi ve militarizmine hayranlık duyguları olarak geldi. Esasen Osmanlı imparatorluğunda çok önceden yoğun olarak yayılan Fransız, Amerikan, İngiliz okullarına göre Alman okullarının sayısı da azdı. 1898 yılında İmparatorluktaki tüm Alman okulları; başta istanbul olmak üzere, izmir'de bir lise (65 öğrencisi vardı. 1872'de açıldı)*. Beyrut'da merkezde bir lise (45 öğrencili), Hayfada bir lise ve ortaokul (toplam 85 erkek ve 145 kız öğrenci), Selânik'de bir ortaokul (kız ve erkek 188 ö~rencili, 1885'de kuruldu)'dan ibaretti. " Kültür propagandası uzmanları özellikle Bursa, Konya, Ankara, Sivas, Samsun, Trabzon, Adana, Mersin, Anteb, Diyarbekir, Mardin, Musul, Basra, Şam, Trablusşam ve Yafa'da okullar kurulmasını ısrarla öneriyorlardı.74 Bu yerlerin Bağdat hattı civarında bulunduğunu ve Almanyanın hedeflediği sömürü alanını meydana getiren merkezler olduğunu söylemeye gerek yoktur. Bu okullar Yakındoğudaki Alman çıkarlarının ve iktisadî kuruluşlarının gereksineceği faaliyetlere yardımcı olacak Osmanlı gençlerini yetiştirmek için gerekli görülüyordu. Çağın, Alman propagandistleri bu okulları dini propaganda aracı olarak düşünmemiş, hatta bundan şiddetle kaçınılarak ön planda; iktisadî, siyasî nüfuzun yayılmasına hizmet eden kurumlar olarak çalışmalarını önermişlerdir.75 Zamanla yetimhane ve okul gibi kurumlar, Bağdat demiryolu çevresinde, örneğin Maraş'ta ve özellikle Alman kolonizasyon metodlarının uygulandığı Filistin'de mantar gibi bitmeğe başladılar. 191 o yılında Daily Graphic;16 "Bağdat demiryolu civarı, hastahane, okul 72 Hugo Grothe, Die asiatisehe Türkei und die deutschen Interressen, Halle ads, Gebauer Schvvetschke Verlag MbH. 1913, s. 53-54. -f- Burada ayrıca iki Avusturya okulu vardı. (Mechitarist ve Françesken liseleri, 105 öğrencili idiler). 73 Maarif Salnamesi, 1316 senesi, istanbul, sahife 934-1073 arasındaki bilgiler. 74 Hugo Grothe, a.g.e., s. 54. 75 a.g.e., s. 55. 76 Daily Graphic, "18 April 1970" nüshasından. 50 ve Alman misyonları ile dolduruldu. İngiltere'de Palmerstone (muhafazakâr diplomasi) geleneğinin yıkılması, Fransa'da ise din-devlet ayırımı güdülmesi Almanların işini kolaylaştırdı" diye yazıyordu. Alman büyükelçisi bu tür söylentileri Bethmann-Hollwcg'e günü gününe bildirirken, muhafazakâr Fransız gazetesi Gaulois'nın misyoner faaliyetlerdeki Alman başarısı için; "Hıristiyan olarak sevin, Fransız olarak üzül" deyişini diplomatik başarısının göstergesi olarak vurguluyordu.77 Ancak, belirtmek gerekir ki; Alman koloniyalist politikası, bu alanda İngiltere, Fransa ve A.B.D. ye göre yaya kalmıştır. Alman yayılmasının hedeflerini saptamak ve bu coğrafi yayılma alanını araştırmak için, Alman doğu bilimcileri XIX yüzyılın ikinci yarısında hızla örgütlendi ve yoğun bir araştırma faaliyetine başlayarak, kültürel zenginliklerin yağmasına giriştiler. Türklerin cehaletinden dolayı verildiği söylenen, gerçekte şantaj ve baskı yoluyla zorla alınan Bergama Sunağı ile sembolleşen bu yağmacılık hareketi; doğu bilimcilerin toplandığı cemiyetler ve 1908 den sonra yoğun olarak faaliyette bulunan siyasi .nitelikli "Deutsche Vorderasien komite-" Alman Önasya Komitesi" tarafından yönetiliyordu. Alman doğu bilimi cemiyetlerinin en önde gelenleri; 1895 de kurulan "Vorderasiatische Gesellschaft-Önasya Cemiyeti", 1901'de kurulan "Münchener Orientalische Gesellchaft-Münih Doğu Cemiyeti", 1877 de Filistinde kolonizasyon ve nüfuz politikasını hazırlamak için kurulan "Deutscheverein für Erforschung Palaestinas-Alma.n, Filistin Araştırma Birliği" ve 1904 de kurulan "Deutsche Gesellschaft für e Erforschung Anatoliens-Ana,âoh\ İlmi Araştırma Cemiyeti"dir.78 Bütün bu derneklerin seçkin uzmanları 1908'den itibaren politik uzmanlarla birlikte Önasya Komitesi'nde çalışıyorlardı. Bu uzmanlar doğu bilimlerine öncülük edecek araştırmalar yanında, özellikle yüzyılımızın başında bilimsel endişeden çok yağmacılık endişesine dayanan tahribkâr arkeolojik kazılar da yaptılar. Alman doğu bilimcileri İslâm kültürü ve eski yakındoğu uygarlıkları üzerinde dikkate değer araştırmalar yaparken, bu dünyaya sempatik görünmek isteyen politikacıları destekler bir eğilimde idiler. Nihayet Alman İmparatoru'nun doğuya yaptığı ikinci gezi, Almanya'nın yakındoğu politikasına etkin ve yoğun bir biçimde karışmasının başlangıcıdır, denebilir. 77 AAA Türkei 175 d, Bd. 2-3, Büyükelçi Biebersein'dan Bethman-Hollvveg'e, 14 Nisan 1910". 78 H.Grothe, a.g.e., s. 43-44. 51 İmparator II. Wilhelm Osmanlı İmparatorluğunda 1898 yılı Ekiminde Alman İmparatoru ailesi ile birlikte îstanbul-Kudüs yolculuğuna çıktı. İkinci defadır ki Osmanlı ülkesini ziyaret ediyordu ve bu gezi gerek bir gövde gösterisi olarak, gerekse sağladığı sonuçlar bakımından Osmanlı İmparatorluğu'nda Almanya'- nın nüfuzunu arttıran tarihî bir dönüm noktası sayılır. İngiltere'nin Süveyş Kanalını açmasına karşılık, Almanya da doğuya Bağdad-Basra üzerinden demiryoluyla açılmayı düşünüyordu. Bağdad demiryolu doğuya İslâm Ülkelerine uzanan bir Alman kanalı olacaktı. İmparator 1889'da İstanbul'a, ilk geldiğinde, artık bu ülkenin kendisi ile yakın ittifak ilişkilerine girdiği görülüyordu. Daha ilk gezide Bağdad demiryolunun Konya'ya kadar uzatılma imtiyazı alınmıştı. II. Wilhelm diplomatik dostluk gösterileri ile değil, kontrolünden çıkmış dostluk gösterileri ile karşılandı. Gazeteler aylardan beri İmparatorun ziyareti ile meşgul oluyordu, ikdam Gazetesi: "Osmanlıların cesaret ve mertlik ve yüksek nitelikleri Almanlarda da vardır. Bu iki millet birbirinin adeta aynası olarak yaratılmışmıştır. Osmanlılar Alman ismini saygı ve muhabbetle anarlar",79 derken, ısmarlama değil safça bir inançla bu ifadeyi kullanıyordu. Propagandayı Almanlardan çok Osmanlı basını ve yöneticileri yapmıştı. İşte imparator on yıl sonra, yeniden kendisine kapılarını böyle sonuna kadar açan bir ülkeye geliyordu. Bu sefer doğuya bir büyük senyör, bir koruyucu pozunda geldi. Yeni Alman politikası; İngiltere, Fransa ve Rusya karşısında kesin bir tavırla Ortadoğunun hakimi olmak iddiasını açığa çıkarmıştı. Tam bu sırada İngiltere ve Fransa Afrika'daki Fachoda sorunundan dolayı çatışıyorlardı. Wühelm Yakındoğuda arz-ı endam etme vaktinin geldiğini anladı. 18 Ekim 1898'de İmparator ve İmparatoriçe "Hohenzollern" yatıyla İstanbul'a gelip, top atışları ve "yaşa varol" sesleri arasında Dolmabahçe'de karaya çıktılar. İkinci gün İstanbul müzeleri gezildi, sefaretde bir kabul resmi düzenlendi. İmparatoriçe aynı gün, çok merak ettiği Sarayın hareminde Sultanın eşleri ve kızlarını ziyaret etti. Üçüncü gün atla İstanbul surları gezilip, elçiler kabul edildi. Nihayet Sultanla uzun bir görüşme ve akşam bir tiyatro temsili... Dördüncü gün Hereke Halı Fabrikası ziyaret edildi, imparator ve maiyetine cömertçe halılar hediye edildi. Beşinci gün Sultan'ın resmi kabulü ve gala yemeği programı doldurdu. Son gün împaratoriçenin doğum 79 ikdam, 2 Cemaziydahır 1316, (18 Ekim 1898) nüshasından 1. sahife. 52 ' - günü kutlandı. 22 Ekim 1898'de İmparator ve ailesi Hayfa'ya hareket ettiler. İmparator bu arada, İstanbul'da Alman kolonisini kabul etmiş ve Deutsche Bank müdürü Dr. Siemens'le uzun uzun görüşmüştü. Görüşme sonunda Siemens, Anadolu demiryolunun Bağdat'a kadar uzatılma izninin alındığını öğrendi. İmparator Alman lisesini ziyaretden pek memnun oldu.80 Buraya kadar İmparatorun gezisinin görünüşte olağanüstü bir niteliği yoktu. Nihayet dost bir ülkenin hükümdarı, Osmanlı başkentinde tören ve tezahüratla karşılanmıştı. İmparatorun asıl Haçlı Seferi "Hohenzollern"yatı 25 Ekimde Hayfa"da demirledikten sonra başladı. Yöneticileri, eşrafı ve ruhani reisleriyle bütün Suriye, İmparatoru görülmedik bir tantana ile karşıladı. Yol boyu resmi görevliler dışında, Katolik ve Protestan Alman Kolonisi kendisine eşlik ettiler. İmparatora yüksek rütbeli 127 Osmanlı memur ve askeri refakat ediyordu. Kendisini karşılamak için Hassa Ertuğrul Alayı önceden Hayfa'ya hareket etmiş, hepsine yeni üniformalar giydirilmişti.81 27 Ekimde Yafa'dan hareket etti. ve 29 Ekimde atla Kudüs'e ulaştı. İmparatoru bu beldede bütün ruhani reisler karşıladı. O şimdi bir hacı rolündeydi. Ruhani reislerin hepsine bol bol ihsanlarda bulundu. Sadece protestanların değil, katolik Almanların da İmparatoru olduğunu göstermek için, Katoliklerin ruhani reisi Kardinal Piavi'ye en yüksek nişanlardan biri olan Rother Adlerorden'i tevcih etti.82 Katolik misyon reisleri ise; "İmparatorun tarihi toprakları şereflendirmesinden kıvanç duyduklarını ve umutlarının arttığını" belirttiler.83 İmparator hac seferi sırasında, Filistin Alman kolonisinin (Alman Yahudileri dahil) misyon reisleriyle ayrı ayrı görüştü, her birine vaad ve ihsanlarda bulundu. Ağlama duvarını, Rum kilisesini ve hatta Mescid'ul Aksa'yı bile ziyaret etti. 31 Ekimde Zeytin Dağındaki Alman kilisesini ayinle açtı. (Erlöserkirche) Bu Kudüs'ün en büyük kilisesi idi ve bir prestij anıtıydı. Sonra Hayfa'ya hareket etti. 12 Kasımda Beyrut'ta karaya çıktı. Buradan trenle 13 Kasım'da Şam'a geçti. Emeviye camiinde Selahaddin'i Eyyubi'nin mezarını ziyaret edip onun hatırasına bir ziyaret plaketi çaktırdı.84 Şam'da yöneticilerin, "hoşgeldiniz" söylevlerine cevap olarak meşhur nutkunu verdi; "Burada bütün zamanların en 80 Neuuıider Zeitung "19 Okt. 1898 Nr. 245" tarihli sayısından 81 ikdam, 27 Cemaziyelevvel 1316 (13 Ekim 1898) nüshası 1. sahife. 82 Germania, I. Nov. 1898 tarihli sayısından. 83 Norddeııtsche Allgemeine £eitung, 13 Nov. 1898 tarihli sayısından. 84 Al Tibawi, A Modern History of Syria, MacMillan St Martinis Press, Edinburgh 1969, s. 193. 53 kahraman askeri Sultan Selâhaddin'in mezarı Önündeyim. Majesteteleri Sultan Abdülhamit'e misafirperverliğinden dolayı teşekkür borçluyum. Gerek Majeste Sultan, gerekse Halifesi olduğu dünyanın her tarafındaki 300 milyon müslüman bilsinler ki, Alman Impatoru onların en iyi dostudur".85 imparator müslümanların koruyucusu (!) olduğunu böyle parlak bir şekilde açıklayarak gezinin asıl amacını sergiliyordu. 16 Kasımda Beyrut'dan hareket etti. Bu gezi ve imparatorun tutumu, Sultan Abdülhamit'de; Makedonya, Girit ve Ermeni meselesinde Avrupa büyüklerine karşı kendisini kayıracak bir koruyucu bulduğu kanaatini pekiştirdi. Alman basını çok önceden bu geziyi tarihi bir olay ve siyasi bir atılım diye tanıtmıştı. Daha i8o,7'de; "imparatorun gelecek yılki Kudüs gezisi, sadece oradaki protestanları değil, bütün küçük Asya'daki Protestanları çok sevindirecek ve onlara umut verecektir. Bu vakte kadar zayıf olan protestan cemaati artık güçlenecektir"86 deniyordu. İmparator açıkça ve kendiliğinden, Osmanlı protestanlarının koruyuculuğu rolünü üstleniyordu. Filistin'deki Alman misyon şefleri, daha geziden çok önce Berlin'e müracaat etmişlerdi. Örneğin Tempel tarikatının lideri Hoffmann; "imparator hepimizin kolonilerini ziyaret edip bize cesaret versin" diyordu.87 Alman protestanları imparatorun Fransız Protestanlanna da iltifat etmesine hiç taraftar değillerdi. "Katolik veya Protestan, sadece Almanlar imparatorun yardımına nail olmalıdır" deniyordu, imparator Kudüs'te Alman Yahudilerinin de kendisini karşılamalarını istemişti.*8 Önemli olan Filistin topraklarındaki Almanya kökenli kolonizatörlerdi. Özellikle bu geziden sonra Alman Dışişleri mütemadiyen kilise, okul, yetimhane gibi kurumlar için Kudüs ve Filistinde arazi alımı işlemlerine girişti. Hangi tarikat ve dinden olursa olsun, Almanya Filistin'e Almanca konuşan kalabalıkların yerleşmesini istiyordu. Buna rağmen II. Wilhelm'in Kudüs gezisi, basında bazı tartışmalara da neden olmamış değildir. Milliyetçi-liberal bir Alman gazetesi olan Badische Landeszeitung Sultan Abdülhamit'i kasdederek; "Elleri Ermeni kanına bulanmış bir adamın elini imparator nasıl sıkacak? Bu gezide yatın kömür masraflarını haşmetmeab kendi tahsisatından mı, yoksa devlet kasasından mı ödüyor?" diye sert bir eleş85 a.g.c, s. 193-194. 86 Berliner Neuste Nachricten, 3 Sept. 1897, tarihli sayısından 87 AAA, Türkei, 175 d-Bd 1-2, "Berlin, 2 Eylül 1897 tarihli" yazı. 88 Germania, Berlin, 16 Okt. 1898, Nr. 238 den. 54 tiride bulundu. Resmi ideolojiyi savunan Germania bu yazıya; "budala şaşkın liberallerin zırvası" diye cevap verirken,89 bir başka liberal gazete aynı yazıya; "Ermeniler kendileri suçlu, Abdülhamit olmasa Türkiye ayakta duramaz. Akıllı bir diplomattır. Gerçekte başbakan da kendisidir. Sınırları dışında bile Halife olarak hürmet görür. İmparatorun böyle bir Sultana misafir olması önemli olaydır"9 " diye cevap verdi. Dış dünyada imparatorun doğu gezisi herkesi endişeye ve hiddete şevketti. Papalık Wilhelm'in Katolik koruyuculuğundan hoşlanmamış ve Fransa'nın bu rolünü tanımaya devam edeceğini belli belirsiz hissettirmişti.91 Kudüs'teki Britanya Konsolosu ise, yazdığı raporda; "İmparatorun ziyaretinin ve bu ziyaret sırasında Osmanlı hükümetinin kendisine gösterdiği itibarın, ve tanıdığı olağanüstü serbestinin, Alman imparatorluğunun saygınlığını artırdığını ve bu durumun Filistin'deki Alman nüfuzunun genişlemesine neden olacağını" bildiriyordu.92 imparator Filistin'de faaliyetde bulunan Alman misyonlarını teşvik etmiş, onların başarısı için uygun bir ortam hazırlanmıştı. Filistinde "Jerusalem Verein-Kudüs Birliği", "Evangelische Bund-'Protesta.n Birliği", Deutsche Orient Mission-Alman Doğu Misyonerleri Birliği" gibi Cemiyetler 1890 lardanberi faaliyete geçmişlerdi. Bu cemiyetler Alman Dışişlerinin desteği sayesinde, protestanlığı Filistin kadar, Osmanlı Asyasının diğer yerlerinde ve hatta Rusya'da bile yaymaya başladılar. 2 Temmuz 1900 tarihinde Rusya'nın ünlü klerikalist gazetesi JÇerkovniye Vedemosti; 'Almanların Filistin'de okulsuz şehir bırakmadıklarını ve Protestanlığım, Almanlar tarafından Rusya'da da fakir fukara arasında yayıldığını" belirtiyor... £erkovniya Vedemosti devamla; "3000 cemiyet ve 40 milyon mark yıllık bütçe ve Filistin'deki 400 protestan misyoner ve 20 katolik nhible Almanya başarılı çalışıyor. Bizim Rusların da Filistin'de 23 Eıkek ve 1 kız okulu, 1 hastahane ve 4 sağlık ocağı var. Ancak Roma (Katolikleri kastediyor) ve Toton cemiyetleri üzerinde etkin olmak için çok güçsüzüz. II. Wilhelm Asya'yı sulh 89 Germania, 29 Okt. 1898, tarhli sayısından 90 Constanzer Z"tunS; ı N°v - *&$, tarihli sayısından 91 PRO-FO 195, Nr. 199-2005 "ioOct. 1898 tarihli, Roma'dan Dışişleri Bakanı Lord Salisbury'ye". 92 PRO-FO 195, Nr. 63-2028, "8 N>v. 1898 tarihli Kudüs Konsolosunun Dışişlerine Raporu" ve FO-78 Nr. 4936 "4 Nov. 189i tarihli raporda" imparatorun 127 tane yüksek rütbeli Osmanlı memurunun ve 200 adet sildılı Alman denizci ve subayının refakatinde Kudüs'e gelmesi normal protokolün ötesinde biriüzenlemeydi" deniyor. 55 yoluyla fethetmek ve pancermanist yoldaşlarına enerji aşılamak için Kudüs'e gitti"93 demekteydi. İmparator Berlin'e döndüğünde kendisini karşılayan bakanlarına ve iş adamlarına, Sultan'dan kopardığı hediyelerin; Köstence-tstanbul telgraf hattının inşa imtiyazının, ticari ilişkilerin yoğunlaşmasının, Anadolu Demiryollarının Bağdat'a kadar uzatılması ve bu konuda Deutsche Bank'a verilen imtiyaSın müjdesini veriyordu.94 Almanya uzmanlarıyla ve silah ticaretiyle Osmanlı ordusuna, demiryollarıyla Önasya'ya ve dolayısıyla siyasal ve sosyal hayatın her alanına nüfuz edecek döneme girmişti. 93 Sanki Petersburger Zeitung, No. 171: 3 Jıli 19 0 0 3 Haziran tarihli "Zarkovniye Vedemosti-Kilise Haberleri" gazetesinden.. 94 Lothar Rathmann, a.g.e., s. 76-77. 56 • / . BÖLÜM II OSMANLI ORDUSUNDA ALMAN KOMUTANLAR 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı Osmanlı devleti için felâketle bitti. Böylece yüz senedir Osmanlı devlet adamlarının düşünce ve hareketine yön veren tüm reformların başlıca amacı olan "ordu"nun durumu yeniden güncellik kazandı. Savaşan ordunun mevcudunun yarıya yakını hemen hiç eğitim görmemişti. Silahların yetersizliği ve ilkelliği yanında, yeterli sayıda meslekten subay olmayışı, özellikle küçük komuta kademelerinin bilgisizliği dikkati çekiyordu. Gerek Balkanlarda, gerekse doğu Anadolu'da Rus ordularına gösterilen direnişin temelinde inatçı bir savunma ve fedakârlık duygusu yatıyordu. Osmanlı ülkesinin içlerine kadar bir yabancı ordunun girememesinin bir nedeni de, yolların kötülüğü idi ki, aynı neden Osmanlı Ordusunun da hareket kabiliyetini ve asayişin sağlanmasındaki etkinliğini azaltıyordu. Osmanlı-Alman Askeri İşbirliğinin Nedeni 1860'lardan sonra Büyük Friedrich geleneğini izleyen Prusya ordusu, memleketin kaydettiği teknolojik ve ekonomik gelişme nedeniyle önemli atılımlar yaptı. Bu dönemde Prusya ordusu artık aktif bir ordu niteliğini kazandı. Diğer Avrupa devletlerindeki ücretli ordu (ingiltere gibi) veya kura usûlüne dayanan ordu (Rusya ve Osmanlı Devletindeki gibi) geleneği terkedildı ve mecburi askerlik sisteminin yerleştirilmesiyle, daimi ordunun yanında ihtiyat ordusu da heran yararlanılabilen ve zaman zaman eğitimden geçen bir bölüm olarak önemli bir güç kaynağı oluşturdu. 1866'da Prusya ordusunun mevcudu 300.000 kişi idi. Fransa ile savaşın arifesinde bu sayı 1.200.000'e ulaştı.1 1870'lerde Alman imparatorluk ordusu sayıca Avrupa'nın en • 1914 Savaşına girildiğinde Osmanlı İmparatorluğunda da bu sistem uygulandı ama, toplanan askerin tümünü cepheye sevketmek olanağı bile bulunamadı. 1 M.E.Yapp. "The Modernization of Middle Eastern Armies in the I9th Century A Comparative View", War and Technology h the Middle East. Edit V.J. Parry- M.E. Yapp, London-Oxf. Univ. Press, 1975, s. 339. 57 kalabalık ordusu değildi, ama etkinlik ve hareketlilik yönünden en çok çekinilen gücü olmuştu. Demiryollarının gelişmesi bu ordunun sevkiyatını kolaylaştırıyordu ve demiryol yapımı görünüşte Alman iş çevrelerinden çok, askeri çevrelerin can-ı gönülden destekledikleri bir politikaydı. Bu durum ilerde, Bağdat demiryolunun güncellik kazanmasıyla da göze çarpacaktır. Osmanlı ordusunda ıslahat denince akla Almanya'nın gelmesi ilk defa olmuyordu. Daha III. Selim devrinde, Padişahın isteğiyle Prusyalı Albay von Goetze Türk topçu birliklerini denetlemişti. Kapıkulu askerini ortadan kaldırarak modern düzenli bir ordu kurmayı amaçlayan II. Mahmud da ister istemez Prusya ordusuna başvurdu. Tarihin akışı; Navarin baskını ve Yunan ayaklanması gibi olaylar nedeniyle Osmanlıları Prusya'ya muhtaç bırakmıştı. Prusya'dan istenen askeri heyet de 1836 da Moltke'nin başkanlığında gönderildi. İlk defadır ki bu heyetin üyeleri Prusya ordusundaki statülerini tamamen koruyarak Türkiye'ye askeri uzman göreviyle geliyorlardı. Bu heyetde Moltke'den başka üç yüzbaşı daha vardı2 . Darmadağınık durumdaki Osmanlı ordusuna bu heyetin pek yardımcı olamadığını biliyoruz. H.von Moltke (1836) ve Kaehler (1882) arasındaki dönemde, etkin ve düzenli bir Prusya askeri yardımı söz konusu değildir. Gelenler ya tek gelmişler veya ordularını tamamen terkederek Osmanlı hizmetine girmişlerdir. Ama Alman silâh sanayiinin daha o zamanlar Türkiye pazarına sızdığı anlaşılıyor.3 Türkiye'de Alman askeri uzman ve komutanları asıl 1880'lerden itibaren arz-ı endam edecektir ve bu durum 1918'e kadar da gittikçe artan bir Alman nüfuzuna paralel olarak gelişecektir. Bu dönemde Almanya'da askerlik, Moltke ve Goltz gibi askerlerin propagandasını yaptığı tüm milleti silâh altında tutmayı amaçlayan militarist bir dünya görüşüne dayanmaktadır. Sultan II. Abdülhamit'in saltanatının ilk yılları ordunun ıslahı sorununun varlığıyla başladı. Padişah ordunun ıslahını ele aldığında, Alman otoritaryanizminin orduda politikayı, da önleyeceği fikrindeydi. 1880'den evvel Osmanlı ordusu çağdaş tekniği ve askerlik bilgisini; bağımsız ve muhtelif milletler ordularından kopmuş, hatta kimi2 Türkiye'ye Alman askeri yardımı konusunda, sadece Alman kaynaklarını inceleyerek en değerli toplu çalışmayı hazırlayan Jehuda VVallach'dır. Bkz. Bir Askeri Yardımın Anatomisi, Çev. Fahri Çeliker, Genelkurmay Harp Tarihi Bask. Ankara Gn. Kur. Basımevi, 1977 s. 9-14. Alman askeri heyetlerinin Osmanlı Ordusundaki faaliyetlerini en iyi inceleyen bu eserdir. Ancak sadece Alman kaynaklarına dayanıyor. Bu nedenle bu bölümde Osmanlı arşivinin getirdiği yeni bilgiler sergilenip, tekrardan kaçınılacaktır. 3 a.g.e., s. 23. 58 si islâm dinine girmiş subaylarla elde etmeğe çalışıyordu. Berlin Kongresinden sonra ortaya çıkan panik havasına kadar, Osmanlı ordusunda modern tngiliz, Fransız, Prusya sistemleri geleneksel Osmanlı sistemiyle bir arada yaşamıştır. Bu tarihten sonra Osmanlı ordusu artık Alman genel kurmayının stratejisine, onun tayin ettiği subaylara ve Alman endüstrisin n silahlarına bağlanıp, gittikçe Alman askeri sistemiyle bütünleşen bir ordu olmaya başladı. 1877-1878 Savaşı Türkiye'de bir anlamda yeni bir dönem başlattı. 1891'de 19 milyon Osmanlı lirası tutan bütçenin yarıdan fazlası orduya ve bahriyeye ayrılmıştı4 . (6.100.000 Orduya, 1.250.000 zabtiyyeye, 600.000 Tophane ve 600.000 Bahriyyeye) Bu durum gerçekten bir panik sonucu doğmuştu, Osmanlı devleti yaşama şansını yapacağı reforma bağlamıştı. XIX.yy. da Almanlaşma sadece Osmanlı ordusuna musallat olan bir süreç değildi. Aynı olayı Avusturya yaşamaktaydı. Rusya XVIII yüzyıldan beri yaşıyordu. Hatta küçük Balkan devletlerinin bir kısmı da bu sürecin içine girmişlerdi. Ancak bu orduların bazıları bu sistemi benimserken, esaslarını anlayabilmiş ve kendi gereksinmelerine göre geliştirebilmişlerdi. Osmanlı ordusu ise bu sistemi yüzeyde taklit etti ve Prusya askeri tekniğini tam anlamıyla benimseyip uygulamadı. Esasen Alman genelkurmayı bu orduyu; fedakar, dayanıklı kolayca harcanıp, ateşe sürülebilecek askerler olarak düşünüyordu. Almanların bu niyetini 1914-1918 büyük savaşı kanıtlayacaktır. Askeri Uzmanların Gelişi 1880 Mayısında Padişahın Alman Büyükelçisi von Hatzfeld'e bu konuyu açmasından sonra, Bismarck bu konuyu Viyana'daki müttefiklerine danıştı. Avusturya komutanları; "Osmanlı ordusunun Almanlar tarafından eğitilmesinde bir sakınca görmediklerini, zaten Osmanlı ordusunun bu yardımla çok kuvvetlenemiyeceğini" açıkça belirttikten sonra, subay heyetinin gönderilme hazırlıklarına başlandı5 Berlindeki Osmanlı büyükelçisinin 24 Aralık 1882' de bildirdiğine göre, Bismarck; "Osmanlı devletinin sivil ve askeri uzmanlar konusundaki isteğinin, derhal en iyi uzmanların gönderilmesiyle yerine getirileceğini" bildirmişti6 . 4 M.A.Griffiths, The Reorganization of the Ottoman Army Under Abdulhamid II (1880- 1897) PhD. Univ. of California, Los Angeles, 1966. s. 85. 5 YVallach, a.g.e., s. 26. 6 BA. Yld Evr. Kıs; 14, zarf 74-126 "a Safer 1399-24 Kanunevvel 1883 tarihli rapor." 59 Önceden de belirttiğimiz gibi Padişah'ın 1880 Temmuzun da Berlin'e gönderdiği bir listede istenen askerler ve sivil memurlar, özel bir sözleşme ile Osmanlı hizmetine girdiler. Burada belirtilmesi gereken husus, Osmanlı çıkarları aleyhine hareket eden subay ve memurların sadece hizmetten çıkarılabileceğiydi . Osmanlı üniforma ve rütbelerini taşımalarına rağmen, askerler Alman askeri Ceza Kanunu, sivil memurlar da ilgili Alman kanunlarına tabi idiler ve kendilerine Osmanlı makamlarının uygulayabileceği bir yaptırım yoktu. Alman subayların; Alman ordusundan istifa ederek mi, yoksa Almanya'daki durumlarını muhafaza ederek mi Osmanlı hizmetine girecekleri sadece Alman başbakanı ve harbiye nazırı arasında bir sorun olmakla kalmadı, İngiliz Avam Kamarasında da tartışma konusu oldu. Genelkurmay Başkanı H.von Moltke, Türkiye'de geçmişteki kendi tecrübelerine dayanarak; "subayların Alman ordusu ile ilişkilerini kesmemelerini, bu sayede en iyi uzmanların gönderilebileceğini ve bunun da Osmanlı ordusundan çok Alman ordusunun işine yarayacağını belirterek, Osmanlı üniforması giyseler de, Alman subayı olarak istanbul'a gönderileceklerin, Almanya büyükelçiliğine bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmelerini" istedi. Bu görüş sonunda kabul edildi ve 11 Nisan 1882 de dört subayın (Albay Kaehler, Piyade Yüzbaşısı Kamphövener, Topçu Yüzbaşısı von Hobe, Dragon alayından Yüzbaşı Ristoui) gönderilmesi için izin çıktı. Bu subaylar gelişlerinden sonra üç ay içinde hizmete devam edip etmiyeceklerini bildireceklerdi. Şartları beğenmeyenlerin Alman ordusune dönebilmeleri için, üç ay maaşlı izin almış sayılıyorlardı.7 Albay Kaehler üstün bilgili bir subay olarak tanıtılıyor ve heyet başkanı olarak danışmanlık hizmetlerinde kullanılabileceği belirtiliyordu. Albay von Kaehler gelir gelmez Osmanlı ordusunda Mirliva rütbesi ile göreve başladı ve von Kaehler Paşa oldu. Alman imparatoru da bunun üzerine onu Alman ordusunda tümgeneralliğe yükseltti. Bu açık arttırma sonucu von Kaehler Paşa Osmanlı Feriki yapıldı ve Padişah Yaverliğine atandı. Albay olarak gelişinden üç yıl sonra 1885'de öldüğünde Osmanlı müşiri (mareşal) idi. Kendisiyle gelen diğer üç subay ise ilk elde Miralay (Albay) yapılmışlardı. Türkiye'de hızla rütbe tırmanmak Alman ordusunda da çok geçmeden bunun eşdeğeri rütbelere yükseltilmek cazip bir yoldu. Gelenler için Osmanlı ordusu yeni hayat ve istikbal demekti. Bir müddet sonra çok çabuk bunun cazibesine kapıldılar. Kaehler gelişinden üç yıl sonra İstanbul'da öldü. Ama ölümüne kadar, kısa süren danış7 Wallach, a.g.e., s. 30-33. 60 manlığı boyunca Alman silah fabrikalarına Osmanlı ordusu tarafından ilk yüklü siparişleri verdirmek için didindi durdu. Zamanla Osmanlı ordusu, Alman silâh fabrikatörlerinin en iyi müşterisi olacaktır. Almanya'dan silah ithalatı özellikle von der Goltz'un gelişinden sonra daha da artacaktır. Osmanlı ordusuna giren bu subaylar kendilerini burada sadece akıl öğretip, emir vermekle yükümlü sayıyorlardı. Üniformasını taşıdıkları ordunun gelenek ve kurallarına uymamaları nedeniyle danışmanlıkta pek yararlı olamamışlar ve Türk komutanlarla anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Özellikle Alman subaylarının tutumundan, eğitim yöntemlerinden ve davranışlarından pek hazzetmediği anlaşılan Gazi Osman Paşa'dan Kaehler şikayet etmekte, onu kıskançlık, tembellik ve çıkarcılıkla suçlamaktan çekinmemektedir.8 Esasen bu adamlar Osmanlı subayı unvanını ne kendileri kullanıyor, ne de öyle nitelendirilmeğe tahammül edebiliyorlardı.9 Von Kaehler Paşa 1813-1860 dönemindeki Prusya ordusunun örgütlenmesini örnek alarak, uzun ve ayrıntılı bir reform projesi hazırladı. "Tembellik ve lakâydilerini" her fırsatta tekrarladığı Türklerin bu projeyi uygulamaya koymamasından çok şikâyet ediyordu. Halefi von der Goltz Paşa ise "raporun şarklılar için ayrıntılı ve uzun" olduğunu söylüyordu.1 " Ama eğitim görmüş subay ve assubayı çok az olan, asker toplamak için yeterli bürokratik örgüt ve sisteme sahip olmayan, ulaşım koşulları ilkel düzeyde bulunan geniş bir ülkede bu projenin uygulanabileceği herhalde çok şüpheliydi. Bundan başka Alman reformcuların önerileri de birbirleriyle çelişik şeylerdi ve bu da ev sahiplerini kuşkuya iten nedenlerden biriydi. Gelenlere sağlanan parasal olanaklar, herşeyden önce düzgün maaş alamayan Osmanlı subaylarını haklı olarak öfkelendirdi. Gelenler daha ilk anda sözleşmede belirtilenden fazla maaşla, madalyalar ve rütbelerle taltif ediliyorlardı. Üç günde yüzbaşılıktan albaylığa yükseltilen von Hobe için, Padişah bir de ev tutulmasını emretmişti.11 8 a.g.e., s. 36-37. 9 AAA Türkci 139, Bd. 12-13 veya 25.A9405. "18. 5. 1908 tarihli elçilik raporu"na göre: 1908 Haziranında Coburg-Gotha Dükü ve Düşesinin İstanbul'u ziyaretlerinde, Sarayda onurlarına verilen ziyafete çağrılmayan Alman subayları başta Ditfurth Paşa olmak üzere Büyükelçiye niçin çağrılmadıklarını sormuşlar, karşılığında "Osmanlı Subayısınız" denince, "Hayır Prusya subayıyız" diye kıyameti koparmışlardı. 10 Wallach, a.g.e., s. 42-44. x 1 1 a.g.e., s . 35-36. ..... . 61 Alman su-bayların ilk andaki sıcak karşılamanın hemen ardından gelen, yabancılara karşı kuşku duygusunu anlamadıkları anlaşılıyor. Çoğun işlere karıştırılmayan, tavsiyeleri hasır altı edilen (zaten yapılan önerilerin gerçekleşme imkânı da sınırlıydı) bu subaylar az zamanda iş görmekten ümidi kestiler ve işi; "geleneksel Türk tembelliğiyle başedilemiyeceği" biçiminde açıkladılar. Çoğu Türkçe öğrenememişti, ev sahipleri arasında almanca bilen de olmadığından, kimi zaman yetersiz fransızcalarıyla iş görmek durumundaydılar. Geleneğinden haberdar olmadıkları bir ordunun komutanlarıyla anlaşmaları mümkün olmadı. Evsahipleri güleryüz ve güya ilgiyle önerilerini dinliyor, Prusya ordusuna has amirane ve katı tavırlarına tahammül ediyorlardı. Ama önerilerin uygulanması geciktiriliyordu. Askerlikten yeterince anlamayan Padişah, bu konularda sözü seçkin Türk komutanlarına bıraktığından, Prusya subaylarının Padişaha doğrudan sundukları raporlar da etkili olmamıştır. Genellikle araştırıcılar; Padişahın sözde ve gösterişte askeri ıslahat yanlısı olduğunu, gerçekte ise modernleşen bir ordudan politik nedenlerle çekindiğini ve bu yüzden reform tedbirlerini hasıraltı ettiğini yazarlar.12 Bunu kanıtlamak için kullandıkları belgeler, ön planda Alman subaylarının mektupları ve hatıratıdır. Soruna Osmanlı ordusunun yapısı ve devletin mali gücü açısından bakıldığında, Alman subayların önerilerinin uygulanamayış nedenleri açığa çıkacaktır. Hazırladıkları her askeri raporda, önerdikleri tedbirler korkunç bir mali yük yaratacak nitelikteydi. Tüm yabancı uzmanlar gibi bulundukları ortamı inceleyip, öğrenemeden hazır reçeteler öneren Alman subaylarının başarısızlığında bu gerçeği görememelerinin büyük payı vardır. Türk meslekdaşlarıyla geçinemeyen Alman subayları, rütbesiz askerle de iyi komuta ilişkilerine giremedilr. 1911 Martında von Schlichting adlı bir üsteğmen teftiş esnasında tüfekle bir neferin kafasına vurduğu için nefer ona ateş edip ağır yaralamıştı.13 Bu tür sorumsuzluklarına rağmen, Alman subayları hiçbir ceza ve kınama görmüyorlardı. Bir müddet sonra dişe dokunur bir çalışma yapamayacaklarını anlayan Almanlar, maaş ve rütbe derdine düştüler veya von der Goltz'un yaptığı gibi, Osmanlı askeri sırlarından elde ettiklerini, ordunun durumunu ve politik hayatı günü gününe Alman Harbiye ve Hariciye nazırlarına rapor etmekle yetindiler.14 Reformcu subaylar maaşlarını arttırma derdine düştüler, Sık sık hizmeti bırakma tahdidiyle buna muvaffak da oldular. Padi13 a.g.e., s. 38-45. 13 a.g.e., s. 9a. 14 Lothar Rathmann, a.g.e., 1. 34. 62 jah Alman Imparatorluğuyla dostluğunu devam ettirmek için, pek de birşey beceremeyen bu subayları ne pahasına olursa olsun, elinde tutmak istiyordu. Osmanlı ordusundaki hizmetten kolayca yükselmeleri için yararlanan bu uzmanlar; bir müddet sonra bu nedenle kendi aralarında da çatışmaya düştüler. 1894'de çoktan Paşalığa yükseltilmiş olan von Hobe'nin büyükelçilik dragomanı Baron von Testa ile arası açılmıştı. Ekim 1894'de Baron Testa bu kavgadan galip çıktı ve Hobe ailesi ile birlikte Türkiye'den ayrıldı. Kendisini büyükelçiliklerden ve Osmanlı ordusundan uğurlamaya gelenler vardı, ama Alman büyükelçiliğinden kimse yoktu.15 Kendisine düşmanlığı olan Baron Testa'mn ve yandaşlarının von Hobe'nin tardedilmesi için ciddi bir sebeb ileri sürmekten ziyade, Berlin'e bir takım dedikoduları rapor ettikleri görülüyor. Bu dedikodular; Hobe Paşa'nm "Oberstallrmister SemerMajestet des SultoJ-(Emir-i ahur)" unvanını kullanıp kart bastırması, evinde hep Fransızca konuşması, Türk üniformasını devamlı giymesi gibi sudan şeylerden ibaretti16 . Ancak kendisini büyükelçi von Radolin de tutmadığından, rütbesi yükseltilerek Alman ordusuna dönmek mecburiyetinde kaldı. Alman subayları çalışmalarında ne kadar başarısız ve gayrimemnun iseler, Sultan Abdülhamit'in cömertçe sunduğu unvan ve paradanda o derecede menundular. Esasen kendi aralarında ve özellikle büyükelçilik yetkilileriyle olan çatışmalarının nedeni buydu. Osmanlı başkentinde unvan ve nişanlarla büyüdükçe, Alman elçiliği yetkilileri karşısında da kendilerini ağırdan almaya başlamaları doğaldı. Bu durum Osmanlı subayları arasında da homurdanmaya sebeb olmuştur. Örneğin ilk gelenlerden yüzbaşı Kamphövener 1897'de artık müşirdi. Üstelik kendisine padişah bir de "yaver-i ekremlik" unvanını vermişti. Türk müşirlerine bile kolay verilmeyen bu unvanı taşıyan Kamphövener, aynı rütbeyi taşıyan Serasker Gazi Osman Paşa ile aynı hizada yürüyor, törenlerde at üstünde ve ön safta yer alıyordu.17 Plevne Kahramanı Gazi Osman Paşa ile aynı safta yer almak için, Kamphövener'in Osmanlı ordusuna ne gibi büyük hizmetler yaptığı bilinmiyor. Muhtemelen Padişah, dış dünyaya karşı Alman İmparatorluğu ile olan sıkı dostluğunu ve askeri yardımı göstermek istiyordu. 15 Berliner Tageblatl, 2 Okt. 1894" tarihli sayısından 16 AAA, Türkei 139; Bd. 15-16 IV-117. "3 Sept, 1894, "Reichskanzler Caprivi'ye elçi prens Radolin'in raporu". 17 Frankfurter Ze * tunS> "' 4 Dez. 1897" tarihli sayısından. 63 Ancak Alman askeri yardımının sadece Osmanlılara tahsis edilen bir nimet(!) olmadığı çabuk anlaşıldı. Berlin'deki Osmanlı büyükelçisi Tevfik Paşa; Ekim 1900'de Yunanistan ordusuna eğitim için Alman subaylar gönderildiğini haber veriyordu.18 Bulgaristan'da da Alman etkisinin varlığı gözönüne alındığında, Osmanlı Hükümetinin Alman askeri yardımına boşuna güvendiği anlaşılıyordu. Colmar von der Goltz Kaehler'in ölümünden sonra Padişah, Colmar von der Goltz'u. olağanüstü yetkilerle Alman reform grubunun başına getirdi. Bilgili bir asker olmasına rağmen, Alman Genel Kurmayında pek sevilmeyen Goltz bu görevi kabul etti. Goltz'un çalışması Türkiye'de önemli engellerle karşılaştı. Yabancı bir uzmana ne kadar yüksek rütbe ve unvanlar verilse de, güven tam değildi. Bununla beraber Goltz özellikle genç subayların eğitiminde etkin rol oynadı. 12 yıllık ilk çalışma döneminde, Harbiye Mektebinde ders kitabı olarak okunmak üzere, 4000 sahifeden fazla Türkçe broşür ve ders kitabı yayınladı.19 Özellikle eğitim gören genç subaylar ve subay adaylarını etkilemeyi bildiğinden, bu gruplarda Alman hayranlığı yarattı. Kasım 1895'de Almanya'ya dönene kadar kontratı üç kere uzatıldı. Goltz Paşa 1908 devriminden sonra tekrar çağrılacaktır. Alman yetkililerinde dediği gibi: Osmanlı ordusunun durumu hakkında Alman askeri makamlarına günü gününe bilgi vermekten çekinmeyen bir reformcu idi."2 ° Von der Goltz Paşa ordudaki görevini politik oyunlar için de kullanan bir müşavir idi. Goltz'un, büyük devletler arasındaki denge politikasına oynayan Padişahı, kesinlikle Alman tarafına çekmek için bazı ilginç girişimlerde bulunduğu görülüyor. 16 Ekim 1899'da Waldersee'ye yazdığı ve ele geçirilerek Türkçeye çevrildiği anlaşılan mektubundaki ifade Sultan Abdülhamit'i çileden çıkarmak için yeterliydi. Sultan bu adamı dış dünyaya gösteriş yapmak için tutuyor ve tabii ki yakından izletip girişimlerini engelletiyordu. Goltz mektubunda21 : "Rusya ve Fransa Alman İmparatorluğu aleyhine Padişahı kışkırtıyorlar. Padişah ise kararsızlık içindedir." diye durumu özetliyordu. Mektubun 18 BA. Tld. Evr. Kısım 36. Nr. 2586, Zarfı^-XVI, "Berlin Büyükelçisi ile Muhaberat" 14 Teşrinevvel 1316. 19 YVallach, a.g.e., s. 37. 20 a.g.e., s. 75. 21 BA Tld. Evr. Kıs. 15-^^74-81, "16 Teşrinevvel 1889 tarihli Goltz'un Waldersee'ye Fransızca mektubu ve çevirisi." 64 • bir başka yerinde bir ayaklanma tertib ederek Sultan'a bu konuda baskı yapmak için; "Ben işin mümkün olduğuna inanıyorum ve Alteslerine temin edebilirim ki, İstanbul'da bulunan askeri kıtalar arasında hoşnutsuzluğu tahrik edebilecek durumdayız. Sadece bununla kalmayıp, evvelce mavzer tüfekleri işinde bize çok faydalı olan R. Paşa'dan ve sonra M.Paşa ve H.Paşa'dan müessir şekilde yardım görebiliriz. Altesleri bu adamları tanıyorlar ve kamulaştırılan mülklerinin meblâğını, emirleri gereğince kendilerine iki kere ödemiş olduğumu da biliyorlar. îrsalâtm (gönderilecek para) yenilenmesi kâfi gelecektir ve bu usul sayesinde Alteslerine adlarını biraz önce hatırlattığım zevatın kesin ve çok önemli yardımlarının sağlanacağından eminim. Topçu ve piyade kuvvet komutanları da kendi sahalarında hareketsiz kalmayacaklardır. Bir resmi geçit günü askeri kıtalar arasında herhangi bir isyan hareketini kışkırttığımız anda, yatıştırmak için derhal müdahale edeceğim ve dostlarımız tarafından tesir ve telkin altında bırakılacak olan Padişaha böyle ciddi bir isyan karşısında ancak Alman hükümetinin faydalı ve kendilerini korumağa muktedir tek devlet olduğunu göstermek hususunda durumdan faydalanıp, Padişahtan bir ittifaka muvafakatlerini elde etmeği başarınsam, böyle bir halden şüpheleneek Rusya'nın, alacaklarının derhal ödenmesini talep etme ihtitimalini de derpiş eylemek lüzumunu, Alteslerine açıklamağa mecbur olduğumu bildiririm. Bu hareketi birkaç haftada uygulayabilirim. Buna müteallik katî teferruatı size derhal göndereceğim. Birçok generaller bizim dostumuzdur ve kararlaştırılan parayı muntazam almaktadırlar. Bize yardıma hazırdırlar. " Goltz'un bu gibi girişimleri görünüşte başarısızlıkla sonuçlanmış veya Berlin'den iltifat görmemişse de, Osmanlı ordusunun eğitimi, stratejisi ve donatımı itibariyle Alman Genelkurmayıyla gittikçe bütünleşmesinde onun rolü büyük olmuştur. Faal, çalışkan ve zeki bir askeri uzman ve siyasi istihbaratçı idi. O kadar ki yerine getirdiği işlevin devamı için, o ayrılır ayrılmaz Alman büyükelçiliğinde Harbiye ve Bahriye ataşelikleri kurulması gerekti. Reformcuların içinde Osmanlı ordusunu en iyi tanımayı başaran ve Osmanlı komutanlarını etkileyebilen tek kimse olduğu anlaşılıyor. Goltz Paşa'nm kaleme aldığı sayısız İslahat layihası uygulamaya konduğunda, daima önemli silah siparişleri ile sonuçlanıyordu. Geldiği nin dördüncü yılında kaleme aldığı bu tip raporlardan birinde, gene Boğaziçi ve Çanakkaledeki istihkâm ve bataryaların onarılıp yeni top65 lada donatılmasını öneriyordu.22 Pek tabii bu toplar Krupp'a ısmarlanacaktı. 1882'de Krupp'a 1.206.987 lira değerinde top ısmarlanmasının nedeni Goltz'un ısrarı idi. Von der Goltz Paşa Moltke gibi bir efsane haline geldi. II. Meşrutiyet devriminden sonra, başa gelen yönetim de onu tekrar çağırmak için ısrarlı bir faaliyete girişti. Mahmud Şevket Paşa Alman büyükelçisinden defalarca Goltz'un gelip gelmiyeceğini sordu. Von Strempel (istanbul'daki Askeri Ataşe) ve Alman Genelkurmayı Goltz'un Türkiye'ye dönmesi taraftarıydı. Goltz birinci büyük savaş içinde de geldi. 1916'da Mezopotamya (Irak) da öldü. Türk dostu olarak tanıtılan bu komutanın, dostlukla ilgisiz davranışlara ve fikirlere sahip olduğu açıktır. Sadakat yemini ettiği Alman imparatoruna ve ordusuna bağlıydı. Türk dostluğu da Osmanlı ordusundan edindiği maddi, manevi çıkarları ve Almanya ile bu orduyu bütünleştirebildiği ölçüdedir. Goltz'un Türk savunma sistemine vermek istediği biçim, Almanya'nın Balkan politikası ile de uyum halindedir. Balkanlardaki savunma sisteminin Avusturya-Macaristan'a karşı değil de, diğer Balkan devletlerine karşı düzenlenmesi fikrini kabul ettirmeğe çalışmıştır.23 Bu Bismarck'ın Avusturya ile Birlikte Almanya politikasına uygundur ve Balkan uluslarının arasındaki düşmanlığı kurumlaştırarak hepsi üzerinde toptan nüfuz kurmayı amaçlamaktadır. Von der Goltz sınırsız ihtirasını Berlin'de tatmin edemeyip, Osmanlı ordusuna yönelen Alman subaylarının tipik ve başarılı bir örneğidir. Prusya Genel kurmayında, ileri sayılan fikirleri ve bağımsız kişiliği dolayısıyla sevilmeyen bu asker, pek sevildiği Türkiye'den memnun olarak ayrılmadı. Birinci büyük savaşta ise, Liman von Sanders tarafından devamlı bir komuta mevkiine getirilmesi engellendi. Osmanlı subaylarına karşı beslediği olumsuz duygulara rağmen, von der Goltz diğer Alman subaylarından farklı bir reformcu idi. Avusturya Askeri Ateşesi von Gieslingen'in dediği gibi; "Alman heyeti içinde Türkiye'yi ve Türkleri en iyi anlayan yahut yegâne anlayan o idi."24 Bu nedenle etkili bir uzman ve öğretmen oldu. 22 BA Yld. Evr. Kısım 15, 74/81. "16 Teşrinevvel, 1889 tarihli Fransızca mektub ve çevirisi "Bkz. Ek.I. Von der Goltz, Denkmürdigkeiten, s. 124-125. 23 BA Yld. Evr. Kıs.: 15-Zarf 74/ 81 "16 Teşrinevvel i889 tarihli VValdersee'ye yazdığı mektub tercümesi". 24 VVladimir Giesl, Zwei Jahrzente im Nahen Orient. Berlin, Verlag für Kulturpolitik, 1927, s. 46-59, 66 Türk Subayları Almanyada Sultan Abdülhamit reform için Alman subaylarını çağırırken, bir yandan da Osmanlı ordusundan bazı subayları eğitim için Alman ordusuna göndermek niyetindeydi. Daha 1883'de Kaehler gelince ona bu konuyu açmış ve girişimde bulunmuştu. Berlin'de Bismarck; Türk subaylarının gelmesine karşı çıkmamakla beraber, bunların Alman üniforması ile eğitim görmelerine taraftar olduğunu bildirdi.25 Böylece bir grup genç subay Berlin'e gönderildi ve bu gelenek devam etti. 6 Aralık 1895'de Berlin'deki Osmanlı büyükelçisi A. Tevfik Paşa, Alman dışişlerine, gelenlerin 19 kişilik bir listesini sunmuştu. Bu 19 kişi den başka beş tane de askeri doktor vardı. Gelen subayların muhtelif alaylara dağıtıldığı anlaşılıyor.26 21 Nisan 1900'de Alman büyükelçisi M. von Bieberstein, Berlin'e yazdığı raporda, Sultanın, memnuniyetini şöyle bildiriyor; "Bugün Majeste Sultan beni kabul etti ve Türk subaylarının Alman ordusunda eğitim görmelerine müsaade edildiği için teşekkürlerini bildirdi. Böylece istikbalde subay kadrolarının iyi eğitilmiş olacağını,27 söyledi". Ancak eğitim için subay göndermenin gerçekten yaraılı sonuç sağlayıp sağlamadığı bir diğer sorundur. Von der Goltz Paşa Ekim 1889'da Almanya'ya yazdığı raporda: "Almanya'ya gönderilecek Osmanlı subaylarının haşmetin İmparator hazretlerine olan sadakatlerine göre mi, yoksa öğrendikleri ile kendisine yardıma hazır ve fikren mutabık olanlar arasından mı seçilmesi gerektiğini" soruyordu.28 Anlaşılan gönderilenlerin askerlik sanatına olan kabiliyetlerinden çok, Alman hayranı olmalarına dikkat ediliyordu. Alman ordusuna, eğitim için subay gönderilmesi fikri, belki orduda başlayan Almanlaştırma veya Alman yakınlaşması programının en yararlı yanıydı. Ancak gerek liyakatli subay seçiminde titiz davramlmaması, gerekse gidenlere gerçek eğitimden çok Alman ordusunun görkeminin gösterilmesiyle yetinilmesi bu uygulamadan iyi sonuç sağlanamamasının nedenidir. Bizzat Sultan Abdülhamit; "Giden paşazadelerin askerlik mesleğini öğreneceklerine, eğlence ve sefahat ile 25 Wallach, a.g.e., s. 51-52. 26 AAA Türkei 142/ No. 1 Bd. 4-5 "13 September 1899 tarihli" Beş askeri doktor dışında şu 19 kişinin ismi vardır. Binbaşı: (Vize majör) = Feyzi, Ali Kemal ve Fettah Beyler Tüzbası: Mehmet Bahir, Namık, Naşid Beyler Üsteğmen: Ahmed Gazali Akif, Ahmet Ali, Ali Beyler, Süvari: Esad, Fahir, Faik İsmail Beyler, Teğmen: İzzet ve Hassan Beyler Üsteğmen: Mehmet Emin, Salih, Cemal Beyler.... 27 AAA Türkei 142/jVc.i Bd.ı~% "April 1300 von Marschall zum Auswaertigen Amt". 28 BA TU. Evr. Kıs. 15-74/81. "16 Teşrinevvel 1889 tarihli tercüme". 67 vakit geçirdiklerini, sonra da gelip kendini beğenmiş bir tavırla arkadaşlarını ve ihtiyar komutanları küçümsediklerini" kaydederek yakınıyordu.29 Bu işin dış dünyaya karşı bir dostluk gösterisi olduğu açıktı. Gidenlerin bazıları, Sultan'in yanındaki Alman reformatörlere yaverlik verildiği için, Alman imparatoruna yaver olarak atanıyor veya hassa alayına alınıyordu. Kimi de sadece Alman hayranlığı sağlayacak bir gezi ile dönüyordu. Bu subaylar sonraları Osmanlı ordusunda Almancı akımın başını çektiler. îyi subay olanı yoktu, ama kötü politikacılık yaptılar. Almanya ile Silah Ticaretinin Gelişmesi Alman askeri heyetlerinin talim ve eğitim alanında Osmanlı ordusunu ne derece modernleştirdikleri sorusu tartışılabilir. Ancak tartışılamayacak bir konu, bu heyetlerin gelişiyle birlikte Ruhrdaki Alman silah fabrikalarının depolarındaki malların, Osmanlı ordusunun alımlarında ön sıraya yükselmesidir. Von der Goltz 1885'de Krupp fabrikalarından 500 kadar ağır topu Osmanlı Ordusuna aldırttı. Ertesi yıl 426 sahra topu ve 60 havan topu ve drednot daha alındı. 1887'de yarım milyon karabina ve tüfek, Mauser ve Loewe firmalarından alındı. İmparator II. VVilhelm'in ilk gelişinden (1889) sonra 5,9 milyon mark, 1893'de 13,1 milyon mark, 1894' de 6 milyon, 1895'de 12,2 milyon marklık silah sipariş edildi. Bu siparişler her yıl önemli meblağlar ödenerek tekrarlanıyordu. Siparişler Fransız ve ingiliz firmalarını Osmanlı pazarından tasfiye etti.3Q 1894'de istanbul'daki ABD maslahatgüzarı, Washington'da dışişlerine yazdığı raporda bu durumu tekrarlıyor; "Krupp ve Mauser firmalarının bu pazar egemenliklerini pahalı ve bazen kalitesiz mal satımıyla istismar ettiklerini de" ilave ediyor.31 Mauser, Löwe, Krupp firmaları arşivlerinin araştırmacılara halen açılmaması bu konuda daha kesin rakamlar elde etmeyi önlemektedir. - Esasen Almanya'nın reformcu subaylar yollamağa devam etmesinin başlıca nedeni, silah ticaretini ayakta tutabilmekti. Reformcu Goltz Paşa silah fabrikatörlerinin kazancına yarayacak önerilerinden dolayı Ludıvig Löve tarafından bir tomar hisse senediyle taltif edildi.32 29 Sultan Abdülhamit, Siyası Hatıratım, Hz. Ali Vehbi Bey. Hareket Yayınlan, s. 74. 30 Lothar Rathmann, a.g.e., s. 36-37. 31 NAUS Despatches from US Ministers to Turkey, M 46, Roll 56 "Political Situation of Turkey-October 29 th 1894, s. VII Confidential". 32 Rathmann, a.g.e., s. 39. . 68 Dönem içinde Tophanede Martini taklidi tüfekler yapılabiliyor, gene Baruthanede barut imal edilebiliyordu. Bu sanayinin İslah edi lip geliştirilmesi gerekirken, Alman silahlarının istilasıyla yerinde saydığı ve Sultan Abdülhamit'in de, sadece bu sanayii geliştirme temennisi ile yetindiği görülüyor.33 Padişah Almanya'dan silah mubayaasına dur demeksizin bu işi adeta Alman ittifakının bir bedeli olarak sürdürmüş, Alman danışmanları adeta silah fabrikaları komisyonculuğuna teşvik etmiştir. Ferik Kamphövener Paşa izne giderken kendisine Loch fabrikasına sipariş edilen tüfeklerin kontrolü görevi verilmiştir.34 Ordunun Almanya'dan alacağı silahların gene Alman subaylarına kontrol ettirilmesinin nasıl sonuçlanacağı açıktır. Silah siparişlerinin Alman endüstrisi tarafından her zaman için namuslu bir biçimde karşılandığı söylenemez. 15 Ağustos 1900 de Berlin'deki büyükelçimiz, ısmarlanan fişenklerin bozuk olduğunu rapor ediyordu.32 Balkan bozgunu ve birinci büyük savaşa giriş gibi olaylar, Alman askeri heyetinin üye sayısını arttırdı, istanbul'daki Avusturya-Macaristan askeri ataşesi Pomiakovuksi, büyük savaş başında Osmanlı ordusunda kırkı aşkın Alman subayının görev gördüğünü bildiriyordu.36 Artan subayla birlikte silah ve malzeme siparişi de arttı. Jandarma ve Donanmada Alman Reformcular Jandarmanın ıslahında Osmanlı ordusu Fransızlardan yararlandı. Bir ara İtalyanlardan da yararlanılması planlanmıştı. Almanyanın bu konuda tecrübeli ve öğretici bir sisteme sahib olmadığı biliniyor. Buna rağmen 1909 yılında von Rüdgisch Kosova, Selanik ve Manastır bölgesinde Jandarmayı ıslah etmekle görevlendirilmişti.37 Makedonya, ıslahatı uluslararası bir sorun haline getirilince, Osmanlı yöneticileri kaçınılmaz olarak Jandarma ıslahını bir Alman subayına bırakmayı yeğ tutmuşlardır. Albay Rüdgisch esasen daha önceden davet edilmiş, Padişah kendisini 1900'de Trablusgarb'a asayişle görevli süvari bir33 Sultan II. Abdülhamit Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim, Haz. A. Çetin-R.Yıldız, Çığır Yayınları istanbul 1976, s. 248. 34 BA. Tld. Evr. Kıs. 6. Zarf "2/3 8 "Ferik Kamphövener Paşaya Verilen silah siparişleri ile ilgili talimat" tarihsiz. 35 BA rid. Evr. Kts 36. JVc. 2586 £ar/ 148-JVF/ "Berlin Sefiri ile Muhaberat" 15 Ağustos 1900 tarihli. 38 Pomiankovvski, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches Amalthea-Verlag, Wien 1928, s. 53. 37 Morning Post, 5. 1. 1909 nüshasından... 38 Frankfurter Ze * tm&> 23.4.1900 nüshasından... 69 İlklerinin başına eğitmen olarak tayin etmişti.38 Asayişin sağlanmasında jandarmayı kullanmak konusunda Fransız ve İtalyanlar gibi bir geleneğe sahip olmayan Alman subaylarının, bu konuda gerçekten yararlı olup olmadığı bir sorundur. Nitekim 1908'den sonra jandarmanın ıslahı için Fransız generali Bautnann çağrıldı ve kendisine jandarma genel komutanlığı benzeri bir unvan verilerek birinci büyük savaşa kadar bu görevde kaldı. Aynı şey donanmanın ıslahında da söz konusu oldu. 1898 Ekiminde Alman imparatoru istanbul'a geldiğinde kendisini karşılamak için Marmara'ya açılan zırhlı ve refakat gemileri kazanları patladığından, oldukları yerde kalmışlardı.39 Bu rezalet Alman Dz.Albayı ve Osmanlı Feriği Starcke'nin 1891 den beri Bahriye Nezaretindeki müşavirliğine rağmen oluyordu. Ayrıca bu dönemde gene Kalau von Hofe adlı bir albay, Bahriye müşaviriydi. Von Hofe 1897 Türk-Yunan Savaşında, donanmanın Ege'ye açılmasını emreden Hasan Paşayla (Bahriye Nazırı) gemilerin hiçbirinin hareket kabiliyeti olmadığını belirterek çatışmıştı.4 " Sultan Abdülaziz devrinde ingiltere'den sonra gemi sayısı bakımından ikinci gelen Osmanlı donanması; subay, assubay ve teknisyen sayısı bakımından ise çok yetersizdi. Tersaneler gerekli kapasiteye ulaşürılmamıştı. Sultan Abdülhamit donanmayı tersanede çürümeye bıraktı. Bir deniz ülkesi olan Osmanlı imparatorluğu son derece ilkel bir denizciliğe sahipti ve ciddi bir modernleşmeye niyetlenilmediği, reform için kendisi denizci bir devlet olamayan Alman ya donanmasından subay getirilmesinden belliydi, ikinci Meşrutiyet sıralarında donanmaya ingiliz müşavirleri getirilerek Alman uzmanların yapamadığı yapılmak istendi. Alman Askeri Yardımının Sonuçları Alman eğitimcilerinin Osmanlı ordusunda karşılaştıkları güçlükler ve başarısızlıklar bir ölçüde onların kendi yeteneksizliklerinden, bir ölçüde de Osmanlı subaylarının tutumundan ileri gelir. Ordu bütün tavsiye ve çabalara rağmen 1909'a kadar doğru dürüst bir manevra ve talim yapmamıştır. Zaten Alman uzmanların arazi tetkikleri ve manevralara karışması da ustalıkla engellenmiştir. Alman uzmanların Prusya ordusuna has kabalık ve sertlikleri Türk subaylarının -Alman meslekdaşlarına antipati duymalarına da neden olmuştur. Özellikle 39 Sultan Abdülhamit Han, Devlet ve Memleket Görüşlerim Haz. A. Çetin R. Yıldız, s. 246. 40 YVallach, a.g.e., s. 93-94. 70 Avrupa ordularını tanıyan bazı subaylar, Alman eğitimine cephe almış ve kendilerinin daha iyisini yapacaklarını söyleyerek onları eleştirmişlerdir.41 Alman subayların da istisnasız Türk dilini öğrenemeyip, Türkiyeyi tanımamaları ve tanımamakta ısrar edişleri onların başarıszlık ve sevimsizliklerinin en önemli nedenlerindendir. Bu subayların yüksek maaş alıp, devamlı zam istemeleri de Türk meslekdaşlarını çileden çıkarmıştır. Bu koşullar ve başarısızlık, yabancı bir orduya nüfuz eden bütün subaylar ve komutanlar için her zaman var olagelmiştir. Buna rağmen 1908 Meşrutiyet devrimi ve 1909 da Sultan Abdülhamit'in tahtan indırilmesiyle iktidara geçen Genç Türk grubunun Almanya'ya karşı tutumunda bir farklılık yoktu. "Alman malûmat-ı askeriyyesi" ve "Alman malûmat-ı fenniyesi" o sıralar basında, aydınlar, asker-sivil yöneticiler arasında en çok duyulan sloganlardı. Birkaç sağduyu sahibi kimse dışında, Osmanlı ülkesinde Alman yandaşlığı tohumlarının kök saldığı görülüyordu ve bu durum împaratortorluğun yıkımına kadar devam edecekti. Genç Türklerin Alman yandaşlığı belirli bir eğitim ve propaganda ile gelişmişti. Mamafih orduda von der Goltz Paşa gibilerinin etkisinin uygun bir ortam bularak yerleşmesinde, dış dünyadaki politik gelişmelerin de rolü vardı. Almanya dışında büyük devletler Osmanlı imparatorluğunu taksim anlaşmalarına girişmişlerdi. 1908 Haziranında Çar II. Nikola ve VII Edward arasında yapılan Reval Görüşmesi paylaşma için bir başlangıçtı. Alman İmparatorluğu taksimcilerin arasında yer alamadığı için imparatorluğun Asya'daki topraklarının bütünlüğünden yana görünüyordu ve yeni yönetim bundan dolayı Alman yandaşı idi. Almanya'ya tamamiyle teslim olma politikası yeni dönemde, Abdülhamit devrindekini aşan boyutlara ulaştı. XX. yüzyıl başında Osmanlı ordusu bir ölçüde, çağdaş ölçülere yaklaşmıştı.42 Yeni silahlar ve strateji bilgisi, gelişen demiryollarıyla orduya hareketlilik kazandırabibilirdi. Ancak bu gelişme tamamiyle Prusya geleneklerine ve sistemine paraleldi. Aslen denizciliğe önem vermesi gereken Osmanlı im paratorluğunun, Almanya ve Avusturya-Macaristan gibi kıta devletlerinin ittifakına yaklaşmasını hazırlayan önemli bir etken de kanımızca bu sistem parelelliğidir. 41 Glen W. Swanson, "Wer, Technology and Society in the Ottoman Empire from the Reign of Abdülhamid to 1913" War, Technology and Society in the Middle East, s. 379. 42 J.M.Garity Foreign Influence on the Ottoman Army, Ph. D. American Univ. Washington 1968, s. 37, Yazar fazla abartarak modernleşme gerçeğini vurguluyor... 71 1912 Balkan bo2gunundan sonra, orduda Alman askeri heyetinin etkisi ve uzman-subayların sayısı arttırıldı. İmparatorluk birinci büyük savaşa Alman komutasında girdi denebilir. 1913'de General Otto Liman von Sanders'in başkanlığındaki yeni Alman askeri heyetiyle, sadece Osmanlı ordusunda değil İmparatorluğun her örgüt ve köşesinde Alman nüfuzu artmağa başladı. Ancak 1914 başlarında 40-70 üyesi olan bu heyete rağmen, Osmanlı donanması Amiral Limpus başkanlığındaki bir Britanya bahriye heyeti tarafından düzenleniyordu.43 İktisadi-siyasi olaylar kadar; ordunun ana bölümünde Alman etkisinin egemen olması, birinci büyük savaşta Osmanlı ordularının Almanya yanında ve onun çıkarları uğrunda, Galiçya'dan Bağdat'a, Kafkaslardan Süveyş'e kadar muhtelif cephelerde telef olmasının nedenidir. Savaş öncesi dönemde ve savaş içinde Alman askeri uzmanları artık fiili komutanlar olmuşlardı. Kendilerine hayran olan Osmanlı komuta kademelerine karşı, son derecede amirane ve hor gören bir tutum içindeydiler. Alman subay ve askerlerinin çılgınlıkları hoş görülüyor, daha doğrusu görmezlikten geliniyordu. Alman subaylarının uygunsuz hareketleri hatta Türk neferlerin Alman subaylar tarafından dövülmesi gibi olaylar örtbas ediliyordu. 1910 larda Osmanlı Türkiyesinde orduda olduğu kadar sivil hayatta da yeni bir moda vardı, Alman hayranlığı... 1914 Temmuzunda Liman von Sanders toplama malzeme ve seçme birliklerle Istanbulda bir resmi geçit düzenledi. Hürriyetin ilânının yıldönümü törenlerinde iyi giyimli, mükemmel teçhizatlı ve düzgün yürüyüş [ve disiplinli hareketi olan bu birlikler bütün elçileri ve askeri ataşeleri büyülediler.44 Ancak çağdaş gözlemcilerin durumu gerçekten bilenleri bu komediyi anladı. Reorganizasyon çalışmaları İstanbul dışına çıkmamıştı ve ordunun büyük kısmı eskisi gibi kötü şartlar içinde birinci büyük savaşın eşiğine gelmişti. 43 U.Trumpener, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918 Princeton 1968, s. 13-15- 44 VVallach, a.g.e., s. 127-128. 72 BÖLÜM III OSMANLı İMPARATORLUĞUNDA ALMAN KORIDORU, (BAĞDAT DEMIRYOLU) XIX yüzyıl sonunda bir dizi dev Alman şirketi ve bankası ile irili ufaklı daha bazı Alman şirketleri Osmanlı ülkelerinin zenginliklerinden yararlanmak için faaliyete geçmişti.1 Madencilik ve ulaştırma alanında o dönemde varolan olanaklar ingiliz ve özellikle Fransız şirketleri tarafından paylaşılmıştı. Bu yeni girişimciler için sömürülmemiş olan, daha doğrusu eski koloniyalistlerden artakalan bazı alanların kullanıma açılması gerekiyordu. Anadolunun ve özellikle Mezopotamya'nın zenginlikleri Alman yatırımcıların ilgisini çekmekteydi. Ancak buraralara kadar uzanabilmek için temel bir yatırımın yapılması gerekiyordu ve Bağdat-Basra'ya kadar uzanacak demiryolu projesi böylece tarih sahnesine çıktı. imparatorluk Almanyası sıcak denizlere, etkisi altına aldığı Osmanlı ülkelerinden geçireceği demiryoluyla inmeyi planlıyordu. Politikacılar, kitle kuruluşları, tabii bu kârlı işin hesabını tutmuş olan işadamları ve ordu, yüzyılın teknîk harikası saydıkları bu demiryolunun Almanya'nın candamarı olacağı düşüncesinde birleşiyorlardı. Almanya'da iş çevrelerinin ve askerlerin Bağdat demiryolunun gerçekleşeceğine olan inançları tamdı. Çünkü Almanya demiryolculukta o güne kadar görülmeyen hamleler yapan bir ülkeydi.* i 1900 lerde Türkiyede yatırım yapan başlıca Alman şitketleri ve bankalar şunlardı: Deutsche Bank, Deutsche-Orient Bank, Deutsche Palaestine Bank, Krupp, Mauser, Loeuıe, Siemens, Bau A.G., Hamburg-Amerika Linie, Deutsch-Levantinische Baumwollgeselschaft, Anatolischt Handels und Industrie Gesellsclıaft, Deutsche Levante Linie, Atlas'Linie v.s. W.W. Gottlieb, Studies in Secret Diplomacy during the First World War, London, 1957 s. 19-27 Özellikle 1880 de Berlinde kurulan Deutsche Handelsvtrein faaliyet alanı olarak Osmanlı împ. nu seçmişti. Bu şirket bir müddet sonra faaliyetini tatil etti. Son anda elime geçen şu basılmamaış çalışmayı yeterince değerlendiremedim: Rıfat Önsoy, Osmanlı-Alman Ticari Münasebetleri ^1871-1919^ Hacettepe Üniv. Doçentlik tezi, Ankara 19979. * Şu çarpıcı örnek; bu beklentilere hak verdiriyordu, Îzmit-Ankara hattının imtiyazı 1888'de alınmıştı. 1893 de demiryolu Ankara'ya kadar uzandığı gibi, arada Îzmit-Adapazarıve 1896 da Eskişehir-Konya hattı da işletmeye açılmıştı. Bu toplam 1033 km.lik bir demiryoluydu ve sekiz yılda gerçekleştirilmişti. 73 Almanya üstün bir teknoloji ile ve büyük bir iştahla şarka doğru açılıyordu. Diğer büyük devletlerin "penetration pacifique-barışcı sızma" dedikleri bu yayıhm asıl hedefine ulaşamadıysa da, bir dizi sonuçlar doğurdu: Alman sermayeli Anadolu Demiryollarına Anadolu içlerine doğru yeni demiryol imtiyazı verilmesi, özellikle Fransızları harekete geçirdi. Îzmit-Ankara demiryol imtiyazının 1888 Ekiminde Alfred Kaulldya. verilmesi ve Almanya'nın hattı Ankara'ya doğru hızla ilerletmesi, aynı yıllarda Fransızların da Suriye-Lübnan'da bir sıra imtiyaz abp, hızla bir demiryol ağı örmelerine neden oldu. Aşağıdaki liste bölgedeki Fransız demiryollarının on yıllık süre içinde ulaşıma açılış tarihlerini ve hat uzunluklarını göstermektedir.2 Yıl 1892 1894 1895 1898 1902 1902 H at Yafa-Kudüs Şam-Muzarib Beyrut-Şam Beyrut-Ma'almiten Rayak-Humus-Hama Şam-Ber'at Toplam : Uzunluk 87 Km. IOI " 147 " 19 " 188 " 123 " 665 Km. 1894 de Fransızlar Beyrut'da yeni bir liman inşa ederek, Suriye'nin zenginliklerini yoğun bir biçimde Avrupa'ya çekecek alt yapıyı tamamlamış oldular. Deutsche Bank'a 1890 da verilen imtiyazla 1891-1894 yılları arasında döşenen Selanik-Manastır demiryolu hariç, Almanya demiryol yatırımlarını tümüyle Osmanlı Asyası'nda gerçekleştirmek eğilim ve yönelimindeydi. Burada Osmanlı Asyası denince; 1856'danberi İngiliz imtiyazı ve yatırımları ile demiryoluna kavuşan Ege, Çukurova bölgeleri ile Fransız'ların yatırımlarının egemen olduğu Marmara bölgesinin dışındaki geniş bakir topraklar anlaşılmalıdır. Bu geniş bölge, izmit'in doğusundan başlayıp Basraya' kadar uzanıyordu. Almanya'ya kalan yatırım alanı bu idi. Osmanlı Hükümeti, bu bölgegede öncekilere göre elverişli yatırım koşulları vaadediyordu ve Alman demiryolculuğu modern bir örgütlenme ve çalışma tekniğine sahipti. Bağdat Hattı Projesinin Tarihi ve Gerçekleşmesi 1856 Paris Kongresi'nden beri, Avrupa sermayesi Osmanlı imparatorluğunda demiryol yatırımlarına girişmeğe istekli idi ve Ru2 Davis Trietsch, Levante-Handbuch GEA Verlag, Berlin (Tarihsiz 1900'ler) s. 40 i404. 74 meli ve Ege bölgelerinde Îngiliz-Fransız sermayesi bazı önemli hatların yapımını gerçekleştirmişti. Asya vilayetlerine döşenecek demiryollan da 1870 lerde birçok yatırımcının ilgisini çekmeğe başladı. Osmanlı devlet adamlarının bu yıllarda Osmanlı Asyası vilayetlerine döşenmesi gereken demiryolları konusu ile yoğun biçimde meşgul oldukları görülüyor. Örneğin, 1868-1872 yılları arasında Bağdat valisi olan Midhat Paşa, bu vilayete kadar demiryolu döşenmesini isteyenlerin başında geliyordu. Valiliği sırasında Bağdat-Kâzımiye arasında 12 kilometrelik bir tramvay hattı döşeten * Paşa, demiryollarının, Mezopotamya kıtasının İmparatorluk içindeki geleceği bakımından hayati öneme sahip olduğunu savunmaktaydı. Paşa'ya göre, Süveyş'in kapadığı ticaret imkânı Bağdat-Basra sayesinde gene imparatorluğun eline geçebilirdi3 . Bu nedenlerle 1871 de çıkarılan bir İrade ile Bağdat ve başkent arasında bağlantı kurulmasını sağlayacak bir demiryolunun proje hazırlığı emrediliyordu. Bu iş için hükümet, 1872 Şubatında Wilhelm von Pressel adlı Avusturyalı bir mühendisi İstanbul'a çağırttı. Von Pressel, Tiroller ve kuzey İtalyadaki demiryol inşaatıyla tanınan bir mühendisti. Von Pressel'in projesi 2000 kilometreyi çok aşan bir demiryol yapımı öneriyordu ve Osmanlı maliyesi, tabii bu yatırımı gerçekleştirecek güce sahip olmadığından, konu yabancı yatırımcıların ilgisine terkedildi. Osmanlı devlet adamları bu konuda yabancı yatırımın gerekliliğine ve doğacak mahzurların bertaraf edileceğine inanmışlardı. Hazırlanan programlar bu çerçeve içinde geliştirilmekteydi. Örneğin, II. Abdülhamit'in vezirlerinden Nafia nazırı Hasan Fehmi Paşa'nın Sadrazamlığa sunduğu 26 Cemaziyelahır 1297 (Haziran 1880) tarihlî takrir ve ona ekli Anadolu'nun bayındırlık işlerine ilişkin lâyihada bu tutumu görmek mümkündür. Paşa; demiryol inşası için yabancı şirketlere imtiyaz vermenin bir sakıncası olmadığını, bazı tedbirler alınırsa, bunun sağlayacağı faydadan uzun uzun sözediyor.4 Hasan Fehmi Paşa, Osmanlı Asyasını katedecek demiryol şebekesinin ana * Bu yol, İran-Bağdad ticareti için çok önemliydi ve Paşa beheri 2.5 liralık 6000 kadar hisse senedini (ilk elde bin adet) satışa çıkararak bu yolu çok çabuk tamamlatmıştır. Bkz. Ali Haydar Miihat, Midhat Paşa-Hayat-ı Siyasiyesi, İstanbul, Hilal Matbaası, 1325, s- 93-94- 3 I.E. Fadeyeva, Midhat Paşa-Jizn i Dtyatelnost, A.N. S.S.S.R. Ins. Vostokovedeniya, Izd. Nauka, Moskova, 1977, s. 55-56. 4 Celâl Dinçer "Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa'nin Anadolu'nun Bayındırlık işlerine Dair Hazırladığı Lâyiha", T.T.K. Belgeler, C.V-VIII, 1968-1971, Sayı 9-ia, s. 162-153. 75 hattı için iki güzergâh önerir. Bunlardan birincisi; İzmir-Afyon Karahisar-Eskişehir-Ankara-Sivas-Malatya-Diyarbeldr-Musul'dan geçip Bağdat'a ulaşacaktır. Önerilen ikinci güzergâh ise; Îzmir-Eskişehir -Kütahya-Afyon-Konya-Adana-Haleb-Anbarlı'dan Firat'ın sağını izleyerek Bağdat'a ulaşacaktır. Birinci yol pahalı ve askeri bakımdan sakıncalı olup, ikinci yol hem ucuz hem de sınırlara uzak kaldığından askeri yönden daha az sakıncalıdır. Ancak bazı orta Anadolu merkezlerine hiç uğramıyacaktı.3 Yapılan kaba etüdlere göre Bağdat'a ulaşacak demiryolu civar şebekeleriyle birlikte 46.788.897 Osmanlı lirasına mal olacaktır.* Bu iş için hazırlanan imtiyaz mukavele namesine göre7 , yabancı şirket kendi işi için demiryol civarına telgraf hattı çekebilir, posta hizmetlerini görebilir (Madde 27-28), ancak Osmanlı posta idaresinin faaliyet alanına giremez. Memurlar Osmanlı üniforması giyeceklerdi, ihtilâf çıktığında yetkili merci Osmanlı mahkemeleri olacaktı, imtiyaz sahibi şirket civar orman ve madenlerden yararlanabilecekti (Md. 21) Devlet istediği an asker sevkiyatı için ulaşımı kendi emrine alabilirdi (Md. 14). Bu mukavele nameye göre, yetkili merci olan şirket "Osmanlı Anonim Şirketidir", îlerki uygulamalar için bir model olduğu alaşılan bu projeye göre, Osmanlı makamları posta ve ulaşım alanındaki yetkilerine, eskisine göre kıskançlıkla sahip çıkmaktadır. Demiryol güzergâhının tesbitinde askerlik ve asayiş gereksinimi ön planda yer almaktadır. imparatorluk yöneticilerinin demiryollarına karşı duydukları gereksinime yabancı yatırımcılar cevap vermekte gecikmediler. Yatırımcıların gözleri şimdi de Osmanlı Asyası'nın uzak Arabistan vilayetlerine çevrilmişti. 1882'de maliyenin iflâsı üzerine Duyun-u Umumiye îdaresi'nin kurulmasıyla Avrupa sermaye çevreleri istedikleri güvenceye kavuştular ve Yakın-Doğu'da kârlı iş alanlarına yöneldiler. Avrupa sermayedarları Osmanlı hükümetinin verdiği güvenceyi yeterli saymadıklarından, Dûyun-u Umumiyenin, kendi girişimlerini güvence altına alıp, Bab-ı Âli üzerinde etkin bir kontrol kurmasından çok yararlanacaklardır. Artık, uzak Arabistan vilayetlerine uzatılacak demiryolu projeleri, biribiri peşisıra ortaya çıkan sermaye sahipleri tarafından teklif edilmeye başladı. Dûyun-u Umumiye nasıl olsa, karşılık gösterilen gelirleri etkin ve düzgün bir biçimde toplayabilecekti. 1875 yılından önce, Osmanlı ülkelerinde demiryolu yapanların tari5 a.g.m., s. 176. 6 a.g.m. s. 194. 7 a.g.m., s. 214-217. 76 rifeler, kilometre güvencesi, alacak ve mülkiyet hakları gibi konularda hükümetle büyük anlaşmazlıkları oluyordu. Yabancı sermayenin istediği destek ve formalitelerin çabukça yürümesini sağlayacak etkinlik Dûyun-u Umumiye'den geldi. Konsey içinde yer alan delegelerin bazıları çok geçmeden demiryol şirketlerinin idare meclislerine de üye olacaktır.8 Dûyun-u Umumiye İdaresinin 1882 de kurulmasıyla önemli gelir kaynakları bu kurumun kontrolüne bırakılmış, o vakte kadar sermayesi risk altında bulunan tahvil sahipleri güvenceye kavuşmuştur. Bu ortamda, Osmanlı Asya'sına demiryolu döşemek uluslararası bir rekabet konusu oldu. Örneğin, 24 Mart 1883 de TrablusşamHumus-Haleb hattını döşemek için hükümetten imtiyaz isteyen Cza- ' Ut ve Taneni projesi bunlardan biridir. Czalet - Tancred projesi; Haleb'ten sonra Fırat vadisine, oradan Bağdat ve Basra'ya demiryol inşasını öngörüyordu. Hattın her iki tarafında da Rus Yahudilerini kolonize etmeyi planlayan proje, bu sonuncu nedenle hükümet tarafından hasır altı edildi ve Czalet'in ani ölümüyle de tamamen unutuldu gitti9 Başlangıçta Bağdat demiryolu imtiyazı için rekabet edenler İngilizler ve ikî* Fransız mali grubu idi. Nitekim Czalet olayının hemen ardından Fransız-lngiliz sermayeli Osmanlı Bankasının başı çektiği bir grup ve gene Collas tarafından temsil edilen ikinci bir Fransız mali grubu vardı. Meydanı onlara bırakmak istemeyen İngilizler, Dûyunu Umumiye'deki temsilcileri Sir Vincent Caillardhn öncülüğünde Fransızları bertaraf edip, imtiyazı kapmak girişimindeydiler.ıQ İngilizlerin Mezopotamya bölgesinde demiryol yapımı ve buna paralel yatırımlara girişme düşünceleri ilk defa bu olayla su yüzüne çıkmış değildir. Daha, muhafazakâr Disraeli hükümeti işbaşında iken, İstanbul'daki İngiliz Büyükelçisi Henry Layard'm bu tür önerilerde bulunduğu biliniyor. II. Abdülhamit ile ilk saltanat yıllarında yakın ilişkiler kuran ve tavsiyelerde bulunan Layard bir lâyihasında;" Mezopotamya ovasının sulama tesisleriyle donatılıp, ulaşım imkânlarının geliştirilmesinin hayati bir zaruret olduğunu" belirtiyordu11 . Büyükelçinin bu önerisi uygulamaya konsa, İngiliz sermayedarlarının 8 Donald C. Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğunda Avrupa Mali Denetimi (Duyun-u Umumiye) Çev. A.I. Dalgıç, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul, 1979, 9. 118-120. 9 Bekir Sıtkı (Ba.yka.\),DasBağdad-Bahn-Problem, 1890-1903 Druck von RudolfGoldichlag, Freiburg in Breisgau, 1935, s. 17-18. 10 Kari Helffcrich, Georg von Siemens, Ein Lebensbild aus Deutschlands Grosstr Z'ü, Bd.III, Berlin, 1923, s. 26. 11 BA, Yld Evr. Esas-Ktsım-14, Zarf 94"7> "Memalik-i Osmaniye'nin Islahına dair Layard'm Raporu" tarihsiz, Bend 4, 7-8. - , 77 harekete geçeceğine kuşku yoktu. 1882 de Sir Roıvtand McDonald ve Stephenson, Anadoludan geçirmeyi düşündükleri bir başka demiryol projesi için müracaaat ettiler. Bu hat, Îstanbul-Ankara-Sivas-Harput Van üzerinden Tebriz-Herat-Kandehar'a ulaşacaktı. Konya ve Kayseri yan hatlarla bu büyük Transasya yoluna bağlanacaktı12 , ingiltere'nin Hindistan kıtasıyla bağlantısını karadan kuracak olan bu proje, denizci İngiltere tarafından da pek makbul tutulmamış olacaktır. Fakat öteyandan Almanlar Basra Körfezi'ne demiryolu ile inmeyi yeğlediler. Gene 1888 de Lord Lamington 8.000.000 sterlinglik bir proje ile (Fırat Vadisi demiryolu) Mezopotamya'ya inmeyi öneriyordu.13 Daha önce 1878 de Almanların Klapka projesi denen bir önerisi vardı ve Üsküdar-Bağdat arasında 2300 km'lik bir yol inşası için imtiyaz istenmişti14 . Bağdat-Basra demiryolu doğuda Alman-İngiliz rekabeti'nin çok erkenden kızıştığı bir konudur, ingiltere Rumeli ve batı Anadolu'daki yatırım alanlarından çekilip gerek Dûyun-u Umumiye'deki hisse senetlerini, gerekse Izmir-Kasaba ve Mersin-Adana demiryolunu başkalarına devrettiği vakitlerde bile Mezopotamya'daki demiryol giri^ siminden vazgeçmiş değildi. Böyle bir girişimi Hind yolunun güvenliği ve Basra körfezinde kurmak istediği egemenlik için gerekli görüyordu. Bağdat'daki Alman Konsolosu Richarz 27 Ekim 1896da, Şansölye Hohenlohe-Schillingfurst'e yazdığı raporda15 ; "ingilizlerin Diyarbekir-Musul-Bağdad hattı ile ilgilendikleri, bu bölgede araştırma yaptıkları ve Tovonby adlı bir ingiliz diplomatının bu bölgeden geçecek bir İngiliz demiryolunun, İngilterenin Basra körfezi egemenliği için ifade ittiği öneme dair bir rapor hazırladığını belirterek, Bağdad hattının ana bölümü olan bu bölge hakkındaki İngiliz niyetlerini, hükümetinin dikkatine" sunmaktadır. . İngiliz-Fransız imtiyaz avcılığı rekabeti devam ederken, istanbul'- daki Alman Büyükelçisi von Radoıvitz'm 1888'de Şansölye Bismarck'a yazdığı rapora, Bismarck; "İngiliz Fransız rekabeti devam etmelidir, biz karımayalım" gibi bir cevap vermişti.1 * Bu ilgisizliğe rağmen 1888'de Alman girişimcilerin de işe karıştığı, daha doğrusu karıştırıldığı görüia AAA, Türkei 152, Bd. i-a 13 The Eastern Express, Wedn. August 1/1888 14 Norddeutsche Allgemeine Ze ' tunS> No. 160, 7 Apr. 1883. 15 AAA, Türkei 134 adh 1 152, A 12073, "270la. 1896 tarihli Konsül Richarz'dan Şansölye Hohenlohe'ye, Bağdat hattının güney kesiminin rantabilitesi ve önemi hakkındaki İngiliz raporları'na değin" rapor. 16 Bekir Sıtkı, a.g.e., s, 18. 78 lüyor. Müşavir von Pressel ise Dr. Georg Siemens'le işbirliği halinde idi ve Padişahı Almanlara imtiyaz vermek konusunda etkilemişti. II. Abdülhamit zaten Mezopotamya demiryollarına İngiltere'nin sahip olmasının; Mısır-Suriye-Irak-Hindistan üzerinden bir çizgi çekilip, bu bölgenin imparatorluktan koparılması demek olacağını biliyordu. Fransa'ya da Lübnan'daki emelleri ve faaliyetinden dolayı kuşkuyla bakıyordu. Bu nedenle Mezopotamta'ya kadar uzanacak demiryolu imtiyazını Almanlara yermeğe dünden razıydı.17 Kaldı ki Almanya bu hattı bütün Anadolu'dan geçirmek zorundaydı. Oysa İngiltere ve Fransa'nın, hattı sadece doğu Akdeniz limanları veya Basra körfezi ile bağlamak eğiliminde oldukları açıktı. II. Abdülhamit demiryollarının artması ile, İmparatorluğun askeri yönden güçleneceği, isyan ve eşkıyalığın anında asker şevkiyle önleneceği, tarım ürünlerinin pazara sevkedilip, zenginliğin artacağı fikrindeydi18 . Demiryolları hakkında bildiği bu genel doğruların dışında, saltanatı boyunca karayolları ve denizciliğin gelişmesi için ciddi hiç bir tedbir almamıştır. Dış yatırımcıların uyguladığı demiryol siyasetini körükörüne izlemenin İmparatorluğun ekonomisine getireceği bazı katkıların yanında, yaratacağı olağanüstü yüksek maliyetin hesaba katılmamış olduğu görülüyor. Padişah, Paşalarının mütemadiyen demiryol imtiyaz istekleriyle gelmelerinden sözederek; "bu talepleri bana getirmekten hem zevk duyuyor, hem de istifade ediyorlar" diyordu. Rumeli vilayetlerinde demiryol yapımına karşı olduğu gibi, doğu Anadoluda'da demiryol imtiyazının Ruslara verilmesi sözkonusu olduğu için bu bölgede demiryol yapımını önlemek niyetindeydi19 . Nitekim ilerde Rusyaya Karadeniz ve kuzeydoğu Anadolu demiryollarının imtiyazı verilmek zorunda kalındığında, "bunun artık bu bölgeye demiryolu döşenemiyeceği anlamına geldiği" açıkça ifade edilmiştir.2 " Almanlara imtiyaz vermek, II. Abdülhamit'e saydığımız nedenlerden ötürü daha makul gelmekteydi. Ancak Almanlar hattın civarını kendi nüfus fazlaları ile kolonize etmeyi düşlerken, Padişah buraları Rumeli muhacirleri için uygun yerler olarak düşünmekteydi. Padişah, Anadolu-Osmanlı demiryollarının" daha şimdiden (Konya ve Ankaraya yol ulaştığında) büyük kâra geçtiğine ve iktisaden iler17 Sultan Abdülhamit, Siyast Hatıratım, Haz. Ali Vehbi Çev. S. Can, Hareket Yayınları. İstanbul s. 79. 18 E.Ziya Karal, Osmanlı Tarihi-Birinci Meşrutiyet ve htibdad Devirleri, c. VIII, T.T. Kurumu XIII Seri N0.16 b, T.T.Basımevi, Ankara 1962, s. 175 vd. 19 Sultan Abdülhamid, Siyasi Hatıralarım, H. Ali Vehbi, s. 125-126 20 Bekir Sıtkı, a.g.e., s, 114-115. 79 lediğimize" kanaat getirdiğinden, Mezopotamya'ya kadar uzatılacak demiryolunun en hararetli savunucusuydu21 . Ülkenin asker-sivil yöneticileri arasında Anadolu'dan Bağdata uzanacak demiryolunu, iktisadi kalkınmayı, siyasi-askeri güçlenmeyi sağlayacak bir proje olarak görenlerin sayısı az değildi. Tabii karşıt olanlar da az değildi. Ama izmit'ten öteye uzanan demiryolunun ilk anda sağladığı yararlan gören birçok kimse müfrit destekleyici kesildiler. Bağdat - Basra havalisine tayin edilip, daha ilk anda bölgedeki keşmekeşten bunalan her vali; "Bağdat hattının Basra'ya ne zaman ulaşacağın^ ne zaman rahatlayacaklarını" düşlemekle işe başlıyordu. 1899 yılında bölgeye tayin edilen Vali Namık Paşa, ilk ziyaretinde Bağdat'taki Alman Konsolosu Richarz'a "Alman eli ve sermayesiyle gerçekleşmesi can-ı gönülden istenen bu hattın ne zaman tamamlanacağını" sormuştu22 . Ne zaman tamamlanacağını Konsolos bilmiyordu ama, Bab-ı Âli' nin de ne olup bittiğinden pek haberi yoktu. Almanlara verilmesi düşünülen Anadolu Demiryolu imtiyazı taraftar ve karşıt görüşlerin ortaya çıkmasına ve imparatorluğun resmi çevrelerinde tatlı rüyalar görülmesine neden olmuştur. Ferik Necib Mehmet Paşa'nın Anadolu demiryollarının inşasına dair verdiği bir lâyihada23 ne Alman girişimcilerin ne de bir başkasının hayalinde bile olmayan bir demiryol ağından söz ediliyor*. Burada; a) Bursainegöl-Kütahya-AJyonkarahisar-Konya-Ereğli-Külek boğazını geçerek Adana-Îskenderun-Yumurtalık, b) Konya-Isparta-Burdur-Antalya, c) Ereğli-Niğde-Kayseri-Sivas-J^ağra-Erzincan-Mamahatun-Erzurum, d) Adana-Maras-Ayıntab-Birecik-Diyarbekir-Bitlis-Erzurum e) Amasya-Tokat-Erzurum demiryol şubelerinden söz edilmektedir. Necib Paşa'nın kurulmasını öngördüğü kumpanya, "bu hatları döşemek için Osmanlı Bankası marifetiyle üç milyon hisse senedi ihraç edecekmiş ve senedlerin beheri 21 a.g.e., s. 89-90 22 AAA Türkei 134 adh Bd. 1-2 "A. 7371-23 Mai 1899" tarihli, Ek II de tam metin. 23 BA YLD.Evr. Kısım 12, ^a»/88/36, (Tarihsiz) "Anadolu Demiryollarının İnşasına Dair Ferik Necib Paşa'nın lâyihası" * Aynı Necib Paşa bir müddet sonra hangi nedenden ileri geldiğini bilmediğimiz bir Alman düşmanlığı ile kaleme alıp Padişaha sunduğu bir lâyihada; "Anadolu demiryolları işinin bir tuzak olduğunu, bu vesileyle Almanların Anadoluya Alman Yahudisi iskân etmek istediklerini, esasen Baron Hirş'in devleti dolandırdığı ve onun amcazadesi (!) Alfred Kaulla'nın da bu yolda çalıştığını, hattın inşasının kolonizasyona yönelik olduğunu" ısrarla belirtmiştir. Bkz. Tahsin Paşa, Abdülhamid-Yıldız Hatıraları, Milliyet Matbaası, İstanbul 1931 s. 231-235. 80 • on mecidiye değerinde olup, bunlar her haneden senede birer mecidiye tahsiliyle karşılanabilirmiş". Böylesine" ciddi ve gayriciddi öneriler ve özlemlerle, Osmanlı İmparatorluğu yetkilileri, imtiyaz avcıları ile karşı karşıya geldiler. Sonuçta, Almanlar rakiplerini alt ettiler ve 24 Eylül 1888 de çıkan bir İrade ile Anadolu demiryollarının inşa ve işletme imtiyazı Alfred Kaulla'ya verildi. Hâttâ daha çok önceden hizmete girmiş olan Haydarpaşa-îzmit demiryolunun işletme hakkı da aynı yılın 4 Ekim'inde emaneten aynı kişiye ve dolayısıyla Deutsche Bank'ın önderliğindeki bir konsorsiyuma verildi. İmtiyaz anlaşmasında, yolun Ankara'ya kadar uzatılacağı hükmü de yer alıyordu. Osmanlı Hükümeti, kilometre garantisi olarak, her kilometreye yılda 15.000 frank veriyordu. Bu yüklü meblağ için de izmit, Ertuğrul (Bilecik), Kütahya sancakları ve Ankara vilayetinin aşar geliri, karşılık olarak gösteriliyordu. Bu olay, bu yerlerin aşar geliri üzerinde Dûyun-u Umumiyenin hak sahibi olması demekti. Mültezimler bundan böyle idareye hesap vereceklerdi, idare bu alanı bizzat kontrol edecekti, idarenin mültezimlerden taahhüt edilen meblağı anında ve oyalanmaksızm alması ön planda köylüye yansıyacaktı. Padişah ve Bab-ı Âli, demiryolunun ziraî verimi arttıracağına ve pazarlama olanakları sağlayacağına emindiler. Ama uzun vadede gerçekleşebilecek bu olayın başlangıçta köyleri daha da harap edeceği açıktı. Yeterli faal nüfusa sahip olmayan, zirai teknik değişmeyi hiç yaşamayan Anadolu'nun demiryoluna ilk anda verebileceği fazla birşey yoktu, işte Almanya, bu noktada plantasyon koloniyalistleri gibi hareket etti. Hattın geçeceği yerlerde sulama tesisleri kurmak, ormanlardan ve madenlerden yararlanmak gibi ilave imtiyazlar ilerki sözleşmelerde yer alacaktır. Bu nedenledir ki kurak tarım alanlarında sulama yapılması gibi bazı girişimler de oldu. Ancak bu gibi girişimler sayesinde artması muhtemel olan tarımsal zenginliğin ülke içi endüstriye değil, yurt dışına Almanya-Avüsturya blokuna aktarılmasının amaçlandığı açıktı. Tekrar imtiyazın hikayesine dönelim. VVürttembergische Vereinsbank müdürü Kaulla, bu projeyi, tabii ki, tek başına gerçekleştirecek durumda değildi. Bu nedenle, Osmanlı yöneticileri Alfred Kaulla'ya Anadolu demiryollarının imtiyazını verdiklerinde Kaulla, Deutsche Bank genel müdürü Dr. Georg Siemens'le anlaşmayı yeğledi. Her ikisi de Alman dışişlerinden bu yatırımın Alman dış politikasına ters düşmeyeceği yanıtını alarak işe giriştiler. Bismarck; "Yatırım yapabilirsiniz, ama kanunun olmadığı doğu ülkelerinde hiçbir güvenceniz . 81 yoktur. Bu güvenceyi de bizden, beklemeyin, riski kendiniz göze alın" gibi bir cevap vermişti.24 Ancak, bu lâkayd tutum terkedilecek, sermayedar yatırımcılar Alman tmparatorluğu'nu gereğinden fazla yanlarında bulacaklardır. Üstelik biraz ilerde göreceğimiz gibi, Alman •demiryol yatırımcılarının diğer bir güçlü destekleyicisi de devletin maliyesine hükmeden Duyun-u Umumiye olacaktır. Kaulla ile birlikte, proje önerenler üç gruptu. Belçikalı Nagalmacker ve İngiliz Staniforth. Kaulla bunlara göre daha elverişli koşullarla müracaat etmiş değildi. Hatta Sadrazam, Kaulla'nın projesine kilometre garantisini yüksek bularak karşı çıkmıştı.25 Ancak ingiliz ve Fransız kaynaklı projelerin elenmesinde Padişah'ın siyasal endişe lerinin de rol oynadığı görülüyor. II. Abdülhamid demiryolculuk konusunda Belçika'yı Fransanın maşası, ingiltere ve Fransayı ise imparatorluğu parçalayacak yatırımcılar olarak değerlendirirdi. Rusya'yı her işten uzak tutmak gerektiği için ve hatta Avusturya'ya da fazla güvenmek caiz olmadığına göre, demiryolunun yapımı Almanya'ya verilmeliydi. Diğer yandan Alman demiryol tekniğninin üstünlüğü de kendini kabul ettirmişti. Anadolu demiryolları imtiyazının Deutsche Bank'a kaldığını anlayan Osmanlı Bankası bu sefer onunla anlaşarak işe karışmak istedi26 ama Siemens'in yatırımın bu safhasında kimseyle paylaşacak bir şeyi yoktu. Ancak hat ilerledikçe, onun da ortak aramaya çıktığını göreceğiz. Anadolu'nun bağrına uzatılacak demiryollarını yönetecek şirket, istanbul'da 4 Mart 1889'da "Societe du Chemin de Fer Ottoman d' Anatolie-Osmanh Anadolu Demiryolu Şirketi" adıyla kuruldu. Şirketin sermayesi 45 milyon franktı. Şirketin demiryol yapım çalışmaları o zamana kadar görülmemiş bir hızla ilerliyordu. 2 Haziran 1890 da 40 kilometrelik izmit-Adapazarı hattı işletmeye açıldı. 15 Mayıs 1891 de ise Ankara hattı Bilecik'e kadar uzanmıştı. Ocak 1893 de, 485 kilometre ray döşenerek Ankara'ya ulaşılmıştı. Yol 16 tünel, birçok köprü ve 180 kilometreye ulaşan tepelerin yarılmasıyla açılan güzergâhtan geçerek hedefine ulaşmıştı. Bunun üzerine, Padişah memnuniyetinin bir ifadesi olarak, 15 Şubat 1893 de, Eskişehir-Konya yolunun imtiyazını da şirket'e verdi. 15.000 franklık kilometre ga24 Bekir Sıtkı, a.g.e., s. 19-20. 25 Bekir Sıtkı a.g.e., s. 27. 26 a.g.e., s. 29. 82 rantisi üzerine işe koyulan Şirket, 444 kilometre ray döşeyerek ilk treni 1896 da Konya'ya ulaştırdı. Demiryolu ilerleyip, yeni hatlar için imtiyazlar alındığında, kilometre garantisinin 18.000-19.000 frank'a kadar yükseldiği görülecektir. Nitekim Konya'dan öteye yolu uzatmak söz konusu olduğunda, kilometre garantisi olarak bu meblâğ istendi. Oysa Hükümetin verecek parası ve Duyun-u Umumiye'den kurtarabileceği bir gelir kalemi yoktu. Kilometre garantisi, yatırımcı devletler için tatlı bir kâr kaynağı idi ve Osmanlı maliyesine büyük yük teşkil eden, normal hizmetlerin aksamasına neden olan yüksek meblâğlar demiryol kumpanyalarına ödeniyordu. Bu noktada, Duyun -u Umumiye'nin emperyalist yatırımcı devletler lehine oynadığı önemli rol açıkça ortaya çıkıyor. Fransızların batı Anadolu ve Suriyede, Almanların Anadolu içleri ve Mezopotamyada akıl almaz demiryol inşa projelerini gerçekleştirmeğe cesaret edişleri, Duyun-u Umumiye tdaresi gibi güçlü ve etkin yöntemlerle çalışan bir kurumun varlığından ileri gelmekteydi. İmparatorluğun mali yönetimi bir anlamda Düyun-u Umumiye sayesinde modernleşmişti. Bu idare, kendi kontrolüne bırakılan gelir kalemlerini daha kaynağında saptıyor, etkin ve süratli bir biçimde topluyordu. Alman yatırımcılar, Anadolu içlerine kadar uzattıkları demiryolları için kendilerine kilometre garantisi olarak gösterilen bazı vilayetlerin aşar gelirinin, Düyun-u Umumiye sayesinde derhal ve eksiksiz olarak toplanıp teslim edileceğinden emin oldukları için bu işe girişmişlerdi. Osmanlı yönetimi Düyun-u Umumiye gibi çalışamazdı. Emperyalist devletlerin çıkarlarına hizmet eden bu idare, mali alandaki etkinliğini, diğerleri gibi Almanların da hizmetine sundu. Daha A. Kaulla ile yapılan Eylül 1888 tarihli ilk anlaşmada idare bu görevi açıkça üstlenmiş ve yetkileri belirlenmişti.27 Duyun-u Umumiye bu işbirliğini Bağdat demiryolu için yapılan çalışmalar ilerledikçe aynen sürdürdü. Almanlara verilen imtiyazlar, Osmanlı İmparatorluğunun hayat alanlarına göz diken diğer güçleri de yeniden harekete geçirdi. Özellikle Fransa, mevcut demiryol yatırımlarını genişletmek isteğindeydi ve yeni imtiyazlar taleb etti. Anadolu Demiryol Kumpanyasına yolu Konya'- dan öteye uzatmak için gerekli imtiyaz verilince, Fransızlar da, adeta bu olayın tazminatı olarak Eğede Kasaba demiryolunu Afyon'a kadar uzatmak ve Suriye'de de Şam-Humus-Haleb hattını inşa için gereken imtiyazı aldılar. Alman demiryolculuğu on yıldan kısa bir süre içinde Osmanlı Asyasında önemli atılımlar yaptı ve özellikle Anadolu demir27 Donald C. Blaisdell, cı.g.e., s. 120-124 83 yollarının en uzun kısmını döşedi. 1898 yılında Osmanlı Asyasında ingiltere, Fransa ve Almanya'nın demiryol hatlarının durumu şöyle idi28 : İngiliz Hatları Îzmir-Aydın 37^ Km. Mersin-Adana 67 " Toplam Fransız Hatları İzmir-Kasaba • Yafa-Kudüs Beyrut-Şam Şam-Haleb - Toplam Alman Hatları H.Paşa- tzmit Îzmit-Ankara Eskişehir-Konya 440 Km. 512 Km. 87 " ' 247 " 420 " 1266 Km. 91 Km. 485 " 444 " Toplam 1020 Km. Almanlar Anadolunun ortasına kadar gelmişlerdi. 1897 yılı sonunda demiryolunun Eskişehir-Konya kısmının Afyon üzerinden Dinar'a kadar uzatılması söz konusu oldu. Sultan II. Abdülhamit bunun için yeni bir imtiyazı seve seve verdi. Osmanlı-Yunan harbinde gerekli malzeme ve asker şevkinde, Fransızların kontrolündeki demiryolları ordunun taleblerini yerine getirmekte pek istekli davranmamış, oysa Almanların kontrolündeki Anadolu demiryolları bekleneni yerine getirmişti. Yeni imtiyaz sözleşmesi 4 aralık 1897'de törenle imzalandı. Sultan, Büyükelçi Marschall'a teşekkürlerini ve Alman yatırımlarının devamı konusundaki ümidini belirtti29 . Üstelik 13 Mart 1898 de çıkarılan yeni bir irade ile Haydarpaşa gar binasının inşa ve işletme imtiyazı da Almanlara verildi. Böylece Osmanlı Asyasınn ticari taşımacılık faaliyeti Almanlara bırakılmış oluyordu. Elçi Marschall;" "bu olayın alman ticareti için bir garanti olduğunu" bildiriyordu Berlin'e30 . Demiryolculuk alanındaki üstün Alman tekniği ve inşaatın 28 Edvvard Mead Earle, a.g.e., s. 43-48. 29 Bekir Sıtkı a.g.e., ş. 64. _ 30 a.g.e., s. 75 84 sürati sade Osmanlı yöneticilerini değil başakalarını da büyülemişti3 '. Bu olayın Berlin'deki yöneticileri yeni atılımlara teşvik edeceği görülecektir. Almanların bu hava içinde yeni imtiyazlar elde edip nüfuz alanlarını genişletmeleri derhal diğer devletlerin tepkisini doğurdu. Deutsche bank ve Anadolu Demiryolları Kumpanyasının elde ettiği bu imtiyazlar özellikle İngilizlerin şiddetli protestolarına neden oldu. Britanya Büyükelçisi Sır Philip Currie derhal bu imtiyazı önleme teşebbüsüne girişti. Büyükelçi, "Anadolu demiryollarının imtiyazının Dinar'a kadar uzatılması, doğrudan doğruya, İzmir-Aydın Demiryol Şirketi'nin haklarının çiğnenmesidir. Çünkü bu hat, Aydın Demiryolu Şirketinin nüfuz bölgesinden ve İngiliz ticari çıkarlarını korumak için elimizden geleni yaparız"32 geçecektir diyerek Bab-ı Âli'yi protesto etti. Büyükelçi, Fransız maslahat güzarından Paris'te bu imtiyazın engellenmesi için faaliyete geçildiğini de öğrendi. Büyükelçilik Drogomanı Adam Bloch, Bab-ıÂli'ye protestoyu ilettikten sonra, Büyükelçi Padişah'- ın. huzuruna çıktı. Padişah'ın "böyle bir imtiyaz için söz verilmediğini" bildirmesiyle iş örtbas edildi ve Almanlara, yolu başka yöne doğru uzatmak düştü. Büyük Devletler nüfuz bölgeleri kavgasından dolayı Anadolu'da birbirleriyle bağlantısı olmayan bir demiryolu şebekesi kuruyorlardı. Büyük devletlerin, başlangıçtaki bu kavgalı engellemeleri, kısa zamanda yerini anlaşmalara bıraktı. Aydın Demiryolu Şirketi (İngiliz) ile Anadolu Demiryolları (Alman) arasında böyle bir anlaşma olmadı. Fakat meydandan çekilen İngiltere'nin yerine geçen Fransızlar ve Almanlar, Osmanlı Asyasınm demiryol şebekesini nasıl kuracakları konusunda anlaştılar. Britanya Büyükelçisi O'Conor, 24 Temmuz 1899 da hükümetine yazdığı raporda: "Fransız Kasaba Demiryolu şirketi ile Anadolu Demiryolları şirketi, döşenecek hatların güzergahı, genişliği, vagon büyüklüğü ve taşıma ücretleri konusunda anlaştılar. Ayrıca 31 1909 da G. Siemens'in halefi Arthur von Gıvinner İngiliz yetkililere övünçle "Bağdat hattı işletmesi mükemmellikte herhangi bir Britanya demiryol işletmesinden aşağı kalmaz. Buna karşılık taşıma ücretleri sizdekinin yarısı bile değildir" demişti. Reinhard Hüber, Die Bagdadbahn, Junker und Dünnhaupt Verlag, Berlin, 1943, s. 28. "Şoven Alman tarihçiliğinin örneği olan eserinde yazar bu durumu Alman dehasına ve uygar atılımına! " bağlıyor. Ancak Alman teknolojisinin üstünlüğünün, geç kurulmasının getirdiği avantajlara dayandığını belirtmiştik. 32 PRO-FO 78, 5102 "Constantinopel, January^ 13, 1898 tarihli Dragoman Adam Bloch'un Memorandumu-Nt-. 9, s. 7-9" ve "Nr. 27-Const. January 14, 1898 tarihli Büyükelçi Philip Currie'nin Foreign Office'e raporu" s. 2-4. 85 Îzmir-Kasaba Demiryolu Şirketi ile Anadolu Demiryolları biribirilerinin idare meclislerinde ikişer üye ile temsil edilecekler, Anadolu Demiryollarında hisselerin % 4o'ı Deutsche Bank'a. % 40 Osmanlı Bankası'na diğer % 20 si Osmanlı mali kuruluşlarına ait olacaktır"33 Bu hükümler büyük ölçüde gerçekleştirildi. Nitekim Almanlar yolu Konya'dan öteye uzatmak için imtiyaz alınca, Fransızlar da Afyon ve Bandırma'ya doğru imtiyazlarını gürültüsüzce genişlettiler. 25 Kasım 1899 da hattın Konyadan Bağdat-Basra'ya uzatılması Heyet-i Vükelâ tarafından kabul edildi. Ziyareti sırasındaki isteklerinin yerine getirilmesinden hoşlanan II. Wilhelm, Sultan Abdülha mid'e bir teşekkür telgrafı çekti.34 Büyük projenin Almanlar tarafından gerçekleştirilmesi konusu tartışmalı olarak kabul edilmişti. Dış çevreler kadar, yönetici çevrelerde de bu işe karşı olanlar vardı. Sultan II. Abdülhamid, konu Heyet-i Vükelâ'da tartışılırken, konuşulanlar hakkında anında rapor alıyordu. Zaman zaman bizzat ağırlığını koyarak tartışmalara yön vermiş ve karar bu sayede olumlu çıkmıştır. 13 Aralık 1899 da Nafıa Nazın Zihni Paşa ve Deutsche Bank genel müdürü G. Siemens arasında, Almanya'nın Osmanlı ülkelerindeki iktisadi egemenliğini perçinleyen ön imtiyaz anlaşması imzalandı.33 16 Ocak 1902 de de "Osmanlı - Anadolu Demiryolları Kumpanyası" müdürü Kurt £ander ve Nafia Nazırı £ihni Pasa'nm hazırladığı kesin imtiyaz anlaşması Padişah tarafından imzalandı. Bağdat hattı tümüyle gerçekleştirilemese bile, Alman nüfuzunun zirveye çıktığı, bu anlaşmada görülüyordu. Bu yeni hattın gerçekleşmesi halinde, Osmanlı-Anadolu Demiryollarındaki hissedarların yolun yeni bölümünde ilgileri olmaması gerekli görüldü. Yeniden, 15 milyon frank sermayeli Bağdat Demiryolu Kumpanyası kuruldu (5 Mart 1903). Yeni Şirketin % 10 sermayesi Anadolu Demiryolları Kumpanyasına aitti. Onbir üyeli Direktörler Heyeti'nde üç üye Anadolu Demiryolları'ndan, üç üye de Osmanlı vatandaşı olacaktı. Böylece şirketin Osmanlı-Alman niteliği korunmak isteniyordu. Yeni şirkete Dr.Kari Helfferich, genel müdür tayin edildi. Helfferich Almanya'nın yeni politikasını uygulayanlar arasında seçkin yeri olan bir iktisatçı idi. Avrupa sanayi devrimi sırasında demiryollarının yapımında devlet desteğinin bulunması pek yaygın bir gelenek olmuştu. Yatırım 33 PRO-FO 78-5102 Commercial-Confidential, "Büyükelçi O' Conor'un Foreign Office'e Raporu, Const. July 24/ 1899, s. 277-279 34 Rathmann, a.g.e., s. 83. . 35 Bekir Sıtkı, a.g.e., s. 95. 86 zorluklan, trafiğin yoğun olmadığı bölgelerde halkın ilk anda demiryol ulaşımına alışmasını beklemek gibi nedenler bunu gerektiriyordu. Özellikle Rusya ve Almanya, devlet desteğiyle demiryol inşasının tipik örneklerini vermişlerdir. Bağdat hattı da bu anlamda en çok devlet desteği gerektiren bir projeydi. 1903 Anlaşması şartlarına göre, hükümet, inşaatın finansmanına hemen katılacaktı. Her kilometre yol için, hükümet nominal değeri 275.000 frank olan Osmanlı tahvilleri çıkaracaktı. Bu tahvillerin karşılığı olarak, demiryol işletmesinin gayrimenkulleri ipotek edilecekti. Tahvillerin faizi için, Dûyun-u Umumiye idaresi, hattın geçeceği vilayetlerin bir kısım gelirlerini (genellikle aşar vergisi) teminat akçesi olarak gösterecekti. Bundan başka hattın geçeceği miri arazi şirkete bedelsiz devrediliyordu. Şirket, hat boyundaki mirî ormanların kerestesini kullanacak, madenleri, taş ocaklarını işletecek ve hatta arkeolojik kazılar yapma imtiyazına sahip olacaktı.36 Gene, demiryol yapım ve bakımı için gerekli malzeme gümrüksüz olarak gelecekti. Nihayet, Bağdat ve Basra'da limanlar yapmak imtiyazı da Şirket'e tanındı. Bu anlaşmaya bakıldığında, Bağdat hattının bir Alman koridoru olduğunu söylemek mümkündür. İmtiyazın süresi 99 yıldı. Ancak Osmanlı Hükümeti kuruluş sermayesi için teminat gösterecek durumda değildi. Daha 1903 yılında hat Konya ve Ereğli'ye uzatılırken, kilometre garantisi olarak Urfa Sancağı ve Aydın Vilayeti aşarının karşılık gösterilmesi istenmiş, ancak, bu Sadrazamlık ve Ticaret-Nafıa Nezareti arasında bir sürtüşme konusu olmuştu37 . Yeni imtiyaz için Almanlar, gümrük gelirlerine el atmak istediler ve gümrük resimlerinin % 11 den % 15 çıkarılmasını önerdiler. Bu da diğer büyük devletlerin protestolarına neden oldu.38 Sonunda iş gene aşar gelirlerine el atmaya kaldı. Nisan 1903 de Bağdat projesinin ilk bölümü sayılan ve yapımına başlanan KonyaEreğli hattı için, Konya, Halep ve Urfa aşarına el kondu.39 Bu olayı ingiltere ve Rusya protesto ettiler. Tamamen içişlerine ait bir mali işlemin dış devletlerce protestosunun hukuki dayanağı, Osmanlı 36 E. Earl Mead, a.g.e., s. 83-85 ve 94-98 37 BA. Çld. Kıs: 15, 74-81. "Ticaret-Nafia Nezaretinin Sadarete tezkiresi, 9 Şevval 1321/29 Aralık 1903 tarihli "Tara metin Ek III 38 Paul Robach, Hatt-ı Saltanat-Bağdat Demiryolu, İstanbul İlham Matbaası 1331, s. 41—43. Almanya artan gümrük resimleri nasıl olsa hattın inşasına akacağından bu konudaki milliyetçi eğilimleri teşvik etmekten geri durmamıştır. 39 Rathmann, a.g.e., s. 89 87 Devleti'nden "alacaklı devlet" olmaktı. Özellikle Rusya, bütün gelirlerin teminat akçesi olarak şirkete tahsisinden dolayı, kendi alacağı harb tazminatının tehlikeye düştüğünü ileri sürdü. Tabii hattın yapımı ilerledikçe, alacaklıların gelir kaynaklarına ait sözde endişeleri de artacaktı. Rosa Luxemburg, olayı; "ilkel tarım ekonomisine dayalı bir ülke besleyemeyeceği bir demiryol sistemine teminat akçesi ödeyerek günden güne harap olacaktır" diye özetliyordu40 Demiryolunun Bağdat-Basra'ya uzatılması ideali, bir yerden sonra hesabını bilen iş adamları ve teknisyenler için cazip değildi. Bu "Megalo îdea" daha çok askerler ve politikacılar tarafından sürükleniyordu artık.... Berlin'deki yöneticiler kadar, Tahran'daki başkonsolos Gaertner ve Bağdat'daki konsolos Richarz gibileri bu hattı ellerinden gelse Asya'nın öbür ucuna uzatacaklardı ama, işi başlatan Alfred Kaulla o fikirde değildi. Kaulla Ekim 1891 de istanbul'da tuttuğu günlükte, "Sultan'ın kendisini çağırtarak yolun Bağdat'a kadar uzatılması işini görüştüğünü, ancak kendisinin bu yolun Sivas'a kadar bile uzatılmasına taraftar olmadığını" yazıyor 41 Ona göre, "Sivas'tan öteye verilen kilometre garantisi, masrafı karşılayamaz. Ayrıca, îstanbul-Ankara-Sıvas-Diyarbekir-Bağdat-Basra hattı 2780 kilometre kadardır. Saatte ortalama 50 kilometre hızla Basra Körfezine 57 saatte ulaşılabilir. Oradan da Bombay'a uzaklık 1600 mildir. Port Said-Bombay ise 3100 mildir. Demek ki karayoluyla yapılan Avrupa-Bombay yolculuğunda, denize göre 5 gün kazanılmış olacaktır. Ancak taşıma ve deniz yolculuk ücretleri iyice etüd edilmelidir. Devlet yardımı olmaksızın bu projenin gerçekleştirilmesi olanak dışıdır. Çünkü toplam inşaat maliyeti 280 milyon mark civarındadır". Kaulla'nın önerileri dikkate alınmış olmalıdır. Çünkü yol, belirtildiği gibi, An- • kara'dan sonra Sivas yerine Afyon ve Konya'ya çevrilmişti. Ancak, Kaulla, hattı Bağdat'a kadar uzatmak istemediği gibi "Ankara-Kayseri" hattı ile doğu kısmını bitirmek niyetindedir. Buna karşılık, "daha 1891 yazında Bilecik'e ulaşıldığında Konya'dan deve kervanlarıyla tahıl ve yün getirtildiğini, binaenaleyh hem inşaatın ucuza mal olacağı, hemde kaynakları zengin olan Konya'nın tercih edilmesini ve işin böylece bitirilmesini" istemektedir42 40 a.g.e. s. 90, R. Luxemburg, Gesammelte Werke, Bd. I Dietz Verlag, Berlin 1974 1974, s. 295-297 den. Aynı yazı, Aydınlık Dergisi, C.I., Sayı 2 (Aralık 1968), s. 139—143. 41 AAA Türkei 152-Bd. 2-3 Akt %\-Secret-Anlage II.,, Kaulla Pro-Memoria, 10-Okt. 1891" 4a AAA Türkei 152-Bd 3-4 Akt 61 ve 120, "15 Mai 1892 tarihli" 88 , Gerçekte İmparator II. YVilhelm ve etrafındakilerin yükseklerden atmalarına rağmen, bu dev projeyi gerçekleştirmek için Alman sermayesi de yeterli değildi, istanbul'daki Britanya Büyükelçisi Sir N.R.O'Conor, 29 Haziran 1889 da Lord Salisbury'ye yazdığı bir raporda, Dr. G. Siemens'le olan bir görüşmesini şöyle naklediyor43 : "Siemens, böylesine dev bir girişimi yüklenmek için pek istekli değildi. Hükümdarının bu konudaki hırslarını biliyordu ama meseleyi düşünüp arkadaşlarıyla tartıştığında, Britanya sermayesini işe ortak etmenin kaçınılmaz olduğu kararma varmış. 16 milyon sterlin tutarındaki gerekli sermayenin, Londra'da her yerde olduğundan daha kolaybulunabileceğini o da biliyor". Gerçekten Siemens, daha önce Mart 1899da imparatorun huzurunda; "geçen yılki haşatın iyi olmaması nedeniyle, aşara dayanan Osmanlı kilometre garantisine güvenilemeyeceğini ve Almanya'da da sermaye yatırımlarını teşvik edecek şanslı bir mâli durum olmadığını ileri sürerek, ingiliz ve Fransız sermayesinin de projeye katılması üzerinde düşünülmesini" önermişti.44 Fakat, Alman Dışişleri bu görüşe pek yanaşmadı. Bağdat demiryolu imtiyazının kağıt üzerinde Türklere bazı haklar verdiğini belirtmek gerekir.Hükümet ile kumpanya ve kumpanya ile kişiler arasındaki anlaşmazlıkların çözüm mercii Osmanlı mahkemeleri olacaktı. Bu hat üzerinde özel posta örgütü kurulamayacak ve buna yönelik bir anlaşma yapılamayacaktı. II. Abdülhamid rejiminin kontrolcü niteliği dolayısıyla, bu dönemde posta örgütünün devlet elinde olmasına çok dikkat ediliyordu. Özellikle Anadolu ve Mezopotamya'daki ingiliz telgraf ve posta servisinin, faaliyet alanını genişletmesi hiç istenmiyordu.45 Posta örgütü üzerindeki bu hassasiyet günümüze kadar süregelmiştir. Demiryol şirketi, Osmanlı Harbiye Nezareti ile anlaşarak uygun yerlerde istasyonlar yapacak ve savaş durumu ve isyan çıktığında askeri birlikler öncelikle sevk edilecekti. (Mamafih savaş içinde Liman von Sanders Paşa, Anadolu Demiryolları idaresi ve isviçreli müdürün bu konudaki olumsuz tutumundan şikayet ediyordu). Türkçe, Kumpanyanın resmi dili olacak ve memurlar fes ve belirli üniforma giyecekti. Şu kadarını belirtmek gerekir ki, demiryol inşaatında Alman sermayesi egemendi. 43 PRO-FO 78-510 2. Nr. 62 Confidential, Junc 27-1899, From Sir NİR. O'Conor to Salisbury" 44 Bekir Sıtkı, a.g.e., s. 82-83 45 Örneğin, PRO-FO 195 "23 April 1904 tarihli" I.E. Telegraph C.H.John-mcmurun talebi geri çevrilmiş. 89 Ucuz ve kaliteli olduğu için tamamen Alman mamulleri kullanılıyordu ve Alman teknik bilgisi geçerli idi ama, mühendisler, işçiler çoğunlukla italyan, Rum ve Türklerdendi. Yönetimde de bu kozmopolit yapı görülüyordu. îdare Heyeti'nde 4 Osmanlı, 10 Alman, 1 Avusturyalı, 2 İsviçreli ve 8 Fransız müdür vardı. Sermayenin % 40*1 Alman, % 30'u isviçreli, diğer % 30 u ise Fransızdı.46 Üstelik şirket yazışma dili olarak Almanca değil, Fransızca kullanıyordu. Bu durumun Alman milliyetçilerini çileden çıkardığına kuşku yok... Pancermen Birliği "Alman tekniği ve sermayesi başka milletlerin işine yarıyor. Yakında Alman mühendisleri de işten atarlar. Almanca ise kullanılmıyor" diye risaleler dağıtıyordu. Bu yaygara boşa idi. Sermayenin milliyeti olmadığı bir kere daha görülüyordu.47 Bağdat demiryolu Konya'dan başlayacak, Karaman-Ereğli'den geçip Toros'larda açılacak tünellerle Adana'ya inecekti. Burada Mersin'le zaten bağlantı vardı. Adanadan sonraki büyük uğrak yeri Haleb'ti. Haleb'ten ise, Hama-Humus-Trablusşam-Beyrut-Yafa ve Kudüs ile bağlantılar kurulacaktı. Burada Bağdat demiryolu Hicaz demiryoluna bağlanabilecekti. Hicaz demiryoluna gelince, 29 Mart 1904 de Şam-Ma'an arasındaki 480 kilometrelik kısım işletmeye açılmıştı ve yol Medine'ye doğru ilerliyordu, iane ile yapılan ve tümüyle Osmanlı olan Hicaz hattı şimdi Bağdat demiryolu ile birleşecekti ki, Alman kontrolünün Arab yarımadasında da yerleşmesinden diğer devletler korkmaya başlamıştı48 Haleb'ten sonra Nusaybin-Musul-Takrit-Samarra-Sadiye ve nihayet Bağdat geliyordu. Bağdat'tan itibaren hattın Dicle'yi izlemesi değil de, ulaşımın iyi yapılamadığı Fırat kıyısına yönelip oradan Basra'ya inmesi istendi. Proje bütün Mezopotamyada heyecan yarattı, 1903 deki anlaşmaya göre Haleb, ana demiryol hattına Tel Haleb'den ayrılacak bir kol ile bağlanacakken, Haleb halkının dilekçe yağmuru üzerine Bağdat demiryolu bu şehre ulaştırıldı49 Mezopotamyanın zenginlikleri bu yoldan taşındıkça eski sönük merkezler canlanacaktı. Demiryol bütün taşıma sistemini modernleştirecekti. Basra-Bağdat 46 Doktor Jaeck, a.g.e., s.50, mamafih yazar bu rakamları Şirket'in Osmanlı olduğu biçimde yorumluyor. 47 E.M. Earle a.g.e., s. 117 48 Said Paja'mn Hatıratı, C.2, Dersaadet, Sabah Matbaası 1328 (1910), s. 378-379 Sabık Sadrazam, bu konuda, yabancı basının (özellikle İngiliz ve Fransız) kopardığı yaygaraya dikkati çekerek Bağdat demiryolunun sebep olacağı başağrısına sessizce işaret ediyor. 49 E.M.Earle a.g.e., s.87. 90 arasında Dicle nehri üstündeki gemicilik tekelini elinde tutan, Lynch Navigation Companj bile bu nedenle Bağdat hattına muhalefet edenlerin başında yer alıyordu5 ". Hattın yapımı için tahviller, I.,11., ve IIldönem tahvilleri olarak çıkarıldı. II. dönem tahvilleri 108 milyon frank tutuyordu ve AdanaHaleb arasındaki bölümü oluşturuyordu. Haleb-Bağdat hattı için III. dönem tahvilleri piyasaya sürüldü. Tahviller satıldı ve çok geçmeden alıcıların kârlı bir işe giriştikleri anlaşıldı. Hissedarların en başında Fransız mali kuruluşları geliyordu. Bu nedenle, Fransız parlamentosunda Bağdat hattına karşı protesto sesleri yükseldiğinde, dışişleri bakanı M.Delcasse, "bu iş bir oldu bittidir ve bu oldu bittiye Fransızlar da iyi bir hisseyle katılmışlardır"51 dedi. Bağdat projesi, sadece döşenen demiryollarının ötesinde, yol boyu yapılan lojmanlar, hastahaneler ve sulama tesisleri ile ilerleyen bir şerit olacaktı. Bu yeni girişim "yatırım yap ki çok kazan" zihniyetinin tipik bir örneğini verecekti. Alman'lar hattın geçeceği yerlerde, îngiliz ve Fransızların tersine, bereket yoksa bereket yaratıp istifade etmek durumundaydılar. 25 Ekim 1904 de 19 aylık bir zamanda biten Konya-Bulgurlu hattı törenle açıldı. Bağdat demiryolu ilerliyordu ve bu hızlı ilerleyiş tahvillerin satışını hızlandırdı. Dr. Georg Siemens, Bağdat demiryolunu Almanya'nın doğu denizlerine uzanan bir hayat damarı olarak düşünenlerin başında geliyordu. O'na göre, Almanyanın tahılı, petrolü bu yol sayesinde gelecekti. Mevcut kaynakların geliştirilmesi, yenilerinin ortaya çıkarılması gerekirdi. Pancermen birliği gibi şovenist kuruluşlarsa, bu hattı etrafına Almanların yerleştirileceği yeni bir vatan gibi düşünüyorlardı. Bağdat demiryolu, bu nedenle, ingilizlerin Aydın, Fransızların Kasaba demiryolu hattından farklı bir nitelikteydi. Bu iki hat ;verimli bölgelerin ürünlerini kolay yoldan batı'ya aktaracak yatırımlardı. Oysa Bağdat projesi işlenmeyen zenginlikleri sömürecek alt yapısal tesislerin de birlikte kurulacağı bir büyük yatırımlar grubunu öngörüyordu. Hattın geçtiği yerlerde sulama ve yeni tarımsal faaliyetler yaratmak konusunda ilk elde bazı başarılar sağlandı. Örneğin, Konya50 a.g.e., s. 96 51 a.g.e., s. 8a 91 Eskişehir hattı tamamlanınca, civara 165 kilometrelik bir şose de yapıldı52 . Konya-Ereğli hattı çevresinde Çumra ovasında 200 kilometre çapında araziyi kanallar açarak sulama işine girişen ve bataklıkları kurutan, Frankfurttaki Philip Holpman Şirketi, Osmanlı hükümetini memnun bıraktığından, Adana ovasının da tarımını ve sulamasını geliştirmek işi bir başka Alman şirketine, Dresden'deki Alman Şark Kumpanyasına verildi. Bu şirket de yüzlerce Ermeni rençberi eğitip kullanarak Çukurova'da pamuk tarımını geliştirmeğe başladı53 . İngiliz diplomatik raporları, bu gibi girişimlerin Adana'nın gelişme sini sağladığını ve şehrin büyüdüğünü belirterek "şimdiden spekülatörler bölgede arazi satın alıyorlar. Arazi fiatları artacak" diyorlardı54 . Spekülatörler kadar Alman dokuma endüstrisi de umut verici kaynaklara kavuşmuştu. Nitekim demiryolunun pamuk tarımındaki olumlu etkisini aşağıdaki tablo da göstermektedir. Beş yıl içinde üretim büyük artış göstermiştir55 . Yıl 1904-1905 1905-1906 1906-1907 1907-1908 1908-1909 Pamuk ürünü, balya olarak (her balya: aoo kg. 45-500 50.500 56.000 60.400 76.400 Çukurova pamuk üretimindeki bu hızlı artışın yakın gelecekte Rusya imparatorluğunun pamuk üretim bölgesi olan Türkistan için, ciddi bir rakib doğuracağı açıktı. Almanya sulama yoluyla yeni alanları tarıma açma işine el atmıştı ve Anadolu ve Mezopotamya'nın tarımsal zenginliklerini kimseye kaptırmağa niyetli değildi. Nitekim Bağdat ve Basra havalisinde çalışan ingiliz mühendisi IVilcooks'un benzer bir sulama projesi uygulamaya konmamıştı. Bu alana, başkaları el attığında, ya girişimleri diplomatik manevralarla engelleniyor ya da teknik olanakları ve önerdikleri fiat, Almanlarınki ile başa çıkacak durumda olmuyordu. Alman girişimcileri bu konuda uyanık ve atik davranıyorlardı. Daha Bağdat demiryolu anlaşması imzalanmadan çok evvel, Eylül 1898'de, Hermann adlı bir Alman ziraaatci, demiryolunun geçeceği yerlerdeki tarımsal kapasiteyi araştır52 AAA, Türkei, 152 Band. 1-2 Nr. 52, 6 November 1906 tarihli 53 Doktor Jaeck, a.g.e., s. 21-82 Bu konuda bkz. Paul Robach, a.g.e., s. 77-79 54 PRO-FO 195-2586, XVI, 27 Nov. 1906, No 58, Elçilik raporu" 55 Paul Robach, a.g.e., s. 90-91 92 makla görevlendirilmişti. Hermann, bu bölgede modern tarımın geliştirilmesi için gereken koşulları saptayacaktı. Alman basını, olayı "şimdi tarım alet ve gereçleri ihracatının artacağına kuşku yok, iş, fabrikatörlerin gayretine kaldı"56 diye haber veriyordu. Suriye, Irak ve Anadolu bölgesi Rusya kadar tahıl üretebilecek bir depoydu. Kerkük'ün Baku'dan on kat fazla petrol elde edilebilecek bir bölge olduğu o zaman da tahmin ediliyordu. Ayrıca Mezopotamya pamuk tarımı ve taşkömürü yatakları yönünden zengin bir bölgeydi. Almanya ciddi bir petrol arama girişimindeydi. 1901 de Groskopf-Bergingen'in raporunda, İskenderun Haleb, Birecik, Urfa, Siverek ve Diyarbekir bölgesinde iyi petrol kaynağı bulunmadığı bildiriliyordu, (bu adamlar, daha önce, 4 Ocak 1901 de çıkarılan bir İrade ile bu bölgeyi taramışlardı). Buna karşın" Kerkük'ün 15 kilometre kuzeyinde zengin kaynaklar olduğu, ilkel biçimlerde çıkarılan ve temizlenen petrolün miktar ve kalitece Baku petrollerinden aşağı kalmadığı, yapılacak demiryolu ile bu kaynaklardan etkin bir biçimde yararlanmanın mümkün olduğu" belirtiliyordu57 Almanya petrol işine el attı ve Deutsche Bank bölgede petrol arama ve çıkarma imtiyazını elde etti. Alman Büyükelçisi, 2 Ağustos 1904 de Başbakan Bülovv'a yazdığı raporuna "Anadolu Demiryolları Kumpanyası adına Kurt JÇander'le Osmanlı Sultanı adma Ohannes Sakızyan'm imzaladıkları konvansiyonun" metnini58 övünçle eklemişti. Almanlar petrol bölgesinde diplomatik temsilciliklerini kurmakta gecikmediler. Almanya ile hiçbir ticareti olmayan ve hiçbir Alman vatandaşı yaşamayan Musul'da 1904 yılında konsolosluk açıp, bir Osmanlı vatandaşını konsolos olarak tayin etmek istediler. "Alman firması Berg Putmann'm az miktarda ticaret yaptığı bu şehirde, Alman konsolosluğunun kurulması, öngörülen Bağdat demiryoluyla ilgilidir"59 diye rapor veriyordu, Britanya'nın Bağdat konsolosu istanbul'daki büyükelçiliğine... Anlaşılan konsolos da Alman'ların petrol yataklarına ne kadar yaklaştıklarının tam farkında değildi. Bağdat Demiryolu Üzerindeki Kavgalar Bağdat projesi gibi Osmanlı Asyasını boydan boya aşan, eski ipek yolunu demiryolu haline getirmeyi amaçlayan bir girişimin sadece 56 Kölnische -£eitog, n. Sept. 1898 nüshasından 57 AAA, Türkei 197, Bd. 2-3 "7 Juli 1901" tarihli 58 AAA, Türkei 197, Bd. 2-3, "2 August 1904- vom Botschafter zum Bülow "ve" 4-17 Temmuz 1904 tarihli konvansiyon" 93 iktisadi değil, siyasi ve askeri endişeler yönünden de büyük devletleri harekete geçireceği doğaldı. Bu yol salt Anadolu içinde kalsaydı, öngördüğümüz gibi, tngiliz ve Fransız demiryollarının nüfuz sahasına girmemesi şartıyla fazla gürültü koparmazdı. Oysa şimdi proje, İngiltere'nin Mısır ve Basra körfezindeki, Fransa'nın Suriye'deki siyasiiktisadi emellerini tehdit edecek boyutlara ulaşıyordu. Rusya da tran ve doğu Anadolu'daki emelleri için bu projeyi tehlikeli görmekte gecikmedi. Önce de sözünü ettiğimiz üzere, büyük devletlerin diplomatları ve kumpanya temsilcilerinin yanında, Osmanlı yöneticilerinden de Bağdat projesinin Almanya tarafından gerçekleştirilmesine karşı çıkanlar vardı. Bağdat demiryol imtiyazına ilk karşı çıkanlardan biri Rusya olmuştur denebilir. İstanbul'daki büyükelçi JÇinoyyev: Bağdat demiryolunun Rusya'nın Basra körfezindeki çıkarlarını zedeleyeceğini ileri sürerek, karşılığında, hiç değilse Erzurum'a kadar bir demiryol yapım ve işletme imtiyazının Rusya'ya verilmesini istedi.6 " Daha 1898 de Haydarpaşa limanı imtiyazı Almanlara verilirken Novoye Vremya gazetesi "imparatorluğun paylaşılmasında aslan payını Almanların aldıklarını" yazıyordu61 . Mamafih Rusya'nın Bağdat demiryoluna karşı çıkışında salt bir yayılmacı ideoloji değil, ticari nedenler de rol oynuyordu. Istanbuldaki büyükelçilik başkâtibi Çarikov bu konu üzerinde yazdığı kitapta; Almanya'nın bu yolla, mamulatını Iran ve Afganistan'a sokup, bu bölgelerdeki Rus ticaretini yokedeceğini, Türkiye'nin ise tarım ürünlerini Avrupa'ya naklederek Rusya'ya darbe indireceğini ileri sürüyordu. Gerçekten de 1900 yılında Osmanlı ticaretinin % g'u Rusya ile yapılıyordu. İstanbul, Rusya'dan yılda 65 bin ton un alıyordu. Daha demiryolu Ankara ve Konya'ya ulaşınca bu ticaretin kesildiği görüldü. Çarikov; "şimdi, bütün Avrupa'ya milyonlarca put Mezopotamya buğday ve ürününün ulaştığını düşünün, halimiz ne olur?" diye soruyordu62 . Gerçekten de İngiliz konsolosluk raporlarına göre, demiryolu 1892 sonunda Ankara'ya ulaştığında bölgenin tahıl üretimi artmıştır. 1894 te tahıl üretimi 8 milyon kileden 10 milyon kileye, 1896 da 59 PRO-FO 195 Nr. 2164. "5 Nov. 1904 tarihli, Bağdat Konsolosundan İstanbul'daki Britanya Maslahatgüzarına" 60 N.R. O'Conor'dan Salisbury'ye " 31 Oca k '9 0 0 tarihli rapor, PRO-FO 78 Nr. f 61 Vonuaerts, "Nr. 247, Freitag 21 Okt. 1898" nüshasından 62 G.L.Bondarevskü, Bagdadskaya Doroga-Proniknoveniye Germanskogo Imperaializtna j Jfa Blijnii Vostok, Izd. Uzbek, SSR. Taşkent 1955, s. 209-211. N.V. Çarikov'un Vopros 0 j Moloaziatiskih Jeleznih Dorogah, 1891, kitabından.,. i' r • .94 . da 15 milyon kileye yükseldi. Fiyatlar da yükselerek dünya fiyatları seviyesine yaklaştı. Anadolu Demiryolları kumpanyası tarım aletleri ve tohumluk için kredi veriyor ve hatta mühendis R. Hermann gibi uzmanlar aracılığıyla hat boyunda örnek çiftlilder meydana getiriliyordu. 62 a Demiryoluyla orta Anadoludan îstanbula getirilen tahıl, burada fiyatları düşürdü. Öyleki 1901 den itibaren Anadolu demiryolları bölgesinden getirilen buğday, îstanbuldaki tüketimin üçte ikisinden fazlasını karşılıyordu. En önemlisi artık, Rusya ve Bulgaristandan hiç tahıl ithal edilmiyordu.62b İngiltere ve Fransa, Anadolu demiryolları Mezopotamya'ya uzanınca konuyu siyasal alanda da ele aldılar. Fransızlar, bir noktadan sonra Almanlarla uyuşmalarına rağmen, İngiltere sonuna kadar muhalefetde devam etti. Batı'da, Haleb'den Şam yoluyla Hicaz'a, doğu'da ise, Basra Körfezine kadar uzanacak bir Alman demiryolu, ingiltere'nin Mısır ve Hindistan'daki siyasal ve iktisadi egemenliği için en büyük tehlike olarak görülüyordu. Kaldı ki bu demiryolu sayesinde Avrupa, Yakındoğu ve Hindi stanla Britanya ticaret filosundan daha kısa zamanda ve etkin bir biçimde bağlantı kurabilecekti. Cebelüttank ve Süveyş'e sahip olan Britanya, Atlas ve Hind Okyanusu ulaşımındaki tekelini kimseye kaptırmak istemiyordu. Neomerkantilist Alman ideolojisi bu teşebbüsü büyük gürültülerle ilan ederken, Britanya ve Fransa endişelenmekte kısmen haklıydılar. 1904 yılında bir Alman gazetesi, "Bağdat demiryolu projesi kesinleştikten sonra, Alman müteşebbis zekâsı, bundan, başka yararlar sağlamayı da ihmal etmedi. Bu yol, İran Körfezi ve Hind'e kadar kapıları açacaktır. Berlin'den Basra Körfezi'ne, şimdiden, bir telgraf hattıyla bağlanmak mümkün olacaktır. Köstence-tstanbul arasında da denizden bir telgraf kablosu döşeniyor" diye yazıyordu.63 Haziran 1899 da Kolonya'daki "Osteuropaeische Telegraphen Gesellschaff' bir milyon mark sermaye ile kurularak bu işlere girişti. UEuropeen gazetesi, haberi, "Şarkdaki Alman yayılması" başlığıyla veriyordu.64 ingiltere, başmdanberi Bağdat demiryolu projesini baltalamak istedi. Ancak II. Abdülhamid de İngilizlere karşı iyi niyet beslemi- (62 a) D.Quatert, Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia 1876-1908, Phd. 1973, Univ of California, s. i8g-igi (62 b) a.g.e s. ig8 ve 201 ayrıca Quatert "Limited Revolution: The Impact of the Anotolian Raihvay on Turkish Transportation and the Provisioning of istanbul 1890-1908" The Business History Review, vol LI, Nr. 2, s. 151-158 63 Dit Post, 16.8.1904 nüshasından 64 L'Europeen, 17, Sept. 1904 nüshasından 95 yordu. Nitekim ingilizlerin Aydın Demiryolu Kumpanyası 1906 yılında Antalya ile bağlantı kurmak isteyince, buna izin verilmedi.*' İngilizler, bundan sonra, Bağdat Demiryolu projesi için verilen her yeni imtiyazı önlemek yoluna başvurdular. Padişah, uzun müddet tereddütten sonra, Almanlara Maraş-Akdeniz bağlantısı için imtiyaz vermeye kalkınca, Britanya büyükelçisi bu projeyi protesto etmekte gecikmedi. Bu sıralarda Almanlara Adan a-Yumurtalık hattı için bir imtiyaz daha verilecekti ama, ingilizler Çukurova'daki çıkarlarını zedeleyeceği için buna da itiraz ettiler66 . Daha önce Fransızların Almanlarla 6 Mayıs 1899 da bir konvansiyon akdederek, Anadolu ve Mezopotamya ve Suriye demiryolları üzerinde anlaştıklarını belirtmiştir. Ama ingilizler bu tarihte bile Bağdat imtiyazını kendileri ele geçirmek için girişimlerine devam ettiler ve Osmanlı ileri gelenlerinden de yandaş buldular. 1899 da Ernest Rechnitzer'in başkanlığında bir ingiliz grubu ortaya çıktı. Bunlar, Damat Mahmud Halil Paşa'yı da yanlarına alarak Bağdat demiryolu imtiyazının Almanlara değil, kendilerine verilmesi için teşebbüse geçtiler. Sonunda başarıya ulaşamayan Rechnitzer'in önerilerini Damat Mahmut Halil Paşa'nın Padişah'a sunduğu layihada görmek mümkündür. Paşa; "Demiryol girişiminde gerekli meblâğın % 20 sinin Osmanlı maliyesine yüklenmesini doğru bulmuyordu, ingiltere'nin zaten sömürgeleri bulunduğunu, oysa Almanya'nın bu sayede Mezopotamya topraklarını işgale hazırlandığını" ileri sürüyordu67 . Bir başka layihasında, "istenen kilometre garantisinin de çok yüksek olduğunu, oysa Macarlı Ernest Rechnitzer'in sadece 15.000 frank üzerinde durduğunu, Almanların ise peşin 19.000 frank istediğine" işaret ediyor ve "Rechnitzer'in peşin kilometre garantisi istemeyip bu meblağı elde edilecek fazladan (gayrisafi hasılanın) alacağını" belirterek " daha ehven şartlar ileri süren Rechnitzer'e imtiyaz verilmesini" tavsiye ediyordu68 . Görünüşte Rechnitzer'in ödeme şartları daha müsait idi, ama uzun vadede, bitmeyen bir borçlanma altına girilmiş olacaktı. Rechnitzer projesi bir müddet sonra suya düştü. 65 AAA. Tûrkei 152. Bd. 1-3 Nr. 34, "4 Sept. 1906" //. Abdülhamid sınır bölgelerine demiryol uzatmaktan, işgali kolaylaştıracağını düşünerek çekinirdi. İngiltere'nin Akdeniz'den iç kısımlarla bağlantı kurmasından da aynı nedenle çekinmiş olmalıdır. 66 "31 Ekim 1900" tarihli Salisbury'ye "Mersin Adana Railuıay Company için" PRO-FO 78 Nr: 510a 67 BA-Tld Evr. Kısım 84- Zarf "5 / 3 2 a " 2 O Hariran 1315 tarihli" layiha 68 BA-Yld. Evr. Kıs. 84 ^ar/115-378 "5 Safer 1317/ 15 Haziran 1899 tarihli layiha" bu konuda ayrıca bkz. E.M. Earl a.g.e., s. 71-72. 96 I • • •- ingiliz sermayesinin Güney Afrikaya yönelmesi dolayısıyla büyükelçi Sir Nicholas O'Conor da işi izlemekten vazgeçti. Damat Mahmud Paşa gibi herhangi bir yabancı sermaye grubuna angaje olmadan, Almanlara imtiyaz verilmesine karşı çıkan devlet adamlarının başında Sadrazam SaidPaşa gelir. Paşa, hattın önerilen güzergâhının yararlı olmayacağını, kilometre garantisinin yüksek olduğunu ve ayrıca gayrisafi hasıladan hükümete ayrılan kâr payının da düşüklüğünü ileri sürmektedir6 '. 1902 de imtiyaz sözleşmesi imzalanırken, Adliye Nazın Abdurrahman Paşa da Meclis'i Vükela'da, bazı yeni ve eski gelir kalemlerinin teminat akçesi olarak gösterildiğiğini, bunun son derece muzir neticeler doğuracağını söylemiş ve Padişah'a, işin etraflıca düşünülüp, rekabetçi grupların tekliflerinin araştırılmasını isteyen bir arıza sunmuştu. İmtiyazın kabulüne iştirak etmeyen Paşa, "Nazırların zaruri masraflar için gerekli olan bazı gelirleri, düşünmeden bu işe ayırdıkları" fikrindeydi70 . Anadolu ve Bağdat D^miryol Kumpanyaları yurtiçi muhalefetten daha çok çekiniyorlardı. 1898 yılında Malumat gazetesi sahibi Tahir Bey, "bir gece evvel çöken köprüden uçan lokomotif" dolayısıyla" kumpanyanın yol ve köprü bakımını ihmal ettiğini" yazdığı için mahkemeye verilmiş ve herhalde haksız olarak mahkûm olmuştu71 . Şirket, ülkenin sahipleri arasında kendi aleyhinde dedikodu yapılmasından ve bir kamu oyu oluşturulmasından çok çekiniyordu. Bu nedenle Türk aydınları o dönemde bu gibi imtiyazları eleştirdikleri ölçüde ciddi bir tehlike teşkil etmişlerdi. Maliye Nazın Cavit Bey çok sonra, "Bağdat girişiminin büyük sakıncası siyasi karakteridir. Bu, Türkiye için bir siyasal zehirlenme ve sıkıntı kaynağı olmuştur"72 derken durumun gerçek yüzünü anlatıyordu. İktisadi gelişme umuduyla başlayan bu yol, İmparatorluğun yıkımına doğru dörtnala gidişi hızlandırmışdır denebilir. igiojara gelindiğinde Avrupa'da siyasi-askeri bağlaşmalar billurlaşmaya başlamış, nüfuz alanları kavgası daha büyük boyutlara ulaşmıştı. Bu dönemde, Bağdat demiryolu konusunda büyük devletlerin Almanlarla gizli-açık bazı anlaşmalara girdiği- görülüyor. Tabii bu anlaşmalar yapılırken Osmanlı devletinin kanaat ve reyini soran yoktu. 69 SaidPaşa, Hatırat, s. 196 vd. 70 BA-Yld. Evr. Kıs. 14-nr. 1282. Zarf \-A\ 10. "Bağdat Demiryoluna ait Adliye Nazın Abdurrahman Paşa'nın arızası, 15 Şevval sene 1319/25 Ocak 1902" 71 ikdam. 316-23 Cemaziyelahır (8 Kasım 1898) s. 3 ye Malumat-Nr. 152 deki makale 7a E.M.Earle, a.g.c, s. 257-258 97 Fransızlar ile Almanların Anadolu ve Mezopotamya'daki girişimlerinde karşılıklı ortaklık kurmalarından sonra; 1910 Kasımında Potsdam'dz II. Wilhelm ile II. Nikola arasında dışişleri bakanlarının da hazır bulunduğu bir toplantıda bu konuda bir anlaşma imzalandı. Buna göre; kuzey iran'da Rus nüfuzu tanınıyor, Ruslar da Bağdat demiryolu üstünde Deutsche Bank'm haklarına saygı göstermeyi taahhüt ediyordu. Rusya, Tahran'dan sınırdaki Henikin'e yol yapabilecekti. Bu, Almanların Sadiye'den Henikin'e uzattıkları yolla birleşecekti73 . Genç Türk basınının "bize sormadan bizim üzerimizde pazarlık yapılıyor" feryatları arasında Rusya muhalefet grubundan çekildi. Bir yerde Sultan II. Abdülhamid'in bu konudaki fikrini, II. Nikola sanki düstur edinmişti. II. Abdülhamid, Bağdat demiryol sözleşmesine itiraz eden Rusya için, "basiretsizlikten vazgeçseler, Almanya ile komşu olmanın onlar için İngilizlerle komşu olmaktan daha iyi olduğunu anlarlar"74 demişti. Çar'm sağduyu sahibi maliye nazırı Kont Witte, zengin ve büyük Rusya'nın bakir alanları dururken, Rus kapitalistlerinin Osmanlı Imparatorluğundaki yatırım rekabetine katılmalarının anlamsızlığını ileri sürerek, Çar'ı ve hükümeti bu işten vazgeçmeye ikna etmişti. Bunun üzerine, şoven-panslavist ideolog Pobedonovtsev ve onun adamı Kont Kapnitz'in Bağdat demiryolu projesi ne dış pazarda, ne de Rusya'da müşteri bulamaz oldu. 14 Şubat 1914 de Fransız-Alman gizli anlaşmasıyla kuzey Anadolu ve Suriye, Fransız nüfuzuna terkedildi. Deutsche Bank ve Osmanlı Bankası yatırım yaparken biribirilerinin nüfuz sahalarına karşılıklı saygı göstereceklerdi75 . 1913 de Almanlar ingilizlerle de anlaştılar. Buna göre, hat Basra'ya özellikle Körfeze kadar uzatılmayacaktı. Böylece Almanya kendisi ve Osmanlı devleti adına (!) Basra körfezinin kontrolünü adetâ İngilizlere bırakacak bir anlaşma yapmış oluyordu. Ancak, bu aşamaya gelene kadar, Basra körfezinde Îngiliz-Alman rekabeti çatışmaya kadar gitmişti ve Osmanlı devleti de bu çatışmaya bulaştırılmıştı. Basra Körfezinde Îngiliz-Alman Rekabeti XIX. yüzyılın sonuna kadar Merkez'le bağlantısı son derece zayıf olan ve denebilir ki Midhat Paşa'nın valiliğine kadar (1869-1872) 73 a.g.e., s. 261-263. 74 Sultan Abdülhamid, Siyası Hatıratım, s. 139 75 Earle, a.g.e., s. 270-272 98 mahalli hanedanların yönetimine bırakılan Basra körfezi civarı, Osmanlı mülküne harita üzerinde aitti. XIX. yüzyıl boyu bazan Bağdat vilayetine bağlanan, bazan da müstakil vilayet halinde yönetilen Basra, yüzyılın ikinci yarısında uluslararası trafiğe açıldı ve tarımda monokültürel üretime geçildiğinden ihracatta belirgin bir artış meydana geldi. 1906 yılında Basra, Avrupa'ya yılda elli bin ton buğday ihraç ediyordu. Aynı zamanda İmparatorluğun en çok yün ihraç eden limanıydı (40.000 balya-7.000 ton). Bu ihracatın çoğu îngiltereye yapılıyordu76 , ingiltere gayriresmi şekilde Basra körfezinin ticaret ve ulaşımını yönetiyordu ve özellikle Kuveyt gibi önemli bir liman ve Necid kıtasını kontrol eden stratejik bir noktada da fiili protektorasını kurmuştu ki bu durum, Alman-Ingiliz rekabet ve çatışmasının nedeni olacaktır. Körfezin iktisadi merkezi Basra idi. 1889 Osmanlı nüfus sayımına göre Basra şehrinin nüfuzu 10.000 civarında idi77 ve kentte ticari gelişme dolayısıyla gözlenen belirgin bir değişme vardı. Gene bu dönemde kentte büyük devletler konsolosluklar kuruyordu. Uluslararası ulaşımın gelişmesine rağmen yeterli bir karantina örgütü kurulamadığından salgın hastalıklar artmağa başlamıştı. Demiryolu gelmeden önce, posta ve telgraf sisteminin kurulması, Basra körfezi ile hükümet merkezinin yönetsel bağlantısını nisbeten güçlendirmişti. Basra körfezi ile Bağdat arasındaki taşımacılık ise ilkel bir şekilde yapılıyordu. Lynch Steam Navigation Company modern nehir taşımacılığını tekeline almıştı. Ancak kumpanya bu ulaşımı pahalı ve düzensiz bir biçimde yürüttüğünden, Bağdat demiryolu bölgede dörtgözle bekleniyordu. XIX. yüzyılda tarımdaki gelişmeler dolayısıyla artan gelir ve vergilerden Osmanlı hazinesi aynı derecede yararlanamadı. Asayiş giderlerinin çokluğu ve Duyûn-u Umumiye'nin bazı gelirlere el atmış olması bunun nedeniydi. Ayrıca Osmanlı yönetiminin mali örgütündeki zaaf bu bölgede özellikle görülüyordu. 1904 de Britanya başkonsolosu, El Aksa ahalisinin nüfus listesine kaydedilmemek için ayaklandığını bildiriyordu78 . Yapısal değişme tamamen Atlantik ekonomik 76 Deutsche Orient Korrespondenz, "Der Handelsverkehr Kleinasiens" Berlin, 21 Sept. 1906, No. 39 77 Salname-i Vilayet-i Basra, sene 1307 (1889), s. 175. 78 PRO-FO 195 Nr.2104, "1904-31 June, From General Consul of Bagdad to British Amb. O'Conor". 99 sistemine dönüktü ve Basra, Osmanlı mülkünün değil, Avrupa sanayiinin çevre bölgesi durumundaydı. Britanya'nın Basra Körfezinde, ticaret ve ulaşım alanında kurduğu egemenlik, Kuveyt üzerinde yoğunlaşıyordu. Burada adeta fiili bir protektora kuran İngilizler, Kuveyt Emiri Mübarek us Sabah ile anlaştıklarından körfezdeki egemenliklerini siyasal yönden de perçinlemek gayretine düştüler. Kuveyt Emirliği'nin Osmanlı hakimiyeti altındaki durumunun ne olduğu bugün bile meçhuldür. Kuveyt vergi vermezdi. Bölgede hiçbir Osmanlı askeri birliği yoktu ve Osmanlı hakimiyetini belirleyen tek alâmet, İstanbul'dan tayin edilen bir Kadı'nın varlığı idi79 . Fazladan, Kuveyt Emiri Mübarek us Sabah'm İngiliz protektorasını kabul eder durumundan dolayı, Osmanlı yönetimi bölgeye buğday bile vermiyordu. Böylece Bağdat valisinin bu ambargosu ile bölgenin bağımsızlığı zımnen kabul edilmiş oluyordu.80 Bağdat demiryolunun Basra-Kuveyt'e kadar uzatılması işi, bu dönemde Osmanlı memurlarını yoğun olarak meşgul ediyordu. 1898 yılında Bağdat'daki Alman konsolosu Rosen, Şansölye Hohenlohe'ye yazdığı raporda81 , "Ordu komutanı Müşir Receb PaşcCnm. Basra-Kuveyt arasında bir demiryolunu çok gerekli gördüğünü, Anadolu Demiryolları Şirketi'nin bu işe ne zaman başlayacağını sorduğunu" bildiriyordu. Her yeni gelen vali ve ordu komutanı bu sorunla çok meşgul olduğuna göre Bab-ı Âli, stratejik önemi olan Kuveyt üzerinde çok duruyor demekti82 . Bağdat demiryolu tartışmaları sırasında Britanya dışişleri, Kuveyt'e ne Rusya'nın ne de Almanya ve Osmanlı devletinin yapacağı bir demiryolunun ulaşmasına izin verilemiyeceğini açıkladı83 . Almanya ile yakınlaşma arttıkça, Osmanlı devleti Kuveyt ve Basra şeyhlikleri üzerindeki egemenlik hakları konusunda giderek ısrarcı bir tutum takındı. Kuveyt'e yönelik bu türden Türk-Alman girişimleri üzerine Britanya, Basra ve çevresine daha fazla önem verdi 79 PRO-FO 78 No. 4947, "Confidential-Memorandum, Nov 26 1898, s. 5. 80 Said Paşa, Hatırat, C.a. s. 313-314. "Paşa, burada, bu duruma son verilmesi için emir verdiğini bildiriyor" 81 AAA, Türkei, 134 adh. Bd. 5 A 7222, "Consul Rosen zum Reichskanzler Hohenlohe Schilling- Fürst, 25 Mai 1898" 82 AAA. Türkei 134 adh. Bd. 6 A 7372, "Baghdad 25 Mai 1898, tarihli rapor, yeni Vali ve Müşir Fevzi Paşaların aynı konudaki müracaatı" 83 PRO,FO 78-4947 "Memorandum" Nov. 26.1898" s.5. 100 Örneğin, Basra konsolosunu, bu döneme kadar Hindistan kral naibliğine (India Government) bağlı iken, bundan sonra doğrudan doğruya Londra'da Dışişlerine (Foreign Office) bağladılar84 . Almanyanın denizcilik ve ticaretteki çıkarlarının yoğunlaştığı bu bölgede, İngiltere de giderek durumunu kuvvetlendirmek yolunu seçti. Sonunda, sessizce devam eden bu soğuk savaş, II. Wilhelm'in 1898 de İstanbul'u ziyareti sırasında bir sıcak savaş halini aldı. Bağdat hattının son durağı olan Kuveyt'te İngiliz himayesinde bir şeyhin hüküm sürmesini bir türlü hazmedemeyen Almanlar, Kayzer'in ziyareti sırasında bu işi çözmeye karar verdiler. Nitekim İmparator, Baron Marschall von Biberstein'e bu konuda kesin talimatı verdi. Sultan Abdülhamid, İngilizleri kuşkulandırmaktan çekinmekle beraber, Alman büyükelçisinin telkin ve vaadlerine kapıldı ve kendi sadık taraftarı olan Neci d' Emiri Ibnurreşid'e Kuveyt'e saldırmasını emretti85 . Hail'de bulunan Ibnurreşid, mahalli askeri birliğin desteğinde Kuveyt'e saldırınca İngilterenin -tepkisi sert oldu. Padişah'ı bu işe kışkırtan Alman İmparatoru, bu sefer, Sultan Abdülhamid'e müracaat ederek kıtalarını geri çekmesini istedi. Bu skandaldan sonra, Kuveyt ve Kuveyt'deki Britanya nüfuzu adeta dokunulmazlık kazandı. Almanya'nın güdümüne girmekte olan Osmanlı İmparatorluğu'nun ne kadar güç durumlara düşeceğinin, bu olay ilk habercisiydi. Tarihi Bir Miras Olarak Bağdat Demiryolu Anadolu ve Suriye'deki Alman demiryolculuk girişimleri, uluslararası politikada büyük çalkantılara neden olmuştur. Büyük devletlerin demiryol kavgası, her seferinde Osmanlı mülkünden dilim dilim verilen ödünlerle bir sonuca bağlanıyordu. Yüzyılımınzın başında demiryol, uygarlığın nimetlerinden yararlanmayı sağlayacak en etkin araçtı. Bu nedenle ilk anlarda yolsuz, güvenliksiz ve hizmet götürecek örgütlerin olmadığı Anadolu'da, Alman demiryolları bazı yararlı sonuçlar sağladı. Anadolu demiryollarının ehliyetli yönetimi dolayısıyla 1911 de Ankara hattı, 1912 de ise Eskişehir-Konya hattının gelirleri, saptanan /kilometre garantisini aştı. Böylece 1913 ten sonra Osmanlı hükümeti kilometre garantisi olarak 84 Canon J.T. Parfit, Tıventy Tears in Baghdad, London Simpkin Marshall Comp. 1916, s. 58-59 85 Tahsin Paşa, Abdülhamid, Yıldız Hatıraları, s. 53-54 101 birşey vermedi ve kârdan payını aldı.86 Bundan başka hattın geçtiği yerlerde tarımsal üretimin miktarı arttı. Demiryolla hem mal satılıyor, hem vergi gelirleri artıyordu. 1893-1911 yılları arasında Konya, Eskişehir ve Ankara sancaklarından sevkedilen hububat, meyva ve sebze miktarı % 1000 oranında artış gösterdi.87 Kumpanya, hastane, tarım istasyonları gibi tesislerle demiryol etrafındaki nüfusun hayat düzeyinin yükselmesine yardımcı oldu. Kıraç Anadolu'dan demiryol geçiren Alman kapitalistleri, Ege'nin verimli topraklarındaki Aydın ve Kasaba demiryolu kumpanyalarından daha çok kazandılar. Demiryolunun geçtiği yerlerde aşar gelirleri yirmi yıl içinde iki misline yakın arttı. Bundan başka Çar Rusyası'ndan ve Rumeli'den gelen göçmenler hat boyuna yerleştirilerek, Anadolu'nun ekonomik hayatının düzeyini yükseltmekte rol oynadılar. Demiryolu ile bu bölgelerin güvenliği de sağlanmış oldu. Bu tür tasvirler gerçekten de bir abartma sayılmamalıdır. Ancak Anadolu demiryollarının daha başından yapısal bir çarpıklığı vardı, zamanla (çok kısa bir zaman) bu çarpıklık ortaya çıktı. Osmanlı Asyası'nın parçalanmasıyla ortaya çıkan bütün ülkelerin (Türkiye, Suriye, Irak) ulaşım politikasındaki karmaşa ve sorunlar bu ortak kötü mirasa dayanır. Büyük devletler Osmanlı împaratorluğu'nda demiryollarını, insanları mutlu etmek gibi yüce amaçlarla kurmadıklarından, biribirilerinin yağmasına terkedilen alanlara el atmamağa çalışıyorlardı, ihtiyar İmparatorluğun mirasını yağmalayanlar arasına geç katılan Almanya, başlangıçta kimsenin nüfuz alanına aldırmak istemediyse de, gördüğümüz gibi sonunda aldırmak zorunda kaldı. Böylece Anadolu, Suriye ve Mezopotamya'nın her köşesi biribiriyle bağlantısı olmayan ulaşım şubeleri halinde ingiltere, Fransa ve Almanyaya bırakıldı. Bağdat demiryolu da bölük pörçük gerçekleştirilen bir proje olarak tarihe geçti. 1890-1896 arası izmit'ten Ankara ve Konyaya uzanan Alman girişimi, devamlı aynı başarı ve atılımı gösteremedi. 1912 de ancak Konya'dan Karapınara 290 kilometrelik bir hat uzatılmıştı. Hat bundan sonra devam edemedi. Bu sefer, güneyin verimlli topraklarında Toprakkale-îskenderun (59 km.) ve islahiye-Resulayn (453km. 1911- 1914 arasında yapıldı) ve Bağdat-Samarra arasındaki 119 kilometrelik 86 E.M.Earle, a.g.e., s. 253-255 • 87 Rıfat Onsoy, a.g.e,, s. 75-77. 102 diğer bir hatla (1912-1914 yıllarında yapıldı) ünlü Bağdat Projesi sona erdi88 . Bu biribirinden kopuk hatların, imparatorluğun topraklarına büyük uygarlığı götürmesi bir yana, bölgesel zenginliği yağmalamaktan ötede bir etkisi olmadı. Osmanlı ülkesi biribiriyle bütünleşemeyen ve işlerliğindeki devamlılık her an için sona erebilecek bir demiryolu ağına sahip olmuştu89 . Bu tür bir yol ağının, başka ulaşım araçlarının da ortaya çıktığı dönemde (ki bu dönemin gelişi 40 yıldan fazla sürmedi) ne kadar olumsuz sonuçlar doğuracağı açıktı. Motorlu araçların kullanılmasıyla ne Irak, Suriye ve ne de Türkiye de demiryolları, motorlu taşımacılık ile rekabet edemedi. Bağdat hattının en başarılı kesimi sayılan Haydarpaşa-Ankara hattının bugünkü durumu, Almanların demiryolculukta bıraktıkları tarihi mirasın niteliğini gösterir. Yarı sömürge koşulları içinde demiryoluna kavuşan Osmanlı ülkeleri bu hurda mirası bugün de taşımak zorundadırlar. St. Petersburg (Leningrad) Moskova demiryolunun güzergâhını bastonuyla çizen Çar II. Nikolailc imtiyaz avcılarının eline bakan Sultan II. Abdülhamid arasındaki trajik fark Bağdat demiryolu hikayesinde görülür. Çar, iki Rus başkenti arasında en çabuk ulaşımın sağlanmasını düşünmüştü. Sultan ise ülkesinin zenginliklerini tümüyle yağmalamak isteyenlere "evet" demek zorundaydı. Birinci yol, halen, çağımızın süratine cevap verebiliyor, ikincisi ise, vaktiyle yağmalanmak istenen taraısal merkezleri izleyerek ilerlediğinden, ülkemizin iki metropolü arasındaki süratli ulaşım gereksinmesine cevap veremiyor. 88 Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, s. 164- 165 Ancak Büyük Savaş'ın sona erdiği ve Osmanlı Ordusu'nun çözülüp Arabistan eyaletlerini kaybettikleri tarihte, Toros'ları geçen tüneller tamamlanmıştı. Böylece, Nusaybintstanbul arasını kesintisiz geçen ilk ve son tren 9 Ekim 1918 de, Bağdat demiryolunda çalışan Almanların ailelerini ve Alman askeri yetkililerini kaçırmak için harekete geçti. Reinhard Hüber, Die Baghdadbahn., s. 48. 89 ilhan Tekeli, "Evolution of Spatial Organization in the Ottoman Empire" Edit. L. Cari Brown, From Medina to Metropolis, The Darvvin Press, Princeton, New Jcrsey 1973, s. 259-264. 103 BÖLÜM IV OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA AZINLIKLAR SORUNU VE ALMANYA Osmanlı împaratorluğu'nun son yüzyılı bir azınlıklar sorunu olarak tarihe geçmiştir. XIX. yüzyıla kadar Pax Ottomana diye adlandırılan İmparatorluğun siyasal birliği, bir Roma İmparatorluğu görünümündeydi. Tuna'dan Fırat kıyısına, Kafkaslar'dan Afrika çöllerine kadar çeşitli ırk ve dinden toplulukların bir arada yaşadığı ve kozmopolit bir yönetici sınıfın çekip çevirdiği bir devlet ve toplum yapısı vardı. Bu birliğin parçalanması, sadece Fransız devriminin Balkanlar ve ve nihayet Yakın-Doğu halkları üzerinde yarattığı etkiyle açıklanamaz. Osmanlı kavimleri arasında ulusalcılık ideolojisi, çok zayıf olan burjuvazinin yayabileceği bir akım değildi. Kaldı ki Balkanlar'da ulusalcı ideolojinin yayılmasında gerçek anlamda bir burjuvazi ve burjuva ideolojisi ile ilgisi çok az olan Ortodoks kilisesinin rolü büyük olmuştur. İlginç olan bir diğer nokta, Fransız devriminin ideolojisi olarak bilinen ulusalcılığın Balkanlar'da, bu devrime ve ulusalcı hareketlere düşman olan Avusturya ve Rusya tarafından yardım görmüş olmasıdır. Birincisi; Balkanlar'da XVIII. yüzyıldanberi kurduğu ticari ilişkiler dolayısıyla, ikincisi; daha çok kilise ve propaganda ile etkin olabilmiştir. Osmanlı Impartorluğu'nun tem ellerindeki ilk çöküntü Balkanlar'da başladı. Balkan halklarının ulusalcılık duyguları ve eylemlerini ise Rusya desteklemiştir. Ticaret ve sanayide bir üstünlüğü olmayan bu hantal ülkenin Balkanlar'a nüfuzunu F. Engels şöyle açıklıyor,1 "Batılı diplomatların Türkiye üzerindeki görüş ve düşünceleri, bir takım değersiz bilgilere dayanır ve İngiltere, Fransa, hatta Avusturya uzun bir zamandır karanlıkta el yordamıyla i F. Engels, "Türkiye Sorunu" Doğu Sorunu: K. Marx, ve F. Engels (Derlemeler) Sol Yayınları, Ankara, 1977, s. 35-37 104 belli bir doğu siyaseti araştırırken, bir başka devlet hepsini geride bıraktı. Geleneklerinde ve kurumlarında, özünde ve davranışlarında yan-Asya'lı olan Rusya'nın Türkiye'nin gerçek durumunu ve yapısını kavrayabilecek nitelikte insanları vardı. Rusya'nın dini, Avrupa Türkiye'sindeki insanların onda dokuzunun diniyle aynıydı. Dili Türk uyruğundaki yedi milyonun diline çok benziyordu. Bu imkânlar Rus diplomasisinin faaliyet olanağını ar tirdi. Ortodoks kilisesi Rusya'nın başlıca yardımcısı idi." Gerçekten de Rusya, Balkanlar'ı parçalayan birinci devletti. Fransa ise Lübnan ve Suriye'de; ingiltere ise Yunanistan ve sonraları Doğu Anadolu'da etkin olmaya çalıştılar ve bölücü faaliyetlere giriştiler. Balkan ülkelerinde ulusalcı eylemlere yön veren akımlar, bağımsız kilise, özerk yönetim istekleri biçiminde gelişti ve sonunda büyük devletlerin aralarındaki çatışma ve uzlaşmalarla bağımsız devletlerin doğuşu hazırlandı. Bu gelişmeler her şeyden önce, Balkan halklarının iktisadî birliğinin parçalanması ve siyasal boyutta da bir birlerine düşmanlık duygulan beslemeleriyle sonuçlanmıştır. Ulusalcılık, Osmanlı kavimlerinin bünyesinde doğmuştu ama kısa zamanda büyük devletler tarafından yönlendirilip, kışkırtıldı. Bu olgu, egemen ulus denen Türk'ler için de geçerlidir. , Berlin Kongresin'den sonra Osmanlı imparatorluğu, Slav tebasının çoğunu kaybetmişti. Makedonya bölgesindeki etnik gruplaşmalar çatışma noktasına ulaşmıştı, imparatorluğun Arap vilayetlerinde etnik kıpırdanmalar görülmemekle beraber, doğu Anadolu ve Çukurova bölgesinde Ermeni ulusalcılığı harekete geçmişti. Büyük devletler doğu Anadolu ve Makedonya bölgesinde kendi nüfuzlarını yerleştirmek amacıyla ıslahat taraftarlığı yapıyorlardı. Almanya'nın Osmanlı Imparatorluğu'nda sempati kazanmasının nedenlerinden biri de ıslahat konusunda Osmanlı yönetimine karşı daha ılımlı ve az baskıcı bir tutumu olmasıydı. Almanya Bismarck döneminde bile Osmanlı Imparatorluğu'nda, ingiltere, Fransa ve Rusya'nın uluslararası bir sorun haline getirdiği adlî ve idarî ıslahat konusuna aktif olarak karışmadı. 24 Aralık 1882'de Bismarck'la görüşen Osmanlı elçisi M.Nizameddin Bey, Bismarck'ın doğu Anadolu ıslahatı için bir Türk müfettiş tayinini tavsiye ettiğini bildirmişti.2 Oysa öbür ülkeler uluslarası teftiş komisyonlarından söz ediyorlardı. 2 B.A.Ttld. Evr. Kısım 14 ZarJ 74/ J36, "a Safer 1299/24 Kânunevvel 1882 tarihli layiha ", s. 3-4. 105 Bismarck'tan sonra bu olumlu tarafsızlık politikası da bırakıldı ve Almanya azınlıklar konusunda Osmanlı politikasını daha çok destekler görünen bir tavır takındı. Temelde Alman împaratorluğu'nun Osmanlı azınlıkları konusunda bundan daha farklı bir politika izlemesi de mümkün değildi. "Doğu sorunu" 1853 Kırım Savaşı ve 1856 Paris Kongresi'nden beri bütün boyutlarıyla ortaya çıkmıştı. Osmanlı azınlıkları üzerinde büyük devletlerin her biri, izleyecekleri politikayı saptamışlardı. Fransa katoliklerin, İngiltere kendi yarattığı protestan cemaatının ve Rusya Ortodoksların koruyucusu olarak bu konuda etkin ve tahribkâr bir yol izliyorlardı. Avusturya Habsburgları ise imparatorluklarını güney-doğu Avrupa topraklarına doğru genişletmek emelindeydiler. Almanya siyaset arenasına çıktığında, Osmanlı ülkesinde önderlik edecekleri azınlık grubu kalmamıştı. Bu nedenle, İmparatorluğun birliğini destekler bir tutumla nüfuzunu yerleştireceği inancı, Alman dış politikasının temel prensibi oldu. Bu tutum onun koloniyalist faaliyetlerini süratle gerçekleştirmesine engel değildi ve olmadı da... Göreceğimiz gibi. Filistin'deki Alman kolonisi hızla kalabalıklaşırken, protestan misyonerler de imparatorluğun Suriye ve Filistin bölgesine dağıldılar. Üstelik Fransa ve ingiltere'nin her hareketi, Rusyanın her sözü, Osmanlı yöneticileri arasında kuşkuyla, hattâ nefretle karşılanırken, Almanya bu gibi koloniyalist faaliyetlerini Sarayın ve Bab-ı Âli'nin hoşgörüsü ile gerçekleştirmiştir. Berlin Kongresi'nden sonra Osmanlı Imparatorluğu'nun resmî ideolojisi durumuna gelen panislamizm, bir bakıma Avusturya-Macaristan'daki "imparatorluk milliyetciliği-Kaiserreich nationalismus" u andırır. Ülkenin Asya ve Afrika'daki son parçalarını bir arada tutmak. Rumeli kıtasını çoktan gözden çıkarmışa benzeyen Osmanlı yöneticilerinin tek amacı olmuştu artık. Şimdi imparatorluk halklarının çoğu islâm dininde olduğuna göre onları ancak Halife bir arada tutar ve diğer dünya Müslümanları da kurtarılarak bu bayrak altında birleştirilebilirdi. İste Almanya, bu ölü doğan ideolojiye sarıldı, daha doğrusu onu destekler göründü. Panislamizmin mantıkî ve gerçekçi olduğuna inanır görünen bir politik tutum takındı ve hatta Alman doğubilimcileri bu tezi destekleyen araştırma ve yayın faaliyetine giriştiler. Artık İmparatorluktaki hırıstiyan tebanın çoğunluğu doğu bölgesinde idi. Slav ve ortodoks Yunanlıların sorunları bitmiş sayılabi- lirdi. Ancak Almanya, özellikle Filistin ve Suriye'deki kolonizasyon faaliyetiyle bu ülkenin azınlıklar sorununa, etkileri bugüne kadar süren yeni boyutlar ekledi, imparatorluğun diğer bölgelerinde ise Almanya'nın misyoner faaliyetlerinin yaygınlığına dair belirli bir. kanıt yoktur. Protestanların Osmanlı împaratorluğun'da resmen millet olarak tanınmaları Tanzimattan sonra 1850'de ingiliz Büyükelçisi Lord Stratford Redcliffe'in teşebbüsü sayesinde olmuştur. Protestanlık resmen tanındıktan ve protestan cemaatine de "millet" statüsü verildikten sonra bu mezheb özellikle şark katolikleri (Marunî, Melkit, Ermeni katolik) ve Ermeni-Gregoryen cemaati arasında hızla yayılmağa başladı. 1830'lardan beri Suriye-Lübnan, doğu Anadolu ve yukarı Mezopotamya'da Amerikan okulları ve misyonları mantar gibi bitmişlerdi ve bunlar protestanlığı 40-50 yıl içinde bu bölgelerde küçümsenmeyecek sayıda taraftarı olan bir mezhep haline getirdiler. Bu bölgelerde vilayet ve liva idere meclislerinde protestan cemaatın temsilcileri bulunuyordu ve gerek ecnebi, gerekse yerli protestanların okulları her tarafta açılmağa devam etti*. Protestan misyonerleri, taraftarlarına iş güvenliği ve eğitim sağlayan bir çalışma biçimi izlemişlerdir. Bu mezhebin gelişiyle Osmanlı Ermenileri arasında ulusalcılık akımının güçlenmesi zaman olarak denk düşüyorsa da, ikisi arasında kesinlikle kanıtlanan bir laağıntı henüz inceleme konusu olmamıştır. Ancak, ingiltere'nin protestanlığın koruyucusu olarak, bu tür ulusalcı akım ve hareketleri aktif bir biçimde desteklemesinden dolayı, II. Abdülhamit yönetimi protes tanlığın koruyuculuğunu Alman împaratoru'na vermekte tereddüd etmedi. Almanya, Osmanlı topraklarına sızdığında, protestanlığın liderliğini elde etmek konusunda gecikmişti ama, siyasal ve ekonomik ittifak kurduğu ülkenin yöneticileri Almanya'ya bu unvanı vermekte yarar gördüler. Alman imparatoru koruyuculuk statüsünü diğerleri gibi kullandı. Daha doğrusu yalnızca bir yerde kullandı. Filistin'de... imparator, Filistin gezisi sırasında katoliklerin hamisi unvanını da Padişah'tan hediye olarak aldı ve imparatorluğun bu köşesine, her din ve mezhebten Alınanlarını yerleştirmeğe başladı. Kısa sürede, Filistin; vakıflar, okullar, yardım dernekleri, tarım örgütleri ve kolonileriyle * Bu konuda yakında (Amme İd. Der. C. 14. Sayı 3 - Eylül 1981) çıkacak Osm.Imp'da Amerikan Okulları, adlı makalemizde daha etraflı bilgi veriliyor. 107 Almanların egemen olduğu bir ülke haline geldi. Evvelce de belirtildiği gibi, 1900'larda Osmanlı topraklarındaki en kalabalık protestan misyonu Almanya'nın idi. Alman katolikleri de etkenlikte protestanlardan aşağı kalmıyordu. Bütün bu girişimlerine rağmen Almanya, Osmanlı hıristiyanları ve musevileri arasında değişik bir faaliyet izledi. Siyasal yönden onları kışkırtığma ilişkin bir kanıtımız yok. Tam tersine, Almanya'nın azınlıklar konusunda Osmanlı yönetimine paralel bir görüş ve davranışı vardı. Gene yerli hıristiyan grupları protestanlığa kazanmak gibi bir çabada da, Amerikan misyonerleri ile boy ölçüşecek bir sonuç sağlamış sayılmazlar. Zaten protestan Alman misyonerlerinin, ingiliz ve Amerikalılardan en önemli farkı buydu. Alman Protestanları, birinciler gibi Ermeni, Kaldanî ve Süryani Katolik grupları arasında propoganda yapıp mezhep yayma faaliyetlerine girişmediler. Alman Protestanları özellikle Filistin ve Suriye'de tarım, sosyal hizmetler gibi dallarda çalışma ve örgütlenme yöntemini kullanarak, yerel halkın sempatisini kazanmak ve bu sayede Alman kolonizatörlerin bölge Arap'larıyla çatışmaya düşmeksizin yerleşip yaşamalarını sağlamak yolunu yeğlemişlerdir. Örneğin, Alman Templer tarikatı bu gibi sosyal hizmet götüren ve tarımın ıslahı alanındaki çalışmalarıyla bu sonucu sağlayan grupların başında gelir3 . Diğer yandan, HayfaYafa-Kudüs'e yerleşen Württemberg'li göçmenler bölge halkının uğraşı dışındaki alanlarda ticaret yapıyor veya zenaatle uğraşıyorlardı. Alman protestan misyonerlerinin (ki sayıları kalabalıktı) Osmanlı makamlarıyla herhangi bir çatışmaya düştükleri görülmüyordu. Çünkü, Berlin'in politikasını ustalıklı bir biçimde uygulayarak çalışıyorlardı. Oysa, Amerikalı ve İngiliz misyonerlerin sık sık bu tür tatsızlıklara neden olduğu ve Osmanlı makamlarıyla çatışmaya düştüğü biliniyor. Alman misyonerlerinin tek amacı bakir Osmanlı ülkesinin verimli topraklarını Alman'lara açmak için çalışmaktı. îşte bu özellik, Alman koloniyalizminin çalışma yöntemini diğer büyük devletlerin eylem biçiminden ayırıyordu ve bir ölçüde de başarılı kılmaya yarıyordu. Tipik bir örnek olarak Ermeni'lerin ulusalcılığına karşı Alman'lann tutumunu ele alalım. Bu konuda Almanlar, diğer batılı ülkelerden daha farklı bir tutum takındılar. Bazı Alman diplomatları, bu 3 Alex Carmel, "The German Settlers in Palestine and their relations with the local Arabs and the Jevvish Community", Studies on Pal estine during the Ottoman period, Edit. Moshe Ma'oz, The Magnes Press, Jerusalem, 1975. s. 441-447. 108 konuda diğer Avrupalı meslektaşları gibi hareket ettilerse de, bu davranışlar resmiyet, kazanmamış, yalnızca kişisel planda kalmıştır. Ermeni sorununda da Alman dış politikası, başlangıçta, karışmazlık ilkesini benimsemiş, hattâ destek ve sempati gösterisinde bulunmak, gerek misyonerler gerekse diplomatlar arasında kaçınılan tavırlardan olmuştu. Bismarck, 1883 yılında Britanya dışişleri bakanı Lord Granville'e verdiği bir cevabi yazıda: "Ermeni sorununda İngiltere ile birlikte Osmanlı Sultanı'na baskı yapmamaya kesin kararlı olduğunu" 4 bildirmişti. Bismarck bu tutumunda yönetimi boyunca ısrar etti. Berlin Kongresi'ne Ermeniler özerk yönetim istemek için Patrik Varjabedyan başkanlığında bir temsilciler heyeti gönderdiklerinde, kongre'- nin hâkimi Bismarck, temsilcileri küçümsedi ve isteklerini gündeme almadı. Bunun üzerine Patrik: "Hakkımızı ancak mücadele ile elde edebileceğimizi bize öğrettiniz" dedi. Bu dönemde Ermenilerin talepleri, Ermenistan için daha çok Cebel-i Lübnan'ın statüsüne benzer, özerk ve karma meclisli bir idareye sahip olmak gibi görünüyor5 . Zamanla sorun dallanıp budaklandı. Ermenilerle meskûn yerlerde çeşitli güçler tarafından yaratılan şiddet ortamı silahlı eylemlerin doğuşuna neden oldu. Ermeni milli kuruluşları ilginç bir ideolojiye ve gelişime sahiptir. Hınçak komitesi daha çok Rusya Ermenileri arasında doğup güçlendi. Sosyalist ideolojiyi benimseyen bu komite, esas olarak tarım proleteryasının büyüdüğü Rusya Ermenistanmda taraftar topladı. Taşnaksutyun ise milliyetçi-burjuva bir ideolojiye sahipti ve terörist eylem güden bir komiteydi. Bu ikisinin dışında, Osmanlı imparatorluğu ve Çar Rusyasında kentli tüccar ve sanayici Ermenilerin destekledikleri Ramgavar, anayasal demokrat düzene ve ılımlı bir evrime inanan ve bu sistem içinde iki imparatorlukta da özerk ve ulusal yönetime kavuşmayı amaçlayan bir kuruluştu. Alman diplomasisinin Ermeni sorunundaki tutumu, önceleri, ısrarla "işe karışmamak" iken, zamanla "işe karışmak" şekline dönüştü. Yüzyıllardır birlikte yaşayan iki kavim, ingiltere, Fransa ve Amerika Birleşik Devletlerinin siyasal, ekonomik ve misyoner etkinlikleri yüzünden karşı karşıya gelmişti. Almanya ortaya çıkan olayları şiddet4 AAA, Copy Secret A 3242 I-A B.q 133, Adhib XIII, Türkei, Bd. 6-7," June 14, 1883 Lord Granville'den Amphtill'e" 5 Times "Saturday, Oct. 15-1881" A. Hagopyan, "Ermeni reformu Doğu Anadolu ıslahatından ayrı olarak ele alınmalı ve Ermenilere Lübnan'daki gibi bir idare verilmediçke mücadele devam etmelidir" demektedir. AAA, I.A.B. q. 133 a.d.h. XIIIB d. 4-5 / Armenische Reformsfrage" August 1881-82. 109 le bastırmak konusunda akıl hocalığı yaptı. Büyük savaşa girildiğinde durumun tamamen bu yönde geliştiği açıktır. Facialar bütünü haline dönüşen Ermeni tehciri gibi bir olayı, bu dönemde, ön planda Alman genelkurmayının tavsiye ettiği ve yönettiği, savaş sırasında ve sonrasında açıklanmıştır. 28 Temmuz 1332 (1915) de askeri güvenlik nedeniyle çıkarılan bu sürgün kararının uygulanmasına, bir çok yerlerde Alman konsolosları ve subaylarının yönetici ve teşvikçi olarak katıldığı ileri sürülmüştür6 . Resmi ve gayriresmi Alman yayınlarının bu iddiayı çürütecek yeterlikte olmadığı görülüyor.7 Osmanlı împaratorluğu'nun müslüman azınlıkları üzerinde Almanya'nın, İngiltere ve Fransa'nın aksine, ulusalcılığı teşvik eden bir eylemi görülmemiştir. Hatta, Arap dili ve tarihini araştıran Alman uzmanlar bile incelemelerini "islam" kavramı içinde sunmayı yeğlemiş görünüyorlar. Panislamizm doktrini, Alman siyasal çıkarlarıyla bağdaşıyordu. Osmanlı birliği içindeki bir Ortadoğu, Alman iktisadi stratejisine uygundu. Halifenin ideolojisini izleyeek Fransız ve İngiliz kolonilerindeki müslümanlar ise Alman dünya siyaseti prensiplerine uygun gelişmeler doğurabilecekti. Esasen, Rusya'nın Avusturya İmparatorluğu'nda panslavizmi kışkırtmasından sonra 8 , Avusturya da Almanya ile birlikte panislamizm ve pantürkizm gibi akımlara sempati gösterme yolunu seçti. Panislamizmin dostu görünen Almanya, bir yandan da Filistin topraklarında Araplar ve müslümanlarla iyi geçinerek, Alman Protestan, Katolik ve Yahudilerinin yerleşmesine olanak sağlıyordu. Mamafih, Almanya'nın Filistin'deki Müslümanlarla çatışmasına vakit kalmadan büyük savaştan yenik çıkıp ortadan 6 "The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916" Documents Presented to Viscount Grey of Falladon by Viscount Bryce London Causton and Sons, 1916, N. '34 s - 33° vc §u Çağdaş eser Canon J.T. Parfit, Tuıenty years in Baghdad and Syria, London, Şimpkin Marshall, Hamilton Kent and Co., 1916, s. 56-58. 7 Savaştan sonra Alman Dışişleri nin resmi araştırıcısı Johannes Lepsius, Ermeni sorununda Almanları temize çıkarmak için şu kitabı yazdı: Deutschland und Armenien 1914-1918, Der Tempelverlag in Postdam, 1919: Burada, s. LV-LVIII arasında Rössler, Eckart v.b. gibi Almanlar hakkındaki temize çıkarma çabaları ikna edici değil... Von der Goltz, Liman von Sanders ve Elçilik yetkilileri hakkında yeterli ikna edici kanıtlar ileri sürülmediği gibi, belgelerin seçilmiş ve tek yanlı olduğu açık. Kaldı ki bu belgelerde de kesin ifadeler yoktur. ' Ayrıca: Bonn'daki Dışişleri Bakanlığı arşivinde AAA, Armenische Frage I.A.B. q. Türkei 133 adh. 13, dosyasında 1914—1915 ve 1916 Ağustosuna kadar olan belgeler yoktur. -Lepsius tipi araştırıcıları çürüten bir eser: Burchard Brentjes, Drei Jahrtausende Armenien, Verlag Anton Schroll, Wien-München, 1976, s. 9-15 8 Alfred Fischel, Der Panslauıiımus bis zum Weltkrieg, Stutgart und Berlin, 1919, J.G. Cottasche Verlag, ulusalcı hareketleri ve Rusya ile ilişkileri hakkında bilgi vermektedir. 110 çekilmesi, Avrupa devletleri arasında, doğulular için en sempatik devlet görünümünün ve anısının yaşamasını sağladı. İkinci dünya savaşı sırasında Kudüs Müftüsü'nün liderliğindeki Filistin Müslüman gruplarının Alman taraftarı olduğunu hatırlayalım. Filistin'de Alman Kolonizasyonu Filistin'le Almanların ilgileri daha Prusya Krallığı zamanında başladı. 1842 Mayısmda Prusya, genç bir doğubilimciyi, E.G.Schultz'u Suriye ve Filistin Viskonsül'ü olarak Kudüs'e tayin etti. 1849 a kadar - Fransa, ABD, Sardinya, Avusturya ve Rusya Çarlığı da konsolosluk açınca Kudüs'teki temsilcilerin sayısı altıya yükseldi. II. Wilhelnrin 1898 deki ziyaretinden sonra Kudüs'teki Alman temsilciliğinin derecesi başkonsolosluğa yükseltildi. 1842-1880 arasında, Almanya'nın" en faal konsolosları, Alten, Rosen ve Münchhausen'dir. Bunlar kolonizasyon işinde son derece başarıyla çalışan memurlardı. Üstelik, Rosen ve Alten Yahudilere karşı önyargıları olmayan aydın kimseler olduklarından, Alman yahudiliğinin de bu ülkelerde Alman kültürünü yayıp, Alman çıkarlarını en iyi koruyacak bir topluluk olacaklarını kavramışlardı9 . Örneğin Friedrich Rosen'in 1899'da Konsolos olan oğlu Georg Rosen Alman Yahudilerinin Filistini kolonize etmeleri için büyük gayret göstermiştir. Sionist hareketin düşmanı olan bu Alman diplomatının, Alman Yahudilerinin Yardım Birliğinin "Hilfsverein der Deutschen Juden" faaliyetini canla başla destekleyip, okul, yetimhane gibi kurumlar açmalarını teşvik etme nedeni, Filistinde Fransız kültürünün ve nüfuzunun artmasını engellemek ve Alman kültürünün yerleşmesini hızlandırmaktı10 . Daha önce de belirtildiği gibi Almanlar Osmanlı İmparatorluğunun tümünde çok az okul açtıkları halde, Filistin'de yerleşen Alman kolonisi, Alman kültürünün yayılması için çok gerekli gördüklerinden, Filistin'in yerli halkı için bir dizi okul ve yetimhane kurdular. Bu konuda Alman konsolosları en büyük faaliyet ve desteği gösterdiler. Özellikle G. Rosen'in zamanında Templar tarikatının sosyal yardım faaliyetleri arttı. Örneğin, sadece yerel Arap halkı için iki yetimhane kuruldu. Alman katolikleri de Palaestina Verein der Katholiken Deutschlands" adlı örgütün desteğinde okul ve yetimhaneler açtılar. Nihayet İmparatorluk devrinde "Kaiserıverther Diakonissen" 9 Mordechai Eliav, "German Interests and Jewish Community in Palestine", Studies on Palestine during the-Ottoman Period, s. 427-428, 439. 10 a.g.m., s. 437-38 111 ve"Kaiserin Augusta Victoria Stiftung" bütün Filistin'in en büyük vakfı ve misyonerlik merkezleri olarak kuruldular. Esas faaliyetler "Deutsche Verein Für Heiligenland" (Mukaddes Topraklar Alman Birliği) tarafından yürütülmekteydi. II. Abdülhamit'in Almanya ile yakın ilgisinin sonuçlarından biri de bilindiği gibi katolikliğin hamisi rolünü kendiliğinden yüklenen II. Wilhelm'in de bu konuda zımnen teşvik edilmesiydi. Bu durum bazı diplomatik güçlüklerin doğmasına neden oldu. Şöyle ki; 1902 Nisanında Kamatne kilisesinde muhtelif din ve mezhebe mensup rahipler arasında kavga çıkıp bu esnada iki Alman rahip yaralanınca, devletler arasında diplomatik arbede çıktı. Berlin sözleşmesine göre, Fransa katoliklerin koruyucusu iken, Almanya'nın bu iddia ile ortaya çıkması işi karıştırdı. Osmanlı devleti Almanya'nın tarafını tuttu11 . Hem protestanlık hem de katolikliğin koruyucusu olan Almanya'ya vakıf, kilise, okul açmak gibi faaliyetlerinde göz yumuldu. Hattâ, muhtemelen, yeni bir denge kurmak için bu istendi de. Bu gibi vakıf, kilise ve okulların yanında 1860 lardan itibaren Alman'ların Filistin'e yerleşmeleri de başlamıştı. 1 Haziran 1867 de çıkarılan bir kararname ile yabancılara Osmanlı ülkelerinde toprak satın alma izni verilmişti. 1869 da Osmanlı Devleti ile Prusya Krallığı arasında yapılan bir anlaşma ile Almanlar da bu hakkı elde ettiler. Böylece, Filistin'de 1871 de Sarona (Yafa kuzeyi), 1872 Emek RefaHm ('Kudüs'ün dışında), 1890 larda Walhalla (Yafa civari) ve Neuhardthof (Hayfa civari) gibi Alman kolonileri kuruldu12 . Görülüyor ki protestan ve katolik Almanların ardından Alman yahudileri de geliyorlardı. Bu koloniler "Hilfsverein der Deutschen Juden-Alman Yahudileri Yardımlaşma Birliği" tarafından organize ve finanse ediliyorlardı. Ayrıca Hod adlı Hollanda ve Alman yahudilerinin kurduğu bir örgüt vardı13 . Alman yahudilerinin yerleşme ve toprak satın alma gibi konularda karşılaştıkları kolaylık, Alman diplomat ve konsoloslarının bu alandaki gayretlerinden ileri gelmektedir. Örneğin, ABD tebasına geçen Yahudilerin toprak satın almalarına engel olunduğu, hattâ bir ara ABD pasaportu taşıyanların Hayfa ve Yafa'da karaya bile çıkarılmadıkları biliniyor14 . n Sait Paşa, Hatırat, C.2. s. 208 "29 Zilhicce 1319/8 Nisan 1902" tarihli takrir 12 Eliav, a.g.m. s. 430-431 13 a.g.m., s. 439 i4.Amerikan tebalı Yahudilerin arazi alımının önlendiği hakkında A.B.D. Kudüs Başkonsolusu VVilliam B. Hess'in raporu, NAUS, "Despakhes from U.S.Consul in Jerusalem, T.471, Roll 8, "Jews buying land-W.B.Hess August 18, 1893" Yahudi gücünün önlendiği hakkında: NAUS, "Desp.from U.S.Consuls in Jerusalem", T. 471, Roll g, "Consul S. Merril, April-15, 1899- Nr. 12" ve NAUS, "Despatches from U.S. Ministers to Turkey" "Strauss, January 12, 1899-M. 46, Roll 66, Nr.38" 112 Resmi Alman görüşünü temsil edenler, (örneğin Hans Rohde), siyonist kolonilerin Alman kültürünü ve çıkarlarını Filistin'de en iyi koruyacak öğeler olduğu inancında idiler ve bunda yanılmıyorlardı. Alman yahudileri Filistinde yerleştikçe ve Alman konsoloslarından yardım gördükçe güçlendiler ve Alman kültürü ve çıkarlarının en sadık koruyucu ve yayıcıları oldular. Bu sayede Filistin'de almancanın en çok konuşulan dil ve Almanya'nın en çok saygı uyandıran ülke olduğunu çağdaş gözlemciler belirtiyorlar15 . Filistin'de Almanca konuşan Yahudilerin nüfus miktarında ve yerleşme merkezi sayısında bir artış görülüyor. Berliner Börsen Courier 1898 Ekiminde Filistin'deki Yahudi kolonilerinin sayısını 32 olarak veriyor. Bunların toplam nüfusu 5000 olup 25000 desyatin arazileri vardı61 . Yeni gelen yahudi nüfus ticarette de aynı başarıyı gösterdi. 1909 yılına ait raporlar Filistin ve komşu sancaklarda ticaretin dörtte üçünün yahudi nüfusun elinde olduğunu bildiriyorlar.17 Özellikle Alman yahudileri ticari hayatta öncülüğü ele aldı. Hiç şüphe yok ki Alman sermayesi bakir topraklara yerleşen bu nüfusun yaratacağı şeylerden payını almak fırsatını kaçırmadı. Gelen Alman yahudiler ve hırıstiyan grupların modern tarım yapmaları, zenaatlarında modern usulleri kullanmaları ve ulaşım ve otelciliğin geliştirilmesi için kredi muslukları açıldı. Almanyadaki hayır kurumlarının ianelerinden çok bu süreç Alman kökenli kolonizasyonun başarısında etkin olacaktır. 1897 de "Deutsche Orient Bank"ın bir şubesi olarak açılan Palaestina Bank 100.000 Marklık bir fonla işe girişti.18 Bu Filistindeki ilk ve güçlü bankacılık kuruluşuydu. Başarıyla desteklenen göç politikasından dolayı nüfus ve arazi miktarındaki artış devam etti. Resmi Alman raporlarına göre, 1910 yılında Osmanlı împaratorluğu'ndaki 500.000 Yahudinin 100.000'i Almanca konuşuyordu. Bu doğrudan doğruya Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve Romanya'dan gelip Filistin'e yerleşen Yahudilere ilişkin rakamdı. Çünkü, Osmanlı ülkelerinin otokton Musevi nüfusu bilindiği gibi ya Arapça ya da İspanyolca konuşmaktaydı. Gelen Alman Yahudileri, Ibranice öğrenimine başlamadan önce Almanca eğitim veren okullar kurdular, n Nisan 1912 de Filistin'de Alman yahudileri Almanca 15 Eliav, a.g.m. s. 439. 16 Berliner Börsen Courier, "14.10.1898", ÂAA, Türkei 195, Bd. 1-2 17 O.G. Indjikyan, Burjuazijıa Osmanskoi Imperii s. 158-159. 18 Eliav, a.g.m. s. 439 113 eğitim yapan bir teknik okul kurduklarında19 , bazıları eğitimin Ibranice yapılmamasını şiddetle protesto ettiler. Nitekim, Filistin yahudi Okullarında Ibranice eğitimin başlaması ve modern ibrani dilinin yerleşip gelişmesi için gerekli çabayı da Alman Yahudileri gösterdiler. Alman yahudilerinin kurdukları lise (Örneğin Yafa'daki gimnazyum) ve diğer okullarda yavaş yavaş modern ibrani dilinin geliştirildiği ve öğretildiği görülmüştür. Bu sayede îbranice, yavaş yavaş okulun, sokağın ve evin dili olmaya başlamıştı.20 Bu konuda mali ve siyasal destek, merkezi Almanyada bulunan ve güçlü bir kuruluş olan "Filistin Yahudi Birliği" tarafından sağlanıyordu. Filistin'e başka ülkelerden Yahudilerin de göç edip yerleşmesinde en büyük rolü Alman İmparatorluğu oynamıştır. Belirttiğimiz üzere, Rusya, Romanya ve Avusturya Yahudilerinin Filistin'e göçü hattâ ayak basmaları dahi önlenmekteydi. Ancak çoğu almanca konuşan bu grupların ülkeye göç ederken çeşitli yollarla ABD veya ingiltere tebasına geçip geldikleri görülüyor21 . Fakat asıl aktif destek ve himayeyi Alman imparatorluğu yetkililerinden gördükleri açıktır. ' Özellikle birinci dünya savaşına girildiğinde Filistin'de Almanca konuşan, fakat kimi Britanya, kimi ABD, kimisi Rusya tebalı 19 AAA. Türkei 195, A. 519, Nr. 1063, "Kaiserlich Deutsches Vizekonsulat in Haifa, 18 April 1912" Viskonsul Hordgy den Şansölye Bethmann- Hollweg'e. 20 "Der Kampf um die Haebreische Sprache in Palastina", Veröffentlichungen des Aclions-Comites der ^ionistichen Organisation zum Sprachenstreit in Palastina, Nr. 2, Januar 1914. AAA Türkei 195, Bd. 3. K 176485, "Haifa Viskonsülünden 17 Nov. 1913, Şansölye Bethmann-Holhveg'e. AAA, Türkei, 195, Bd. 2, 2, K 176337, "Viskonsul Haifa, 11-12 April 1912 zum Reichskanzler Bethmann-Holhveg" 21 Örneğin ABD'nin Kudüs Konsolosu Salah Merril'in 2 Ocak 1894 de verdiği rapora göre; 1893 yılında Filistin'e yerleşen ABD tebalı Yahudilerin 118 aile ve 392 kişi oldukları anlaşılıyor. Bunların pek azı ABD de doğmuştur. Polonya, Rusya, Macaristan kökenlidirler ve Philadelphia veya New'York'da bir süre kalıp ABD pasaportu aldıktan sonra bununla Filistin'e yerleştikleri anlaşılıyor. NAUS, "Despatchesfrom U.S. Consuls in Jerusalem, 1856-1906, T. 471, Roll 8, Inclosure 1-A-64 Salah Merril-January 2, 1894" Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin çoğu İngiltere veya kolonilere geçip pasaport alınca Filistin'e Britanya vatandaşı olarak gelip yerleşiyorlardı. Britanya'nın Kudüs Konsolosu Dickson'un Büyükelçi 0' Conor'a yazdığı 21 Kasım 1898 tarihli bir raporda; "Size listesini verdiğim Britanya tebalı olup buraya gelen Yahudilerin, Avusturya'da doğan bir tanesi hariç hepsi Rusya doğumludur. Bu doğrudan Romanya, Avusturya ve Rusya Yahudilerinin buraya gelmelerini önleyici kanundan kaçmak için düşünülen bir yoldur. "Önce ingiltere'de veya kolonilere gidip, tebamıza geçiyorlar, sonra buraya geliyorlar". PRO-FOıç)!}, jVr. 2028-67, "From Consul Dickson to Ambassador O'Conor, November 2i, 1898". 114 olan Yahudileri ABD elçisi Morgenthau ve kudretli meslekdaşı Alman büyükelçisi Baron Wangenheim himaye etmiştir. Wangenheim bu grupların Osmanlı vatandaşlığına geçmesi için hergün yeni bir formül ileri sürüyordu. Adam başı 40 Frank'a tebaya geçmelerini dahi önerdi22 . Nihayet Şansölye'ye, Yahudilerin tebadan olmasa bile Filislistin'de kalabileceklerine izin çıktığını, Şubat 1915 de telgrafla bildirdi23 . Yirmi yıl sonra milyonlarca Yahudiyi yokedecek bir ülkenin temsilcileri Filistin'i Almanlaştırmak için, Filistin'deki 20.000 yabancı tebalı Yahudi'yi savaş içinde himaye ettiler ve Osmanlı tebasına geçmelerini sağladılar. Bir yerde Filistin'in Yahudiler'le yeniden iskânında en önemli rolü Almanya oynamış oluyordu. Genellikle Osmanlı yönetimi Kudüs'e Yahudiler'in yerleşmesi konusunda antisemit bir tavıra sahip değildi.Yöneticilerin Rusya, Avusturya ve Romanya Yahudileri'nin göçünü önlemelerinin nedeni, daha çok Filistin'de nüfus kompozisyonunun değişip çatışmaların artması ve büyük devletlerin işe müdahale edeceği korkusundan ileri geliyordu. Osmanlı yönetimi ikinci bir Lübnan problemiyle uğraşmak istemiyordu. Bunu II. Abdülhamit'in Theodor HerzPle olan iki mülakatında da görmek mümkündür. T. Herzl 17 Mayıs 1901 deki ilk mülakatında kendisine bir Mecidiye nişanı ihsan edilerek baştan savılmıştı. Haziran 1902'de ikinci defa gelerek bir mülakat daha istedi. Bu sefer aracılık yapan Hahambaşı Moshe Levi idi.24 Herzl burada bilinen meşhur teklifi; yani Filistin'e Girit'in benzeri özerk bir statü verilmesi ve Yahudi göçüne göz yumulması karşılığı Osmanlı borçlarının ödenmesi için teşebbüse geçecekleri teklifini yapmıştı. II. Abdülhamit, bu teklif üzerine "Yahudi milletine karşı derin sempatisi olduğu, ancak bu isteklerini yerine getirirse büyük devletlerle özellikle Rusya ile başlarının derde gireceği, meseleyi nazırlarla da tartışması gerektiği" gibi bir cevap verdi.25 Alman büyükelçisi Marschall von Biberstein'in, 19 Mart 1902 de Dışişlerine verdiği rapora göre; Padişah Dr. Herzl'le olan mülakatı için maiyyetinden ibrahim Bey'e "olmayacak şeyler" diye sözetmiştir/* 22 AAA, Türkti 195, Bd. 5, "3 Februar 1915 Telegram". 23 AAA, Türkei 195, Bd. 5 K 176840, "Telegram aus Pera" 24 David Farhi, "Ottoman Attitude Towards Jewish Settlement in Palestine" Studies cm Palestine During Ottoman Period, s. 193-195. 25 "Theodor Herzl'in Basel VI Sionist Kongresindeki Raporu 23-28 Haziran 1905" AAA Türkei 195-Bd 1-2 K. 176069 da Herzl'in Frankfurter Zeitung 19.8. 1902 nüshasından 26 AAA Türkei 195, Bd. 1-2 "Telegramm Pera, Marschall von Bieberstein zum Grafen Bülovv 19 Marz 1902". 115 T. Herzl Alman Dışişlerine müracaatında: "Türk hükümeti kolonizatörlere müsaade etmiyor. Oysa bugüne kadarki sonuçlar ortadadır. Alman kültürünün yayılması kadar, Alman ticaretinin gelişmesine de onlar yardım ettiler "diyerek Alman hükümetinin desteğini istedi27 . Filistini Almanlaştırmak için çabalayan diplomatlar Herzle karşı kayıtsız değildiler. Almanya Osmanlı yönetimini bu konuda teşvik ettikçe kolonizasyon süreci başarıyla gerçekleşti. Çünkü belirli antisemit bir tutum yoktu. Ancak 1911 den sonra ittihat ve Terakki içinde ve parlamentoda bazı muhalifler (örneğin Cosmidi Efendi), Cavit Bey'i Yahudiler'i desteklemekle suçlamak gibi davranışlarda bulundular28 . Bu konudaki saldırılar mason'lara ve Yahudilere yönelikti. Ama saldırganlar hiçbir zaman yönetici çevrelerden iltifat görmediler. Bu nedenle geleneksel Osmanlı politikasının toleransı içinde Museviler Filistin topraklarına göç etmeğe devam ettiler. Bu, XVI. yüzyılda ispanya'dan gelen göç dalgasından sonra ikinci büyük göç olayıydı ve su sefer kuzey ve doğu Avrupa Yahudi'leri Osmanlı topraklarına yerleşiyorlardı. Almanya'nın Osmanlı azınlıkları konusundaki tutumuyla kendi ulusal, ekonomik, kültürel yayılma planlan doğrultusunda hareket eden bir yeni güç olduğu görülmektedir. Ancak büyümekte geç kalmış bu devlet, Osmanlı azınlıkları sorununa el atarken diğer büyük devletlerden farklı bir strateji izlemek zorundaydı. Diğer büyük devletler otokton (yerleşik) azınlıklara el atarken, Almanya Osmanlı topraklarında yeni azınlık gruplar yaratıyordu ve bunu da Bab-ı ali ve Sarayla yeni bir diyalog kurarak başarabilmiştir. 27 AAA, Türkei 195, Bd. 1-2, A 2776. 28 AAA, Türkei, Bd 3-4, K. 176294, "Mart 1911 Pera, Marschall von Biberstein'in raporu ve 28 Nisan 1911 tarihli telgrafı". 116 SONUÇ 1908 devrimi ülkemizin ve yakın-doğunun siyasal modernleşmesinde bir dönüm noktasıdır. Meşrutiyet hareketi büyük devletler için beklenmedik bir anda başladı ve bunlar arasında Osmanlı İmparatorluğu'na gün geçtikçe yerleşen Almanya ilk anda Sultan Abdülhamit'i mi yoksa Genç Türkleri mi tutması gerektiğinin hesabını yapmak zorunda kaldı. Berlin kabinesi Genç Türk hareketi ni ilk anda ingiliz etkisinde bir olay olarak değer lendirdi. Fakat zamanla gerek iş çevreleri gerek liberal çevreler ve basın yeni yönetime sempatisini gösterdi1 . Genç Türklerin başını çeken grubun Almanya'- ya karşı olmadıkları, hatta zamanla artacak bir yakınlık duydukları açıktı. Sonunda, Abdülhamit rejiminin en yakın bağlaşığı olan Almanya, yeni iktidarı, herkesten önce destekledi. 28 Temmuz 1908'de, Almanya'nın İstanbul'daki büyükelçisi Von Kiderlen Berlin'e çektiği telgrafta; Alman basınının Genç Türk iktidarını desteklemesinin şart olduğunu ve bunun sağlanmasını tavsiye ediyordu2 . İttihad ve Terakki iktidarının perde arkasında olduğu dönemde kurulan karma kabinelerde daima Alman taraftarlığıyla tanınan devlet adamlarını görmek mümkündü. Hilmi Paşa, Hakkı Paşa, Mahmud Şevket Paşa bu isimlerin en önde gelenleridir. Genç Türklerin Almanya ile ilişkileri henüz sürgünde iken başlar.Örneğin Cenevre'deki Osmanlı îttihad Terakki Komitesi'nin 28 Nisan 1898'de Sultan V. Murad'ın Çırağan Sarayı'ndaki mahkum hayatından kurtarılması için imparator II YVilhelm'e müracaat ettiklerini belirt1 V.I. Şpil'kova, Mladoturezkaya Revoluziya 1908-1909 gg. Izd. Nauka, Moskva 1977 de s. 146-159 ve A.S.Silin, Ekspansiya germanskogo imperializma na Blijnem Vostoke nakanunı pervoi mirovoi Voimy (1908-1914J, Moskva 1976 s. 10 dan. 2 M.G.Orudjev, İz tstorii Proniknoveniya Germanskogo tmperialisma v Turziyu (c konzu XIX veka do 1919 goda) Azerb. Gosud. Izd. Baku 1961, s. 65 • • . 117 mistik.3 i Ocak 1900 de Ittihad-Terakki'nin organı "Osmanlı" gazetesi almanca nüsha çıkarmağa başladı, ilk sayıda: "istikbalde Osmanlı imparatorluğunu yönetecek partimiz, cesur ve asil Alman milletiyle bu gazete sayesinde temas kuracaktır"4 deniyordu. Berlin'deki Osmanlı Sefiri A.Tevfik Paşa bu nüshanın basım ve dağıtımının önlenmesini istedi ama, Alman hükümeti Genç Türklerin dilekçeleri ve yayınları gibi, sefirin notasını da hasıraltı etti5 . 1909 ve 1914 arasında hızla gelişen olaylar, imparatorluğun aydınları arasında ki Alman muhaliflerine rağmen, iktidarı, Almanya'nın güdümüne daha fazla soktu. Genç Türk partisinin Makedonya dağlarında isyan bayrağı açmalarına neden olan önemli olay, 1908 Haziranındaki Reval Görüşmesi idi. ingiltere ve Rusya, Osmanlı mülkünün akibetini kararlaştırırken, Almanya bu paylaşma işlemine katılmadığı için daha başlangıçtan, Genç Türk iktidarının vazgeçilemez müttefiki olmaya adaydı. Reval'den sonra 18 Haziran 1908'de Alman büyükelçisi, Şansölye von Bülovv'a: "Türkiye, kesinlikle Almanya tarafına geçecektir. Avusturya-Macaristan da bu durumda bizim gibi, Türk dostu bir politika izleyecektir"6 diye rapor veriyordu. Genç Türk iktidarının karşılaştığı dış siyasal sorunlar ve ekonomik güçlükler, onları II. Abdülhamid'den daha koyu bir Alman dostu olmak zorunda bıraktı. Gerçi 1911 de italya'nın Trablusgarb'a saldırması, 1908'de Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhakı sırasında Almanya'nın suskunluğu ve Bab-ı âli'nin gıyabında Ruslarla Bağdat demiryolu üzerinde gizli bir anlaşma yapması yeni yönetimi kızdırdı ise de hızla gelen yeni dertler bu kızgınlığı da unutturdu. Gördüğümüz üzere, 1912 Balkan bozgununun önemli bir sonucu da, Osmanlı kumandanlarının tekrar Alman genelkurmayından ıslahat için heyetler istemesidir. Bu sefer Osmanlı başkenti daha kalabalık ve daha da yetkili Alman askeri heyetleriyle doldu. Almanya'nın Osmanlı seçkinleri arasındaki itibarı giderek artıyordu. Bu çevreler Alman askerliğinin, bilim ve tekniğinin Osmanlı toplumunu diriltecek yeni bir ha 3 AAA, Türkei 159, Bd. 1-2, jV>. 18304, "Cenevre 26 Nisan 1898" tarihli dilekçe. İttihat-Terakki Cenevre Komiteıinden İmparator II. YVilhelm'e" Paristen de Prens Sabahattin ve Lütfullah, Padişah'a yazdıkları mektubun bir nüshasını İmparator'a da gönderiyorlardı. 4 Osmanh-Deutsche Beilage der Jungen Türkei, "I Jahrgang Nr. 1 Januar 1900, s. 1 " 5 AAA, Türkei 159, Bd. 2-3, 22 Januar 1900 tarihli, Sefirin notası. 6 AAA, Türkei 159, Bd. 2-3-a 9403, "18.6.1908 zum Reichskanzler Bülovv" 118 . yat kaynağı olduğu kanısındaydılar. Türkiye tarihinde, o vakte kadar hiçbir müttefikin bu kadar alkışlandığı görülmemiştir. Öte yandan, Genç Türkler devrimden sonra İngiltere ile çatışmakta gecikmediler. Kâmil Paşa kabinesinin istifası bu soğukluğun somut bir görünümüydü. Devrim, İmparatorluğun içinde bulunduğu mali çöküntüyü durduramamıştı. Fazladan yirminci yüzyıl başında çağdaş bir devletin gereksindiği reformlar ve örgütlenme önemli bir dizi yatırımı ve kabarık bir bütçeyi gerektiriyordu. Ancak İngiliz ve Fransız sermayesi Bab-ı âli'nin acil borçlanma isteğini karşılamakta isteksiz davrandı. İşte, Almanya bu fırsatı kaçırmadı çünkü Osmanlı Devleti'nin "İtilâf Devletleri"nin vesayeti altına girmesine kesinlikle razı olamazdı. Deutsche Bank genel müdürü, bizzat İmparator'un verdiği emirle Osmanlı Devleti'nin istediği miktardaki borç parayı devletin hazinesine verdi. Helfferich bu olay üzerine: "Türkiye Sultan Abdülhamid döneminde bile bu derecede Almanya'nın nüfuzu altına girmemiştir"7 diyordu. Bu dönemde İslamcılık ve Osmanlıcılık siyasal yönden iflas eden eden iki ideoloji idi. Özellikle Balkan bozgunu ve Arnavutluk'un da Devletten kopmasından sonra, yeni iktidarın resmi ideolojisi giderek pantürkizm olmaya başladı. Avrupadan atılıp, gözlerini uzak Asya'ya çeviren Osmanlı seçkinlerinin imdadına gene Alman doğubilimcileri yetişti. Ernst Jaeck adlı bir profesör Almanya tarafından pantürkizmin resmi yöneticiliğine teorisyen olarak atandı. Bu adam eski bir gazeteci idi ve güya iyi bir doğubilimci olduğu için Württemberg Kralı tarafından honoris causa profesör tayin edilmişti8 . Bu gibi şarlatanlar sayesinde Osmanlı aydın çevreleri ideolojik ve kültürel yönden etki altına alınıyordu. Esasen Türkiye'nin Asya'ya çekilip, Ortadoğuya kapanması hattâ İstanbul'u bile terketmesini Alman yetkililerin bazılarının ciddi olarak düşündüğünü gördük. Alman Büyükelçici VVangenheim da bu düşüncede idi. Balkan bozgunundan sonra önde gelen Türk aydınlarından bazıları da böyle düşünmeğe başladılar. Gerçekte Türkçülük XIX. yüzyılın ikinci yarısında; fakir, eğitimsiz ve uygar haklarından yoksun olarak yaşamak zorunda bırakılan Çar Rusyası'nın müslüman ve Türk asıllı toplulukları arasında demokrat ve sosyal nitelikleri ağır basan, bir kültür ve düşünce eylemi olarak doğmuştu. XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki Türkçülük akımı 7 Mahmud Muhtar, Maziye bir Nazar Berlin Muahedesinden Harb-ı Umumiye Avrupa ve Türkiyt-Almanya Münasebatı, İstanbul, Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, 1341, s. 110-111 8 Afehmed Zeki, Raubmörder als Caeste der deutschm Republik, Verlag "Die Verteidigung" Berlin. 1920, s. 43—45. 119 aktif siyasal niteliği olmayan bir eylem biçimiydi. Oysa şimdi, Alman güdümündeki Osmanlı başkentinde, ülkeler fethine hazırlanan bir pantürkizm moda olmuştu. Meşruti rejimin ortamı içinde muhalif grupların önemli bir kesiminde Alman aleyhtarlığı göze çarpmaktadır. İçtihad'da. Abdullah Cevdet daha 1908 devriminden önce, Almanyanm Abdülhamid rejimini desteklemesini öne sürerek, "Düşmanımızın dostu düşmanımızdır"9 sloganıyla Alman nüfuzunu eleştiriyordu". Genç Türk muhalefetinin Mısırdaki yayın organı Doğrusöz'de Mehmed Ubeydullah "Sultan Hamid'in politikası aleyhinde bulunmak maksadıyla Almanpolitikasının aleyhinde bulunmak izzet-i nefis sahibi olmak demektir" 1 1 diye yazmıştı. Meşrutiyetten sonra da Genç Türklerin bir kesimi Almanya aleyhtarı tutum ve görüşlerinde devam ettiler. Genç Türk grubunun içinde bile Alman aleyhtarı olanları vardı. Maliye nazırı Cavit Bey, tttihad Terakki'nin güçlü adamı olarak bunların başında geliyordu. Ana bunlar olayların gelişmesini engelleyemediler. 1912 den sonra Ittihad-Terakki adına Enver-Cemal-Talat Paşa üçlüsü devlet'e hakim oldu. Artık istanbul'da Alman nüfuzu her zamankinden fazla hissediliyordu. Deniz ataşesi Humann'la yakın dostluğu olan Enver Paşa, yeni Osmanlı împaratorluğu'nun Alman dostu yöneticisiydi. Bu dönemde İstanbul'un yeni bir efendisi, Alman büyükelçisi Wangenheim oldu.12 Almanlar ve Alman hayranları ile karşı tavırdakiler Îttihad-Terakki'nin içinde bile çatışma halinde idiler. Almanya'da askerlerin egemenliği giderek artıyordu. İstanbul'daki 9 Abdullah Cevdet, "Düşmanımızın dostu düşmanımızdır" İçtihad, Sene 2, Mr. 7, Mayıs 1908, s. 253-254. Daha Sultan Abdülhamid döneminde Sada'yi Millet (27 Şevval 1315/20 Mart 1898) nüshasında (s.i) Almanya-îngiltere rekabetinden Almanya'nın galip çıktığına ve bunun tehlikeli muhtemel sonuçlarına dikkati çekiyordu. 10 A.Cevdet, îçtihad, Nr. 5, Avril 1905, s. 75-76. A. Cevdet Alman panislamizminin arkasındaki gerçeği yarı frankofil bir endişe ile eleştiriyordu. "Fas buhranı sırasında Kayzer'in Fas'ı Osmanlı Sultam'na sözde yaklaştırma çabası, panislamist politikaya bir hizmet gibi görünüyorsa da, bize güya dost olan bu adamın Girit meselesindeki suskunluğunu hatırlatmak gerekir" diyordu. 11 M. Ubeydullah, Doğrusöz (Mısır), 5 Nisan 1906, No. 2, " Devlet-i Osmaniyye ve Almanya Politikası" s. 3 ve Salname-i Servet-i Fünun, 1328 senesine mahsus, s. 389. 12 Mehmed Zeki, a.g.e., s. 57-59 da, YVangenheim'i Ermeni sorunun suçlularından biri olarak tasvir eder. Ona göre Alman Sefareti a) Sefir b) Harbiye Ataşesi c) Bahriye Ataşesi'nin etrafında üç bölüm halinde çalışıyordu. Bu üç bölüm birbiriyle çatışdığı gibi, aynı hava Osmanlı devlet yönetim kadrolarına da yansımıştı. 120 büyükelçilikte bile büyükelçi ile deniz ataşesi'nin küçük çapta bir savaş içinde oldukları ve kendilerini izleyen Osmanlı yönetimini netarafa iteceklerine karar veremedikleri görülüyordu, işte Wangenheim böyle bir ortamda büyükelçiliğin- ve istanbul'un despotu kesildi. Alman militarizminin tipik bir temsilcisi olarak Bab'-ı âli 'nin her karar ve işlemine karışmağa başladı13 . 1910 larda Alman hayranlığı sadece Osmanlı yöneticileri ve seçkinleri arasında değil, giderek küçük memurlara kadar yayıldı. Diktacı hükümetin Alman yandaşlığı adeta resmi bir ideoloji olarak benimseseniyordu. O kadar ki, II. Meşrutiyetin ilk günlerinde küçük bir grup Gülhane Parkı'nda Alman aleyhtarı bir gösteri yapmak istediğinde, kürsüdeki hatip etraftakilerin müdahalesi ile alaşağı edilmişti14 . Almanya, Avusturya-Macaristan'dan sonra Osmanlı Devletini de güdümüne almıştı. Osmanlı toplumu Tanzimattan beri, başarıyla tamamlayamadığı bir modernleşme süresince girmişti. Kurumlarındaki az gelişmişlik ve ekonomisindeki çöküntü dolayısıyla, Almanya gibi hızla büyüyen bir Avrupa devletine hayranlık duyuluyordu. Bu hayranlığı, imparatorluğun kaderini elinde tutanlardan biri şu sözlerle ifade ediyordu: "Almanya kendisine bir irtibat pazarı olan Türkiye'nin İtilâf devletleri arasında paylaşılması işlemine karşı en büyük savunucudur. Almanya, her kim ne derse desin, Türkiye'nin kuvvetli olmasını en çok isteyen bir devlettir. Almanya'nın çıkarı, tamamiyle Türkiye'nin kuvvetli olmasına bağlıdır. Almanya Türkiye'yi bir müstemleke gibi eline geçiremez. Buna ne coğrafya durumu ne de Almanya'nın araçları uygundur. Bundan dolayı ikinci bir genel savaşa sebep olmamak için, İtilâf Grubunu meydana getiren devletler de bize el uzatamazlar. Özellikle Almanya'nın bütün bilginleri, sanayicileri ve memurları, Türkiye'nin istediği biçimde Türkiye'ye hizmet eder. Memleket az zamanda mesut bir medeniyyet yoluna girer ve gene pek az zamanda kapitülasyon belâsından kurtulmuş oluruz15". 13 Frank G. VVeber, Eagles on Crescent, Cornell Univ. Press, London 1970, s. 18-21. VVangenheim 1915 de İstanbul'da öldüğünde cenazesini izleyenlerden biri de Sultan V. Mehmed Reşat'tı. Nazırlara dahi hakaret edebilecek kadar sonsuz nüfuzuyla savaş içinde Osmanlı siyası hayatını yönlendirenlerden biri olduğuna kuşku yoktur. 14 Kölner Z^itung, "1 Ağusyos 1908 ve KarUruher Zeitung" 2 Ağustos 1908", gösteriyi tertip eden grubun ve hatibin ismini vermiyor. 15 Cemal Paşa, Hatıralar, Düzenleyen: B.Cemal, Çağdaş Yayınları, istanbul 1977, s. 150-151 121 Bu düşünce son devir Osmanlı siyasetine egemen olmuş gürıinüyor. Sina çölünde, Kafkas dağlarında, Galiçya cephesinde İmparatorluğun çilekeş insanları böyle hayallerin peşinde koşturuldu ve telef edildiler. Almanya müttefikten çok müdahaleci bir güçtü. Bir Avusturya askeri atasözü, "Almanya işgalci olarak kötüdür, ama müttefik olarak daha kötüdür" der. Prusyahlık, Avusturya ve Osmanlı İmparatorluğunda mütlefik olarak hüküm sürüyordu. Osmanlı İmparatorluğunun hayatının son kırk yılını dolduran Alman nüfuzunun, ülkemizin sanayii, ticareti ve biliminde hiç mi olumlu etkisi olmadığı sorulabilir. Bu soruya bazı konularda daha önce cevap vermeğe çalışıldı. 19. yüzyıl Osmanlı devlet ve toplum hayatına göz attığımızda şu manzarayı görürüz; XIX. yüzyıl Osmanlı idari sistemi, mali teknikleri Fransa'dan alınmıştı. O tarihte Alman kapitalist işletme teknikleri ve muhasebe bilgisinin Türkiye'de yaygın olarak kabul edildiğini ve uygulandığını söylemek güçtür. Hele Alman tanm-hayvancılık tekniğinin, sanayi teknolojisinin getirildiğini söylemek ise olanak dışıdır. Alman mali sermayesinin yatırımları ülkenin teknolojik yapısını önemli ölçüde etkilemediği gibi, siyasal propagandasının da kültürel hayatımıza yeni boyutlar kazandırmadığını gördük. Almanya'nın 1880'lerden itibaren Osmanlı İmparatorluğunun yöneticilerini ve giderek tabii kaynaklarını kontrolü altına alması, bütün yakın tarihinin en önemli olaylarından biridir. Çünkü, bir büyük devletin, güya silah ve zor kullanmadan askeri-mali ittifaklar sistemiyle iktisadi yönden az gelişmiş bir ülkeye yerleşmesi çağımızın temel olgusudur. Bu anlamda Osmanlı topraklarındaki Alman nüfuzu, XX. yüzyıldaki temel çelişkiyi iyi anlamamız için tüm yönleriyle araştırılmalıdır, çünkü Alman İmparatorluğu neo-koloniyalist sistemin bir bakıma ilk mimarıdır.
.BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI II. ABDÜLHAMİT DEVRİNDE OSMANLI-HİNT İLİŞKİLERİ (YÜKSEKLİSANS TEZİ) ABDULGAFFAR TORUN BURSA – 2020 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI İSLAM TARİHİ BİLİM DALI II. ABDÜLHAMİT DEVRİNDE OSMANLI-HİNT İLİŞKİLERİ (YÜKSEKLİSANS TEZİ) ABDULGAFFAR TORUN Danışman: Dr. Öğr. Üyesi İLHAMİ ORUÇOĞLU BURSA – 2020 iv ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Abdulgaffar TORUN Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı : İslam Tarihi Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Sayfa Sayısı : xii + 106 Mezuniyet Tarihi :…. / …. / 2020 Tez Danışmanı : Dr. Öğr. Üyesi İlhami Oruçoğlu II. Abdülhamid Devrinde Osmanlı-Hint İlişkileri II. Abdülhamid devrine kadar İslamcılık politikası çok fazla kullanılmasa da var olduğu inkâr edilemez. Bunun en bariz örneği olarak 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasında Kırım’daki Müslümanların hakları konusunda görülmektedir. Balkanlarda yaşanan isyanların sonucunda İslamcılık politikasının önemini kavrayan II. Abdülhamid bu politika çerçevesinde yapmış olduğu çalışmaları arttırmıştır. II. Abdülhamid bu politikasının doğruluğunu 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Hindistan ve sair Müslümanlardan gelen yardımlarla görmüştür. Hindistan Osmanlı Devletine sadece 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında 120.000 Osmanlı lirasından fazla yardımda bulunmuştu. Bu İslam âlemi içerisinde en fazla yardım miktarını oluşturuyordu. İngiliz sömürgesi olan Hindistan Osmanlı hilafetine olan bağlılığını arşiv belgelerinde ne derece de olduğunu görülmektedir. Hindistan’ın Osmanlı Devletine olan bağlılığından rahatsız olan İngilizler Hindistan’ı daha rahat idare edebilmek amacıyla birçok defa hilafeti Araplara intikal ettirmek istemişlerdir. Bu politika çerçevesinde Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyetlerde bulunarak Osmanlı Devletinin itibar kaybetmesini istemişlerdir. II. Abdülhamid İngilizlerin bu çalışmalarına karşılık olarak halifeliğinin meşruiyeti hususunda çalışmalar yaparak kendisinin ve Osmanlı Devletinin itibarını korumaya çalışmıştır. II. Abdülhamid İslam Birliğini sağlamak için çeşitli faaliyetlerde v bulunmuştur. Bunların en başında Hamidiyye Hicaz Demiryolu gelmektedir. Bu proje tüm dünya Müslümanları tarafından coşkuyla karşılanmıştır. Hindistanlılar bu projeye içinde bulundukları durumdan ötürü yeteri kadar yardımda bulunamamışlardır. Hamidiyye Hicaz Demiryolunun yapımına başlandığı sene Hindistan’da yaşanan kıtlık ve salgın hastalıklar sonucu Hindistan halkı zor duruma düşmüştür. Bu durumu öğrenen Sultan II. Abdülhamid devlet dâhilinde iane biletleri satılmasını sağlamıştır. İane biletlerinden elde edilen gelir ile Hindistan’a zahire yardımında bulunmuştur. Anahtar Kelimeler:II. Abdülhamid, Panislamizm, İttihad-ı İslam, İslam Birliği, Hindistan, 93 Harbi, Hicaz Demiryolu vi ABSTRACT Name andSurname : Abdulgaffar Torun University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : İslamic History And Arts Branch : İslamic History Degree Awarded : Master Page Number : xii + 106 Degree Date :…. / …. / 2020 Supervisor : Dr. Öğr. Üyesi İlhami Oruçoğlu Ottoman-Indian Relations in the Period of Abdulhamid II Although Islamism policy was not used much until the reign of Abdulhamid II, it cannot be denied that it exists. As the most obvious example of this, we see the rights of Muslims in Crimea in the Treaty of Küçük Kaynarca in 1774. Understanding the importance of Islamism policy as a result of the uprisings in the Balkans, Abdulhamid II has increased his work under this policy. Abdulhamid II saw the correctness of this policy in the 1877- 1878 Ottoman-Russian war with the help of India and other Muslims. India provided more than 120,000 Ottoman lira aid to the Ottoman State only in the 1877-1878 OttomanRussian war. This was the highest amount of aid in the Islamic world. We see the extent to which the British colony, India, is committed to the Ottoman caliphate in the archive documents. The British, who are disturbed by the devotion of India to the Ottoman State, wanted to transfer the caliphate to the Arabs many times in order to manage India more comfortably. Within the framework of this policy, they wanted the Ottoman State to lose their reputation by carrying out activities against the Ottoman State. In response to these efforts of the British, Abdulhamid II tried to protect the reputation of himself and the Ottoman Empire by working on the legitimacy of his caliphate. Abdulhamid II has carried out various activities to provide the Islamic Union. Hamidiyya Hicaz Railway comes first among them. This project has been welcomed by Muslims all over the world. The Indians vii have not been able to provide this project with enough assistance because of their current situation. The people of India have been in a difficult situation as a result of the famine and epidemic diseases in India when the Hamidiyya Hicaz Railway started to be builted. Knowing this situation, Sultan Abdulhamid II made it possible to sell iane tickets within the state. With the income from Iane tickets, he helped appeal of India. Key Words: AbdulhamidII, Pan-Islamism, Ittihad al-Islam, Islamic Union, India, The Russo-Turkish War of 1877–78, HicazRailway viii ÖNSÖZ Hindistan dünya tarihi ve İslam tarihi açısından oldukça önem arz etmektedir. Milattan öncelere dayanan köklü ve çeşitli kültürleri bir arada barındıran bir tarihi mevcuttur. Ülkenin coğrafi olarak birçok ekonomik faaliyet için uygunluğu, ikliminin elverişliliği, birçok tarım ürünü ve baharatın elde edilebiliyor olması ülkeyi büyük imparatorluklar için vazgeçilmez bir yer yapıyordu. Makedonya krallığı Hindistan’a daha M.Ö. 300’lü yıllarda ayak basmıştı. Hindistan’ın Türkler ile münasebet kurması yakın bir tarihe değil milattan öncelerine kadar dayanan bir zaman dilimini kapsar. Hindistan’ın Türklerle olan ilişkilerinin bu kadar eski olmasına rağmen İslam ile müşerref olmaları Gazneli Mahmud’un Hindistan üzerine gerçekleştirmiş olduğu 17 sefer ile meydana gelmiştir. Bu seferler sonucunda İslam dini Hindistan’da yayılmaya başlamış ve günümüzde üçüncü en fazla Müslüman barındıran devlet konumuna gelmiştir. Hindistan’daki devletlerin Osmanlı ile ilk münasebetlerinin I. Mehmed zamanında vuku bulduğu görülmektedir. İlk münasebetler tebrik için olurken ilerleyen zamanlarda Portekiz, Hollanda ve İngiltere gibi devletlerin yapmış oldukları işgallerden dolayı yardım çağrısı şeklinde olmuştur. Osmanlı Devletinin giderek güç kaybetmesi Avrupalı devletler nezdinde “Hasta Adam” gözüyle bakılmasına neden olmuştur. Osmanlı Devletinin gücünü kaybetmesi Avrupalı devletlerin dünya siyasetinde söz sahibi olmalarına neden olmuş, elbette Osmanlı Devleti de bu durumdan payını almıştır. Tîpû Sultan zamanında görüleceği üzere Osmanlı Devleti, İngiltere’nin baskısı sonucu Hindistanlılara nümayişte bulunmamaları yönünde nasihatler vermiştir. II. Abdülhamid döneminin ibtidasında Osmanlı Devletinin hali daha da vahim bir durum almasına rağmen Sultan’ın çabalarıyla devletin ömrü uzatılmaya çalışılmıştır. Daha tahta çıkmasıyla birlikte balkan isyanları ile meşgul olan II. Abdülhamid durumun aleyhe dönmemesi için İslam Birliği politikasını devreye sokarak içte ve dışta yaşayan Müslümanların tek bir fikir altında birleşerek İslam’ın yücelmesini amaçlıyordu. Bu sayede hem İslam dini hem de Osmanlı Devleti eski gücüne kavuşarak tüm Müslümanların haklarını koruyabilirdi. Osmanlı Devletinin son zamanları özellikle II. Abdülhamid devri ve sonrası için Hindistan’ın çok önemli olduğunu unutmamalıyız. Hindistan’da yaşayan Müslüman ix kardeşlerimiz gerek 93 Harbinde, gerek Yunan harbinde, gerekse Hicaz Demiryolu için ellerinden geleni yapmaya çalışmışlardır. Kimi zaman çektikleri sıkıntılara rağmen Osmanlı Devletinin bekası için kendileri daha fazla sıkıntı çekmeyi kabullenmişlerdir. Onlara göre Osmanlı Devleti o dönem için İslam dininin bayraktarı durumundaydı ve hilafet kendilerindeydi. Bu sebepten ötürü Osmanlı Devletine yardımı bir vecibe olarak telakki etmişlerdir. Bazı gazetelerde ve hutbelerde yardım edilmesinin farz olduğu dile getirilmişti. Kimi zamansa Hindistan’ın çekmiş oldukları sıkıntıları fark eden ve yapmış oldukları iyilikleri unutmayan Osmanlı Devleti, Hindistan’ın yaşamış olduğu kıtlık zamanında elinden geldiğince yardımda bulunmaya çalışmıştır. Bu araştırma iki kardeş coğrafya ve kültür havzasının bu dayanışmasını incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmamız giriş ve iki bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde Panislamizm, İttihad-ı İslam ve İslamcılık gibi kavramların yanında II Abdülhamid devri öncesinde Osmanlı-Hindistan ilişkileri açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde ise Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında Hindistan odaklı gerçekleşen faaliyetler ile 93 Harbi ve Hicaz Demiryolunun yapımında Hindistan’ın yardımları konuları incelenmiştir. Ekler bölümünde kullanmış olan arşiv belgelerinin bir kısmı konulmuştur. Tezimi hazırlamamda desteklerini esirgemeyen danışmanım Dr. İlhami Oruçoğlu hocama sonsuz teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca arşiv belgelerini bulup okumamda ve çevirmemde yardımcı olan, beni ilim yolunda gitmem konusunda teşvik eden babam Arif Torun’a ve annem Fatma Torun’a teşekkür ederim. Abdulgaffar TORUN 2020 Ankara x İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI.....................................................................................................i YÜKSEK LİSANS İNTİHAL YAZILIM RAPORU...................................................ii YEMİN METNİ .............................................................................................................iii ÖZET...............................................................................................................................iv ABSTRACT....................................................................................................................vi ÖNSÖZ..........................................................................................................................viii İÇİNDEKİLER ...............................................................................................................x KISALTMALAR ..........................................................................................................xii GİRİŞ ...............................................................................................................................1 I. Tezin Amacı.............................................................................................................1 II. Tezin Muhtevası ......................................................................................................1 III. Tezin Kaynakları .....................................................................................................1 IV.Tezin Yöntemi .........................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM İTTİHÂD-I İSLAM, PANİSLAMİZM VE II. ABDÜLHAMİD ÖNCESİ OSMANLI-HİNT İLİŞKİLERİ I. İttihad-ı İslam...........................................................................................................4 II. Panislamizm.............................................................................................................6 III. Abdülhamid Devri Öncesi Osmanlı-Hint İlişkileri .................................................9 A.Behmeniler İle Olan Münasebetler......................................................................10 B. Babürler-Gurkanlılar İle Olan Münasebetler ......................................................11 C. Malabar ve Meysur Sultanlıkları İle Olan Münasebetler....................................15 İKİNCİ BÖLÜM II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI-HİNT MÜNASEBETLERİ I. İngiltere’nin Hindistan Üzerindeki Menfaatlerini Korumak İçin Yapmış Olduğu Faaliyetler ..............................................................................................................19 A.İngiltere’nin Osmanlı Devleti Aleyhine Gerçekleştirmiş Olduğu Faaliyetler.....23 B. Hilafet Makamına Yöneltilen Eleştiriler ve II. Abdülhamid’in Tutumu ............34 xi II. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve Osmanlı-Hindistan İlişkilerine Yansımaları .39 A. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşını Hazırlayan Etkenler......................................39 B. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinin Basındaki Yansımaları.................................42 C. 1877-1778 Osmanlı-Rus Harbi Esnasında Hindistan’dan Gelen İaneler............44 III. Hicaz Demiryolu’nun Osmanlı-Hint Müslümanları İlişkilerine Etkisi .................53 A. Hicaz Demiryolunun Yapılmasındaki Etkenler ..................................................53 B. Hicaz Demiryolunun Finansmanları ...................................................................56 C. Hicaz Demiryolunun Basına Yansımaları...........................................................60 IV.Osmanlı Devleti İle Hindistan Arasındaki İrtibatın Kuvvetlendirilmesine Yönelik Yapılan Çalışmalar ................................................................................................62 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BELGELERİN TRANSKRİPSİYONU ......................................................................68 SONUÇ...........................................................................................................................85 KAYNAKÇA .................................................................................................................87 EKLER...........................................................................................................................90 ÖZGEÇMİŞ.................................................................................................................120 TEZ ÇOĞALTMA VE ELEKTRONİK YAYIMLAMA İZİN FORMU..............121 xii KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser Çev. Çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Ed. Editör İA İslam Ansiklopedisi M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra s. Sayfa Ts. Tarihsiz Yy. Yayım yeri yok 1 GİRİŞ I. Tezin Amacı Bu konuyu çalışmaktaki amaç, II. Abdülhamid devrinde uygulanma alanı genişletilen İslam Birliği fikrinin diğer Müslümanlar üzerindeki etkisini, Hindistan özelinde orada yaşayan Müslümanların Osmanlı Devletine olan manevi bağlılıkları ile yardım çabalarını ve bunun karşılığında kısmen de olsa Osmanlı Devleti’nin Hindistan’a olan yardımlarını ortaya koyabilmek amaçlanmıştır. II. Tezin Muhtevası Konuya hazırlık amacıyla ilk olarak Panislamizm, İttihad-ı İslam ve İslamcılık konuları işlenerekkonunun altyapısını oluşturan bu terimleri açıklamak, ardından II. Abdülhamid öncesi Osmanlı-Hint ilişkileri içerisinde Hindistan’da İslam’ın yayılması, İslam devletlerinin kurulması ve Osmanlı Devleti ile Hindistan’da kurulmuşdevletler arasındaki ilişkilere genel olarak değinilmiştir. İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nin aleyhinde gerçekleştirmiş olduğu faaliyetler, Sultan II. Abdülhamid hakkında yapmış oldukları eleştiriler ve onun bu eleştirele vermiş olduğu karşılıklar incelenmiş; 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi sırasında Hindistan ile olan münasebetler ve oradan gelen ianeler hakkında bilgi verilmiştir.Hicaz Demiryolu projesininHindistanile doğrudan bir irtibatı olmamakla birlikte, İslam Birliği için önemi ve Müslüman dünya ile irtibatı sağlama açısından dolaylı olarak ilgili olduğu için ele alınmış veOsmanlı-Hindistan arasındaki bağların kuvvetlendirilmesi için yapılan faaliyetler araştırılmıştır. III. Tezin Kaynakları Çalışmada Devlet Arşivlerinden alınmış belgelere mümkün mertebe yer verilmiştir. Arşiv belgelerinin haricinde II. Abdülhamid dönemine ışık tutan Basiret gazetesinden kısmen de olsa faydalanılmıştır. İkincil kaynak kitap ve makalelerden konuyla ilgili bilgiler tamamlanmıştır. IV. Tezin Yöntemi Tezde ilk olarak ikincil kaynakların taraması yapılarak konunun çerçeve ve muhtevası belirlendikten sonra Devlet Arşivlerinden edinilen belgeler ışığında konu temellendirilmiştir. Diğer güncel çalışmalardan istifade edilerek konu tamamlanmıştır. 2 Yabancı kaynaklardan yararlanılamaması ve konuyla ilgili tüm arşiv belgelerinin taranamamış olması çalışmanın eksikleri olarak zikredilmelidir. 3 BİRİNCİ BÖLÜM İTTİHÂD-I İSLAM, PANİSLAMİZM VE II. ABDÜLHAMİD ÖNCESİ OSMANLI-HİNT İLİŞKİLERİ 4 Osmanlı-Hint münasebetlerine başlamadan önce aralarındaki ilişkinin hangi yolla tesis edildiğini bilmek gerekir. Elbette Osmanlı Devleti o dönem için birçok devlet tarafından yardım görmekteydi. İşte asıl mesele o devletlerin neden yardım ettiği sorusu. Sadece halifelik makamını elinde bulundurduğu için mi? Yoksa Müslüman bir devlet olduğu için mi? Ya da Avrupalı emperyalist devletlere karşı durabilecek son devletlerden biri olduğu için mi? Aslında baktığımızda tüm İslam âleminde Osmanlı devletine İslam’ı tekrar eski şanına kavuşturarak tüm İslam devletlerini tek çatı altında toplayıp, Avrupalı emperyalist devletlerin sömürge krallıklarını yıkabilecek, esaret altında ezilen Müslüman ve sair din mensuplarını esaretten kurtarabilecek yegâne güç olarak bakılmaktaydı. Bu başlık altında İslam’ı yüceltme ve Müslümanları olabildiğince tek bayrak altında toplayabilme hedefini gerçekleştirmek için ortaya çıkan ve zaman içerisinde çeşitli isimler alan Panislamizm ve İttihad-ı İslam (İslam Birliği) kavramalarına değinilecektir. Bu kavramlar genel olarak aynı manayı ihtiva ediyor gözükse de aralarında bir takım farklılıklar bulunmaktadır. I. İttihad-ı İslam İttihad, kelime manası olarak birleşme, birlik oluşturma, fikir birliği oluşturma manalarına gelir1 . İttihad-ı İslam ideolojik akım olmazdan evvel daha çok Müslümanlar arasında Kur’an-ı Kerim ve Sünnet-i Seniyye önderliğinde bir topluluk oluşturma, yaşam biçimi olarak telakki ediliyordu2 . Zaman geçtikçe İttihad-ı İslam tabiri önceki ifade etmiş olduğu mana kalıbından çıkmış farklı bir mana ifade etmeye başlamıştır, İslam âleminin kendilerini sömürmeye çalışan devletler, özellikle batılı devletlere karşı bir birleşme hareketi olarak kabul edilmiştir3 . Panislamizm genel olarak İttihad-ı İslam’dan çok farklı olmasa da birçok tarihçi tarafından farklı anlamlarda kullanılmıştır. Kimi tarihçiler İttihad-ı İslam ve Panislamizm’i Kur’an-ı Kerim ve Sünnet çerçevesinde yenilenme, yani tekrardan Müslüman devletlerin eski zamanlardaki gibi güçlü olması için bir yol, kimisi medenileşme çabasında yol gösterici bir akım, kimisi ise batılı sömürgeci devletlere karşı bir güç oluşturma düşüncesi olarak görmüştür. 1D. Mehmed Doğan, Büyük Türkçe Sözlük, 4. Baskı, Ankara, Birlik Yayınları, 1986, s. 552 2Azmi Özcan, “İttihad-ı İslam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2001, C. 23, s. 470 3Özcan, “İttihad-ı İslam”, 470 5 İttihad-ı İslam tabiri İslam coğrafyasında çoğunlukla dönemin Avrupalı devletlerinin sergilemiş oldukları sömürge faaliyetlerine karşı tekrar eski güce kavuşarak tehditleri savuşturma aracı olarak görülmüştür. İslam coğrafyasında özellikle 19. ve 20. yy’da Avrupalı devletlerin teknolojik gelişmelerinden geride kalınmış bunun sonucunda Osmanlı Devleti haricindeki birçok Müslüman devlet sömürge olmak zorunda kalmıştır. Özellikle İngiltere ve Fransa’nın erken zamanlarda gelişerek birçok Müslüman topraklarını ele geçirmesiyle Müslümanlar teknolojik ve ekonomik olarak geride kalmış bu durum onları Avrupalı devletlerin boyunduruğunda kalmasına neden olmuş ve bağımsızlıklarını kaybetmelerine neden olmuştur. Müslümanlar bu sömürgeleştirme faaliyetlerinden kurtulmak amacıyla ilmi çalışmalar yapmış olmakla beraber bu çalışmaların asıl sebebi geri kalmışlığın sebepleri araştırılarak gerekenin yapılması4 ve bu çözümler ışığında Avrupalı devletlerin boyunduruğundan kurtulmak olmuştur. İlhan Kutluer, bu geri kalmışlığın sebebini Müslümanların Kur’an ve Sünnet’in yolundan ayrılmaları olarak değerlendirmiş, gerekli olanın tekrardan dinin özüne dönerek Kur’an ve Sünnet’in yolundan giderek kurtuluşun aranması gerektiğini söylüyor5 . Sultan II. Abdülhamid İttihad-ı İslam ideolojisinin gerekliliğini Balkan ve Kuzey Afrika’da bulunan topraklarımızın kaybedilmesiyle anlamışsa da II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam düşüncesini gerçekleştirme isteği şehzadeliği dönemine kadar inmektedir. Sultan II. Abdülhamid şehzadeliği zamanında Ahmed Cevdet Paşa’nın yazmış olduğu yazıların etkisine kapılarak bu ideolojiye kendisini adamıştır6 . Bu ideolojiye kendisini adamasıyla birlikte neredeyse tüm İslam devletleri ile irtibat haline geçmiş elinden geldiğince aradaki iletişimi kuvvetlendirmeye çalışmıştır. İttihad-ı İslam kavramının tarihçesine bakacak olursak, İttihad-ı İslam kavramı elde edilen bilgilere göre ilk defa Namık Kemal tarafından Hürriyet Gazetesi’nin 10 Mayıs 1869 tarihli sayısında kullanılmıştır7 . 4 Azmi Özcan, “İslamcılık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2001, C. 23, s. 63 5 İlhan Kutluer, “İslamcılık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2001, C. 23, s. 65 6Özcan, “İttihad-ı İslam”, s. 471 7 Mahmut Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti” Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sivas, 2012, C. 36, S. 2, s. 83 6 II. Panislamizm Panislamizm kavramına göz atacak olursak “Pan” kelimesi köken olarak aynı din, dil ve ırka mensup kişilerin oluşturmuş olduğu topluluğu ifade etmektedir8 . İttihad-ı İslam ile kıyaslayacak olursak İttihad-ı İslam topluluğu oluşturmak için sadece Müslüman bireyler ararken, Panislamizm kavramında aynı din, dil ve ırka sahip olması gerekiyor. Panislamizm ve İttihad-ı İslam arasındaki farkların başında bu ayrım noktası dikkat çekmektedir. Tarihçilerin Panislamizm hakkında yapmış oldukları tanımlamalara gelecek olursak; Selim Deringil’e göre Panislamizm; devlet dışında kalan ve Hıristiyan devletler tarafından sömürülen Müslüman halkın bir bayrak altında toplanması çabasıdır9 . Hee Soo Lee, Panislamizm’i Batı’nın emperyalist gücüne karşı koymak maksadıyla 19. yy. sonlarında ve 20. yy. başlarında ortaya çıkan bir hareket olarak tanımlar10 . C. Nallino, Panislamizm’i “modern İslam’ın ana akımı” olarak tanımlar11 . Panislamizm kavramının ortaya çıkış tarihlerine bakacak olursak tahminen ilk defa 1875 yılı içerisinde kullanılmıştır. Panislamizm kavramı daha sonraki zamanda Franz Van Werner’in 1877’de yayınlamış olduğu “Turkische Skizzen”’de yer almıştır12 . Panislamizm kelimesi Avrupa’da yayılmasıyla birlikte Pangermenizm ve Panslavizm ideolojileriyle özdeşleştirilerek hoş karşılanmayan bir tabir olarak kabul edilmiştir13. Bu yüzden bu ideoloji Batı’da Müslümanların Avrupalı devletlere karşı birleşmesi düşüncesi olarak ifade ediliyordu ve bu birleşme birçok Avrupa ülkesini endişelendiriyordu. 1872’de Basiret gazetesinde yer alan habere göre Panslavizm ve Pangermenizm fikrine karşı Panislamizm fikri uygulanmaya başlarsa Anadolu’dan Orta 8Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, 3. Baskı, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2019, s. 27 9Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 82 10Akpınar, Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti, s. 82 11Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 82 12Özcan, “İttihad-ı İslam”, s. 470 13Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 83 7 Asya’ya kadar birleşir. Bu birleşme karşısında Panslavizm ve Pangermenizm ittifak dahi etseler Panislamizm’in gücüne karşı ayakta duramazlar14 . Tarihçiler arasında bir diğer ayrılık noktası ise genel manada İslam birliğinin veya Panislamizm’in ne zaman başladığıdır. Avrupalı tarihçiler ekseriyetle sadece II. Abdülhamid’in saltanatı ile özdeşleştirmiş olsalar da bu terimlerin ve yaşanan olaylar Panislamizm’i çok daha eski tarihlere götürmektedir. İttihad-ı İslam kavramı elde edilen bilgilere göre ilk defa Namık Kemal tarafından Hürriyet Gazetesi’nin 10 Mayıs 1869 tarihli sayısında kullanılmıştır 15 . Yine Avrupa ve Batı kültüründe İttihad-ı İslam’ın karşılığı mesabesinde olan Panislamizm ilk defa muhtemeldir ki 1875 yılı içerisinde kullanılmıştır. Panislamizm kavramı daha sonraki zamanda Franz Van Werner’in 1877’de yayınlamış olduğu “TurkischeSkizzen”’de yer almıştır16 . Birçok Avrupalı tarihçi Panislamizm faaliyetlerinin 1800’lü yıllarda başladığı özellikle II. Abdülhamid döneminde yoğunlaştığını ifade etmektedir 17 . Panislamik hareketlerin II. Abdülhamid devrinde yoğunlaştığı yadsınamaz bir gerçektir. Fakat başlangıç tarihlerine bakacak olursak burada Avrupalı tarihçilerinin görüşlerinden evvel tarihte yaşanmış olaylara bakmak elzemdir. Örneğin; 1768 yılında başlayan Osmanlı-Rus savaşında Osmanlı Devleti’nin yenilmesi üzerine Ruslarla imzalanan Küçük Kaynarca antlaşmasına göre Kırım’da yaşayan Müslümanların hakları konusunda Osmanlı Devleti ile Ruslar arasında sıkıntı yaşanmış Osmanlı Devleti bölgede yaşayan halkın ekseriyeti Müslüman olması dolayısı ile halifelik makamını kullanarak antlaşmanın 3. maddesine şu metni koydurmuştur. “Tevâif-i Tatar ehl-i İslamdan olup zat-ı madâletsimât-ı şehriyaranem imamü’l mü’minîn ve halifetü’l-muvahhidîn olduğına binaen umur-ı diniye ve mezhebiyyelerini taraf-ı hümayûnun hakkında şeriat islamiyye muktezasınca tanzîm eder.” 18 . Antlaşmanın bu maddesi ile Kırım’da yaşayan Müslümanlar Osmanlı halifesinin koruması altında kalacaktı. Bu maddenin koyulması bizlere Panislamik 14 Azmi Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), 2. Baskı, Ankara, İSAM Yayınları,1997, s. 48 15Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 83 16Özcan, “İttihad-ı İslam”, s. 470 17Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 33 18Ercüment Kuran, “Panislamizmin Doğuşu ve Gelişmesi”, Tebliğler, III. Türk Tarihi, İstanbul, 1985, C. 1, s. 396 8 çalışmalar sadece 19. yy.’ın son dönemlerinde ortaya çıkmamış bir şey olduğunu açıkça göstermektedir. Yine bu konu hususunda başka bir örnek vermek gerekirse Osmanlı-İspanya arasında imzalanan ikili antlaşmada maddelerin birinde her iki devlette bir başka devlete saldırdığında diğer devlet tarafsız kalacaktır maddesi eklenmesi mevzu bahis olmuştur. Osmanlı Devleti bu maddenin ilerleyen zamanlarda Kuzey Afrika’da yaşanacak bir savaş neticesinde o bölgeye yardım edememesinin kendisi için sıkıntılar doğurabileceğini öngörerek bu maddeyi Fas ve Yemen ülkelerini dışarıda bırakacak şekilde değiştirerek kabul etmişlerdir19 . Tîpû Sultan ile III. Selim ve I. Abdülhamid arasında yaşanan mektuplaşmalara baktığımız zaman panislamik hareketlerin daha erken tarihlere kadar gittiğini görmekteyiz. Nitekim iki devlet arasında yaşanan mektuplaşmalarda Tîpû Sultan’ın İngilizlere karşı İstiklal hareketinde bulunma niyeti sebebiyle İngiliz yetkililer Halifeden yardım isteyerek Tîpû Sultan’a nasihat verilmesini istemişlerdir. Osmanlı Devletinin çabalarıyla Hindistan’da yaşanacak isyan bastırılmıştır20 . Tipu Sultan ile Osmanlı Devleti sultanları arasında yaşanan mektuplaşma aslında bize şu bilgiyi de vermektedir. İngilizler kimi zaman Osmanlı hilafetini kabul ederken kimi zaman ise bu makamı Osmanlı Devletinin sahip olmaması gereken bir makam olarak bakmış ve birçok defa bu makamı Osmanlı Devletinden almak için uğraşmıştır. Sultan II. Abdülhamid devrine gelindiğinde Panislamik çalışmalar artarak devam etmiş adeta devletin politikası haline dönüşmüştü. Sultan II. Abdülhamid İttihad-ı İslam ideolojisinin gerekliliğini Balkan ve Kuzey Afrika’da bulunan topraklarımızın kaybedilmesiyle anlamışsa da II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam düşüncesini gerçekleştirme isteği şehzadeliği dönemine kadar inmektedir. Sultan II. Abdülhamid şehzadeliği zamanında Ahmed Cevdet Paşa’nın yazmış olduğu yazıların etkisine kapılarak bu ideolojiye kendisini adamıştır 21 . Sultan II. Abdülhamid en başlarda Panislamizm’i, Panslavizm ve Pangermenizm’e karşı olarak düşünmüşse de zaman 19Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 42 20Yusuf Hikmet Bayur, “Maysor Sultanı Tîpû İle Osmanlı Padişahlarından I. Abdülhamid ve III. Selim Arasındaki Mektuplaşma”, Belleten, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1948, C. 7, S. 47, s. 617- 654 21Özcan, “İttihad-ı İslam”, s. 471 9 içerisinde devletlerarası siyasetin getirmiş olduğu tecrübe olarak bu ideolojiyi sömürge halinde bulunan Müslümanları yönetenlere karşı kullanmıştır22 . Sultan II. Abdülhamid Panislamizm ideolojisini diğer devletlere karşı kullanırken bazı zamanlar abartma yoluna başvuruyordu. Bunun sebebi elbette diğer devletlerin üzerinde baskı kurarak kendi lehine çıkar sağlamaktı. Bu tarz abartma yöntemlerini kullanırken gözümüze iki isim çarpmakta bunlardan birisi İstanbul’da bulunan Özbekler Tekkesi Şeyhi Buharalı Süleyman Efendi ile Macarlı şarkiyatçı Arminius Vambery’di özellikle Vambery’nin İngiltere üzerinde fazlaca etkisi olduğunu görüyoruz. Fakat Sultan II. Abdülhamid ve Vambery’nin vermek istedikleri mesajların fazlaca abartıldığı birçok kereler İngilizlerce anlaşılmıştır. Sultan II. Abdülhamid’den aktarılan bilgiye göre “Halifenin bir sözü bütün İslam âlemini ayaklandırmaya yeterdi.” 23 . Biliyoruz ki dünyanın birçok bölgesinde bulunan Müslümanların Osmanlı devletine karşı oldukça fazla sevgisi olduğunu kabul ediyoruz fakat ilerleyen tarihlerde görüleceği üzere yukarıda zikrettiğimiz görüş sadece diğer güçlü devletleri Osmanlı Devletine karşı daha mesafeli davranması yönünde uyarı niteliğinde söylenmiş bir sözdür. Nitekim maruftur ki I. Dünya harbinde İngilizler Hintlileri ve Arapları bizlere karşı kullanmışlardır. III. Abdülhamid Devri Öncesi Osmanlı-Hint İlişkileri Hindistan Kuzey yarım kürede 6-37 Kuzey enlemleri ve 68-97 Doğu boylamları arasında yer alan Güney Doğu Asya ülkesidir24. İçerisinde barındırdığı zenginliklerden dolayı birçok ülke ve imparatorluk tarafından ele geçirilmeye çalışılmıştır. Ülke gerek stratejik ticari yollar üzerinde gerek baharat üretimi olması sebebiyle ve gerekse yer altı kaynakları bakımından zengin olmasından dolayı tüm güçlü devletler nezdinde paha biçilemez olarak görülmüştür. Hindistan’ın Türklerle tanışması Müslüman Türklerle tanışmasına nazaran daha eski zamanlara dayansa da Müslüman Türklerle tanışması Gazneli Devleti(963-1186) zamanına rastlar. Gazneli Mahmut’un İslam şiarını elinden geldiğince yayma isteği doğrultusunda Hindistan’a yapmış olduğu seferler sonucunda Hindistan’da İslam’ı yayma çalışmaları başarılı olmuştur. Hindistan’da kurulan Müslüman devletlerle Osmanlı arasındaki münasebetlere bakacak olursak ilk defa 22Kuran, “Panislamizmin Doğuşu ve Gelişmesi”, s. 397 23Özcan, “İttihad-ı İslam”, s. 474 24https://www.akademikcografya.com/hindistan-cumhuriyeti 10 Behmeni Devleti(1347-1527) ilişkiye geçmiştir25. Gerek Behmeniler olsun gerek diğer Hint devletleri olsun Osmanlı Devleti dönemin halifesi olması hasebiyle saygı değer konumda bulunmaktadır. Bu saygının sebebi sadece halifelik makamının Osmanlı Devletinin elinde olmasından değil ayrıca birçok ülkeye ve üç kıtaya İslam’ı yaymaya çalışmalarından dolayıdır. Osmanlı Devletinin bu saygıyı hak etmesini Grenard, özetle şu şekilde açıklıyor; İslam dini Osmanlıların hizmetinde hâkimiyet ve birliğin en emin şeklini teşkil etti. Osmanlı Devletine yeni bir ufuk açarak İslam yolunda cihat etmeyi amaç olarak algılamalarına sebep oldu. Bu sayede dünyanın birçok bölgesine ulaşarak İslam’ı tebliğ ettiler. Bölgede bulunan birçok mezhep ve dinin huzur içinde yaşamasına ve zamanla toplum içerisinde eriyerek yeni bir toplum oluşturdular26 . A. Behmeniler İle Olan Münasebetler Osmanlı Devleti ile Hintli devletlerin ilişkilerinin başlaması ise 15. yy. ortalarına tekabül eder. Fatih Sultan Mehmed(1451-1481)’in İstanbul’u 1453 tarihinde fethetmesinden sonra birçok İslam Devleti tebrik gönderdiği gibi Hint yarım adasında bulunan devletlerden de tebrik gelmiştir. Hint yarım adasından Osmanlıya ilk temaslar 1481-1482 yıllarında Behmeni Sultanı Muhammed Şah(1453-1481)’ın veziri Hoca İmamüddin Mahmud Gavan’ı Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’u fethini tebrik için göndermesiyle başlamıştır27. Hoca İmamüddin Mahmud Gavan’ın kaleme almış olduğu Riyazü’l İnşa adlı eserde Mahmud Gavan, İstanbul-Hindistan arasına ait 4 adet mektubun olduğundan söz eder28. Fatih Sultan Mehmed ise Behmeni Sultanlığına Molla Efdal oğlu Mehmed’i hediyelerle ve elçilik göreviyle göndermiştir. Hintli Müslümanlar ile ikinci büyük ilişkiler Yavuz Sultan Selim(1512-1520)’in 1517-1518 tarihlerinde Hicaz bölgesini ele geçirmesiyle devam ettiğini görüyoruz. Gucerat Devleti(1400-1583) hâkimi II. Muzaffer Şah Yavuz Sultan Selim’in Irak-ı Acem olarak bilinen günümüz ismiyle Azerbaycan bölgesini fethinden dolayı 1518’de kendisine elçisiyle beraber kıymetli hediyelerde göndermiştir. Elçinin vermiş olduğu 25Salim Cöhce, “Büyük Ortadoğu Projesi Bağlamında Hindistan ile Ortadoğu Arasındaki Tarihi Bağlar ve Güncel İlişkiler”, Gazi Akademik Bakış, Ankara, 2008, C. 11, S. 3, Kış, s. 71 26Bekir Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, ( Doktora Tezi), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, s. 131 27Cöhce, “Büyük Ortadoğu Projesi Bağlamında Hindistan ile Ortadoğu Arasındaki Tarihi Bağlar ve Güncel İlişkiler”, s. 71 28H. Hilal Şahin, “Osmanlı-Hint İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2015, C. 2, S. 6, s. 63 11 mektupta ise kendisinin de Raçputlara( Hindu) karşı muharebe ettiğini ve bu muharebenin sonucunda “Mandu” kalesini aldığını yazmıştır29 . Yavuz Sultan Selim ilişkileri kuvvetlendirmek için Gucerat hâkimi Muzaffer Şah’a Emir Kasım aracılığıyla mektup göndermiştir. Mektubun içeriğinde Hindistan’da büyümekte olan Portekiz tehlikesine karşı 50 gemilik bir donanma ile yardım edilmesini teklif etmiştir. Fakat Yavuz Sultan Selim vefat ettiğinden dolayı bu yardım faaliyeti gerçekleştirilememiştir. Portekizlilerin Hint yarımadasında giderek güçlenmesini engelleyemeyen Hintli hükümdarlar bu sıkıntılara karşı yardım arayışına girmiş, dönemin en güçlü İslam devleti olan Osmanlı Devletine yönelmişlerdir. Dönemin padişahı Kanuni Sultan Süleyman(1520-1566) 1531’de 2000 kişiden oluşan ilk donanmayı Diu şehrine gönderdi. Hemen ardından da Hadım Süleyman Paşa öncülüğünde 1538 yılında 76 parça gemiden ve 20.000 kişiden meydana gelen ikinci donanmayı göndermişlerdir30. Hadım Süleyman Paşa Diu şehrini muhasara altına aldığında Hiyle ve Aden emirlerini öldürdüğünden Hint Hükümdarı kendisine kızmış ve görüşmek istememiştir. Her iki taraftan da yardım alamayan Hadım Süleyman Paşa Portekizlilerin saldırmasından çekinmiş ve kıyıya sığınmak zorunda kalmıştır. Bunların peşinden 1554’te Piri Reis ile 1556’da ise Seydi Ali Reis öncülüğünde donanmalar gönderilmiştir. B. Babürler-Gurkanlılar İle Olan Münasebetler Hindistan’da uzun süre hâkimiyet süren Babür Devleti(1526-1858)ile ilişkilere kaynaklarda 16. yy.ın ilk yarısında rastlanmaya başlamıştır31. Seydi Ali Reis’in kaleme aldığı Mir’atü’l-Memalik adlı eserinde Seydi Ali Reis, Babür Şahı Hümayun(1530- 1540)’un sarayına misafir olmuş, Hümayun ile sohbet esnasında Hümayun, Seydi Ali Reis’e Hindistan’ın mı yoksa Vilayet-i Rum’un mu büyük olduğunu sormuştur. Seydi Ali Reis ise Hümayun Şah’a cevap olarak “Hindistan’ın, yedi iklime hükmeden Osmanlı padişahının mülkünün onda biri kadar bile olmadığı” şeklinde cevap vermiştir. Daha sonrasındaki seyyahların kaleme almış oldukları eserlerde de Çin’de dahi Osmanlı padişahının isminin hutbelerde zikredildiği rivayet olunmuştur. Humayun, Seydi Ali 29Azmi Özcan,” Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, C. 18, s. 81 30Şahin, “Osmanlı-Hint İlişkilerine Genel Bir Bakış”, s.64 31Azmi Özcan, “Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler”, Türkler, Ankara, 2002, C. 8, s. 1347 12 Reis’e bu cevabı üzere “Padişahlık makamı Devletlû Hudavendigar’ın hakkıdır”, demiştir32 . Hümayûn’dan sonra tahta geçen Celaleddin Ekberşah(1556-1605) hâkimiyetin ilk yıllarında Osmanlı devletine bağlılığını bildirirken ilerleyen zamanlarda olumsuz bir tavır takınmış, kendisini halife ilan etmiştir. Durumu daha da kötü bir hale sokmak adına Safevî(1501-1736) ve Özbek devletleri ile ittifak kurup, Portekizlerle birleşerek Yemen’e saldırmayı dahi düşünmüştür. Yemen Valisi Hasan Paşa Babür Devleti’nde bulunan bir casusunun haber vermesi üzerine bu bilgiye ulaşmıştır33 . Ekberşah’tan sonra tahta çıkan Cihangir(1605-1627) ilk zamanlarda Safevilerle olan münasebetten dolayı Osmanlı’ya karşı kayıtsız kalmış, fakat ilerleyen zamanlarda Safevi Devleti ile arasında anlaşmazlıklar baş göstermesinden dolayı Osmanlı ve Özbeklerle birlikte bir Sünni birliği kurmayı planlamıştır. Her ne kadar Cihangir döneminde Osmanlı Devleti ile münasebetler çok olmamışsa da ordularında Osmanlı subaylarının bulundurulduğunu görüyoruz. Cihangir 1620’de oğlu Hurrem’i(Şah Cihan) Dekken’e karşı sefer yolladığında birlikleri arasında 1000 kadar“berk endâz-ı Rumî” diye adlandırılan fitilli tüfek kullanan asker bulunuyordu34 . Cihangir’den sonra yerine geçen Şah Cihan(1627-1658) döneminde Osmanlı Devleti ile ilişkileri çok fazla olmamıştır. Şah Cihan tahta geçtikten sonra tahtta hakkı olan kim varsa hepsini öldürterek hâkimiyetini sağlama almaya çalışmıştır. Fakat amcası Dalyan’ın oğullarından Bay Sungur, Şah Cihan’ın elinden kaçarak önce İran’a daha sonra da Osmanlı Devletine kaçmıştır. IV. Murad(1623-1640)’tan tahtı ele geçirmek için yardım istemiştir.Fakat sultan bu durumu hoş karşılamamış Bay Sungur’a cevaben Şah Cihan’ın kendisine karşı herhangi kötü bir davranışı olmadığını belirtmiştir. Bu cevabıyla Bay Sungur’un teklifini reddetmiştir35. Şah Cihan 1636 yılının son aylarında IV. Murad’ a Mir Zaarif İsfahani adında elçi göndermiştir 36 . Mir Zaarif İsfahani’nin getirdiği hediyeler arasında gergedan postundan yapıldığı ve delinemeyeceği söylenen bir zırh dikkatleri üzerine çekti. Rivayete göre IV. Murad o zırhı hedef noktasına koyup ok ile bir atış yapmış ve zırhı delmiş. Şah Cihan’ın Mir Zaarif İsfahaniyi göndermesindeki temel 32Özcan, “Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, s. 82 33Özcan, “Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler”, s. 1348 34Y. Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, 2. Baskı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, C.2, s.188 35Bayur, Hindistan Tarihi, s. 196 36Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 13 13 amaç Osmanlı ve Özbeklerle kurulması planlanan Sünni ittifakının gerçekleştirilmesiydi 37 . Mektubunda kullanmış olduğu ifadeler bundan ötürüdür ki oldukça dikkat çekicidir. “ Müslüman Sultanlarının hanı, Hilafet makamı için Allah tarafından seçilmiş ve Müslüman krallıklar arasında birliğin tesis edicisi” gibi ifadeler kullanmıştır. Şah Cihan’ın veziri ise bu ifadeleri biraz daha abartmış ve “Hulefâ-yi Râşidîn’in halefi” diyerek nitelendirmiştir38. Aslında bu ifadeler Hintli Müslümanlar için alışılmadık bir durum değildi. Çünkü önceden beri Hintli Sultanlar halifeye saygı ve hürmet besliyorlardı. Bu onları hem halife nezdinde hem de halk nezdinde hükümdarlığını meşrulaştırıyor ve de otoritesini güçlü kılıyordu39. Karşılık olarak IV. Murad, Şah Cihan’a Arslan Ağa adlı elçisini ve beraberinde kıymetli hediyeler göndermiştir. Fakat IV. Murad’ın gönderdiği mektubun üslubundan pek hoşlanmayan Şah Cihan gönderdiği elçi ile IV. Murad’ın gönderdiği mektupta küçültücü ifadeler kullandığını söylüyor. IV. Murad’da durumun böyle olmadığı aslında küçültücü ifadeler kullanmadığını izah ederek özürlerini iletiyor. Ama anlaşılan o ki Şah Cihan bu duruma bozulmuş ve elçi göndermemiştir40. Osmanlı tahtına İbrahim(1640-1648)’in çıkmasından dolayı gönderilen elçiye de cevap verilmemiştir. Bu durum 11 sene boyunca devam etmiştir. IV. Mehmed(1648-1687) tahta çıktığında Seyyid Muhyiddin ismindeki elçisini Şah Cihan’a gönderir. IV. Mehmed elçiyle birlikte göndermiş olduğu mektupta hanlıklar arasında bulunan karışıklıkları durdurmak amacıyla birlikte hareket edilmesi gerektiğini dile getirir ve kendisine yardım etmesini ister. Şah cihan ise Seyyid Hacı Mehmed adlı elçisini Osmanlı elçisiyle beraber gönderir. Şah Cihan ise IV. Mehmed’e gönderdiği mektupta hanlıklar arasındaki karışıklıklardan kendisinin de muzdarip olduğunu ifade eder ve gerekenin yapılmasında yardım edeceğini beyan eder. Fakat bu konu hususunda herhangi bir sonuç alınamamıştır41 . Şah Cihan 1658 yılında vefat etmesiyle beraber; Murad Bahş, Şuga, Dara ve Evrengzîb adlı dört oğlu taht kavgasına tutuşmuşlar sonunda en küçük kardeş 37Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 13 38Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 13 39Özcan, “Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, s. 82 40Şahin, “Osmanlı-Hint İlişkilerine Genel Bir Bakış”, s. 69 41Özcan, “Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler”, s. 1349 14 Evrengzîb(1658-1707) mücadeleyi kazanmıştır 42 . Evrengzîb döneminde Osmanlı ile ilişkiler eskisi kadar sık olmasa da devam ediyordu. Bunun sebeplerinden birisi Evrengzîb’den sonra Hint yarım adasına hâkim olan karışıklık gösterilebilir43. Diğer bir sebep olarak ise Evrengzîb her ne kadar siyasi ilişkiler azalmışsa da dini ve kültürel ilişkiler çoktan kuvvetli bir hal almıştı. Hacda bir araya gelen Müslümanlar birbirlerine bulunduğu bölgeler hakkında bilgiler vererek durumlarından haberdar oluyordu44. Bunun dışında Hintli âlimlerin kitapları Osmanlı coğrafyasında, Osmanlı âlimlerinin kitapları ise Hint yarımadasında okunuyordu. Örnek verecek olursak İmam Rabbani’nin Mektubatı ve Evrengzîb’in hazırlattığı Fetâva’l-Âlemgîriyye, Osmanlı coğrafyasında meşhur olan ve medreselerde çokça okutulan eserlerden bazılarıdır. Hint yarımadasında ise Mevlana Celaleddin Rumi’nin Mesnevisi çokça tanınan ve okutulan eserlerden biridir. Hindistan’ın farklı bölgelerinde bulunan sultanlıklarda Türk komutanlar orduda görev alıyor, savaş düzen ve taktikleri bakımından Türk Devletlerini örnek alıyorlardı45. Yani dememiz o ki devletlerarası siyasi ilişkiler azalsa da insanların kültürel bağı oluşmuş olduğundan iki bölge arasındaki insanların duygu ve düşünceleri bir olmuş sayılabilir46 . Osmanlıların Hıristiyanlara karşı kazanmış olduğu savaşlarda Hindistan Müslümanları, bu zaferi sanki kendi devletleri kazanmış gibi seviniyorlardı. Osmanlıda da durum farklı değildi. Evrengzîb döneminde Osmanlı Devleti ile ilişkiler önceki zamanlarda olduğu gibi sıkı bir şekilde olmamıştır. Bayur’a göre Osmanlı kaynaklarında 50 yıl içerisinde hiçbir elçi gitmemiştir. Hindistan kaynaklarında ise 1 kişinin geldiği geçmektedir. İlişkilerin az olmasının sebebini olarak Bayur, muhtemelen Evrengzîb’in kendisini ve devletini Timuroğullarından gördüğünü Osmanlıları ise Bayezidoğullarından gördüğünden dolayı bir kibir duygusuna kapılmış olmasıyla açıklar47 . Evrengzîb’den sonra Babür Devleti de eski gücünü kaybetmeye başlamış, muhtelif yerlerde bağımsız sultanlıklar kurulmaya başlamıştır. Bu ise İngiltere’nin Hindistan’da hâkimiyet kurmasını kolaylaştırmış48 . 42KhaliqAhmad Nızamı, “Evrengzîb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1995, C. 11, s. 537-538 43Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 16 44 Abdülhamid Kayıhan Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Hân, 2. Baskı, İstanbul, Yediveren Yayınları, s. 77 45Bayur, Hindistan Tarihi, s. 196 46Özcan, “Osmanlı ve Babürlü Devleti Arasındaki İlişkiler”, s. 1350 47Bayur, Hindistan Tarihi, s. 251 48Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 16-17 15 Babürlülerden sonra Hindistan’da İngiliz tehlikesine karşı olan iki devleti daha zikretmek gerekir. Bunlar Malabar ve Meysur krallıkları idi. Birazdan anlatacağımız üzere Osmanlı ile ilişkileri oldukça sık olan bu devletler İngilizler için büyük endişe kaynağı olacaktır. C. Malabar ve Meysur Sultanlıkları İle Olan Münasebetler İngilizlere karşı kuvvetli bir direniş oluşturan Malabar Sultanı Ali Raca, Osmanlı Devletinden yardım istemek için elçi heyeti göndermiştir 49 . Heyet Osmanlı devleti sınırlarına vardığı vakitlerde Osmanlı-Rus savaşı 1768-1774 başlamak üzere idi. Anlaşılacağı üzere Osmanlı Devleti, Ali Raca’nın yardımına gidememiştir. Ali Raca’dan sonra yerine geçen Bibi Sultan da Osmanlı Devletinden birkaç kez yardım istemiş fakat muhtelif sebeplerden ötürü umduğu yardımı bulamamıştır. Yine İngilizlerin faaliyetlerine karşı faaliyet gösteren bir diğer devlet ise Meysur Sultanlığı idi. 1772’de Haydar Ali’nin yerine geçen oğlu Tîpû(1782-1799) Sultan zeki, kurnaz ve başarılı bir sultandı. İngilizlere karşı Avrupalı devletlerle siyasi ilişkiler başlatan ilk Hintli hükümdardır50 .Tîpû Sultan tahta geçtikten sonra Osmanlı Devleti ile olan siyasi kültürel ve ticari alanlardaki bağları kuvvetlendirmek için Osmanlı Devletine birçok kez heyet göndermiştir. Bunlardan 1786’da gönderilen 700 kişilik heyet bizim için çok önemlidir. Bu heyet Osmanlı devletinden berat istemiştir. Bu Hintliler arasında halifeden berat isteme hususunda ilk ve son örnektir51. Halifeden berat isteme mefhumu tarihimize yabancı bir olay veya olgu değildir. Halifeden berat isteme hem hükümdarın halife gözünde hem de halkının gözünde yücelmesiydi. Aynı zamanda Hükümdar bu olay ile merkezi otoritesini de güçlendiriyordu. Tîpû Sultan, I. Abdülhamit(1774-1789)’e göndermiş olduğu mektupta; İngilizlerin memleketlerini kolonileştirdiğini Hintli hükümdarların yanlış politikaları sonucu İngilizlerin kısa sürede çok büyük miktarlarda kazanç elde ederek güçlendiğini söylüyor. Müslümanların çeşitli işkencelere tabi tutulup öldürüldüklerini, insanların zorla Hıristiyanlaştırıldığı, bazı camilerin kiliseye çevrildiğini beyan ediyordu52 . 49Özcan, “Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, s. 83 50Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 18 51Azmi Özcan,“Tîpû Sultan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012, C. 41, s. 192-193 52Özcan, “Tîpû Sultan”, s. 192 16 Osmanlı Devleti’nden İngilizlerin bu davranışlarına yönelik yardım isteyen Tîpû Sultan Osmanlı Devletinin rahatça kullanabilmesi amacıyla Mangala Limanını kendilerine tahsis edeceğinden bahsediyor. Tîpû Sultan Osmanlı Devleti’nden asker, silah, cam vb. malzeme ve ustalarını isterken Osmanlı Devleti’nin çağrısı üzerine askerleri geri göndereceğini taahhüt ediyor. Buna karşılık Tîpû Sultan Osmanlı Devletine ne ihtiyaçları varsa ellerinden geleni yapacağını söylüyor53 . Son olarak Tîpû Sultan bazı kutsal beldelerin bakım ve onarımı için Osmanlı devletinden izin istiyordu54. Fakat Osmanlı Devleti’nin durumuna bakacak olursak Tîpû Sultan’a yardım edebilme olasılığının olmadığını görebiliriz. Tîpû Sultan’ın gönderdiği heyet Osmanlı- Rus savaşının(1787-1792) başlangıcında Osmanlı Devletine varmıştır. Osmanlı Devleti’nin İngilizlerle ittifak halinde olması, savaş telaşının bir taraftan sıkıştırması aynı zamanda İngilizler aleyhinde yapılacak hareketin savaş esnasında göstereceği olumsuz durum Osmanlı Devleti’nin Tîpû Sultan’a göndereceği yardımı neredeyse imkânsız kılıyordu55. Osmanlı Devleti’nden umduğunu bulamayan Tîpû Sultan diğer Avrupalı devletlere yönelmiş, Fransızlar bu durumun kendileri için sağlayacağı kazanç neticesinde kabul etmişlerdir. Fransa’nın Tîpû Sultan’a giderken Mısır’a saldırması İngilizleri telaşlandırmış ve tekrardan Osmanlı Devletine başvurmuşlardır56 . Osmanlı Sultanı III. Selim Tîpû Sultana’a yazdığı mektupta Fransızlara güvenilmemesi gerektiğini onların tek amacı Hindistan’a hâkim olmak İslam’ı yok etmek olduğunu söylüyordu57 . Tîpû Sultan III. Selim(1789-1807)’ e cevaben eğer Fransızlar İslam düşmanı iseler onlarla dost olmamalıdırlar. Fakat İngilizlerde bizim ülkemizde işgalci durumundadırlar ve gereğini yapmalıyız diyerek mektubunu göndermiş fakat daha Osmanlı Devletine 53Bayur, “Maysor Sultanı Tipu İle Osmanlı Padişahlarından I. Abdülhamid ve III. Selim Arasındaki Mektuplaşma”, s. 627 54Bayur, “Maysor Sultanı Tipu İle Osmanlı Padişahlarından I. Abdülhamid ve III. Selim Arasındaki Mektuplaşma”, s. 627 55Özcan, “Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, s. 83 56Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere(1877-1924), s. 21 57Özcan, “Osmanlı Hindistan Münasebetleri”, s. 83 17 ulaşamadan Lord Wellesley58, Dekkenliler ve Marathalar ile birlikte Tîpû Sultan üzerine harekete geçtiler. Tîpû Sultan bu harekât sonucu hayatını kaybetmiştir59 . İngilizlerin güçlenmesini engelleyecek son güçlü devlette ortadan kaldırıldıktan sonra İngilizler Müslümanlar için büyük tehdit oluşturmaya başlamışlardır. Hindular için bu durum sadece iktidar değişikliğinden ibaret olsa da Müslümanlar için çok derin manalar ifade ediyordu. 1836’da İngilizcenin resmi dil oluşu, misyonerlik faaliyetlerinin başlaması gibi olaylar Hintli Müslümanları dönemin en güçlü bağımsız devleti olan Osmanlıya yöneltiyordu. Aynı zamanda hilafet makamı hala Osmanlıların hâkimiyetindeydi. 1853’te başlayan Osmanlı-Rus savaşı Hintli Müslümanların Osmanlılar için neler hissettiklerini ve neler yapabileceklerini göstermelerinde daha başlangıç sayılabilirdi. Savaş başladıktan sonra İngiltere Fransa ve Rusya Osmanlı Devleti topraklarını nasıl paylaşılacağı hususunda ihtilafa düşmüşler Ruslar tek başına kalmıştır. İngiltere ve Fransa’nın yardımıyla Osmanlı Devleti savaşı kazanmıştır. Bu savaş esnasında İngiltere Hükümeti Hilafet makamının Hintli Müslümanlar için ne kadar önemli olduğunu öğrenmiş ve her fırsatta bu durumu lehine kullanmaya başlamıştır. 58Lord Wellesley,Aslen İrlandalı olup İngiliz politikacı ve Hindistan valiliği görevini üstlenmiş aristokrattır.(1760-1842) 59Bayur, “Maysor Sultanı Tipu İle Osmanlı Padişahlarından I. Abdülhamid ve III. Selim Arasındaki Mektuplaşma”, s. 640-641 İKİNCİ BÖLÜM II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE OSMANLI-HİNT MÜNASEBETLERİ 19 I. İngiltere’nin Hindistan Üzerindeki Menfaatlerini Korumak İçin Yapmış Olduğu Faaliyetler 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Osmanlı Devletini kendi başına bırakma politikasını tercih eden İngiltere savaşın sonunda Osmanlı Devletinin yenilmesiyle beraber yapılan antlaşma sonucu endişeye kapılmıştır. Osmanlı ile Rusya arasında imzalanan Yeşilköy antlaşması Osmanlı Devleti için çok ağır şartlar içeriyordu. Ayrıca İngiliz menfaatleri açısından oldukça tehlike arz ediyordu. Bunlardan bazıları; 1. Osmanlı Devleti Romanya, Karadağ ve Sırbistan’ın bağımsızlıklarını kabul edecekti. 2. Bulgaristan, Osmanlı Devleti’ne bağlı özerk bir prenslik haline getirilecek ve sınırları Tuna’dan Ege denizine, Arnavutluk’tan Karadeniz’e kadar uzanacaktı. 3. Osmanlı Devleti, savaş tazminatı olarak Rusya’ya 1.410.000.000 ruble verecekti. 4. Boğazlar savaş zamanı tüm gemilere açık olacak. 5. Ardahan, Artvin, Kars, Doğubayazıt, Eleşkirt ve Batum Rusya’ya bırakılacak60 . Bu maddelerin varlığı İngiltere’nin menfaatleri açısından büyük sorun teşkil ediyordu. Rusların boğazları kullanabilmesi ve Doğu Anadolu’da Ardahan, Artvin, Kars, Doğubayazıt, Eleşkirt ve Batum’un Ruslara verilmesi İngiltere’nin sömürge yolları için büyük tehlike arz ediyordu. Rusya’nın antlaşmaya göre elde ettiği yerlere dikkat edildiğinde Rusların İran üzerinden Basra Körfezine inmek için uygun yol güzergâhını oluşturmaya çalıştığı görülebilir 61 . İngiltere bu durumu düzeltmek için Paris Barış Konferansına katılan tüm ülkeleri toplayarak Osmanlı-Rusya arasında yeni bir antlaşma yapılması için Berlin’de bir konferans düzenlemiştir. Konferansın sonunda İngiltere yeni imzalanan Berlin Antlaşması ile kendi menfaatlerini koruma altına almıştır. Antlaşmanın maddelerini vermeden evvel İngiltere Osmanlı Devleti konferanstan önce Kıbrıs’ın İngilizlere üs olarak verilmesi ile ilgili görüşmüş eğer Kıbrıs İngilizlere verilirse İngilizler Berlin Konferansında Osmanlı’nın lehine kararlar alınması için çalışacağını belirtmiştir. Osmanlı Devleti’nin Kıbrıs’ı İngilizlere üs olarak devretmemesi durumunda Kıbrıs’ı 60Ali İhsan Gencer, “Ayastefanos Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1991, C. 4, s. 225 61Esin Yurdusev, “Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve Hindistan Üçgeninde İngiltere'nin Boğazlar Politikası “, Belleten, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999, C. 63, S. 237, s. 567 20 zorla alacaklarını söylemişlerdir. Osmanlı Devleti 4 Haziran 1878’de Kıbrıs’ı İngilizlere üs olarak bırakacağını açıklamıştır 62 . Sultan II. Abdülhamid Kıbrıs’ı İngilizlere bırakırken bir takım şartlar öne sürmüştür. Bunlar; 1. Adada Mahkeme-i Şer’iyye bulunacak. Adada bulunan Müslüman halkın davalarına Mahkeme-i Sulhiyye bakacaktır. 2. Müslümanlara ait mezarlıklar, camiler, mektepler, diğer dini emlaklar, emval ve araziler için İngiliz yönetimi tarafından tayin edilecek bir memur ile Vakf-ı Hümayûn Nezareti tarafından adada yaşayan Müslüman halktan bir kişi görevlendirilecektir63 . 13 Haziran 1878’de başlayan konferans bir ay kadar sürmüştür. Konferansta Osmanlı Devletinin haklarını korumak ve isteklerini talep etmek için Müşir Mehmed Ali Paşa temsil etmiştir. Osmanlı Devleti, Berlin Konferansında İngiltere’nin etkisi ile Ruslarla Yeşilköy Antlaşmasında imzalamış olduğu maddelerin hafifleteceği düşüncesi varken aslında tüm devletlerin Osmanlı Devleti toprakları üzerindeki menfaatlerini korumak tabiri caiz ise Osmanlı Devletinden birer pay almak olduğunu anlaşılmıştır. İmzalanan Antlaşma ile ilgili olarak bazı maddeler şunlardır; 1. Yeşilköy Antlaşmasına göre kurulması planlanan Büyük Bulgar Devleti 3’e ayrılacaktır. 2. Yunanistan’a bir miktar toprak verilecek. 3. Bosna ve Hersek Avusturya tarafından işgal edilecek. 4. Sırbistan, Karadağ ve Romanya’nın bağımsızlığı Osmanlı Devleti tarafından tanınacak. 5. Osmanlı Devleti Ruslara vermesi gereken savaş tazminatının bir kısmına karşılık olarak Kars, Ardahan ve Batum’u Ruslara bırakacaktı. 6. Boğazların akıbeti Paris Barış Konferansında düzenlendiği gibi kalacaktır64 . Antlaşmanın sonunda İngiltere, Hindistan ticaret yollarını koruma altına almış ise de Akdeniz’deki hâkimiyetini güçlendirmek için 4 Haziran 1878’de kendisine üs olarak verilen Kıbrıs’ı 1881 yılında resmen işgal etmiştir. Ayrıca Rusların Doğu Anadolu üzerinden Basra Körfezine inmesini engellemek için ilerleyen zamanlarda Doğu 62Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 142 63Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 142 64Ali İhsan Gencer, “Berlin Antlaşması”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1992. C.5, s. 517 21 Anadolu’da bir Ermeni devleti kurmayı planlıyordu65. Önceki sayfalarda belirttiğimiz üzere Ruslarla imzalanmış olan Yeşilköy Antlaşmasında elde ettiği yerlerin İngiltere’nin sömürgelerine giden yol için oldukça tehlikeli olduğunu belirtmiştik. Bu yüzden İngiltere Rusların Doğu Anadolu ve İran üzerinden Basra Körfezine inme planlarını manipüle edebilmek için Doğu Anadolu’da kendi himayesinde bir Ermeni devleti kurmak istemiştir. İngiltere, Hindistan’a giden ticaret yolunu tekele almak ve güvenliğini kesin olarak sağlamak Akdeniz hâkimiyetini güçlendirmek için Mısır’ı işgal etme planı vardı. Mısır’ın bulunmuş olduğu jeopolitik konum itibariyle Hindistan’a giden en kısa yol üzerinde bulunması hatta Süveyş kanalına sahip olmasından dolayı İngilizlerce Mısır Hindistan’ı korumak için en kilit nokta idi. Fakat Mısır’da Fransızlar da nüfuz sahibi olmak istemekteydi. Fransa’yı Mısır politikasında kendi çıkarlarına ters düşmesinden dolayı yalnız bırakan İngiltere Avrupalı Devletlerin Fransızların Mısır’ı hâkimiyet altına almasını onaylamayacağı için kendisi hiç karışmamıştır. Hatırlatmak gerekir ki İngiltere ve Fransa arasında yaşanan bu sürtüşme tarihte ilk değildir. Daha önceki dönemlerde de Fransa Hindistan’a ulaşmak için Mısırdan geçmek istemiş hatta Mısırlılarla savaşmak zorunda kalmıştır. Fakat Fransa’nın bu amacı Cezzar Ahmet Paşa tarafından engellenmiştir66 . Mısır hidivi İsmail Paşa(1863-1879)’nın artan borçlar sebebiyle Süveyş kanalına ait 1875’te satılığa çıkarmış olduğu 178.602 adet hisseyi İngiltere 3.978.582 sterlin karşılığında Mısır Hidiv’i İsmail Paşa’dan satın alarak Mısır’da olan nüfuzunu güçlendirmeye çalışmıştır67 . Hidiv İsmail Paşa 1876’da Avrupa’da meşruti devletlere özenerek istişare için mebuslar meclisi açmıştır. Meclisin içerisinde İngiliz ve Fransız mebuslarda bulunuyordu. Yabancı mebusların bulunması ve hükümet içerisinde söz sahibi olmaları Hidiv’in ve halkın hassasiyetini uyandırmış ve mebusların görevlerinden azli için nümayişler çıkarılmıştır. İngiliz ve Fransız bürokratlar bu durumu II. Abdülhamid’e bildirerek Hidiv İsmail Paşa’nın görevinden alınmasını istemişlerdir. Bunun üzerine İsmail Paşa’nın yerine oğlu Tevfik Paşa(1879-1892) hidivlik görevine 65Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 162 66İ. Hakkı Uzunçarşılı, “Bonapart’ın Cezzar Ahmed Paşa’ya Mektubu ve Akka Muhasarasına Dair Bir Deyiş”Belleten, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1964, C.28, S. 111, s. 454 67Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 111 22 getirilmiştir68 . İngiliz ve Fransızların yardımıyla birlikte göreve gelen Hidiv Tevfik Paşa hem Mısır’ı yönetmekle hem de İngiliz ve Fransızların isteklerine yerine getirmekle uğraşmak zorunda kaldı. Devletin milli ve dini hislerini yeterince koruyamadığı düşünülen Çerkez ve Türk subaylar ile muhalif subaylar arasında kızışmalar baş göstermiştir. Bu sürtüşmeler neticesinde ordunun ileri gelenlerinden olan Urabî Paşa ve iki silah arkadaşı daha hapse atılmıştır. Zaman geçmeden kendi alaylarını yardımlarıyla Harbiye Nezareti’nden kurtarılan Urabî Paşa 69 ve silah arkadaşları Abidin Sarayını basarak Harbiye Nazırının değiştirilmesini talep ettiler. Tevfik Paşa bu talebi kabul etmiş ve Harbiye Nazırlığına Mahmud Sâmî el-Bârûdî’yi atamışlardır. Muhaliflere yakın olan bir kimseyi Harbiye Nazırlığına atamaları Urabî Paşayı daha da güçlendirmiştir70. Urâbî Paşa yabancıların Mısır’da olmasından hoşlanmadığı aşikârdı. Urabî Paşa’nın milliyetçi bir duruş sergilemesi İngiliz yetkililerin hiç hoşuna gitmemiştir. Urabî Paşa İngilizlerin Mısır’ı işgal etmede kullanacakları stratejiyi değiştirmeye zorlamıştır. Çünkü İngilizler Mısır’ın işgali için Hindistanlı Müslümanları asker olarak kullanmayı düşünüyorlardı. Hindistanlı Müslümanlar Mısır’da savaşırken Mısırlı askerlerin kendi memleketlerinin özgürlüğü için savaştığını gördüklerinde belki de gönüllerinde bir bağımsızlık ateşi yanma ihtimali vardı. Bu ateş Hindistan’ı İngiliz hâkimiyetinden kurtarmak için ilerleyen zamanlarda iç isyana bile dönüşebilirdi. Bu endişesini Lord Ripon’a 71 anlatan Lord Harrington, Lord Ripon’dan cevap olarak eğer ki Osmanlı Halifesi cihada izin vermez ise herhangi bir sıkıntı olmayacaktır72 . Bunun üzerine İngiltere’nin 11 Temmuz 1882’de Mısır’ın İskenderiye şehrini bombalamasıyla başlayan savaş Urabî Paşanın başarılı savunması ile ilk aşamada geri püskürtülmüştü. Fakat daha sonraları Osmanlı Devletinden yardım alamayan Urabî Paşa mecbur olarak teslim olmak zorunda kalmıştır. Mısır’da savaşın başlamasıyla beraber Anadolu sınırları içerisine herhangi bir vasıta ile savaşla ilgili haberlerin girmesi yasaklanmıştı. Osmanlı Devleti yönetimi Mısır’da yaşanan işgal üzerine Müslüman halkın galeyana gelerek gayri Müslimlere zarar vermesinden korktuğu için bu tarz bir 68Atilla Çetin, “İsmâil Paşa, Hidiv”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2001. C.23, s. 117-119 69Urabî Paşa, Mısırlı devlet adamı, İngiliz İşgaline karşı direnen ordu komutanı(d.1841-ö.1911) 70Şit Tufan Buzpınar, “Tevfik Paşa, Hidiv”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2012. C.41, s. 14-15 71Lord Ripon, 1880-1884 yılları arasında Hindistan başkan yardımcılığı ve Hindistan genel valiliğini yapmış olan İngiliz diplomattır. 72Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 158-159 23 önlem almıştır. Osmanlı Devletinin bu tarz bir önlem alması boşuna değildir. Osmanlı halkı 1856 Islahat Fermanı ile birlikte içeride ve dışarıda yaşayan gayrimüslim ahaliye tepki göstermiştir. Müslüman halkın gayri Müslimlere karşı bu tepkileri onları İslami hareket altında birleştirmiştir73. Elbette bu tarz birleşmeler bazen pürüzler oluşturabiliyor. Bu tarz sıkıntıların yaşanmaması için Osmanlı Hükümeti gelen haberleri engellemeyi seçmiştir. Örneğin İngiltere’nin Halep Konsolosluğuna 17 Temmuz 1882’de gelmesi beklenen telgraf bir hafta geçmesine rağmen konsolosluğa ulaşmamıştı. Bu durumu Osmanlı yetkililerine bildirdiklerinde yetkili ağızdan bu tedbirler gayrimüslim tebaanın salahiyeti için alınmıştır, tarzında cevap almışlardır74 . A. İngiltere’nin Osmanlı Devleti Aleyhine Gerçekleştirmiş Olduğu Faaliyetler Sultan II. Abdülhamid saltanat yıllarının ilk yıllarında yaşanan talihsiz olaylar ve yaşanmaması gereken 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrası aldığı yenilginin ardından Avrupalı devletlerin baskısı sonucu siyasi olarak sıkıntıya girmiş durumdaydı. II. Abdülhamid, Osmanlı Devletini bu olumsuz hava içerisinden kurtarmak için bir kurtuluş planı hazırlamak düşüncesine girmişti. Bu sebeple Sultan II. Abdülhamid bu kurtuluşun yalnız başına çok zor olduğunu anlamış ve gerekenin Müslüman devletler ittifakı olduğunu anlamıştı. Bu planını gerçekleştirmek için Sultan II. Abdülhamid halife olmasının avantajını kullanarak tüm Müslümanları yardıma çağırmak için “İslam Birliği” fikrini ortaya koymak niyetindeydi. İslam birliği çalışmalarının “iki amacı vardır. Yakın amaç, Osmanlı İmparatorluğu’nun varlığını korumak, uzak amaç da Hilâfet etrafında dünya İslâm birliğini kurmaktır.”75Çünkü o dönemde yaşamakta olan neredeyse tüm Müslüman devletler sömürge altında yaşıyorlardı. Dönemin halifesi Sultan II. Abdülhamid olduğundan İslam Birliği politikası gereği birçok İslam devleti ile iletişime geçmesi gerekiyordu. Bu düşünce ile yola çıkan Sultan II. Abdülhamid Şiilerle dahi iletişime geçerek Avrupalı Hıristiyan devletlere karşı birlik olmak istiyordu76. Bu durum özellikle İngilizleri endişelendiriyordu. Sultan II. Abdülhamid halifeliğe o derece fazla 73Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 81 74Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 165-166 75Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, C. IV, s. 545 76 Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA), Yıldız Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği, Y.PRK.TKM.40/2, 1 24 önem vermekteydi ki sultanlığının dahi önüne geçmiştir diyebiliriz. Öyle ki padişah ve sultan denmesinden çok mü’minlerin emîrî denilmesini daha çok istemiştir 77 . Abdülhamid’in halifeliğe verdiği değeri İngiliz Sefiri Henry Layard 78 şu şekilde açıklıyor. “II. Abdülhamid halifelik sıfatı ve bununla ilgili otoritesi hususunda oldukça hassas idi79.” Abdülhamid’in halifeliğe bu derece önem vermesi İngilizler açısından endişe vericiydi. Basiret Gazetesi’nin PallMall gazetesinden alıntı yaptığı 11 Eylül 1876- 30 Ağustos 1252 tarihli haberine göre İngiltere boyunduruğunda yaşayan Müslüman sayısı 40 milyon’dan fazladır80. İşte bu sebepten ötürü İngiltere halifenin gücünden kısmi olarak çekinmektedir. İngilizler halifeliğin gücünü iyi biliyorlardı. Nitekim İngilizler bu gücü itibarsızlaştırmak için bir takım faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bunlar; 1. Halifeliğin aslında Osmanlı’nın hakkı olmadığını onların halifeliği gasp ettiğini söylüyorlardı. Gerçek halifenin Peygamber Efendimiz Muhammed Mustafa (sav)’in hadis-i şerifine göre halifenin Kureyş soyundan gelmesi gerektiğini öne sürüyorlardı81 . İngiltere halifeliğin Osmanlıda değil de kendi idaresinde bulunan bir kişide olmasını istediğinden halife olarak Arap emirlerinden birinin olması gerektiğini ileri sürmüştür82 . Tabi ki burada bilinmesi gereken şey İngiltere’nin neden halifelik makamı ile uğraştığıdır. İngiltere 40 milyon’dan fazla Müslüman’ın idaresini ve manevi gücünü Osmanlı Devletine bırakmak istemiyordu. Bu sebepten ötürü kendilerine hizmet edebilecek bir kişiyi öne sürerek Osmanlının hilafetinin asılsız olduğunu iddia ederek halifeliği Arap emirlerinden birine verilmesini istiyordu83. Bu sayede İngiltere Hindistan’da rahat bir şekilde kalabilecekti. Eğer hilafet Osmanlı’da kalmaya devam ederse İngilizlere karşı halife tarafından cihat emri verildiğinde Hintli Müslümanlar ayaklanabilirdi. Bu İngilizler için hiç iyi bir durum olmazdı. İngilizlerin bu asılsız iddialarına karşılık olarak Sultan II. Abdülhamid özetle hilafeti ecdadından aldığını ve gerçek halifenin sadece kendisi olduğunu söylüyordu84. Bu konu ile ilgili bazı tarihçilerin olumlu olumsuz görüşlerini 77Enver Ziya Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınevi, C. IV, s. 543 78Henry Layard(1817-1894), 1877-1880 Britanya Krallığının İstanbul sefirliğini yapmış olan gezgin, arkeolog, sanat tarihçisidir. 79Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 64 80Basiret, 1905, 30 Ağustos 1252- 11 Eylül 1876 81Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, s. 71 82BOA, Yıldız Sadaret Hususî Evrakı, Y.A.HUS.509/59,3 83BOA.Y.A.HUS.509/59,3 84Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 64 25 belirtmek yerinde olacaktır. George M. Birdwood85 yukarıda belirttiğimiz üzere hilafetin Kureyş soyundan birinde olması gerektiğini söylüyordu. Elbette ki Birdwood’un bu görüşü İngiltere’nin menfaatleri açısından önem taşımaktadır. Çünkü eğer ki hilafet Arapların eline geçerse İngilizler tarafından kontrol edilmesi daha da kolaylaşacaktır. Birdwood 10 Ekim 1877 tarihinde “Times” gazetesinde yazmış olduğu yazısında halifeliğin Mekke Şerifinin hakkı olduğunu, Osmanlı Devletinin bu hakkı gasp ettiğini bu nedenle halifeliğinin geçersiz olduğunu yazmıştır86. Devlet arşivlerinden edindiğimiz belgede anlatılan istihbari bilgilere göre İngilizler Osmanlı Devletinin itibarını zedeleyerek hilafetin İngilizlerin menfaatleri için çalıştırılması daha kolay olan Araplara geçmesi elzemdir. İngilizler bu planlarını uygulamaya sokabilmek için bir taraftan Arapları silahlandırarak ve diğer taraftan devlet merkezinde büyük olaylar çıkartmaya çalışıyorlardı. Bu büyük olaylardan kastımız İngilizler Bulgarların vatansever gruplarıyla bir araya gelmişlerdir. Kendilerine eğer ki Rusların politikasına değil de kendi özgürlüğünüz için uğraşırsanız bizim tarafımızdan her türlü yardıma mazhar olacaksınız, diyorlardı. İngilizlerin bu planlarıyla birlikte eğer ki merkezde böyle bir sıkıntı yaşanması durumunda Araplarla uğraşması güçleşecek ve gerektiği kadar dikkatini veremeyecekti87 . George Percy Badger 88 ise Arapların Osmanlı hilafetini tanımamalarını kendi halifeliğini ortaya koymaları gerektiğini söylüyordu. Ayrıca Badger, eğer Araplar da Osmanlı hilafetini kabul ederlerse Osmanlı Devletinin itibarı tüm dünya Müslümanlarınca kabul görecekti. Bu durumun engellenmesi İngilizlerin menfaatleri açısından oldukça önemlidir89 . Her ne kadar Osmanlı Devletinin hilafeti İngiliz tarihçiler tarafından kabul edilmese de bu duruma farklı bakış açısıyla bakan kimseler de mevcuttu. James W. Redhouse 90 kendisi bir Türkologdur. Redhouse bazı kimselerin benimsemiş olduğu hilafet Osmanlıların hakkı değildir veya yeni bir şeydir demelerini eleştirmiştir. Kendisi Osmanlıların hilafetinin yeni bir şey olmadığını Avrupa kaynaklarına bakılırsa yüzelli yıllık geçmişinin olduğunu görebilirler demiştir91 . 85George Christopher Moleswort Birdwood(1832-1917), İngiliz doğa bilimci ve yazar. 86Azmi Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları, İslam Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 1998, S. 2, s. 49 87BOA, Yıldız Sadaret Hususî Evrakı, Y.A.HUS.509/59,3 88George Percy Badger(1815-1888), İngiliz oryantalist. 89Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 51 90James William Redhouse(1811-1892), İngiliz dil bilgini, mütercim ve sözlük yazarıdır. 91Özcan,“İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 55 26 W. Leitner diğer tarihçi ve bürokratlardan farklı bir bakış açısı ile bakarak olayı daha güzel ifade etmiştir. Öncelikle Peygamberimizden nakledilen “İmamlar Kureyştendir.” hadis-i şerifini ele alarak bu hadisin zayıf bir hadis olduğunu dile getirmiştir. Ayrıca bir halifede aranacak özelliklere değinmiştir. Leitner’e göre halifenin soydan daha çok maddi manevi ve askeri gücünün olması gerekli olduğunu söylüyor. Bakıldığında o dönemde ne Araplarda ne Hindistan’da ne de diğer devletlerde Osmanlı gibi bir nizam ve güç mevcut değildi. Bu yüzden Osmanlının hilafeti kabul edilebilir konumdadır, diyordu92 . 2. İngiltere hükümetinin Osmanlı Devleti’nin elinde bulundurmuş olduğu halifelik makamında gözü olduğunu önceki madde de ifade etmiştik. İngiltere halifeliği Osmanlı devletinin elinden almak için Hindistan’da üst düzey kimselere sahte unvanlar vererek onları kendi yanlarına çekmeye çalışıyorlardı93. Bunların haricinde Osmanlı aleyhinde faaliyetlerde bulunarak Hintli Müslümanlar arsında Osmanlı Devletinin halifeliğini itibarsızlaştırmaya çalışıyordu94. İngiltere sadece Hindistan’da değil dünyanın birçok bölgesinde farklı farklı dillerde Osmanlı Devletinin halifelik konusundaki liderliğinin yalan olduğu yönünde broşürler bastırıp diğer Müslüman devletler nezdinde Osmanlı Devletinin itibarını düşürmek suretiyle Müslümanlara asılsız haberler sunarak halkın içinde şüphe uyandırmaya çalışıyordu. Bunun için broşürleri ve basın-yayın yolunu kullanmışlardır95 . 3. Müslümanların en kutsal zamanlarından saymış oldukları hac zamanı Mekke ve Medine de gerek bedevilerin gerekse şeyh ve emirlerin vasıtasıyla bölgede huzursuzluk çıkartmaya çalışıyorlardı. Örneğin İngilizler bölgede yaşayan bedevileri para ve çeşitli hediyelerle kendi saflarına çekmeye çalışıyordu. Hakeza şeyh ve emirlere para, hediyeler ve makam vaadiyle kendi saflarına çekmeye çalışıyorlardı. Bu çalışmaları ile İslam âleminde Osmanlı Devleti daha kutsal mekânları bile koruyamıyor, düşüncesi uyandırmak idi96. Sultan II. Abdülhamid İngilizlerin bu tarz planlarını bozmak için bölge bedevilerinin reislerini İstanbul’da ağırlamış onlara çeşitli hediyeler vererek İngilizlerin 92Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 64 93Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA), Yıldız Hususi Maruzat, Y.A.HUS.373/96.1 94BOA.Y.A.HUS.373/96,3 95Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 64- 65 96Namık Sinan Turan, “ II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu” CIEPO Uluslar arası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara dönem Sempozyum Bildirileri, Uşak, 2011, C.2 s. 1201 27 planlarını ve neler yapmak istediklerini en ince ayrıntısına kadar anlatarak bu oyuna alet olmamaları için uyarılarda bulundu97 . İngiltere’nin Cidde konsolosu James Zohrab 9 Ocak 1880’de yazmış olduğu raporda Mekke Şerifi’nin İngilizlerin gerçekleştirmek istedikleri planlarda hizmete hazır olduğunu yazmaktadır. Hatta Mekke Şerifi İngiltere’ye karşı olumsuz bir hareketin sorumlularını vatan haini olarak niteleyebileceğini söylüyordu. Ayrıca İngilizlerin Afganistan’ı yanlarına çekme politikasında yardımcı olması için Arap bir ajan gönderebileceğini de söylüyordu98. Bu planları öğrenen İngiltere’nin İstanbul sefiri Henry Layard bu durumu desteklemiş fakat çok dikkat edilmesini söylemiştir. Bu uyarısının sebebi Sultan II. Abdülhamid’in Mekke ve Medine şeriflerine fazla güvenmemesi ve şeriflerin hareketlerini en ince ayrıntısına kadar takip ettirmesidir. Sultan II. Abdülhamid Mekke ve Medine şeriflerine güvenmemekte pek âlâ haklıydı. Bu olay açıkça gösteriyor ki İngilizler Arap yarımadasında gerçekleştirmeyi düşündükleri planlar istedikleri gibi gidiyordu. İngiltere hükümeti 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında kendi menfaatlerini korumak ve siyasi değişikliklerden ötürü Osmanlı Devletine yardım etmeyeceğini yapmış olduğu faaliyetlerle açık bir şekilde ortaya koymuştur. Açıkçası devletlerarası rekabet müsaade etse İngiltere Osmanlı Devletini “Hindistanlaştırmak” amacı güdüyordu99 . Yani Osmanlı Devletini aynı Hindistan gibi sömürgesi yapmayı planlıyordu. Fakat İngiltere’nin bu düşüncesi diğer büyük devletlerin planları ile örtüşmüyordu. Diğer büyük Avrupa devletlerinde Osmanlı Devletinden toprak alma ve yahut sömürmek istiyorlardı. Bu durum İngiltere’nin politikasına uymasa da yapacağı bir şey yoktur. İngiltere’nin Osmanlı Devletini savaşta yalnız bırakması hem İngiltere hem de Osmanlı Devleti nezdinde bir takım sıkıntıların doğmasına sebep olmuştur. Osmanlı Devleti savaşta hem balkanlardaki isyanlarla uğraşırken hem de savaşması gücünün azalmasına ve yenilmesine neden olmuştur. İngiltere açısından bakarsak Hindistan’da Osmanlıya yardım edilmesi taraftarı olan Hintli Müslümanlar İngiltere’nin tarafsız kalacağını öğrendiklerinde hüsrana uğramışlardır. Ayrıca bu duruma sinirlenmişlerdir. İngiltere’yi Osmanlı Devletinin yanında savaşa girmesi için farklı farklı vilayetlerden kraliçeye 97Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 264 98Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 261 99Mim Kemal Öke, Hilafet Hareketleri, 3. Baskı, İstanbul, İrfan Yayınları, 2005, s. 12 28 mektuplar yazılmıştır100. Müslümanlar bu istekleriyle dönemin halifesine olan bağlılığını gösterme niyetindeler idi. Fakat İngiltere izlemiş olduğu siyaset gereği Osmanlı Devletini savaşta yalnız başına bırakmıştır. Hindistan genel valisi Lord Lytton101 İngiltere dışişleri bakanı Lord Salisbury’e yazmış olduğu mektuplardan birinde, İngiltere’nin Osmanlı-Rus harbinde Osmanlı Devletine yardım etmemesi Hintli Müslümanlar tarafından büyük bir hüsran ile karşılandığını dile getiriyordu. İngiltere’nin tarafsız kalması Hindistan’da ağır sonuçlar doğurabileceğini söylüyordu. Ayaklanmaların çıkabileceği hatta 1857 yılında çıkmış olan Büyük Sipahi ayaklanmasından daha büyük olabileceğinden korktuğunu söylüyordu102 . İngiltere’nin 1877-1878 Osmanlı-Rus harbine kayıtsız kalması Hindistanlı Müslümanlarca hoş karşılanmamıştır. Bu sebeple Mayıs 1877’de Osmanlı Devletine desteğini iyice arttıran Hindistanlı Müslümanlar İngiltere yönetiminin dikkatini çekmeye başlamıştı. İngilizlerin bu endişesinin sebebi Mekke ve Medine’den çok fazla mektup gelmesiydi. İngilizler bu mektuplarda İngiltere’ye karşı bir ayaklanma düşüncesi olup olmadığını araştırmak istemişlerdir103. Hakeza Bengal şehrindeki yetkililer Kalküta’da toplanan Encümen-i İslam Cemiyetinin toplantısında konuşma yapan iki Türk den de şüphelenmeye başlamışlardı. Encümen-i İslam Cemiyetinin tertip ettiği toplantıda söz alan Hafız Abdullah ve Abdülhamid Efendi yapmış oldukları konuşmalar ile İngiliz yönetiminin dikkatini üzerlerine çekmeyi başarmışlardı. İngiliz yöneticiler Hafız Abdullah ve Abdülhamid Efendi hakkında detaylı bir araştırmaya girmişlerdir. Ayrıca Hacı Nur Muhammed ve Hacı Ahmed’in yapmış olduğu konuşmalarda ileriye yönelik sarf ettiği sözler yine İngiliz yöneticilerin dikkatini çekmişlerdi. Hacı Nur Muhammed ve Hacı Ahmed yapmış oldukları konuşmalarda İngiltere’nin ilerleyen zamanlarda Mısır’ı işgal edebileceği tazındaki söylemleri İngilizlerin zikrolunan kişilerin göndermiş oldukları telgraflara kadar incelenmelerine neden olmuştur 104 . İngiltereli yöneticiler Hindistan’da yaşanan her olayı en ince ayrıntısına kadar takip ediyor kendi aleyhlerine 100 Mustafa Çabuk-Ahmet Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kahramanmaraş, 2019, C. 16, S. 2, s. 562 101Lord Lytton(1831-1891), 1876-1880 yılları arasında Hindistan valiliği görevinde bulunan İngiliz devlet adamı, muhafazakâr politikacı ve şairdir. 102Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 95 103Gökhan Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), ( Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s. 97 104Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 98 29 konuşmalar yapan ve faaliyet yapanlar hakkında araştırma başlatıyordu. Gerekli gördüğü halde ise Hindistan’dan gönderiyordu. Bütün bu güvenlik önlemlerinin hepsi Hindistan’ı ellerinde tutabilmek amacıyladır. İngiltere hükümetine 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde yardım etmediği için kızan Hindistanlı Müslümanlarla tekrardan ilişkileri iyileştirmek için layihalar hazırlanmıştır. Edward Mallet 105 yazmış olduğu layiha ile İngiltere’nin itibarının tekrardan kazanacağını söylüyordu. Bu layihadaki maddeler özetle; 1. Hindistan uleması ile iyi ilişkiler içerisinde olunacak. Gerektiğinde ulema ile istişarelerde bulunulacak. Ulemalar ile doğrudan iletişime geçebilmek için konsoloslukça memurlar görevlendirilecek. Bir topluma yön veren o toplumun aydın kafalarıdır. Bu sebeple eğer ki İngiliz yöneticiler öncelikle kendilerini ulemaya kabul ettirebilirseler halkada kabul ettirebilirler. İnsanlar ilmi bakımdan kendini yetiştirmiş kimselere saygı duyarlar ve güvenirler. Onların ilmi, fikirleri ve fiilleri halk nezdinde çok önemlidir. Bu yüzden İngilizler eğer ulema ile iyi ilişkiler içerisinde olurlarsa halk da İngilizlere karşı daha ılımlı davranış sergilerler. İngiliz bürokratlar bu konuyu iyi bildiklerinden bu alana gereken önemi vermişlerdir. 2. Basın-yayın yolu ile İngiltere’nin Hindistan halkının yegâne dostu olduğuna yönelik çalışmalar yapmak. Hepimiz biliyoruz ki o dönem için gazeteler, broşürler bugün kitelevizyon haberlerine denkti. İnsanlar dünyada neler olup bittiğini ülkesinde neler olduğunu ve neler yapıldığını gazetelerden ve broşürlerden öğreniyorlardı. O zamana göre basın-yayın yolunu kullanarak bürokratlar halkın kafasında bir noktaya kadar istedikleri algıyı yerleştirebilirlerdi. Bu yüzden İngilizler bu alan için gerekli çalışmaları başlatmışlardı. 3. Mekke ve Medine’de bulunan şeyh ve emirlerle ilişkiler kurarak, onlardan destek alarak Hindistan ve diğer Müslüman devletlerde İngiltere imajını düzeltmeye çalışmak. Daha öncesinde aktarmış olduğumuz İngilizlerin emirleri nasıl yanına çekmeye çalıştığı, ileride ne gibi faaliyetlerde bulunabilecekleri malumunuzdur. İngiltere hâkimiyetinde bir halife ile İngiltere’nin neler yapabileceğini insanların zihinlerinde ne tür algılar oluşturabilecekleri hayal etmek zor değildir. 105Edward Mallet(1837-1908), İngiliz diplomat ve casus. 30 4. Mekke ve Medine bölgesinde özellikle Hac zamanında ve sair zamanlarda İngiltere tarafından görevlendirilmiş doktor, mühendis, müderris ve askerlerin gönderilmesi. Bu yöntem ile bölgede görevli kişiler insanlar ile iletişime geçerek onlara İngiltere’nin aslında iyi bir dost olduğunu anlatarak insanların aklındaki kötü düşünceleri olumlu yöne doğru çevirmektir. Bu sayede halk nezdinde iyi bir İngiltere imajı ve algısı oluşacaktır. Edward Mallet’in bu kısa fakat etkili raporunun İngiltereli yetkililer tarafından ileride kullanıldığını ve sonuçlarının neler olduğunu görmek zor değildir106 . İngiltere Osmanlı Devletinin gücünü azaltmak, Sultan II. Abdülhamid’in umudunu yitirmesini sağlamak için devlet yönetimde yer alan kadrodaki bürokratların bir kısmını para karşılığı satın almaya çalışmış, bir kısmı bu tuzağa düşmeyince onlara kara propagandalar yaparak padişahın gözünden düşmesi için uğraşmışlardır. Bunlardan birisi Plevne Kahramanı Osman Paşa’dır107. İngiltere İstanbul sefiri Henry Layard ve halefi olarak görevi devralan Mr. Goschen 108 Osman Paşa’nın Rus ajanı olduğu ileri sürmüşlerdi. Bu iddia ile Sultan II. Abdülhamid’in Osman Paşa’ya olan güveninin azalmasını hatta görevinden azledilmesi gerektiği düşünülüyordu. Ayrıca Hindistanlı Müslümanların Osmanlı Devletine 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde daha önceden göndermiş oldukları ianeler ile ilgili bir takım sıkıntılar yaşanmıştır. Bu tarz sıkıntıların yaşanmaması ve gönderilen ianelerin söylenilen mevkilere ulaşıp ulaşmadığını öğrenebilmeleri için Azamat Hüseyin adında bir elçiyi İstanbul’a göndermişlerdir. Azamat Hüseyin İstanbul’a geldiğinde Sultan II. Abdülhamid tarafından dördüncü dereceden Mecidiye nişanı ile taltif edilmiştir. İstanbul’da beş ay kadar misafir kalan Azamat Hüseyin Hindistan’a geri döneceği zaman kendisine bir takım broşürler verilmişti. Bu broşürlerde Hindistanlı Müslümanların İngiltere’ye karşı ayaklanmaları kendi bağımsızlıklarını kazanmaları gerektiği gibi ifadeler olduğu iddia edilmiştir. Henry Layard ve Mr. Goschen’e göre bu broşürler Azamat Hüseyin’e Osman Paşa tarafından verilmiştir. Bu tarz asılsız iddialar ile Osmanlı yönetiminde yer alan sağlam kişilerin itibarının azalmasını hatta görevinden azledilmesini sağlamak istiyorlardı109. Görevden 106Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 152 107Gazi Osman Paşa(1832-1900), 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında Plevne müdafaa komutanı ve Osmanlı Müşiri. 108George Goschen(1831-1907), İngiliz sefiri ve diplomat. 109Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 100 31 uzaklaştırılan veya görevden azledilen vatansever paşaların yokluğunda İngilizler saray içerisinde kendi menfaatleri için çalışan yeni paşalar getirtmeye çalışarak kendilerini güvence altına almaya çalışmışlardır. İngiltere bu tarz siyasi meselelerin dışında halk üzerinde algı oluşturabilmek ve baskı kurabilmek amacıyla bir takım basın-yayın organı ile uğraşarak kapatılmasına sebep olmuştur yahut rahatsız olduklarını dile getirmişlerdir. Örnek verecek olursak İngilizler Tercüman-ı Hakikat gazetesinden hiç hoşlanmamaktadırlar. Çünkü Tercümanı Hakikat Gazetesi bir nevi Sultan II. Abdülhamid’in sözcülüğünü yapmaktaydı. Halka verilmesi gereken bilgilerin neredeyse çoğu bu gazete üzerinden halka ulaşıyordu. Bir başka örnek olarak Vakit gazetesi mevcuttur. Vakit gazetesi yapmış olduğu haberlerde genelde Müslümanların Avrupalı devletlere karşı direnmeleri yönünde mesajlar veriyordu. Bu tarz ifadeler doğal olarak İngiltere’nin hoşuna gidemezdi. Çünkü İngiltere’nin kontrolünde olan sadece Hindistan’da dahi 40 milyondan fazla Müslüman vardı. En önemlisi Hindistan gibi zengin kaynaklara sahip bir ülkeyi elinde bulundurması ve bu tarz mesajlarla halkın galeyana gelerek nümayiş çıkartması İngilizlerin hiç ama hiç istemeyeceği bir şeydi. Bu yüzden Vakit gazetesini kapatmaya çok uğraşmışlar fakat muvaffak olamamışlardır. Son örneğimiz olarak İngiltere’nin belki de en çok uğraştığı ve kapattırabildiği gazete olan Peyk-i İslam Gazetesidir. Aslında bu gazeteyi İngilizler tarafından bu kadar önemli kılan durum gazetenin sahibinin Hindistan asıllı olmasıdır. Gazetenin kurucusu Nusret Ali’dir. Peyk-i İslam gazetesi Hindistan ve Osmanlı arasındaki irtibatı güçlendirmek için ciddi bir şekilde mesai harcamıştır110 . Hindistan’da geniş bir yayılım ağına sahip olan bu gazete İngiltere aleyhine haberler yapmakta, halkı nümayiş için cesaretlendirmektedir. Ama en önemlisi gazetenin Sultan II. Abdülhamid’in Hindistanlı Müslümanlar ile ilişkilerinin nasıl daha iyi hale getirilebilir tarzında haberler yapmasıdır. Gazetenin hazırlamış olduğu raporda Osmanlı-Hindistan ilişkilerini güçlendirmek için; 1. Osmanlı-Hindistan arasındaki iletişimi arttırarak insanlar ve yöneticiler arasında samimi ilişkiler kurarak ilişkileri kuvvetlendirmek. Osmanlı Devleti Hindistanlı Müslüman kardeşleri ile aradaki bağları kuvvetlendirmek için 1900’lü yılların başında Osmanlı-Hindistan arasına telgraf hattı çekilmesi planlanmıştır. İstanbul’dan başlayıp 110 BOA. Y.A.HUS.164/92,1 32 Basra Körfezindeki Fav’a kadar olan hattın maliyeti yaklaşık 32.000 Osmanlı lirasına mâl olacaktı. Ödeme planına geldiğimizde hattın toplam parasından 15.000 Osmanlı lirası peşin verilecek olup geriye kalan miktar 2500 liralık taksitlerle ödenecekti111. Bu hat ile çok kısa sürede Hindistan ile olan iletişim artacak, memleketler arası vuku bulan olaylar diğer tarafa haber verilebilecekti. Sultan II. Abdülhamid’in rüyam diye nitelemiş olduğu Hicaz demiryolu da hakeza kutsal topraklar ile İstanbul arasında bir köprü kuracaktı. Bu sayede hac farizasını yerine getirmek isteyen hacılar önceki zamanlara nispetle daha rahat şekilde ulaşımlarını sağlayabileceklerdi112. Elbette Mekke ve Medine de bulunan hacılar orada karşılaşacakları Hintli Müslümanlardan kendi memleketlerinde olanları ve dahi Hintli Müslümanlarda Osmanlı merkezindeki ahvalin nasıl olduğunu öğrenebilecekti113 . 2. Sultanın yapmış olduğu faaliyetlerin neler olduğunu Hindistanlılara anlatmak üzere memur görevlendirmek. 3. Dini ve siyasi meselelerde Hindistanlılara gereken bilginin iletilmesi. Bu sayede Hindistan veya Osmanlı hangisi zor durumda ise birbirlerine anında yardım sağlayabilme fırsatı doğacaktır. İşte gazetenin bu raporu yayınlaması İngiltereli yetkilileri endişelendirmiştir. Ayrıca Nusret Ali, padişahın istemesi durumunda bu ilişkileri kuvvetlendirmek için gönüllü olduğunu söyleyen 70 prensten de söz ediyor. Dönemin İstanbul sefiri Henry Layard çeşitli sebepler sunarak ve baskı kurarak bu gazeteyi kapattırmıştır114 . İngiltere bazı basın-yayın organlarını kendi menfaatlerine aykırı haberler yaptıklarından ötürü kapattırmak isterken bazı basın-yayın kuruluşlarını ise menfaatleri doğrultusunda desteklemiştir. Örneğin; Lübnanlı Ahmet Faris tarafından çıkarılmaya başlanılan fakat daha sonraları gelir gider dengesini yitirerek kapatmak zorunda kaldığı El-Cevaib gazetesi. Ahmet Faris’den sonra yerine oğlu geçmiş ve gazeteyi tekrar açmıştır. Yapılan haberleri fark eden İngiliz yetkililer Hindistan işleri Sekreteri Lord Salisbury’e haber göndermişler ve gazete hakkında bilgi toplanmasını istemişlerdir. Bununla da kalmayıp gerekirse gizlice desteklenebileceğini de iletmişlerdir. Amaçları Hindistan’da ve Afganistan’da bu tarz gazetelerin yayınına izin vererek gazetede yer alan 111Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s.322 112BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası, BEO.2700/202474,3 113Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, s. 77 114Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s.168-169 33 haberler sayesinde İngiltere’nin imajının düzeltilmesini sağlamaktı115. Bir başka örnek verecek olursak, İngilizler Hindistanlı Müslümanları Ruslara karşı kışkırtmak için Rusları İslam’ın düşmanı olarak niteleyen Ahbar-ı Darû’l-Hilafe gazetesinin Hindistan’da dağıtılmasına izin vermesidir. Gazete yaptığı birçok haberde Rusları İslam’ın başına gelebilecek büyük bir felaket olarak niteleyerek Hindistanlıların içindeki nefreti körüklemeye çalışıyordu. Gazete İngiltereli yetkililerce Osmanlı şehbenderliklerine izin verilerek dağıtımı sağlanmıştır. Ayrıca Ahbar-ı Darû’l-Hilafe gazetesinin sahibi İskender Efendi Osmanlı Devletine yardım amacıyla Hindistan’da iane sandıkları kurulmasını ve toplanmasını istiyordu. Bu sebeple bu yönde haberler yaparak halkı teşvik etmeye çalışıyordu116 . Bazı gazetelerin çeşitli sebeplerle, asılsız iddialarla kapatılması, bazı gazetelerin ise gizlice veya açıkça desteklenmesi aslında İngiltere’nin sadece menfaatleri yönünde hareket ettiğini göstermektedir. İngiltere için Hindistan neredeyse insanın akciğeri gibi önemlidir. İngiltere, Hindistan ile Rusya arasında tampon ülke görevi gören Afganistan ile iyi ilişkiler kurmak istiyordu fakat Afgan Emiri Şir Ali Han bu duruma fazla yanaşmıyordu117. İngilizleri İslam’ın yegâne düşmanı olarak görmekteydi. İngiltere bu yüzden Osmanlı Devletinin Afganistan’a göndereceği heyeti çok önemsiyordu. Osmanlı Devleti eğer Afgan Emiri ile antlaşma sağlayabilirse hem Osmanlı Anadolu’da Ruslara karşı daha rahat mukavemet gösterebilecek hem de Rusların Hindistan üzerindeki planları suya düşecekti. Osmanlı Devleti Afganistan’a göndereceği heyetin başına Ahmet Hulusi Efendiyi 118 münasip görmüştü. Dönemin İngiliz sefiri Henry Layard bu haberi öğrendiğinde hemen İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Derby’e bir telgraf yollamıştır. Dönemin Şeyhülislamı Ahmet Hulusi Efendi’nin yakın bir dostuydu. Şeyhülislam ise İngilizlerle iyi ilişkiler içerisinde bulunuyordu. Henry Layard, Lord Derby’e eğer hükümetimizin bir isteği varsa isteklerimizi Şeyhülislam aracılığıyla Ahmet Hulusi Efendiye aktarabiliriz. Bu sayede heyet Afganistan’a vardığında Afgan Emirine bizim isteklerimizi dolaylı olarak iletebilir diyordu119 . 115Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 65-66 116Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 67 117Çabuk-Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 561 118BOA.Y.PRK.2/20,1 119Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 121 34 Bölümden anlaşılacağı üzere İngiltere yapacağı bir faaliyeti en ince ayrıntısına kadar planlayarak hata payı bırakmamaya çalışıyordu. Başka devletler tarafından yapılan faaliyetleri beğenmediği takdirde ciddi şekilde eleştirilerde ve yaptırımlarda bulunuyor. Hoşuna gitmeyen faaliyetler yapan kişi ve kuruluşların karşısında durarak gereken önlemleri alıyor, İngiliz menfaatlerini korumayı birincil amaç olarakgörüyordu. Fakat kendi menfaatlerine yarayan faaliyetleri de gizli veya açık bir şekilde destekleyerek politikasını yürütüyordu. B. Hilafet Makamına Yöneltilen Eleştiriler ve II. Abdülhamid’in Tutumu Osmanlı Devleti hilafet makamını I. Selim zamanında 1517’de yapılan Mısır seferi sonucu son Abbasi halifesi III. Mütevekkilden devralmıştır. Bu bilgiyle beraber Osmanlı Devleti uzun süre boyunca bu makamı kullanma gereği duymamıştır diyebiliriz. Sebebini irdeleyecek olursak devletin 16-17. Yüzyıl boyunca henüz gücünü tam olarak kaybetmeyişi olarak gösterebiliriz. Fakat 18. yüzyıla geldiğimizde henüz tam manası ile hilafet makamının aktif olduğunu söylemek güç olsa da bazı durumlarda kullanma ihtiyacı duyulmuştur. Hilafet makamının aktif bir şekilde kullanımının II. Abdülhamid döneminde başladığını söyleyebiliriz. II. Abdülhamid hilafet makamını o denli öne çıkarmıştı ki neredeyse padişahlık makamı hilafet makamının gölgesinde kalmış diyebiliriz. II. Abdülhamid sultan veya padişah lafızlarından çok emirü’l mü’minin lafzının kullanılmasını daha fazla önemsiyordu 120 . Bunun sebebini Sultan II. Abdülhamid’in tahta oturur oturmaz Balkanlardaki isyanlarla uğraşması ve hemen ardından gelen fakat yaşanmaması gereken 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşında alınan yenilgi sonucu zayıflayan ekonomik ve askeri gücün olduğunu söyleyebiliriz. 18. ve 19. yy.da yaşanan gerileme dönemi devleti bir nev’i bu duruma mecbur kılmıştır. Savaşlarda alınan yenilgiler, Osmanlı tebaasının isyana kalkışması ve farklı ideolojilerin başarısız olması bu politikanın izlenmesinin sebepleri arasında sayılabilir. II. Abdülhamid 1877-1880 yılları arasında hilafet makamına o derece önem vermişti ki bu durum İngiliz sefiri Henry Layard tarafından şu şekilde tanımlanmıştı “II. Abdülhamid halifelik sıfatı ve bununla ilgili otoritesi hususunda oldukça hassas idi121.” . 120Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, s. 543 121Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 64 35 II. Abdülhamid hilafet makamını güçlendirmek ve meşruiyetini korumak için iki farklı yol izliyordu. Bunlar; 1. Dış devletlere karşı, özellikle İngilizlere karşı hilafet makamını kendi plan ve politikalarımız yönünde kullanarak devlete hareket alanı sağlamak. 2. 1877-1878 yılları arasında yaşanan 93 harbinden sonra özellikle Balkanlardan yoğun bir Müslüman göçü yaşanmıştır. Bu yoğun Müslüman nüfus arasında birlik ve beraberliği tesis etmek122 . Osmanlı Devleti yukarıda yer alan 1. maddeye göre hilafet makamını dış devletlere yönelik olarak kullanıyordu. Açmak gerekirse İngiltere Osmanlı Devletinin hilafeti ile ilgili çok fazla çalışma yapıyordu. Osmanlı Devletinin hilafetinin gayri resmi olduğunu iddia ediyordu. Bu görüşünü delillendirirken Peygamber Efendimiz Muhammed Mustafa (sav)’in “İmamlar Kureyştendir.” hadis-i şerifini kullanıyorlardı123 . İngilizler bu hadis-i şerif ve daha birçok asılsız iddia ile II. Abdülhamid ve Osmanlı Devleti’nin hilafetinin itibarını zedelemeye çalışıyorlardı124. İngiltere bu zedelemenin sonunda kendisinin kontrolünde Kureyş soyuna mensup olan Arap şeyhlerinden birini hilafet makamına getirerek dünya Müslümanlarını kendi idaresi altına almak istiyordu125 . Bu konu ile ilgili birkaç yabancı tarihçinin de görüşlerini burada görmek yerinde olacaktır. İlk olarak George M.Birdwood yazmış olduğu yazılarında halifeliğin Osmanlı Devleti’nin hakkı olmadığını aksi bu makamın asıl sahibinin Araplar olduğunu söylüyordu. Halifeliğin gerçek sahibi Mekke şeriflerinin olması gerektiğini ifade ederken bu söylemlerin altında yatan fikriyata biraz bakmak gerekir. Birdwood’un bu söylemi klasik bir İngiliz söylemidir. Neden mi? Çünkü birçok İngiliz yönetici ve bürokratlar asıl halifenin Mekke şerifi veya genel manada Araplar arasından olması gerektiğini söylüyorlardı. Sebebine gelecek olursak İngiliz yöneticiler ve bürokratlar da aynı Birdwood gibi İngiliz menfaatini ön plana çıkartıyordu. Arapların Osmanlı Devletine nispetle daha kolay idare edilebileceğini düşünüyorlardı. Elbette bu düşünceleri yersiz değildi İngilizler birçok Arap şeyhini para ve çeşitli hediyelerle kandırmış kendi 122Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 6-7 123Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 149 124BOA.Y.A.HUS.373/96,3 125BOA.Y.A.HUS.509/59,3 36 yanlarında hizmet etmelerini sağlamışlardır126. Birdwood görüşlerine devam ederken tüm dünya Müslümanlarının Osmanlı Sultanını halife olarak görmelerinin sebebini de İslam âleminde hâkim olan cehaletten dolayı olduğunu savunmaktadır127. Wilfrid Blunt’un128 görüşleri de aslında genel anlamıyla Birdwood’un görüşleri ile eş değer sayılabilir. Blunt’un halifeliğin Araplara geçmesini istemesinde iki etken rol oynamaktadır. İlk olarak kendisi Arap dostudur. Uzun dönem Arap coğrafyasında kalmış ve araştırmalar yapmıştır. İkinci olarak İngiliz menfaatlerini korumak istemesi. Arap dostu olması halifelik makamının Mekke ve Medine şeriflerine verilmesi görüşünde önemli bir etkendir. Ayrıca Arapların kolay kontrol edilebileceği düşüncesi ise İngiliz menfaati görüşü ile aynı istikamettedir129 . Abdülhamid yukarıdaki ifadelerden sonra şu soruyu sorması aslında İngiltere’nin Hindistan’da gerçekleştirmiş olduğu faaliyetlerin ne derece de sıkıntılı bir yönetim tarzı belirlediğini göstermektedir. “Hindistan’ın fethinden bu kadar seneler geçtiği halde Hindistan’da müslümandan vali, mutasarrıf, kaymakam var mıdır? Ahalinin ceplerinde altın meskûkât kalmamıştır. Hatta nefislerini müdafaa için ellerinde Avrupa silahlarından silah bulunmakta mıdır? İngiltere Parlamentosu gibi cesim bir parlamentoda şu iki seneye gelinceye kadar Mecûsî bir mebustan başka şu kadar halkın hukukunu hiç olmazsa bir sözle müdafaa etmek içim bir Hintli mebus var mıdır? Hayvan gibi bunların mal ve mülk ve vücudlarından istifade etmekten başka hükümet ne yapıyor?130. O dönemi göz önüne alırsak İslam âleminin çoğunluğu bir başka devlet tarafından sömürge haline getirilmişti. Halifeliğin bu sömürge devletlerin birisinin hâkim olduğu devletlerden birinde olduğunu düşünürsek halife başka bir devlete bağlı halde iken nasıl rahat kararlar alabilir? Nasıl İslam âleminin ihyası için uğraşabilir? Hemen bu noktada yine yabancı bir yazar olan W. Leitner’in görüşüne yer vermek gereklidir. Leitner, diğer araştırmacılardan farklı bir bakış açısı ile bakarak durumu daha iyi bir şekilde açıklamıştır. Yukarıda birçok İngiliz siyasetçinin ve tarihçinin de başvurmuş olduğu “İmamlar Kureyştendir.” hadis-i şerif ile ilgili olarak Leitner, bu hadisin sıhhati 126Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1201 127Özcan, “İngiltere de -Hilafet Tartışmaları”, s. 49 128Wilfrid Scawen Blunt(1840-1922), Hilafetin Araplarda olması gerektiği gibi düşüncelere sahip İngiliz oryantalist yazar. 129Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 63 130Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 67 37 ile ilgili bir takım sıkıntıların mevcut olduğunu, ayrıca halifeliğin sadece soy ile bağdaştırılamayacağını savunmuştur. Ayrıca halifelik için başka şartlarda aranmaktadır. Örneğin diğer Müslümanların haklarının gözetilmesi gereklidir. Fakat Araplarda diğer Müslümanların haklarını gözetecek askeri ve siyasi güç mevcut değildir. Sadece Araplarda değil neredeyse İslam âleminin çoğunluğu böyle bir güçten yoksundu. Osmanlı Devleti o dönem için bu güce sahip konumda olan tek devletti. Bu gücün bulunması ve Osmanlı Devletinin diğer Müslümanların haklarını korumada yardım etmesi Osmanlı Devleti’nin halifelik makamını koruma altına almaktadır131. Sultan II. Abdülhamid’in sormuş olduğu soru hakkında İngilizlere cevabı ise sert olmuştur. Ben halifeliği ecdadımdan aldım ve tek gerçek halife benim demiştir. Ayrıca Sultan II. Abdülhamid Kânûn-ı Esâsîye bu konu ile ilgili madde eklettirmiştir. Madde de “Zatî hazret-i padişahî hasbel hilafe din-i islamın hâmîsi ve bi-l-cümle tebaa-i Osmaniyenin hükümdar ve padişahıdır132 . Eskiden Bengal valisi olan Sir George Campbell Kânûn-ı Esâsîde geçen madde hakkında kaleme almış olduğu yazıda böyle bir görüşün ve maddenin kabulü mümkün değildir133, diyordu. Elbette bu madde çok geniş bir coğrafyanın Müslüman ahalisini kapsıyordu. Bu kapsam içinde İngilizlerin sömürgesi altında yaşayan Müslümanlarda mevcuttu. Bu madde ile Osmanlı Devleti zahiren Hindistan’da bulunan Müslümanlara karşı isteklerde bulunabilirdi. Hindistan’ın iç işlerine karışabilirdi. Bu tür sıkıntılardan ötürü Campbell bu maddenin Kânûn-ı Esâsî’den çıkarılmasını İngilizlerin menfaati açısından elzem görüyordu. İngiltere birçok farklı İslam ülkesinde Osmanlı Devleti’nin hilafetini itibarsızlaştırmak için yörenin diline uygun broşürler hazırlayıp yöre halkına dağıtıyordu. Broşürlerde Osmanlı hilafetinin geçersiz olduğu gerçek halifenin Kureyşten olması gerektiği yazıyordu. Bu husus ile ilgili olarak arşiv belgelerinden elde ettiğimiz bilgilere göre İngiltere’nin yukarıda beyan ettiğimiz faaliyetleri ile birlikte Osmanlı’nın itibarı zedelenecek bu sayede Dünya Müslümanları Osmanlı’nın hilafeti hususunda şüpheye düşecekti. Bu sayede hilafet makamının Araplara intikali kolaylaşacaktı 134 . Ama 131Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 64 132Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 24 133Özcan, “İngiltere de Hilafet Tartışmaları”, s. 53 134BOA.Y.A.HUS.509/59,3 38 malumdur ki İngiltere bu politikayı kendi sömürgelerinde bulunan 40 milyondan fazla Müslüman’ı rahat bir şekilde kontrol edebilmesi için kendisine bağlı bir halifeyi başa getirmeyi düşünüyordu135. Bu görüşü Lord Salisbury ve İngiliz Sefiri Henry Layard’ın ifadesiyle İngiltere artık Osmanlı’dan medet ummamalı kendimizi kendimiz korumalıyız136. İfadeleriyle amaçlarını açıkça ortaya koymaktadır. İngilizler yukarıda bahsi geçen faaliyetleri dışında Hac farizasını yerine getirmek amacıyla Mekke ve Medine’ye giden hacıların Osmanlı’ya yönelik düşüncelerini olumsuzlaştırmak için bölgede çölde yaşayan bedevileri kışkırtarak para ve çeşitli hediyelerle kandırarak Hac için gelen hacılara baskı ve zulüm yaparak Osmanlı Devleti’nin Kutsal Toprakları idare edememesi yönünde algı oluşturmaya çalışıyorlardı. Osmanlı devleti ise bu menfi olayları bertaraf etmek için bizzat II. Abdülhamid tarafında neşrolunan fermanda bölge yöneticilerinin aşağıda yazacağımız hususlara dikkat etmelerini söylüyordu. Bu hususlar; 1. Fas, Cezayir ve Sudan gibi işgale uğramış devletlerin hacılarının muhafaza edilerek herhangi bir sıkıntı yaşamasına olanak vermemek. Yaşandığı takdirde gerekenin yapılarak hacıların ihtiyaçlarının giderilerek memleketlerine gönderilmesini sağlamak137 . 2. Bedevilerin, Emirlerin ve Şeyhlerin İngiltere kışkırtmasıyla hacılara yaşattığı veya yaşatılması muhtemel olayları bertaraf ederek hacıların rahat bir şekilde Hac farizasını yerine getirebilmesini sağlamak ve asayişi korumak. 3. Bölgede yaşayan emirlerin, şeyhlerin, bedevilerin ve diğer halktan kimselerin gönüllerinin İngilizlere meyledilmesinin engellenmesi. 4. Başka bir devletin himayesinde veya sömürgesi olarak yaşayan memleketlerden gelen hacılardan fahiş paralar almayarak onlara kolaylıklar sağlamak. 5. Bölgede asayişi sağlamakla görevli bulunan asker ve redif birliklerinin görevlerini rahat bir şekilde yapmasına ortam hazırlamak. Onları görevinden bıktıracak hareketlerden uzak durmak. 6. Bölge emir ve şeyhlerine çeşitli hediyeler vererek gönüllerini alarak İngilizlerle yakınlaşmasını engellemek. 135Basiret, 1905, 30 Ağustos 1292-11 Eylül 1876 136Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 65 137Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 93 39 7. Görevini kötüye kullanan memurları tespit edip görev dışı bırakmak138 . Sadaretten gelen bir emir ile hac farizasını kolaylaştırmak, hacıların yolculuğu esnasında dinlenmesini sağlamak için Cidde etrafında büyük bir arazi üzerine han gibi bir bina inşa edilmesi istenmiştir. Bu binanın inşası için sadaretten 30.000 lira bütçe ayrılmıştır139. Bu binanın inşası ile birlikte hacıların dinlenme, barınma gibi ihtiyaçlarının karşılanması amaçlanmıştır. Sultan II. Abdülhamid Mekke ve Medine’de sıkıntı yaratan bedevi reislerini İstanbul’a davet etmiş onlara kendi projelerini, İngiltere’nin projelerini ve kendilerine düşen görevleri detaylı bir şekilde anlatmıştır. Bedevi reislerine çeşitli hediyeler vererek onların gönüllerini almış, bu sayede Osmanlı’nın itibarını yükseltmeyi amaçlamıştır140 . Bu çalışma ile birlikte II. Abdülhamid İngilizlerin söylemiyle Osmanlı daha kendi bölgelerine hâkim olamıyor, görüşünü yıkmaya çalışmıştır. Osmanlı halifeliğinin korunması ve itibarının yükseltilmesi amacıyla Sultan II. Abdülhamid Hindistanlı âlimleri İstanbul’a davet etmiştir. İstanbul’da büyük bir ihtimamla karşılanan âlimlerin gönülleri alınmaya; kalpleri Osmanlıya ısındırılmaya çalışılmıştır 141 .Hindistanlı âlimlerin memleketlerinde ne tarz faaliyetlerde bulunabileceklerine dair tavsiyelerde bulunulmuştur Bu tarz davetler bölgelerinde önemli kişileri bir araya getirirken, memleketlerine geri döndüklerinde Osmanlı devleti adına önemli bir itibar kaynağı olmaktadır. II. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ve Osmanlı-Hindistan İlişkilerine Yansımaları 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşı esnasında meydana gelen sıkıntıların giderilmesi için dünyanın birçok bölgesinden Osmanlı Devleti için iane kampanyaları başlatılmıştır. Bu başlıkta Hindistan’dan gelen ianeleri konu almakla beraber gazetelerdeki yansımalarını ve başlamasına neden olan olayları ele almaya çalışacağız. A. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşını Hazırlayan Etkenler Osmanlı Devletinin 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinin yaşanmasından evvel meydana gelen bazı olaylar devletin iktisadi ve askeri gücünü ciddi oranda sıkıntıya 138Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 26 139Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi(BOA), Yıldız Teşrifat-ı Umumiye Dairesi, Y.PRK.TŞF.3/86,1 140Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 264 141Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 68-69 40 sokmuştur. Bununla kalmayıp bir de Ekim 1875’te Mahmut Nedim Paşa tarafından alınan borçların faizlerinde indirime gittiklerini kamuoyuna sunması Avrupalı Devletlerin hiç hoşuna gitmemiştir. Özellikle Fransa ve İngiltere gibi Osmanlı Devletinden yüklü miktarda alacağı olan devletler bu duruma tepki göstermişlerdir. Osmanlı Devletinin zamansız izlemiş olduğu bu politika ilerleyen zamanlarda alacaklı devletler tarafından kendi aleyhinde çalışmalar yapılmasına ortam hazırlamıştır142 . Yüzyıllardan beri sıcak denizlere inme hayali ile yanıp tutuşan Ruslar Osmanlı Devletinin izlemiş olduğu politikasının yanlışlığını fark etmişler ve bu durumu kendi lehlerine kullanarak yeni plan ve program hazırlamışlardır. Ruslar bu plan ve program çerçevesinde Osmanlı Devletinin içinde bulunduğu buhranı da kullanarak iki farklı yöntem benimseyerek hareket etmişlerdir. Bunlar; 1. Balkanlarda bulunan devletleri ideolojik ve milliyetçilik akımlarıyla kışkırtarak Osmanlı Devletinin askeri gücünün bölünmesini sağlayıp mukavemet gücünü düşürmek. Bu sayede Osmanlı Devleti Balkanlarda çıkan isyanlar ile ilgilenirken askeri kuvvetinin bir kısmını Balkanlara yönlendirecektir. Bu gücün bölünmesi Rusların harekete geçmesindeki büyük bir etkendir. Osmanlı Devletinin askeri gücünün bölünmesi durumunda Ruslara karşı direnemeyeceğini ve Rusların emellerini daha rahat bir şekilde gerçekleştirebileceklerini düşündürtüyordu. Fakat yapılan planların ilk zamanlarda işe yaramadığını gören Rusya başka bir rota çizmesi gerektiğini anlamıştır. 2. Orta Asya’da bulunan hanlıklara baskı yaparak onların üzerinden Basra körfezine inmeyi planlıyordu. Nitekim Rusya bu izlemiş olduğu yol neticesinde 1876’ya kadar Semerkant, Hive ve Hokand gibi hanlıkları kendisine bağlamıştır143 . Bosna halkının 1875’te isyan etmesinin ardından Rusların Panslavizm politikası çerçevesinde Bulgarları kışkırtması ile Bulgarlar Osmanlı Devletine isyan etmişlerdir. Rusların kışkırtması ile başlayan bu isyan hem Bulgarlar açısından hem de Osmanlı Devleti açısından çok acı sonuçlar doğurmuştur. Mesela birçok Müslüman olan Bulgar, memleketlerindeki gayrimüslimler tarafından baskıya maruz kaldıklarından tüm mal varlıklarını geride bırakarak Anadolu’ya göç etmişlerdir. Bu göç her ne kadar Anadolu’da bulunan Müslüman nüfus yoğunluğunu arttırmış olsa da geride kalan kan ve gözyaşı 142Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 31 143Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 43 41 insanların gönüllerinden atamayacakları bir acıdan ibarettir. Bulgar isyanıyla beraber iç işlerimize karışmak için fırsat kollayan İngiliz ve Fransızlar Anadolu’da ikamet etmekte olan Fransız ve İngiliz vatandaşları için hemen faaliyetlere başlayarak kendi vatandaşımızı koruyoruz bahaneleriyle bir nevi Osmanlı Devletinin iç işlerine karışmaya çalışmışlardır144 . Sırpların Osmanlı devletine mağlup olması üzerine hemen Rusya tekrardan işin içine girmiş ve Osmanlı Devletine gözdağı vermeye çalışmıştır. Savaş sonucu gelişen olaylar Rusya’nın istemiş olduğu şekilde gelişmeyince Paris Barış Konferansına katılan ülkeleri toplayarak tekrar bir konferans düzenlemek istemiştir. İstanbul’da toplanmasına karar verilen Tersane Konferansında Rus, İngiliz ve Fransız sefirler tarafından bir takım raporların kabul edilmesi yönünde teklif sunulmuştur. Özellikle Rusya Balkanlarda ıslahat yapılması için Osmanlı Devletine baskı yapıyordu. Bu netice ile Rusya Balkanlarda ıslahat yapılması yönünde Osmanlı Devletine 20.01.1877 tarihinde bir layiha sunmuştur. Kararların Osmanlı Devletinin çıkarlarına ters düştüğünü gören Midhat Paşa kurul oluşturarak kararların değerlendirilmesi için çalışmalar başlatmıştır. Kurulda söz alan eski sadrazam Mehmed Rüştü Paşa “Hayat ruhla kaimdir. Devletin ruhu istiklaldir. Sözü edilen tekliflerde devletimizin ruhunu izale ederek bizi ruhsuz bir kalıba döndürür. İstiklali kalmayan bir devlet için beka farz olunsa bile namussuz yaşamak caiz değildir.”145 Sözleriyle teklifin reddedilmesi yönünde görüş beyan etmiştir. Ruslara karşı savaşmaktan kaçınmak isteyen paşalar bizzat Ruslar ile daha önceki zamanlarda münasebet kurmuş, savaşmış kimselerdi. Serdar Abdülkerim Paşa, Ahmed Muhtar Paşa Ruslar ile harbe girmek için ordumuz kâfi değildir diyordu. Ali Rıza Paşa da bu halde iken Ruslar ile muharebeye giremeyiz diyordu 146Osmanlı Devletinin Rusya ve sair devletlerin layihalarını reddetmesi sonucu menfi bir hava içinde dağılmıştır. Daha sonrasında Londra’da toplanan konferansta 31.03.1877 tarihinde Rusya yine Osmanlı Devletine Balkanlarda ıslahat yapılması yönünde layiha sunmuştur. Fakat sunulan tekliflerde kabul edilmeyince Ruslar bu duruma sinirlenmiş ve 24 Nisan 1877’da Osmanlı Devletine savaş açmışlardır147 . Ahmed Cevded Paşa Rusların savaş ilanı sonucu şunları söylemiştir.“Rusya imparatoru harp kapısını açmak istemezdi. Mithat Paşa, anı, ilanı 144Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 31 145Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, C. IV, s. 34 146Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, C. IV, s. 42 147Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 140 42 harbe mecbur etti. İslam ahalisini heyecana getiren odur. Sanki tüfeğini o doldurdu. Damat Mahmud Paşa üst tetiğe çıkardı. Redif Paşa ateş etti. Bu 3 kişi devletin başını bu felakete uğrattı.148” B. 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbinin Basındaki Yansımaları 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının vuku bulması sadece Osmanlı Devletini etkilememiş aynı zamanda tüm İslam ülkelerinde bir takım faaliyetlere sebebiyet vermiştir. Biz bu bölümde daha çok basındaki yansımaları ele almaya çalışacağız. Tabi ki önceliğimiz olan Hindistan basınını önceleyerek diğer gazetelerden de haberler sunmaya çalışacağız. Osmanlı-Rus savaşının vuku bulması ve İngiltere hükümetinin bu savaşa karşı tepkisiz kalması İngiltere sömürgesi olan Hindistan’da büyük bir yankı yapmıştır. Daha önceki bölümlerde dile getirdiğimiz gibi birçok iane sandıkları açılmış kraliçeye Osmanlı Devletinin yanında savaşa girilmesi yönünde mektuplar yazılarak ricalarda bulunmuşlardır149 . Öncelikle Hindistan’da yaşayan Müslümanlar Osmanlı Devletine yardımı bir vazife gibi addetmiş bunu Urdu Ahbar gazetesi özetle şu şekilde haber yapmıştır. Müslümanların halifesi konumunda bulunan Osmanlı Devletine diğer Müslüman Devletlerin yardım etmesi gerekir hatta bu yardım farzdır, diyerek önemini dile getirmiştir150. Yine başka bir örnek verecek olursak The Amrid Bazar Patrika gazetesinin haberine göre Hindistan’da yaşayan Müslümanlar memleketlerinde bir arada yaşadıkları Hinduizm dinine mensup olan kimselerinde bu yardım faaliyetlerine katılmalarını istemişlerdir. Bu tarz bir dayanışmanın ülke içi refahı ve kaynaşmayı arttıracağını dile getirmiştir151 . Hindularında bu tarz yardım faaliyetlerine katılmalarını istemeleri aslında Osmanlı Devletini ne kadar önemsediklerini gözler önüne sermektedir. Yine başka bir örnek olarak Kayserü’l Ahbar gazetesinin yapmış olduğu haberde ise anlatmak istediği biraz farklı olmakla beraber asıl olan Osmanlı Devletine yardım manası taşıyordu. Haberde Türklerin bulunmuş olduğu coğrafya bakımından Avrupa’ya daha yakın bir konumdadır. Fakat Avrupa kıtasında Osmanlı Devleti gibi Müslüman bir devlet bulunmadığını dile getiriyor. Aslında Rusya’nın başlatmış olduğu savaşı tüm Avrupa 148Karal, Büyük Osmanlı Tarihi, C. IV, s. 41 149Basiret, 1952, 23 Teşrîn-î sanî 1292- 5 Aralık 1876 150Çabuk-Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 561 151Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 120 43 devletlerinin birlikte yönlendirdiğini bunun ise bir haçlı seferi olduğu yönünde nitelendirmede bulunuyor. Ayrıca diğer Müslüman devletlere karşıda bir serzenişte bulunarak Osmanlı Devletinin haçlı seferine karşı yalnız bırakıldığını belirtiyor152 . Hindistan’da Osmanlı-Rus savaşı ile ilgili haberler halk arasında galeyana sebep olabiliyordu. Cuma namazlarında camilerde Osmanlı Devletinin Ruslara karşı galip gelmesi için dualar ediliyordu. Sevad Ahund adlı bir imam Cuma günü hutbeye çıktığında “ Ey Müslümanlar Osmanlı Devleti de yok olursa İslamiyet’in bayrağını taşıyabilecek kimse kalmayacak, İslam baki kalmayacaktır. Cümlemiz Allah yolunda Osmanlı Devletinin zaferi için canlarımızı ve mallarımızı feda etmeliyiz. Osmanlıda yaşayan ahalinin faydalanması bunalımlarının azalması için ianeler toplayarak onlara yardım etmeliyiz.” diyordu153 . Basiret gazetesi yapmış olduğu bir haberde Osmanlı halkı ve diğer Müslüman devletlerin halkı arasında farkındalık uyandırmak için “İstila” isimli bir makale yayımlamıştır. Makalede Sırbistan ve Karadağ bölgelerinde kendi ırkdaşları olarak kabul ettikleri Ruslar için kendi aralarında yardım topluyorlardı. Bu yardımı Rusya Bulgaristan’ı ve kendi savaş giderleri için kullanıyordu. Rusların bu tarz faaliyetleri mevcut iken neden Osmanlı Devleti veya bir başka Müslüman devletin bu tarzda faaliyetleri bulunmamaktadır diyerek serzenişte bulunmaktadır. Bu makale ile insanların içindeki duyguları harekete geçirerek Osmanlı Devleti için yapılmakta olan ve yapılacak olan yardım faaliyetleri için bir alt yapı oluşturmak ve yardım faaliyetlerini arttırmak amacı güdülüyordu. Nitekim Hindistanlı Müslümanlar bu tarz makalelerden etkilenmiş Osmanlı Devletine yardım faaliyetlerini güçlendirmek ve arttırmak için Fütüvvet-i Osmaniye adlı bir cemiyet kurmuşlardır. Bu cemiyet ile Osmanlı adına ianeler toplayarak bu ianeleri savaşta yaralanan gazilere ve savaşanlara destek olması için Osmanlı Devletine göndermişlerdir154. Aynı Basiret Gazetesinin yapmaya çalıştığı farkındalık çalışması gibi Gud Ahbar gazeteside 6 Eylül 1877’ de yayımlamış olduğu haberde Osmanlı Devleti için iane sandıkları açılmasını teklif etmiştir155 . 152Basiret, 1917, 13 Eylül 1292-25 Eylül 1876 153Basiret, 1917, 13 Eylül 1292-25 Eylül 1876 154Basiret, 1925, 22 Eylül 1292- 16 Ramazan 1293 155Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 119 44 Hindistanlı Müslümanlar he ne kadar yardım toplasalar da toplanmış olan iane miktarının yeterli olmadığını söylüyorlardı. Elbette bunun bir takım sebepleri vardır. Öncelikle Aligarh İnstitute adlı gazeteye göre Hindistan’da yapılan tanıtım ve propagandaların yeteri kadar yapılmadığını yardımın az olmasının sebebinin bu olduğunu dile getiriyor156. Tabi ki yardımın az olmasında başka etkenlerde mevcuttur. Örneğin; Hindistan’da tam savaş yıllarında yaşanmış olan kuraklık hastalıklar ve yaklaşık olarak 6 milyon insanın ölümü yardım faaliyetlerini oldukça fazla etkilemiştir. Yabancı basın sadece yardım faaliyetler için çalışmıyor aynı zamanda çokça propaganda yapıyordu. 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının başlamasının asli sebeplerinden biri olan Bulgar İsyanı ile ilgili olarak Bombay’daki Osmanlı Şehbenderi Hüseyin Efendi 30 Ocak 1877’de İstanbul’a göndermiş olduğu raporda Bulgaristan’da çıkan isyanın Hindistan’da bulunan İngiliz basını tarafından çarpıtılarak anlatıldığını bildirmektedir. Vuku bulan isyanın çarpıtılarak anlatılması Hindistanlı Müslümanları oldukça sinirlendirmiştir. II. Abdülhamid halkın motivasyonunu arttırmak amacıyla 7 Şubat 1877’de Hüseyin Efendinin raporunu gazetelerde yayımlatmıştır 157 . İngiltere hükümetinin savaşta tarafsız kalması Hindistanlı Müslümanların hoşuna gitmemiş ayrıca bu tarz haberleri çarpıtmaları onları sinirlendirmiştir. Hâlbuki Hindistanlı Müslümanlar Osmanlı-Rus harbinin gidişatını oldukça merak ediyor ve bu haberleri gazetelerden okuyarak öğreniyorlardı. Öyle ki gazetelerin günümüz tabiri ile bayilere gelmesiyle beraber uzun kuyruklar oluşuyordu. Hatta okuma yazması olmayan ve a’mâ olan kişiler içinde sesli okumalar yapılarak halk savaşın gidişatı hakkında bilgilendiriliyordu158 . Aligarh İnstitute gazetesinin haberine göre eğer ki İngiltere Osmanlı Devletine savaşta yardım etmeyecek olursa Hindistanlı Müslümanlar tarafından iç isyan başlatılabileceği dile getiriliyor. Her ne kadar İngiltere şu anki hükümdarımız konumunda ise de bizler Ruslardan nefret ettiğimiz gibi İngilizlerden de nefret ediyoruz, diyorlardı159 . C. 1877-1778 Osmanlı-Rus Harbi Esnasında Hindistan’dan Gelen İaneler Osmanlı Devleti 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde maddi ve manevi durumdan oldukça sıkıntılı bir durumda idi. Harpten hemen önce vuku bulan Balkan isyanları 156Çabuk- Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 567 157Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 114-115 158Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 119 159Çabuk- Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 562 45 devletin maddi imkânlarını ciddi manada zorlamıştı. Ayrıca halkın isyanlara karşı devlete destek vermesi asker gücünün bir kısmının orda şehit olması bir kısmının savaşta gazi durumuna gelmesi halkın bunalmasına sebep olmuştur. Harp öncesi bu tarz olayların yaşanması doğal olarak yaşanacak harpte de sıkıntılar doğuracaktı. Yeteri kadar mühimmatın bulunmaması, yeteri kadar maddi imkânın bulunmaması ve yeteri kadar askeri kuvvetin bulunmaması harbin büyük ihtimalle yenilgi ile sonuçlanmasına neden olacaktır. Nitekim harp esnasında çektiğimiz sıkıntıları anlayan diğer Müslüman devletler ellerinden geldiğince maddi ve manevi olarak yardımcı olmaya çalışmışlardır. Hindistanlı Müslümanlar arasında Osmanlı Devletine yardım etme konusunda iki farklı görüş mevcuttu. Bunlar; 1. Osmanlı Devletinin savaşta yaşamış olduğu sıkıntılara karşı kayıtsız kalınmalıdır. Bu şekilde düşünenler her ne kadar diğer düşünceye sahip insanlara nazaran az sayıda olsa da fikirlerini temellendirdikleri konu dikkate değerdir. Bu düşünceye sahip olan kişiler kayıtsız kalınması gerektiğini, çünkü mevcut hükümetin İngiltere olduğunu, İngilizlerin savaşa karşı kayıtsız kaldığını ve Osmanlı Devleti her ne kadar halife de olsa İngiltere hükümeti izin vermediği gerekçesiyle Osmanlı Devletine karşı savaşta kayıtsız kalınması gerektiğini düşünüyorlardı. Fakat Osmanlı arşivinden elde edinmiş olduğumuz belgelerde Bombay Şehbenderi Mehmed Kadri Efendi’nin yazmış olduğu raporda özetle, Hindistan’da bulunan 50 milyon Müslüman ahali zahiren İngilizlere tabiî olmakla beraber manen saltanat-ı seniyyeye tabiîdirler160 . 2. Osmanlı Devleti dönemin en güçlü İslam devleti olması ayrıca Halifeliğin kendilerinde olması hasebiyle bu duruma kayıtsız kalınamayacağını savunanlar. Bu düşünceye sahip olan kişilerse o dönemde neredeyse Osmanlı Devleti haricindeki diğer Müslüman devletler sömürgeleştirilmiş ve hakları kısıtlanmış durumda olduklarını biliyorlardı. Bu sebepten ötürü İslam’ı yüceltmek ve savunmak için Osmanlı Devletine ihtiyaç vardır diye düşünüyorlardı. Hatta bazı kimseler zorda olan kardeşlerimize yardım etmek bizlere farzdır diyorlardı161. Bu maddeye ilişkin olarak Urdu Ahbar Gazetesinin haberine göre Müslümanların halifesi konumunda olan Osmanlı Devletine tüm Müslümanların yardım etmesi farzdır162. Başka bir örnek verecek olursak Bombay Baş 160 BOA, Yıldız Perakende Evrakı, Y.PRK.EŞA.9/32,1 161Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s.44-45 162Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 86 46 Şehbenderi Mehmed Kadri Efendi İstanbul’a göndermiş olduğu raporda Hindistanlı Müslümanların Osmanlı Devletine ne derece sevgi saygı ve muhabbetle baktığını ortaya koymaktadır. Mehmed Kadri Efendinin raporunu elimizden geldiğince günümüz Türkçesiyle aktarmaya çalıştık. Raporda, Hindistan’da hilafet makamına karşı olan sevgi ve irtibatı çok üst bir derecededir. Hindistan’da her Müslüman hilafet makamı için elinden geleni yapmaya hazırdır. Sultanın ömrünün uzaması için ve saltanatının devamı için yapılan dua Hindistanlı Müslümanlar için dini vazifelerden sayılır. Bu yüzden hilafet makamına saygıda kusur etmemeye çalışırlar. Hindistan’da ikamet etmekte olan Müslüman ahali zahiren İngilizler tabiî olsalar da manen hilafet-i seniyyeye tabiîdirler163 . Bu tarz görüşleri barındıran Hindistanlı Müslümanlar Osmanlı Devletine yardım etmek içinse iki farklı plan yürütmüşlerdir. 1. İngiltere Hükümetine ve Kraliçe’ye mektuplar yazarak164, İngiltere’yi Osmanlı Devletinin yanında savaşa dâhil etmeye çalışmak. Mektuplarında Osmanlı Devletini Hindistan Müslümanları nezdinde ne derece öneme haiz olduğunu beyan ederek yapılacak yardımın elzem olduğunu vurgulamışlardır. Hatta daha ileri giderek Hindistan’daki İngiliz yönetiminin bekası bu duruma bağlıdır diye beyanda bulunarak durumun ehemmiyetini ortaya koymuşlardır. Hindistanlı Müslümanların bu planı Hindistan’ın İngiltere için ne kadar önemli olduğunu bilmelerinden dolayıdır. Bu plan Hindistanlı Müslümanların siyasi ayağını oluşturuyordu. Bu maddeyi birazdan açmaya çalışacağız. 2. Osmanlı Devletinin savaşta yaralanan askerler için halkın ve askerlerin refahı için Hindistanlı Müslümanlar kendi aralarında ianeler toplayarak bir nebze de olsa Osmanlı Devletinin yüreğine su serpmişlerdir.165 . Hindistanlı Müslümanlar İngiltere’nin savaşta tarafsız kalmasından oldukça rahatsızdılar. Bunun için Hindistan’ın birçok bölgesinde Osmanlı için Cemiyetler kurulmuş, İngiltere’nin savaşa iştirak etmesi amacıyla kraliçeye mektuplar yazmışlardır. Örnek verecek olursak, Bombay şehrinde kurulmuş olan Encümen-i İslam Cemiyeti İngiltere’nin Osmanlının yanında savaşa dâhil olması için Kraliçeye 20 Kasım 1876 tarihinde mektup yazmışlardır. Bu mektup 9000 Müslüman tarafından imzalanmış ve 15 163 BOA, Yıldız Elçilik, Şehbenderlik, Ateşemiliterlik, Y.PRK.EŞA. 9/32,1 164Basiret, 1952, 23 Teşrîn-î sanî 1292- 5 Aralık 1876 165Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 86 47 Aralık 1876 tarihinde kraliçeye ulaştırılması için Bengal Hükümetine teslim edilmiştir166 . Bir başka örnek olarak Kalküta’da 17 Kasım 1876 tarihinde Seyyid Emir Ali Han Bahadır başkanlığında kurulan İane-i Harbiye-i Osmaniye adlı cemiyet yapmış oldukları toplantıda kraliçeye mektup yazmışlardır167. Bir başka örnek olarak, 7 Ekim 1876’da Bengal’de Nevvab Abdüllatif etrafında toplanan Müslümanlar Kraliçeye mektup yazarak Osmanlı’nın savaşta yanında yer almalarını istiyorlardı168. Hindistan Müslümanlarından Abdullah Me’mun Hindistanlı Müslümanların dönemin halifesi Sultan II. Abdülhamid’e ve Osmanlı Devletine olan bağlılıklarının arttırılması için Londra’da ve İngiliz idaresi altında bulunan Kalküta’da İslam cemaati kurmayı planlamıştır. Abdullah Me’mun “şehinşâhı mükerrem efendimiz” diye nitelemiş olduğu Sultan II. Abdülhamid’in kutsal davasını İngilizlere ve bütün âleme karşı savunmak amacıyla İngilizce bir gazete çıkarmaya başlamıştır. Ayrıca Abdullah Me’mun müsafereten İstanbul’a gelmesinin nedenlerini özetle şu şekilde ifade etmiştir; 1. Avrupa gazetelerinin padişahın sıhhati ve afiyeti hususunda yazmış oldukları kötüleyici ve aşağılayıcı yazıları Londra ve Hindistan Müslümanları okuduklarında müteessir olmuşlardır. Sultanın sıhhatinin yerinde olduklarını öğrendiklerini haber almalarının ardından etmiş oldukları teşekkür ve dualarını Sultan II. Abdülhamid’e ulaştırmak. 2. Hindistanlı Müslümanlar ile hilafet makamının arasındaki irtibatı ve bağlılığını arttırmak için Dersaâdete gönderilecek olan Hindistanlı öğrencilerin kabulü ve Hindistan’da açılması planlanan Osmanlı mekteplerinin sayısının arttırılması için istirhamda bulunmak. 3. Londra’da ve Kalküta’da tesis edilmiş olan maksadı, hilafet makamına olan bağlılığı arttırmak olan cemiyetin nasıl işlemesi hususunda padişahın düşüncelerini öğrenmek169 . Bombay ve Madras şehirlerinde birleşen Müslümanlar kraliçeye yazmış oldukları mektupta Hindistan’daki İngiliz yönetimin huzuru 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde İngiltere’nin Osmanlı Devletine yardım etmesiyle mümkündür 170 . Verdiğimiz 166Basiret, 1952, 23 Teşrîn-î sanî 1292- 5 Aralık 1876 167Basiret, 1945, 15 Teşrîn-î Sânî 1292- 27 Kasım 1876 168Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 114 169 BOA, Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği, Y.PRK.TKM.28/56,1 170Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 101 48 örneklerden de anlaşılacağı üzere Hindistanlı Müslümanlar İngiltere hükümetine baskı yaparak onları ileride başlarına gelebilecek zorlukları iyi düşünmelerini ve Hindistan’daki iç huzuru korumanın Osmanlı Devletine yardım etmekle mümkün olacağını ortaya koymuşlardır. Fakat anlaşılıyor ki İngiltere izlemiş olduğu siyasetten vazgeçmemiş ve Osmanlı devletinin yanında savaşa girmemiştir. Normal şartlarda İngiltere’nin Hindistan’ı elinde tutmak için elinden geleni yapması beklenirdi. Hatta bu Hindistanlı Müslümanların isteklerini yerine getirmek olarak telakki bile edilebilirdi. Fakat İngiltere hükümetinin artık Osmanlı Devleti ile ilgili politikalarındaki değişimler, Hindistan’ı koruma yollarının değişim göstermesi bazı riskleri aldığını gözler önüne seriyor. İngiltere’nin izlemiş olduğu siyaset gereği artık Osmanlı Devletinin bekası ile ilgili tutumunda farklılıkların mevcut olduğunu hakeza daha önceki dönemler de İstanbul ve Çanakkale boğazları İngiltere için vazgeçilemez iken artık böyle bir ihtiyacı olmadığını gösteriyor. Bu da Hindistanlı Müslümanların yapmış olduğu faaliyetlerin başarısız kaldığını gösteriyor. Şimdi de 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi esnasında Osmanlı adına toplanan ianelerin bir kısmını açıklamaya çalışacağız. Elbette burada tamamını ortaya koyma gibi bir iddiamız yoktur. Her gün yeni yeni arşiv belgeleri açığa çıkıyor ve tarihin karanlık sayfalarına ışık tutuyor. Bu düşüncelerle gerek ikincil kaynaklardan gerekse arşiv kaynaklarından yararlanarak sizlere Hindistan’dan gelen yardımları göstermeye çalışacağız. Hindistan’da Osmanlı Devleti adına ianeler toplayan birçok kişi ve cemiyet mevcuttu. Defter-i İane-i Hindiyye adlı özel olarak hazırlanan kitapta Osmanlı Devletine yardım eden kişi ve cemiyetler hakkında geniş bilgiler mevcuttur. Bu cemiyetlerden en ünlüleri Encümen-i İslam, Encümen-i Te’yid-i Türkiye ve Meclis-i Müeyyid-i İslamiyyedir. Bunlardan başka eğitim kurumları da bu yardım faaliyetlerine iştirak etmiştir. Diyubend gibi medreseler Osmanlı-Rus harbinin kimler arasında vuku bulan bir savaş olduğunu, neler yaşandığını, neler yapılması gerektiğini Müslümanlara anlatarak manevi destek alarak onlardan ianeler toplamışlar ve gerekli yerlere teslim etmişlerdir171 . Seyyid Emir Ali, Nevvab Abdullatif gibi isimler İngilizler ile iyi ilişkiler kurmuşlar, Kraliçeye mektup yazarak, yöneticilerden rica ederek İngiltere’nin Osmanlı 171Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 92 49 Devleti yanında savaşa iştirak etmesini istemişlerdir. Seyyid Emir Ali ve Nevvab Abdullatif sadece siyasi yönde değil aynı zamanda Osmanlı Devleti adına İaneler toplamaya çalışmışlardır 172 . Nevvab Abdullatif yapmış olduğu faaliyetlerden ötürü Sadrazam İbrahim Ethem Paşa tarafından kendisine teşekkür mektubu yazılmıştır. Ayrıca Sultan II. Abdülhamid de kendisine gerçekleştirmiş olduğu faaliyetlerden ötürü üçüncü dereceden Mecidiye nişanı ile ödüllendirmiştir173 . Hindistan’ın farklı farklı bölgelerinde Osmanlı devleti için iane sandıkları kurulması planlanmış, bu tür faaliyetlere basın-yayın organları tarafından destek verilerek daha geniş kitlelere ulaşılmaya çalışılmıştır. Örneğin; GudAhbar gazetesinin 6 Eylül 1877 tarihli haberinde Osmanlı Devletinin ihtiyaçları için yardım sandıkları kurulması teklif edilmiştir174. Aynı zamanda Müslümanlar ile birlikte Hindularında Osmanlı Devletine destek vermesi isteniyordu çünkü bu durum Müslüman- Hindu dostluğunu pekiştirici bir hareket olduğundan Hindistan içinde beraber bir yaşam alanı oluşturmada yardımcı olacağı düşüncesi hâkimdi. The Amrid Bazar Patrika gazetesinin 26 Temmuz 1877 tarihli haberine göre Hindularında Osmanlı Devletine destek vermesi toplum içi dayanışmayı arttıracaktır175. Bu tarz haberler yardım faaliyetlerine sadece Müslümanların değil aynı zamanda Hindularında iştirak edebileceğini gösteriyor. Bu tarz birliktelik hareketleri sadece Hindistan içerisinde bulunan halklar arasında olan dayanışmayı arttırmayı değil ayrıca diğer Müslüman devletlerinde başka dindaş devletlerin yardımına koşmaya örnek teşkil edecektir. Osmanlı Devleti Hindistanlı Müslümanların toplamış oldukları ianeleri rahat bir şekilde ulaştırabilmesi için ve de daha fazla iane toplanabilmesi için çalışmalar başlatmıştır. Bu çalışmalarda Bağdat Nakîbul Eşrafı Kâdîrîzade Seyyid Süleyman Efendi tarafından Bağdat’ta kurulan iane cemiyetinin bir şubesini de Hindistan’da açılması planlanmıştır. Bu plan çerçevesinde Kâdîrîzade Seyyid Süleyman Efendi kardeşi Seyyid Abdurrahman ve Hoca Bustan Sahib Efendiyi görevlendirmiş ve Hindistan’a göndermiştir. Seyyid Abdurrahman Hoca, Bombay’da yapmış olduğu faaliyetleri daha fazla kitlelere ulaştırabilmek amacıyla Arapça ve Hintçe metinler hazırlayarak bunları 172Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 86-87 173Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 41 174Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 119 175Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 120 50 Hindistanlı Müslümanlara dağıtmıştır. Seyyid Abdurrahman hocanın yapmış olduğu çalışmalar meyvesini vermiş, bu sayede Seyyid Abdurrahman Hoca yaklaşık 10.000 rupi iane toplamıştır176 . Delhi Şehrinde Hacı Kutbuddin ve Asghar Ali’nin başkanlığında her Pazar toplanan Encümen-i İslam Cemiyeti Şubesi Osmanlı Devleti adına iane toplanmasını kararlaştırmışlardır. İane toplanmasının haricinde Hintli Müslümanlardan bazıları 1877- 1878 Osmanlı-Rus harbine iştirak etmek istiyorlardı177. Fakat İngiltere hükümeti bu tarz faaliyetlere izin vermediğinden ötürü çok az sayıda insan farklı yollarla bu amaçlarına ulaşabilmiştir. Bombay şehrinden El-Cevaib gazetesine gelen bir telgrafta Hindistanlı Müslümanlar tarafından yaklaşık 18.000 lira kadar iane toplanmıştır. Bu ianeleri Osmanlı Devletine ulaştırmak için Londra’da bulunan Bank-ı Osmaniye teslim edilmek üzere havale edildiği bildirilmiştir178 . Hariciye nezaretine gelen bir tezkirede Hindistan İane-i Harbiye Komisyonu tarafından İngiltere de bulunan Bank-ı Osmaniye 11.681 Osmanlı lirası gönderildiğine dair bilgi verilmiştir179 . Bombay şehrinden gönderilmiş olan yardım ile ilgili olarak tekrar Bombay Şehbenderliğine yazılan yazıda Hindistanlı Müslümanlar tarafından toplana 4500 İngiliz lirası İngiltere de bulunan Bank-ı Osmaniye irsal edilmiş. Bu irsal haberini alan Hariciye Nezareti Bank-ı Osmaniye’den temin etmek için başvuruda bulunmuşlar. Her İngiliz lirasına 9,5 kuruş fark göstererek 4500 İngiliz lirası için 4927 adet çeyreklik Osmanlı altını alınmıştır180 . Yine Bombay Şehbenderliğinden 5 Muharrem 1295-28 Kânun-ı evvel 1293 tarihinde gönderilen bir tezkireye göre Hindistan ahalisi tarafından Osmanlının ihtiyaçlarını gidermek için 10.742 İngiliz lirası gönderilmiştir181 . 176Basiret, 1985, 31 Kânûn-ı evvel 1292- 11 Ocak 1877, s. 1 177Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876- 1878), s. 98 178Basiret, 2275, 18 Teşrîn-i sânî 1293- 30 Kasım 1877 179 BOA, Hariciye Siyasi, HR.SYS.1234/59,2 180 BOA, Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi, DH.MKT.1319/28,1 181BOA.HR.SYS.1234/59,1 51 Hindistan’da toplanmış olan ianelerin bu denli çok olması ve Müslümanların bu yardım faaliyetlerine iştirak etmesi Osmanlı Devleti yöneticilerince çok hoş bir şekilde karşılanmış ve ellerinden geldiğince gönderilen bu ianeleri karşılıksız bırakmamaya çalışmışlardır. Devletin harpte olması ve maddi açıdan sıkıntı içerisinde olması gönderilen ianelere olan karşılığın maddi olmasını engellemiştir. Genelde teşekkür mektupları ve Mecîdi nişan şeklinde olmuştur. Osmanlı Devleti’nin gelen ianeleri nişanla taltif etmesi elbette Hindistanlı Müslümanları heyecanlandırıyordu. Örneğin nişan almaya hak kazananlardan biri olan Nevvab Abdullatif sadece Kalküta’da 500.000 rupiden fazla iane toplamıştır. Bu rakam Osmanlı parası olarak 5000 liraya tekabül ediyordu. Nevvab Abdüllatif toplamış olduğu yardımı az görerek, eğer ki Hindistanlı Müslümanların durumu eskisi gibi olmuş olsaydı toplanan iane miktarı elbette çok daha fazla olabilirdi182 . Hindistanlı Müslümanlar yapmış oldukları yardım faaliyetlerinin yeterli olmadığını biliyorlardı. Kendileri bu yardımın her ne kadar fazla olmasını istese de belirli şartlar olmadığından ötürü yardım miktarı kendilerine göre az seviyelerde kalmıştır. Bu sebepleri şu şekilde özetleyebiliriz; 1. Yeteri kadar tanıtım ve propaganda yapılmamış olması183. Her ne kadar bilinen çevrelerde yardım faaliyetleri devam etse de bu yardım faaliyetleri açıkçası İngiliz yönetiminin çok da hoşuna gitmiyordu. Hoşuna gitmemesi elbette bazı kısıtlamalar getirmiştir. Zaten yukarıda da ifade ettiğimiz üzere Hindistanlı Müslümanların bazıları savaşa iştirak etmek istemelerine rağmen İngiliz hükümeti tarafından bu tarz olaylara izin verilmiyordu 184 . Yine hakeza İngiliz Hükümeti savaşta tarafsız kalması olayların gidişatını çok değiştirmiş ve Hindistanlı Müslümanların basın-yayın organlarının bir kısmını sansürlemiştir. Bir başka örnek verecek olursak 13 Kanûn-ı sâni 1293 tarihinde gönderilen tezkirede Hindistan’dan gönderilmiş olan 11 bin küsur İngiliz lirasının iane-i harbiye komisyonuna verilmesi hususunda yazılı beyanda bulunan hariciye nezareti bu durumu İngiltere de bulunan Bank-ı Osmaniye’ye takdim eylemiştir. Bu beyanın ardından devam eden metinde 11 bin küsur İngiliz lirasının bankanın kasasında durdurulması herhangi bir fayda vermeyeceğinden bir an evvel iane parasının 182Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 100 183Çabuk-Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 567 184Basiret, 2275, 18 Teşrîn-i sânî 1293- 30 Kasım 1877 52 gönderilmesini talep etmişlerdir185. Bu metinden anlaşılacağı üzere bir banka parayı hangi sebep ile kasasında tutmaya muktedirdir. Nitekim ihtimaldir ki bu gecikme İngiltere hükümetinin girişimleri sonucunda meydana çıkması kuvvetle muhtemeldir. Ahmet Hamdi’nin “Sebîlürreşâd” dergisinde “Filibe de İki İslam Muhabirinin Mülakatı” adlı yazısında İngilizler Hindistan ile Osmanlı arasında bulunan irtibatı zayıflatmak hatta tamamen kopartmak amacıyla Hindistanlılara müstakil krallık kurmayı dahi teklif etmişlerdir. Fakat bu krallığı kurmalarına izin verirken bazı şartlar öne sürmüşlerdir. Bunlardan en önemlilerinden biri Osmanlı ile Hindistan arasındaki tüm bağların koparılması yönünde talepleriydi186. İngilizler Hintli Müslümanların Osmanlı Devleti ile arasındaki bağların zayıflatılıp Hintlilerin İngilizlere yakınlaşması için Hintlilere bir takım unvanlar vererek gönüllerini hoşnut etmeye çalışıyorlardı187. Ayrıca Osmanlı Devletinin itibarının Hintliler arasında azaltılması için asılsız iddialar ortaya atılmıştır188. Bununla da kalmayıp Hintlilere hilafetin asıl sahibinin Osmanlı Devleti olmadığını gerçek sahibinin Araplar olduğunu bu yüzden de hilafetin Araplara intikal ettirilmesi gerektiğini söyleyerek Hintlileri kandırmaya çalışıyorlardı189 . 2. İngilizlerin 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Osmanlı Devleti’nin yanında yer almayacağını ilan etmesi Hintli Müslümanlar tarafından hoş karşılanmamış ve bazı küçük problemler çıkmıştır. İngilizlerin tarafsızlık ilanı bazı Müslüman kesimlerin Osmanlı Devletine karşı yapılan iane toplanmasına karşı bir soğukluluk oluşturmuştur. Neden diye sorarsak harbin bitmesiyle beraber İngiliz hükümetinin yardım yapan kesimlere baskı yapabileceği ihtimali bazı kesimleri endişelendirmiş ve iane toplanması hususunda geri durmalarına neden olmuştur. 3. Hindistan’da tam harp esnasında yaşanan açlık, susuzluk, kuraklık ve yaklaşık 6.milyon insanın hayatını kaybetmesi insanların yiyecek besin bulmalarında zorlanması yardım faaliyetlerinin yeterli düzeylere çıkmasına engel olmuş, süreci bir hayli olumsuz etkilemiştir190 . 185BOA.HR.SYS.1234/59,3 186Turgut, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti Asya Politikası, s. 150 187BOA.Y.A.HUS.373/96,1 188BOA.Y.A.HUS.509/59,1 189BOA.Y.A.HUS.509/59,3 190Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s.91 53 Hintli Müslümanların yaşamış olduğu bu tarz kötü olaylara rağmen ellerinden geleni yaptıklarını unutmamak gerekir. Hintli Müslümanlar o zor zamanlarda dahi Osmanlı Devletinin yapmış olduğu 93 Harbi esnasında El-Cevaib gazetesi sahibi Selim Efendinin vermiş olduğu bilgilere göre 124.842 Osmanlı lirası iane toplamışlardır. Bu miktar tüm İslam âlemi içerisinde en fazla miktarı ifade etmektedir191 . Bahsettiğimiz üzere yapılan yardım faaliyetleri öyle çok kolay şartlarda gerçekleşmemiştir. Kimi zaman yapılmak istenen yardım faaliyeti için İngiliz hükümetince izin verilmemiş ve bu yardımı toplayan kişilerin ve yardım yapan kimselerin büyük sıkıntılar yaşamalarına neden olmuştur. Örneğin; Dekken’de bir âlim öncülüğünde Osmanlı Devletinin sıkıntılarını gidermek bunalımını ve maddi yükünü azaltmak için iane toplanmıştı. Fakat Dekken’de görev yapmakta olan Osmanlı Şehbenderi Kadri Bey toplanan ianelerin izinli olmadığını bildirmiştir. Bu sebepten ötürü İngilizlerle siyasi krize girmemek adına parayı kabul etmemiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti adına yapılan yardım faaliyetlerinde kampanya başlatılmış ve kampanyada 300 rupiden fazla ianede bulunan kimselere Mecîdi nişanı verilerek kendilerinin ödüllendirileceği söylenmiştir. Fakat daha toplanan ianelerin irsali hususunda yaşanan sıkıntılar ve aksaklıklar neticesinde ianeleri toplayan kişilerin itibarı halk nezdinde bir hayli seviye kaybetmiştir. Buna benzer yaşanan olaylar sonucu elbette halkın bazı kesimlerinde bir rehavet bir şüphe bulunacaktır ve ianede bulunmaktan geri duracaktır192. Kimi zamanda iane paralarının Bank-ı Osmaniye intikal etmesine rağmen bankada yaşanan sıkıntılardan ötürü alınacak paranın gecikmesi nedeniyle problemler yaşanabiliyordu193 . III. Hicaz Demiryolu’nun Osmanlı-Hint Müslümanları İlişkilerine Etkisi A. Hicaz Demiryolunun Yapılmasındaki Etkenler Sultan II. Abdülhamid’in çılgın projesi olarak kabul gören Hicaz Demiryolu projesi II. Abdülhamid’in adeta rüyam dediği bir projeydi. Sultan II. Abdülhamid demiryollarını memleketin salahiyeti için elzem olarak görüyordu. Bu yüzden Hicaz Demiryolu projesini sadece kendine değil tüm memlekete hatta tüm dünya Müslümanlarına mâl etmek istiyordu. Bu projesini gerçekleştirmek amacıyla devlet 191Çabuk- Kartal, “93 Harbinde Hindistan Müslümanlarının Osmanlı Devletine Yardımları”, s. 567 192Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 320 193BOA.HR.SYS.1234/59,3 54 içerisinden ve sair devlet Müslümanların yardımlarıyla bu projeyi nihayete erdirmek istiyordu. Hicaz Demiryolu’nun inşa etme fikri ilk olarak 1864’te aslen Alman asıllı olan Amerikan mühendis Charles F. Zimpel’in Karadeniz ile Kızıldeniz’i birleştirme düşüncesiyle Osmanlı Devletine başvurusu ile ortaya çıkmıştır194 . 2 Mayıs 1900 yılında çıkan irade ile çalışmalara başlanan proje için öncelikle ön araştırma yapılması için bölgeye heyet gönderilerek hazırlıklar yapılmıştır195. Projeye başlamadan evvel bölgede haberleşmenin kolaylaştırılması için telgraf hattı çekilmiştir. Bu sayede hattın ahvalinden Bab-ı Âli her an haberdar olabilecekti 196 . Sultan II. Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. Sene kutlamaları yapılırken 1 Eylül 1900 tarihinde Hicaz Demiryolu’nun başlaması için emir verilmiştir197 . Sultan II. Abdülhamid Hicaz demiryolunu yapmak istemesinin nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz. Dini, askeri, siyasi ve iktisadi nedenlerdir198. Bu nedenleri kısaca özetlemek evla olacaktır. Dini nedenini ele aldığımızda Hicaz olarak adlandırılan mevki Mekke ve Medine bölgesi yani kutsal topraklardır. İnsanlar bu bölgelere İslam dininin farz kılmış olduğu Hac farizasını yerine getirmek için gidiyorlardı. Fakat o zamanlardaki mevcut ulaşım şartları bugünle kıyaslanamayacak kadar kötü durumdaydı. İnsanlar aylarca Hac farizasını yerine getirmek amacıyla yollara düşüyor, yollarda birçok sıkıntı ile karşı karşıya kalıyorlardı. Sultan II. Abdülhamid planlamış olduğu proje ile bu sıkıntıları bir nebzede olsa düşürmeyi amaçlıyordu. Bu hat sayesinde Müslümanlar daha kısa sürede çok daha emniyetli şekilde Mekke ve Medine’ye varabileceklerdir199. Hattın güzergâhına bakıldığında sadece Anadolu için olduğu düşünülebilir. Fakat İran, Hindistan ve sair Orta Asya Müslümanları da kısmen hattan faydalanıyordu. 194Emrah Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918), Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi( Ortadoğu Özel Sayısı), Samsun, 2010, s. 101 195Ufuk Gülsoy-William Ochsenwald, “Hicaz Demiryolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1998, C. 17, s. 441 196 Orhan Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, Çağını Yakalayan Osmanlı: Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri, ed. EkmeleddinİhsanoğluMustafa Kaçar, İstanbul, 1995, s. 294 197Gülsoy-Ochsenwald, “Hicaz Demiryolu”, s. 441 198Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 100 199BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat, Y.MTV.203/83,2 55 Askeri nedeni ele alırsak Sultan II. Abdülhamid bu demiryolu projesi ile sınır bölgelerine yapılacak asker sevkiyatlarının daha hızlı yapılacağını düşünerek bu hattın gerekliliğini ortaya koymuştur200. Ayrıca hattın güvenliği ile ilgili olarak hattın geçeceği güzergâhlar o denli dikkatli seçilmesi gerek ki hızlı bir şekilde asker ikmali yapılmasını sağlamalı, aynı zamanda düşman kuvvetlerinin hattı ele geçirmesiyle memleketi işgal için hızlı bir şekilde asker ikmalini de olabildiğince engelleyebilmelidir. Bu yüzden hattın geçeceği mevki özenle tespit edilmiştir201. Bir rivayete göre Hicaz Demiryolu’nun hat güzergâhı Hz. İbrahim’in Mekke’ye giderken kullanmış olduğu yol, yine Hz. Muhammed(sav)’in Şam’a gitmiş olduğu yolun güzergâhı ile aynı olduğu rivayet edilir202 . İktisadi olarak bakacak olursak hattın kurulması planlanan güzergâhın etrafındaki bölgelerin ticari açıdan kültürel açıdan gelişeceği yadsınamaz bir gerçektir. Hattın etrafında yer alan arazilerde tarım yapılması durumunda elde edilen mahsulün hızlı bir şekilde bozulmadan ulaştırılacağı mevkilere ulaştırılması kolaylaşacaktır. Ayrıca tek seferde taşınacak yük miktarının fazla olması taşıma ücretini azaltacak bu ise insanları üretim yapmaya teşvik edecektir. Üretimin artması ve pazarlamanın kolaylaşması ile beraber halkta zenginleşecektir203. Aynı zamanda bölge uğrak bir mevki olacağından eğitim hizmetlerinin artacağı bununla beraber kültürel seviyenin de artacağı ihtimaldir. Hattın etrafında bulunan bedevilerin de, yerleşik hayat yaşayanların kazançlarını gördüklerinde bunlardan imrenerek yerleşik hayata geçmeleri planlanmaktadır. Bu proje ile birlikte elbette bu planın gerçekleşeceği düşünülmektedir. Proje hakkında Muktesid Musa bölgenin proje sayesinde kalkınacağını, medenileşeceğini ve zenginleşeceğini söylüyordu204. Hicaz Demiryolu sadece bölgenin kalkınması ile kalmayıp aynı zamanda Kızıldeniz’den alınan vergilerden de kurtarıcı bir rol üstelenmektedir. Bu proje ile beraber Akdeniz ile Hint Okyanusu arasındaki en kısa ulaşım yolu oluşturularak Şam ile Beyrut limanları arasında taşınacak olan malların daha kısa sürede ve daha ucuza taşınması sağlanacaktı205. Sultan II. Abdülhamid bu hattın üzerinde bulunan noktaları özellikle 200BOA.BEO.2700/202474,3 201Emrah Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, Uluslar arası Tarih Araştırmaları Dergisi, Samsun, 2012, C. 4, S. 4, s. 110 202Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, s. 296 203Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 102 204Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1211 205Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, s. 296 56 kontrol ettirmiştir. Hat üzerinde bulunan yerlere gayrimüslimlerin yerleşmesine izin vermemiş hatta hat üzerinde bulunan gayrimüslimlerin yerleri alınarak bölgeye Müslümanları yerleştirilmesi için emir çıkartmıştır206 . Son olarak siyasi nedenini ele aldığımızda projenin yapılması ile birçok devlete tabii Müslüman’ın kutsal topraklara giderken Hicaz Demiryolunu kullanacak olması ve bu ulaşım yolunun hacılara sağlayacağı kolaylık kuşkusuz Sultan II. Abdülhamid’in itibarını Müslümanlar nezdinde yükseltecektir. Bu sayede tüm dünya Müslümanları Osmanlı Halifesine karşı hoşgörü besleyecek ve maddi-manevi desteğini arttıracaktır207 . B. Hicaz Demiryolunun Finansmanları Hicaz Demiryolu II. Abdülhamid devrinin en büyük projelerinden biri olmasının yanı sıra maddi olarak o dönem için hayal dahi edilemez sıkıntılar içerisinde yapılmıştır. Osmanlı Devleti’nin Avrupalı devletlere karşı olan borcunun olması, yapılan savaşların ekonomiyi bitirmiş olması, devletin gelirlerinin oldukça az olduğu bir dönemde bu denli büyük bir projeye başlayıp nihayete erdirmek hiçte kolay olmamıştır. Bölümün başında da zikrettiğimiz üzere Sultan II. Abdülhamid bu projeyi halka ve Müslümanlara mâl etmek istiyordu. Bunun içindir ki bu projenin kısmi finansmanları bir nevi Osmanlı tebaası ve diğer devletlerde yaşayan Müslümanlardır. Osmanlı tebaası ve Diğer devletlerden yaşayan Müslümanların yapmış oldukları ianeler yekûnun %28,5’lik kısmını oluşturuyordu. Bu oranın içerisinde ise diğer devletlerde yaşayan Müslümanların yapmış olduğu iane miktarı % 2,8’lik bir kısmı teşkil ediyordu208. Elbette bu miktara bakıldığında diğer devletlerde yaşayan Müslümanların gönderdikleri ianelerin çok az olduğu açıktır. Fakat bazı nedenlerden dolayı ianelerin bu denli düşük olması anlaşılabilir. Örnek vermek gerekirse 1876-1877 Osmanlı-Rus harbinde en çok iane gelen bölge olan Hindistan’da 1900 senesinde yaşanan kıtlıktan ötürü halk çok zor duruma düşmüştür. Bu sıkıntının giderilmesi için Osmanlı Devleti dâhilinde iane biletleri satılarak Hindistan’a vapurlarla zahire yardımı gönderilmiştir 209 . Yine bir başka örnek olarak Hicaz Demiryolunun hattının devam edip etmediğini öğrenmek için Hindistan’dan bir heyet gelmiştir. Sebebine bakıldığında memleketlerinde insanlar tereddüde düşmüş oldukları bundan 206BOA.BEO.2700/202474,1 207Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 102 208Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, s. 314 209BOA.DH.MKT.2361/42,1 57 ötürü iane vermekten geri durdukları belirtilmiştir210. Elbette bu şüphenin var olmasının başka sebepleri vardır. İngiltere’nin yapmış olduğu propagandalardan ötürü Hindistanlı Müslümanlar şüpheye düşmüşlerdir. İngilizler Hicaz Demiryolu projesini gerçekleştirilemeyecek bir ütopya olarak görmüş, bu projeyi Müslümanlardan para almak için yapılan bir proje olarak nitelendirmiştir211 . Öncelikle projenin kontrolünü yapmak için Maliye Nezareti bünyesinde bir komisyon teşkil edilmiştir. Bu komisyon Hicaz Demiryolu için toplanan paranın kontrolünü yaparak paranın gereksiz şekilde kullanılmamasını kuruşu kuruşuna hesap kitap tutarak ianelerin boşa gitmemesini sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca demiryoluna lazım olan malzemenin temini ile ilgilenecek projenin yürütülmesinden sorumlu olacaktır 212 .1903 yılında Hicaz Demiryolu ile ilgili işlemler arttığından dolayı İane Komisyonunun yerine Hamidiyye Hicaz Demiryolu İrade-i Maliyesi kurulmuştur213 . Projenin başlatılabilesi için ziraat bankasından 50.000 liralık olmak üzere iki defa kredi çekilerek toplamda 100.000 liralık kredi alınmıştır.214. Bu borcun ilk 50.000 liralık kısmı 1900 yılı içerisinde geri kalan 50.000 lirası ise 1901 yılı içerisinde ödenecekti215 . Ayrıca Ziraat Bankasından projenin bitirilmesine kadar olan süreçte toplam 480.000 Osmanlı Lirası kadar borç alınmıştır216 . Sultan II. Abdülhamid projenin fikriyattan fiiliyata geçmesi için kendi cebinden 50.000 Osmanlı Lirası bağışlamıştır. Ayrıca maaşlarından birini de projeye hibe etmiştir217. II. Abdülhamid’in yardımından sonra diğer devlet yetkilileri de ianelerde bulunmuşlardır. Bazı nazırlıkların memurları maaşlarının belirli bir meblağını bağışlamışlardır. Örnek verirsek Evkâf-ı Hümâyun Nezareti memurları ve diğer çalışan personel maaşlarının%10’luk kısmını Hicaz Demiryolu projesi için bağışlamıştır. Sadece devlet memurları değil en ilgi çekicilerinden birisi olan öğrencilerin dahi bu projeye yardım ettikleridir. Günlük harçlıklarından arttırarak Hicaz Demiryolu projesine yardım 210BOA, Yıldız Meşihat Dairesi Maruzatı, Y.PRK.MŞ.8.2.1.1 211Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1210 212BOA.Y.MTV.203/83,2 213Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, s. 112 214BOA.Y.MTV.258/91,1 215Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 103 216Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1204 217Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s 104 58 etmeye çalışan öğrencilerden göz önüne çıkan Fatih Rüştiye-i Mülkiyesi talebelerinden Ahmed Adıl ve Bayezid Merkez Rüştiyesi talebelerinden Mehmed Ali ve Mustafa Nurs’un yardımları göze çarpmaktadır 218 . Bu ianeler sadece Müslümanlardan değil gayrimüslim tebaadan da ilgi görmüştür219. İanelerin nasıl toplanması konusuna gelecek olursak idare tarafından herhangi bir zorlama yapılmadan tamamen halkın hissiyatı ile gönüllü olarak yapılmıştır220. Aslında toplanmış olan ianelerin halkın her tabakasına yayılmış olması Avrupa’da her an yıkılması beklenen ve “Hasta Adam” olarak nitelenen Osmanlı Devleti, tebaası içerisinde nasıl bir toplumsal dayanışmanın mevcut olduğunu Müslim, gayrimüslim demeden genç yaşlı demeden ne kadar vatanperver oldukları bizlerin gözleri önüne seriliyor. Osmanlı tebaasından ve sair devletlerden yaşayan Müslümanlar Hicaz Demiryolu için ianede bulunmak istediklerinde Osmanlı idaresi tarafından tab ettirilen makbuzlardan veriliyordu. Bu sayede halktan ne kadar toplandığı kesin olarak bilinebiliyordu. Osmanlı Devleti ianeler için özel olarak iane biletleri bastırmıştır. Tophane-i Amire’de 1 mecidî 5 mecidîve 10 mecidîlik olmak üzere toplamda 2 milyonluk iane bileti bastırılmıştır221 . Hicaz demiryolu komisyonu bu iane biletlerin içerisinden Osmanlı dâhilinde dağıtmak amacıyla gerekli olan miktarı almış geriye kalan iane biletlerini sair devlet Müslümanlarına göndermiştir222. Komisyon tab ettirmiş olduğu iane biletlerini hangi bölgeye ne kadar göndereceğini öğrenebilmek için iane toplama çalışmaları başlamadan vilayetlerden ne kadar iane toplanabileceği yönünde bilgi toplanarak bölgeye o miktarda bilet göndermiştir223 . Hicaz Demiryolu’na finansman oluşturmak için sadece ianeler değil devletin yapmış olduğu işlemlerden ücret alınarak bu proje için para toplanıyordu. Hicaz Demiryolu için ücret alınan bazı işlemlere bakacak olursak bu işlemlerden bazıları şunlardır; Arzuhaller için 1 kuruş, layihalar için 1 kuruş, gayrimenkul satımı için ilmuhaber alımı 1 kuruş, icar kontratı için 1 kuruş, arzu hal ve layiha merbutatı için 1 kuruş, vergi tezkireleri için 1 kuruş, gümrük tezkireleri için 1 kuruş, tercüme-i hâl 218Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 105 219Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, s. 117 220BOA.Y.MTV.203/83,2 221BOA.Y.MTV.203/83,1 222BOA.Y.MTV.203/83,2 223Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, s. 118 59 varakları için 10 kuruş, tescil varakları için 10 kuruş, taş ocağı ruhsatı için 20 kuruş Hicaz Demiryolu için ücret alınan işlemlerden bazılarıdır224 . Hicaz Demiryolu için ayrıca halk nezdinde meşhur kimseler sayesinde iane toplanılması için teşvik edici konuşmalar yapılıyordu. Bunların bir kısmı Osmanlı sınırlarında iken bir kısmı Osmanlı sınırları dışındadır. Bizim konumuz açısından asıl önemli olan bölge elbette Hindistan bölgesidir. Bombay Minare Cami İmamı Seyyid Abdülhak Hindistan içerisinde dağıtılması amacıyla Urduca metinler hazırlayarak Hintli Müslümanları ianeye teşvik ediyordu. Ayrıca Seyyid Abdülhak sadece Hindistan ile sınırlı kalmamış hazırlamış olduğu metinler Kahire ve Beyrut’ta da dağıtılmıştır. Hazırlamış olduğu metinlerde mefhumen Hicaz Demiryolu için yapılan bağışların Allah ve Resulünün sevgisini kazanmak için önemli bir yol olduğu vurgulanıyordu225 . Hindistan bölgesinde toplanan iane miktarı her ne kadar az da olsa Sultan II. Abdülhamid, Hindistanlı Müslümanların bağlılıklarından dolayı ve aradaki ilişkileri güçlendirmek maksadıyla yapılan yardımları boş çevirmiyordu, her fırsatta Sultan II. Abdülhamid tarafından ödüllendiriliyorlardı226 . Hindistan’da başta Bombay olmak üzere Haydarabad, Madras ve Lahor şehirleri iane toplama yönünden öne çıkmaktadır. Yine bu bölgelerde iane toplanması için özel olarak çalışan bazı kimseler vardı ki Sultan II. Abdülhamid tarafından kendilerine madalya verilmiştir. Ayrıca halka dağıtılacak olan madalyalarda bu kişilerin yardımlarıyla dağıtılmıştır227 . Hindistan’da özellikle bu iane çalışmalarında öne çıkan şahısları incelediğimizde Bombay Minare Cami İmamı Seyyid Abdülhak Efendi, Haydarabadlı Mevlana Abdulkayyum Efendi228 ve Vatan Gazetesi’nin sahibi Mehmed İnşaallah229 Efendi yapmış oldukları çalışmalar sayesinde Sultan II. Abdülhamid tarafından kendilerine madalya taltif edilmiştir. Yukarıda zikri geçen şahıslar yapmış oldukları çalışmalarla Sultan tarafından ödüllendirilmesinin yanında ayrıca diğer Hindistanlı Müslümanlardan yardım etmeleri karşılığında almaya hak kazanmış oldukları madalyalar bu şahıslar vasıtasıyla halka 224 BOA, Yıldız Maliye Nezareti Maruzatı, Y.PRK.ML.18.40.1.1 225Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1210 226Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1215 227BOA.İ.TAL.275/77,2 228BOA.İ.TAL.271/58,1 229BOA.İ.TAL.460/50,4 60 ulaştırılıyordu. Yurtdışına gönderilecek olan madalyalar öncelikle Hariciye Nezareti vasıtasıyla gönderilmesi gereken memleketlerin şehbenderliklerine ulaştırılıyor230 daha sonrasında halk tarafından meşhur olan kişilerin yardımlarıyla bu madalyalar halka dağıtılıyordu. Örneğin Hindistan’da Hicaz Demiryolu madalyası almaya hak kazanmış olan 71 şahsın madalyaları şehbenderliğe gelmiş, Mehmed İnşaallah Efendi tarafından bu madalyalara hak sahiplerine dağıtılmıştır231 . Hindistan’da Osmanlı Devleti için iane toplayan bazı kimseler için tek tek irade yazılmamış toplu olarak kaleme alınmıştır. Bu kimselerin isimleri için Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi kaynaklarından İ.TAL.331.12.1.1, İ.TAL.290.41.2.1, İ.TAL.382.19.1.1ve İ.TAL.367.37.1.1 numaralı iradelere de göz atabilirler. Belgeleri ekler bölümümüzün 21-28.numaraları arasında üst yazısıyla birlikte de mevcuttur. Hindistan’da Hicaz Demiryolu için yapılan çalışmalar sadece iane toplanması şeklinde yapılmakla kalmamış ayrıca İngiliz hükümetine başvurularak yardım istenmiştir. Bu konu ile ilgili olarak Mevlana Abdulkayyum İngiliz hükümetine başvurarak Hicaz Demiryolu için toplanacak ianelerin yaygınlaştırılması talebinde bulunmuştur. Fakat İngilizler bu talebi reddetmiştir. Hatta İngiliz Hükümeti ilerleyen zamanlarda Hindistan’da Osmanlı Halifesinin itibarını yükseltiyor gerekçesi ile Sultan II. Abdülhamid’in Hintli Müslümanlara taltif etmiş olduğu madalyaların takılmasını dahi yasaklamıştır232 . C. Hicaz Demiryolunun Basına Yansımaları 2 Mayıs 1900 yılında yayınlanan irade ile yapılacağının halka duyurulduğu Hicaz Demiryolu’nun inşasını haber alan Osmanlı ve sair devletlerin basını coşmuş neredeyse bu konu ile ilgili her gün haber yapmaya çalışmışlardır233. Bu konu hakkında basının uzun süre aktif olması aslında projenin Osmanlı ve Dünya Müslümanları için ne kadar önemli olduğunu ortaya koyuyordu. Müslümanlar bu projeyi o denli benimsemişlerdi ki Hicaz Demiryolu projesine yardım etmenin dini bir görev olduğu söyleniyordu. İkdam Gazetesi’nin 3 Mayıs 1900 tarihli sayısında çıkan haberde Hicaz Demiryolu hattının 230Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1215 231BOA.İ.TAL.460/50,2 232Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı- Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 158-159 233Çetin, “Türk Basınına Göre Hicaz Demiryolu(1900-1918)”, s. 101 61 Rasulullah(sav)’ın ruh-ı muhteremlerini memnun edeceğini ve yapılan ianelerin günahlara kefaret olacağı yönünde yazılar çıkıyordu. Sabah Gazetesinde ise Hicaz Demiryolunun yapılması ile birlikte meşakkatle hac farizasını yerine getirmek için yola çıkan hacıların artık bu meşakkatlere gerek kalmadan daha rahat bir şekilde ulaşım sağlayabileceğini yazıyordu234 . Hindistan’da Hicaz Demiryolu’nun yapılması için çalışmalarda bulunan gazetelerden bazıları şunlardır; Vakit, Vatan, Tahzib-i Nisvan, Naiyar-ı Azam, Paisa Ahbar. Bunlar arasından ise özellikle Vatan ve Vakit gazetesi Hicaz Demiryolu’nun yapımı için iane toplanmasında oldukça aktif rol almışlardır 235 . Önceki sayfalarda zikrolunduğu üzere Vatan Gazetesinin sahibi Mehmed İnşaallah Efendi yapmış olduğu çalışmalardan ötür Sultan II. Abdülhamid tarafından altın madalya ile taltif edilmiştir236 . Her ne kadar Hicaz Demiryolu’nun tamamlanması için uğraşan gazeteler olsa da her dönemde muhalif gazetelerin olması kaçınılmazdır. Devletin hiçbir yerinde Hicaz Demiryolu için alınan vergilerden ötürü rahatsız olan bir basın organı olmamasına rağmen İttihat ve Terakki’nin yayın organı niteliğinde olan Şûrâ-yı Ümmet gazetesi Hicaz Demiryolu için toplanan ianeleri ve vergi gelirleri için mefhumen şöyle diyor. Dünyanın birçok yerinde demiryolu inşa edilmesine rağmen hiçbir devlet bu şekilde dilencilik yapmıyor, şeklinde yorumluyor. Yine aynı gazete ilmühaberlerden alınan vergileri eleştirmek için eğer bu proje bitirilmek isteniyorsa bu tarz vergilere tevessül edilmemeli farklı bir yol izlenmelidir237. Her dönemde olduğu gibi o dönemde de var olan muhalifler Hicaz Demiryolunda kullanılması için toplanılan iane ve vergilerin halktan toplanmasına karşı çıkmışlar ve bu durumu eleştirmişlerdir. Fakat unutmamak gerekir ki devletin o dönemde içerisinde bulunduğu mevcut durum böylesine büyük bir projenin yapılması için elverişli bir halde değildi. Osmanlı Devleti yapılan Hicaz Demiryolu için saray masraflarını kısmış hatta öyle ki ianelerle uğraşan komisyonların kırtasiye harcamaları için dahi sınırlandırma getirmiştir238 . 234Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1206 235Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, s. 307 236BOA.İ.TAL.460/50,4 237Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, s. 122-123 238BOA.MTV.203/83,2 62 Birçok yabancı devlet bu projenin bitirilmesini hayal olarak görüyordu. Çünkü bakıldığı zaman gerçektende Osmanlı Devletinin maliyesinin ne denli zor durumda olduğu tüm dünya tarafından biliniyordu. Bu projenin bitirilmesi ile ilgili olarak İngiltere Hindistan’dan gelen ianelerin önünü kesmek için Hintli Müslümanlara bu projenin tamamlanması tamamen bir hayaldir. Bu proje Hintli ve sair devletler mensup olan Müslümanlardan Osmanlı Devleti’nin para alabilmesi için geliştirdiği bir yol olarak bakıldığı söyleniyordu239 . Avusturya elçisi Pallovicini “modern ticaret tarihinde tek örnek olarak ayakta duran bir finansman girişimi” olarak niteliyordu240. Osmanlı Devleti dâhilinde görev yapan yabancılar dahi bu projeyi gerçekleştirilemeyecek bir hayal ürünü olarak görmüşler. Eninde sonun Osmanlı Devleti’nin büyük devletlere müracaat edeceklerini savunmuşlardır 241 . Osmanlı dâhilinde ve haricinde bulunan kimseler ve devletler bu projenin bitirilemeyeceğini düşünmesi Osmanlı Devletinin içerisinde bulunduğu malum durumlardan ötürü gayet normaldir. Fakat Sultan II. Abdülhamid ne pahasına olursa olsun bu projeyi nihayete erdirmiştir. Hicaz Demiryolu ile ilgili olarak 1 Eylül 1900 yılında başlayan hattın inşası 1 Eylül 1908 tarihinde özel bir tören ile birlikte Sultan II. Abdülhamid tarafından kullanıma açılmıştır242 . IV. Osmanlı Devleti İle Hindistan Arasındaki İrtibatın Kuvvetlendirilmesine Yönelik Yapılan Çalışmalar İngilizlerin Hindistan’ı sömürge haline getirdiğinden beri zor durumlar yaşayan Hindistan halkı özellikle Müslümanlar o dönemde halifeliği bünyesinde bulunduran ve en güçlü İslam devletlerinden olan Osmanlı Devletine büyük muhabbet içerisindeydi243 . Bu muhabbet yıllar yılı İngilizlerin Müslümanlara yapmış olduğu baskı, misyonerlik faaliyetleri vb. durumlardan ötürü giderek artmıştır. Özellikle Sultan II. Abdülhamid döneminde faaliyetleri gittikçe artan İslamcılık politikası ile birlikte sadece Hindistan’da değil neredeyse tüm İslam âlemi üzerinde birlik ve beraberlik tesis edilmeye çalışılıyordu. 239Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1210 240Koloğlu, “Hicaz Demiryolu(1900-1908) Amacı, Finansmanı, Sonucu”, s. 311 241Çetin, “Türk Basınında Hicaz Demiryolu İnşaatının Finansmanı Meselesi(1900-1908)”, s. 110 242Gülsoy-Ochsenwald, “Hicaz Demiryolu”, s. 443 243BOA.Y.PRK.EŞA.9/32,1 63 Konumuz itibariyle biz bu birlik ve beraberlik siyasetinin Hindistan üzerine olan kısmını incelemeye çalışacağız. Hindistan’dan İngilizler tarafından sürülen âlimler, prensler ve nüfuzlu kişiler sığınak olarak kendilerini Osmanlı Devletini seçmişlerdi. Osmanlı devleti kendisine gelen bu misafirleri İstanbul, Mekke ve Medine’de büyük ihtimamla ağırlamaya çalışmıştır. İstanbul’a gelen âlimler için konaklar tahsis edilmiş, gönülleri hoşnut edilmeye çalışılmıştır244. Bu denli ihtimam gösterilmesinin yegâne sebebi âlimlerin, prenslerin ve nüfuzlu kişilerin gözünde Osmanlı Devleti ve halifenin itibarını yükseltmekti. Kendi memleketlerine döndüklerinde Osmanlı Devletinde nasıl ağırlandıklarını insanlara anlattıklarında insanlarda şu algının kalması isteniyordu. Osmanlı Devleti bizim için önemli kimselere değer veriyor, onlara saygı duyuyor. Bu sayede Hindistan ve sair devletlerde yaşayan Müslümanların fikriyatında Osmanlı Devletinin hilafeti ile ilgili sorunlar giderilmeye çalışılmıştır. Kutsal topraklarda Hac farizasını yerine getirmek için giden Hintli ve diğer Müslümanlara Mekke ve Medine’de çok fazla değer veriliyordu. Sultan II. Abdülhamid hacılara özellikler ihtimam gösterilmesini istiyordu. Sultan II. Abdülhamid Özel bir emir ile hacca gelen Müslümanlara nasıl davranılması gerektiği ile ilgili bir emirname göndermiştir. Bu emirnamede özetle şu maddeler yer alıyordu; 1. Memleketlerinde nüfuz sahibi olan kimselere özel ihtimam gösterilerek onların yönetimden, halifeden memnun kalması planlanıyordu. Anlaşılacağı üzere nüfuzlu kişilerin birçok insan üzerinde tesiri olduğundan onların mutlu olması ayrı bir önem arz ediyordu. 2. Hacca gelen fakirlere karşı nazik ve saygılı olunmasını asla kalplerinin kırılmamasını ve saygısızlık edilmemesini istiyordu. Gerek duyulduğunda ihtiyaçlarının karşılanmasını da istiyordu245 . 3. Sultan II. Abdülhamid Mekke ve Medine’de hastaneler yaptırmış, hac esnasında hastalanan, sıkıntı yaşayan hacıların ücretsiz olarak tedavi edilmesini istiyordu. 244Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 68-69 245Akpınar, “Emperyalizmle Mücadelede İç ve Dış Politikanın Bir Enstrümanı Olarak II. Abdülhamid’in İslam Birliği Siyaseti”, s. 81 64 4. Hac’da iken maddi durumu olmayan, parası biten kimseleri de yol masrafı karşılanarak memleketlerine gönderilmesi isteniyordu246 . 5. Fas, Cezayir ve Sudan gibi işgale uğramış beldelerin hacılarının muhafaza edilmesi, gerektiğinde yol masrafları karşılanarak memleketlerine gönderilmesi isteniyordu. 6. Hacıların rahatlığı ve haccın salahiyeti için bölgede yaşanan asayiş sıkıntılarını gidermek. Bu maddeyi biraz açmak gerekir. Çünkü İngiltere özellikle bu maddede yer alan konu ile ilgili çok fazla çalışma yapmıştır. Örneğin; bölgede yaşayan bedevileri para ile satın alarak hacıları zor duruma düşürmek istiyorlardı. Bölge Emirlerini ve Şeyhlerini kışkırtarak ve rüşvetle halka baskı yapılması sağlanıyordu247. Bu faaliyetlerin sebebi hacıların gözünde Osmanlılar kendi topraklarında dahi asayişi sağlayamıyor düşüncesini yayarak huzuru bozmaktı. Ayrıca bu faaliyetlerin İngilizler açısından önemi emirleri ve şeyhleri halifeye karşı kışkırtarak Osmanlının hilafetini yok saymaktı248 . 7. Yöre halkının gönüllerinin İngiltere’ye meyletmesini engellemek. Yukarıdaki maddede kısaca değindiğimiz gibi İngilizler Bedevileri kışkırtarak halka zulmettiriyor. Emirleri ve şeyhleri para ve çeşitli hediyelerle kandırarak kendi yanlarına çekmeye çalışıyor 249 . Bunlarla beraber basın-yayın yolu ile insanlara Osmanlının kötü yönetiminden bahsediyordu. 8. Sömürgelerden gelen hacılardan fazla para alınmamasını istiyor. 9. Asayişi sağlamakla görevli asker ve redif birliklerinin bunaltılmamasını görevini zorunlu olarak değil, isteyerek yapmasının sağlanmasını istiyor. 10. Bölgede yaşayan şeyhlere ve emirlere çeşitli hediyeler ve nişanlar verilerek gönüllerinin İngilizlere kaymasının engellenmesi isteniyor250 . Yukarıda Sultan II. Abdülhamid’in yapılmasını istemiş olduğu fermandan anlaşılacağı üzere Hac bölgesi hem Osmanlı Devleti hem de diğer Müslümanlar için büyük önem taşıyordu. Mekke ve Medine’de farklı ülkelere ait Müslümanlar birbirlerinin memleketlerinde ahvalin nasıl olduğunu, sıkıntıların neler olduğunu, varsa sömürge 246Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 203 247Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1201 248Özcan, Pan-İslamizm Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), s. 64 249Turan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, s. 1201 250Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 265 65 devletlerinin nasıl bir politika izlediğini hac farizasını yerine getirirken diğer Müslüman kardeşlerinden öğrenebiliyordu251 . Sultan II. Abdülhamid bölgede yaşanan asayiş sıkıntılarını bertaraf etmek ve İngilizlerin oyununu bozmak için bölge bedevi reislerini İstanbul’da ağırlamış durumun ehemmiyetini İngilizlerin faaliyetlerini anlatmaya çalışmıştır252 . İngiltere’nin Hindistan yolunu koruma altına almak için yaptığı çalışmalardan biri Mekke ve Medine’de kendisine bağlı bir halife idi253. Ayrıca 93 harbinde Osmanlı’yı Ruslar’a karşı yalnız bırakan İngiltere 1881’de Kıbrıs’ı koruma adı altında işgal etmesi ve 1882’de Mısır’ı işgal etmesi Hintli Müslümanlarca hoş karşılanmamış bu durum Hindistanlılar’da dönemin tek bağımsız İslam devleti olan Osmanlı Devletine olan muhabbetini arttırmıştır254 . Sultan II. Abdülhamid Hindistan ile ilişkileri en iyi şekilde yürütebilmek için alanında en yetkin olan şehbenderleri Hindistan’a gönderiyordu. Ayrıca diğer baş şehbenderliklerden çok daha yüksek ücretlendirmelerle görevlendirme yapıyor ve orada şehbenderliğin kullanacağı para miktarını da oldukça yüksek tutuyordu. Bombay Baş Şehbenderliği için 36 bin kuruş şehbender maaşının yanında 78 bin şehbender hane tahsisatıyla yekün 114 bin kuruş ödenek ayrılıyordu. Miktarın bu denli yüksek tutulmasının sebebi hem Osmanlı coğrafyasına çok uzak olan bir beldeye göndereceği şehbenderlerin gönlünü yapmak ve Hindistan’da Osmanlı Devletini en iyi şekilde temsil edebilmesi içindi255 . Haziran 1897’de Osmanlı-Yunan harbini kazananı Osmanlı Devleti olması tüm Hindistan’da büyük bir coşku ve sevinçle karşılanmıştı. Hintli Müslümanlar evlerinde Osmanlı Devletinin bekası ve kuvvetinin artması için dualar ediyorlar, camilerde imamlar hutbeye çıktıklarında Osmanlı Devleti adına dualar ediyorlar, sevinçlerinden fener alayına çıkıyorlardı. Bazı Müslümanlar Osmanlı’yı tebrik etmek için Padişaha mektup 251Osmanoğlu, Dedem Abdülhamid Han, s. 77 252Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 264 253BOA.Y.A.HUS.509/59,3 254Eraslan, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, s. 30 255 Diren Çakılcı, “ Hindistan’da Osmanlılar: Bombay Osmanlı Şehbenderliği”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türkiyat Mecmuası
.II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDEKİ MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ Ömer Kürşat KOÇYİĞİT Yüksek Lisans Tezi Çalışma İktisadı Anabilim Dalı Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Büşra KARATAŞER 2019 T.C. TEKİRDAĞ NAMIK KEMAL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇALIŞMA İKTİSADI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ II. ABDÜLHAMİT DÖNEMİNDEKİ MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ Ömer Kürşat KOÇYİĞİT ÇALIŞMA İKTİSADI ANABİLİM DALI DANIŞMAN: DR. ÖĞR. ÜYESİ Büşra KARATAŞER TEKİRDAĞ-2019 Her hakkı saklıdır. BİLİMSEL ETİK BİLDİRİMİ Hazırladığım Yüksek Lisans Tezinin bütün aşamalarında bilimsel etiğe ve akademik kurallara riayet ettiğimi, çalışmada doğrudan veya dolaylı olarak kullandığım her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, yazımda enstitü yazım kılavuzuna uygun davranıldığını taahhüt ederim. … /… / 2019 (İmza) (Ömer Kürşat KOÇYİĞİT) 4 I ÖZET Kurum, Enstitü, ABD : Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, : Çalışma İktisadı Anabilim Dalı Tez Başlığı : II. Abdülhamit Dönemindeki Mesleki Okulların Modernleşmeye Etkileri Tez Yazarı : Ömer Kürşat KOÇYİĞİT Tez Danışmanı : Dr. Öğr. Üyesi Büşra KARATAŞER Tez Türü, Yılı: Yüksek Lisans Tezi, 2019 Sayfa Sayısı : 87 Eğitim bireylerin ve toplumların gelişmesi için vazgeçilmez bir unsurdur. Toplumların karakterlerinin belirlenmesi ve dünyadaki gelişmelere eklemlenmesi eğitim yoluyla gerçekleşir. Osmanlı Devleti de kuruluşundan itibaren zengin bir eğitim sistemine sahip olmuştur. 18. Yüzyılda Avrupa’da yaşanan teknik ve bilimsel ilerleme ile yaşanan ekonomik dengelerdeki değişime uyum sağlamak için Osmanlı Devleti eğitimi araç olarak kullanarak yapısal modernleşmeyi gerçekleştirmek istemiştir. Batılı tarzda modernleşmek için birçok eğitim kurumu açılmıştır. Bu eğitim kurumlarından olan sivil mesleki ve teknik eğitim kurumları Avrupa’daki teknolojik ilerlemenin Osmanlı Devleti’ne transfer edilerek kullanılması için önemli görevler üstlenmiştir. II. Abdülhamid döneminde kapsamlı şekilde değerlendirilerek ülke geneline yayılan mesleki ve teknik eğitim kurumları Osmanlı’nın iktisadi ve sosyal alanda kalkınarak modernleşmesine olumlu katkılar yapmıştır. Bu çalışmada genel olarak Osmanlı Devleti’nin sanayi devrimini gerçekleştiren devletler karşısında geri kalmışlığını nasıl engellemeye çalıştığına değinilecek ve bu ülkelerin ilerleyişinin nedeni olan bilimsel ve teknolojik gelişmelere uyum sağlamak için eğitim alanında yapılan çalışmalar incelenecektir. II. Abdülhamid döneminde modernleşme anlayışı üzerinde durularak bu anlayışla açılan mesleki ve teknik okulların Osmanlı Devleti’nin modernleşmesine ve ekonomik kalkınmasına yaptığı etkiler değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamit, Modernleşme, Mesleki Okullar, Mesleki Teknik Eğitim II ABSTRACT Institution, Institute, Department : Tekirdağ Namık Kemal University, Institute of Social Sciences, : Department Of Study Economics Title :The Effects Of The Vocational Schools In The Period Of II. Abdulhamid On Modernization Author : Ömer Kürşat KOÇYİĞİT Adviser :Assistant Professor Büşra KARATAŞER Type of Thesis,Year : MA Thesis, 2019 Total Number of Pages :87 Education is an indispensable element forthe development of individuals and societies. Characterization of societies and adaptation to developments in the World are realized through education. The Ottoman Empire had a rich education system since its foundation. In order to adapt to the change in the economic balances experienced in the 18th century with the technical and scientific progress in Europe, the Ottoman Empire wanted to achieve structural modernization by using education as a tool. Many educational institutions have been opened to modernize the Western style. The civilian vocational and technical education institutions, which are one of these educational institutions, have taken important duties for the transfer of technological progress in Europe to the Ottoman Empire. During the reign of II. Abdülhamid, vocational and technical education institutions which have been extensively evaluated through out the country made positive contributions to the modernization of the Ottoman Empire in the economic and social fields. In this study, it will be discussed how the Ottoman Empire tried to prevent its backwardness against the states that realized the industrial revolution and the studies on education in order to adapt to the scientific and technological developments which are the cause of the progress of these countries will be examined. The effects of vocational and technical schools, which were opened III forthe purpose of modernization in the period of Abdülhamid II, to the modernization and economic development of the Ottoman Empire will be evaluated. Keywords:II. Abdulhamid, Modernization, Vocational Schools, Vocational and Technical Training IV TEŞEKKÜR Bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde, iki yıl boyunca değerli bilgilerini benimle paylaşan, ufuk açan saygıdeğer danışman hocam; Dr. Öğr. Üyesi Büşra KARATAŞER’e, çalışmam boyunca benden bir an olsun yardımlarını esirgemeyen ve tüm zorlukları benimle göğüsleyen Öğr. Gör. Demet TERZİ’ye, her zaman yanımda olan annem ve kardeşlerime sonsuz teşekkür ederken, hayatımın her aşamasında yanımda olduğunu issettiğim babam Hüseyin KOYİĞİT’e ithaf ediyorum. V İÇİNDEKİLER ÖZET…………………….…….…………………………………………………….I ABSTRACT…………………………….…..……………………………………....II TEŞEKKÜR……………………………………………………………...………...IV İÇİNDEKİLER………………..………..……..……………………………………V TABLOLARLİSTESİ……………..…..………………….……………………..VIII GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BÖLÜM I.................................................................................................................... 4 1. OSMANLI DEVLETİ’NİN MODERNLEŞME DÖNEMİNDE SİYASİ VE EKONOMİK YAPISI................................................................................................ 4 1.1. 1876-1908 DÖNEMİ OSMANLI SİYASAL YAPISI................................... 4 1.2.1876-1908 DÖNEMİ OSMANLI DEVLETİ’NİN MALİ DURUMU.......... 5 1.2.1. Savaşların Mali Duruma Etkisi............................................................... 6 1.2.2. II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Harcamaları.................................. 9 1.3. 1876-1908 DÖNEMİ EKONOMİK YAPI................................................... 12 1.3.1. II. Abdülhamid Dönemi Tarım.............................................................. 12 1.3.2. II. Abdülhamid Dönemi Sanayi............................................................ 15 1.3.3. II. Abdülhamid Dönemi Ticaret............................................................ 17 2. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM ANLAYIŞI........................................ 20 2.1. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ ÖNCESİ EĞİTİM ANLAYIŞI................. 20 2.1.1. Osmanlı Eğitim Anlayışındaki Yenileşme Hareketleri ....................... 21 2.1.1.1.III. Selim Dönemi Yenileşme Hareketleri (1789-1807).................. 22 2.1.1.2. II. Mahmut Dönemi Yenileşme Hareketleri (1808-1839)............. 23 2.1.1.3.Tanzimat Dönemi (1839-1876)......................................................... 24 2.2. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKASI............................. 25 2.2.1. II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Teşkilatlanması................................. 26 2.2.1.1. Vilayet Teşkilatı................................................................................ 29 2.2.1.1.1. Vilayet Maarif Müdürlükleri ................................................... 30 2.2.1.1.2. Vilayet Maarif Meclisleri.......................................................... 32 2.3.II. ABDULHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM KURUMLARI............................ 33 VI 2.3.1. Osmanlı’da Medreseler .......................................................................... 33 2.3.2. Sıbyan Mektepleri................................................................................... 33 2.3.3. İptidaiye Mektepleri ............................................................................... 34 2.3.4. Rüşdiyeler................................................................................................ 35 2.3.5. İdadiler..................................................................................................... 36 2.3.6. Sultaniler.................................................................................................. 37 2.3.7. Darülfünun .............................................................................................. 38 2.4. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MESLEKİ VE TEKNİK EĞİTİM KURUMLARI ...................................................................................................... 39 2.4.1. Ziraat Mektepleri.................................................................................... 41 2.4.1.1. Halkalı Ziraat Mektebi.................................................................... 43 2.4.1.2. Ankara Numune Tarlası ve Çoban Mektebi ................................. 46 2.4.1.3. Hüdavendigar Hamidiye Ziraat Mektebi ...................................... 47 2.4.2. Sanayi Mektepleri................................................................................... 49 2.4.2.1. İzmir Sanayi Mektebi ...................................................................... 51 2.4.2.2. Konya Hamidiye Sanayi Mektebi................................................... 52 2.4.2.3. Anadolu Coğrafyası Dışında Kurulan Sanayi Mektebi :Bağdad Sanayi Mektebi.............................................................................................. 54 2.4.3. Ticaret Mektepleri .................................................................................. 55 2.4.3.1. Hamideye Ticaret Mekteb-i Alisi.................................................... 57 2.4.4. Lisan Mektebi.......................................................................................... 57 BÖLÜM III............................................................................................................... 59 3. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ......................................................................... 59 3.1. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MODERNLEŞME ANLAYIŞI................ 59 3.2. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE EĞİTİMİN DURUMU ..................... 64 3.3. MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ................. 66 3.3.1. Ziraat Mekteplerinin Tarımda Modernleşmeye Etkisi....................... 66 3.3.2. Sanayi Mekteplerinin Sanayileşmedeki Modernleşmeye Etkisi......... 71 3.3.3. Ticaret ve Lisan Mekteplerinin Modernleşmeye Etkisi ...................... 73 3.4. II. ABDÜLAMİD DÖNEMİ MODERNLEŞMESİNİN OSMANLI DEVLETİ EKONOMİSİNE ETKİLERİ........................................................... 77 SONUÇ...................................................................................................................... 83 KAYNAKLAR ......................................................................................................... 88 VII TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1: 1876-1908 Yılları Osmanlı Bütçelerinde Eğitime Ayrılan Pay (Kuruş)………………………………………………………………………………11 Tablo 1.2: Özel Şahıslara Ait Sanayi Kuruluşları…………………………………..16 Tablo 2.1: Sivas Maarif İdaresi Masrafı……………………………………………31 Tablo 2.2: Ziraat ve Baytar Mektebi’nin Ziraat Bölümü’nün Üç Yıllık Ders Programı……………………………………………………………………………..45 Tablo 2.3: İzmir Sanayi Mektebi’nde Okuyan Öğrenci Sayıları ve Dağılımı……...51 Tablo 3.1: 1905-1906 İmparatorluktaki Usul-i Cedid Okulları Sayısı ……..….….65 Tablo 3.2:Zirai Üretim ve Bazı Maddelerin İhracatı (1913 Sınırları, Hicaz ve Yemen Hariç)………………………………………………………………………………..70 Tablo 3.3: Osmanlı İstatistiklerindeki Verilere Göre Osmanlı Dış Ticareti (1880- 1900)………………………………………………………………………………...75 Tablo 3.4: Bütçelere Göre Devlet Gelirleri, Giderleri ve Bütçe Açıkları (1870- 1905)………………………………………………………………………………...80 1 GİRİŞ Devletlerin ve toplumların gelişmesinde eğitimin önemi tartışılmaz derecede yüksektir. Özellikle kitlesel eğitimin küçük yaştan itibaren bireylere verilmesi ailelerin yanından çıkarak toplumla bütünleşmenin başladığı okullarda ortak değerlerin ve bir topluma ait olmanın temel bilinci kazandırılmaya çalışılmaktadır. Eğitim sayesinde toplumla birey arasındaki karşılıklı beklentilerin neler olduğu ve bu beklentileri karşılamak adına hangi tutum ve davranışların sergileneceği nesilden nesile aktarılarak toplumsal yapının şekillendirilmesi sağlanmaktadır. Toplumsal yapının şekillenmesi ile devlet unsurunu oluşturan bireylerin üstleneceği görevler ülkelerin dinamiklerinin yönetilmesinde ve dünyadaki iktisadi, sosyal ve siyasal konumlarının belirlenmesinde önemli roller üstlenmektedir. Eğitim bireyleri hayata hazırlarken toplumun ortak değerlerini kazandırma haricinde bireylere bir takım bilgi ve beceriler kazandırması sayesinde yaşamını üzerine inşa edeceği bir meslek sahibi olmasını da sağlamaktadır. İşte bu noktada genel bilgilerin verildiği, herhangi bir alanda özel bilgi ve beceri gerektirmeyen eğitim biçiminden ayrılan ve bireylerin özel olarak bir mesleğe yönelik gelişimlerinin sağlandığı, bu alan ve meslek hakkında uzmanlaşmaya çalıştığı eğitim kurumları olarak mesleki ve teknik eğitim kurumları ortaya çıkmaktadır. Mesleki ve teknik eğitim bireylerin özel ilgi ve yeteneklerine göre farklı dallarda, uygulamalı olarak da bireyin toplum içindeki sosyal ve ekonomik konumunu da etkileyecek, öğrenmenin yalnızca eğitim kurumunda verilen müfredatla bitmeyip yaşam boyu öğrenmenin sürdüğü, daima aktif ve gelişmelerle etkileşim içinde olan bir yapıya sahiptir. Mesleki ve teknik eğitim bireylerin hayatları boyunca iç içe olacağı mesleklerini belirlemek dışında ülkelerin ekonomisinde de önemli yer tutmaktadır. Ülke ekonomisinin temellerini oluşturan üretim süreçleri ve yapısındaki unsurların belirlenmesinde mesleki faaliyetler önemli işlevler üstlenmektedir. Mesleki ve teknik okullarda çağın gereklerine uygun teknoloji kullanımının öğretilmesi, nitelikli işgücünün oluşturulması, üretim aşamasında doğru bilgi ve tekniklerin kullanılması ile daha fazla verim elde edilerek ekonomik alanın sürekli canlı tutulması sağlanmaktadır. 2 Üretim dışında piyasa koşullarının doğru izlenip piyasadaki ihtiyaçlar doğrultusunda karlı işler yapılarak, ülkelerin ekonomik yapısına katkı sağlayan mesleki kurumların varlığı ülkelerin dünya çapındaki etkinliklerini arttırmada da önemli vazifeler görmektedir. Osmanlı Devleti batıda meydana gelen ilerleme ve değişimlere uyum sağlamakta zorlandığını, geri kaldığını ve bu geri kalmanın ülke ekonomisi ve devletin varlığı için tehdit oluşturmaya başladığını fark ettiği anda modernleşme adımları atarak çağı yakalamak için yenilikçi bir yaklaşım sergilemiştir. Osmanlı Devleti’nin modernleşmesinden kasıt Avrupa’da meydana gelen sanayi hareketleri sonucu değişen siyasi ve iktisadi süreçlere uyum sağlamak ve dünyadaki üretim ve ticari ilişkilerin gelişme hızını yakalayabilecek bu süreçlere Osmanlı Devleti’nin eklemlenmesine katkı sağlayacak batı tarzında pozitif bilimlerin hakim olduğu modern kurumları ve yapıları oluşturarak Osmanlı Devleti’nin kalkınmasını sağlamaktır. Bu modernleşme adımları içinde eğitim oldukça büyük bir yer tutmaktadır. Eğitim içerisinde de mesleki ve teknik eğitim konusunda köklü değişiklikler yapılarak ülke ekonomisine katkı sağlayacağının düşünüldüğü, nitelikli iş gücü için bireyler yetiştirebilen, modern teknikleri takip ederek eğitilen, hatta yurtdışına gönderilerek gelişmeleri yerinde gözlemleyen ve devletine uygulayabilen bireyler yetiştirmeyi ve bu sayede kalkınıp güçlenmeyi hedefleyen bir tutum sergilenmiştir. Tarih sahnesinden silinen çoğu devletin eksiğinin iktisadi kalkınma ve ilerlemenin temel taşı olan mesleki ve teknik eğitime yeterince önem vermemek olduğunun bilinciyle davranmış ve bu konuya ayrı bir pay ayırmıştır. Eğitimin önemini fark eden bilinçli ve yenilikçi yöneticiler arasında özellikle de mesleki eğitim kurumlarında meydana getirdiği köklü değişikliklerle Osmanlı’da oldukça önemli bir yere sahip olan padişahlardan en önemlisi II. Abdülhamid’dir. Ekonomik anlamda çok zor bir dönemde tahta çıkan II. Abdülhamid Osmanlı’nın varlığını sürdürebilmesinin, siyasal yapısındaki istikrarsız ortamın zararlarını en aza indirerek iktisadi kalkınmasını sağlayabilmesinin yolunun ancak eğitimde modernleşme adımlarıyla sağlanabileceğin bilinciyle, ülkenin bulunduğu zor şartlara rağmen eğitime büyük pay ayırmıştır. 3 Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi dahilinde II. Abdülhamid döneminde Avrupa’daki gelişmelere uyum sağlayabilmek konusunda alınan yol ve yapılan çalışmalarda dönemin mesleki okullarındaki eğitimin ne kadar etkili olduğunu, mesleki okullara II. Abdülhamid tarafından verilen önem gözler önüne serilerek bu okulların Osmanlı Devleti coğrafyasına yayılarak Osmanlı Devleti’nin kalkınma merkezli modernleşme anlayışına ne ölçüde katkı yaptığını incelemek amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda “II. Abdülhamid dönemindeki mesleki okulların Osmanlı Devleti’nin gelişmesine ve modernleşmesine önemli ölçüde etki etmiştir” hipotezi çerçevesinde araştırmalar şekillendirilmiştir. II. Abdülhamid dönemi yapılan yeniliklerle, mesleki okullarla ve modernleşme ile ilgili birçok çalışma bulunmasına rağmen mesleki eğitim ile ilişkili açılan okulların Osmanlı Devleti modernleşmesine etkisini inceleyen çalışmalar konusunda eksiklikler olmasının fark edilmesi nedeniyle bu boşluk doldurulmaya çalışılmıştır. Bu çalışma giriş ve 3 bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde II. Abdülhamid dönemi siyasi ve iktisadi durumundan ve bu dönemdeki eğitim harcamalarından, ikinci bölümde II. Abdülhamid’in eğitim anlayışı ve dönemin eğitim kurumlarından, üçüncü bölümde ise II. Abdülhamid’in modernleşmeye bakışı ve mesleki eğitim kurumlarının modernleşme üzerindeki etkilerinden bahsedilmiştir. 4 BÖLÜM I 1. OSMANLI DEVLETİ’NİN MODERNLEŞME DÖNEMİNDE SİYASİ VE EKONOMİK YAPISI 1.1. 1876-1908 DÖNEMİ OSMANLI SİYASAL YAPISI Osmanlı Devleti’nin dünyadaki tüm gelişmelere yön veren hakimiyeti, Avrupalı devletlerin feodalizmden kopmaya başlayarak sosyal, siyasal, iktisadi tüm alanlarda uyanışlar yaşamaya başladığı 16.yüzyıl’dan itibaren dünyadaki gelişmelere paralel olarak sarsılmaya başlamıştı. Avrupalı devletlerin teknolojik olarak hayata geçirdiği buluşlar, giriştikleri keşif faaliyetleri, hakim güç konumunda bulunan Osmanlı Devleti’ne karşı baş kaldırma cesareti vermeye başlıyordu (Pamuk, 2017). Yüzyıllarca üç kıtadaki topraklarında herhangi bir problem yaşamadan adil bir düzende egemenliğini sürdüren Osmanlı, aynı zamanda üretim fazlalarıyla da Avrupa ihracatında büyük yer kaplamaktaydı. Ticaret yolları üzerindeki egemenliği iktisadi gücüne güç katmaktaydı. Avrupalıların Ortadoğu’dan geçen Hindistan ticaret yoluna ikame olarak Afrika’nın güneyinden dolaşılarak gemi ticareti yolu ile farklı bir ticaret yolu keşif etmeleri Osmanlı Devleti’nin Avrupalı tüccarları kendi ticaret yolları üzerindeki iktisadi faaliyetlere devam etmeleri maksadıyla kapitülasyonlar verilmesine sebebiyet vermiştir (Pamuk, 2017). Verilen bu kapitülasyonlar zaman ilerlediğinde Osmanlı Devleti’nin iktisadi dengelerinde önemli değişiklikler meydana getirecek, yüzyıllar boyunca bağlı kalınan iktisadi ilkelerdeki dengelerin bozulmasına sebebiyet verecekti. 5 II. Abdülhamid tahta geçtiğinde 1877 – 1878 Osmanlı – Rus savaşının etkisi ile kendinden önceki politikalara ve anlayışlara bağlı kalarak süreci idare etmiştir. II. Abdülhamid yönetime gelişinden itibaren iki yıl boyunca anayasal düzenlemelere ve meşruti yönetimin biçimine müdahale etmemiştir. Osmanlı – Rus savaşının Edirne ateşkesi ile bitip, (31 Ocak 1878) Berlin Antlaşması (13 Temmuz 1878) ile sonuçlanıncaya kadar geçen dönemde kendisine ve iktidarına yönelik çıkan darbe girişimlerine kadar anayasal ve meşruti yönetimi hayatta tutmuştur. 1878 Berlin Antlaşması’ndan sonra Tanzimat dönemindeki politikaları sorgulayarak, borçlanma politikasını, Hristiyanların çıkardığı ayrılıkçı davranışlara karşı uygulanan devlet tutumunu gözden geçirmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti’nin savaş sonrası kriz durumundan faydalanan Fransız ve İngilizlerin Tunus, Mısır gibi önemli Osmanlı topraklarını işgali II. Abdülhamid’in dış politikalarını şekillendirmesinde rol oynamıştır (Çetinsaya, 2016). Tahta çıkışının ilk dönemlerinde Osmanlı – Rus savaşı sonrası merkezi otoritenin sarsılması sonucu ortaya çıkan iç ve dış meselelerdeki zafiyet giderilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’ni içine düştüğü kaotik yapıdan kurtarmaya çalışan II. Abdülhamid, Avrupalı devletlerin gerisinde kalındığının farkında olarak oradaki farkı kapatmanın yolunun öncelikle modern eğitimden iktisadi kalkınmadan geçtiğinin, bunları gerçekleştirmek içinde ciddi reform yapılmasının gerekliliğine inanmaktaydı. Osmanlı Devleti II. Abdülhamid’in tahtta kaldığı 1876 – 1908 yılları boyunca ciddi siyasal ve ekonomik sorunlara karşı reformist bir anlayış içinde çözümler bulmaya çalışmıştır. 1.2.1876-1908 DÖNEMİ OSMANLI DEVLETİ’NİN MALİ DURUMU Osmanlı Devleti’nde sahip olunan geniş topraklar ve yüksek üretim gücüne sahip iktisadi yapı farklı dönemlerde farklı aralıklarda tutulan bütçe çalışmalarıyla kontrol edilmekteydi. Başlarda güneş yılı takvimi esas alınarak 21 Mart’tan 21 Mart’a oluşturulan bütçe kullanılırken, ilerleyen dönemlerde güneş takvimi yerini hicri 6 takvime bırakmıştır. Burada esas alınan takvim çeşidi farklı olmuş olsa da bütçenin bir yıllık dönem dahilinde tutulması dikkat çekicidir. Daha sonraki dönemlerde ise bütçe hesaplamasında ‘Rumi’ takvim esas alınmaya başlanmıştır. (Erçin, 1938). II. Abdülhamit döneminde hazırlanan ilk bütçe 1876 -1877 yılında kabul edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamid’in tahta çıktığı yıllarda dünya ekonomisinde baş gösteren 1873 – 1896 dünya buhranı ekonomik açıdan zor durumda olan Osmanlı ekonomisinin durumunu kötü etkilemiştir. Sanayileşen Avrupa devletlerine tarım hammaddesi ihraç ederek dış ticaret sayesinde gelir elde eden Osmanlı Devleti, Avrupalıların üretim seviyesindeki düşüşe paralel olarak dış ticaretinde kıtlık ve krizlerin baş göstermesine rağmen yapılan vergi düzenlemeleri ve yatırımlarla ekonomik dar boğazın aşılarak Osmanlı Devleti’nin ekonomik yapısını sürdürülebilir bir çerçeveye oturtmaya çalışmış, ekonomik kalkınmayı sağlayabilmek için zirai üretime önem vermiştir. Orman ve Maadin Nezaretinin kurulup ekonomik açıdan sıkıntıda olunduğu dönemde dahi 44 öğrenciyi Avrupa’ya göndererek ziraat alanında eğitim almalarının sağlanması, ziraat okulları ve numune çiftliklerinde modern zirai üretim sayesinde ekonomide kalkınmayı hedeflemiş olması II. Abdülhamid’in iktisadi politikalarının yönelimini göstermiştir (Erdoğan, 2013). II. Abdülhamit dönemi bütçelerinde devlet gelirlerinde artış gözlemlenmesine rağmen gelir Tanzimat dönemindeki oranlara 1906-1907 yıllarında dönmüş bununla birlikte borç oranı da aynı şekilde artmıştır. Yüklü borçlara giden harcamalar yanında Süveyş’te, Mısır’da, Girit’te çıkan olaylar askeri harcamaların çoğalmasına Osmanlı’daki mali krizin daha da derinleşmesine neden olmuştur (Tabakoğlu, 2011). 1.2.1. Savaşların Mali Duruma Etkisi Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor durum ve ekonomideki dar boğazın etkisiyle siyasi alanda çıkan karışıklıklar balkanlarda Sırpların ve Bulgarların isyanlarıyla devletin mücadele gücünü sekteye uğratmıştır. Osmanlı – Rus savaşının sonucunda Osmanlı Devleti yaklaşık 287.510 km² toprak kaybetmiştir. Osmanlı 7 Devleti’nin nüfusunun yarısını barındıran bu topraklar ülkedeki ekonomik yapının iyice bozulmasına sebep olmuştur (Güran, 1989). Bulgaristan’ın, Bosna’nın, Kars’ın, Kıbrıs’ın kaybı neticesinde Osmanlı, nüfusun 3’te 1’ini yitirmiştir. Kaybedilen bu toprakların gelişmiş bölgeler oluşu, Osmanlı ekonomisinin de önemli gelir kaynaklarını oluşturması iktisadi yapının onarılmasında başka engellerinde doğmasına neden olmuştur. Osmanlı – Rus savaşı sonrası göçlerin meydana gelmesiyle göç edenlerin iskan edilebilmeleri ve hayatlarına devam edebilmeleri için bütçeden pay ayrılmıştır. Osmanlı Devleti’nin yaşanan savaşlar neticesinde kaybedilen topraklardaki üretimin durması ve yaşanan nüfus kayıplarının ekonomide krizin daha fazla açığa çıkmasına sebep olmuştur (Tabakoğlu, 2011). 1877 – 1878 yılında yaşanan Osmanlı – Rus savaşı sırasında bütçedeki gelirlerin giderlerin yarısını dahi karşılayamayacak durumda oluşu ve devlet gelirlerinin yaklaşık 1,5 katı bütçe açığı oluşmuş olması savaşlara, yani askeri alana harcanan paranın ekonominin bütününe ne şekilde ve ne ölçüde etki ettiğini ortaya koymaktaydı. Savaşın yalnızca savaş alanındaki sonuçları değil, savaş sonrasında yaşanan göçlerle yeni bölgelerde iskan olması gereken halkın her türlü ihtiyacını karşılayacak bir payın da bütçeden ayrılması bütçede yeni bir alan yaratmıştır (Güran, 1989). Harcamaların çoğalması yanında alınan vergi türlerindeki gelirlerin düşmesinin de diğer bir ekonomik etki olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır. Osmanlı Devleti’nde askeri harcamalara ayrılan pay, içinde bulunulan dönemlere göre değişmiş olsa da %50’li paylara yaklaşmış bir seyir izlemiştir. Ordunun modernizasyonu için atılan kurumların da bu pay içinde olduğunu söylemek gerekmektedir. Bütçelerden ayrılan bu paylara rağmen Osmanlı ordusunun Avrupa ordularına karşı elde ettiği büyük bir zafer ne yazık ki bulunamamıştır. Bu durum eski dünya düzeninde güçlü bir orduya sahip olmanın, güçlü bir devlete sahip olunacağı anlayışından, artık güçlü bir ekonomi ve teknolojik ilerlemenin devletlerin gücünü belirlediği bir anlayışa ve çağa girildiğinin göstergesi olmuştur (Tabakoğlu, 2011). II. Abdülhamid’in yönetimi devralmasıyla Avrupalı devletlerin üzerindeki emellerinin farkında olarak ekonomik baskılardan kurtulmak ya da hafifletmek için iç borçlanmaya başvurulmuştur. İç borçlarla dış borçların bir nebze de olsa karşılanarak 8 Osmanlı Devleti’nin Tanzimat’tan itibaren farkında olduğu modernleşmeyle gerilemenin önüne geçilmeye çalışılmıştır. İç borçlanmanın idare edilmesi maksadıyla ‘Rüsum- i Sitte İdaresi’ kurulmuştur. II. Abdülhamid tarafından atılan bu adım Osmanlı Devleti üzerinde bir takım amaçlar güden Fransız, Alman ve İngilizlerin tepkisini çekmiştir. 1876 yılında borç ödemelerinin durdurularak askıya alınmasından 1881 yılına kadar bütçedeki açığın kapatılması adına önemli çaba harcanmıştır (Pamuk, 2017).1881 yılında tekrar ele alınan dış borç ödemeleri belirli bir düzen içinde planlanarak uluslararası baskının üst boyutlara vardığı durumdan kurtulmaya çalışılmış, bu amaç doğrultusunda devletin önemli gelir kalemlerinden olan damga, balık avı, ipek, tuz, tütün gibi önemli ve devamlı gelir kaynaklarından alınan vergiler dış borçların ödenmesi için kaynak olarak ayrılmıştır (Güran, 1989). Dış borçların ödenmesi ve durumun sürekli takip edilmesi için 1881 ‘de II. Abdülhamid tarafından ‘Duyun–i Umumiye İdaresi’ kurulmuştur. Başlangıçta bir maliye nezareti gibi işlev gösteren idarenin yönetiminde Osmanlı Devleti’nin borçlu olduğu yabancı ülke temsilcileri de bulunmaktaydı. Devlet gelirlerinin %17 sinin ayrıldığı idare, zamanla bu oranı %27 oranına kadar yükselterek Osmanlı ekonomisinin yönetilmesinde önemli bir rol oynamıştır (Eldem, 1994). II. Abdülhamid dış borçların ödenebilmesi için bir takvim çalışması yapmış daha sonra bir süre devletin savaşsızlık ortamını da fırsat bilmesi ile yine borçlanma yoluna giderek bu kez kalkınma amacıyla dış borç almaya başlanmış ve büyük bölümünü demir yollarının oluşturduğu yatırım harcamaları yaparak devletin güç kaybını engelleyerek yeni atılımlarla ayakta tutmaya çalışmıştır. Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere sanayi üretimini arttırmış kendisine yeni pazar ve imkanlar arayan Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti’ne borç vermede verilen borçları hayli yüksek faizle geri istemeleri Osmanlı Devleti’nin elinde bulundurduğu tüm imkanları kendi lehlerin kullanmak istemelerinde bir araç olarak kullanmışlardır. 9 1.2.2. II. Abdülhamid Döneminde Eğitim Harcamaları Batılı tarzda eğitim modelinin uygulanacağı kurumların hayata geçişi Tanzimat dönemiyle başlamıştır. Ancak toplumda bu eğitim anlayışı ve kurumların genel kabul görmesinde ve finansmanında Osmanlı’nın içinde bulunduğu mali ve sosyal krizler engeller doğurmuştur. Özellikle medreselerin eğitimde ana rol oynadığı sistemin dönüşümünde, medreselerden gelen tepkiler zaten sıkıntılar içinde gerçekleştirilmeye çalışılan hareketlerin sekteye uğramasına neden olmuştur. Tanzimat dönemiyle başlayan eğitimde modernleşme çalışmaları için sağlam ve kesintisiz ekonomik kaynakların bulunması ve bu kaynakların verimli şekilde kullanılması gerekmekteydi. Osmanlı Devleti’nin eğitim sisteminin finansmanında kullanılan vakıf sistemi bozulmuş öyle ki eski eğitim kurumlarının dahi ihtiyaçlarını karşılamakta güçlük çekiliyordu (Akyüz, 2008). Mali kriz içinde bulunan Osmanlı Devleti, bütçesinin neredeyse yarısını hatta yarıdan fazlasını dış borç ödemelerine ve askeri harcamalara ayırmışken içinde bulunulan durumdan kurtuluşun eğitim sisteminde yapılacak yeniliklerle mümkün olacağını da anlayarak sıbyan mekteplerinin finansmanını yerel yönetim ve halk aracılığıyla sağlamış, ortaöğretim kurumlarının finansmanını merkezi hazineden ayrılacak payla, Sultaniler gibi eğitim kurumlarını ise padişahın özel hazinesinden finanse ederek ayakta tutmaya ve batılı tarzda eğitimi yaygınlaştırarak modernleşmenin dinamizmini canlı tutmaya çalışmıştır (Bayram, 2009). Osmanlı Devleti’nde özellikle 19. yüzyıla gelindiğinde batılı devletlerin devletin her hücresine nüfuz ederek emellerini gerçekleştirme çabalarından da eğitim üzerine adımlar atarak Osmanlı’nın iktisadi, sosyal ve kültürel yapısını temelden sarsma girişimlerine karşı devletin merkezi bir eğitim stratejisi ortaya koyarak bu tehlikeyi uzaklaştırması elzem hale gelmiştir (Bayram, 2009). 19.yüzyıl, dünyada eğitim çağı olarak nitelendirilmiş, nitel ve nicel olarak eğitim kurumlarındaki modern kurumlar hayata geçmiştir. Osmanlı da bu gelişmeler ışığında özellikle II. Abdülhamid döneminde eğitim konusunu sıkı şekilde ele almıştır. II. Abdülhamid döneminde maarife ayrılacak pay yeni eğitim kurumlarının açılmasını, 10 yaygınlaştırılmasını sağlayabilecek ölçüde olmadığından yeni tedbirler alınması gerekiyordu. Bu tedbirlerden birini hayata geçiren Sadrazam Sait Paşa 1884 yılında Aşarın Sübu (1/7) ve Aşarın Rübu (1/3) nun maarife ayrılmasını sağlamıştır. Öşür vergisi vermeyenler içinde müsakkafat vergisinden bir miktar payın eğitime aktarılmasına karar verilmiştir (Kodaman, 1991). Alınan bu vergi paylarının 1/4 ‘ ü İstanbul’da bulunan okullara kalan kısımları da vergilerin toplandığı bölgelerdeki okulların ihtiyaçlarına ayrılmıştır. Zaman geçtikçe artan okulların sayısı mali kaynaklara duyulan ihtiyacı daha da arttırmış, özellikle İstanbul’daki okulların sayısının artması başta ayrılan1/4 payın 1/2‘ye çıkarılmasına neden olmuş bu durum taşradaki okulların finanse edilmesinde zorluklara sebep olmuştur. Alınan bu tedbirler sonucu kaynak ayrılan okulların çoğunlukla İdadi ve Darülmualimler olması ilköğretim seviyesindeki sıbyan mekteplerinin ihtiyaçlarının karşılanamamasına neden olmuştur. Eğitimin ana finansmanının devlet olarak kabul edildiği dönemde Osmanlı Devleti’nin eğitim harcamalarına ayırmış olduğu pay aşağıdaki tabloda görülmektedir. 11 Tablo 1.1: 1876-1908 Yılları Osmanlı Bütçelerinde Eğitime Ayrılan Pay (Kuruş) YILLAR GELİR GİDER AÇIK MAARİF’E AYRILAN PAY 1868-1869 1.712.839.500 1.701.090.500 11.749.000 5.935.500 1869-1670 1.775.144.500 2.036.034.000 -260.939.500 7.935.500 1870-1871 1.839.481.000 2.070.929.500 -231.448.500 10.624.000 1871-1872 1.920.081.500 2.276.533.500 -356.452.000 10.971.500 1872-1873 2.063.721.000 2.140.445.000 -76.724.000 8.202.500 1873-1874 2.109.927.500 2.618.661.500 -508.734.000 9.281.000 1874-1875 2.480.742.000 2.513.458.000 -32.116.000 12.500.000 1875-1876 2.388.594.000 2.892.909.500 -504.315.500 12.705.500 1877-1878 2.007.096.500 4.628.324.000 - 2.621.227.500 13.827.000 1879-1880 1.428.582.000 1.523.660.339. - 95.078.339 9.500.000 1880-1881 1.615.584.000 2.195.000.957 - 579.416.997 9.641.400 1881-1882 1.819.250.600 2.756.850.185 - 1.162.599.585 8.775.208 1882-1883 1.505.904.000 2.019.787.663 - 513.883.663 13.809.836 1883-1884 1.635.498.500 2.090.992.142 - 455.493.642 14.477.893 1884-1885 1.576.903.000 2.153.426.600 - 576.523.600 1887-1888 1.757.382.152 2.063.530.505 - 514.731.248 10.320.000 1888-1889 1.813.759.759 2.101.709.550 - 287.949.791 5.000.000 1889-1890 1.779.545.700 2.115.399.124 - 335.853.424 5.000.000 1890-1891 1.776.742.432 1.992.728.626 - 215.986.194 5.000.000 1891-1892 1.792.235.939 1.984.208.222 - 191.972.283 5.000.000 1892-1893 1.837.183.691 1.929.092.173 - 91.908.482 5.000.000 1893-1894 1.829.989.845 2.142.220.051 - 312.230.206 5.000.000 1894-1895 1.865.663.127 2.041.096.591 - 175.433.464 1.327.125 1895-1896 1.832.588.445 2.095.262.926 - 262.674.481 1.327.125 1897-1898 1.851.132.599 1.844.934.941 6.197.658 4.250.000 1898-1899 1.812.658.436 1.909.051.538 - 96.393.102 4.350.000 1900-1901 1.961.228.045 2.087.782.311 - 126.554.266 4.622.600 1901-1902 1.943.470.439 2.187.252.290 - 243.781.851 4.880.180 1902-1903 1.976.396.505 2.197.840.577 - 221.444.072 6.182.000 1904-1905 2.025.817.794 2.123.195.406 - 97.377.612 1905-1906 2.229.131.079 2.196.223.279 32.907.800 1906-1907 2.290.492.108 2.536.456.561 - 245.964.253 1908-1909 2.364.954.844 2.868.712.914 - 503.758.070 44.244.122 Kaynak: Tevfik Güran, Osmanlı Mali İstatistikleri Bütçeleri (1841-1918),2003, Ankara 12 Tabloda görüldüğü üzere her ne kadar II. Abdülhamid dönemi öncesi maarife ayrılan pay niceliksel olarak daha fazla gibi görülse de bu yıllarda eğitime ayrılmış olan payların sürekli düşüş göstermesi yaşanılan savaşların ekonomiyi alt üst edecek duruma getirmesinden kaynaklı olmuştur ancak bütçenin gelir gider durumuna bakıldığında verilen bütçe açıklarına oranla II. Abdülhamid’in tahta çıktığı yıllarda bu pay artmıştır. Örneğin 1872-1873 yıllarında 76.724.000 kuruş bütçe açığı oluştuğu durumda maarife ayrılan pay 8.202.500 kuruş iken, II. Abdülhamid’in Osmanlı- Rus savaşı sonrası eğitime daha fazla eğildiği yılların başlarından olan 1881-1882 yıllarında bütçe açığı 1.162.599.585 kuruş olarak kayıtlara geçmiş ancak maarife ayrılan pay küçük de olsa artış göstererek 8.775.208 kuruş olmuştur. İlerleyen yıllarda maarife ayrılan pay belli bir istikrara kavuşarak yüksek bütçe açıklarında dahi II. Abdülhamid dönemi öncesi maarife ayrılan paya oranla yüksek olduğu görülmektedir. Maarifperver sultan olarak adlandırılan II. Abdülhamid’in savaşların durulduğu dönemde borçlanma pahasına eğitime ayrılan bütçe payını arttırmış olması eğitime olan inancın yükselerek devam ettiğini göstermektedir (Bayram, 2009). 1.3. 1876-1908 DÖNEMİ EKONOMİK YAPI 1.3.1. II. Abdülhamid Dönemi Tarım Osmanlı Devleti ekonomik yapısının temelini oluşturan tarımsal faaliyetler, ülkenin diğer yapılarında meydana gelen gelişmeler ya da değişikliklerden doğrudan etkilenen bir alan olmuştur. Özellikle 19. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan modern üretim tarzları ve yeni ekonomik zihniyet Osmanlı Devleti’nin tarımsal faaliyet süreçlerini de doğrudan ve derin şekilde etkilemiştir. Üretim tarzındaki ve ekonomik modeldeki bu değişimlerin yanında Avrupalıların Osmanlı’ya karşı tutundukları tavır, yeni pazar arayışında olmaları gibi sebeplerle meydana gelen savaşlar neticesinde kaybedilen topraklarda hayatlarını idame eden insanların da göç etmelerine neden 13 olmuştur. Ortaya çıkan bu göç olgusu büyük insan kitlelerinin yeni bölgelere yerleşerek buralarda üretime katılmalarını sağlamaya yönelik aktif politikalar güdülmesini ve planlı şekilde yeni hayatlarına devam etmelerini sağlamaya dönük çalışmalar yapılmasını zorunlu kılmıştır. Osmanlı – Rus savaşı sonrası kaybedilen topraklardan gelen göçmenler Çukurova, Ege, İç Anadolu bölgelerine yerleştirilerek burada tarımda kullanılmayan toprakların tarıma açılarak tarımsal üretime katılmaları sağlanmıştır. Yaklaşık 7 milyon kişiyi bulan göçmenlerin ve dağda yaşayan toplulukların ovalara indirilerek tarımsal üretime katılmaları ile çiftlik sayılarında artış sağlanmış ve ekonomik değeri yüksek bazı kültür bitkilerinin üretimi sağlanmıştır (Açıkgöz, 2008). II. Abdülhamid’in tarımdaki gelişmelerin belli bir düzen içinde resmiyet dahilinde izlenmesine yönelik kararlı tutumuna binaen zirai bürokrasinin güçlenmesine önem verilmiş bürokratik oluşumun teşkil edilmesi için adımlar atılmıştır. Meclis- i Ticaret ve Ziraat’in 1876 yılında kurulması bu önemli adımlardan bir tanesi olmuştur. 1880 yılında kurulan Dersaadet Ticaret Odası’nın temelini oluşturan Ticaret ve Ziraat Meclisi, tarımsal faaliyetlerin Osmanlı topraklarında dış talebi karşılayacak üretimin yapılması, yerli sanayileşme adımlarının ihtiyacı olan hammaddelerin üretilmesi için belli plan ve programlar dahilinde uygulamaların hayata geçirilmesini sağlamaya çalışmıştır. 1888 yılında ziraat üreticilerinin finasman ihtiyaçlarını karşılamak için kurulan Ziraat Bankası çiftçilerin modern üretim araç gereçlerine ulaşmasını sağlamak için kredi vererek tarımsal üretimin modern tarzda yapılarak verimliliğin arttırılmasını sağlamakta önemli işlevler üstlenmiştir (Tabakoğlu, 2017). Tarımdaki gelişmelerin önemli bir nedeni de taşımacılık sisteminin geliştirilmesi olmuştur. Demir yollarının Anadolu’nun önemli ticaret merkezleri çevrelerine kurulması ile ürünlerin kolay taşınarak istenilen bölgelerde pazara sunulması tarımsal üretim artışını teşvik etmiştir. Yine II. Abdülhamid döneminde Avrupa’dan getirilen modern makine ve teçhizatların üretim faaliyetlerini kolaylaştırması birim alandan alınan veriminin artmasını, mahsüllerin en az zararla toplanmasını sağlanmıştır. Kaliteli tohum ithali ile desteklenen çiftçilerin teçhizat ve tohum ithalindeki vergi yükleri kaldırılmıştır. Duyun – i Umumiye İdaresi’nce piyasa 14 değeri yüksek tarım ürünlerin üretimi kontrol altında tutularak üretimin artmasına yönelik uygulamalar yaygınlaştırılmaya çalışılmıştır. Reji idaresi kurularak tütün ekim ve işletmelerinin düzen ve kontrolü sağlanarak Osmanlı Devleti’nin dış borçlarının kapatılması istenmiştir (Tabakoğlu, 2011). Osmanlı Devleti’nde çalışan nüfusun en çok istihdam olduğu ekonomik alan tarımsal faaliyetler olmuştur. Nüfusun yarıdan fazlasının istihdam olduğu tarımsal alanın modernleşmesi adına atılan önemli bir adımda ziraat mekteplerinin kurularak halkın modern tarım uygulamalarını öğrenmesinin sağlanması olmuştur. Tanzimat döneminde açılan ziraat mekteplerinin yeterli kaynak ve bilgiye sahip olunmamasından dolayı kısa süren çalışmaları II. Abdülhamid’in yönetime gelmesi ile yeniden canlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin her bölgesine kurularak yaygınlaştırılmak istenen ziraat mekteplerinde uygulamalı tarım metotları çiftçilere öğretilerek tarımsal üretimin ve ürünlerin değerlerinin arttırılması sağlanmak istenmiştir. Avrupa’ya öğrencilerin gönderilerek batının gelişmiş yöntemleri hakkında bilgi edinilerek Osmanlı’ya transfer edilmesi sayesinde pazara yönelik tarımsal faaliyetlerin teşvik edilmesine yönelik uygulamalar tatbik edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin önemli ziraat merkezlerinde kurulan ziraat mektepleri Selanik, Bursa, İstanbul, Ankara gibi ekonomik ilişkilerin yoğun olarak gerçekleştiği yerlerde kurulmuştur (Vurgun, 2018). Osmanlı tarımında görülen gelişmelerin bir sebebi de Avrupa’da sanayileşmesini tamamlamış devletlerin tarımsal hammaddeye olan ihtiyacını karşılamak adına Osmanlı tarımsal ürünlerini ithal etmek istemeleridir. Gerçekleşen bu ithalatın %90 civarında tütün, incir, ham ipek, tiftik, hububat gibi ürünlerden oluşması tarımın gelişmesini özendirmekteydi. 1888 – 1910 yılları arasında tarımsal üretimden elde edilen ürünler Osmanlı ihtiyaçlarının yaklaşık %10 üzerinde olmuştur. Bu ihtiyaç fazlalığının ihraç edilmesini kolaylaştırmaktaydı. II. Abdülhamid döneminde izlenen tarım politikaları ile sağlanan bu artış ekonomik yapının sarsılmış durumunu düzeltmek için önemli girişimlerim sonucu olarak ortaya çıkmıştır (Tabakoğlu, 2017). 15 Tanzimat dönemi ile birlikte hız kazanan ziraat alanına yönelik geliştirme çabaları II. Abdülhamid’in ziraat bürokrasisinin güçlendirilmesine ve ziraat eğitimine verdiği önem ile Osmanlı’nın geçimlik tarımsal üretim faaliyetlerinin gelişerek pazar ekonomisinin ihtiyaçları doğrultusunda üretim yapmasını sağlamıştır. Dünya çapında etki gösteren yeni ekonomik yapıya böylece eklemlenmeye başlayan Osmanlı ziraati, dış pazarlarda yaşanan gelişmelerin etkisi altına girmiştir. II. Abdülhamid ihracata dönük üretimin arttırılarak teşvik edilmesini, tarımsal faaliyetlerin arttırılmasını sağlayarak Osmanlı ekonomisinin eski günlerine dönmesini sağlamak istemiştir (Açıkgöz, 2008). 1.3.2. II. Abdülhamid Dönemi Sanayi Sanayisi küçük ölçekli atölyelere ve yerel işletmelere dayalı lonca teşkilatlanmasının düzenlendiği bir yapıya sahip olan Osmanlı Devleti sanayisi Avrupa’daki sanayileşme hareketlerini gerçekleştiren toplumsal sınıflardan yoksun bir yapıya sahipti. Burjuva sınıfının olmayışı Osmanlı Devleti’nin sanayisini geliştirme ve dizayn etme noktasında devletin doğrudan müdahalesini gerektirmekteydi. Bu yüzden küçük ölçekli yerel işletmeler devlet eliyle birleştirilmeye çalışılarak orta ve büyük ölçekli işletmeler kurulmaya çalışılmıştır. Özellikle Osmanlı sanayisinin gelişmesi için gereken bilgi ve donanıma sahip beyin gücünün bulunmayışı sanayileşmenin önündeki en büyük zorluklardan biri olarak ortaya çıkmaktaydı (Açıkgöz, 2008). Osmanlı Devleti sanayileşme adımları içinde önemli bir yer tutan şirketlerin kurulma amacına yönelik olarak 1850 yılında ‘Kanunname – i Ticaret’ in çıkarılması ile kapitalist anlamda hayata geçirilmesi planlanan orta ve büyük ölçekli sanayi işletmelerinin düzenlerine dair temeller atılmak istenmiştir. II. Abdülhamid’in sanayileşmeyi anayasal zemine oturtacak 1876’ da kabul edilen Kanuni Esasisi’nin içinde yer vermiş olması Osmanlı’nın sanayileşme politikalarının ciddi şekilde ele alınarak hayata geçirilmek istenmiş olmasının bir kanıtı olarak karşımıza çıkmaktadır. 1880’ li yıllarda yerli girişimcilerin fabrika kurmalarını teşvik edici vergi muafiyetleri 16 tanınarak devlet eliyle kurulan fabrikalar dışında özel teşebbüslerin ortaya çıkmasına olanaklar sağlanmıştır. Askeri alandaki ihtiyaçların karşılanması amacıyla kurulan fabrikalar zamanla genişleyerek toplumsal ihtiyaçlara yönelik de üretim yapmaya başlamıştır. Osmanlı sanayileşme sürecinde ivme kazanan özel teşebbüslerin 1880 yılı itibari ile II. Abdülhamid dönemi sonuna kadar olan sayıları şekildedir: Tablo 1.2: Özel Şahıslara Ait Sanayi Kuruluşları Sanayi Kuruluşları 1880’e kadar 1881-1900 1891-1900 1901-1915 Gıda Sanayi 15 6 7 38 Toprak Sanayi 1 2 3 5 Deri Sanayi 3 1 3 4 Tahta Sanayi 3 - 6 15 Tekstil Sanayi 17 4 6 18 Kağıt Matbaa 17 6 6 21 Kimya - - 1 6 Toplam 56 19 32 107 Kaynak: Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, 1994 Tabloda da görüldüğü üzere gıda, tekstil, kağıt sanayi gibi alanlarda kurulan işletmelerle Osmanlı’nın ekonomik yapısında kayda değer gelişmeler sağlanmıştır. Kurulan bu sanayi tesislerinde batı tarzında üretim yapılması için Avrupa’dan makinelerin ithal edilmesi ile modern sanayileşme adına önemli adımlar atılmıştır. İstihdamın yarıdan fazlasının tarım alanında oluştuğu Osmanlı’da sanayide çalışacak işgücünü sağlamak için sanayi mekteplerinin açılmasına II. Abdülhamid özel önem atfetmiştir. Osmanlı coğrafyasının büyük bölümüne yayılan ve kuruldukları bölgenin üretim yapısına uygun faaliyetler gösteren sanayi mektepleri mezunlarının sanayi işletmelerinde yetişmiş eleman olarak istihdam edilmesi batı tarzı üretim metotlarının 17 Osmanlı sanayisinde uygulanması ve üretim hızını, kalitesini arttırmasında büyük vazifeler üstlenmiştir. Küçük ölçekli esnaf işletmelerinde yapılan üretimin II. Abdülhamid’in girişimleri ile büyük ve orta işletmelere evrilmesi Osmanlı Devleti’nin batıda yaşanan sanayi üretimi gelişmelerini ve hızını yakalayarak Avrupa karşısındaki geri kalmışlığın önüne geçmek istenilmesinin sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Pazar ekonomisine yönelmeden önce ordunun ihtiyaçlarını karşılamak noktasında önemli görevler üstlenen işletmeler zamanla gelişerek özellikle dokuma sanayinde kayda değer gelişmeler sağlamıştır. Toplumun ihtiyaçlarının Avrupa ürünlerinin Osmanlı pazarına girmesiyle ithal mallarla karşılandığı dönemlerde esnafların içine girdiği zor durumların giderilmesi için şirketleşmenin sağlanması amaçlanarak batıyla rekabet edebilecek yerli sanayicilerin ortaya çıkması için çeşitli vergi muafiyetleri ve teşvik edici politikalar güdülmüştür. Yine sanayi mektepleri eliyle yetişmiş nitelikli teknik eleman ihtiyacı karşılanmaya çalışılmış aynı zamanda uygulamalı eğitim programları sayesinde eğitim gören öğrenciler üretime katılmıştır. Batının dünyaya yön veren gelişmeleri karşısında mali krizlerin içinde bulunan Osmanlı orta ve büyük ölçekli fabrikaların sayısını arttırmayı başarabilmiş yeni düzene uyum sağlamak için önemli adımlar atabilmiştir. Yine ulaşım alt yapısının güçlendirilmesi ve tesis edilmesi sayesinde üretim artışının sağlanmıştır. Osmanlı Devleti’nin büyük kentlerinde kurulan fabrikalar sayesinde dünyadaki sanayileşme sürecine eklemlenme sağlanmaya çalışılarak Osmanlı’nın geniş coğrafyasına yayılan yaklaşık 1500 kadar değişik ölçekli tesis kurulmuştur (Tabakoğlu, 2011). 1.3.3. II. Abdülhamid Dönemi Ticaret Osmanlı Devleti’nin ticaret yapısı genel manada bölgelerde üretilen ürünlerin en yakın çevre pazarında arz edilip öncelikle bölgesel ihtiyaçların karşılanması biçiminde gerçekleşmiş, yerel ihtiyaç fazlası ürünün bölgeler arasına nakline ya da yurt dışına ihraç edilmesine izin verilmiştir. Asırlarca bu yapıda gerçekleşen ticari ilişkiler Avrupa’daki gelişmelerin etkisiyle bozulmaya başlamıştır. Sanayi üretimi ile 18 hızlı ve daha fazla mamül ürün üretme kapasitesine sahip olan batılı ülkeler, Osmanlı’yı açık bir pazar haline dönüştürmek için askeri, siyasi ve ekonomik hamleler ile kapitalist ekonomiye doğru itmiştir. İmzalanan serbest ticaret anlaşmaları ile Osmanlı ticareti hayatının kendine yeterli olma politikalarının garantisi olan gümrük vergileri ve tekelleşme uygulamaları kaldırılmış özellikle gayrimüslim tüccarların ticaretteki etkinlikleri artmaya başlamıştır. Sanayileşmiş ülkelerden gelen malların yerli esnaf ve üreticinin büyük ölçüde zarar etmesine sebep olmuş ithal ürünlerin zaman geçtikçe artması Osmanlı pazarında rekabet edilemeyecek boyuta varmasının yolunu açmıştır (Martal, 1992). II. Abdülhamid’in ziraatte ve sanayide üretimin arttırılması çabaları bu çabalar doğrultusunda atılan modernleşme adımları sayesinde özellikle Osmanlı dış ticaretinde muazzam seviyede artışlar görülmüştür. Piyasaya yönelik zirai üretimin sağlanarak pazar değeri yüksek ürünlerdeki verim ve kalite sayesinde 1898 – 1913 yılları arasında Osmanlı dış ticareti dünyada yaşanan büyük buhran sonrasında hızla gelişerek önemli ilerleme kaydetmiştir. Sultan Abdülhamid 1888 – 1896 yıllarında önemli şekilde yapılandırdığı demiryolu taşımacılığı sistemi sayesinde üretimin hızla nakledilmesi Osmanlı ticaret hayatında yapılan önemli bir başka yatırım olmuştur. Dünya çapında büyük buhran sonrası Osmanlı Devleti’nin ihracatının %90’ını oluşturan tarımsal hammaddelerin fiyatlarının yaklaşık %28’lik bir artışla satılması ve ithalatta söz konusu olan mamül ürünlerin fiyatlarının %12’ler civarında yükselmesi Osmanlı Devleti’nin ticari yapısında %14’lük bir gelişme yaşanmasına sebep olmuştur (Tabakoğlu, 2011). II. Abdülhamid döneminde yaşanılan ticari ilişkilerdeki bu durum ticaret alanına yönelik düzenlemeler neticesinde ortaya çıkmıştır. Ticari alanda çok etkin olan gayr-ı Müslimlerin yerini alabilmesi için yerli tüccar yetiştirme çabalarına girişilmiştir. Özellikle lisan sorununu çözebilmek adına Lisan Mektebi kurulmuş, ticari ilişkilerin yoğun olarak gerçekleştirildiği milletlerin lisanları öğretilmek istenmiştir. Ticaret mektebi açılarak batıyla olan ticari ilişkilerin yeni yöntem ve usuller ile yapılabilmesi adına eğitimler verilmeye başlanmıştır. Üretim tarzındaki gelişmeler doğrultusunda değişen ekonomik düzenin ticari ilişkilere yansıması Osmanlı Devleti gibi içe kapanık bir yapıya sahip olan devletlerin kısıtlandığı 19 Osmanlı’dan açık pazar ekonomisine eklemlenmeye çalışan Osmanlı arasındaki temelden değişen bir zihniyet farkı ortaya çıkmıştır. II. Abdülhamid’in yaptığı yatırımlar sayesinde yerli tüccarlar gayrimüslim tüccarlarla rekabet edebilmeye başlamış, iç pazarda önemli payı ele geçiren sanayileşmiş ülke ürünleriyle rekabet edebilecek yerli üreticiler ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır (Eldem, 1994). 20 BÖLÜM II 2. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM ANLAYIŞI 2.1. II. ABDULHAMİD DÖNEMİ ÖNCESİ EĞİTİM ANLAYIŞI Osmanlı Devleti kendinden önceki Anadolu coğrafyasında derin izler bırakan Selçuklu Devleti’nin büyük mimarisi üzerinde kurulan bir devlet olmanın avantajı ile birlikte her alanda olduğu gibi eğitim alanında da sağlam temeller üzerine oturan bir eğitim sistemi kurmuştur (Günay, 2003). Osmanlı Devleti’nin eğitime vermiş olduğu önemi günümüzde dahi adını unutmadığımız bilim insanlarının çokluğundan anlamaktayız. Devre ve asırlara yapmış oldukları katkılarla yön veren bu bilim adamlarının Osmanlı Devleti coğrafyasının her köşesinde yaygın olarak faaliyet göstermesi, dönemin bilim ve teknoloji alanında Osmanlı Devleti’nin çağdaşlarının üzerinde egemenlik kurmasını sağlamıştır. Bunların yanında şehzade eğitiminden, devlet yöneticisi ve eğitimci yetiştirilmesine verilen öneme kadar Osmanlı Devleti’nin kurulması ve yükselmesinde eğitim anlayışının ne kadar hassas ve değerli olduğu anlaşılmaktadır (Akyüz, 2008). Osmanlı Devleti’nin her köşesine yayılan ilmiye ve kalemiye sınıfına devlet adamı yetiştiren medreseler haricinde Osmanlı Devleti’nin örgütlenmesinde önemli rol oynayan loncalardan dönemlerinin meslek okulları gibi işlev görmüş farklı dallarda zaamet erbabı yetiştirmiştir (Şişman, 2008). Osmanlı Devleti kuruluşundan son yıllarına kadar eğitim ve öğretim faaliyetlerini sürekli canlı tutmuş eğitim alanında birçok düzenleme yapmıştır. 21 2.1.1. Osmanlı Eğitim Anlayışındaki Yenileşme Hareketleri Osmanlı Devleti’nin eğitim konusuna olan yaklaşımından bahsedilmiştir. Eğitime verilen bu önemin aslında sosyal, siyasal ve ekonomik alanlarda birbirlerine bağımlı olduğunun farkında olan Osmanlı asırlarca sıkı bir şekilde uyguladığı politikaların sonucu olarak küçük bir beyliği cihan imparatorluğuna yükseltmeyi başarmıştır. Dünyadaki özellikle Avrupa coğrafyasındaki sosyal ve siyasal hareketlere paralel olarak dünya ekonomisindeki değişmeler Osmanlı Devleti’nin her alandaki politikalarını da etkilemiştir. Avrupa’da ortaya çıkan teknolojik ve ekonomik atılımlar önce farklı ticaret yollarını açmış daha sonra Osmanlı Devleti’ne başkaldırmaya kadar gitmiştir. Osmanlı Devleti’nin 17. ve 18.yüzyıl’lara kadar olan hakimiyetinin sarsıldığı bu dönemlerde Osmanlı Devleti ekonomide, eğitimde, orduda, yönetimde kısacası devleti oluşturan tüm organizasyonlarda bir dönüşüm, yenileşme ‘iyileşme’ hareketi içine girmiştir (Karagöz, 1995). III. Selim döneminde başlayan bu süreç Osmanlı’nın son yıllarına kadar sürmüştür. İlk önceleri ordudaki eksikliklerin giderilmesi maksadıyla ortaya çıkan bu hareketlilik, Osmanlı Devleti’nin yönetim anlayışına kuruluşundan itibaren ne derece bağlı olduğu göz önüne alındığında büyük bir yapısal ve zihinsel dönüşümün adı olmuştur. Savaş alanlarında alınan yenilgilerin sebep olduğu ekonomik bunalım ve hatta bu yenilgilerin sebebinin ordunun eğitim düzeyiyle ilişkilendirilmesi, Osmanlı’nın eski gücüne ordunun modernizasyonuna yönelik modern eğitim kurumları kurularak, çağa uygun teknolojik ve bilimsel faaliyetlerin yapılacağı modern eğitim yatırımları ile kavuşacağına olan inancın ortaya çıkmasını sağlamıştır (Tabakoğlu, 2017). 22 2.1.1.1.III. Selim Dönemi Yenileşme Hareketleri (1789-1807) Osmanlı Devleti’nin asırlarca süren savaş alanlarındaki başarılarının gerilemesi, bu durumun aksine Avrupalı devletlerin ordularındaki ilerleyişinin dikkat çekmeye başlaması, Osmanlı Devleti’nin çağdaşlarının ne derece gerisinde kaldığını tam anlamıyla göstermekteydi. III. Selim tahta bu zor şartlar altında çıkmış olmasına rağmen kararlı ve olgun duruşuyla meselelere gerçekçi yaklaşarak geri kalmışlığın hali hazırdaki politikalarla çözülemeyeceğini anlamıştır (Karagöz, 1995). Osmanlı Devleti’nde yenileşme fikirleri III. Selim döneminde aleni olarak tartışılmaya başlanmış, bu yenilik hareketlerinde devlet adamlarına fikir danışılmıştır (Karal, 1988). Yenileşme hareketlerinin odak noktası ordunun modernizasyonu olmuştur. Askerlerin düzeninin sağlanması ve batı tarzı eğitime tabi tutularak Avrupai silahları, mühimmatları kullanabilecek kabiliyete sahip olunması istenmiştir. Ayrıca Osmanlı’da eğitimin verildiği en önemli yapılar olan medreseler, Kanuni Sultan Süleyman dönemi sonrası duraksama dönemine girmiş, eğitimin vasfı düşmüştür. Medreselerde verilen eğitimin batıda gerçekleşen yenilikleri yakalayabilmesi için ‘lisan’ sorunu da bulunmaktaydı (Balcı, 2008). Çeşitli devlet adamları eliyle düzenlemeler yapmış olmasına karşın medreselerdeki eğitim vasfı kayda değer bir yükseliş göstermemiştir. III. Selim döneminde kurulan ‘Mühendishane – i Bahri Hümayun’ ‘Mühendishane – i Berr i Hümayun’ askeri alanda batılı tarzda eğitim verecek kurumlardan olmuştur. Avrupa’dan çeşitli dallarda uzmanlar getirtilmiş mühendislik, haritacılık gibi dersler verilerek modern eğitim anlayışı ile modern bir ordu düzeni kurularak dünyadaki sosyal ve siyasal olaylardan dolayı tezahür eden savaşların sebep olduğu ekonomik sorunlara karşı önlem alınmaya çalışılmıştır (Yeli, 2005). 23 2.1.1.2. II. Mahmut Dönemi Yenileşme Hareketleri (1808-1839) II. Mahmut birçok alanda yaptığı devrim niteliğindeki çalışmaları gelecek nesle aktarmak ve kalıcı olmasını sağlamak amacıyla eğitimde yenileşmeye önem vermiştir. Osmanlı Devleti’nde daha çok dini içtihatlarla faaliyet gösteren medreseler, eğitim alanında yapılacak yeniliklerin önündeki en büyük engel gibi görünmekteydi. Hali hazırda devletin idaresinde söz sahibi olan çok kişi bu medreselerde eğitim görmüş ve bu medreselerdeki faaliyetleri de devam ediyor durumdaydı. Ancak medreselerin kuruluş ve yükseliş dönemlerindeki işlevleri yitirilerek sistem bozulmuştu (Kodaman, 1991). Medreselerin kapatılması büyük tepkilere mahal vereceğinden dolayı medrese eğitimine ek olarak batılı anlayışı benimsemiş eğitim kurumları da II. Mahmut döneminde açılmaya başlanmıştır. Askeri alanda açılan eğitim kurumlarında yabancı hocalar getirilerek İngilizce, Fransızca gibi yabancı dil dersleri müfredata eklenmiştir. 1824 yılında ‘Talim–i Sıbyan’ hakkında ferman ile küçük yaştaki çocukların dini bilgiler öğrendiği sıbyan mektepleri yani ilköğretimi zorunlu kılmıştır. II. Mahmut’un ‘Mekatib-i Rüsdiye Nezareti’ni kurmasıyla Osmanlı’da zorunlu tutulan ilköğretimin ikinci basamağı olarak rüşdiyeler yani ortaöğretim okulları açılmıştır (Akyüz, 2008). Rüşdiyeler sivil kaynaklı eğitim kurumları olarak askeri alan dışında devlet memuru yetiştirmek için kurulmuştur. Modernleşme adımlarının atıldığı bu dönemde özellikle ülke içindeki ulema sınıfının tepkilerine rağmen hayata geçirilmeye çalışılan yeniliklerin içselleştirilmesi adına rüşdiyelere önem verilmiştir (Agras, 2010). II. Mahmut Avrupa’nın çeşitli ülkelerine 150 kadar öğrenci göndererek Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip edip bu öğrencilerden Osmanlı eğitiminde faydalanmayı amaçlamıştır. Osmanlı Devleti yenileşme hareketinde büyük yatırımlar yapan II. Mahmut, yeniçeri ocağını kaldırarak klasik ve yaygın eğitim kurumları olan medreselerin önemli destekleyicilerinden birini de engellemiştir (Kodaman, 1991). II. Mahmut’un yaptığı hamleler sayesinde gerisinde kalınan Avrupa’nın gelişme hızını yakalayarak devletin zarar halindeki durumu değiştirilmeye çalışılmıştır. 24 2.1.1.3.Tanzimat Dönemi (1839-1876) Tanzimat dönemi, II. Mahmut’tan sonra 1839 yılında Abdülmecit’in Gülhane Hattı-ı Hümayunu (Tanzimat Fermanı) ilan etmesiyle II. Abdülhamid’in tahta çıkması arasındaki dönemi ifade etmektedir (Tekeli, 1985). Tanzimat döneminde yöneticilerin artık eski politikalarla ülkenin sorunlarının çözülemeyeceği yaklaşımı, devlet organizasyonlarında güçlü reformlar yapma zaruretine olan inancı ortaya çıkarmıştır. Bu reformları gerçekleştirmede ve gerçekleşen reformları işletecek insan kaynağını yetiştirmek için açılacak sivil okulların üzerinde önemle durulmuştur. II. Mahmut döneminde temelleri atılan ya da atılmaya çalışılan batılı tarzda sivil eğitim kurumları Tanzimatçılar tarafından ele alınarak geliştirilmeye çalışılmıştır (Tekeli, 1985). 1845 yılın Sultan Abdülmecit ‘Meclisi Muuvakkat’ı kurdurmuştur (Akyüz, 2008). Kurulan bu meclisin çalışmaları, bireylerin önce kendi dini bilgiler öğrenmesi ve dünya hayatı boyunca yararlı olacak bilimleri öğrenmesinin sağlanmasının eğitimdeki yenileşmenin vizyon ve misyonu olduğunu göstermiştir. 1846 yılında Meclis-i Muuvakkat yerine kurulan ‘Meclisi Maarif-i Umumiye’ ile eğitim işlerinden sorumlu olarak Şeyhülislamlık ve medreseler dışında ilk kez bir kurum oluşturulmuş, okulların yaygınlaştırılması verilecek derslerin, müfredatların belirlenmesi gibi hassas görevleri de ifa etmiştir (Akyüz, 2008). İlk eğitim kurumu olarak çeşitli düzenlemeler hazırlayan kurumun çabaları personel ve bütçe yetersizliklerinden dolayı istenilen sonuçlara ulaşamamıştır. Tanzimat döneminde Osmanlı’da yaşanan tüm sorunlara rağmen eğitim düşüncesine verilen önemin tezahürü olan eğitim sistemine örgütsel ve normsal bir yapı getirme hedefi ile 1857 yılında ‘Maarif-i Umumiye Nezareti’ hayata geçirilmiştir. Eğitim sistemindeki bakanlığın ilk adı olan kurumun ilk nazırı ‘Abdurrahman Sami Paşa’ olmuştur. Fransa’dan etkilenerek hatta Fransız eğitim sisteminin bir tatbikatının olduğu yeni eğitim sisteminde, kozmopolit nüfusun ‘Osmanlıcılık’ ideolojisi altında birleştirilerek her milletin aynı anda ve aynı ortamda aynı müfredat derslerini alarak yetiştirilmesi istenmiştir (Soydan & Tüncel, 2013). 25 Tanzimat dönemi eğitim çalışmaları ve yeniliklerinin en önemlisi olan ‘Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ 18 Eylül 1869 yılında yayımlanmış ve bu nizamname ile dönemin eğitim sisteminde başrol oynayacak düzenlemeler yürürlüğe konmuştur (Akyüz, 2008). Bu nizamnameyle eğitim ve öğretimin merkez ve taşrada şekillendirerek örgün eğitim verilecek okulların basamaklara ayrılarak yani ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim kurumları olacak şekilde derecelendirilmiştir (Vurgun, 2018). 1859 yılında kız rüşdiyeleri açılmıştır. Rüşdiyeler dışında ortaöğretim kurumu olarak ‘idadiler’ açılmıştır. (Vurgun, 2018). Yükseköğretim alanında ise medreseler geliştirilmeye çalışılmış ise de bu konuda muvaffak olunduğu gözlenememiştir. 2.2. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM POLİTİKASI II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından önce Osmanlı’nın mali durumu çöküş içindeydi. Böyle bir durumda tahta çıkan sultan, ilk yıllarında eğitim hususuna yeterince eğilememiştir. Mali ve askeri sorunların acil olarak çözülmesi adına dikkatini öncelikle bu alanlara yöneltmiştir. Ancak II. Abdülhamid devletin içinde bulunduğu geri kalınmışlıklardan eğitim yoluyla kurtulabileceğinin farkındaydı. Kendisinin tahta çıkmasından evvel eğitim sisteminde birbirinden kopuk üç farklı okul sistemi vardı. Bu okullar daha geleneksel bir eğitim anlayışı benimseyen medrese ve sıbyan mektepleri, Tanzimat dönemindeki zihinsel dönüşüm ile kurulmuş Maarif Nezaretine bağlı laik eğitim – öğretim müfredatına bağlı modern okullar ve farklı etnik ve dini kökene bağlı kesimlerin özel teşebbüsleri ile açılmış özel okullardı (Karataşer, 2017). Maarifperver Sultan olarak anılan II. Abdülhamid eğitimin modernleşmesinin ancak modernleşme yönünde adımlar atılırken İslamiyet’ten kopmadan, çağın gereklerine hakim, gelenek göreneklerine ve dinine bağlı nesiller yetiştirerek sağlanacağını düşünmüştür. Tanzimat düşüncesiyle uygulanan modern eğitim kurumlarının yaygınlaştırılmasının, II. Abdülhamid’in ‘her köye bir mektep ve bir 26 cami’ sözüyle yoğun şekilde devam ettirildiği görülmüş öncelikle İstanbul gibi büyük kentlerde açılan okulların taşrada da açılması için çaba harcamıştır. Açılacak bu okullarda yetişecek kişilerin yapılacak reformların içselleştirilerek geliştirilmesini sağlamasını amaçlamıştır (Yıldırım, 2014). 2.2.1. II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Teşkilatlanması II. Abdülhamid dönemine gelinmeden hemen önce 1869 yılında çıkarılan Maarifi Umumiye Nizamnamesi ile Osmanlı eğitim sistemi normatif bir yapı haline gelmeye başlamıştı. Nizamname ile eğitimin yönü ve teşkilatlanması yani batılı tarzda kurumsallaşması istenmiştir. Maarif Nizamnamesi ile atılan kurumsallaşma adımları II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde 1876 yılında ilan edilen anayasal metin olan Kanuni Esasi ile devam etmiştir. Kanuni Esasi’nin eğitim alanına dair içeriğe sahip olması, en üst kanun kaynağı olan anayasada eğitimin düzenlenmesi, Osmanlı Devleti tarafından geri kalmışlığın önüne geçmenin ve kalkınmayı sağlamanın yolunun eğitimden geçtiğinin anlaşıldığının en önemli kanıtı olmuştur. Osmanlı’nın ilk anayasası Kanuni Esasi’nin üç maddesinin eğitime ilişkin olduğunu bu maddelerin ikisinin özel eğitim kurumlarındaki uygulamalar ve faaliyetlere diğer maddenin ise ilköğretimin tüm bireylere zorunlu tutulmasına dair olduğu görülmektedir (Kodaman, 1991). ‘’Madde 15: Emr-i tedris serbesttir. Muayyen olan kanuna tabiyet (uymak) şartıyla her Osmanlı umumi ve hususi tedrise mezundur. Madde 16: Bilcümle mektepler devletin taht-ı nezaretindedir. Teb’a-yı Osmaniyenin terbiyesi bir siyak-ı ittihat ittihat ve intizam üzere olmak için iktiza eden esbaba teşebbüs olunacak ve millit-i muhtelifenin umur-ı itikayidelerine müteallik olan usul-ü talimiyeye halel getirmeyecektir. 27 Madde 114: Osmanlı efradının kaffesince tahsil-i maarifin birinci mertebesi (ilk öğretim) mecburi olacak ve bunun deracat ve teferruatı nizam-ı mahsus ile tayin kılınacaktır.’’ (Gözübüyük & Kili, 1957) II. Abdülhamid döneminin diğer önemli özelliği olan Meşruti yönetim biçimi demokratikleşme denemeleri içinde bulunulduğu bir dönemdir. Sultan iradesi dışında yasama organı olarak görev yapan Meclis-i Mebusan’da da eğitime dair olan ihtiyaçların vurgulanması ve bu maksat ile eğitimin yaygınlaştırılması, modernleştirilmesi için çalışmaların yapılmasına ilişkin fikir birliğine varılmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu dönemde tüm politikaları ve Osmanlı Devlet yapısını etkileyen 1877 Osmanlı – Rus Savası Meşruti yönetimin askıya alınmasına ve iç politikada hedeflenen çoğu adımların atılmasına engel olmuştur. II. Abdülhamid ve yönetimde sözü geçen herkesin ortak fikirde buluştuğu eğitimde bu savaş ve neticelerinden nasibi almış, eğitim alanında atılması istenen planlar ertelenmek zorunda kalmıştır. Osmanlı–Rus Savaşının sonrasında Osmanlı’da savaş koşullarının normalleşmeye başlamasıyla planlanan eğitim çalışmaları tekrar gündeme gelmiştir (Baytal, 2000). Düzenlemeler yapılmadan önce eğitim sistemindeki teşkilatlanma Maarif Nezareti içinde bulunan Maarif-i Umumiye Meclisi, Zabita- ı Aklam, Matbaa-i Amire İdaresi ve diğer memurların bulunduğu teşkilat yapısına sahipti. Maarif Nezareti içerisinde bulunan Maarif-i Umumiye Meclisi istenilen düzeyde beklentileri karşılayamamış bu nedenle kadrolarında görevli sayıları azaltılmış ve yetkileri sınırlandırılmıştır. Azalan kadro yapısını ve kısıtlanan yetkileri ile eğitim alanında hedeflenen amaçları gerçekleştirmekten uzak kalan Maarif Nezareti yapısında 1879 yılında önemli düzenlemeler yapılarak daha normatif ve modern bir hale getirilmiştir. Maarif Nezaretindeki yapısal dönüşüm ile kendi muhasebe dairesi hariç her birinin başında Meclis-i Maarif üyelerinin bulunduğu beş daireye ayrılmış maarif işleriyle direkt olarak ilgili bir teşkilatlanmaya gidilmiştir. 1879 yılında yaşanan Maarifteki bu yapısal dönüşümün günümüze kadar geldiği görülmektedir (Kodaman, 1991). 28 Eğitim seviyesine göre basamaklara ayrılan dairelerin, eğitim – öğretimde okutulacak kitapların tercüme ve telif işlerini yürüten ayrı bir daireye ve kendi yayın organına sahip olan Maarif teşkilatı dünyadaki gelişmelerin Osmanlı’daki tatbikinde önemli vazifeler üstlenmiştir. Maarif-i Umumiye Meclisi çağın gereklerine uygun hizmetleri üretemediği için kapsamlı şekilde yapılandırılan maarif teşkilatı,‘Mekatibi Sıbyaniye Dairesi’ vasıtasıyla Maarif Nizamnamesinde ilan edilen ilköğretimin yaygınlaşarak her bireye ulaşmasını sağlanmak ile ilgilenmiş, ‘Mekatibi Rüşdiye İdaresi’ ortaöğretim basamağı olan rüşdiyelerin eğitim–öğretim planlaması, öğretmenlerin tayini gibi işlerle ilgilenmiş ‘Mekatibi Aliye Dairesi’ ise yükseköğretim basamağındaki okullarla ilgilenmek maksadı ile kurulmuş olsa da nezarete bağlı olarak açılan yükseköğretim okullarının sayısal olarak azlığı nedeniyle kapatılmıştır (Kodaman, 1991). 1881 yılından Maarifin merkez ve taşra teşkilatı arasındaki kopukluğun farkına varılarak müfettişlerin sayıları arttırılmış ve yetkileri genişletilmiştir. II. Abdülhamid’in eğitimi merkeziyetçi bir şekilde örgütleyerek Osmanlı’da birlik ve beraberliğin sağlanmasına yönelik olarak da hayata geçirilen bu uygulama ile dört müfettişlik olarak ayrılmıştır. Bunlar rüşdiye müfettişleri (ortaöğretim), sıbyaniye müffettişi (ilköğretim), Anadolu’da bulunan rüşdiye ve iptidai okulları müfettişi kütüphaneler müfettişi şeklinde ayrılarak Osmanlı genelindeki tüm eğitim kurumlarının teftişlerini sağlamaya çalışmışlardır. Eğitim modernleşmesi için önemli bir değişim olarak 1881 yılında ‘Mekatib-i Sibyaniye Dairesi’ olarak kurulan ilköğretime ilişkin vazifeleri ifa eden dairenin ismi usul – ü cedid’e göre ilköğretim seviyesinde eğitim verecek olan iptidailere göre isimlendirilen ‘Mekatib-i İptidaiye İdaresi’ olarak değiştirilmiştir (Gökmen, 2006). 1882’de Maarife bağlı okullarda okutulacak ve eserlerin belirlenmesi, tercüme edilmesi ve basılmasının sağlandığı ‘Telif ve tercüme idaresi’ ile matbaalar idaresi kaldırılarak ‘Encümen-i Teftiş ve Muayene Heyeti’ kurulmasına karar verilmiştir. Kurulan bu heyetin görevi okutulacak eserlerin tercümesinin yapılması, gümrüklerde bekleyen eserlerin içeriklerinin istenilen eğitim politikasına uygunluğunun denetlenmesi ve Osmanlı eğitim sistemine uygun eserlerin basılarak okullara ulaştırılması olmuştur. 1886 yılında sayısı oldukça artan idadi okullarının 29 teftişinin yapılması maksadıyla ‘idadiye müfettişlikleri’ kurulmuştur (Kodaman, 1991). Osmanlı Devleti’nde II. Abdülhamid dönemi öncesinde de var olan ve Kanuni Esasi’de dahi düzenlemelere tabi tutulan yabancı okulların denetlenmesi adına Maarif teşkilatında ‘Mılel-i gayrimüslime ve ecnebiye’ okullarını teftiş ile görevli müfettişlik kurulmuştur. Maarif Nezaretinin kadrolarında çalışanların işlerinin düzenli şekilde tutulması ve saklanması için 1894 yılında ‘Sicil ‘i Ahval Şubesi’ açılmıştır. II. Abdülhamid tahta çıkmadan evvel eğitim sistemindeki okulların birbirinden hem işlev hem felsefi anlamda kopuk olduğunu görmüş bu bağlamda eğitimde merkezi yapıyı güçlendirmek için önlemler almıştır. Dönemin koşullarında eğitime bu derece önem verilerek üstüne gidilmesi Sultan Abdülhamid’in kalkınma yolundaki ana politikasının eğitim olduğunu göstermektedir. Bu doğrultuda eldeki imkanlar dahilinde verimli bir eğitim politikası uygulama amacını güden II. Abdülhamid programlı bir şekilde adımlar atılabilmesi için Salname-i Maarif çıkarılmasına karar vermiş güvenilir veriler ışığında yeni politikalar uygulamayı amaçlamıştır (Bayram, 2009). 2.2.1.1. Vilayet Teşkilatı Osmanlı Devleti’nde eğitim alanında yapılan çalışmaların genel manada İstanbul merkezli olarak yapıldığı görülmektedir. Osmanlı’nın başkenti oluşu, nüfusun çoğunluğu açısından ciddi sayıda insanı barındırması ve kozmopolit yapısı nedeniyle Osmanlı’da hayata geçecek her türlü yeniliğin uygulaması İstanbul’da yapılırdı. Eğitimin modernleşmesi adına da atılacak olan adımlar öncelikle İstanbul merkezli olarak atılmıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin kalkınması yalnızca İstanbul’un gelişmesi ve kalkınmasıyla gerçekleşmeyecekti. İçinde bulunulan bunalımdan ancak ülkece gerçekleştirilecek yenilik ve kalkınma çalışmalarıyla çıkılabilirdi. Osmanlı Devleti bu kalkınmanın eğitim yoluyla başarılabileceği ve devamlı hale gelebileceğini anlamış ve kabul etmiştir (Akyüz, 2008). 30 Tanzimatla başlayan modern eğitim kurumlarının hayata geçirilme çabaları İstanbul’da yoğunlaşmış ancak taşrada, Anadolu’da yeterli düzeyde hayata geçirilememiştir. II. Abdülhamid maarif teşkilatının taşrada da yapılanıp, eğitimin yaygın şekilde ve merkeziyetçi politikaya uygun olarak verilmesi yönünde önemli çalışmalar yapmıştır. 1878 yılında eğitim hizmetlerinin tüm taşraya devletin girişimi ve denetimi ile verilmesi Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi yolunda önemli mihenk taşlarındandır. II. Abdülhamid devletin yaşaması için modern eğitimi yaygın hale getirerek, diğer alanlarda yapılması planlanan reformların temelini oluşturmaya çalışmıştır. Vilayetlerdeki maarif teşkilatı ‘Vilayet Maarif Müdürlükleri’ ve ‘Vilayet Maarif Meclisi’ olarak ikiye ayrılmıştır (Bayram, 2009). 2.2.1.1.1. Vilayet Maarif Müdürlükleri Vilayet maarif müdürlükleri, Osmanlı’nın eğitim sisteminde yapılan yenilikleri takip edebilmesi ve okulların idaresinin sağlanabilmesi amacıyla taşrada kurulan icrai nitelikte kurumlar olmuştur. Osmanlı eğitim alanında modernleşmeyi sağlamak için 1857 yılında Maarif-i Umumiye Nezaretini kurarak eğitimi bir bakanlık vasıtasıyla yürütmeye başlamıştır. Ancak kurulan bu merkezi teşkilat özellikle kurulduktan sonra sayıları hızla artan rüşdiyelerin merkezi bir eğitim müfredatı ölçüsüne kavuşmasında denetim ve idare mekanizmasını yeterince kullanamamıştır. Bu merkezi teşkilatın taşradaki eğitim birimlerine ulaşacak icrai organlarının eksik olması teşkilatın yetersizlik sebebinin başıdır (Kodaman, 1991). 1869 yılında ilan edilen Maarif Umumiye Nizamnamesi taşradaki maarif faaliyetlerini sevk ve idare edecek maarif müdürlüklerinin kurulmasını açık olarak emretmemişse de vilayetlerde bulunması planlanan maarif müdürlüklerinin görev ve sorumluluklarını içeren maddeler içermiştir. Maarif Nizamnamesinin taşra maarif teşkilatına değindiği bu maddeler doğrultusunda 21 Ocak 1871 yılında ‘İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi’ yayınlanmış bu nizamnamenin 25. ve 26. maddelerinde vilayetlerin yönetiminde de yer bulan maarif müdürlüklerinin yetki ve görevleri tanımlanmıştır. Her ne kadar maarif müdürlüklerinin kurulması yasal 31 zeminde kendine yer bulmuşsa da fiili olarak hayata geçirilememiştir. 1879 yılında Maarif teşkilatının köklü olarak yenilenmesi sonucunda Maarif Müdürlüklerinin de kurulması karara bağlanmıştı ve hızlı bir şekilde vilayetlere maarif müdürü atamaları gerçekleşmeye başlamıştır. 1882’den itibaren maarif müdürlüklerinin atanması yoğunlaşarak düzenli biçimde devam etmiştir (Kodaman, 1991). 1892 yılına gelindiğinde 25 vilayette maarif müdürünün bulunması vilayetlerde eğitimin idaresi için maarif müdürlüklerine ne kadar önem verildiğini göstermiştir. Vilayet maarif müdürlüklerinin kadroları vilayetlerdeki ihtiyaçlar gereğince azaltılıp çoğaltılabilse de çekirdek kadro dediğimiz yapı Maarif Müdürü, Maarif Katibi, Muhasebesi ve Sandık Emin’inden oluşmaktaydı. II. Abdülhamid dönemi Osmanlı maliyesinin zor şartları altında eğitimin tüm Osmanlı’ya yayılması maksadı ile açılan Vilayet Maarifi Müdürlükleri’nin Maliye’ye yükünü anlamak için Sivas Vilayeti Maarif İdaresinin yıllık masrafları tablodadır: Tablo 2.1: Sivas Maarif İdaresi Masrafı Memuriyet Aylık Yıllık Maarif müdürü 2.000 kuruş 24.000 kuruş Muhasebe müdürü 1.000 kuruş 12.000 kuruş Maarif katibi 500 kuruş 6.000 kuruş Sandık emini 150 kuruş 1.800 kuruş Hademe 100 kuruş 1.200 kuruş 3.750 kuruş 45.000 kuruş Çeşitli masraflar 2.160 kuruş Toplam 47.160 kuruş Kaynak: Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, 1991, Ankara, s:41 Vilayetin ihtiyaçlarına göre artıp eksilen maarif müdürlüklerinin Osmanlı genelinde faaliyet göstermesi II. Abdülhamid’in zor koşullarda bile eğitimin zaruret olduğunu kabul ederek imkanları zorlaması, Osmanlı Devleti’nin geleceğinin eğitime ve eğitimli topluma bağlı olduğu inancının başka bir göstergesidir. 32 2.2.1.1.2. Vilayet Maarif Meclisleri Vilayet Maarif Meclisleri 1869 yılında ilan olunan Maarifi Umumiye Nizamnamesinde vilayet maarif müdürlükleri ile birlikte ele alınmıştır. Ancak Vilayet Maarif Meclislerinin teşkili müdürlüklere göre daha erken olmuştur. 1872 yılında Tuna ve Bağdat’ta kurulan iki vilayet maarif meclisi taşra maarif teşkilatında öncü olmuşlardır. Vilayet maarif meclislerinin ve vilayet maarif müdürlüklerinin ayrı ayrı kurulması ve isimlendirilmesinde esas fark müdürlüklerin idaresinde Müslüman – Türk olması, vilayet maarif meclislerinde ise idari yapının içinde gayrimüslimlerinde bulunuyor olmasından kaynaklanmaktaydı. Tabii olarak bu farkın çok daha geriye yani 1856 yılında ilan edilen ‘Islahat Fermanına’ dayandığını söylemek gereklidir. Fermandaki gayrimüslim haklarına dayanan bu yapılar maarif müdürlüklerine göre taşrada daha yaygın olarak faaliyet göstermişlerdir (Vurgun, 2018). Vilayet maarif meclislerinin görevleri içinde bölgelerindeki okulların maarif işleriyle meşgul olmak, ilköğretim okullarının düzenlerini ve sayılarının artmasını sağlayıcı tedbirler almak, maarif gelirlerini arttırıcı girişim ve çalışmalarda bulunmak, maarif gelir ve giderlerini rapor halinde maarif müdürlüğüne sunmak, imtihan ve diploma işlerini yapmaktı. Vilayet maarif meclisleri II. Abdülhamid’in eğitim politikası kapsamında Osmanlı’nın neredeyse tüm kaza ve sancaklarına kadar yayılmıştır. Darülmuallim mezunlarının başlarına atanarak faaliyet gösteren meclisler özellikle yeni okulların inşası için arsa bulma, bina inşası, mali konuları düzenleyip sorunları çözüm konularında etkin rol oynamışlardır (Vurgun, 2018). 33 2.3.II. ABDULHAMİD DÖNEMİ EĞİTİM KURUMLARI 2.3.1. Osmanlı’da Medreseler İlk kurulduğu tarihlerden itibaren devlet ve toplum içinde önemli yere sahip olan medreseler Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda ve yükselişinde etkin rol oynamış kazanılan her toprak parçasında medreselerin açılarak faaliyet göstermesine özen gösterilmiştir. Vakıf sistemi ile finanse olunan medreselerin toprak ve vakıf sisteminde çıkan sorunlar neticesinde karışıklıklar yaşanmıştır. Osmanlı Devleti’nin çağdaşı olan Avrupa devletlerinin yaşadığı bilimsel ve zihinsel dönüşüm karşısında Osmanlı’nın temel eğitim kurumu olan medreselerin dini derslerin ağırlıklı olduğu müfredattan ayrılmaması, pozitif bilimlerin öğretilmesine karşı gösterdiği direnç, devletin gelişen olaylara seyirci kalarak yenileşme adımlarını atamamasına neden olmuştur. Bunun yanında medreselerin liyakat esasına dayanan atama, görev alıp görev verme prensibi bozulmuş ‘beşik ulemalığı’ olarak adlandırılan babadan oğula geçen kadrolar ortaya çıkmıştır. Medreselerde mülazemet usulü olarak adlandırılan atama sistemi bozulunca liyakatsiz kişilerin müderris olarak görev yapması eğitimin seviyesini oldukça düşürmüştü (Ünal, 2017). Osmanlı Devleti’ne önemli katkılar sağlayan medreseler çağa uygun olarak kendilerini yenileyemeyince batılı tarzda eğitim verecek yeni okullar açılmaya başlanmıştır. 1869 yılında çıkarılan Maarif Nizamnamesiyle medreselerin gözden çıkarıldığı bir döneme girilmiştir. (Yanardağ, 2016). 2.3.2. Sıbyan Mektepleri Osmanlı Devleti’nin eğitim sisteminin ilk basamağını, okuma ve yazmanın öğretildiği, ailelerin dışında kendi yaşıtlarıyla birlikte dini ve ahlaki temeller esasına dayalı şekilde eğitim veren, 5-6 yaşlarındaki çocukların çevrelerinden kopmadan 34 eğitildiği ‘sıbyan mektepleri’ oluşturmaktaydı(Hızlı, 2008). II. Mahmut, 1824 yılındaki ‘Talim-i Sıbyan’ hakkında fermanıyla İstanbul’da ilköğretim zorunlu tutmuştur. Bu dönemde istenilenler tam anlamıyla uygulamaya konamasa dahi eğitim anlayışındaki bu zihniyet dönüşümü Osmanlı ve hatta Türk eğitim sisteminde muazzam bir yapısal değişimin önünü açmıştır. (Hızlı, 2008) Meclis-i Maarif sıbyan mekteplerinin eğitim ve öğretim esaslarını belirleyen talimatnameyi 1847 yılında yayınlamıştır. Talimatname ile sıbyan mekteplerindeki eğitimin 4 sene olacağı, 6 yaşındaki çocukların mekteplere zorunlu olarak devam edeceği, çocuklarını mektebe yollamayan ailelerin cezalandırılacağı belirtilmiştir (Hızlı, 2008). Eğitimin sisteme oturtulması bağlamında 1847 de yayınlanan bu talimatname modernleşme anlayışında önemli bir yere sahip olmuştur. 1864 yılında kurulan sıbyan mektebi komisyonunun hazırladığı nizamname ile dini derslerin yanında modern bilimsel nitelikte derslerin müfredata konulması sağlanmıştır. 1869 yılına gelindiğinde ilköğretim sistemi ‘Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’ ile modern eğitim çerçevesine oturtulmaya başlanmıştır. İlköğretimi merkez ve taşrada yaygınlaştırmak için her mahalle ve köye sıbyan mektebi açılmasını zorunlu tutmuştur. Erkek çocukları için II. Mahmut’tan itibaren zorunlu tutulan sıbyan mektepleri kız çocukları için de zorunlu hale getirilmiştir (Alkan, 2008). Nizamiye ile birlikte müfredata Kuran-ı Kerim’in öğrenimi dışında coğrafya, hesap, Osmanlı tarihi gibi konular konularak eğitim modernizasyonunun ilköğretim çağındaki bireylerden başlanarak kalıcı ve sürekli hale gelmesi hedeflenmiştir. 2.3.3. İptidaiye Mektepleri Eğitim sisteminin ilköğretim kaynağı olarak sıbyan mektepleri Osmanlı’da Tanzimat yıllarına kadar varlığını dini ve ahlaki eğitimlerin küçük yaştaki çocuklara verilmesi işlevini görmüştür. Tanzimat yıllarına gelindiğinde sıbyan mekteplerinde uygulanan eğitimin yeterli olmadığı kanısına varılmış 1838 yılında ‘Umur – ı Nafıa Komisyonu’ tarafından hazırlanan rapora dayanarak 1847 yılında bir talimatname ilan 35 edilmiş olsa da henüz böyle bir değişimin alt yapısı hazır bulunmadığından ilköğretim düzeyinde istenilen dönüşüm gerçekleştirilememiştir (Gökmen, 2006). Böyle bir durumda sıbyan mektepleri ile birlikte modern tarzda ilköğretim verecek iptidai mekteplerinin açılması fikri gündeme gelmiş, mevcut sıbyan mekteplerinde de ‘Usül – i Ceride’ ye göre eğitimin yapılması planlanmıştır (Kodaman, 1991). Modern tarzda ilköğretim eğitimi verecek olan iptidai mekteplerinde, öğretmen masası kara tahta, öğrenci sıraları gibi eğitim materyalleri kullanılmıştır (Akyüz, 2008). 1872 yılında ilk iptidai mektebi olarak Nuru Osmaniye camisinin içinde bir okul açılmıştır. 1869 yılında kabul edilen Maarif Nizamnamesi ile ilköğretim politikası modern ilköğretim birimi olarak iptidai mektepleri yaygınlaştırmak, sıbyan mekteplerini de muhafazakar kesimin tepkilerine maruz kalmadan Usul – i Ceride’ye göre yapılandırmak ve sıbyan mekteplerini aşamalı olarak İptidailere dönüştürmek olmuştur (Kodaman, 1991). II. Abdülhamid döneminde ilköğretimin anayasal zorunluluk haline dönmesi ile II. Mahmut dönemi ile başlayan ilköğretimde zorunluluk anlayışı tamamen yasal hale gelmiştir. İlköğretimde usulü cedideye göre eğitim veren iptidailerin yanında sıbyan mektepleri de faaliyetlerine devam etse de 1879 yılında maarif teşkilatı tarafından yaşanan önemli dönüşüm içinde kurulan ‘Mekatıb-i Sibyaniye Dairesi’ 1881 yılında ‘Mekatibi İptidaiye Dairesi’ne’ dönüştürülerek idari anlamda da modern eğitim alanında değişimler yaşanmıştır. İlköğretim basamağında eğitimin dünyevi ve dini öğretim ile toplumsal ve ekonomik hayata hazırlayıcı bir müfredata sahip olunması amaçlanmış. II. Abdülhamid döneminde açılan iptidai mektepleri sayısı oldukça artmış olmasından kaynaklı bu döneme ‘İptidailer Dönemi’ denmiştir. (Alkan, 2008). 2.3.4. Rüşdiyeler II.Mahmut döneminde savaş kayıplarının ve geri kalmışlığın önüne geçebilmek adına kurulan mühendis ve tıp okullarının insan kaynağı olarak düşünülerek açılan rüşdiyeler, sıbyan mekteplerinde temel eğitimini almış yetenekli 36 ve zeki öğrencileri tıp ve mühendislik okullarına hazırlama maksadıyla kurulmuştur (Agras, 2010). Rüşdiyelerde verilen eğitimin kendini kanıtlamasıyla beraber taşrada da sayıları artmış başlangıçta iki yıllık bir öğretim öngören rüşdiyelerin eğitim süresi altı yıla kadar çıkmıştır (Akyüz, 2008).Ortaöğretim derecesinde eğitimin adı olan rüşdiyeler, sıbyan mekteblerinde ilköğretimini tamamlayan kız çocuklarına da kucak açmasıyla modernleşmede önemli bir aşamanın yeri olmuştur. Tanzimat Maarif Nezaratince yazılan ulusların gelişmesi ve kalkınmasından eğitim vasıtasıyla gerçekleşebileceği bu yüzden kız çocuklarının da ortaöğretime devam etmesinin sağlanması isteniyordu. Bu farkındalık üzerine 1859 yılında bir vakıf binasının kız rüşdiyesine dönüştürülerek İstanbul’da ilk kez kız çocuklarının ortaöğretim görebileceği ‘Kız Rüşdiyesi’ açılmıştır (Bayram, 2009). Osmanlı eğitiminde dönüm noktası olan 1869 yılındaki Maarif Nizamnamesi sonrası kız rüşdiyelerinin sayısı artmaya devam etmiştir. 1871 yılında ‘İnas Rüşdiyeleri’ açılmış taşradaki yaygınlaşma seneler geçtikçe artmıştır. Osmanlı Devleti’nin kalkınmanın yolunun cinsiyet ya da milliyet ayrımı yapılmadan yeni neslin eğitiminden geçtiğine dair anlayışın eğitime yapılan her yatırımda yükseldiğini görmekteyiz. II. Abdülhamid dönemine kadar gayet yaygın olan rüşdiyeler, Sultan Abdülhamid döneminde de sayılarını hızla arttırmıştır. Rüşdiyelerin idaresi için maarif teşkilatında bir daire kurulmuş taşrada ise vilayet maarif müdürlüklerinin denetimine bırakılmıştır (Kodaman, 1991). 2.3.5. İdadiler Rüşdiyelerin, sayısı gittikçe çoğalan mesleki okullara ve yüksek öğretim okullarına öğrenci yetiştirmede eksik kalması idadilerin faaliyete geçmesinde önemli rol oynamıştır. 1869 yılındaki Maarif Umumiye Nizamnamesinin Osmanlı eğitimi alanında bir milad olarak değerlendirilmesine binaen idadiler içinde sistemin oturtulması açısından önemli düzenlemeler getirilmiştir. Nizamnamedeki düzenlemelere göre aşamalı olarak her bin haneli yere bir idadi açılması ön görülmüştür. İdadilerde verilecek derslerin batı tarzı müfredattan oluşacağı ve maarif 37 nezaretinin onayı ile verileceği düzenlenmiştir (Salman, 2005). Ortaöğretim basamağındaki eğitim süresini dört yıldan yedi yıla çıkarttıran idadiler devletin ekonomik sıkıntıları nedeni ile istenilen düzeyde yaygınlaşamamıştır. İdadilerin faaliyetlerinin devam edebilmesi için ilerleyen yıllarda özel vergiler toplanarak bu okulların Osmanlı Devleti modernleşme hareketlerine insan kaynağı yetiştirme noktasında etkin rol oynaması sağlanmaya çalışılmıştır. II. Abdülhamid idadiler konusunda oldukça hassas davranmıştır. Ortaöğretim kurumları olarak idadilerin açılıp yayılması II. Abdülhamid döneminde olmuştur. 1890 yılında vilayet maarif müdürlüklerine bağlı rüşdiyeler, idadilerin kapsamı içine alınarak rüşdiyeye ayrılan mali kaynağın idadiler içinde kullanılması kararlaştırılmıştır. İdadilerde yatılı eğitim verilmesi kararlaştırılmış günümüz yatılı eğitimin temelleri yine bu okullarda bu dönemde atılmıştır. İdadilerdeki eğitim müfredatı sıklıkla değişime uğramış günün gereklerine uygun olarak yapılandırılmaya çalışılmıştır. Devlet memuru olarak yetiştirilmek için aileleri tarafından idadilere gönderilen öğrenciler dönemin ihtiyaçlarına göre müfredatlarında çeşitli mesleki dersleri alarak farklı dallarda meslek sahibi edindirilmek istenmiş ancak öğrenci ve ailelerin buna karşı tavrı olumlu olmadığı için meslek dersleri normal müfredat arasında kısım kısım olarak verilerek hedeflenen amacın toplumun tepkisini çekmeden sağlanmasına çalışılmıştır (Salman, 2005). 2.3.6. Sultaniler Sultaniler Osmanlı Devleti’nin dış ilişkilerinin bir sonucu olarak meydana çıkmış eğitim kurumlarıdır. Ortaöğretim üst basamağı olarak sistem içinde yerini bulmaya çalışan sultanilerin arasında en önemlisi 1868 yılında açılan ‘İstanbul Galatasaray Sultanisi’dir. Sultaninin eğitim dilinin Fransızca olması tepki çekmesine rağmen yabancı dil gelişimi adına da kabullenilmiştir. Sultanilerde eğitimin Müslüman ve gayrimüslim öğrencilerle karma olarak yapılacak olmasının, Osmanlı Devleti’nin Osmanlıcılık ideolojisini aşılamaya çalıştığı dönemde kendisine avantaj sağlayacağı düşünülmüştür. Yabancı dil öğrenerek yeniliklere uyum sağlaması konusunda umut 38 vaad etmiş olsa da dış müdahaleler neticesinde öğrenciler hedeflenen Osmanlıcılık ideolojisinden çok, Avrupa kültürüne hayran kendi kimliklerinden uzak bir düşünce tarzına eğilim göstermeye başlamıştır. Bu durumun anlaşılması üzerine II. Abdülhamit döneminde okul yönetimine ve ders müfredatına müdahale edilerek Türk asıllı bir müdür atanmış, derslerdeki Türkçe yoğunluğu arttırılmıştır (Baytal, 2000). Mekteb-i Sultani günümüzde dahi Galatasaray Lisesi olarak devam etmektedir. Farklı alanlarda bu okuldan mezun olan başarılı bireyler yetiştirmiş olan bu köklü eğitim kurumu, Osmanlı Devleti modernlik hareketlerine büyük katkı sağlamış, farklı düşünce tarzlarına sahip bireyleri topluma kazandırmış, Türk eğitim tarihinde önemli bir yere sahip olmuştur (Koçer, 1992). 2.3.7. Darülfünun Eğitim sisteminin modernizasyonu girişimlerinin yükseköğretim derecesindeki ürünü olan kurulan darülfununun, dini eğitimin baskın olduğu medreselerden farklı olarak pozitif bilimlerin baskın olduğu bir anlayışın hakim olduğu kurumlardır. Darülfununun kurulmasında Osmanlı Devleti’nin modernleşme adımlarından biri olan yurtdışına öğrenci gönderme faaliyeti ilk meyvelerini de vermeye başlamıştır. 1857 yılında gönderilen öğrenciler burada aldıkları eğitim sayesinde darülfünundan okutulacak dersleri belirlemiş, eğitim kitaplarını hazırlamak için Encümen – i Daniş‘te görev almışlardır (İhsanoğlu, 1990). 1865 yılında sebebi bilinmeyen bir yangın sonucunda darülfünun eğitim – öğretime kapanmak zorunda kalmıştı (Akyüz, 2008). 1869 Darülfununun ikinci kez açılması Osmanlı yönetiminin modernleşme adına batılı tarzda eğitime olan inancını ve gayretini gözler önüne sermekteydi. Üç sene eğitim verecek olan darülfunun Hikmet (felsefe) ve Edebiyat İlm – i Hukuk ve Ulum – Tabiiye ve Rizaziye bölümlerinden oluşmaktaydı. 1873’te dinsizlik suçlamalarının baskısıyla tekrar kapanan darülfünun üçüncü kez Galatasaray sultanisi dahilinde şube olarak açılmış 1881 yılında kapatılmıştır(Akyüz, 2008). Osmanlı devleti modernlik adımlarının eğitimden geçtiğini görmesine rağmen darülfünun batılı 39 tarzda eğitim anlayışı, eğitimde eskiyi yaşatan çevreler tarafından hoş karşılanmaması, alışılagelmiş zihniyetin tam anlamıyla pozitif bilimlerin etkisini kavrayamamasından dolayı gelişme ve başarılar elde edilememiştir. 2.4. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MESLEKİ VE TEKNİK EĞİTİM KURUMLARI Osmanlı Devleti Avrupa devletlerinin bilimsel ve teknik ilerlemesi karşısında eski gücünü yitirmeye başlamıştır. Avrupalıların modernleşerek iktisadi ve sosyal yapılarda rakiplerinin üstüne gitmesi ve hatta rakiplerini sömürge çabalarına girişmesi dünya iktisadi ve siyasi yapısında öncü konumda bulunan Osmanlı Devleti’nin kendi ilerleyişlerinden geride kalmasını fırsata dönüştürmek istemişlerdir. Avrupalıların eğitimde, iktisatta ve siyasette modernleşme hızları gün geçtikçe artmakta, bu gelişmelere paralel olarak yeni coğrafyaları gözlerine kestirmeye başlamalarına sebep olmuştur. Modern eğitim çalışmalarıyla hem sivil hem askeri alanda önemli ilerlemeler kaydeden Avrupalılar öncelikle güç denemelerini Osmanlı topraklarına saldırarak test etmişlerdir. Osmanlı Devleti ise bu gelişmelere kayıtsız kalmış, bu sebeple savaş alanlarında yeni teknik ve yöntemlere karşı savunmasız duruma düşmüştür. Yine Avrupalıların sanayileşme adımlarını hızlı şekilde atması sonucunda hem daha fazla hammadde kaynağına ihtiyaç doğmuş hem de artan üretimi pazarlayacak yeni pazarlar arayışına girmelerine neden olmuştur (Kurt, 2013). Osmanlı Devleti’nin üzerinde zaman geçtikçe artan iktisadi ve siyasi baskılar devletin köklü yapısının bozulmasına uzun yıllardır izlemiş olduğu kendine yeterli olma ekonomi politikasındaki dengenin kaybolmasına yol açmıştır. Osmanlı Devleti, dünyada değişen dengelerin kendi aleyhine cereyan ettiğini fark ederek gerekli yenilikleri yapmak için harekete geçmiş olsa da değişen dengelerin hızını yakalamak oldukça zor görülmekteydi. III. Selim dönemi ile başlayan Osmanlı yenileşme hareketleri öncelikle Askeri alanın modernizasyonunu hedeflemiştir. Bu anlamda batılı tarzda eğitim verecek askeri okullar açılmış yurtdışından uzmanlar getirtilmiştir. Görüldüğü üzere yenileşme amacıyla öncelik orduya verilmiş olsa da yenileşmenin 40 eğitim yoluyla gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Hatta bu eğitimin de mesleki eğitime yönelik verileceğini de gözden kaçırmamak gerekmektedir. II. Mahmut dönemiyle devam eden yenileşme çabalarında da eğitim ciddi şekilde ele alınarak önemli adımlar atılmıştır (Alkan, 2008). Osmanlı Devleti’nin geri kalmışlığının ancak eğitimin modernleşmesi ve etkili şekilde yaygınlaştırılması yoluyla giderilebileceğini anlayıp kabul eden Tanzimat dönemi kadroları gerçek anlamda devrim niteliğinde çalışmaları hayata geçirmiş, gelecek dönemdeki eğitim sisteminin temelini oluşturan uygulamalar başlatmışlardır. Ancak Osmanlı’daki bu girişim ve gelişmelerin yanında gelişmişlik düzeylerini yükselten Avrupalıların, Osmanlı Devleti üzerindeki emellerini gerçekleştirmek için çaba harcamışlardır. Avrupalıların artan pazar arayışları önemli ticaret merkezi olan Osmanlı’yı yıpratarak açık Pazar haline getirmeye çalışmaları, Osmanlı Devleti’nin gerekli modernizasyon adımları atmasını engellemekteydi. Savaşlar sonucu kaybedilen topraklar ve insan kaynağı ekonomisinin tarıma dayandığı Osmanlı’yı daha derin iktisadi krizlere itmekteydi. Modern yollarla hammadde üretimini de sağlayan Avrupa ve Amerika, Osmanlı Devleti’nin dış ticaretini de düşürmüştü. II. Abdülhamid tahta çıktığı dönemde Osmanlı iktisadi yapısını çöküş içindeydi (Eldem, 1994). Sultan Abdülhamid devlet gelirlerinin çoğunun dış borçlara ve askeri alana ayırmak zorunda kalsa da bu dönemde eğitime de bütçeden pay ayırmayı ihmal etmemiştir. II. Abdülhamid’in ekonomik kalkınmayı da sağlayabilmek için mesleki ve teknik okulları faaliyete geçirmek istemiştir. Özellikle tarımda modern uygulamaları öğrenerek ülke sathına yaymayı amaçlayan II. Abdülhamid ziraat mektepleri ve numune çiftliklerini kurarak modern tarım uygulamaları ile verimliliği arttırmaya çalışmıştır. Sanayi devrimini gerçekleştiren devletlerle olan teknik geri kalmışlığı ve üretim hızındaki açığı kapatabilmek için sanayi mekteplerinin kurulmasına itina göstermiş, Osmanlı ticaretinin gelişmesi maksadıyla ticaret mektepleri ve lisan mekteplerinin açılmasını sağlayarak Osmanlı’nın geri kalmışlığını batılı tarzda eğitim müfredatına sahip yurt dışında eğitim almış Türklerin de eğitim verdiği mesleki ve teknik okullardaki çalışmaların ülke sathında uygulanarak aşmak istemiştir (Demirel & Kaya Doğanay, 2011). 41 2.4.1. Ziraat Mektepleri Osmanlı Devleti tarıma uygun son derece verimli iklim ve toprakları bulunan bir coğrafyada bulunmaktaydı. Ekonomisinin alt yapısı da bu nedenle tarıma, tarımsal üretime dayanıyordu. Hatta Osmanlı Devleti için tarım hayati bir unsurdu Örneğin; ordu ihtiyacının büyük bölümünü oluşturan Tımarlı Sipahi birliklerinin en önemli gelirlerinin bulundukları bölgelerdeki çiftçilerinden alınan vergiler olduğu bilinmektedir. Osmanlı Devleti için hayati derece önemli olan tarımda modernleşme ilk olarak 18. yüzyılda İngiltere’de başlamıştır. Verimliliği arttırabilmek için tarımsal malzemelerde teknik donanımı geliştirmişler, birim alandan alınan ürün miktarını ve kalitesini arttırmak, üretimde devamlılığı sağlamak için gübreleme yöntemini geliştirmişlerdir. Tarımsal faaliyetlerin diğer kolu olan hayvancılıkta ise ırk ıslahını ve bakım yöntemlerini daha bilimsel yollarla yapmayı keşfederek yine verimliliği artırarak üretimdeki kaliteyi yukarı çekmeyi ve istikrarı sağlayabilmişlerdir. Bu önemli bilgi ve becerileri topluma yaymak için eski tarımsal eğitim metodu olan atadan, aileden öğrenme yerine modern tarzda okullar kurup bu okullarda halka modern tarımsal yöntemlerin eğitimlerini vermeye başlamışlardır (Toruk, 2013). Avrupa’da yaygınlaşan modern tarım uygulamalarının ülkelerin gelişmişlik düzeyini doğrudan ilerlettiği dönemde, Osmanlı Devleti’nde tarım hala geleneksel yöntemler ile yapılmaya devam ediyordu. Toprağa bağlı üretimin devam ettiği Osmanlı’da hala karasaban ile toprak sürülüyordu. Tarım ürünlerinde stratejik yetiştiricilik yapılmıyor, suni gübreleme tekniği bilinmiyordu. Toprağı ekmek için kullanılan teçhizatlar el kol emeğine dayanıyor, toprağın verimliliğini kısıtlıyordu. Osmanlı çiftçileri yeterli düzeyde bilinçli olmadıklarından verimli toprakların nadasa bırakılması uygulaması tarımsal verimde dalgalanmalara sebep oluyordu. Avrupa’da bu sorunların aşılarak bilinçli modern tarımın uygulaması, Osmanlı’yı en güçlü olduğu alanda geride bırakması yalnızca tarımda değil iktisadi, siyasi, askeri alanda geri kalmaya itiyordu. Osmanlı Devleti Avrupalılarla açılan bu aranın kapatabilmesi için öncelikle zirai bürokrasi kurmayı hedeflemişti. Bu hedef doğrultusunda önce ‘Ziraat ve Sanayi Meclisi’ adıyla bir komisyon oluşturuldu. Daha sonra Meclis-i Umur- Nafia gibi ziraatı geliştirmek için atılacak modern adımlara ilişkin politikaların belirlenmesi, 42 Avrupa’nın takip edilerek gelişmelerin Osmanlı’da tatbik edilmesinin sağlanması gibi görevleri üstlenen yapılar kuruldu (Koç, 2005). 19. yüzyıl ortalarına gelindiğinde dahi Osmanlı Devleti’nin vergi gelirlerinin %40’nı tarım üzerinden alınan öşür ve arazi vergisi oluşturmaktaydı (Quataert & Zürcher, 2017). Kurulan komisyonların hazırladığı raporlar ile İstanbul ‘da kurulacak bir tekstil fabrikasına hammadde sağlayabilmek için 1847 yılında kaliteli pamuk üretimi yapmak, diğer tarım ürünlerinin yetiştirilmesinde yeni yöntemlerin öğretilmesi için Ayamama çiftliğinde ilk ziraat mektebinin açılmasına karar verilmiştir. 1850 yılına gelindiğinde Osmanlı mali yapısındaki dar boğaz sebebiyle okulun masrafları ağır gelmiş, yaklaşık üç yıl sonra ilk ziraat mektebi kapatılmıştır. II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde başarısızlıkla sonuçlanan tarımda modernleşme adımları Sultan Abdülhamid’in geniş perspektifi sayesinde tekrar gündeme gelmiştir. Kendisinin de özel olarak ilgi duyduğu ziraat alanında bizzat şahsına ait arazide tarımsal üretim ile uğraşmış, bu arazide 400 kişilik bir okul dahi kurmuştur (Kaya, Bulut, & Kaya, 2009). II. Abdülhamid’in ziraate verdiği önem sayesinde 1877 yılında modern ziraat eğitimi verilecek bir okulun kurulması ve mezunlarının tarımdaki dönüşümü sağlanarak kalkınmada ilerleme kaydedilmesi istenmiştir. Ancak 93 harbi olarak bilinen 1877 Osmanlı – Rus Savaşının etkisiyle okulun yapılarak faaliyete geçmesi askıya alınmıştır. Savaşın bitmesi ve etkisinin azalmasıyla zirai alanda tanzimatla birlikte temelleri atılan kurumsallaşma girişimleri çerçevesinde 1880 yılında ziraat ve sanayi odalarının kurulmasını sağlamıştır. Modern ziraat eğitiminin verilmesi için II. Abdülhamid döneminde açılan ilk ziraat mektebi Edirne’de 1881 yılında açılmıştır. Açılan bu okul eğitim faaliyetlerini kısa bir süre sürdürebilmiş daha sonra 1887 yılında Selanik Ziraat Mektebi açılmış, bu mektepte tarımsal üretim için modernleşme çalışmaları ciddi şekilde yürütülmüş, ömrü II. Meşrutiyete kadar sürmüş ve yüksekokul derecesinde bir eğitim kurumu olmuştur. Ancak Selanik’in Osmanlı’dan çıkmasıyla okulun faaliyetleri son bulmuştur (Kaya, Bulut, & Kaya, 2009). Ziraat mektepleri içinde hiyerarşi olarak üst derecede bulunan Halkalı Ziraat Mektebi ise 6500 dönümlük bir arazi üzerine 1884 yılında inşa edilmeye başlanmış, 1891’de Baytar Mektebi öğrencileriyle eğitim faaliyetine geçmiştir. 1892 yılında 43 ziraat bölümüne öğrenci alımı yapılarak 16-22 yaş arası çiftçi kökenli gençler 3 yıl süreyle modern ziraat eğitimi alarak, tarımda modernleşmeyi ülke sathına yayma hedefiyle Avrupa’dan geri kalmışlığın önüne geçilebilecekti. Zirai alanda modernleşme konusunda II. Abdülhamid özel tarımsal bilgi ve beceri isteyen arıcılık, ipekböcekçiliği, bağcılık gibi alanlarda ihtisas yapılması için açılan ziraat mekteplerini artırarak değerli tarımsal ürünlerin yetiştirilmesi için önemli adımlar atmıştır. Bu adımlardan en önemli 1888 yılında Bursa’da açılan ‘Harir Darültalimi’ ipekböcekçiliği konusunda özel eğitim veren ve ipekçiliğin verimliliğimi arttırarak ekonomiye katkı sağlanmasına yönelik devlet teşebbüsü olarak tarihe geçmiştir (Vurgun, 2018). II. Abdülhamid’in ziraat mekteplerinin yanında Numune Tarlaları açarak çiftçilerin bu tarlalarda modern metodları uygulayarak verimliliklerini nasıl arttırılacağına ilişkin örnekler gösterilmiştir. Numune çiftçiliklerinde yurtdışından getirilen teçhizatların denemeleri yapılarak çiftçilere tanıtılmış, modern tarım halka özendirilmeye çalışılmıştır. Avrupalıların 18. yüzyıldan itibaren hızlı şekilde ilerlediği modern tarım, Osmanlı Devleti gibi bir tarım ülkesinde ancak 19. yüzyıl. ortalarına gelindiğinde fark edilmiş, Tanzimat döneminde istenilen ölçüde atılımlar hayata geçirilememiş ancak II. Abdülhamid’in tahta çıkmasıyla Osmanlı’nın zor şartlarına rağmen ziraat alanına ciddi şekilde eğilinilmiştir. Kurumsallaştırılarak ziraat konusunda farkındalığı arttırmanın yanında II. Abdülhamid çiftçilerin modern tarıma uyum sağlayabilmesi için özellikle çiftçi çocuklarını ziraat mekteplerinde eğitme ve bunun sonucu olarak modern tarımı yayma amacı taşımıştır (Koç, 2005) 2.4.1.1. Halkalı Ziraat Mektebi II. Abdülhamid’in Osmanlı tahtına çıktığı zor yıllarda modernleşme ve ziraat üzerine çalışılması gerekliliği bilinci önceden beri vardı. II. Abdülhamid 1877 yılında bir ziraat mektebinin açılması için girişimde bulunmuş ancak savaş şartları buna izin vermemiştir. Savaş şartlarının dinginleşmesi sonrası 16 Ağustos 1883 tarihinde İstanbul’da açılmak istenen Ziraat Mektebi girişimleri başlamıştır. Halkalı civarında 6500 dönümlük arazi Mısırlı Hurşit Paşa’dan satın alınmıştır. 1884 yılında Halkalı 44 Ziraat Mektebi Nizamnamesi yayınlatarak okulun teşkilatlanması ve oluşumu ilan edilmiştir. 59 maddeden oluşan nizamnamenin ilk bölümü okulun yapısı ile ilgili maddeleri içermekteydi (Demirel & Kaya Doğanay, 2011). Nizamnamenin ilk maddesi modern tarım yöntemleri ile üretimi gerçekleştirilecek çiftçilerin yetiştirilmesi için okulun konumunu ve yatılı eğitimin verileceğini belirtmiştir. Nizamnamenin dördüncü maddesinde ücretli ve ücretsiz öğrencilerin okula kabul edileceği belirtilmiş okulun finansmanının bir kısmının da bu yolla karşılanacağı belirlenmiştir. Nizamnamenin 5. ve 15. maddelerinde okula alınacak öğrencilerin hangi sınavlardan geçeceği, yaş aralıkları, öğrencilerde aranılacak şartlar belirtilmiştir. Ziraat mektebinde verilecek eğitim ve öğretimdeki maddelerde 20 ve 21. madde teorik kısım ve uygulamalı kısım olarak iki madde halinde kaleme alınmıştır. Bu iki maddeye göre okulda uygulamalı ve teorik eğitim iç içe verilerek öğrencilerin pratikte de almış olduğu eğitim mezuniyet sonrası çiftçilikte birebir uygulama fırsatı bulacaktır (Yıldız, 2012). Halkalı Ziraat Mektebinin Nizamnamesi yayınlandıktan bir yıl sonra inşası başlamış 1891 yılında baytarlık kısmı açılarak eğitime geçmiştir. 1892 yılında Ziraat bölümü açılarak öğrenci kabul edilmiştir. Ziraat bölümünde modern ziraat eğitimi için yoğunlaştırılmış teorik ve uygulamalı dersler tatbik edilmiştir. 45 Tablo 2.2: Ziraat ve Baytar Mektebi Ziraat Bölümü’nün Üç Yıllık Ders Programı Okutulacak Konular Öğretmen İsimleri Kaç sene Okutula cağı 1. sene ders saati 2. sene ders saati 3. sene ders saati İlm-i cebir; fen mekaniği, İlm-i hendese; fenn-i mesahe-i zemin, resm-i hat Ethem Bey 2 80 64 İlm-i kimya-ı umumi ve zirai Arif bey 3 64 32 32 Fenn-i ziraat Ağaton efendi 3 48 48 32 Bağcıvanlık ve fenn-i isticâr-ı müsmireve ormancılık Mazhar bey 3 32 32 64 İlm-i hendese-i ziraat, tathir-i arazi ve saki ve irva Aram efendi 3 32 32 32 Hayvanat-ı muzirra ve nafia, arıcılık veİpekcilik Zakaryan efendi 2 32 32 İlm-i nebatat 2 48 48 İlm-i hikmet-i tab‘iye ve ilm-i alâim-i cûye Hudaverdi efendi 2 64 32 Ma’deniyat ve ilm‘ül-tabakat‘ül arz 2 32 32 Usûl-ı muhasebe-i ziraiye ve coğrafyaıZiraiye 2 32 32 İlm-i hayvanat ve fen-i idare-i mevaşi İsterati efendi 3 32 64 32 Ziraata ve araziye ve ormanlara muteallıkkavânîn ve nizamât Şevki efendi 1 48 İlm-i servet ve ilm-i idare-i ziraat 2 32 64 Zayi’-i ziraiye 1 64 Bağcılık 1 32 İlm-i hıfzısıhha 1 32 Lisan-ı Fransevî 3 64 32 32 Fenn-i furusiyyet 1 32 Fenn-i bayatari 1 48 Yekun 3 544 544 528 Kaynak: Muammer Demirel- Fatma Kaya Doğanay, Osmanlı’da Ziraat Eğitimi: Halkalı Ziraat Mektebi, 2011 46 II. Abdülhamid döneminde kurulan ziraat mektepleri arasında üst kademede bulunan Halkalı Ziraat Mektebi, Avrupa’dan ithal edilen modern teçhizat ve makinelerle Osmanlı tarımının modernleşmesinin yanında eğitimde de batılı tarzda modelin mesleki okullarda uygulanmasında önemli yere sahiptir. 2.4.1.2. Ankara Numune Tarlası ve Çoban Mektebi II. Abdülhamid döneminde mesleki eğitim kurumlarından biri olarak açılan Ankara Numune Tarlası ve Çoban mektebi 1898 yılında çiftçilere tarımda modern uygulamaların öğretilip bir başka tarımsal faaliyet olan hayvancılık konusunda da modern usullerle hayvancılık yapılması konusunda bilinç kazandırılarak çiftçileri teşvik edecek bir eğitim kurumu olarak faaliyete geçirilmiştir. 726 dönümlük araziye sahip okulda öğrencilere ve halka sulama, suni çayır oluşturma ve kaliteli tohum dağıtılması çalışmaları yapılıyor aynı zamanda Ankara yöresinde yoğun olarak yapılan tiftik keçiciliği için ıslah çalışmaları yapılmaktaydı. Eğitim kadrosunda yurtdışına öğrenci göndererek Avrupa’daki gelişmelerin Osmanlı’ya transfer edilmesini güden politika sonucunda yetişmiş, Fransa’da ziraat eğitimi almış Agotan Efendi ve Halkalı ziraat mektebi mezunları da bulunmaktaydı (Keskin, 2010). Mektepte geniş arazilere farklı tarım ürünleri ekilerek yerli kovancılık faaliyetleri yapılmaktaydı. İpekböcekçiliği için kullanılan dut ağacı yaprakları elde etmek içinde bir dut fidanlığı kuruldu. Ziraat’ın daha modern yollarla ve verimli şekilde yapılabilmesi adına Halkalı Ziraat Mektebi’nde olduğu gibi burada da yurt dışından getirilen yeni tarım teçhizatları denenerek halka tanıtılmaktaydı. Amerika ve Avrupa’da kullanılan makineler gümrük vergisinden muaf tutularak getirilip mektepte deneniyordu. Bu denemelerden biri olarak Amerikan menşeili bir firmadan getirilen Harman makinaların istenilen nitelikte olmadığı ziraat memurlarının muayeneleri sonucunda ortaya çıkmış, harman makineleri iade edilmiştir (Keskin, 2010). 47 II. Abdülhamid’in demir yollarını yaygınlaştırma girişimi sonrası Ankara çevresindeki demir yollarının da yakınında kurulan Numune Tarlası ve Çoban mektebi İç Anadolu Bölgesinde tarımın modernleşmesi ve çiftçilerin mahsullerindeki verimin arttırılması için önemli vazifeler üstlenmiş, aynı zamanda hayvancılık kapsamında da eğitim vererek bu alanı geliştirmek kapsamında öncü olmuş bir eğitim kurumudur. Ziraat Mektepleri arasında üst konumda bulunan Halkalı Ziraat Mektebi mezunlarının da okulun eğitim kadrosunda olması ayrıca mesleki okulların faaliyetleri ve mezunlarının istihdamı noktasında da önemli bir noktadır. Osmanlı eğitim politikaları kapsamında uzun yıllardır süren yurt dışına öğrenci gönderme ve batılı tarzda eğitim modelini Osmanlı’ya taşıyan girişimin bir sonucu olarak da mektebin ilk müdürünün Fransa’da eğitim gören ardından çeşitli vazifelerde bulunan bir şahsın olması istenilen bu girişiminde başarılı bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. II. Abdülhamid dönemi ve geçmiş Osmanlı eğitimi modernleşme çalışmalarının görünürlük kazandığı mesleki eğitim kurumu olan numune tarlası ve çoban mektebi 1908 yılında ziraat mektebine dönüştürülerek faaliyet göstermiştir (Kılınç, 2013). 2.4.1.3. Hüdavendigar Hamidiye Ziraat Mektebi 1891 yılında Hüdavendigar vilayetinin merkez şehri olan Bursa’da II. Abdülhamid tarafından Hüdavendigar vilayetinde çiftçilik ile uğraşan kişilerin çocuklarına modern teknik ve usullerle ziraat eğitimi verilmesi için ‘Hüdvendigar Hamidiye Ziraat Mektebi’ açılmıştır. Mektebin kurulması için önceden gayet ayrıntılı bir şekilde planlama yapılmıştır. Ziraat mektebinin teşekkülü, kullanılacak teçhizatın belirlenmesi ve tedarik edilmesi gibi konular tek tek ele alınmıştır. Okulun binası oldukça kaliteli ve dönemin mimari yapısının en güzel örneklerinden biri olarak inşa edilmiştir. Yaklaşık 956 dönümlük bir arazi üzerine kurulan ziraat mektebinin dahilinde bir uygulama çiftliği ahırlar ve ambarlar bulunmaktaydı. 60 öğrencilik kontenjanı olan mektepte ücretsiz ve yatılı eğitim verilmek istenmiş, idari yapısı da buna uygun olarak şekillenmiştir. Anadolu’da en zengin ikinci Osmanlı şehri olan Bursa’da verimli tarım arazileri ile tarımsal üretim yoğun olarak gerçekleşmiştir 48 (Quataert, 2006). Arpa, buğday gibi tahılların üretiminin yanında sebze ve meyve yetiştiriciliği de ileri seviyede yapılmaktaydı. Ziraat Mektebinin Bursa’da açılmasının nedenlerinden biri de bu tarımsal faaliyetleri daha fazla geliştirerek devamlılığı sağlamak olmuştur. Mektebin eğitim kadrosuna nitelik olarak değerli hocalar kazandırılmak istenmiş yurt dışından ziraat alanında eğitim gören hocalar ve Halkalı Ziraat Mektebi mezunu hocalarını Bursa’da görevlendirilmiştir. Bursa’da gerçekleştirilen tarımsal faaliyetleri de göz önüne alınarak oluşturulan müfredatta öğrencilere meyvecilik, bağcılık, sebzecilik gibi alanlarda dersler uygulamalı ve teorik olarak verilmiştir. Gayrimüslim ve Müslüman -Türk çiftçi çocuklarının birlikte yatılı olarak eğitim aldığı mektepte II. Abdülhamid’in ‘Osmanlıcılık’ ideolojisinin de güdüldüğü görülmektedir. Osmanlı Devleti’nde üçüncü büyük ziraat mektebi olarak faaliyet gösteren Hüdavendigar Hamidiye Ziraat Mektebi’nde hayvancılığın gelişmesi içinde girişimlerde bulunularak çok sayıda büyük ve küçükbaş hayvan ıslahı yapılmak istenmiş, kümes hayvancılığının da geliştirilmesi için çalışmalar yapılmıştır. Kümes hayvanlarının kalitesinin arttırılması ve sayısının çoğaltılması için yurt dışında kuluçka makinesi ithal edilerek ziraat mektebinde kullanılmıştır (Vurgun, 2018). Mektebin finanse edilmesi noktasında Bursa Ticaret Odası’nın katkısını da ifade etmek gerekmektedir. Ziraat alanında modernleşme girişimlerinin bir diğer ayağını oluşturan ziraat bürokrasisinin de ziraat meslek eğitimine verdiği katkılarla birbirini tamamlayıcı unsurlar olarak ortaya çıkmıştır. II. Abdülhamid döneminde ziraat mekteplerine verilen önem tarımın ekonomik yapının temelini oluşturduğu Osmanlı’daki değerini göz önüne sermekte kurulan ziraat mekteplerinin bulundukları bölgenin üretim ve ticari özelliklerine uygun müfredatla eğitim verdiğini görmekteyiz. Ziraatteki gelişmelerin Osmanlı Devleti’nin tüm ekonomik alanlarına göstereceği etki ile bir bütün olarak düşünüldüğü çıkarımı ile tarımsal üretimin modernleşme hareketlerinin odak noktalarından biri olduğunu anlamaktayız. Mesleki ve teknik eğitim kurumu olarak ziraat alanında faaliyet gösteren Hüdavendigar Hamidiye Ziraat Mektebi dönemin gözde eğitim kurumlarından biri olmuştur (Vurgun, 2018). 49 2.4.2. Sanayi Mektepleri 19. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’nde sanayi, Avrupa’da yaşanan sanayi devrimi gelişmelerinden uzak geleneksel yöntemler ile yapılmaya devam ediyordu (Martal, 1992). Osmanlı Devleti’nde sanayi sektörünün ana dalını oluşturan pamuklu dokuma sanayi ürünleri 1828 yılından itibaren ithal edilen ürünler haline gelmişti. Sanayi devrimiyle kendine yeni pazarlar arayışına giren İngilizler Osmanlı ile yapılan 1838 serbest ticaret anlaşması ile sanayileşmenin güçlü etkisiyle fazlasıyla ürettiği malları Osmanlı iç pazarına sokmayı başardı. Bunun sonucunda Osmanlı’nın hala eski yöntemlerle sürdürmeye çalıştığı sanayi üretimi darbe almaya başlamıştır. Osmanlı’nın yerli üreticiyi korumak için uyguladığı ‘Yedi Vahid’ usulünün sarsılarak kalkmasından sonra gümrük vergilerindeki ağır şartlardan da kurtulan Avrupalı devletler ürettikleri mallarla Osmanlı piyasasını alt üst etmiş, Osmanlı’dan ihraç ettiği ucuz hammaddelerle üretimdeki kârlılığını arttırmıştır (Martal, 1992). Ekonomik yapının Avrupalıların istilası altında olduğu bu dönemde Osmanlı Devleti, sanayileşmenin gerekliliğinin farkına vararak sanayileşme adına adımları atmaya başlamıştır. Bu adımlardan biri olarak ‘Meclis-i Umur-u Nafia Nezareti’ kurulmuştur. Ekonomideki çöküşü engellemek amacıyla sanayileşmenin gerçekleşmesi için yurtdışından uzmanların getirtilmesi ve yurtdışına öğrenci gönderilerek eğitim aldırılması girişimlerinde bulunulmuştur. Sanayileşme hedefleri doğrultusunda sanayide çalışacak teknik bilgi ve yeterliliğe sahip elemanların yetiştirilmesi için ilk olarak 1847 yılında Yeşilköy’de bir tarım okulu açılarak ihtiyaç olan insan kaynağı yetiştirilmeye çalışılmıştır. Ancak bu okul kısa zamanda kapatılmıştır. Özellikle ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için açılan yeni fabrikalarda çalıştırılmak için eğitimli teknik elemanlara duyulan ihtiyaç, 1848’de Zeytinburnu Sanayi Mektebi açılarak giderilmek istenmiş ancak okul öğrenime başlayamamıştır. (Kurt, 2013). Mali kaynaklardaki yetersizliklerin ve tecrübeli eğitmenlerin eksikliğinden kaynaklanan bu başarısız girişimler Mithat Paşa’nın ıslahhaneleri açmasına dek istenilen neticeleri verememiştir (Şişman, 2008). 50 Osmanlı Devleti sanayileşme hareketlerinde önemli yere sahip olan 1863 yılında oluşturulan ‘Islah–ı Sanayi Komisyonu’ Osmanlı esnafını destekleyerek şirketler kurmasını sağlamak, sanayi mekteplerinin açılmasını sağlamak gibi görevler üstlenmiştir (Martal, 1992). Mithat Paşa tarafından kurulan ıslahhaneler savaşlardan sonra öksüz – yetim kalan küçük çocukların alınarak barındırıldıkları, göçler sonucu zor durumda kalan ailelerin çocuklarının eğitilerek topluma kazandırılmak istendiği bir kurum olması dışında Osmanlı’nın sanayileşme adımlarında ihtiyaç duyduğu nitelikli teknik eleman kaynağı olarak da vazife görecekti (Koç, 2007). 1868 yılında ‘Mektebi Sanayi’ ıslahhanelerde bulunan 13 yaşından küçük elli öğrenci ile İstanbul’da eğitime başlamıştır. Ancak yaklaşık altı yıl sonra sanayi mektebi olma işlevini kaybetmeye başlayarak önemini yitirdi (Semiz, 2004). II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde birçoğu kapanan yada işlevini kaybeden sanayi mektepleri 1868 yılında yayınlanan nizamnameye bağlı kalmanın yanında dönüşüm geçirerek tekrar gündeme gelmiştir. 1882’de II. Abdülhamid’in adına ithafen ‘Hamidiye Mektebi Sanayi Alisi’ olarak düzenlenmiştir (Semiz, 2004). Sanayi mekteplerinin yurt genelinde yaygınlaşması ile sanayileşmeye katkı sağlanacak, ekonomik göçün Ermeni ve Rumların eline geçmesi engellenecekti (Vurgun, 2018).Müslüman – Türk halkın eğitilmesi hedeflenen Hamidiye Sanayi Mektepleri geliştirilip ıslah etmek maksadıyla ‘Heyeti Teşvikiye Sanayi’ kurulmuştur (Kurt, 2013). Ekonomik sıkıntılar dolayısıyla yeterli düzeyde hayata geçirilemeyen sanayi mektepleri, 1890’lı yıllara gelindiğinde tekrar faaliyete geçirilmiştir. Genel kültür ve sanat kollarından teşkil olan sanayi mekteplerinde Darülmuallim mezunlara, kalifiye ustalar ve sanayi mektepleri mezunları coğrafya, tarih, hendese dersinden, terzilik, kunduracılık, dokumacılık, tornacılık gibi mesleki dersler vermekteydi (Vurgun, 2018). II. Abdülhamid döneminde yurt genelinde yaygınlaşan ve talep gören sanayi mekteplerinden İstanbul Sanayi Mektebine yabancı uzmanlar getirtilmiştir. Fransız Servivor Fen Muavinliğine, Lusak marangozhaneye, Mister demirhane şeflik kadrosuna getirtilmiştir. Sanayileşme hareketlerinde Osmanlı, sanayi eğitimine önem vermiş bu önem II. Abdülhamid döneminde zirveye varmıştır. Sultan Abdülhamid’in 51 sanayi mektepleri ile Müslüman – Türk bir orta sınıf yaratma çabası ekonomik kalkınma adına önemli adımlardır (Martal, 1992). 2.4.2.1. İzmir Sanayi Mektebi Osmanlı Devleti’nde 19.yüzyılın ikinci yarısında yabancılar ve azınlıklar iktisadi ve sosyal alanda da etkinliklerini arttırmıştır. Bu etkinlik Müslüman – Türk yabancılar konusunda güçsüz düşmesine sebep oluyordu. Yabancıların ve azınlıkların iktisadi faaliyetlerde kurmuş olduğu üstünlük eğitim – öğretim alanında da kendini gösteriyordu. Milli kimliklerine ve dinlerine göre açtıkları okulların sayısı zaman geçtikçe yükseliyordu. Bu nedenle yabancıların etkin olduğu İzmir’de 1858 yılında ortaöğretim seviyesinde ders verecek mekteb-i rüşdiyenin açılması sağlandı. Osmanlı’da mesleki okulların açılmasının mimarı olan Mithat Paşa, İzmir’de de ıslahhane açılması sonrasında 1874 yılında Mektebi Sanayi’yi açmıştır. Öğretim süresi 5 yıl olarak belirlenen mektebi sanayinin ilk mezunları 1879’da verilmiş, 1889’a kadar 10 yıl içerisinde 306 mezun vermiştir. II. Abdülhamid döneminde ‘milli’ sanayileşmeyi sağlayabilme adına’ Hamidiye Sanayi Mektebi Alisi’ olarak yapılandırılan kurumlarda ağırlıklı olarak Müslüman- Türk çocukların eğitim alarak yerli teknik eleman ihtiyacını karşılamaya yöneldiğini görmekteyiz. 1894 yılında İzmir Sanayi Mektebi’nde okuyan öğrencilerin yapısı şöyleydi(Martal, 1992). Tablo 2.3: İzmir Sanayi Mektebi’nde Okuyan Öğrenci Sayıları ve Dağılımı İslam Rum Ermeni Toplam Musiki heyeti 138 11 1 150 35 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf 4. sınıf 5. sınıf 70 28 25 20 7 Kaynak: Abdullah Martal, XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir ve Çevresinde Sanayi ve Ticaret, 1992 52 İzmir Sanayi Mektebi’nde zamanın gereklerine ve ihtiyaçlarına uygun meslek dallarında eğitim verilmekteydi. Okulun finansmanı İzmir’de bulunan 1 han ve 20 dükkan binaları ve bağ, bahçelerden alınan kiralarla sağlanıyordu. Kısıtlı finans kaynakları ile giderlerini karşılamaya çalışan okul, gelişim kaydedemeyerek yükselen öğrenci sayısına karşı artan maliyetleri karşılamak için 1889 sonrası piyangolar düzenleyerek elde edilen kaynaklar ile oteller ve hamamlar yaptırarak sürekli gelir elde etmeyi başarmıştır. Belediye gelirlerinin % 2’lik kısmının da sanayi mekteplerine ayrılması ile okulun gelir – gider durumunda olumlu gelişmeler olmuş hatta kâra geçtiği görülmüştür. II. Abdülhamid döneminde üzerinde önemli şekilde durulan ve milli politikaları gerçekleştirmek için bir adım olan sanayi mekteplerinin açılarak ülke genelinde yayılmasını sağlamak, ekonomik kalkınmanın sanayileşme ile sağlanacağına olan inanç ve sanayileşme için gerekli insan kaynağını yetiştirmek gibi hedefler ile açılan sanayi mektebi, Cumhuriyet döneminde de ortaöğretim kurumu olarak Mithat Paşa Endüstri ve Meslek Lisesi adıyla eğitim öğretime devam etmiştir (Martal, 1992). 2.4.2.2. Konya Hamidiye Sanayi Mektebi Osmanlı Devleti’nde Tanzimat dönemi sonrası sanayileşme adımlarına yönelik girişimler II. Abdülhamid’in tahta çıkmasıyla yoğunluk kazanmıştır. Sanayileşmenin batıda gerçekleştirdiği büyük ilerlemeye benzer şekilde Osmanlı içinde sağlanması isteniyordu. Mithat Paşa’nın girişimleriyle ıslahhanelerin birer eğitim yuvasına dönüştürülmesi projesi Osmanlı Devleti sanayisinin gelişmesi adına da önemli bir adım olmuştur. Osmanlı Devleti eğitim sistemini modernleştirme çalışmaları arasında II. Mahmut döneminden itibaren mesleki ve teknik eğitim alanına yönelik faaliyetler ortaya çıkmaya başlamış, bu faaliyetler dönemin şartlarına göre hayata geçirilmiş ya da sadece girişim olarak kalmıştır. Ancak mesleki ve teknik eğitimin gerekliliği zihinlerde yerini almıştır (Koç , 2007). 53 II. Abdülhamid tarafından himaye altına alınarak geliştirilmeye ve yurt genelinde yaygınlaştırılmaya çalışılan Hamidiye Sanayi Mekteplerinden biri olarak zamanın Konya Valisi Fuat Paşa’nın öncülüğünde 1898-18899 yıllarında halkın desteği ile temelleri atılan Konya Sanayi Mektebi, 1901 yılında açılarak eğitime başlamıştır. Gayr-ı Müslim ve Müslüman fakir, anası babası olmayan çocukların birlikte eğitim görerek topluma kazandırılması için mektepte 3 yıl süre ile çeşitli dallarda mesleki dersler hem teorik hem de uygulamalı olarak veriliyor ayrıca genel kültür dersleri de verilerek okulda yetişen çocuklara hayat karşısında kendilerine yarayacak bilgiler aktarılıyordu. Yurt genelinde yaygınlaştırılarak sanayileşme adımlarının gerekli gördüğü nitelikli eleman ihtiyaçlarını karşılamak amacı taşıyan sanayi mektepleri kuruldukları bölgenin modernleşmesine katkı sunmaktaydı (Karataşer, 2017). Konya Sanayi Mektebi dahilinde bir un fabrikası açılarak öğrenciler fabrikada eğitim almanın yanında üretime katılarak ekonomiye destek oluyordu. Sanayi Mektebi bölgenin özelliklerine göre mesleki alanlarda faaliyet göstermeye çalışıyor bunun için yurt dışından gümrük vergisinden muaf olacak şekilde laik teçhizat ve makineler yetiştiriliyordu. Bu teçhizatları öğrencilere tanıtılıp öğretilmesi için ustaların tecrübelerinden yararlanılmakla beraber İstanbul Sanayi Mektebi mezunları eğitmen olarak geliyor yeni öğrencilere bilgilerini aktarıyordu. Osmanlı’nın kendi açtığı Sanayi mektebinde yetişerek mezun olmuş hocaların memleketin başka vilayetlerinde açılan mekteplerde yeni öğrenciler yetiştirmesi sanayi mekteplerinin kuruluşunun amaçlarını gerçekleştirme noktasında ciddi gelişmeler sağladığını göstermektedir. Savaş dönemlerinde ordunun ihtiyaçlarının karşılanması için üretim yaparak ülke savunmasında da önemli vazifeler üstlenen sanayi mektepleri, kuruldukları dönemden itibaren gelişmeler kaydederek öncelikle kuruldukları bölgelere daha sonra Osmanlı Devleti’nin sanayileşme çabalarına ciddi katkılar yaparak özellikle II. Abdülhamid’in politikalarını uygulamasına yardımcı olmuştur (Karataşer, 2017). 54 2.4.2.3. Anadolu Coğrafyası Dışında Kurulan Sanayi Mektebi :Bağdad Sanayi Mektebi Tanzimat döneminde İstanbul’u merkeze alan eğitimdeki modernleşme adımlarının II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin üç kıtada sahip olduğu geniş coğrafyaya da yaydırılmak istenmiştir. II. Abdülhamid’in eğitimi tüm Osmanlı coğrafyasına yayarak batının gelişmişlik düzeyini yakalama politikası sayesinde topyekün bir modernleşme arayışlarının tezahürü olarak ortaya çıkmıştır. 1890’lı yılların başlamasıyla mesleki ve teknik eğitime verilen önem tekrar canlanmıştır. Anadolu coğrafyası dışında Ortadoğu’daki Osmanlı topraklarından olan Irak’ta imalat sektörüne bağlı sanayi faaliyetleri gerçekleştirilmekteydi. Özellikle dokumacılık ve dericilik kolunda faaliyet gösteren imalat, coğrafyanın ana geçim kaynağı olarak hayvancılıkla uğraşmasının sonucudur. Hayvancılığın yoğun biçimde yapılmasına paralel olarak dokumacılık ve dericilik kolunun hammadde olarak yün ve deriye kolay ulaşılması ile Irak bölgesinde bu alanların önemli bir geçim kaynağı ve pazar olmasını sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nin Irak bölgesinde nüfusun yoğun olduğu, Bağdat, Basra, Musul gibi vilayetler üretiminde yoğun olarak yapıldığı yerler olarak Osmanlı ekonomisine katkı yapmaktaydı (Kurt , 2013). Irak’ta ilk olarak açılan sanayi mektebi günümüz Irak Devleti’nin de başkenti olan Bağdat vilayetinde 1869 yılında Mithat Paşa’nın girişimiyle faaliyete geçmiştir. Osmanlı Devleti’nin geçmişten beri temel eğitim kurumlarından olan Bağdat vilayetinde bulunan medreselerden birinin içine yerleştirilerek eğitime geçen sanayi mektebi daha sonra kendi binasına taşınmıştır. Sanayi mektebinin kendine ait binasının vilayetin en kıymetli yerlerinden olan bu yere yapılmış olması sanayi mektebine verilen değerinde önemli bir göstergesidir. Ancak Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu mali durumlar nedeniyle mektebin tamiratına yeterince özen gösterilmemiş II. Abdülhamid döneminde sanayi mekteplerinin tekrar ele alınması ile 1900 yılında binanın bakım ve onarımları yapılarak yenilenmiştir. 55 Bağdat sanayi mektebinde ilk olarak 5 yıl eğitim süresi ile öğrenci yetiştirilmiştir. 144 öğrenci ile eğitime başlayan sanayi mektebinin halka tanıtımı ve özendirilmesi için çeşitli sosyal faaliyetler yapılmıştır. Demircilik, marangozluk, kunduracılık, terzilik gibi mesleklere yönelik eğitim veren mektepte özel olarak petrol ve gazla ilgili mesleki alanlara dönük eğitimler verilmiştir ki II. Abdülhamid döneminde neft yatakları önemli bir konu olarak ele alınmıştır. Sanayi mektebinden mezun olan öğrenciler vapurlara askeri malzeme üreten fabrikalarda ve bölgedeki çeşitli imalathanelerde çalışarak ekonomiye katılıyorlardı. II. Abdülhamid dönemiyle birlikte mesleki eğitime verilen kıymet daha da artmış Osmanlı coğrafyasında sanayileşmenin modernleşmesinin yaygınlaşarak sağlanması için sanayi mektepleri revize edilmiştir. Kuruldukları bölgenin ekonomik yapısına uygun biçimde şekillenen mekteplerin teşkilatlanması Bağdat vilayetinin günümüzde dahi değerini koruyan ticari alt yapısını geliştirmek adına önemli vazifeler üstlenmiştir. Petrol ve gaz ile üretimi yapılacak ya da bunların kullanılmasının daha verimli olmasını sağlayacak gelişmelerin Osmanlıcılık ideolojisini uygulayabilmek açısından da Bağdat Sanayi Mektebi, Osmanlı eğitimi sistemi içinde mesleki eğitim kurumları arasında önemli bir konuma sahip olmuştur (Kurt , 2013). 2.4.3. Ticaret Mektepleri Osmanlı Devleti ticaret alanında güçlü konumunu Avrupalılar karşısında yitirmeye başlayıp, iç ve dış ticaret dengelerini yabancı devletler ile yaptığı serbest ticaret anlaşmaları neticesinde kaybedince iktisadi çöküş hızlanmıştır. Bu iktisadi çöküşün farkına vararak iktisadi yenilikler ve bu duruma karşı direnç gösterme çalışmaları başlatan Osmanlı yöneticileri memleketin imkanlarını maksimum fayda sağlayacak şekilde kullanarak milli serveti artırmak yönündeki zihinsel yapıyı kabullenmişlerdir. Osmanlı Devleti’nde Müslüman–Türk tebaa devletin kurulmasından itibaren genel olarak askerlik ve memurluk ile ilgilenmiş, ticari faaliyetleri genelde yabancılar ve yerli azınlıklar eliyle yürütmüşlerdir. Daha sonra ticaret ile ilgilenmek isteyen Müslüman – Türk tebaa ya kendilerine ticarette yer 56 bulamamış ya da gerekli donanım eksikliği yüzünden rekabet edememiş ve gayrimüslim tüccarlar tarafından ticaretten uzak tutulmaya çalışılmıştır (Özkul, 2016). Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim tüccarlara Avrupa tüccarı, Müslüman tüccarlara ise Hayriye Tüccarları denilmekteydi (Quataert, 2006). Avrupa tüccarları dış ticaretle yoğun olarak uğraşmıştır. Yabancı dil bilmeleri, ticaret yaptıkları ülkenin ihtiyaçlarını ve kültürleri daha iyi bildiklerinden dış ticarette aktif rol oynamışlardır. Hayriye tüccarları ise genelde imparatorluğun kendi toprakları arasında gelişen ticarette ise yapılan anlaşmalar ve gayrimüslimlere verilen ayrıcalıklar sonucu Müslüman – Türk tüccar yabancı ve gayrimüslim tüccar karşısında rekabet edemez konuma gelmiştir. Ticari faaliyetlerde yabancı tüccarlara karşı devlet tarafından korunup desteklenmeyen Hayriye tüccarı, ticari faaliyetlerden uzaklaşmaya başlamış bu alanda gayrimüslim tüccarlar hakimiyeti sağlamıştır. Müslüman – Türk tebaa çocuklarının da ticaretle ilgilenmesini istememiş çocuklarını asker ya da devlet memuru olmaları için yönlendirmiştir. Ticari ilişkilerin ağırlıklı olarak yabancılara ve yerli azınlıkların eline geçmesi ve ticaretin geleceğinde de gayrimüslim çocuklarının rol oynayamayacağı hissedilince devlet tarafından halkın bir kısmının ticarete yönlendirilmesi ve bu konuda eğitilmesi gündeme alınmıştır. Ticarete gereken önem gösterilerek yerli tüccar yaratma çabası Osmanlı Devleti’nde yükseköğretim seviyesinde bir ‘Ticaret Mektebi’ açılarak sağlanmaya çalışılmıştır. Ticaret mektebinin açılması birçok girişime karşı başarısız olmuş 1861 yılındaki ilk denemeden sonra II. Abdülhamid döneminde 1883 yılında ‘Hamidiye Ticaret Mekteb-i Alisi’ olarak eğitim hayatına başlamıştır. II. Abdülhamid’in her türlü alanda eğitime verdiği önemin göstergesi olarak Osmanlı ticaretindeki Müslüman – Türk eksikliğini giderecek milli tüccar yaratma amacıyla ortaya çıkan ticaret mektebi, Osmanlı Devleti’nin ekonomik kalkınmanın eğitimdeki yapılanma ile sağlanacağına olan inancın ve güvenin sonucudur (Özkul, 2017). 57 2.4.3.1. Hamideye Ticaret Mekteb-i Alisi 1883 yılında II. Abdülhamid’in himayesinde ikinci denemede açılan ticaret mektebi İstanbul’da Ticaret ve Nafia Nezaretine bağlı olarak kurulmuştur. Yükseköğretim derecesinde eğitim kurumu olarak eğitim verecek mektebe rüşdiye mezunu öğrenci kabulü uygun görülmüştür. Diploma sahibi olmayanların ise mektebe giriş sınavına tabi tutularak seçilmesine karar verilmiştir. Bir sanat dalında yahut mağazada çalışıyor olmak koşuluyla derslere dinleyici olarak katılma imkanı da tanınan mektep, ticari alanda yaygın eğitim modelinin de bir örneği gibidir (Özkul, 2016). İdadi ve Fenni bölüm olarak ikiye ayrılan okulda yabancı dil eğitimine önem verilmiş Fransızca zorunlu dil olarak okutulmuştur. Seçmeli olarak Arapça, İtalyanca, İngilizce ve Rumca dersleri verilmesi de ticari ilişkilerde sıkça kullanılan dillerin bunlar olduğunun ve ticari ilişkilerin daha çok bu milletlerle etkileşimle yapıldığının bir göstergesi olmuştur. II. Abdülhamid’in ticari ilişkilerde Müslüman – Türk tüccarların daha çok rol alması ve milli tüccar yaratmak istemesi neticesinde himayesinde kurdurduğu ticaret mektebi Cumhuriyet dönemine kadar uzanan bir etki ve temel oluşturmuştur (Özkul, 2016). 2.4.4. Lisan Mektebi 19. yüzyılın ikinci yarısında devletler arasında etkileşim artmıştır. Devletlerin dış ilişkileri, önemli dönüşüm yaşanan dünyadaki dengelerin tekrar yapılanışı açısından belirleyici rol oynamıştır. Osmanlıda dış politikaların belirlenip takip edilmesinde ve Avrupa’da yaşanan gelişmelerin yakından izlenmesinde lisan öğrenimine önem verilmiştir. Ancak Osmanlı toplumsal yapısının Avrupai lisanların öğrenilmesi noktasında dini ve örfi değerlerin baskın olduğu zihniyette bazı toplumsal engellerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Zihinsel yapı dışında dış ilişkilerin yoğun olarak gerçekleştiği ticari hayatta Müslüman Türk tüccarlar genel olarak iç piyasa ile alışveriş yaptığından yerli tüccarın yabancı lisan öğrenme eğilimi oldukça düşük seviyede kalmıştır (Ortaylı, 1985). 58 İlk ‘Lisan Mektebi’ açılışı 1866 yılında gerçekleşmiş Fransızca öğrenimi için ders vermiştir. Eğitimin bir süre sonra sona erdiği lisan mektebi II. Abdülhamid döneminde 1879’ da tekrar açılmıştır. Fransızca dilinin zorunlu olduğu lisan mektebi müfredatına Sultan Abdülhamid tarafından Arapça da eklenmiştir. Dört yıllık eğitim vermeyi amaçlayan okulda Slavca, Ermenice, Rusça, İngilizce gibi etkileşimin yüksek olduğu dillerde eğitim verilmiştir. Son olarak 1883 yılında yeniden eğitime başlayan lisan mektebi özellikle Hariciye Nezaretinde görev yapacak memurların lisan öğrenimini ve gelişimini sağlayarak vazifelerini daha iyi yapmaları için eğitim vermiştir. Osmanlı Devleti dış dünyadan kopmamak ve Avrupa ile ilişkilerini sağlam temellerde düzenlemek için özellikle II. Abdülhamid döneminde lisan öğrenimine değer vererek lisan mektebini açmıştır (Balcı, 2008). 59 BÖLÜM III 3. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ 3.1. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ MODERNLEŞME ANLAYIŞI II. Abdülhamid Osmanlı Devleti modernleşme adımlarına kendisinin tahta çıkmadan önceki Osmanlı yönetici ve aydınlarının ‘Batıcılık veya Batılılaşmak anlayışına nazaran daha çok İslami ve Türk değerlerinin baskın olduğu kendine has bir modernleşme anlayışına sahip olmuştur. Şehzadelik yıllarında Avrupa seyahatine çıkmış ve buradaki gelişmeleri yakından incelemiş olan Sultan Abdülhamid, tahtta kaldığı geniş zaman aralığında bunları Osmanlı’da yerel unsurların dikkate alınarak revize edildiği uygulamalarla Osmanlı’ya tatbik etmek için yoğun çaba harcamıştır. Özel olarak kendisi şehzadelik yıllarında ziraat ile ilgilenmiş, ticaret ile uğraşarak belli derecede tecrübe edinmiştir (Yıldız, 2012). II. Abdülhamid modernleşmenin merkezine ‘Batıcılığı’ değil aslında sanayileşen Batının emperyalist emellerinden kurtulmanın yolu olarak gördüğü ‘milli kalkınmayı’ koymuştur. Batının Osmanlı Devleti’nin ekonomik, siyasal, sosyal yapısına karşı takındığı saldırgan tutum neticesinde yüzyıllarca adalet kavramını tüm dünyaya tanıtmış, Osmanlı Devleti’nin beka mücadelesine girmesine neden olmuştur. II. Abdülhamid bu saldırgan tutumun zirve yaptığı dönemde tahta çıkmış, kısa süre içinde Osmanlı – Rus savaşının etkisiyle büyük toprak kaybı ve mali çöküşle karşı karşıya kalmıştır. Bu yüzden Sultan Abdülhamid Avrupa’nın güttüğü politikaların Osmanlı lehine olmayacağını Osmanlı’nın Batı’ya benzeme girişimlerinin hem başarısızlıkla sonuçlanıp hem de Osmanlı Devleti’nin faydasına olmayacağının farkında olarak Osmanlı modernleşmesini kendi döneminde, önceki çalışmaları da tamamen reddetmeyerek farklı bir anlayışla ele almıştır. Bu anlayış doğrultusunda 60 kalkınmayı hedef alarak Osmanlı’da geniş kapsamlı yapısal dönüşümü başarmaya çalışmıştır (Soydan, 2018) Özellikle eğitim alanında hayata geçirdiği reformlar olmak üzere ziraatte, sanayide, ticarette, ulaşımda, hukukta, sosyal güvenlik alanında yaptığı icraatler ile Osmanlı’yı çöküşten kurtarmak ve eski gücüne tekrar sahip olmasını sağlamak için kapsamlı çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaların ana eksenine eğitim sistemindeki eksikliklerin giderilerek Batı’nın hızlı bir şekilde kalkınma ve gelişmesine neden olan eğitim modelini örnek alarak Osmanlı’ya has muhafazakar modernleşme politikalarını koymuştur. Öncelikle Osmanlı’yı anayasal bir zemine oturtarak Kanuni Esasi’yi yürürlüğe sokması ve eğitimi anayasal düzeyde ele alarak zorunlu tutması II. Abdülhamid’in eğitime olan inancının, ilgisinin en önemli göstergelerinden biri olmuştur. Osmanlı Devleti’nde sivil eğitim kurumlarının ortaya çıkışı ve ele alınışı Tanzimat dönemine denk gelmektedir. Tanzimat dönemi öncesi daha çok askeri alanla ilgili okulların açılmasına önem verilmiş ve geliştirilmeye çalışılmıştır. Tanzimat’la beraber sivil eğitim kurumları açılmış ve yapılandırılmıştır. II. Abdülhamid döneminde sivil okulların açılmasına ve düzenlenmesine yönelik politikalar artarak devam etmiştir (Kodaman, 1991). II. Abdülhamid’in kendinden önce güdülen modernleşme anlayışına bağlı kaldığı hatta bunları arttırarak sürdürdüğü politikalardan biri sivil okulların ülke geneline yayılarak, yetişmiş insan kaynağı yaratılması ve gerçekleştirilecek reformların içselleştirilerek sürdürülebilir hale getirecek zihinsel anlayışın gelişmesini sağlamak olduğu anlaşılmaktadır. II. Abdülhamid dönemi boyunca eğitim yoluyla kalkınmaya ivme kazandırma hareketi kapsamında dönemin iktisadi şartlarında ülke geneline yapılan eğitim yatırımları dikkat çekici nitelikte olmuştur. Mesleki eğitime gösterilen ilgi, batıda gerçekleşen modernleşme hareketinin sonucu olarak artan sanayi, zirai ve ticari ilerlemeyi yakalayarak Osmanlı’nın dış boyunduruktan kurtarılması için atılan önemli adımlardandır. Kalkınma merkezli modernleşmede II. Abdülhamid Osmanlı yatırımlarını, üretim düzeyini, ticari ilişkilerini çağın ihtiyaçlarına uygun olarak sürdürecek insan kaynağını yetiştirecek, bu şekilde içinde bulunduğu krizleri aşmaya çalışacaktı (Soydan, 2018). 61 II. Abdülhamid Tanzimat modernleşmesinin batı taraftarlığına kaydığına yönelik düşüncesine binaen kendi dönemindeki çalışmaları toplumsal tepkileri de göz önünde tutarak Osmanlı’yı karakterize eden dengelerden kopmadan, devlet yönetimi ve denetimi altında yapılmasına özen göstermiştir. Hatta modernleşme adımlarının atılmasında Japonların uygulamalarını örnek aldığı söylenebilir. Çünkü Japonların da modernleşmeyi kendi inanç ve değerlerine bağlı kalarak gerçekleştirdiğini görmüştür. II. Abdülhamid’in hayata geçirmiş olduğu yapısal dönüşümlerin Cumhuriyet döneminde dahi temel olarak esas alınmış olması yerel unsurların göz önünde tutularak Batı taraftarı olmadan Batıda gelişen ilmi ve fenni atılımları takip ederek Osmanlı Devleti’nde kalkınma merkezli modernleşmeyi sağlamak istemiştir. Nitekim bunu gerçekleştirebilmek için eğitime yüksek derecede kıymet vermiş Avrupa’ya mesleki faaliyetleri yerinde öğrenmesi için birçok alanda meslek okulu öğrencisi göndermiştir. Osmanlı’nın tüm mali kısıtlılığına rağmen eğitim alanından vazgeçmeyen Sultan Abdülhamid yurtdışında ve yurtiçinde modern meslek eğitimine yaptığı yatırımlar ile çok sayıda açtığı fabrika, alt yapı çalışmaları demir yolları yapımı gibi kalkınmayı gerçekleştirebilecek ve Avrupa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki sömürge politikalarını yok edecek dini ve milli kimliğe bağlı modernleşme anlayışı benimsemiştir (Erdoğan, 2013). II. Abdülhamid kendinden önceki modernleşme çalışmalarını ve Osmanlı’daki din anlayışını reddetmeden lakin farklı bir uslüp ve bakış açısıyla değerlendirerek batının gelişmişlik düzeyine ulaşmayı hedeflemiş, Asya tarzı değerler temeli üzerine inşa edilmesini istemiştir. Köktenci din anlayışının Osmanlı Devleti’nde yapılmak istenen reformların önünde engel olabileceği varsayımından dolayı bu din anlayışının beslendiği kurum ve kuruluşların revize edilmesine çalışılmış ya da bunların ikamesi olabilecek kurumların hayata geçirilmesi için girişimlerde bulunulmuştur. Yine Tanzimat döneminde aşırılaşan bazı Osmanlı aydınlarının Avrupalılaşmaya yönelik dikteleri ve çıkışlarının, Osmanlı Devleti’nin sosyal, siyasal, ekonomik değerleriyle bütünleşmesinin kaim olan Müslüman – Türk değer ve inançlarının aleyhine seyir edeceğini anlayarak batının kültürel sömürgesi olmamak için bu tür aşırı uçlu çıkışlar kontrol altına alınmaya çalışılmıştır (Kaynak, 2012). 62 Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi diğer ülkelerdeki gibi bir keyfilik özenti gibi etkenlere bağlı olarak değil devletin bekası anlamında hayat – memat meselesi olarak ele alınmaktaydı. Bu yüzden modernleşme çalışmaları yalnızca belirli bir alana yönelik değil imar, altyapı, eğitim, politika, ekonomi gibi alanların her birinde ayrı ancak birbirini bütünleyerek, tamamlayıcı şekilde sürdürülmeye çalışılıyordu. II. Abdülhamid geçmişte faaliyet gösteren ancak modernleşen dünyanın ihtiyaçları karşılamada yetersiz kalan atıl duruma gelmiş yapıları dikkatli ve cesur şekilde düzenlemelere gitmekte, Osmanlı Devleti’nin gelişen Avrupa karşısındaki durumunu düzeltmeye çalışarak oluşturulan yeni düzen sayesinde diğer devletlerle uyumlu biçimde etkileşim halinde olmaya çalışmıştır (Kaynak, 2012) II. Abdülhamid’in hayata geçirdiği modernlik adımlarının etkisi ile Osmanlı’da batılılaşma fikirleri de artmaya devam etmiştir. Batının üstünlüğünü kabul ederek model olarak alan Sultan Abdülhamid halkını bir arada tutmak için ‘İslamcılığı’ öne çıkaran bir siyaset izlemiş, bu doğrultuda Müslümanların devletin modernleşmesinde daha aktif rol almasını sağlamaya çalışmıştır. İslam’ın yaşanmaya devam ettiği ancak batılı modern zihniyetinde Osmanlı’nın tüm yapılarına tezahür ettiği bir sentez ile Osmanlı Devleti’nin eski gücüne kavuşmasını hedeflemekteydi. Modernleşmenin kalkınma marifetiyle gerçekleşebileceğini öngören yaklaşım II. Abdülhamid’in yapacağı reformlarda atılacak adımların çatısını oluşturmuştur. Bu adımlar kendinden önceki dönemlerde olduğu gibi hızlı ve hazırlıksız biçimde atılmamış üzerinde uzun planlamalar sonucunda karara bağlanmış, ayrıntıları güdülen politikalar zeminine sağlam oturtulmuş, her yapıya etkisinin neler olacağı düşünülerek meydana çıkarılmış sistematik çatışmalar hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Halkın gerçeklerinde kopuk, yüzyıllardır uyulan gelenek ve adetlerin aksine olacak reformların herhangi bir temele dayanamadan jakoben anlayışla yapılmasının daha zor olacağının farkında olan II. Abdülhamid, toplumun kabul etmesinin daha basit olacağı keyfi ve kontrolsüz girişimlerden uzak durmuştur. Kemal Karpat’ın II. Abdülhamid’in modernleşme anlayışını ve karşılaştığı durumu şu şekilde ifade ettiğini görüyoruz: 63 “Tarihte başka hiçbir Müslüman hükümdar Abdülhamid kadar önemli kararlarla karşı karşıya kalmamıştır. Mümin bir Müslüman ve mutlakiyetçi bir padişah, fakat aynı zamanda modernleşmeye samimiyetle inanmış bir insan olan Abdülhamid, Avrupa’ya ve uygarlığa hayran olmakla beraber, Avrupa kültürüne hiç sıcak bakmıyordu. Müslüman toplumların, Hıristiyanlığı ve değişikliklere rağmen kendi kimlik ve inançlarına bağlı kalmış olan Hıristiyan toplumlarını yeniden canlandıran reformları şu veya bu şekilde taklit edeceğini umuyordu. Abdülhamid, seleflerinin gerçekleştirdiği bütün reformları muhafaza ettiği gibi, Osmanlı modernizasyonunun entelektüel ufuklarını büyük ölçüde genişleten ve paradoksal olarak elit zümreyi Avrupa kültürüne yaklaştıran edebiyat ve bilimler dahil olmak üzere, yeni değişim kanalları açtı. Diğer bir değişle, İslam medeniyeti için hak ettiği tanınma ve saygıyı talep ederken, Abdülhamid aslında İslam’ın kapılarını Batı’ya açmış oldu.” II. Abdülhamid Osmanlı modernleşmesini beka meselesi olarak ele alarak dini değerler ve batılı zihniyet arasında dengeli bir tutum izlemeye çalışmıştır. Osmanlı Devleti ile aynı kültürel temellerden olan Rusya ve Japonya gibi ülkelerde de modernleşme hareketliliği yaşanmıştır. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı’ya büyük kayıplar yaşatan Rusların, batının teknolojik ve bilimsel ilerlemesine daha cesur ve hızlı girişimler sonucu eklenmesi ile Rusların tarihlerinde olmadıkları kadar büyük bir güce erişebilmelerinin önünü açılmıştır. Osmanlı Devleti ve Rusların benzer süreçler yaşayarak girmiş oldukları bu yolda Osmanlı’nın eski gücüne dönme çabasıyla Rusların hiç olmayan şekilde yükselmeye çalışma çabaları modernleşme algısındaki farkların en temel sebeplerinden olmuştur. Rusların ve özellikle II. Abdülhamid döneminde Osmanlı’nın kendi kültürleri içinde halklarını kaynaştırmak isteyerek batının gelişmişliğini yakalama istekleri, modernleşmenin devletlerin kendi dinamiklerini terk etmeden gerçekleştirmek istemesini iki devlet arasındaki benzerliklerinden biri olmuştur (Soydan, 2018). Başka bir Asya kültürü temelli devlet olan Japonya’daki modernleşme adımlarına bakıldığında jeopolitik konumun ülkelerin gelişmesine olan etkisinin bir örneği olarak Japonya’nın komşu devletlerle olan münasebetlerinin Osmanlı’ya göre 64 daha az yoğunlukta olduğu görülmektedir. 19. yüzyılın ortasında modernleşme adımlarını hızlandıran Japonya nüfus olarak da homojen bir yapıya sahipti. Böyle homojen bir nüfusta modernleşme adımları atmak ve bunların içselleştirilmesini sağlamak, Osmanlı’nın üç kıtaya yayılmış geniş topraklarında kozmopolit bir yapı gösteren nüfusuna bu gelişmeleri sağlamaktan daha basit olmuştur. Kültürel değerlerine sahip çıkarak güçlü merkezi otoritesi ve daha bağımsız coğrafi konumu sayesinde Japonlar dış etkilerden nispeten az oranda etkilenmiş bu yüzden modernleşmeyi daha erken sağlamışlardır. Osmanlı Devleti’nin modernleşme çalışmalarında II. Abdülhamid Japonya’yı yakından takip etmiştir (Kaynak, 2012). 3.2. II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE EĞİTİMİN DURUMU Tanzimat döneminde sivil eğitimin arttırılması süreci başlamış, kendinden önceki eğitimin askeri alana yönelik eğitmene karşı sivil insan kaynağının Osmanlı’ya güç katacağına dair inanç sivil mekteplerin açılmasını sağlamıştır. Ancak Tanzimat yöneticilerinin okullaşma çabaları daha İstanbul merkezli olarak kalmış Osmanlı genelinde yaygın bir eğitim sistemi tam olarak faaliyete geçirilememiştir. Toplumun eğitime ulaşabilmesi zor olduğundan istenilen yetişmiş insan yaratma çabası oransal olarak düşük seviyede kalmıştır. II. Abdülhamid’in Osmanlı Devleti’nin eğitim sistemine yaptığı katkılardan biri eğitim faaliyetlerinin Osmanlı coğrafyasının tümüne yayarak İstanbul dışında mektepler açıp diğer bölgelerdeki halkında Osmanlı modernleşmesine dahil edilmeye çalışılması olmuştur. Osmanlı’nın başkenti olan İstanbul’daki eğitim kurumlarının güçlendirilmesi ve arttırılması yanında diğer vilayetlere de bir seviyede okulların açılması sağlanmaya çalışılmıştır. II. Abdülhamid’in batılı tarzda eğitim vermesi amacıyla usulü cedide göre müfredata ve sisteme sahip okulların sayısına dönem olarak bakıldığında: 65 Tablo 3.1: 1905-1906 İmparatorluktaki Usul-i Cedid Okulları Sayısı Vilayet Usul-i Cedide Vilayet Usul-i Cedide Anadolu Rumeli Erzurum 96 Edirne 198 Adana 14 İşkodra 139 Ankara 252 Kosova 557 Aydın 1459 Manastır 633 Bitlis 14 Yanya 170 Bursa 1462 Toplam 1697 Diyarbakır 249 Arabistan Sivas 232 Basra 17 Trabzon 528 Bağdat 10 Kastamonu 855 Beyrut 231 Konya 227 Halep 116 Mamuratülaziz 80 Suriye 79 Van 33 Musul 41 Toplam 5501 Toplam 494 Ege Adaları 68 Kaynak: 1328 Devlet Salnamesi,336-398 Aktaran: Kodaman 1988:89) Tabloda da görüldüğü gibi II. Abdülhamid’in tahttaki ilk yıllarında yaklaşık 200 olan usul-i cedide göre eğitim veren sivil okul sayısı tahtan inmesine kadar geçen zamanda yaklaşık olarak 39 kat artış göstermiştir (Soydan, 2018). II. Abdülhamid’in Osmanlı’da eğitimin yayılması için harcadığı çaba ve kötü mali duruma rağmen yapmış olduğu yatırımlar ile geniş Osmanlı coğrafyasının merkezi otoritesinin gücünü arttırarak modernleşme konusunda bir bütün halinde ilerleme kaydedilmesini sağlamaya çalışmıştır. Eğitimdeki vilayet teşkilatlanmasını teşkil ederek İstanbul’daki sivil eğitim kurumlarının kalitesini vilayetlerdeki kurumlarda da sağlamak istemiştir. Yine mesleki ve teknik eğitim kurumlarının Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerindeki ihtiyaçlarını ve sosyo – ekonomik yapısını göz önünde tutarak kuran ya da kendi döneminde revize edip finanse eden Sultan Hamid modernleşmeyi tabana yayarak Osmanlı’da gerçekleştirmek istemiştir (Baytal, 2000). 66 3.3. MESLEKİ OKULLARIN MODERNLEŞMEYE ETKİLERİ 3.3.1. Ziraat Mekteplerinin Tarımda Modernleşmeye Etkisi Osmanlı Devleti’nin tarıma dayalı ekonomisi devletin küçük bir Anadolu beyliğinden üç kıtada hüküm süren bir imparatorluğa dönüşmesinde çok önemli bir faktördü. Askeri teşkilatlanmasından, sınai üretimine, sosyal – kültürel değerlerden, ticari faaliyetlere neredeyse devlet ve toplum sisteminin her parçası, tarımsal imparatorluğun her köşesine yetecek ürün üretimini fazlasıyla karşılamakta kalan miktar ihracat için kullanılmaktaydı. Osmanlı Devleti’nin ekonomik ilkeleri olan, provizyonizm, fiskalizm ve iaşecilik doğrultusunda korumacı politikalar ile iktisadi düzen sürdürülmekteydi. Ancak Avrupa ülkelerinin sanayileşme hareketleri sonucunda dünyada ortaya çıkan yeni ekonomik düzen dengeleri değiştirmeye gebeydi. Kapitalist ekonomik modelin daha fazla üretim ve daha çok pazar bulma anlayışı henüz kapitalizme eklemlenmemiş ülkelerin kaynaklarını sömürüye teşvik etmekteydi (Genç, 2015). Osmanlı Devleti asırlardır ekonomide güttüğü ilkeler doğrultusunda kendine yeterlilik düşüncesi ve insani değerlere verdiği önem neticesinde Avrupa’da yaşanan sanayi devriminin getireceği sosyal maliyeti göz önüne alarak, aynı dönemde ihtiyatlı bir ekonomik gelişme izlemiştir. Avrupa’da, Amerika kıtasında ortaya çıkan bu üretim artışı Osmanlı Devleti’nin ekonomik karakterini etkilemiştir. Osmanlı köylüsü geçimini sağlayacak miktarda toprağı verimsiz şekilde kullanarak üretim yapıyor bu yüzden istikrarlı bir tarım ekonomisi meydana çıkamıyordu. İlkel metotlarla üretim yapmaya çalışan çiftçilerin rekabetten de uzak oluşu üretimde durgunluğu meydana getiriyordu. Osmanlı Devleti’nin tarım ürünlerinin fiyatlarının belirleyicisi olması tarımda gelişme önündeki engelleri oluşturmaktaydı (Baskıcı, 2009). 67 19. yüzyılda yapılan serbest ticaret anlaşmalarının da etkisiyle Osmanlı tarım ürünleri dış ticarete daha fazla konu olmuş ihracat artmış bu artış ilk dönemde ekonomik bir yükselme, rahatlama getirmiş olsa da tarımsal faaliyetlerde de modernleşmeyi büyük ölçüde sağlayan Avrupa ve Amerikalılar piyasaya daha ucuz tarımsal hammadde sürerek Osmanlı tarımının zor süreçlere girmesine sebep olmuştur. 19. yüzyılda Osmanlı tarımda yapısal dönüşüm tedbirleri almaya başlamıştır. Nezaret ve Meclislerin kurularak ihtiyaçların belirlenmesine yönelik raporlar hazırlatılmış ve bu raporların sayesinde tarımda modernleşme adımları atılmıştır. Bu adımlardan biri zirai eğitiminin modern kapsamda verilerek ülke genelinde verimliliğin arttırılması için eğitim kurumları açılmaya başlanması ve Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi olmuştur (Keskin, 2010). II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde sivil ve mesleki – teknik eğitime verilen önem artmıştır. Açılan Ziraat Mektepleri ve uygulama çiftliklerinde modern tarımsal makine ve teçhizatlar getirtilmiş öğrencilere bunların kullanımı öğretilmiştir. Tarımsal faaliyetler gerçekleştiren halkın bilinçlenmesi sağlanarak kullanıcıları modern yöntem, alet ve ıslah edilmiş tohumlar sayesinde ürünlerin daha kaliteli ve verimli şekilde üretilmesi teşvik edilmiştir. II. Abdülhamid tahta çıktığı yıllarda Osmanlı – Rus savaşının sonucunda büyük toprak kayıplarıyla karşı karşıya kalmış, bu kaybedilen toprakların tarımsal üretimdeki payı büyük olmasına rağmen İç Anadolu’da modern şekilde yapılan tarımsal üretim ile bu zararı karşılamaya çalışmıştır. Öyle ki uzun yıllar Balkanlar’da yapılan hububat üretiminin İç Anadolu’da yapılarak İstanbul’un ihtiyacı olan buğdayın buradaki tarımsal üretimden sağlanması, ziraat mekteplerinde verilen eğitimin sonucunda modern metotlarla ve teçhizatlarla yapılan tarımın sonucu olduğu söylenebilir (Tabakoğlu, 2011). Ziraat mekteplerinde yetişen öğrencilerin mezun olarak halkı bilinçlendirme vazifeleri 1886 – 1910 yıllarında tarımsal üretimin ülke ihtiyaçlarının %10 üzerinde gerçekleşmesinde katkısı olduğu aşikardır (Tabakoğlu, 2011). Neticede bu dönemde kaybedilen verimli topraklara ve işgücüne rağmen birim alandan daha az emek gücüyle alınan ürünün ihtiyaçların %10’u üzerinde oluşu dönem şartlarında olumlu bir sonuçtur. 1888-1911 yılları arasında hububat üretiminin %51, tütün üretiminin %68, ipek kozası üretiminin %22 oranında artmış olması modern metotların katkısı ile 68 olmasıyla açıklanabilir ki ipekçilikte yaşanan bu üretim artışı nedeni olarak ziraatte modernleşmeyi sağlamak amacıyla 1888 yılında Bursa’da eğitime açılan ‘Harir Darüttalimi’ ekonomik değeri yüksek olan ipekböcekçiliği alanında önemli bir girişidir. Okul açılmadan önce kozacılık ve ipekçilik alanında ciddi birtakım sorunlar meydana gelmiş, Fransa’da ortaya çıkıp tüm dünyaya yayılan karabatan (pebrine) hastalığı Bursa’daki koza mahsulünde ciddi düşüşlere sebep olmuştur. 1865’te 400 ton kozadan ancak 100 ton ipek üretilebilinmiş, kozadan alınan verimin 4’te 1 oranına düşmesine neden olmuştur. Bu üretim düşmesi neticesinde ipek ihtiyacının karşılanması için ithal yaş koza tedarikine girişilmiştir. İpek ihtiyacı koza ithaliyle karşılanmaya çalışılmış ancak bu yöntemin uzun vadede karlı olmayacağı anlaşılmış ve ipekçilik alanında Osmanlı’da ilk olarak Harir Darüttalimi kurulmuştur (Vurgun, 2018). Okulun açılmasıyla birlikte kozadaki hastalıkların giderilmesi için pastör usulü denen yöntem uygulanmış ipek böcekçiliğindeki üretime ciddi sekte vuran sorunlar aşılmıştır. İpekçilik alanında tekrar bir hareketlenme sağlayan okul sayesinde Avrupa’dan ithal edilen tohumlar yerine yerli tohum üretilerek kullanılmıştır. Hatta tohum üretiminde sağlanan bu gelişme sayesinde Rusya, Bulgaristan, Yunanistan gibi ülkelere yılda 25 ton tohum ihraç edilmiştir. Harir Darüttalimi’nin etkisiyle Bursa’daki dutluk bahçeler tekrar değer kazanarak halkın elindeki arazilerin değerlenmesini de sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nde mesleki okulların modernleşmeye ve kalkınmaya etkisinin görünmesinde güzel bir örnek olan Bursa Harir Darüttalimi koza mahsulünün arttırılması sayesinde 4 tane yeni Harir fabrikası açılmasına vesile olmuş, bu fabrikada yaklaşık 300 işçi istihdam edilmiştir (Vurgun, 2018). 1893 yılında II. Abdülhamid tarafından yayınlanan Nizamname ile ipekçilikte yakalanan kalitenin ve üretim artışının korunması için Ziraat Mekteplerinden ya da Harir Darüttaliminden mezun olmayan kişilerin ipek böcekçiliği yapmasına engel olunmak istenmiştir. Bursa Harir Darüttaliminin başarısı Osmanlının diğer bölgelerinde de örnek alınarak yaygınlaştırılmak istenmiş, Selanik’te bir okul daha açılmıştır. Osmanlı modernleşmesinde önemli etkiler yaratan Bursa Harir Darüttalimi Cumhuriyet dönemindeki ipekçilik faaliyetlerinin de temelini oluşturmuştur (Vurgun, 2018). Üretimdeki bu artış sayesinde aşardan elde edilen gelir yaklaşık olarak %43 69 artmıştı. Ziraat mekteplerinde ürün çeşitliliğinin arttırılması ve ekonomik olarak daha değerli tarım ürünlerinin yetiştirilmesi için de eğitim verilmiştir. Bu şekilde ekonomik değeri yüksek ürünler yetiştirilerek özellikle dış borçların istikrarlı şekilde ödenmesi maksadıyla kullanılmıştır. II. Abdülhamid tahtta kaldığı yıllar içinde ekonominin temelini oluşturan tarımda modernleşmenin sağlanması adına Ziraat Mekteplerini ve Numune Çiftliklerini ülke genelinde yaymayı amaç edinmiştir (Keskin, 2010). 70 Tablo 3.2: Zirai Üretim ve Bazı Maddelerin İhracatı (1913 Sınırları, Hicaz ve Yemen Hariç) Ölçü 1897-1898 1909-1910 1913-1914 1914-1915 1893- 1915 Buğday Milyon Kile 126 140 169 232 134 Arpa Milyon Kile 79 113 106 111 134 Mısır Milyon Kile 13 20 19 19 146 Tütün Bin Ton 15.3 21.4 49 41.3 320 Pamuk (Adana) Bin Balya 30 76 120 135 400 Kuru Üzüm(İzmir) Bin Ton 36 54.6 69 60.8 192 Fındık Bin Ton 22 28 51.2 51.8 233 Kuru İncir (İzmir) Bin Ton 15.1 22 32 17.6 212 Yaş Koza (Bursa) Bin Ton 4.2 7.7 6.8 3 162 Yapağı- Tiftik İhracatı Bin Ton 16.1 12.3 15.8 - 98 Zeytinyağı İhracatı Bin Ton 14.1 10.7 7 - 50 Resme Tabi Ağnam Milyon Adet 30.7 35.3 38.6 39.6 126 Süt İstihsali Milyon Kıyye 890 - 1.135 1.155 127 Palamut İhracatı Bin Ton 70.2 73.2 55 - 79 Kaynak: Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, s:33 Ziraat mektepleri Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi bağlamında atılan ciddi adımlardan biri olmuş ekonomik etkiler dışında II. Abdülhamid eğitim vasıtasıyla Batılılaşmadan, Batı’nın gelişen yönlerini Osmanlı toplumuna yayarak çağın gereklerine uygun bir zihinsel dönüşüm de yaratmak istemiştir. Yüzyıllar boyunca kendine yeterli bir üretim yapısı içeren Osmanlı tarımının bu zihinsel dönüşümünü, dış pazara yönelik üretimin yayılarak tarım ürünleri ihracatındaki yükselişten görmüş oluyoruz. Yaptığı bu yatırımlar sonrası Anadolu topraklarında 71 yapılan tarımsal ürün ihracatını %45 oranında arttırarak, mali sıkıntıları realist ve modern uygulamalarla aşmaya çalışmıştır (Nişancı & Çaylak, 2013). Sivil mesleki eğitim kurumu olarak ilk önce ele alınarak açılan ziraat mektepleri Osmanlı Devleti’nin modernleşmesinde tarımsal üretimdeki artışlara yaptığı katkı, birim alandan alınan ürünlerin kalitesi ve üretilen ürünlerin ekonomik değerinin yükselmesi, toplumun bilinçlenerek daha çok üretim faaliyetlerine katılmasında önemli roller oynamıştır (Yıldız, 2012). 3.3.2. Sanayi Mekteplerinin Sanayileşmedeki Modernleşmeye Etkisi Emek yoğun, el- kol gücüne dayanan üretim yapısından buhar gücüne dayanan makinelerin üretim sürecine dahil olmasıyla yaşanan üretim artışı dünyadaki iktisadi yapıları derinden sarsmıştır. Avrupa’da başlayan Sanayi devrimi dünyayı içine alacak her türlü yaşam faaliyetine etki edecek kadar güçlü bir dalga yaratmıştı. Osmanlı Devleti’nde Lonca teşkilatlarına bağlı esnafların küçük ölçekli işletmelerindeki üretim, Batı’nın seri üretim ile hızlı ve ucuz mallarının piyasaya girmesi ile büyük darbe yemişti. Böyle bir durumda Osmanlı yöneticileri ve aydınları sanayileşmenin bir an önce gerçekleştirilmesi yönünde hem fikirdiler (Şişman, 2008). Sanayileşmenin gerçekleştirilmesi için çeşitli komisyonların sunduğu raporlarda ‘Sanayi Mekteplerinin’ açılarak yeni üretim teknolojilerine vakıf, kalifiye işgücü yetiştirilmesinin önemi vurgulanmıştır. Tanzimat döneminde temelleri atılan sanayi mektepleri II. Abdülhamid’in sanayiye vermiş olduğu önemle birlikte tekrar ele alınmış, eğitim konusunda son derece hassas olan Sultan Abdülhamid sanayi mekteplerini ülkenin her köşesine yaymak için ciddi girişimlerde bulunmuştur. Osmanlı sanayileşme adımları öncelikle Askeri ihtiyaçların karşılanması amacıyla atılmıştır. II. Abdülhamid döneminde ise açılan fabrikalar toplumun günlük hayatına hitap eden malları üretmeye başlamışlardır (Kurt, Çakır, & Demir, 2016). 72 Devlet’in öncülüğünde ve özel girişimcilerin katkısıyla II. Abdülhamid döneminde birçok fabrika açılmıştır. Yıldız Porselen Fabrikası (İstanbul 1891 – 1892), Asker Üniforma Fabrikası (Karamürsel 1896), Hereke Hali Fabrikası (Hereke, 1895), Zeytinburnu Mavzer ve Fişek Fabrikası (Zeytinburnu 1972), Konya Güherçile Fabrikası (Konya 1896), önemli birkaç fabrikadandır. Bu fabrikalarda Avrupa’dan ithal edilen teknolojik makinalarla üretim yapılmaktaydı. 1880 yılından I. Dünya Savaşı’na kadar kurulan bu işletmelerde iplik, ipekli dokuma, bez, tuğla gibi malzemeler üretilmekteydi. Teknolojinin Osmanlı Devleti’ne giriş yapmasıyla pamuk üretimi 1889 – 1913 yılları arasında 4’e katlanmıştır (Tabakoğlu, 2017). Pamuklu dokuma üretiminde Selanik’teki fabrika üretimin yarısını karşılamaktaydı. II. Abdülhamid döneminde kurulan teknolojinin üretimde kullanıldığı fabrikalarda Avrupa’da ve Sanayi Mekteplerinde eğitim görmüş nitelikli teknik elemanların üretim sürecinde olumlu etki yarattığı aşikardır. Selanik’te kurulan pamuklu dokuma fabrikasının ülkedeki üretimin yarısını karşılaması Selanik Sanayi Mektebinde yetişen öğrencilerin fabrikadaki teknolojik üretim sürecine yaptıkları etkilerle üretimdeki artışın bir nedeni olduğu şeklinde açıklanabilir. Sanayi Mekteplerinin Osmanlı Devleti’nin modernleşmesine yaptığı bir başka katkı ise ıslahhanelerdeki küçük çocukları hayata hazırlayıp onların topluma faydalı birer birey olarak kazandırılmasını sağlamak, üretim süreçlerinde aktif rol alacak çocukların kendilerinden sonraki nesile de tecrübe ve becerilerini aktararak nitelikli iş gücünü sürekli hale getirmesi olarak açıklayabiliriz. II. Abdülhamid tahtta kaldığı dönem boyunca Osmanlı sanayisini modernleştirme amacıyla Avrupa’dan teknoloji transferine önem vermiş, devlet eli ile ve özel teşebbüslerle açılan fabrikalarda toplumsal ihtiyaçların da karşılanabilmesi ve pazardaki batı ağırlığını kaldırabilmesi için Askeri üretim dışında da faaliyet gösteren büyük ölçekli işletmeler kurmuştur. Bu işletmelerde nitelikli iş gücü için sanayi mekteplerinde eğitim gören öğrenciler istihdam edilerek sanayi alanındaki geri kalmışlığın önüne geçmek istemiştir. Sivil mesleki eğitim kurumları olarak sanayi mektepleri, Osmanlı Devleti sanayisinin modernleşme çabalarında önemli katkılar yaparak teknolojik üretimdeki artışlarda önemli rol oynamışlardır (Şişman, 2008). 73 II. Abdülhamid’in 1890’lı yıllarda yeniden ele aldığı sanayi mekteplerinde nitelik ve nicelik yönünden yükseliş görülmüştür. Tanzimat döneminde ‘Osmanlıcılık’ ideolojisini yayarak toplumu bir arada tutma çabaları da Sultan Abdülhamid döneminde Müslüman-Türklerin modernleşme hususunda daha etkin rol almasına yönelik politikalara evrilmiştir. Ekonomik yapıda ciddi söz sahibi olan gayr-ı Müslimlerin ve yabancıların piyasadaki hassas noktaları ellerinde tutmalarını istemeyen II. Abdülhamid kurulacak sanayi mekteplerinde Müslüman- Türk öğrenci ağırlığının korunmasına özel önem atfetmiştir. Nüfus bakımından gayr-ı Müslimlerin daha yoğun olarak yaşadıkları doğu bölgelerine ve vilayetlere sanayi mekteplerinin açılması, açılmış olanların geliştirilmesi için atılımlar yapılarak bölgelerin ekonomik ilişkilerinin Müslüman-Türklerin uhdelerine geçirilmek hedeflenmiştir. Anadolu coğrafyası dışında da önemli ekonomik merkezlere, bölgelerin sosyo- ekonomik yapısına uygun sanayi mektepleri açılmış yapılan üretime göre mekteplerde bölümler teşkil edilmiştir. Kuruldukları bölgede iktisadi yapıya canlılık katan sanayi mektepleri modernleşen dünyaya Osmanlı Devleti’nin uyum sağlaması için önemli başarılar kaydetmiştir. Avrupa’nın gerçekleştirdiği sanayileşme hareketlerinin sonucunda emperyalist politikalar güttüğü orta doğu coğrafyasında II. Abdülhamid’in çalışmaları ile modern üretim yapabilme kabiliyetine kavuşan bölgeler Avrupa’nın acımasız politikalarına karşı direnç göstermeye çalışmışlardır (Kurt, 2013). 3.3.3. Ticaret ve Lisan Mekteplerinin Modernleşmeye Etkisi 1838 yılından itibaren Batı için adeta bir pazar haline gelen Osmanlı Devleti, bu tarihten önce ticarette kapalı bir politika izlemekteydi. İhracatı kısıtlayan halkın ihtiyaçları doğrultusunda ithalatı teşvik eden ekonomik zihniyet yapısı batının endüstrileşmiş seri üretim hızının Doğu’ya doğru akmasıyla değişmeye zorlanmıştır. Kendine yeterli bir üretim yapısı olan Osmanlı, iç bölgeler arasında dahi ticareti kısıtlayıcı tedbirler alarak öncelikle üretimin yapıldığı yer ve çevresinin ihtiyaçlarını karşılamak istemekteydi. Ürünlerin kendi çevresindeki ihtiyaçların fazlalığı ancak ticarete konu olabiliyordu. ‘Yed-i Vahid’ olarak bilinen bu tekelci usül devletin çok 74 sıkı şekilde uyguladığı bir usül idi. 1838 yılında İngilizler ile yapılan Serbest Ticaret Anlaşmasıyla bu usül kaldırılmış Osmanlı ticaretinin dengeleri bozulmuştur (Pamuk, 2017). Endüstriyel üretim için daha fazla hammadde arayışına giren Batı pamuk, hububat gibi ürünleri Osmanlı’dan ithal ederek yine bu ürünleri mamül hale getirip Osmanlı’ya ihraç etmekteydi. Bu ihracat ve ithalatı yapanlar da uygun olarak gayrimüslimlerdi. Osmanlı Devleti’nde Müslüman – Türklerin uzak durduğu hatta devlet eliyle de uzaklaştırıldığı ticarette bu gayrimüslim ağırlığı kapitalist ekonomiye itilen Osmanlı’ya zarar ettirmekteydi. Ticari faaliyetlerde özellikle dış ticarette Avrupa tüccarı olarak adlandırılan gayrimüslim tüccarların etkisini azaltmak için ticari alanda yeni kurumlar oluşturulmaya çalışılmıştır. Bunlarda biri olan Ticaret Mektepleri ile Müslüman – Türkleri ticari faaliyetlerde bilinçlendirerek ticaret alanında daha çok rol almaları teşvik edilmiştir. Avrupalı tüccarın ticarette bu denli etkin oluşu yalnızca devletin güttüğü politikalardan ötürü değildi. Avrupa tüccarının en büyük avantajlarından biri de Lisan sorununun olmamasıydı. Her ne kadar Osmanlı tebaası olsalar da kendi etnik kimliklerini kaybetmeyen Rum, Yahudi, Ermeniler dış ticarette ithalatçı ya da ihracatçı ülkelerin ihtiyaçlarını daha iyi bilip iletişim sorunu yaşamadıklarından Hayriye Tüccarlarının söz sahibi olmasını engelliyordu. II. Abdülhamid bu lisan sorununu çözmek için dış ilişkilerin yoğun olduğu ülkelerin dillerinin öğretilmesi için Lisan Mektebine de ayrı bir önem vermiştir (Özkul, 2017). 75 Tablo 3.3: Osmanlı İstatistiklerindeki Verilere Göre Osmanlı Dış Ticareti (1880- 1900) Osmanlı Lirası (Milyon) Yıllar İhracat İthalat Denge 1880 8.497 17.847 -9.350 1881 11.295 19.486 -8.191 1882 10.964 20.192 -9.228 1883 12.390 19.758 -7.368 1884 12.798 20.638 -7.840 1885 12.076 20.004 -7.928 1886 12.707 20.703 -7.996 1887 11.289 20.106 -8.817 1888 13.547 19.457 -5.910 1889 15.172 21.042 -5.870 1890 12.836 22.914 -10.078 1891 15.364 24.554 -9.190 1892 15.573 24.467 -8.894 1893 13.262 24.109 -10.847 1894 13.754 24.075 -10.321 1895 15.536 20.576 -5.040 1896 15.428 21.360 -5.932 1897 14.744 23.434 -8.690 1898 13.425 26.621 -13.196 1899 15.591 24.497 -8.906 1900 14.905 23.842 -8.937 Kaynak: Hüseyin Topuz, XIX. Yüzyılda Osmanlı Limanlarından Gerçekleşen Ticaret Hacmi ve Dış Ticaretine Yönelik Bir Analiz (1878-1913) 1880 – 1900 yılları arasındaki dış ticarette ithalat ve ihracat rakamlarını gördüğümüz tabloda Müslüman – Türk tüccarın daha fazla etkin olması istenmiştir. Dünya’da meydana gelen ekonomik buhran sonrası 1898-1913 yılları arasında Osmanlı hammaddesine daha çok ihtiyaç duyan Avrupalılar fiyatların yükselmesine sebep olmuş, buda Osmanlı ticaretinde yaklaşık %14’lük bir düzelmeye neden olmuştur. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin kuruşundan itibaren sıkı 76 sıkıya bağlı olduğu ancak Tanzimat ile birlikte dönüşüme uğrayan ekonomik politikalar tamamen dünyadaki gelişmelere paralel olarak takip edilmeye başlanmıştır. Ülkelerin gelişmesinde özellikle dış ticaret münasebetlerinin önemini kavramış olan II. Abdülhamid Osmanlı ticaretinde söz sahibi olan gayrimüslimlerin yerine Müslüman – Türklerin ticari faaliyetlerde bulunmasını istemiş bu amaçla Ticaret Mekteplerinin faaliyetlerine önem vermiştir (Topuz, 2009). Dünyada artan Ticari olayların Osmanlı Devleti’nin kontrolü dışında gelişmemesi ve Müslüman – Türk halkın kendi emeğini gayrimüslim tüccarlara sömürtmemesi ve milli ekonominin emperyalist devletlerin çıkarları doğrultusunda bağımlı kalmaması için dünya piyasa şartlarından haberdar olması, bizzat ithal ve ihraç edeceği ürünlerin kıymet takdirinde söz sahibi olması, devletin ve toplumsal refahın sağlanması için önemlidir. Osmanlı Devleti’nde açılan Ticaret ve Lisan Mektepleri’nin milli değerlerinin dünya çapında korunması ve geliştirilmesi adına halkta farkındalık yaratmaya çalışmıştır (Balcı, 2008). Sanayi devrimi ile dünyadaki ekonomik dengeleri sarsan kapitalist politikalara Osmanlı Devleti’nin de uyum sağlamasında bilinçli tüccar yetiştirmek için açılan Ticaret Mektepleri cumhuriyet döneminde de ticaret liseleri olarak eğitim vermeye devam etmiştir. Osmanlı Devleti’nin yine dış ilişkilerini ilerletmek ve modernleşen dünyaya uyum sağlamasının önünde toplumda lisan sorunu ortaya çıkmıştır. Yabancı ülkeler ve tüccarlarla yapılacak ticari faaliyetlerde iletişim kritik rol oynamaktadır. Bu sorunun çözülebilmesi için II. Abdülhamid lisan mektebi ile Osmanlı Devleti’nin hem bürokratik yapısında hem de ticaretinde Müslüman-Türk tüccarların daha etkin ve bilinçli şekilde yer almasını sağlamak istemiştir. II. Abdülhamid’in lisan sorununa gösterdiği bu hassasiyet ülkelerin gelişmesinde, uluslararası ilişkilerin bu ilişkiler sayesinde uluslararası piyasaların koşullarının takip edilerek kar oranı yüksek ticari faaliyetler içine girmesi noktasında çok önemli bir husustur. Günümüzde dahi devletlerin dış ilişkileri ülkelerin kalkınmasında ve büyümesinde en kritik süreçleri içermektedir. Öyle ki dünyanın küresel bir pazar haline dönüşme hareketlerinin yaşandığı II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’nin modernleşme yönünün de batı olduğu düşünüldüğünde sanayileşme sürecini tamamlayarak dünyanın iktisadi yapısında söz sahibi olmaya çalışan ülkelerin lisanlarının bilinmesi ticari faaliyetlerin 77 yapılmasındaki planlamaların sürdürülebilir yapıda kurgulanması için önemli bir unsurdur. Bu açıdan lisan mektebi Osmanlı’nın modernleşmesinde özellikle Müslüman-Türklerin ticari girişimlerde etkili olmasını sağlamaya yönelik sivil mesleki bir eğitim kurumu olarak faaliyet göstermiş dış ticaretin gelişmesinde önemli vazifeler üstlenmiştir (Balcı, 2008). 3.4. II. ABDÜLAMİD DÖNEMİ MODERNLEŞMESİNİN OSMANLI DEVLETİ EKONOMİSİNE ETKİLERİ İktisadi yapıda kurumsallaşma büyüme ve kalkınma açısından ilerlemenin gerekliliği olarak 20. yüzyıl başları ve daha öncesinde kavranmıştır. Kurumsallaşma kavramıyla birlikte iktisadi sürecin uzun vadede ivme kazanarak ilerleyeceğine dair yaklaşımlar güç kazanmıştır. Bu yaklaşımlar, iktisadi büyüme ve gelişmeyi etkileyen yakın nedenlerle nihai nedenler arasında bir ayrım yaparak, yakın nedenleri girdilerin artışı ve verimliliği olarak görmekte, nihai nedenleri ise kurumsallaşmanın önemini ortaya çıkaran sosyal ve siyasal koşullar olarak göstermektedir. Ülkelerin kalkınma ve refah seviyelerinin yüksekliğini kurumların kalitesi ve niteliğine bağlayan bu yaklaşımlarda dış ticaretin, coğrafyanın iktisadi büyüme açısından yüksek öneme sahip olduğu düşünülmemektedir. Kurumların, bireysel ve toplumsal ilişkileri belirli kurallar içerisinde düzenleyen örgütsel bağların olduğu yapılar olarak tanımlandığı, bu yapılarda farklı kişi ve toplulukların iş birliğini güçlendirmenin yanında uzun vadede iş ortaklıkları, loncalar, vakıflar gibi kendi çıkarlarını ve bulundukları topluluğun çıkarlarını savunup büyütmeye çalışmak gibi işlevleri bulunduğunu, böylece üretim ve ticaretin bu kurumlar etrafında oluştuğunu görmekteyiz. Ancak bu kurumları yalnızca iktisadi faaliyet gösteren yapılar içindeki gruplar olarak görmemeli, farklı alanlarda oluşan kurumların kendi alanları dışındaki yapılara da etki edebileceğini göz önünde bulundurmalıyız (Karataşer, 2018) Osmanlı Devleti’nde kurumsallaşmanın oluşumu, iktisadi büyüme ve kalkınmanın sağlanması adına eğitimin kurumsallaşmasına önem verilmiş ve oluşturulan eğitim kurumları ile iktisadi, siyasi ve sosyal tüm alanlarda kurumların dayanışma, ilerleme ve büyüme işlevleri sayesinde modernleşme sağlanmak 78 istenmiştir. Bu yaklaşım doğrultusunda kurumlar, üretimi ve verimliliği artıracak faaliyetleri teşvik ettikleri sürece iktisadi büyüme ve kalkınmayı sağlayabileceklerdir. Osmanlı Devleti’nde eğitimin ve mesleki okulların kurumsallaşarak topluma üretimi ve verimliliği artıracak bilgi ve beceriyi kazandırmak adına eğitim vermeyi hedeflemiş, bu hedefler neticesinde üretim ve verimliliği artırmayı başararak modernleşmeyi yani iktisadi büyümeyi ve kalkınmayı gerçekleştirebilmiştir. İktisatçılar artık üretim ve verimliliğin miktarını iktisadi büyümenin en önemli unsuru olarak görmemekte, bunun yerine bu üretim artışı ve verimliliği destekleyen nitelikli ve kaliteli kurumların önemini vurgulamaktadır. Kurumlara verilen bu önemin her toplumda aynı işlevsellikte ve büyümeyi teşvik edici nitelikte olmadığını söylemek yerinde olacaktır. Çünkü farklı toplumlarda oluşan kurumlar her zaman aynı etkinlikte rol oynamayarak iktisadi büyüme ve kalkınmaya ya hiç etki etmemiş, ya da bunlara karşı kendi çıkarlarını korumaya ve içinde bulunulan durumun devam etmesine yönelik tutum içinde bulunmuşlardır. Bu nedenle farklı toplumlarda oluşan kurumların coğrafi ve doğal kaynaklar, kültürel ve dini değerler, farklı toplumsal kesimlerin çıkarları etrafında biçimlendiği görülmektedir. Kurumların biçimlenmesine örnek olarak baktığımızda Mısır vilayetinin Nil nehrinin suladığı verimli topraklar nedeniyle önemli olduğu ve buradaki kurumların tarımsal üretim etrafında şekillendiği görülmektedir. Kültürel değerlerin ve dini inançların iş birliği çerçevesinde iktisadi dengelerin güven temelinde inşa edildiği de bir gerçek olarak karşımıza çıkmaktadır (Shaw, 1962). Osmanlı Devleti’nde eğitim sistemindeki kurumların dini ve kültürel değerlere uygun şekilde yapılandırıldığını görmekteyiz. Farklı toplumsal grupların çıkar çevrelerinin kurumların oluşumu ve gelişimi açısından önemli bir unsur olduğu, bu kesimlerin her koşulda iktisadi büyüme ve kalkınmayı teşvik edici rol oynamadığını da belirtmek gerekir. Osmanlı Devleti’ndeki lonca teşkilatlanması toplumsal ihtiyaçlara cevap vermekte önemli işlevler üstlenmiş olsa da netice olarak kendi üyelerinin çıkarlarını her daim korumak adına faaliyet göstermiştir. İşte bu noktada II. Abdülhamid dönemin gerektirdiği meslek gruplarını ve nitelikli iş gücünü sağlamak adına sanayi mekteplerini açmış, lonca teşkilatlarında ortaya çıkan belirli bir kesimin 79 çıkarlarını korumaktan daha çok toplumun genelinin gelişmesini ve oluşan çıkarların toplumun geneline yayılmasını sağlamak istemiştir (Pamuk, 2017) Kurumların en büyüğü olarak devlet karşımıza çıkmaktadır. Devletin, kurumları ne şekilde biçimlendirdiği ve oluşturduğu önemlidir. Devletin güçlü ve büyük olmasıyla iktisadi yapının gücü ve gelişmesi arasında doğrudan bir bağ olduğu kabul edilmektedir. Güçlü ve büyük bir devlet yapısı iktisadi faaliyetlerin yoğunlaşarak gelişmesine etki edecek, istikrar ve büyümeyi sürekli kılabilecek politikalar uygulayabilecektir (Allen, 2011). Osmanlı Devleti’nin tarıma dayalı bir ekonomiye sahip olduğunu bilmekle beraber toprak mülkiyetinin devletin elinde olduğunu görmekteyiz. Toprakta özel mülkiyetin olmadığı ve ekonominin toprağa dayalı olduğu Osmanlı Devleti’nde merkezi otorite güçlü bir şekilde iktisadi süreç ve faaliyetleri biçimlendirebiliyordu. Ancak 19. yüzyıl ile birlikte değişen iktisadi süreç ve yapılar, Osmanlı Devleti’nin toprak mülkiyeti üzerindeki gücünü yitirmesine sebep olmuştur. Değişen toprak mülkiyeti üzerinde tarımsal üretim ve verimliliğin artmasını teşvik edici kurumlar olarak Osmanlı Devleti özellikle II. Abdülhamid döneminde ziraat mekteplerini kurarak toplumun ve ülkenin iktisadi durumuna yön vermek istemiştir. Ayrıca ülkelerin özellikle büyük kentlerin ve orduların iaşelerini karşılamak için gerekli önlemleri alması ve yatırımları yapması gerekmekteydi. Bu doğrultuda Osmanlı Devleti boş toprakları tarıma açarak üretimi, dolayısıyla ticareti geliştirmek için adımlar atmaktaydı (Pamuk, 2015). İktisadi büyüme ve kalkınma için tüccarların kent ekonomisine katkısına önem veren Osmanlı Devleti, kârlarını artırmak isteyen tüccarların zaruri mallarda ülke ihtiyacının karşılanması noktasında zorluklar çıkarmasına karşı tavır sergilemesine neden olmuştur. Ayrıca 17. ve 18. yüzyıllarda ve daha önce verilmiş olan kapitülasyonlar, ilerleyen yıllarda Avrupa tüccarına karşı Müslüman -Türk tüccarın rekabet edememesine yol açmış, bu durumdan çıkılması ve Müslüman -Türk tüccarın rekabet gücünü artırarak II. Abdülhamid döneminde artan dış ticaret faaliyetlerinde Avrupalı tüccarların hakimiyetini kırmak amacıyla modern ticaret eğitimi verecek Hamidiye Ticaret Mektebi açılmış ve dış ticarette Müslüman Türk tüccarların daha etkin rol almasına olanak sağlanmıştır (İnalcık, 1969). 80 II. Abdülhamid kalkınma merkezli modernleşme hareketleri ile Osmanlı Devleti’nin tüm yapılarını köklü şekilde dizayn etmiştir. Bir bütün halinde kalkınmayı sağlayabilmek için batının modern kurumlarını örnek alarak Osmanlı Devleti coğrafyasına yaymıştır. II. Abdülhamid’in modernleşme adına yaptığı icraatleri anlatırken Palmer, II. Abdülhamid döneminde reformların devam ettiğini belirtmiş, bu dönemde daha iyi devlet okulları, en yaygın ve en az gelişme gösteren mesleğin mensuplarına sermaye sağlamak üzere bir ziraat bankası, daha çok sayıda belediye, yeni yapılan yollar ve gaz lambalarıyla aydınlatılan kentler, ceza ve asliye mahkemelerinde usullerin sadeleştirilmesi gibi yeniliklerin oldukça göze çarptığından bahsetmektedir. II. Abdülhamid döneminde yapılan bu icraatler neticesinde Osmanlı Devleti’nde iktisadi yapıda bir güven ve düzen durumu meydana gelmiştir. Böyle bir ortamda devlet gelirleri %43 civarında artmış ve bu artışa rağmen 1898 yılında dahi Duyun – i Umumiye ayrılan pay küçük artışlar göstermiştir. Böylece yeni yatırımlara kaynak yaratılabilmiş ve mali durum rahatlamaya başlamıştır (Palmer, 2008). 1878- 1879 yıllarında pazara yönelik üretime bağlı olarak yapılan ticaret oranları %100’lük artışlar kaydetmiş ve 839.6 milyon kuruş olan ihracat rakamı 1907- 1908 yılında 1,9 milyar kuruşa yükselmiştir. 81 Tablo 3.4: Bütçelere Göre Devlet Gelirleri, Giderleri ve Bütçe Açıkları (1870-1905) YIL GELİR MİKTARI TAHSİSAT MİKTARI BÜTÇE AÇIĞI BÜTÇE AÇIĞININ GİDERLERE ORANI % 1870-71 1.839.481.000 2.070.929.500 -231.448.500 -11.2 1871-72 1.920.081.500 2 276 533 500 - 356 452 000 -15.7 1872-73 2 063 721 000 2 140 445 000 - 76 724 000 -3.6 1873-74 2 109 927 500 2 618 661 500 - 508 734 000 -19.4 1874-75 2 480 742 000 2 513 458 000 -32 716 000 -1.3 1875-76 2 388 294 000 2 892 909 500 -504 615 500 -17.4 1876-77 2 202 747 000 2 572 624 000 - 369 877 000 -14.4 1877-78 2 007 096 500 4 628 324 000 -2 621 227 500 -56.6 1879-80 1 428 582 000 1 523 660 339 - 95 078 339 -6.2 1880-81 1 615 584 000 2195 000 957 -579 416 957 -42.20 1881-82 1 594 250 600 2 756 850 185 -1 162 599 585 -25.40 1882-83 1 505 904 000 2 019 787 663 -513 883 663 -21.80 1883-84 1 635 498 500 2 090 992 142 - 455 493 642 -26.80 1884-85 1 576 903 000 2 153 426 600 - 576 523 600 -22.70 1887-88 1 757 382 152 2 272 113 405 -514 731 248 -13.70 1888-89 1 813 759 759 2 101 709 550 - 287 949 791 -15.90 1889-90 1 779 545 700 2 115 399 124 - 335 853 424 -10.80 1890-91 1 776 742 432 1 992 728 626 -215 986 194 -9.70 1891-92 1 792 235 939 1 984 208 222 -191 972 283 -4.80 1892-93 1 837 183 691 1 929 092 173 - 91 908 482 -14.60 1893-94 1 829 989 845 2 142 220 051 -312 230 206 -8.60 1894-95 1 865 663 127 2 041 096 591 -175 433 464 -12.50 1895-96 1 832 588 445 2 095 262 926 - 262 674 481 -20.50 1896-97 1 829 105 250 2 301 039 735 - 471 934 485 0.30 1897-98 1 851 132 599 1 844 934 941 6 197 658 -5.00 1899-00 1 882 932 299 2 017 648 080 -134 715 781 -6.10 1900-01 1 961 228 045 2 087 782 311 -126 554 266 -11.10 1901-02 1 943 470 439 2 187 252 290 - 243 781 851 -10.10 1902-03 1 976 396 505 2 197 840 577 - 221 444 072 -17.80 1903-04 2 006 237 228 2 439 350 205 -433 112 977 -4.60 1904-05 2 025 817 794 2 123 195 406 -97 377 612 1.50 1905-06 2 229 131 079 2 196 223 279 32 907 800 -9.70 Kaynak: Tevfik Güran, Osmanlı Mali İstatistikleri Bütçeler 1841-1918, 2003, Ankara 82 II. Abdülhamid döneminin hemen öncesindeki gelir gider durumuna bakıldığında Osmanlı Devleti bütçesinin genel olarak açık vermekte olduğu görülmektedir. II. Abdülhamid’in tahta çıkmasından hemen sonra yaşanan Osmanlı – Rus savaşı, Osmanlı Devleti’nin gelirlerinin giderlerin ancak %43’ünü karşılayabilecek duruma gelmesine neden olmuştur. Ancak savaşın bitmesi ile toparlanma sürecine giren Osmanlı Devleti, II. Abdülhamid’in kalkınma merkezli modernleşme çalışmaları ile ekonomiyi dengeye oturtmayı başarmıştır. Duyun – i Umumiye’nin kurulduğu 1884 yılından 1887/88 mali yılına kadar %20’ler civarında izlenen bütçe açığı, Osmanlı – Rus savaşının sebep olduğu toprak ve işgücü kaybına rağmen tekrar savaş öncesi oranlara ulaşabilmiştir. Modernleşme adına yapılan yatırımların meyve vermeye başlaması ile bütçe açıkları sürekli olarak düşme eğilimine girmiş, açık oranları tek haneli rakamlara düşmüştür. Saltanatının son yıllarında verilen bütçe fazlaları II. Abdülhamid’in Osmanlı Devleti’nin tüm unsur ve yapılarında kalkınmayı hedef alan modernleşme çalışmalarının iktisadi yapıyı büyüme ve istikrarlı bir dengeye oturtabilmeyi başarabilmiş olduğunun göstergesidir. Gıda, tekstil, kağıt sanayi gibi alanlarda kurulan işletmelerle Osmanlı’nın ekonomik yapısında kayda değer gelişmeler sağlanmıştır. Kurulan bu sanayi tesislerinde batı tarzında üretim yapılması için Avrupa’dan makinelerin ithal edilmesi ile modern sanayileşme adına önemli adımlar atılmıştır. Osmanlı orta ve büyük ölçekli fabrikaların sayısını arttırmayı başarabilmiş yeni düzene uyum sağlamak için önemli adımlar atabilmiştir. Osmanlı’nın geniş coğrafyasına yayılan yaklaşık 1500 kadar değişik ölçekli tesis kurulmuştur. 1880 yılına kadar sayısı 56 olan özel girişimci fabrika sayısı 1901-1915 yıllarına gelindiğinde 214’e ulaşmış, 20 yıllık süreçte fabrika sayısı dört katkına çıkarılmıştır (Eldem, 1994). 83 SONUÇ Osmanlı Devleti 18.yüzyılda Avrupa’da meydana gelen bilimsel ve teknik ilerlemeler karşısında yeterli düzeyde atılımlar yapamamış bu nedenle batının gerisinde kalmıştır. Batıdaki bu ilerleyiş üç kıtada hüküm süren Osmanlı Devleti’nin iktisadi, siyasal ve sosyal dengelerinde bir bozulma yaratmıştır. Sanayi devrimini gerçekleştiren ülkeler Osmanlı Devleti’ni hedef alarak dünya çapındaki hakimiyetini zayıflatmaya çalışmış, edindikleri gelişmişlik düzeylerini Osmanlı Devleti üzerinde sınamaya girişmişlerdir. Önceleri bu duruma kayıtsız kalan Osmanlı yönetici ve aydınları kaybedilen savaşların neticesinde Avrupa’nın üstünlüğünü kabul ederek III. Selim dönemiyle yenileşme hareketlerini başlatmış, devletin batı karşısındaki geri kalmışlığını gidermek için adımlar atmaya başlamıştır. Yenileşme hareketleri, savaş alanlarındaki başarısız sonuçların telafi edilmesi anlamında ve batının bu başarısızlıklardan dolayı daha çok takındığı saldırgan tutumu bertaraf etmek maksadıyla askeri anlamda ele alınarak, eski Osmanlı askeri gücünün temelini oluşturan Yeniçeri ocaklarının kaldırılmasını, yerine batı tarzında eğitim ve donanıma sahip bir ordu ve teşkilatlanma kurulmasını içermekteydi. Yeniden oluşturulan bu askeri güç için batının teknik ve donanımları hakkında eğitim verecek askeri yüksekokullar açılmıştır. Bu okullar ve düzenlemeler ile savaşların sonucunda meydana gelen ekonomik sorunlardan kurtulunmak istenmiştir. Öncelikle askeri alanda başlatılan modernleşme çabalarının askeri meslek eğitimi ile bir bütün olarak hayata geçirilmeye çalışıldığına dikkat etmemiz gerekir. II. Mahmut dönemiyle hızlı gelişim sağlayan Avrupa ile olan ilişkiler daha kötü hale gelmiştir. II. Mahmut Avrupa’nın yakalanabilmesi için askeri düzenlemeler yanında iktisadi, siyasi ve sosyal yapıları bir bütün halinde ele almaya çalışacak bu yapılar içinde eğitim sisteminde de düzenlemeler yapmıştır. Eğitim sistemine sivil bir bakış açısı kazandırmak istemiş ilköğretimi zorunlu tutmaya dönük çalışmalar yaparak Osmanlı’da eğitimi yaygınlaştırmak istemiştir. II. Mahmut dönemiyle modernleşmenin merkezine ordu modernizasyonundan eğitimin modernleşmesi yerleşmeye başlamıştır. Tanzimat yıllarına gelindiğinde Avrupa’nın gelişmesinin 84 ancak eğitim yoluyla takip edilebileceğine dair inanç güç kazanmıştır. Tabii olarak bu dönemlerde Osmanlı Devleti’nde maliye oldukça zor zamanlardan geçmekteydi. Birçok cephede süren savaşlar Osmanlı’yı boyun eğdirmek için uğraşan Batı tarafından finanse ediliyordu. Tüm bunların sebebi kapitalist politikaların doğması neticesinde Osmanlı Devleti’ni açık pazar haline getirebilmekti. Sanayide ulaşılan üretim hızı hem hammadde ihtiyacını arttırmış hem de ürünleri pazarlayarak kar elde edilebilecek pazar arayışını hızlandırmıştı. Osmanlı Devleti’ni her yoldan sıkıştıran batılı devletler 19.yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’ni serbest ticaret anlaşmaları imzalamak zorunda bırakmış böylece Osmanlı Devleti’ni kapitalist politikalara itmiştir. Ekonomik açıdan yeni bir yapıya doğru itilen Osmanlı asırlardır sıkı sıkıya bağlı olduğu ilke ve politikalardan kopmak zorunda kalmıştır. Osmanlı iktisadi yapısındaki bu yeni duruma uyum sağlamak için sivil eğitime önem verilmiş, batının uygulamaları ve kurumları örnek alınmak istenmiştir. Özellikle Tanzimat aydınları modernleşmeyi ‘Batılılaşmak’ zihniyetiyle Osmanlı’da hayata geçirmeyi hedeflemiştir. Bu amaçla batının eğitim usul ve müfredatı örnek alınmak istenerek Osmanlı’da yeni eğitim kurumları oluşturulmaya çalışılmıştır. Yine aynı dönemde eğitim ve ekonominin bir arada ele alınarak modernleşmek için iktisadi yapıyı oluşturan alanlarda mesleki ve teknik öğrenimin ortaya çıkmasına çalışılmıştır. Açılan sivil mesleki eğitim kurumlarında batının üretim tarzı ve ekonomik yapısı Osmanlı öğrencilerine verilerek modernleşmenin sağlanması amaçlanmıştır. Sivil meslek okullarının temellerinin atıldığı bu dönemde mali imkansızlıklar yüzünden istenilen düzeye gelemeden kapatılmak zorunda kalınmıştır. Tanzimat dönemi sonrası II. Abdülhamid’in tahta çıkması ile Osmanlı geçmiş dönemlerdeki tecrübeleri doğrultusunda modernleşme çabalarında belli bir noktaya gelmiş bulunuyordu. Ancak II. Abdülhamid modernleşmeyi kendinden önceki zihniyetin aksine milli değerlere bağlı kalarak batının bilim ve tekniğinin alınması yoluyla yaşanılan güçlüklerin aşılması hedefiyle ele almıştır. Batılılaşmadan modernleşmek Osmanlı Devleti’ni batının esaretinden kurtarmanın yegane yolu olduğuna dair inancı II. Abdülhamid’in yapacağı icraatlerin temelini oluşturmaktaydı. II. Abdülhamid tahta çıkmasıyla birlikte mali açıdan çöküntü içinde olan bir Osmanlı Devleti ile baş başa kaldı. Maliye çökük konumun yanında batılı devletlerin 85 Osmanlı Devleti’ne karşı takındığı saldırgan tutum artarak devam etmekteydi. Osmanlı – Rus savaşının sonucunda meydana gelen topak kayıpları ve işgücü kayıpları iktisadi alanın daha büyük sıkıntıları içine girmesine neden olmuştu. Sultan Hamid bu açmazdan çıkmak için modernleşmenin şart olduğunun farkındaydı ancak bu modernleşmenin kalkınma yoluyla sağlanabileceğini düşünüyordu. Osmanlı Devleti’nin topyekün kalkınmasının sağlanarak batının acımasız politikalarından kurtulmanın mümkün olduğunu ve Osmanlı Devleti’nin eski gücüne kavuşacağını düşünmekteydi. Kalkınmayı ise eğitim vasıtasıyla gerçekleştirmek için Tanzimat döneminde atılan eğitim adımlarını temel alarak mali krizlere rağmen birçok düzenlemeyi hayata geçirmiştir. Tanzimat yıllarında İstanbul merkezli ele alınarak hayata geçirilen eğitim çalışmaları II. Abdülhamid’in eğitimi Osmanlı’nın tüm coğrafyasına yayma politikası ile sayısal olarak ve niteliksel manada muazzam yükseliş göstermiştir. Merkezi otoritenin de güçlendirilmesi için merkezden uzak bölgelerdeki eğitim faaliyetlerini kontrol etmek ve düzenlemek için maarif teşkilatında önemli ve ayrıntılı düzenlemeleri hayata geçirmiştir. Sivil eğitimin Osmanlı Devleti için hayatmemat meselesi olan modernleşme çalışmalarındaki rolünün önemini kavrayan Sultan Abdülhamid, devletin mali kriz içinde bulunmasına rağmen farklı finans kaynakları bularak gerekli ihtiyaçların karşılanmasını sağlamıştır. Ülkelerin kalkınmasında ziraat, sanayi ve ticaretteki gelişmeler önemli rol oynamakta hatta bu alanlardaki faaliyetler sayesinde ülkelerin dünya çapındaki konumları belirlenmektedir. II. Abdülhamid bu alanlardaki gelişmelerin Osmanlı modernleşmesinin merkezine aldığı kalkınmayı gerçekleştireceği düşüncesiyle iktisadi alanlarda ilerlemeyi sağlayacak temelleri Tanzimat’tan atılmış sivil mesleki okulların açılarak geliştirilmesine özel önem vermiştir. Sivil mesleki okulların yurt geneline yayılması için zor mali şartlara rağmen finansman sağlamıştır. II. Abdülhamid’in mesleki ve teknik okulları özellikle batının piyasaya hakim olmak istediği bölgelerde revize ederek yada sayısını arttırarak kurması Osmanlı’nın bölgesel olarak da kendi sosyal ve ekonomik yapısı dahilinde gelişmesine destek olmuştur. Müslüman-Türklerin Osmanlı modernleşmesinde etkili olmasını sağlayarak Osmanlıda iç karışıklığa sebep olan etnik ve dini unsurların devlet aleyhinde olan 86 faaliyetlerinin önüne geçmek istemiştir. Modernleşmeyi kalkınma ekseninde değerlendiren II. Abdülhamid batıdaki sanayi, ziraat ve ticaret alanındaki teknolojik ilerlemeyi mesleki okullar kanalıyla halka tanıtarak modern metotlarla üretim ve ticaret yapılmasını bu şekilde ülkedeki verimliliğin artmasını sağlamak istemiştir. Açılan mesleki okullarda modern uygulamalar ve teorik dersler sayesinde geleneksel üretim biçimlerindeki alışkanlıkların halk tarafından terkedilerek batının gelişme hızına erişebilmek için çaba sarf edilmiştir. Bu çabalar neticesinde II. Abdülhamid büyük toprak kayıplarına neden olmuş savaşlara ve batının emellerine rağmen tahttan indiği 1909 yılında dünyanın en güçlü ilk beş devleti içinde Osmanlı Devleti’ni tutmayı başarmıştı. II. Abdülhamid döneminde artan zirai üretim, açılan büyük ölçekli sanayi işletmeleri ve yükselen dış ticaret hacmi sayesinde batının ‘Hasta Adam’ olarak nitelediği Osmanlı Devleti’nin ekonomisinin on kat kadar büyüme kaydettiği ve ekonomide istikrar yakalandığı görülmektedir. Yine II. Abdülhamid’in güttüğü politikalar sonucunda Osmanlı’nın yıllık ortalama milli gelir artışı %1,5 seviyelerinde gelişmiş buda çağın en hızlı büyüyen ülkeleri arasında Osmanlı Devleti’nin yerini aldığının göstergesi olmuştur. II. Abdülhamid’in Osmanlı Devleti’nde bu gelişmeleri ve büyüme oranlarını yakalayabilmesinin önemli unsurlarından biri şüphesiz sanayi, ziraat, ticaret, lisan gibi ekonomik anlamda birbirini destekleyen ve tamamlayan alanlarda açılmış sivil mesleki ve teknik eğitim kurumlarının çağın teknolojisini ve uygulamalarını tarımda, sanayide ve ticarette kullanılmasına yaptığı katkılar sayesinde gerçekleştirdiği görülmektedir. Osmanlı Devleti modernleşmesini kalkınmayı merkeze alarak ele alan II. Abdülhamid mesleki ve teknik okulları Osmanlı coğrafyası geneline yayarak sanayi mekteplerinde verilen batının teknolojik üretim sistemlerini uygulamalı şekilde Osmanlı toplumuna tanıtarak, kurulan büyük ölçekli sanayi işletmelerinin sayısını ve üretim hızını arttırmayı başarabilmiş, bu sayede küçük ölçekli işletmelere dayanan Osmanlı sanayisi Avrupa’daki işletmelere uyum sağlayabilmiştir. II. Abdülhamid’in ziraat mekteplerine verdiği önemle yeni usullerle zirai üretimin kalitesi ve veriminin arttırılmasına olanak sunulmuş, pazara yönelik tarımın yapılması ekonomisinin asırlardır tarıma dayalı olduğu Osmanlı Devleti’nin ekonomik yapının diğer alanlarında hem hammadde hem de ticaret ilişkilerine yeni boyut kazandırmıştır. 87 Ticaret ve lisan mektepleri ile ziraatte ve sanayi alanında sağlanan modern üretim sonucu olan malların iç ve dış ticarette daha karlı şekilde pazara arz edilerek çağın dünya çapındaki buhranlarına ve Osmanlı’nın çok kötü mali durumuna rağmen Osmanlı Devleti’nin sanayisini büyük ölçüde tamamlamış ülkelerin büyüme ve gelişme hızlarından geri kalmamasına olanak sunmuştur.
II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ’NDE IRAK BÖLGESİ Mohammed AL-IBADI Doç. Dr. Hakan TÜRKKAN T.C. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak Hazırlanmıştır KARABÜK Nisan 2022 1 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER.............................................................................................................1 TEZ ONAY SAYFASI..................................................................................................3 DOĞRULUK BEYANI ................................................................................................4 ÖNSÖZ ..........................................................................................................................5 ÖZ...................................................................................................................................7 ABSTRACT...................................................................................................................8 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ........................................................................................9 ARCHIVE RECORD INFORMATION ..................................................................10 KISALTMALAR ........................................................................................................11 ARAŞTIRMANIN KONUSU ....................................................................................12 ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ .......................................................................................12 ARAŞTIRMANIN PROBLEMİ................................................................................12 ARAŞTIRMANIN AMACI .......................................................................................12 GİRİŞ ...........................................................................................................................14 1. OSMANLI DÖNEMİNDE IRAK..........................................................................22 1.1. Osmanlı Dönemi’nde Irak Bölgesi.................................................................22 1.2. XIX. Yüzyılda Irak Bölgesinin Siyasi Durumu............................................25 1.3. Sultan II. Abdülhamit’in Tahta Geçişi ve Kişiliği .......................................28 1.3.1. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesi Milletleri................................30 1.3.2. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesi Vilayetleri................................33 1.3.3. I. Meşrutiyetin Irak Bölgesindeki Yansımaları....................................36 2. II. ALBDULHAMİT DÖNEMİNDE IRAK.........................................................39 2.1. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Uluslararası Rekabet..........39 2.1.1. Petrol Konusunda Yaşanan Rekabet.....................................................43 2.1.2. Demiryolu Projesi Konusunda Yaşanan Rekabet................................44 2.1.3. Irak Bölgesine Yapılan Dış Müdahaleler ve Reform Hareketleri ......49 2 2.2. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Vilayetleri (1890-1908) ..........................50 2.2.1. Bağdat Vilayeti ........................................................................................58 2.2.2. Musul Vilayeti..........................................................................................59 2.2.3. Basra Vilayeti...........................................................................................61 2.3. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Ekonomik Hayat.....64 2.3.1. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Ulaştırma Hizmetleri .................................................................................................69 2.3.2. Irak Bölgesi Petrolü ve II. Abdülhamit.................................................71 2.3.3. Irak Bölgesinde Tarım Faaliyetleri........................................................74 2.4. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Sosyal Hayat............76 2.4.1. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Eğitim...........................80 2.4.2. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Açılan Okullar.............82 2.4.3. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Dini Hayat....................86 2.4.4. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesinde Panislamizm .....................88 3. IRAK’TA II. ABDÜLHAMİT'E YÖNELİK MUHALEFET HAREKETLERİ VE II. ABDÜLHAMİT’İN TAHTTAN İNDİRİLMESİ....................................92 3.1. Irak Vilayetlerinde II. Abdülhamit’e Yönelik Muhalefet Hareketleri ......92 3.2. XX. Yüzyılda Sultan II. Abdülhamit'in Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri..............................................................................................................97 3.3. 1908 Meşrutiyeti’nin İlanı..............................................................................99 3.4. Sultan II. Abdülhamit’in Tahttan İndirilmesi ...........................................104 SONUÇ ......................................................................................................................107 KAYNAKÇA.............................................................................................................110 EKLER ......................................................................................................................119 EK 1. BOA, HR.TO. 59 \ 14.................................................................................119 EK 2. Y PRK .TNF. 2\20 .....................................................................................121 EK 3. HR.SYS. 108\45 .........................................................................................122 EK 4. Y.PRK.UM 41\117.....................................................................................124 EK 5. Y.A .HUS . 164 \ 62....................................................................................125 ÖZGEÇMİŞ ..............................................................................................................126 3 TEZ ONAY SAYFASI Mohammed AL-IBADI tarafından hazırlanan “II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ’NDE IRAK BÖLGESİ” başlıklı bu tezin Yüksek Lisans Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Doç. Dr. Hakan TÜRKKAN .......................... Tez Danışmanı, Tarih Anabilim Dalı Bu çalışma jürimiz tarafından Oy Çokluğu ile Tarih Anabilim Dalın‘da Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Savunma sınavı tarihi 15.04.2022 Ünvanı, Adı SOYADI (Kurumu) İmzası Başkan : Prof. Dr. Bariş SARIKÖSE (KBÜ) .......................... Üye: Doç. Dr. Hakan TÜRKKAN (KBÜ) .......................... Üye: Doç. Dr. Orhan AVCI (KKÜ) .......................... KBÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yönetim Kurulu, bu tez ile Yüksek Lisans Tezi derecesini onaylamıştır. Prof. Dr. Hasan SOLMAZ .......................... Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müdürü 4 DOĞRULUK BEYANI Yüksek lisans tezi olarak sunduğum bu çalışmayı bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı herhangi bir yola tevessül etmeden yazdığımı, araştırmamı yaparken hangi tür alıntıların intihal kusuru sayılacağını bildiğimi, intihal kusuru sayılabilecek herhangi bir bölüme araştırmamda yer vermediğimi, yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu ve bu eserlere metin içerisinde uygun şekilde atıf yapıldığını beyan ederim. Enstitü tarafından belli bir zamana bağlı olmaksızın, tezimle ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak ahlaki ve hukuki tüm sonuçlara katlanmayı kabul ederim. Adı Soyadı : Mohammed AL-IBADI İmza : 5 ÖNSÖZ Osmanlı İmparatorluğu, 400 yıldan fazla bir süre Avrupa'nın doğu kesimine, Ortadoğu'ya ve Kuzey Afrika'ya hâkim olan en önemli imparatorluklardan biridir. Irak, kontrol altına alınan bu alanların önde gelen ve en önemli bölgelerinden biridir. Irak'ın önemi ve stratejik konumu, onu Osmanlı İmparatorluğu ile Avrupa Devletleri ve İran arasında kalıcı bir çatışma konusu haline getirmiştir. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak’ta pek çok ıslahat ve reform hareketi gerçekleştirilmiştir. Bu ıslahat ve reformlar, Mithat Paşa'nın XX. yüzyılın ikinci yarısında yaptığı reformları tamamlayıcı nitelikte olmuştur. Irak’ın Osmanlı İmparatorluğu'nun güney kapısı olması, Osmanlı İmparatorluğu için onu önemli hale getirmiştir. II. Abdülhamit, Irak’ı Avrupa ülkelerinin ilgi odağı haline getirerek ortaya koyduğu politika ve reformlarla modern Irak tarihini yazmıştır. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak’ı ele alan bu çalışmada özellikle yerel kaynaklar tercih edilmeye çalışılmıştır. Bu durum II. Abdülhamit ve Irak tarihinin Türk ve Arap bakış açısı ve kaynaklarının çalışmaya yansımasını sağlamıştır. Bu durum elbette meseleye bakış açısında da bir takım farklılıklar da ortaya koymuştur. Bununla birlikte bu çalışmanın Türkiye’de bir Irak vatandaşı tarafından kaleme alındığı göz ardı edilmemelidir. Çalışmanın Türkçe yazılmış olması gerek Türkçe grameri, gerek üslub ve metodoloji açısından bir takım zorlukları ve çelişkileri beraberinde getirmiştir. Bu zorlukların aşılması noktasında yardımlarını esirgemeyen tüm hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkür ederim. Çalışmada gerek sözü edilen zorluklardan kaynaklı olarak gerekse her çalışmada muhtemel olarak mevcut olabilecek hata, kusur ve eksikliklerin giderilmesine azami gayret gösterilmiştir. Yine de mevcut olan hatalar bulunabilir. Bunların tüm dikkat ve gayretimize rağmen giderilememiş olmasından dolayı özür diler ve hatalarımın mazur görülmesini talep ederim. Üç bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, Sultan II. Abdülhamit dönemindeki Irak tarihi ve genel koşullarının kapsamlı bir incelemesi ortaya konulmuştur. İkinci bölümde ise Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde yapılan yenilikler incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise Sultan II. Abdülhamit'in Irak Bölgesindeki uluslararası rekabet politikasının bu bölgeye etkisi 6 incelenmiştir. Ayrıca bu bölümde Sultan’ın tahttan indirilmesinin idari ve sosyal bağlamda Irak vilayetlerine yansımalarının izi sürülmeye çalışılmıştır. Çalışmama sunduğu katkılarından dolayı danışmanım Doç. Dr. Hakan Türkkan'a, değerli jüri üyelerine teşekkürlerimi sunmak isterim. Tezimde yaptıkları yardımlardan dolayı değerli hocam İsmail Kırmızı’ya ve arkadaşım Röyal Allahyarlı’ya teşekkür ederim. Tez aşamasında ve hayatımın her döneminde benden desteklerini esirgemeyen canım aileme ve bu tez çalışmamda bana yardımı dokunan tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim. MohammedAL-IBADI KARABÜK-2022 7 ÖZ Sultan II. Abdülhamit, 33 yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu'nu yönetmiş, önemli ve önde gelen Osmanlı padişahlarından biridir. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin itibarını yeniden kazanmayı başarmış, Avrupa ülkelerine güçlü bir rakip olmuştur. İmparatorluğun 34’üncü padişahı olan ve kritik bir dönemde görev yapmış olan II. Abdülhamit, yaptığı reformlarla Irak vilayetlerinde büyük bir iz bırakmıştır. Irak Bölgesinde onu diğer Osmanlı padişahlarından ayıran özellik, uyguladığı siyasettir. Irak vilayetlerinin ve halkının yararına olan projelere yoğun bir ilgi duymuştur. Sultan II. Abdülhamit'in sevgisi Irak’ta yaşayan tüm ırkları ve dinleri etkilemiştir. Farklı din ve milletlere karşı hoşgörü politikası izlemiş olması, onun o dönemde Irak halkı tarafından sevilip kabul edilmesini sağlamıştır. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak vilayetlerinde yaşanan gelişmeler, dikkatle incelenmeye değer bir konudur. Bazılarına göre bu dönem, Irak adına altın bir dönem olmuştur. Irak, Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde büyük ölçüde modernize edilmiştir. Demiryollarının, telgraf hatlarının, tarımın, idari ve siyasi sistemin gelişimi sağlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nun genel olarak acı çektiği mali ve ekonomik krize, Avrupa ülkeleri ve diğerlerinin Irak vilayetlerine sürekli müdahalelerine ve dolaylı kontrolünü dayatma girişimlerine rağmen, II. Abdülhamit becerisi ile tüm bunların üstesinden gelmiştir. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamit, Osmanlı Dönemi, Irak Vilayeti, Irak Reformu, Panislamizm 8 ABSTRACT Sultan Abdulhamid II. is one of the important and prominent Ottoman sultans who ruled the Ottoman Empire for 33 years. During his period, he had managed to regain the reputation of the Ottoman state and became a strong rival to European countries. He was the 34th sultan of the Ottoman empire as well he has served in a vary critical period. Abdulhamid II. has left a massive impact in Iraqi provinces with his reforms which can be distinguished him from other Ottoman sultans in Iraq by his policy. He had gotten a substantial interest in projects that benefit the Iraqi provinces and people. Sultan Abdulhamid's love has affected all races and religions in Iraq. The fact is that he followed a policy of tolerance towards different religions and nations ensured that he was loved and accepted by all the Iraqi people at that time. The developments in Iraq during the reign of Abdulhamid II. are such a subject worthed examining carefully. According to some, his period was a golden period for Iraq because it has been massively developted during his reign, like the development of railways, telegraph lines, agriculture, administrative and political system as well. Despite the financial and economic crisis that the Ottoman Empire suffered in a general, and the continued intervention of European countries and others in Iraq and attempts to impose its indirect control, Abdulhamid II. has overcome all these dangerous with his owned skills. Key words: Abdulhamid.II, Ottoman period, Iraq province, Iraq reforms, PanIslamism 9 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ Tezin Adı II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ'NDE IRAK BÖLGESİ Tezin Yazarı Mohammed AL-IBADI Tezin Danışmanı Doç.Dr. Hakan TÜRKKAN Tezin Derecesi Yüksek Lisans Tezi Tezin Tarihi 2022 Tezin Alanı TARİH Tezin Yeri KBÜ Tezin Sayfa Sayısı 126 Anahtar Kelimeler II. Abdülhamit, Osmanlı Dönemi, Irak Vilayeti, Irak Reformu, Panislamizm. 10 ARCHIVE RECORD INFORMATION Name of the Thesis IRAQ REGION IN THE PERIOD OF ABDULHAMID.II Author of the Thesis MOHAMMED AL-IBADI Advisor of the Thesis Assoc. Prof. Dr. Hakan TÜRKKAN Status of the Thesis Master’s Degree Date of the Thesis 2022 Field of the Thesis HISTORY Place of the Thesis KBU Total Page Number 126 Keywords Abdulhamid II., Ottoman period, Iraq provinces, Iraq reforms, Pan-Islamism 11 KISALTMALAR C. : Cilt B. : Baskı a.g.e : Adı Geçen Eser a.g.m : Adı Geçen Makale S. : Sayı Çev. : Çeviren Yay. : Yayınevi Haz. : Hazırlayan s. : Sayfa Bkz : Bakınız TDV : Türkiye Diyanet Vakfı BOA : Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi EK : Ekler Y.PRK. TKM : Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği Y.A. HUS : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y.PRK. MK : Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı BMK : Bağdad Merkezi Kütüphanesi 12 ARAŞTIRMANIN KONUSU Bu tez, Osmanlı İmparatorluğu'nun günümüz Irak sınırları içinde bulunan Irak vilayetlerinde Sultan II. Abdülhamit'in idari ve reformist tarzını ele almaktadır. Ayrıca bu çalışmada, Irak vilayetlerine dış müdahalelerin yanı sıra Sultan II. Abdülhamit'in bunlara karşı koyma girişimleri de tartışılmaktadır. Ayrıca başta meşrutiyet olmak üzere Osmanlı Devleti’nde yaşanan birtakım siyasi değişim ve dönüşüm hareketlerinin Irak bölgesine olan yansımaları da çalışmada ele alınmaktadır. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ II. Abdülhamit, çok zor bir dönemde tahta çıkmış ve Osmanlı İmparatorluğu’nu içinde bulunduğu sıkıntılardan kurtarmaya çalışmıştır. İmparatorluğun pek çok bölgesinde olduğu gibi Irak için de reformlar yapmıştır. Irak Bölgesinin gelişmesi ve halkın daha iyi yaşam sürmesi için okullar, hastaneler açmıştır. Aynı zamanda Irak’taki iç isyanları bastırmaya ve yolsuzlukları önlemeye çalışmıştır. II. Abdülhamit Dönemi’nde yapılan ıslahatlar, Irak vilayetleri için büyük bir gelişme olmuştur. Daha önce sağlık, eğitim ve ekonomi yönünden birçok sıkıntı yaşayan Irak, bu dönemle birlikte bu alanlarda gelişme göstermiştir. Çalışma Irak Bölgesinde Osmanlı Dönemi’nde yapılan birçok yeniliğin ve özellikle II. Abdülhamit Dönemi’nde yapılan çalışmaların değerlendirilmesi amacıyla hazırlanmıştır. ARAŞTIRMANIN PROBLEMİ Bu çalışmada II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak vilayetlerinde yapılan ıslahatlar, yenilikler ve bunların Irak açısından önemi ortaya konulmaktadır. Ayrıca II. Abdülhamit’in Irak’ta yaşanan sorunların çözümünde nasıl bir yol izlediği ve bunların sonuçları da çalışmanın inceleme konusunu teşkil etmektedir. ARAŞTIRMANIN AMACI II. Abdülhamit Dönemi’nde bir Osmanlı toprağı olan Irak coğrafyasında Osmanlı Devleti tarafından gerçekleştirilen sosyal, kültürel ve ekonomik faaliyetleri ve 13 bu faaliyetlerin Osmanlı iç ve dış politikasının Osmanlı Devleti'nin Irak vilayetlerinde yürüttüğü faaliyetlere olan etkisini ortaya koymaktır. 14 GİRİŞ Yunanlılar, (Dicle ve Fırat) nehirlerine atıfta bulunarak eski Irak'a "Mezopotamya" adını vermişlerdir. 1 Mezopotamya adı günümüzde ise kuzeyde Toroslar, güneyde Basra Körfezi, doğuda Zagros Dağları ve batıda da Suriye çölünden ibaret olan bölge için kullanılan bir isimdir. Bu haliyle yaklaşık 400 km. genişliğinde ve 1200 km. uzunluğunda bir sahadan söz edilmektidir.2 Dolayısıyla bu isimle, Suriye ve Türkiye'ye ait olan komşu bölgelerin yanı sıra modern sınırlarıyla Irak’ın kastedildiğini de söyleyebiliriz. Mezopotamya'nın anlamı da "iki nehir arasındaki ülke" olarak bilinmektedir. Gerek M.Ö. 18. Yüzyıllarda Hammurabi’den elde edilen bilgiler gerekse Mezopotamya ile ilgili birtakım metinler bölgenin özellikle tekstil alanında önem arzettiğini ve tekstille ilgili faaliyetlerin bölgede ekonomik bir saha teşkil ettiğini anlıyoruz. 3 Irak’ı da içine alan Mezopotamya bölgesi çok eski dönemlerden beri Sümerliler’in de dahil olduğu bir medeniyet beşiği olmuştur. Bölgenin alet yapımı için gerekli olan volkanik oluşumların varlığı ayrıca çevresinden her türlü ticari malzemeyi temin edebilmesi bölgenin ticaret, sanat, şehircilik gibi medeniyet hamlelerinde öncülük etmesini sağlamıştır.4 Mezopotamya bölgesi, tarihte ilk yapıların, yerleşim yerlerinin ve sanatların oluştuğu bir yerdir. Bu itibarla bölgedeki bazı oluşumların tarihi çok eski dönemlere dayanır. Örneğin Bronz Çağı olarak bilinen ve tepesinde basamaklı kule şeklindeki ilk tapınakların inşasına ek olarak karmaşık sanatların oluşturulmasına, seramik eserlerin ve bakır aletlerin imalatına milattan yaklaşık ikibin yıl önce bile rastlanır5 . Güney Mezopotamya’daki ilk kent yerleşimleri M.Ö. 3500-300 dolaylarında ortaya çıkmış olup bu yerleşim yerleri Bağdat’ın yaklaşık 62 km güneyinde yer alır. 1925 yılında keşfedilmiş olan bu bölge ve kent dönemi “Jemdet Nasr” evresi olarak anılır. Bir başka önemli evre ise Uruk Dönemidir. Bu evrede de tarımsal üretim ve yönetimin geliştiği, Sümer matematiğinin de temeli olduğu düşünülen ve “60 sayısı” üzerine kurulu olan bir sayma sistiminin geliştirildiği görülür. Bunun yanı sıra 1 Catherine Breniquet, “Weaving in Mesopotamia during the Bronze Age: Archaeology, techniques, iconography”, Textıle Termınologıes In The Ancıent Near East And Medıterranean From The Thırd To The Fırst Mıllennıa Bc, edited by C. Michel and M.-L. Nosch, Oxbow Books, Oxford UK, s.52. 2 Murat Tekin, “Eski Mezopotamya’da Coğrafi ve Etnik Yapı”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, C. 9, S.2, Yıl 2014, s.112. 3 Breniquet, “agm”, s.52. 4 Tekin, “agm”, s. 14. 5 Remzi Kuzuoğlu, “Eski Asurca Metinlerde Geçen Bir Meslek: Aslaku”, C. 13, S. 12, Anadolu Arşivleri, 2019, s.137. 15 dünyanın en eski yazı sisteminin oluştuğu bölge yine Irak bölgesini de içine alan Mezopotamya bölgesidir. 6 Mezopotamya Helenistik Selefüksler tarafından M.Ö. 2. yüzyılda başkent haline getirilmiş, tac giyme törenlerinin yapıldığı aynı zamanda devlet hazinesinin korunduğu bölge olmuştur. Daha sonraki dönemlerde de Roma ordularının istila ve yağmasına uğramış ardından bölgede Partlar ve Sasaniler de etkili olmuşlar ve Ktezifon şehrini kurmuşlardır.7 Bu itibarla Irak'ta binlerce yıla yayılan uzun tarih boyunca bir çok medeniyet ortaya çıkmış aynı zamanda ticaret, savaşlar ve istilalar nedeniyle de medeniyetler arası etkileşim ortaya çıkmıştır. Bu durum Irak bölgesini, yazının keşfinden, hukuk normlarının oluşmasına, devlet idaresi, sanat, mimari ve şehirciliğe kadar uzanan geniş bir alanda ilklerin yaşandığı bir bölge haline getirmiştir. Irak Bölgesi ise Mezopotamya’nın önemli bir kısmını teşkil etmekte olup önemli bir medeniyet sahası olmasının yanı sıra tarihin her döneminde göç ve istilaya maruz kalmıştır. Sırasıyla Sümer, Asur, Med-Pers, Gerek, Roma ve Bizans ile Sasaniler bölgede kurulmuş olan başat medeniyetleri temsil eder. İslamiyetten önceki dönemde ise Güney Arabistan’dan Lahmiler, Hire’ye gelip devlet kurmuşlar ve bu sırada Arap unsuru ile irtibat kurmuşlardır.8 Irak Bölgesi bir süre Sasani işgali altında kalmış ve Kufe (Necef) şehri kurulmuştur. Ancak gerek bu bölgede yaşayan bir kısım Arap unurları gerekse tarım açısından uygun bir saha olması bilinen bir husustu. Bu itibarla Hz. Muhammed vefat ettikten sonra gerek verimli toprakları olması gerekse Hz. Muhmmed’in Sasani İmparatorluğunu hedef göstermesinden dolayı İslam Devletinin hedeflerinden biri Irak olmuştur. Öyle ki Irak’ın fethi İran, Hindistan ve daha başka ülke ve toprakların fethedilmesinde önemli bir üs haline gelecektir. Bu yüzden İslam Devleti’nin Sasanilerle olan ilk mücadelesi Irak’ta başlamıştır.9 Dolayısıyla sahip olduğu stratejik konum ve zengin tabiatı, Irak bölgesinin ilerleyen dönemlerde de önemli bir bölge olma özelliğini sürdürmesini sağlamıştır. Bu durum çalışmanın ilerleyen kısımlarında da görüleceği üzere özellikle sanayi inkılabı ve buna bağlı olarak ortaya çıkan 6 Stephen Bertman, Hand Book to Life in Ancient Mesopotamia, New York 2003, s. 22. 7Bertman, age, s. 16. 8 İmâdüddin Halîl et-Tâlib, “Irak (III. Tarih)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul 1999, s.87. 9 İmâdüddin Halîl et-Tâlib, “agm”, s. 87. 16 sömürgecilik faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan rekabet ortamında Irak ve havalisi büyük bir önem kazanmıştır. Türk aşiretleri Irak yönetimine, ordusuna ve Abbasi Devleti zamanında katılmışlardır. Özellikle Abbasi Halifesi Memun zamanında Türkler Hilafet ordusu saflarında yer almaya başlamışlardır. 652 yılı dolaylarında ise bir kısım Türkmen grupları Irak coğrafyasına gelmeye başlamıştır. Bağdat’ın yaklaşık 60km. kuzeyinde yer alan Samarra şehrinin Türk askerinin yerleştiği bir kent haline gelmesi Bağdat’taki Türk varlığı açısından mühimdir. Abbasi Halifesi ile Buveyhiler arasındaki mücadele sırasında Selçuklu Sultanı Tuğrul Beyin Halifeye yardımı ve Bağdat şehrini ele geçirmesi Irak’taki Türk yoğunluğunu arttırmıştır. Böylece Türkler Irak’ta bulunan birçok emirliğe boyun eğdirmişlerdir. Ancak Moğol Tatarları’nın Doğu Asya'da ortaya çıkması ve Irak'a yürümeleri Türklerin varlığını da tehdit etmiş ve Türklerin Anadolu'ya göçünü hızlandırmıştır. Abbasi Devleti’nin ve devletin başkenti Bağdat'ın 1258'de yıkılmasından sonra, ekonomik ve güvenlik koşullarının gerilemesine ve Moğolların tüm çevre bölgelerini uzun yıllar kontrol etmesine neden olmuştur. 10 Moğollar Irak'ı işgal ettikten bölgede çeşitli devletlerin ve bir takım siyasi unsurların iktidar mücadeleleri nedeniyle bir takım kargaşa ve huzursuzluklar ortaya çıkmıştır. Bu kargaşa ortamını körükleyen en önemli sorunlardan biri de Sünni-Şii çatışmasıdır. Öyle ki İlhanlı Gazan Han’ın 1295’te Irak’ta iktidarı ele geçirmesi ve Sünniliği benimsemesinin ardından onun yerine geçen Olcaytu’nun Şiiliği kabul etmesi, kanlı çatışmaları ortaya çıkarmıştır. Moğolların ardından 1340’ta Bağdat merkezli Celâyir Sultanlığı yılında Irak'ı yönetmiştir. XV. yüzyılda Karakoyunlular, Bahram Hoca liderliğinde Musul üzerinden genişleyerek Irak üzerindeki kontrollerini sağlamışlardır. Irak 1410-1467 yılları arasında Karakoyunlu hakimiyetinde kalmıştır. Karakoyunluların hakimiyeti 1467'de son bulmuş ve Irak Akkoyunlu Devleti’nin hakimiyeti altına girmiştir. Irak bu dönemde, Karakoyunlular ve Akkoyunluların iktidar konusundaki hâkimiyet mücadelesine sahne olmuştur. Bu iki devletin yönetimi, Şah İsmail’in Irak'ı işgal etmesi ve Akkoyunluların egemenliğini sona erdirmesiyle son 10 Abbas Alazzawi, Tarih Irak Bean İhtilalen, C.3, Bağdat Yay., Bağdat 1935, s. 51; Hidayet Kemal Beyatlı, “Irak Türklerinin Tarih Dil ve Kültürleri”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1998, s. 31. Çalışmada Arapça kaynaklar mümkün mertebe orijinal isimleriyle belirtilmiştir. Bu itibarla örneğin Arapça olarak ifade edilmiş olan “Tarih Irak”, “Tarih Osmaniy” vb. ifadelerin Osmanlıca tamlama usulündeki “Tarih-i Osmaniy” vb. ifadelerle karıştırılmaması gerekir. Ayrıca, çalışma boyunca Arapça ve İngilizce kaynakların isimleri orijinal haliyle belirtilmiş fakat cilt, sayı, basım yeri vb. ifadeler karışıklığa neden olmamak için Türkçe formatta belirtilmiştir. 17 bulmuştur. 1509 yılında Şah İsmail, Bağdat'ın kontrolünü ele geçirmiştir. Irak, 1534'te Kanuni Sultan Süleyman’ın Irakeyn Seferine kadar yaklaşık 26 yıl Safevilerin hakimiyetinden kalmıştır.11 XVII. yüzyılın gelişiyle birlikte, bir tarafta Safevilerle ve diğer tarafta Avrupa devletleriyle tekrarlanan çatışmalar Osmanlı İmparatorluğu'nun gücünü tüketerek vilayetler üzerindeki kontrolünü zayıflatmıştır. 1639 tarihli Kasr-ı Şirin Antlaşmasıyla Bağdat Osmanlı hakimiyetine girse de bölgedeki Yeniçerilerin, bedevî Arap kabilelerinin ve Kürt aşiretlerin isyanları bölgenin huzurunu olumsuz etkilemiştir. Ayrıca Nüfus, Arap Yarımadası'ndaki Neci’den gelen göçebe akınıyla büyümüştür. Bedevi akınlarını yerleşik bölgelerde engellemek imkânsız hale gelmiş ve göçlerin çoğu orta ve güney bölgelere, özellikle Fırat boyunca, yani Akbar’dan Basra'ya kadar olan bölgeye olmuştur. 12 Bağdat'ın Safevi hakimiyeti bir süre devam etti. Daha sonra Osmanlı Padişahı IV. Murad onları kovmayı başardı ve 1638'de yeniden Bağdat ve Musul'un kontrolünü geri almıştır. Ancak Irak vilayetleri, XVII. yüzyıl boyunca Osmanlı etkisini zayıflatmaya çalışan Safevilerin sürekli müdahaleleri nedeniyle Bağdat'taki genel durumda bir bozulmaya ve otoritenin zayıflığına tanık olmaya devam etmiştir. Ayrıca Safevilerin Osmanlı padişahlarının Avrupa savaşları ve fetihleriyle meşgul olmalarından yararlanmaları, onları yeniden Irak'a saldırmaya teşvik etmiştir. 1699-1701 yılları arasında Osmanlıların dış savaşlarla meşgul olmaları, Avusturya ile olan savaşları kaybetmeleri ve Karlofça Antlaşmasını imzalamak zorunda kalmaları nedeniyle Safeviler Basra'yı kontrol etmeyi başarmışlarsa da Osmanlı Padişahı Basra'yı tekrar kontrol altına almayı başarmış ve orada Pers kuvvetlerini yenmiştir. 1704’te Bağdat’a tayin edilen Gürcü kökenli Eyüplü Hasan Paşa’nın kurmuş olduğu ve 1831’e kadar devam eden dönemde çoğunlukla Çerkes asıllı Kölemen subayları, Irak'ı yönetmiştir. 13 Kölemenler, askeri sistem ile aşiret isyanlarını bastırmış, Yeniçerilerin yetkilerini sınırlandırmış, düzeni yeniden sağlamış ve ekonomiyi modernize etmek için bir program sunmuşlardır. 1831'de Osmanlı Devleti, Kölemen rejimini devirmeyi başarmış ve Irak üzerinde doğrudan kontrolü sağlamışlardır. XX. yüzyılın başlarında Irak'ın nüfusu ise beş milyondan daha azdı. 14 11 İmâdüddin Halîl et-Tâlib, “agm”, s. 90; Bu konuyla ilgili olarak ayrıca Bkz. Ali Alwardi, Malamih İctima min Tarih Irak, Şerif Alradhi Yay, Bağdat 1969, s. 67. 12 Robert Mantran, “Irak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.19, İstanbul 1999, s. 92.; Alazzawi, age, s. 178; 13 Mantran, “agm”, s. 92. 14 Jamil Musa Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat min Ahed Vali Midhat Paşa Hatta Nihayet Hükm Osmaniye 1869-1917, 1. Baskı, Medbullü Matbaası, Kahire 1991, s. 21. 18 Sultan Abdülhamit'in iktidara gelmesiyle Irak, özellikle Vali Mithat Paşa'nın vilayetlerde tanık olduğu reformlar döneminden sonra yeni bir döneme girmiştir. II. Abdülhamit Irak'ta pek çok zorlukla karşılaşmıştır; bu yüzden işler istikrara kavuşmamıştır. Bunun nedeni ise Irak’ın Asya, Afrika ve Avrupa'yı birbirine bağlayan kolay bir geçit olması ve Osmanlının güney kapısı olarak kabul edilmesidir. Zira Sultan Abdülhamit'in yönettiği dönemde Irak, doğrudan Arap Körfezi'ne bakmaktadır. 15 Osmanlı İmparatorluğu, Yunanistan ve Rusya ile yapılan savaşlar nedeniyle tükenmiş, bütçesi borçla dolmuş ve askeri gücü kalmamıştır. Birçok devlet, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünü izleyip bölmek için beklemekteydi. Osmanlı İmparatorluğu'nun düşmanı çoktu. Bu nedenle Sultan, ülkenin zarar görmesini önlemek için özel bir politika uygulamıştır. Sultan II. Abdülhamit mutlak gücünü kullanarak Osmanlı İmparatorluğu'ndaki, özellikle İstanbul, Basra ve Lübnan'daki yabancı imtiyazlarını iptal etmiştir. Bu durum, diğer Avrupa Devletleri’ni Sultan II. Abdülhamit'e karşı politikalarını artırmaya sevk etmiştir. Hatta bazı büyükelçilerin geri çekilmesine kadar olaylar ilerlemiştir. 16 Sultan, muhalif ülkelerle yüzleşebilmek için Osmanlı İmparatorluğu’nda iç durumu düzeltmeye çalışmıştır. Bunu yaparken Panislamizm konuzunu da kullanmış ve İmparatorluğu içeride ve dışarıda ayakta tutmaya çalışmıştır. Ancak buna rağmen Osmanlı topraklarında dış müdahalelere çözüm bulunamamıştır. Çünkü İngiliz, Fransız, Rus ve Almanlar hem Osmanlı ülkesine doğrudan müdahalelerde bulunmuşlar hem Panislamizm ile ilgili faaliyet ve propagandaları gerek kendi ülkelerinde gerekse kendi sömürgelerinde çok yakından takip etmişlerdir.17 Sultan II. Abdülhamit'in dış politikasındaki temel hedefi, Osmanlı Devleti’nine barış çerçevesinde canlandırılmasıydı. Bu nedenle, merkezi otorite, denge ve ılımlılık, bağımsızlık ve iradenin temsil ettiği temel ilkelerin uygulanmasına güvenmekteydi. Uyumsuzluk, fikir ayrılıklarından ve zaman zaman sindirme politikasından da yararlanan II. Abdülhamit dış politikasını Yıldız Sarayı'ndan yürütmüştür. 18 Sultan II. Abdülhamit'in hükümdarlığı döneminde savaştan son derece uzakdurmaya çalıştığını, savaştan kaçınmak için müzakerelere başvurduğunu ve Avrupa ülkelerine yaklaştığını 15 Alwardi, age, s. 73. 16 Abdulaziz Shennawy, Sultan Abdülhamit. II Müfteri Aleyh, 3. Baskı, The Anglo Egyptian Yay, Kahire 1983, s. 181-182,355. 17 Jacob M. Landau, İslam Birliğinin Sağlanmasına Yönelik Çabalar,(Çev. Pelin Fidanoğlu), Türkler Ansiklopedisi, C.13, Yeni Türkiye Yayınları, (Edt. Hasan Celal Güzel), Ankara 2002, s. 135. (132-135) 18 Alwardi, age, s. 113. 19 görmekteyiz. Diplomatik yöntemleri tercih etmesine rağmen Yunanistan’ın topraklarını Osmanlı Devleti aleyhine genişletme yoluna gitmesi ve bunun için Avrupa diplomasisini de arkasına alması söz konusudur. Nihai olarak Girit Adasını ilhak etme girişimleri Sultan II Abdülhamit’in ılımlı ve dengeli dış politika arayışlarına rağmen onu 1897'de Yunanistan'a savaş ilan etmeye sevk edilmiştir.19 Sultanın İslam imparatorluğunu kaybetme korkusu, onu Batı'nın entelektüel fethi, Batı politikaları ve Osmanlı İmparatorluğu'ndaki muhaliflerin tekrar eden çağrıları nedeniyle XIX. yüzyılın ikinci yarısında “Panislamizm” olarak adlandırılan İslami bir akım ilan etmiştir. Daha önceki padişahların zaman zaman yanlış politika uygulamaları ve biriken borçlar, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüne yol açmıştır. Öte yandan İslam dünyasında müslümanların korunması ve onlara liderlik etmesi için Osmanlı Devleti'ne bakmalarının nedeni kanlı olaylar yaşamaları olup bu olayların en önemlileri arasında Rusya'nın Afganistan'ı işgal etmesi ve İslam şehirlerinde tekrar tekrar İngiliz saldırılarının yaşanmasıdır. 20 Hindistan’daki müslümanların sürekli olarak baskı altında yaşamış olması da en büyük etkenlerden biri olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'nun en çalkantılı dönemi olarak kabul edilen XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Sultan II. Abdülhamit, imparatorluğun başına gelen siyasi ve ekonomik sorunlarla mücadele etmek zorunda kalır. Orta Doğu olarak adlandırılan Osmanlı Devleti’nin, sahip olduğu doğal kaynaklar ve zengin petrol yataklarının bulunması, Osmanlı üzerinde bu doğal kaynaklara ve petrol yataklarına sahip olmak isteyen Batı devletlerinin baskısı artmıştır. Batı devletleri bu emellerle Osmanlı Devleti'nde yayılmacı politikalar izlemiş ve Osmanlının içişlerine dahi müdahalelerini arttırmıştır. Bu ülkelerin faaliyetleri ve misyonları Basra Vilayetinin güneyindeki Ermeni isyancılara ve Arap kabilelerine verilen destekle açıkça ortaya çıkmıştır. Ermeni isyancılar ise Irak’ın güneyinde yaşayan zengin Hristiyan ailelerdir. Onlar para karşılığında Osmanlı İmparatorluğu’na karşı çıkmışlardır. Avrupa ülkeleri onlara destek vermiştir. Öte yandan Batı Avrupalı politikacıların çoğu, özellikle İngilizler ve Fransızlar, Osmanlı İmparatorluğu'nu ele geçirilmesi gereken bir servet olarak görmüştür. Aynı zamanda Osmanlının art arda meydana gelen tüm savaşları 19 Ali Osman Uysal, (1313) 1897 Osmanlı – Yunan Harbi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1990, s.XVI. 20 Süleyman Çokabas, Sultan Abdülhamid Sani Şahsiyyet ve Siyaset, Merkez Kavmi Yay., Kahire 2008 1. Baskı, s. 296-297. (Belirtilen Eser; “Süleyman Kocabas, II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, İstanbul, 1995” isimli eserin Arapça tercümesidir. Çalışmada Arapça tercümesinden yararlanılmıştır.) 20 kaybederek mali yönden Avrupa Devletleri'nin kontrolüne girmiş olmasından dolayı Osmanlı’yı "Avrupa'nın hasta adamı" olarak adlandırmışlardır. Gerçek ise bunun tam aksiydi; Osmanlı Devleti, Orta Doğu'nun büyük bir bölümünü ve bazı Avrupa ülkelerini hatta Kuzey Afrika'yı XX. yüzyılın başlarına kadar hâlâ kontrol altında tutması nedeniyle dikkate alınması gereken bir güçtü. Osmanlı Devleti bu gücünü Osmanlının kurtarıcısı sayılan ve devletin ömrünü 30 sene daha uzatan Sultan II. Abdülhamit'in politikalarıyla arttırdı.21 Sultan II. Abdülhamit, Arap Körfezi bölgesindeki Irak başta olmak üzere bazı yabancı şirketlerin Osmanlı topraklarına ve Basra limanlarına yatırım yapmasına, Kerkük ve Musul bölgelerindeki bazı petrol sahalarının kontrolüne izin vermek zorunda kalmıştır. Sultan Abdülaziz döneminde kullanılan banka kredileri ve biriken borçların çok büyük bir düzeye ulaşması, yabancı şirketlerin Osmanlı ekonomisi üzerindeki kontrolünü çok kolaylaştırmıştır. Osmanlı Devleti’nin gelir kaynağı olan vergiler bile zaman zaman çiftçilerden toplanamadığı için Sultan II. Abdülhamit, İstanbul’da yabancı sermayeli bir banka olan Osmanlı Bankası'na geniş yetkiler vermiş; mali işleri denetleme ve Osmanlı İmparatorluğu'nun kötü ekonomik durumunu düzeltme konusunda da bankaya çalışma izni vermiştir. 22 Öte yandan II. Abdülhamit'in başta İngiltere olmak üzere Avrupa ülkelerinin sürekli Osmanlının içişlerine müdahale etmesi nedeniyle çıkan sorunlarla mücadele ettiği ve bu sorunlarla mücadele etmek için otoritesini güçlendirme yoluna gittiği görülür.23 Sultan II. Abdülhamit'in Irak ve Halep ile ilgili politikasında izlediği diğer yöntemlerin yanı sıra, imparatorluğun bölgeleri arasındaki İslami bağı güçlendiren en önemli etken mali destekli bir demiryolu projesi olmuştur ve bu proje Alman mühendisler tarafından yönetilmiştir. 1902'de İstanbul, Ankara ve Halep'ten Bağdat'a giden Berlin-Bağdat demiryolu hattı olarak adlandırılmıştır. 24 Sultan II. Abdülhamit'in politikasının en güçlü, en başarılı ve ayırt edici yönünün, dünyadaki siyasi gelişmeleri takip etmek için Bağdat, Basra ve Musul'da bilgi toplamak için merkezler kurması olduğu söylenebilir. İslam dünyasının 21 Mikail Uğuş, II.Abdülhamit Dönemi 1876-1909 Basın Hayatında Görsel Yenilik ve Görselliğin Hakimiyetinin Analizi, Yayınlanmamış Dokttora Tezi, Istanbul Üniversitesi, Istanbul 2019, s. 1-2 . 22 Orhan Muhammad Ali , Sultan Abdulhamed II Hayat ve Ehdas Asırih, Irak Muhtelif Yay, Baghdad 1984, s. 25, 75. 23 Mikail Uğuş, “II. Abdülhamit Dönemi Basın Hayatında Görsel Temsiliyet Bağlamında Basın Yayın Hareketi İncelemesi, Servet-i Fünun Mecmuası Örneği”, Sosyal Beşeri İlimler Dergisi, S.4, Eylül 2020, s. 67. 24 Donald Quataert, Dilemma of Development: The Agricultural Bank and Agricultural Reform in Ottoman Turkey 1888–1908, Cambridge University Yay, UK 1975, s. 211. 21 hükümdarı, yani dünyanın üçte birinden fazlasına hükmeden Sultan II. Abdülhamit, yabancılardan ve âlimlerden bilgi toplamaya güvenmekteydi. Sultan II. Abdülhamit'in politikası, XIX. yüzyılda iktidara gelen Osmanlı padişahlarına göre kolay ve esnek bir politika olarak görülmekteydi. Ancak aynı zamanda uygulaması zor ve karmaşık bir politika olduğundan, birçoğunun onun politikasını anlaması pek de kolay olmamıştır. 25 Meşrutiyet Devrimi ve 1908'de anayasanın yeniden yürürlüğe girmesinden sonra, Osmanlı, Avrupa ve İslam dünyasında geniş bir yankı uyandırdı. Meşrutiyetin ilanının yalnız Osmanlı ve Türkler için değil tüm Avrupa için önemli olduğu ve Parlamentonun yeniden açılması sayesinde Osmanlıların yeni bir devre dahil oldukları düşünülmüştür. Bu durum aynı zamanda Osmanlı Devleti’nede demokrat bir idare usulünün başarı kazandığını öylece Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında kardeşliğin mümkün olabileceği düşüncesi oluşmuştur. Bu itibarla Meşrutiyein ilanı yalnız İslam dünyasında değil özellikle İngiltere ve Fransa diplomasisinde memnuniyetle karşılanmıştır.26 Yeni Çağ'da ortaya çıkan yeniliklere rağmen, Meşrutiyet Devrimi Dönemi’nin de dezavantajları vardı. Bu dezavantajların en öne çıkanlarından biri de Yeni Çağ'ın adamlarının ve politikacılarının, Osmanlı İmparatorluğu'nun işlerini yönetmek için yeterli siyasi deneyime sahip olmamasıydı. Meşrutiyet Devrimi, XX. yüzyılın başlarında insanların duymaya alışık olmadığı yeni fikir ve ilkeleri getirmiş, bu da insanları ikiye bölmüştür. İnsanların bir kısmı yeni rejimi desteklerken; diğer kısmı ise Sultan II. Abdülhamit'in eski yaklaşımını sürdürmesi gerektiği konusunda ısrar etmiştir. 27 25 Benjamin J. Fortna, Imperial Classroom: Islam, The State and Education in The Last Period of Ottoman Empire, Oxford University Yay, UK 2002, s. 183-184. 26 İhsan Burak Birecikli, “Yüzüncü Yılında II. Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Bir İnceleme”, Akademik Bakış, C. 2, Sayı 3, Kış 2008, s.218. 27 Uğuş, II. Agt, s. 8-9. 22 1. OSMANLI DÖNEMİNDE IRAK 1.1. Osmanlı Dönemi’nde Irak Bölgesi XVI. yüzyılda Irak, Suriye, Mısır ve Hicaz'ın fethi ile en önemli hac yolları ve eski hilafet merkezleri Osmanlı idaresine dâhil olmuştur. Irak Bölgesi, İslam dünyasında önemli bir bölge olarak bilinmekteydi. Belki de bunun nedeni, Irak'ın Osmanlı İmparatorluğu'nu, Anadolu'yu ve Suriye'yi İran ihlallerine ve savaşan Arap ve Kürt aşiretlerine karşı koruyan bir kalkan olmasıydı.28 1534 tarihinde Irak Kanuni Sultan Süleyman tarafından ele geçirilmiştir. Bu durum Irak'ta doğrudan Osmanlı yönetim sisteminin kurulması, bölgeye devlet yetkililerinin atanmasını bu sayede bölgedeki Osmanlı egemenliğinin güçlenmesini Sağlamıştır. Kanuni Sultan Süleyman tarafından mülk arazi ile ilgili ayrıntılı araştırmalar yapılması emri de verilmiştir. Irak’ın Osmanlı Devleti’ndeki idari taksimatı da hemen hemen bu dönemlerde; “Diyarbekir Vilayeti, Bağdat Vilayeti, Basra Vilayeti, Musul (Luristan) Vilayeti” olarak şekillenmiştir. 29 Osmanlı Devleti’nin bölgedeki üstünlüğü ve faaliyetleri Şii-Safevi etkisini azaltmıştır. Bununla birlikte Bağdat Vilayeti, Osmanlı hâkimiyetinin ilk yıllarında Osmanlı hükümdarları için büyük önem taşımasıyla birlikte, Safevi Devleti’nin eyalete tekrar tekrar saldırması nedeniyle gelişememiştir.30 XVII. yüzyılda Osmanlı Hükümeti’nin merkezi otoritesinin zayıflığı, Irak Bölgesinde ve imparatorluğun diğer bölgelerinde yerel mutlak yönetimlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bağdat'taki bir grup yeniçerinin subayı ve lideri olan Bekir Subaşı XVII. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu'na itaatsizliğini ilan edip İstanbul'da Osmanlının merkezi otoritesi ile askeri bir çatışmaya girmiştir31 . Safevi Hükümdarı Şah Abbas ile müzakere yaparak iktidar mücadelesindeki konumunu desteklemek ve pekiştirmek için bir adım atmıştır. Osmanlı nihayet Musul ve 28 Ismail Yaghi, Tarih İmparatoriya Osmaniye Alhadis, C 1, Maktebet Abigan Yay, Filistin 1996, s. 20,26-27. 29 Halil Sahillioğlu-Mustafa Öztürk, “Osmanlı Döneminde Irak’ın İdarî Taksimatı”, Belleten C. 54, S.211, Yıl 1990, s.1238. Irak’ın idari taksimatı çeşitli dönemlerde farklılık arzedebilmiştir. Çalışmada Irak bölgesi “Bağdat, Basra, Musul” Vilayetleri kapsamında ele alınmıştır. 30 Muharrem Akoğlu,“Irak'ta Şii Varlığı”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2, Güz 2013, s. 393. 31 Ali Muhammed Elsallabi, İmparatoriye Osmaniye Evamil Nuhud ve Esbab Sukut , Dar Manar Yay, Libya 2003, s. 112,304-305. 23 Şahrzur'un kontrolünü tekrar ele geçirmiş olmasına rağmen Bağdat ve Basra’nın çoğu Safevi hâkimiyeti altında kalmıştır. 1623'te tahta geçen Sultan IV. Murat, devlet idaresini yirmili yaşlardan itibaren tümüyle kendi hakimiyeti altına toplamış ve 1628- 1640 dönemi onun gerek içeride gerekse dışarıda etkili olduğu bir evre olmuştur32. Bu itibarla 1635 yılında İran üzerine Revan Seferi olarak bilinen sefere çıkmıştır. 1638 tarihinde ise Bağdat seferine çıkmıştır. IV. Murat’ın sözünü ettiğimiz seferleri sayesinde Irak’ta hüküm süren İranlılar tekrar Irak’tan kovulmuştur. 33 Kasr-ı Şirin Antlaşması ile Kars, Van, Kuzey Irak bölgesi ve Bağdat’taki Osmanlı hakimiyeti tasdik edilmiştir34. Ayrıca Osmanlı ile Safevi Devleti arasında 150 yıl süren savaşı sona erdirerek iki imparatorluk arasındaki sınırları belirlemiştir. Bu antlaşma, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünden ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmasından sonra bile neredeyse hiç değişmeden yürürlükte kalmıştır. Türkiye Cumhuriyeti döneminde bile, Bağdat'ta Osmanlı egemenliğinin izleri kalmaya devam etmiştir. Ancak bazı iç çekişmeler, Arap ve Kürt aşiretlerinin kendi aralarındaki sorunları nedeniyle Irak'ın merkezinde istikrar her zaman endişe kaynağı olmuştur. 35 XVII. yüzyılın ortalarında Irak Bölgesinde yaşanan gelişmeler İstanbul'daki istikrarsızlığı yansıtmaktaydı. Sultan İbrahim 1640-1648 yıllarında sekiz yıl süren saltanatı döneminde IV. Murad'ın etkili yönetiminin biraz daha gevşemesine ve devlet işlerinin daha çok Sadrazamın uhdesinde kalmasına neden olmuştur. Bu durum gerek İstanbul’da gerekse taşrada Padişah otoritesinin gevşemesine ve rahatlamaya neden olmuştur. Bununla birlikte Sultan İbrahim’in birtakım rahatsızlıklarının Osmanlı başkentinde yaşanan krizler çeşitli istikrarsızlıklara neden olmuş olduğu ve bunun Irak bölgesini de etkilediği göz ardı edilmemelidir.36 XVIII. yüzyılın ikinci yarısının Irak Bölgesinin siyasi tarihi, Kölemenlerin özerklik tarihi olarak kabul edilir. Bu sistem, isyanların bastırılmasından, yeniçerilerin iktidarı kontrolünden, durumun istikrar kazanmasından ve bölgede belirli bir refah düzeyine ulaşılmasından sonra gelmiştir. Ayrıca güneydeki müttefik aşiretlerin tehdidine direnerek Basra'yı Bağdat'tan bağımsız bir şehir haline getirmişlerdir. Aynı 32 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Büyük Osmanlı Tarihi, C. 4, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Türk Tarih Kurumu Yayınları, XIII. Dizi, ty, s.586. 33 Ali Muhammed Elsallabi, age, s. 304-305. Nuri Özcan, “Murad IV”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, s.180-181. 34Feridun Emecen, “Osmanlılar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.33, İstanbul 2007, s.495. 35 Ahamad Abdurrahim Mustafa, Fi Usul Tarih Osmaniye, Dar Şark Yay, Kahire 1982, s. 174 36 Feridun Emecen, “İbrahim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul, 2000, s.275. 24 zamanda Doğu Hindistan Şirketi'nin 1763'te Basra'da bir ajans kurmasına izin vererek Avrupa ile ticarete girmişlerdir. 37 Kölemenler (farklı etnik kökenli köleler)den bir kraliyet muhafız unsuru kurulmuştur. Çoğu Kafkas kökenli Hristiyan köleler olup daha sonra İslam'a geçen ve özel okullarda eğitim gören veya Türk Kölemenleri veya Melükleri daha sonra orduya ve idari görevlere geçmişlerdir. Örneğin bunlardan biri olan Hasan Paşa, inatçı aşiretleri kontrol altına alarak ve sürekli İstanbul hazinesine para aktararak Osmanlı Hükümeti nezdinde yönetimi güçlendirmiştir. Yine Ahmet Paşa da Irak vilayetlerinin, İran'ın tehditlerine karşı savunulmasında hassas bir rol oynamıştır. 38 Irak vilayetlerinde en dikkat çekici değişiklikler Mithat Paşa döneminde gerçekleşmiştir. O, Musul ve Basranın da içinde bulunduğu Bağdat Vilayetini 1869- 1872 yılları arasında VI. Ordu Kumandanlığı da uhdesinde olarak geniş yetkilerle yönetmiştir. O, Balkanlar bölgesinde yöneticilik açısından önemli tecrübeler elde etmiş ve bu tecrübelerinden Irak bölgesindeki valilik görevi sırasında da yararlanmıştır. Bölgede imar ve inşa faaliyetlerinin yanında Irak bölgesindeki toprakların tapu verilerek ahaliye dağıtılmasını sağlamış, aşiretleri devlet otoriteine bağlamıştır. Ayrıca Dicle ve Fırat nehirlerinde vapur işletmeciliği meselesini düzenlemiş ve ticaretin gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla Basra tersanesini ıslah ettirmiştir39 . Bunların yanı sıra Mithat Paşa 1864 Osmanlı Vilayet Nizamnamesi’nin de mimarlarından biridir ve 1869'da seçilmiş bir grup yardımcı ve danışmanla Bağdat'a gelmeden önce Tuna Eyaletinde çok başarılı bir şekilde fikirlerini uygulamıştır. Belki de en temel değişiklik, yukarıda da söz edildiği üzere, arazi mülkiyetini sınıflandırmayı, düzenlemeyi ve geçerli ücretleri ödemekten sorumlu olacak bireyler için arazi kaydettirmeyi amaçlayan 1858 yılında yayınlanan Osmanlı Toprak Kanunu’nun uygulanması sonucu olmuştur. Kanunun amacı kabileleri sakinleştirmek, yerleştirmek, tarımı teşvik etmek ve vergi toplama sistemini iyileştirmek olmuştur. 40 Mithat Paşa, şehrin genişlemesini sağlamak için antik şehrin bir kısmının yıkılmasını emrederek Bağdat'ın yüzünü ortaya çıkarmıştır. Al-Kadhimiya banliyösüne yeni bir tramvay, bir kamu tesisi, bir mesajlaşma sistemi, bir hastane, tekstil 37 Alwardi, , age , s. 121. 38 Wafa Muhammad, İmparatoriye Osmaniye Ahta Yajab Tashihuha fi Tarih, C 1, Dar Wafa Yay, Mısır 1994, s. 212. 39 Gökhan Çetinsaya- Şit Tufan Buzpınar, “Midhat Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 2020, s. 8. 40 Alwardi, age , s. 187. 25 fabrikaları, bir tasarruf bankası ve bir yol kurarak; şehirdeki tek köprüyü de inşa etmiştir. XX. yüzyıla kadar bu köprü hizmet vermiştir. Bunun yanı sıra Mithat Paşa pek çok yeni okul açmış; birçok modern ders kitabını bastırmış ve Irak'ta Al-Zevraa adlı ilk gazeteyi kurmuştur. Ekonomiyi geliştirmek için Dicle ve Fırat'ta normal motorlu teknelerin hizmetlerinin yanı sıra, Körfezde seyrüsefer hizmetlerini geliştirmiştir. Vapurların satın alınması ve işletilmesi, tramvay ve demiryolu faaliyetleri ile telgraf hatlarının geliştirilmesi de Mithat Paşa’nın valiliği dönemine rastlar. Basra'da bir gemi onarım limanı inşa etmiştir 41 Shatt Al-Arab'da sondaj faaliyetlerine başlatılmıştır. Sulama sisteminde bazı iyileştirmeler yapılmış ve güneyde hububat ve mahsul üretimi genişletilmiştir. Mithat Paşa, yeni vilayet kanununa göre belediye ve idare meclisleri kurmuş ve zorunlu işe alımları teşvik etmiştir. 42 1.2. XIX. Yüzyılda Irak Bölgesinin Siyasi Durumu 1869'da Mısır'da Süveyş Kanalı'nın açılması Irak vilayetlerini olumsuz etkilemiştir. Öyle ki Kanalın, Osmanlı Devleti’nin gerileme sürecinde açılmış olması, Kanalın Osmanlı Devleti açısından anlamını farklılaştırmıştır. Kanal Mısır’da bir takım değişim ve dönüşümlerin başlangıcı olmuştur. Ayrıca bölgeye olan yabancı ilgisi artmış, yeni yerleşimler ortaya çıkmış, bürokrasi gelişmiş, en önemlisi de Mısır’ın Osmanlılıktan çıkarak özgünleşmeye başlaması söz konusu olmuştur. 43 Kanalın açılması elbette Irak’ı da etkilemiştir. Çünkü Süveyş Kanalı’nın açılması ticaret yollarını Irak'tan Mısır'a yönlendirmiştir. Bu durum, Irak vilayetlerinde özellikle de Musul Vilayetinde ekonomiyi zayıflatarak kıtlık ve fiyatlarda artışa neden olmuştur. Yoksulluk oranının arttığı bu dönem (1876-1889), Sultan II. Abdülhamit'in hükümdarlığının başlangıcı olup birçok isyanın patlak vermesine ve bağımsızlık girişiminin de ortaya çıktığı bir dönemdir.44 1845, 1847 ve 1872'de bağımsızlık girişimlerine yönelik askerî harekâtların ardından isyanları sona erdirmeye güç yetirilememiştir. Uygulanan baskıcı hareketler bile onları zayıflatmaya yetmemiştir. Sultan II. Abdülhamit bu girişimlerden 41 Ali Hassoun, Tarih-i Devlet-i Osmaniye, C 2, Dar Nur Yay, 3. Baskı, Şam 1994, s. 176; Adem Korkmaz, “Mithat Paşa’nın Bağdat Valiliği (1869-1872)”, Tarih Dergisi, S.49, 2009/1, s.127, 138-140. 42 Ali Alwardi, Vuaz Selatin, Beyrut Yay, Bağdat 1995, s. 189. 43 Durmuş Akalın, “Sveyş Kanalı (Açılışı ve Osmanlı Devleti’ne Etkisi 1854-1882)”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Denizli 2011, s.267. 44Yusuf İzeddin, Hareket Fikria Mubakra fi Tarih Irak, Asat Yay, Kahire 1987, s. 145; Akalın, agt, s. 211. 26 kaynaklanan baskıları azaltmak amacıyla zorunlu askerlik yasasını çıkarmıştır. Bu yasayı tanımayan bazı Irak aşiretlerini ikna etmek üzere hükümet, Ömer Lütfü Paşa önderliğinde onlara karşı bir kampanya başlatmıştır. Ancak bu çalışma, padişahın onu görevden alıp İstanbul'a göndermesine neden olan bir başarısızlıkla sonuçlanmıştır. 45 Musul'da birçok etnik ve dini grup Osmanlı İmparatorluğ’u çatısı altında yaşamakla birlikte muhtelif uyuşmazlıklar da söz konusu olmuştur. Bu gruplar arasında Osmanlı İmparatorluğu'na teslim olma fikrinden hoşlanmayan Yezidiler ve Kürtler de vardı. Kürtler, Musul vilayet merkezinin eteklerinde özel bir silahlı süvari savaş birimi oluşturmuşlardır. Bu güçler Musul'da yerel yönetime meydan okuyor, yolları kesiyor; il içinde kaos yaratıyordu. Bu gruplar, merkezi hükümetin Balkanlar ve Basra'da da dış savaşlarla meşgul olduğu dönemlerde çok aktifti. 46 İsyan düşüncesiyle Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlık talep ederek İran ve Türkiye Kürtleri ile tam bağımsızlığa ulaşmak için çalıştılar. Kendilerinden milli bir vatan yaratma fikri, özellikle Şeyh Saeed Al-Barzanji'nin öldürülmesinden sonra başlamıştır. 47 Sultan II. Abdülhamit, XIX. yüzyılın sonlarında Irak Bölgesinde ortaya çıkan ve 1890'da Kürtlerden oluşan ve devlet varlığını tehdit eden milliyetçi hareketleri sınırlamaya çalışmıştır. Bu amaca yönelik olarak Kürt isyanlarını ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Sultan, Kürt hareketlerini ve isyanlarını durdurmak istemekle beraber özellikle Musul, Süleymaniye gibi başkentin uzak bölgelerinde birçok aşiret liderinin bağımsızlığına engel olamamıştır. Ayrıca bölge ahalisini devlete ısındırmak amacına yönelik olarak eğitim kurumları açılması yoluna gidilmiş bu bağlamda Duhok ve İstanbul'da çeşitli okullar açılmıştır. Bu okullardan Süryaniler, Suriyeliler, Arnavutlar, Ermeniler gibi farklı milletlerden olan çocuklar da yararlanmıştır. Ancak bu okullar da olumsuz sonuçlar vermiştir. İstanbul'daki özgür ve bağımsız fikirlerin sahipleri ile sürtüşmeye ve okullarun kapanmasına neden olmuştur. 48 Kürt ve Yezidi hareketlerini içeren kuzey bölgeleri dışında, Orta ve Güney Irak bölgesinde ayrılıkçı hareketler veya ideolojik eğilimler yoktu. Sultan II. Abdülhamit'in hüküm sürdüğü dönem nispeten sakin ve istikrarlıydı. Bu nedenle, İngilizlerin o 45Ali Afifi Ghazi, Sira Alajnabi Ala Irak ve Buldan Alarabia fi Qarn 19, Rafidain Yay, Beyrut 2015, s. 122. 46 Gökhan Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, Soas/ Routledge, Studies On the Middle East, London, 2006, s. 63,83.; (Yazarın belirtilen çalışması, “II. Abdülhamit Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi” başlığı ile Zehra Savan tarafından Türkçeye çevrilmiş ve 2020 yılında Küre Yayınları tarafından yayınlanmıştır. Çalışmamızda ise İngilizce baskısından yararlanılmıştır.) 47 Alwardi, Malamih İctima min Tarih Irak, s.123-124. 48 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, s. 82 – 83. 27 dönemde Irak bölgesinde yaşayan aşiretlerin Sultan II. Abdülhamit'e karşı isyan etmeleri için destekleme girişimi dışında, birkaç reform uygulaması, durumu sakinleştirmeye katkıda bulunmuştu. 49 Bu nedenle Irak Bölgesinde bağımsızlık isteyen hareketler, 1909 yılına, yani Sultan II. Abdülhamit'in tahttan çekilmesine kadar ertelenmiştir. Belki de Iraklılar, Osmanlı İmparatorluğu'na tabi olan diğer ülke ve devletler gibi Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlık talebini geciktirmiştir. Bununla birlikte Batı ile temas, ulusalcı fikirlerin uyanmasını, milli toplumların ortaya çıkmasını ve ülkeden ayrılma girişimini ortaya çıkarmıştır. Osmanlı Devleti’nde belki de ayrılma veya bağımsızlık çağrısı yapanların en önde gelenleri, İstanbul'da okuyan, mezun olan ve diğer milletlerle kaynaşan subaylardı. Çünkü bu, onlar için ulusal fikirleri değiştirmede ve ayrılma taleplerinde büyük bir etkiye sahipti. Ancak Osmanlı Devleti bu subayların çoğuyla savaşıp onları etkisiz hale getirmiştir.50 Etnik azınlık olduğu düşünülen gruplardan biri de Nasturilerdir. Nasturi Doktrini, MS 5. yüzyılda Kuzey Irak'taki Hristiyan topluluğunun ruhani lideri Canterbury Başpiskoposu Nestorius'a göre Asurlar’ı isimlendirmek için kullanılan bir ifadedir. İngilizler Nasturileri Asurilerle ilişkilendirmek, ardından Asurlular adını çarpıtmak niyetinde olmadığından, isimleri Nasturiler olarak anılmaya devam etmiştir. Elmar Chamoun, Nasturi elçiliğinin başıdır. Irak'ın İngiliz şemsiyesi altındaki bağımsızlığının ardından İngilizler, pozisyonlarından çekildiler ve Nasturilerin Süryaniler olarak belirlenmesinin gölgeli bir isim olduğunu, dini bir mezhep olduklarını ve etnik bir azınlık olmadıklarını ifade etmişlerdir.51 Siyasi sorunların varlığı, Osmanlı İmparatorluğu'na karşı çıkan bazı Kürtler, Ermeniler, Şabaklar ve Asuriler gibi Arap olmayan etnik grupların varlığından kaynaklanıyordu. Ayrıca Mezopotamya'daki dini, tarihi, arkeolojik ve kültürel miras, bu topraklara doğru yola çıkan yabancı misyonerlerin ve maceracıların istilalarını başlatmıştır. Bu yüzyılın sonunda, Irak vilayetlerindeki yabancı konsoloslukların sayısında da bir artış yaşanmıştır. İngiltere, başlangıçta ticaret ve misyonerlik alanındaki çıkarlarıyla devletlere müdahalelerini haklı çıkaran bu ülkelerden ilkini temsil etmiştir. Daha sonra Fransa, 1906'da Bağdat Vilayetinde bir konsolosluk açtıktan sonra, Irak vilayetlerine eski eserleri araştırmak bahanesi ile müdahalelerini 49 Joseph Locklear, Political Situations From The Mid-Nineteenth Century To The Formation Of The Knights Of Hamidiya 1891-1923, The Arab Yay, Chicago 1986, s. 232. 50 Ghazi, age, s. 134. 51 Locklear, age, s. 234. 28 haklı çıkarmak istemiştir. Ancak Fransızlardan da önce henüz 1894 yılında Bağdat’ta konsolosluk açan bir diğer Avrupa ülkesi ise Almanya olmuştur. Almanya petrol arama ve Osmanlı ile anlaştığı projeleri hayata geçirmek için Irak vilayetlerinde faaliyete başlamıştı.52 1.3. Sultan II. Abdülhamit’in Tahta Geçişi ve Kişiliği Sultan II. Abdülhamit 21 Eylül 1842'de o dönem Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti İstanbul’da doğmuştur. Babası Sultan Abdülmecid, annesi Tirimüjgân Hanım’dır. Annesi Çerkes kökenlidir. Hayatını annesi olmadan yaşamıştır; küçükken annesini kaybeden Sultan; üvey annesi Perestu Hanım tarafından büyütülmüştür. Çelimsiz bir çocuk olan II. Abdülhamit’in küçük fiziğinden dolayı sürekli hastalanması alışılan bir durum haline gelmişti. Özellikle babasının hükümdarlığı döneminde sanat ve tiyatroyla ilgilenen Sultan; Türkçe'nin yanı sıra Arapça, Fransızca ve Farsça da dâhil olmak üzere birçok dil konuşabilmekteydi. Bunun yanı sıra piyano çalmayı ve ata binmeyi öğrenmiştir. Tahta namzet olarak görülmemesi ve içine kapanık olması nedeniyle sarayda kendisiyle pek de ilgilenilmemiştir. Bu nedenle serbest bir hayatı olmuştur. Bununla birlikte zeki ve kabiliyetli olan Şehzade Abdülhamid, koyun beslemekten, borsa ya ve marangozluğa kadar çeşitli işlerle uğraşmıştır. Pertevniyal Kadın aracılığı ile Sultan Abdülaziz’e yaklaşma imkânı bulmuş hatta onunla Avrupa gezisine bile gidebilmiştir.53 Sultan Abdülaziz'in darbeden sonra tahttan indirilmesinin ardından aynı gün (31 Mayıs 1876) tahta V. Murad’ın geçmesiyle yeni bir dönem başlamıştır. Üç ay sonra ise ise Sultan II. Abdülhamit tahta çıkmıştır. II. Abdülhamit, 31 Ağustos 1876 Perşembe günü, kardeşi Sultan V. Murad'ın tahttan indirilmesinin ardından Osmanlı hükümdarı olmuştur. II. Abdülhamit bu sırada 34 yaşında olup dönemin etkili isimlerinden biri olan Mithat Paşa'yı sadrazam olarak atamıştır. Daha sonra 23 Aralık 1876'da sivil özgürlükleri garanti eden ve meşrutiyet hükümetinin ilkelerini belirleyen anayasa ilan edilmiştir. Meclis Ayan ve Mebusan Meclisleri olmak üzere iki kısımdan oluşmuştur.54 52 Çetinsaya , Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, s. 22 – 23 . 53 Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 217. 54 Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, s. 217. 29 Sultan II. Abdülhamit'in tahta çıkmasıyla birlikte İngiltere, İstanbul’daki büyükelçiliği aracılığıyla Sultan II. Abdülhamit'e özel bir mektupla tebrik mesajını iletmiştir. Ayrıca, Rusya, Amerika gibi birçok ülke de telgraflarla tebrik mesajını iletmiştir. 55 Kızı Ayşe Sultanın tarifine göre Sultan II. Abdülhamit biraz uzunca boylu, esmere yakın tenli, ela gözlü, hafif kıvırcık sakallıydı, saçları ve sakalı kumraldı. Geniş alınlı idi. Kalın fakat tatlı bir sesi vardı, çok dinler ve az konuşurdu. Konuşanlara ilham vermekteydi ve herkese nazik davranmaktaydı. Hatta sevmediği kişilere güler yüz bile göstermekteydi. Karşısındaki kişinin duygu ve düşüncelerini hissederek hareket etmekteydi. 56 Herkesin kalbini nasıl alacağını bilirdi. Parlak bir zihni ve derin bir hafızası vardı. Bir kez gördüğü ya da sesini duyduğu birini asla unutmazdı. Güçlü iradeli olup fikirlerinde ve kararlarında zekiydi; tehlike karşısında ise sertti. Ailesinin tüberküloz nedeniyle ölmesi, onun genç yaşlardan itibaren ihtiyatlı yaşamasına neden olmuştu. 57 Devlet işlerinde farklı karakterdeki insanları nasıl kullanacağını bilir; onlara mizaçlarına uygun görevler vermeye çalışmıştır. Görüşleri ve fikirleri sağlam idi. Önemli devlet meselelerine karar vermeden önce, devlet adamlarının görüşlerini alır, hatta bazen farklı fikir ortaya koyanların huzurunda tartışır ve son kararını öyle verirdi. Sorunlu kararlarda meseleyi mümkünse meclise havale ederek sorunun ortadan kalkmasını sağlamaktaydı. Sorunlar karşısında başlangıçta endişelense bile umudunu kaybetmez ve meselelere çözüm bulmaya çalışırdı.58 Aslında sultan II. Abdülhamit'in miras aldığı İmparatorluk yıkılmak üzereydi. Bu nedenle Sultan II. Abdülhamit'in idareyi ve siyaseti reforme etmek için çok çabaladığı görülür. Siyasi kabiliyeti sayesinde imparatorluğa itibarını geri kazandırdığı ve 1876'dan 1909’a kadar 33 yıldan fazla bir süre boyunca hüküm sürdüğü görülmektedir. 59 Sultan II. Abdülhamit, genç yaşlardan itibaren siyasetle ilgilenmeye başladı. Saray hayatı başlamadan önce bile devletin sorunları üzerine düşünmüştür. II. 55 BOA . HR.TO. 59 \ 14, bkz; EK 1. (Ekte belirtilmiş olan arşiv belgesinde yukarıda sözü edilen tebrik mesajı Fransızca olarak yer almaktadır). 56 Ziya Nur Aksun, II. Abdülhamid Han, (Yayına Haz. Erol Kılınç), İstanbul 2009, s.18. 57 Hassoun, age, s.189. 58 Muhammad Sayid Mahmud, Tarih İmparatoriy Osmaniy, Mekteb Ama Adab Yay., Kahire 2007, s. 267; Aksun, age, s.20. 59 Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi, C 4, Ötüken Yay, İstanbul 1994, s. 280. 30 Abdülhamit devlet işlerine müdahale eden ve asli unsurun hakimiyetini daraltan yabancı müdahalelerine ve Tanzimat döneminden beri onların telkin etmekte oldukları oyunlara sırt çevirmiş ve bu oyunları etkisiz hale getirmeye çalışmıştır. Bu nedenle gerek tebaası içinde gerekse İslam dünyasında sembol ve saygın bir hükümdar haline gelmiştir. Osmanlı Devleti bu dönemde yabancı devletlere karşı gelebilecek güçlü bir devlet haline gelmiştir.60 Bu yüzden Sultan II. Abdülhamit'in iç ve dış düşmanları, ölümüyle ilgili yanlış bilgiler uydurmuştur. Kendisinden sonra gelen rejim taraftarları onun hükümdarlık evresini mahkûm ederek hakkında pek de tarafsız davranmamışlardır.61 Sultan II. Abdülhamit'in uluslararası siyaset tecrübesi vardı ve bu tecrübeler günümüze kadar tarihsel süreçteki yerini korumuştur. Sultan II. Abdülhamit'in kişiliğine ve dış politikasına yön veren önemli olaylardan biri de amcası Sultan Abdülaziz ile Avrupa gezisine katılmasıdır. Bu gezi sırasında Avrupa'nın siyasi güç dengelerini analiz etmiş ve gerekli dersleri almıştır. 62 1.3.1. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesi Milletleri Irak'ın stratejik konumu, onu tarih boyunca ayırt edici hale getirerek eski dünyanın her yerinden göç için bir hedef konumuna getirmiştir. Bu göçlerin sonucunda Irak'ın muhtelif millet, etnik köken ve dinlerden meydana geldiği görülmektedir. Irak’ın yalnızca Musul Vilayetinde Araplar, Kürtler, Türkmenler, İranlılar, Nesturiler, Ermeniler, Keldaniler, Yahudiler, Yezidiler, Sâbiler gibi çok sayıda etnik unsur mevcuttur. Kürtler ve Hıristiyanların büyük bir kısmı Kuzey Irak’ta yaşarken büyük bir Yahudi kolonisi de Bağdat’ta bulunmaktaydı. Osmanlı Irak’ı mezhepsel açıdan da parçalı bir görünüme sahiptir ve bölünmüşlük arzeder. Bu açıdan bakıldığında ise Şii Arapların büyük oranda güney kısımlarda, Sünni Arapların batı kesimlerinde ve Sünni Kürtlerin ise kuzey kesimlerde yer aldığı anlaşılmaktadır. Şiilerin Irak’ın genelinde %56 gibi bir orana sahip olduğu bu oranın Basra ve Bağdat gibi şehirlerde Şiiler lehine daha da yükseldiği görülür. Bölgede bölünmüş yapıyı etkileyen başka bir husus ise tarikatlardır. Irak bölgesinde yaşayan halkların Müslüman olanlarının Nakşibendilik, Kadirilik, Rufailik gibi tarikatlara mensubiyetleri söz konusudur.63 Bu nedenle Irak 60 Aksun, s.15. 61 Öztuna, age, s. 281. 62 Hassoun, age, s. 177.; Nejdet Gök, “Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahatinin Sonuçları ve Yansımaları”, Sultan Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu 12-13 Aralık 2013, TTK Yayınları, Ankara 2014, s.134. 63 Gökhan Çetinsaya, “rak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul 1999, s.94. 31 tarihinde bağımsız etnik ya da dini anlayışlara dayalı hükümetler kurma amacına yönelik birtakım hareketlere ve isyanlara sıkça rastlanır. 64 Sultan II. Abdülhamit devrinde bazı Kürt isyanları olduğu gibi, şeyh aileleri ve Şii toplumunun da sık sık isyanları olmuştur. Örneğin bir süreden beri Osmanlı Devleti’ne sadık olan Mahmud Beyin kontrolünde olduğu düşünülen Caf aşireti vb. aşiretler sorun teşkil etmeye başlamıştır. II. Abdülhamit bu sorunları çözmek ve söz konusu aşiretlerin kontrol altında tutulmalarını sağlamak amacıyla Mahmud Bey gibilere devlet kademesinde görevler verme yoluna gitmiştir. Bununla birlikte bölgede bulunan aşiretlerin hoşnutsuzlukları ve isyanları genellikle Osmanlı İmparatorluğu'ndaki genel durumu, istikrarı ve güveni bozmak amacıyla İngiltere ve İran tarafından desteklenmiştir. Özellikle Irak’ta bulunan İngiliz temsilciler Bağdattaki konsoloslukları sayesinde Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karşımaya ve etkinliklerini arttırmaya çalışmışlardır. Bunu yaparken bölgedeki valilere menfaat sağlamak suretiyle kendi yanlarına çekmişler ve buna engel olmaya çalışan Osmanlı Devleti yetkililerinin görevlerinden alınmalarını sağlamaya çalışmışlardır. İngilizlerin bölgedeki bu faaliyetlerinin amacı ise büyük oranda İngiltere’nin şark politikasına bağlı olarak büyük öneme sahip olan Hint sömürgeciliği ve Hindistana giden yolların kontrol altında tutulabilmesi meselesidir. Osmanlı Devleti İngilizlerin bölgedeki faaliyetleriyle uğraşırken, İran'ın gizlice desteklediği Vali Takiyüddin Paşa göreve gelmiştir. Basra ve Necef başta olmak üzere şeyhler ve din adamları, Osmanlının bölgedeki prestijini azaltmak ve bu ihtilafları çözemediğini göstermek için Osmanlı Devleti'ne karşı tavır almışlardır. 65 Sultan'ın hükümdarlığının ilk dönemlerinde Kürtlerin varlığı, 1879'da Şeyh Ubeydullah'ın isyanı ve irili ufaklı farklı Kürt gruplarının isyanları ile ön plana çıkmıştı. Osmanlı yönetimi, kendisine yönelik isyanlarla çalkalanmaktaydı. Bunun için İngiltere'nin ve büyük ülkelerin desteğini istemiştir. Ancak Kürt liderlerin isyan içerikli bu projeye muhalefeti ve izledikleri yumuşaklık politikası, Padişahın 1890’da Kürtleri Ermeni saldırılarından korumak için kurduğu "Hamidiye Alayları"* ve güçlü Doğu Anadolu ve Kuzey Irak bölgesinde bir Ermeni Devleti kurulmasına karşı çıkılması, Kürtlerin padişahın gönderdiği âlim heyetlerine yanıt vermesine ve devlete 64 Ahmad Kamal Mazhar, Aletar Zaman fi Tarih Irak, Muasır Yay, Bağdat 1987, s. 42. 65 Geniş Bilgi için Bk. Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamit Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C 2, Ankara, 1999,s. 158-162; Cezmi Eraslan, “Irak’ta Türk-İngiliz Rekabeti (1876-1915), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi (Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Hatıra Sayısı), S.35, İstanbul 1994, s.229. 32 olan duygularının kökten değişmesine; dolayısıyla devletin otoritesini kabul etmelerine yol açmıştır. Panislamizm, Kürtlerin kendilerine ait bir devlet kurma arzu ve çabalarını engelleyen bir siyaset olmamıştır. Osmanlı Devleti bu dönemde tüm Müslüman milletler için devlet olmuştur. Bu milletlere tüm etnik unsurlar gibi Kürtler de dâhildir. 66 Sultan II. Abdülhamit döneminin başında Irak bölgesinde başta Musul ve Bağdat'ın kuzeyi olmak üzere birtakım yerleşim yerlerinin kurulmasına tanık olunmuştur. Sultan II. Abdülhamit; Süryaniler, Asuriler, Türkmenler ve Araplar, farklı milletlerden olmalarına rağmen onlara toprak veriyor ve sürekli olarak onlara yardım dağıtıyordu. Elbette bu göçmenler, Irak Bölgesi tarihinin ilk göçmenleri değildir. Zira Irak Bölgesi, çağlar boyunca farklı zamanlarda ve farklı kabilelerden göçlere tanık olmuştur. 67 Osmanlı Devleti, Kafkasyalı göçmenler arasında yaygın olan ve kökleri İslam hukukunda değil, sosyal geleneklerinde olan tarımda kullanılan “kölelik” olgusunu da köle sahiplerinin devletin önlemlerine direnmesine rağmen ortadan kaldırmıştır. Bu önlemler, yazılı karara göre kademeli olarak köleliği ortadan kaldırmayı başarmıştır. 1867'de kölelerin özgür köylü olarak çalışmaya devam edebilecekleri devlet arazilerinden sahiplerine tazminat ödenerek özgürlüklerini kazanmalarına yardımcı olmak için çıkarılan kanunla hem sahiplerin hem de kölelerin memnun kaldığı bir ortam meydana gelmiştir; böylece bir tür toprak reformu yapıldığı söylenebilir. Fakat ülkelerinin hegemonyasını başkaları üzerinde genişletmek, işlerine müdahale etmek ve hatta özgürlüğü yaymak için ülkelerini sömürgeleştirmek için köleliği bahane olarak kullanan davetsiz misafirler ortaya çıkmıştır. 68 Milli kimlik bilgisi yer alırken, ifadelerde Müslüman kelimesi de mevcut olmuştur. Müslüman Arapların silah bulundurmalarına veya askerlik hizmeti için Osmanlı tabiiyetine girmelerine izin verilmediğini söylemek doğru olmaz. Müslümanlar olarak Araplar, Türklerin ortakları olarak kabul edilmektedir. Osmanlı devlet ve toplumu ırk ayrımcılığı olmaksızın onlarla hak ve yetkilerini paylaşmış ve devletin askeri veya sivil üst makamları Araplara açık olmuştur. Yine Arapların Osmanlı Umumi Meclisi’nde temsilcileri var olmuştur. Birçoğu üst düzey görevlerde 66 Mahmud R. Ahmed, Haraket Kurd fi Irak, Manhal Yay, Irak 2014, s. 48. 67 David Mc Dowal, A Modern History of the Kurds, Dar Farabi Yay, Beyrut, 2004, s. 305-306. 68 Ehud R Toledano, Slavery and Abolition in the Ottoman Empire in the Middle East, University of Washington Press, Seattle 1998, s. 81-83. 33 de bulunmuş, Şeyhülislamlık, askerlik veya yöneticilik görevleri Araplara da açık olmuş ve Irak bölgesi Araplarının da bu imkândan yararlanmasında bir mahzur görülmemiştir. 69 Bununla birlikte Padişahın, bazılarının göreve başlamasından memnun kalmadığı da olabilmiştir. Bu tür durumlarda görevden almak yerine bilinçli olarak onların görevde kalmalarına izin vermiştir. Tarihçi Prof. Dr. Muhammed Jamil Beyhum, Sultan II. Abdülhamit sorunlar ve zorluklar karşısında Sultanlığı korumak için istenen gücü elde etmek amacıyla halifeliğin kullanımına ilişkin görüşünü belirlediğinde, Arap mezhepçiliğinin hâkimiyetine engel olmak için Arapların dini ve sivil toplum liderlerini ona getirmiştir. II. Abdülhamit, vilayetlerde onlara hediyeler verirken aynı zamanda başkentte üst düzey mevkiler de vermiştir. 70 Sultan II. Abdülhamit Kuzey Irak bölgesinde Kürtlerin XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında gerçekleştirdiği isyanların önlenmesinde bölgedeki Türkmenlerin desteğini almıştır. Bu sayede Irak’ta Türkmenlerin etkisi artmıştır. Çoğu o dönemde Bağdat, Kufe, Musul ve Kerkük'te ticaret yapmış ve Osmanlı ordusunda görev almıştır. Sultan II. Abdülhamit çok sayıda Türkmen öğrenciyi İstanbul’a getirtmiş ve döneminde Türkmen boyları, bilinen herhangi bir çatışmaya şahit olmamıştır. Sultan II. Abdülhamit'i destekleyen tanınmış Türkmen aşiretlerinden biri olan Oji aşireti, Kerkük'te yönetimi nesiller boyu devralan Emir Han'ın torunlarıdır. XX. yüzyılın başlarında, kalelerde yaşayan çoğu Türkmen boylarının tahliye edilmesi ve ekilebilir topraklara yerleştirilmeleri için çaba gösterilmiştir.71 1.3.2. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesi Vilayetleri Kuzey Irak bölgesini XIX. yüzyılın ikinci yarısında anlayabilmek için, bölgedeki yeni yapılanmalarla olan ilişkileri ve bu durumun iki esas öğesini belirtmekte fayda vardır. Öncelikle bölgede dinin, hususiyle İslâm dininin ve muhtelif tarikatların önemi büyüktür. Bölgede aşiret yapılarının rolü ve belirleyiciliği de bilinmektedir. İncelemiş olduğumuz dönemde Musul Vilayetinin Kerkük-Süleymaniye bölgesi aşiretleri, Kadiri şeyh ailelerinin hükmü ve nüfuzu altında yer almaktadır. Bunlara örnek olarak Talabani ve Barzani şeyhleri verilebilir. Kuzeyde ise, Musul, 69 Abdurrauf Snow, “Sultan Abdülhamid ve Al-Arab, Jamia İslamiye ve Asarha Fi İhtiva Kaumya AlArabia”, Huvae Al-Arab Dergisi , S 4 , Beyrut 2005 , 3-5 . 70 Aziz Qader Sammanji, Tarih Siyasi Turkman Irak, Dar Saqi Yay, 1. Baskı, Karkük 1999, s. 23. 71 Toledano, age, s. 102. 34 Erbil ve Duhok civarında genellikle Nakşibendi şeyhlerinin kontrolü altında olan yarı göçebe ve yerleşik aşiretler bulunmaktadır. Barzani şeyhlerinin ikamet yeri olan Barzan tipik bir örnektir. Sadece güçlü aşiretler bu şeyh ailelerinin hükmü dışında kalabilmekteydi.72 Kuzey Irak bölgesine bakıldığında II. Abdülhamit Dönemi’nde genel olarak şunlarla karşılaşılmaktadır: İç ve dış problemler sebebiyle merkezi otoritenin zayıfladığı zaman zaman bölgenin kargaşa içine girdiği; aşiretlerin kendi içinde ve aşiretler arası çatışma ve muhalefetin eksik olmaığı; aşiretlerin sınır geçişi İran ile Osmanlı Devleti arasında sürekli sorun yaratmıştır. Şeyh aileleri birbirleriyle daha fazla arazi yani daha fazla mal ve otorite için çoğu zaman silahlı mücadeleye varan bir rekabet içine girmiştir. 73 1877-1878 Osmanlı-Rus-savaşı tıpkı imparatorluğun diğer vilayetlerinde olduğu gibi Musul Vilayeti’nde de büyük bir otorite eksikliği meydana getirmiştir. Merkezi iktidarın zayıflamasını fırsat bilen aşiretler bölgede bir isyan dalgası başlatmıştır. Bu isyanların bastırılması uzun zaman almıştır. 1880 yıllarında KerkükSüleymaniye bölgesinde en büyük sorun kaynağı Hemavend Aşireti olmuştur. 1885 yılı sonlarından sonra Bağdat ve Musul vilayetlerinde aşiret çatışmalarının ve eşkıyalığın arttığı bilinmektedir, özellikle Hemavendi aşiretini suçlayan yazılar İstanbul’a gelmeye başlamıştır. Hemavend’in sadık azınlığı rahatsız ettiğini düşünen Sadrazam Kamil Paşa Musul Valisi’nden Süleymaniye’ye gidip halkı sakinleştirmesini istemiştir. Ancak olaylar yatışmamıştır. 1886 yılı sonbahar aylarına gelindiğinde durum daha da kötü bir hal almıştır, ayrıca Talabani ve Barzani şeyhleri arasında kan davası sorunu başlamıştır. Devlet yaptığı soruşturmalar sonucunda şu karara varmıştır: Meselenin esasında Talabani ve Barzani şeyhleri arasında yaşanan çatışma yatmaktadır. Bu çatışmayı fırsat bilen Hemavend Aşireti Musul ve Bağdat’taki diğer aşiretlerle olan barış anlaşmalarını bozup köylere saldırmaya ve kafileleri soymaya başlamıştır. Musul valisinin yavaş kararlar almasından yakınarak kendisini sorumlulukları konusunda uyaran Sadrazam Kamil Paşa, validen yaşanan çatışmaya hızlı bir çözüm bulmasını istemiştir.74 72 Çetınsaya, “II. Abdülhamit Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, s. 153-154.; Çetinsaya, “Irak”, s. 94. 73 Yaghi, age, s. 197-198. 74 Çetinsaya,“II. Abdülhamit Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, s. 155-157. 35 Sultan II. Abdülhamit, iktidarı sırasında uzun yıllarını aşiret ya da sınır bölgelerinde geçirmiş, kullandığı yöntemler nedeniyle “kurt” lakabıyla anılan Müşir İsmail Hakkı Paşa’nın Musul’a gönderilmesine karar vermiştir. Hükümet tarafından da kabul gören bu karar üzerine, alınacak tedbirleri ve izlenecek stratejiyi tartışmak üzere sarayda bir komisyon toplanmıştır. Sadrazam Kâmil Paşa ve İsmail Hakkı Paşa’nın da aralarında bulunduğu ve genel olarak yerel temsilcilerden ya da bölgede daha önce görev yapmış şahıslardan oluşan komisyona göre bölgede Barzani ve Talabani aşiretleri arasında çatışmalar olsa bile asıl meselenin Talabani-Barzani çatışması değil, genel bir aşiret kanunu eksikliği olduğuna kanaat getirilmiştir75. Bölgenin istikrarı için tecrübeli ve nitelikli valiler bölgeye gönderilmekle birlikte valiler ile yerel idareciler arasında bir takım uyumsuzlurlar meydana gelmiştir. Bu itibarla Sultan II. Abdülhamit’in genelde yerel hükümet aracılığıyla hareket ettiği ve sorunların çözümünde yerel idareciler lehine hareket ettiği görülmüştür. 76 Böyle mükemmel yetkilerle donatılmış bir özel memur gönderilmiş olsa bile, yerel hükümetlerle iş birliği yapmak zorunda kalınmıştır. En önemlisi, aşiret kanunu eksikliklerinin tamamen kaldırılabilmesi için köklü bir idari reformla güçlü bir yerel idare oluşturulması gerektiği savunulmuştur. Komisyonun tavsiyesine göre, özel olarak Musul ve Basra vilayetlerinin iptal edilmesi, bu bölgelerin mutasarrıflığa dönüştürülerek yeniden Bağdat Vilayetine bağlanması ve tüm bölgenin tek bir vali tarafından yönetilmesi gerekmektedir. Fakat Sultan II. Abdülhamit bu yeni önerileri kabul etmeye yanaşmamıştır. Bölgenin sorunları ve aşiretlerin durumlarına alışkın olan İsmail Hakkı Paşa’nın yanı sıra bir grup asker ve sivil memurla beraber Musul’a bir heyetin gönderilmesinde ısrar etmiştir. 77 Genelde bu sorunlar Sultan II. Abdülhamit'in gönderdiği heyet tarafından çözülmeye çalışılmıştır. Berzenci ve Taliban gibi aşiretlerin bir kısmı Divan-ı Harb’de yargılanmış olup bu ailelerden bir kısmı kürek vb. cezalara çarptırılmıştır. Yine bu aşiretlere mensup bazı aileler de Adana, Konya ve Sivas gibi muhtelif Anadolu şehirlerine sürgün edilmişlerdir. Aralarında uzun bir isyan dönemine tanık olunduktan sonra Kuzey Irak bölgesi ve Bağdat'taki durum kontrol altına alınmıştır. Bununla birlikte Kürt ve Arap aşiret liderlerinin varlığı Basra'daki karmaşık vaziyetin devam 75 Aynı eser, 156-157. 76 Levent Küçük, “Osmanlının 19.yüzyıl Ortadoğu Politikası Ekseninde Irak Yönetiminde Rol Alan Haşimi Soyundan Bürokratlar”, Karadeniz, C 1, S 29, Yıl 2016, S.29, s 128-129. 77Yaghi, age, s. 80. 36 etmesine yol açmıştır. Çünkü İngiltere ve İran'ın dış aşiret liderlerinin itaatsizlikleri ve isyan için verdikleri destek nedeniyle Sultan II. Abdülhamit, aşiret anlaşmazlıklarını çözmek ve Basra Vilayetinde Osmanlı kontrolünü yeniden sağlamak için Altıncı Ordu'yu birkaç kez Basra'ya göndermeye karar vermiştir.78 1.3.3. I. Meşrutiyetin Irak Bölgesindeki Yansımaları II. Abdülhamit, tahta çıktığı dönemlerde ortalık çok karışık haldeydi. İçeride Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve V. Murat’ın akıl sağlığının bozulması giib olaylar, Genç Osmanlıların faaliyetleri ve meşrutiyet ve anayasa talepleri gibi hususlar II. Abdülhamit’in tahta geçtiği dönemlerdeki olayların yalnızca bir kısmıdır. Bunun yanı sıra dış kaynaklı sorunlar da mevcuttu. Örneğin Balkan ülkelerine yayılan isyanlar nedeniyle İngiltere ve Paris Antlaşması’na dâhil olan ülkelere sorunların çözümü için yeni bir konferans çağrısında bulunulmuştur. Bu konferansın yapılması için İstanbul seçilmiştir. Osmanlı Devleti’nin bir anayasa üzerinde tartıştığı bu dönemde yabanc ülkelerin Osmanlı Devleti’nin iç işleri ile ilgili bir konuda İstanbul’da toplanacak olmaları dönemin hassasiyetini ortaya koyan bir husustur.79 23 Aralık 1876 yılında toplanan İstanbul (Tersane) Konferansı’nda Sırbistan ve Karadağ’ın topraklarının genişletmeye gidilmesi, Bulgaristan ve Bosna-Hersek’te özerk yönetimin kurulması gibi kararlar alınmıştır. Konferans, Osmanlı Devleti’nin bu kararları kabul etmemesinden dolayı dağılmıştır. Buna karşılık Osmanlı Devleti’nde teşkil edilen bir kurul ise anayasa hazırlığına girmiştir. Kanun-ı Esasi 23 Aralık 1876’da bu kurul tarafından ilan edilmiştir. Avrupalı devletler konferanstan çekilmiş olsa da konferans çalışmaları durdurulmamıştır. Fakat Rusya’ya da Osmanlı Devleti ile savaşma konusunda bir bahane olmuştur.80 Tek otorite olan Padişah’ın karar organı olduğu bir yönetim sisteminde, bunun yanı sıra halkın söz sahibi olduğu yenilikçi yapıları meşrutiyeti temsil etmektedir. Meclis-i Ayan üyeleri padişah tarafından seçilmektedir, Meclis-i Mebusan üyeleri ise halk tarafından seçilmektedir. Padişahın emriyle çıkan Tanzimat ve Islahat fermanları halkın onay ve kabulü alınmaksızın yapılmıştı. Tazminat Fermanı’ndan sonra Batı 78 Çetinsaya, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’da Tarikat, Aşiret ve Siyaset”, s. 157-158. 79 Yılmaz Kızıltan, “I. Meşrutiyetin İlânı ve İlk Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C 26, S 1, Yıl 2006, s. 257-258,261. 80 Mahmut Bolat, “Meşrutiyet’ten I. Dünya Savaşı’na Osmanlı Devleti Dış Politikası’nın Genel Bir Değerlendirmesi”, Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 1, S 1, Yıl 2014, s. 18-19. 37 felsefesini iyice özümseyip yenilikçi fikirlere yönelen Genç Osmanlılar (Jön Türkler) olarak adlandırılan ve önderliğini Namık Kemal, Mithat Paşa ve Ziya Paşa’nın yaptığı bir grup oluşmuştur. Halkın yönetimde söz hakkının olacağı bir sistem için harekete geçip Sultan Abdulaziz’e bu durumu bir teklif olarak sunmuşlardır. Bu olaya ılımlı bakmayan Sultan Abdülaziz tahttan indirilip yerine V. Murat tahta çıkarılmıştır. Sultan V. Murat sağlık sorunları nedeniyle tahttan indirilince, üç ay gibi kısa süreden sonra, Meşrutiyet ve Mithat Paşa’ya sadrazam olma sözü veren II. Abdülhamit, İstanbul Konferansı’ndan sonra Türk tarihinin ilk anayasası olan Kanun-ı Esasi’yi hazırlatmış ve 23 Aralık 1876 tarihinde Meşrutiyet ilan edilip Meşruti sisteme geçilmiştir. 81 Meclis ve anayasa vurgusunun yer aldığı hukuk devleti ilkesi benimsenerek padişahın yetkileri kısıtlanmıştır. Demokratikleşme vurgusunun ön plana çıktığı ve halkın yönetime katıldığı Meşrutiyette, Mebusan Meclisi’ne pek çok millet temsilcisi katılmıştır. Osmanlı’da tebaanın da egemenlik haklarını kullanma yetkisinin verilmesi, demokrasi yolunda bir adım atıldığının kanıtıdır. 82 Bu yıllarda Arap vilayetlerinde teşkilatlanan “hücre tipi” yapılardan biri de Bağdat’ta bulunmaktadır. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Bağdat şubesi on iki kişi tarafından kurulmuştur. Şehirdeki hücre bilahare genişleyerek, aralarında sadece eski tıbbiye öğrencisi Salih Dilaver Bey’in gerçek ismini bildiğimiz on iki kişiden oluşan bir şubeye dönüşmüştür. Bağdat örgütlenmesi Musul ve Diyarbakır’da da yan şubeler tesisine girişerek bunda başarılı olmuş ve bu arada İttihat ve Terakki Cemiyeti Umûr-ı Dahiliyye şubesi ile teması sürdürmüştür. Meşrutiyet’in ilanından kısa bir süre önce ise, Babanzade Hamdi Bey ve Dr. Süreyya gibi ittihatçılar, Bağdat’ta tutuklanarak İskenderun’a sürgün edildiler. Anlaşıldığı kadarıyla Jön Türk faaliyetleri bu dönemde yoğunlaşmış ve dolayısıyla, şehirdeki kovuşturmalar da sıkılaşmıştır.83 İngiliz konsolosu Ramsay, 17 Ağustos 1908 tarihli raporunda, İttihat ve Terakki Cemiyeti Bağdat Şubesinin durumu ve üyeleriyle ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir. Buna göre, şehirdeki İttihat ve Terakki Cemiyeti kulüp ve komitesi oldukça farklı profilde olan insanlardan oluşuyordu. Bağdat’taki İttihat ve Terakki Kulübü, politik olmayan ve sosyal amaçları olan saygıdeğer ve etkin 81 Yılmaz Kızıltan, “agm” s. 255, 261. 82 Yılmaz Kızıltan, “agm” s. 263-266. 83 Davut Hut, “II. Meşrutiyetin İlanının Irak’taki Yansımaları”, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, C.13, S.25, (2008/2), s.103. 38 kişilerden müteşekkildir. Kulüple ilgili olarak çizilen böyle bir panorama, kulüp yöneticilerinin tamamının sivil idareci ve memurlardan ibaret olmasıyla da ilgilidir. 84 Meşrutiyet Dönemi’ni yaşayan Iraklı tarihçi Abbas Al-Azzawi ise Meşrutiyet ilan edildiği zaman, halkın bu yönetim hakkında hiçbir bilgiye sahip olmadığını belirtir. Al- Azzawi, yeni idarenin sağlayabileceği faydalardan haberdar olan az sayıdaki insan dışında, halkın çoğunlukla hemen her şeyden habersiz olduğunu düşünür. Halkın genel çoğunluğu yeni idare şekli veya anayasayı yabancılar için “müdahale” aracı olarak görmüşlerdir. Bu yüzden halk, kendilerini gayrimüslimlerle eşit sayacak fikirlerle ilgilenmiyordu. Dolayısıyla Müslüman halk yeni rejime karşı şüpheyle yaklaşıyordu. İttihat ve Terakki Cemiyeti temsilcilerinin ve fikirlerinin tam olarak bilinmemesinin yanı sıra Yahudilerin de söz sahibi olması özellikle Müslüman çoğunluğun şüphelerini arttırmıştır. Bununla birlikte Meşrutiyet halk tarafından kabul görmese ve şüpheyle karşılansa bile Bağdat’taki askeri yetkililere göre Irak ordusu, Meşrutiyet yönetimine karşı itaatkârdı. 85 Meşrutiyetin ilanıyla birlikte Irak’ta yalnızca Müslümanlar değil gayrimüslim Hıristiyan ve Yahudiler de sokaklarda mitingler düzenleyerek devlet müesseselerindeki rüşvet ve fesadın kalkmasını ve adaletin teminini talep etmişlerdir.86 Meşrutiyet’in ilanı üzerine halkın, Ane kasabasındaki kaymakamlık önünde, “kendi kendilerini yönetme” isteğiyle toplanan kalabalığın dağıtılması sırasında altı kişi ölmüştür. Bununla birlikte Bağdat ve diğer Irak vilayetlerindeki pek çok gösterinin, sadece subay ve memurlar tarafından yapay olarak düzenlenmiş basit halk toplantılar olduğu düşünülemez. Çünkü birçok kişi meşrutiyetin ne olduğunu anlamasa da bu tür hareketler mevcut düzenin kusurlarına karşı duyulan rahatsızlıkların açığa vurulmasını sağlamıştır. Bu durum bölgede Müslüman- Yahudi gibi farklı din ve milletten kesimlerin birbiriyle çatışmasına ve ortaya çıkan çatışma ortamına bölgedeki aşiretlerin de zaman zaman dahil olmasına yol açmış olup bu tür sorunlar Bağdat Vilayetinde tedbirlerin arttırılmasını gerektirmiştir. 87 84 Hut, “agm.”, s.103. 85 Hut, “agm.”, s. 105 86 Ban Ahmet Sağ, “Siyaset Biritanya Ticah Yahud ve Nasara fi Devlet Osmaniya”, Mecele Terbiya ve alTalim C. 19, S.5, Yıl 2012, s. 21, 37. 87 Hut, “agm.”, s. 106,109. 39 2. II. ALBDULHAMİT DÖNEMİNDE IRAK 2.1. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Uluslararası Rekabet Süleyman Paşa'nın Bağdat'ta kalıcı bir İngiliz temsilci atanmasına izin vermesi üzerine 1798'de Irak'taki İngiliz etkisi daha da belirgin hale gelmişti. Bölgede Artan Avrupa nüfuzu, askeri, idari ve diğer reformlarla aynı zamana denk gelen doğrudan Osmanlı yönetiminin yeniden canlanmasına neden olmuştur. Bu durum, Irak bölgesi tarihinde XIX. yüzyılın öne çıkan özellikleri arasındadır. Kölemenlerin Irak Bölgesinde 80 yılı aşkın bir süredir hüküm sürdükleri ve İngilizlere yaklaşmaya çalıştıkları, Basra ve Bağdat limanlarında kendilerine özel ayrıcalıklar verdikleri ve daha sonra misyonerlik faaliyetlerine izin verdikleri görülmektedir. 88 Bağdat’a 1704 dolaylarında Eyüplü Hasan Paşa tayin edildikten sonra başta Bağdat ve çevresi olmak üzere bölgenin idarî yapısında bazı değişiklikler ortaya çıkmaya başlamıştır. Hasan Paşa Gürcü kökenli olup Osmanlı sarayında yetişmiş bir kişidir. Bu itibarla Osmanlı payitahtında gördüğü ve tecrübe ettiği bazı idarî uygulamaları Bağdat’ta tatbik etmeye çalışmıştır. Buna bağlı olarak Yeniçerilere denge unsuru olması amacıyla çevresini kendine sadık olan, çoğunlukla Gürcü kökenli olan ve “Kölemen” adı verilen kimselerle doldurmuştur. Oğlu Ahmed Paşa da babasının oluşturduğu bu yapıyı devam ettirmiş ve Kölemen nüfuz ve hakimiyeti 1831 yılına kadar devam etmiştir 89 . Bu itibarla Irak vilayetleri, Irak bölgesindeki Kölemen yönetimi yıllarında (1750 - 1831), Osmanlı otoritesinden yarı bağımsız bir yapı arzetmekteydi. Kölemen nüfuzuna bağlı olarak Bağdat, tüm Irak Bölgesinin başkenti olmuştur. Kölemen hâkimiyeti dönemi, Kölemenlerin komşu ülkelerle ekonomik ve askeri ilişkiler kurduğu nispeten istikrarlı dönemler olmuştur. Kölemenlerin gücünü korumaya çalışan Davud Paşa gibi ünlü Kölemenler iç sorunlarla mücadele etmiştir, özellikle Kölemenlere karşı olan bazı kesimlerin konumu bu mücadeleyi zorlaştırmıştır. 90 Kölemen yönetimi döneminde Irak Bölgesi, İngiliz diplomasisinde büyük bir önem kazanmıştır ve İngiliz diplomatik düşüncesi, birçok bölgesel ve uluslararası taraf 88 Hassoun, age s. 188. 89 Robert Mantran, “Irak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.19, İstanbul 1999, s. 92. 90 Süleyman Faek Bek, Tarih’il Muluk’el Kumandan Fî Bağdat, (Çev. Muhammed Nejib Ermenari), Matbaa Maarif Bğadat, Bağdat 1961, s. 85-86. 40 arasındaki çatışmanın bölgede yoğunlaştığı modern çağın başlarına kadar uzanmaktadır. Dolayısıyla Irak bölgesi bazı kesimler için en çekici üslerden biri haline gelmiştir. Sömürgeci rekabetin ışığında, İngiltere, özellikle de Irak Bölgesinde İngiliz çıkarlarının siyasi, ekonomik ve askeri olarak değişmesinden sonra, bu bölgede sömürgesini kurmayı başarmıştır. 91 Orta Doğu'nun kalbindeki Irak Bölgesinin mükemmel stratejik konumu, İngilizlerin dikkatini çekmekte ve bölgeye nüfuz etme konusunda temel bir faktör haline gelmekteydi. İngiltere, Yedi Yıl Savaşı’nın (1756-1763) patlak vermesi sırasında Hindistan'a giden Irak yolunu kullandığından, birçok yabancı güçle birlikte olmuştur. 92 Öte yandan, Hindistan'ın, Irak'taki İngiliz diplomasisi üzerinde derin bir etkisi olmuştur. Aynı şekilde, Napolyon Bonapart'ın Mısır'a karşı seferi, Orta Doğu'daki İngiliz çıkarları için ciddi bir tehdit olmuştur. Siyasi ve ekonomik olarak tepkiler gelmiştir. Antlaşmalarla Osmanlı İmparatorluğu, İran ve Umman ile ittifak yapmış ve ardından 1798'de Bağdat'ta bir elçilik açarak Irak'taki nüfuzunu hızlandırmıştır. Bölgenin işlerinde tecrübeli diplomatik uzmanlar (Harford Jones veya H. Jones) görevlendirilmiştir. Irak Bölgesinin ekonomik ve askeri koşulları hakkında ayrıntılı bir rapor yazılmış ardından Bağdat'ın önemi diplomatik olarak artmıştır. Yaşanan gelişmeler nedeniyle Britanya'nın Fransa'ya karşı askeri ve siyasi üstünlüğü ortaya çıkmaya başlamış bu da doğuda Napolyon planlarının yenilgisiyle sonuçlanmıştır. İkametgâhın yabancı imtiyazlardan yararlanan bir İngiliz konsolosluğuna dönüştürülmesinin tanınmasını öngören 2 Kasım 1802'de yayınlanan Kraliyet Emri'nin ardından Harford, Bağdat'taki ilk İngiliz konsolosu olmuştur. 93 Daha sonra Clodius James Rich, Bağdat'a konsolos olarak atanmıştır. Ardından Irak vilayetlerini İngilizlerin barışçıl sömürgeci nüfuzu için açık bir alan haline getirmiştir. Fransa'nın buradaki faaliyetlerine direnmek ve adamlarının hareketlerini ve planlarını izlemek için çalışmak üzere görevlendirilmiştir. Rich, Bağdat'a gelişinden sonra görevi yerine getirmek için, özellikle Kölemen valisi Süleyman Paşa El-Saghir (1808-1810) Fransız eğilimleriyle tanındığından, kendi kişiliğini kanıtlamak üzere iktidar otoritesine sıkı sıkıya bağlı olduğundan emin olmuştur. 94 91 Alwardi, Vuaz Selatin, C 2, s. 190. 92 Sir Gerald Luther, Iraq in The Diaries Of Foreign Diplomats, (Çev: Najda Fathi Safwa ), Munir Yay, Bağdat 1984, s. 77-78. 93 Alwardi, Vuaz Selatin, s. 187-189. 94 Alwardi, Vuaz Selatin, s 194. 41 İngiliz Hükümeti, İngiltere'nin Irak Bölgesinde konumunu güçlendirmek için 1821'de Bağdat'a yeni bir konsolos Albay Robert Tyler'ı atadı. Albay Tylerın Rusya'nın nüfuzuna ve açıklığa karşı durma bahanesiyle Irak Bölgesinin kuzey vilayetlerinde mümkün olduğunca uzağa seyahat etmesi istenmiştir. Osmanlı İmparatorluğu'na karşı komplo kurmuştur ve hatta kısa bir süre Rusya'nın faaliyetlerini takip etmek için yakın çevrede kalmıştır. Irak Bölgesi, İngiltere için, özellikle Arap Körfezi'nin kuzeyine bir giriş noktası olan güney kesimi için siyasi ve stratejik öneme sahip olmaya devam etmiştir.95 1892'de, Hindistan'da İngiliz Genel Valiliği görevini yürüten İngiliz politikacı Lord Curzon, (Bağdat, Basra Körfezi limanları içinde yer alır ve şüphesiz İngiliz siyasetine dâhil edilmelidir) demişti. XX. yüzyılın ilk on yılında İngiltere, kolonyal genişleme ve etki alanlarının kurulması alanına yönelmiştir. Osmanlı Devleti, Alman sermayesinin demiryolu projeleriyle nüfuz ettiği ana alanlardan biri haline gelmiştir. Almanlar kısa süre sonra dikkatlerini Irak bölgesine çevirip petrol zenginliğini kullanma olasılığını incelemiştir. 96 İngiltere, Asya Kıtası’nın (Hindistan) doğusundaki İngiliz kolonilerine ulaşmanın ana kapısı olarak kabul edilen Irak Bölgesi, Hindistan ve Londra arasındaki ekspres posta için Bağdat'tan Şam'a posta taşımacılığı Al-Jamal (Hibrit Posta) tarafından haftalık olarak organize edildi ve bu düzenleme XIX. yüzyılın seksenli yıllarına kadar devam etti. 1864 Bağdat'tan İran'a uzanan ve Bağdat Vilayeti'ne bağlı Khanaqin şehrinden Hindistan'a kadar bir telgraf hattı tamamlandı. İngiltere bu gelişmenin ardından 1868'de Basra ve Bağdat'ta kendi postanelerini açtı. Bu bürolar İngiliz diplomatik temsilcilerinin gözetimi altındaydı.97 Irak Bölgesindeki İngiliz ekonomik çıkarlarına gelince, Irak Bölgesi dış ticareti XIX. yüzyılın ikinci yarısında hızlı bir genişlemeye sahne oldu. Bu gelişmelerin sonucu, iç ve dış faktörlerin bir birleşimiydi. Irak vilayetleri 1830'lardan başlayarak tanık olduğu iç gelişmeler, Kölemenlerin Irak Bölgesini 80 yılı aşkın bir süre kontrol etmesinden sonra doğrudan Osmanlı egemenliğine geri dönmesinin yanı sıra Osmanlı Hükümeti tarafından yürütülen idari ve askeri reformların başlatılması da dâhil olmak üzere düzen ve güvenlik eğilimini desteklediğini ve Irak vilayetlerindeki yol ve bağlantı sorununu çözmenin büyük olumlu etkileri olduğunu söyledi. 1838 yılından 95 Abdurrahim Mustafa, age, s. 181,186. 96 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, s. 138-139 . 97 Saleh Kader, Diplomasiya İngilizya fi İrak 1831-1914, Dar Zaman Yay, Şam 2009, s . 67. 42 önce Osmanlı İmparatorluğu, dış ticareti engelleyen yüksek ücretler koymuştu, ancak bu politika Osmanlı-İngiliz anlaşmasının sona ermesinden bu yana hızla değişti. İngiliz tüccarların Osmanlı İmparatorluğu'ndaki yerel tüccarlarla doğrudan ilişki kurmasını engelleyen her türlü kısıtlamanın kaldırılmasını öngören ticaret anlaşması (Balta Limanı 1838), Fransa ve bazı Avrupa ülkeleriyle yapılan benzer anlaşmalar için bir model oldu. Bu antlaşmanın uygulanması, Avrupa mallarının Osmanlı Devleti’ne akışı ve onlardan Avrupa fabrikalarını beslemek için hammadde çıkışıyla sonuçlandı. Öte yandan, 1839-1876 yıllarında Osmanlı reformları (Tanzimat) dönemi, Irak vilayetleri arasındaki ticari faaliyeti düzenleyecek, iç ve dış ticaret alışverişini teşvik edecek tedbirlerin alınmasını sağladı. 98 XIX. yüzyılın sonlarında ve XX. yüzyılın başlarında Irak Bölgesinde faaliyet gösteren İngiliz nakliye ve ticaret şirketleri, Irak vilayetlerinin dış ticaretinde İngiliz egemenliğinin sağlanmasında rol oynadı. (Lynch) River Navigation Company, XIX. yüzyıldan beri Irak'ta faaliyet gösteren en önemli İngiliz şirketlerinden biridir. Şirket, 1861 yılında Londra'da Al Furat ve Dicle Navigation Company Limited adına çıkarılan bir Osmanlı fermanı ile kuruluşunu Osmanlı da kabul etmiştir. Başlangıç sermayesi 15.000 sterlindi. Bu şirket, ticari nehir taşımacılığındaki hâkimiyeti ve Irak ürünlerinin, özellikle tahıl ve yün ihracat sürecine yaptığı katkı ile Irak'taki konumunu güçlendirdi. Bu şirket, İngiliz ekonomik çıkarlarının sızmasına ve böylece Irak bölgesinde İngiliz etkisinin artmasına kapı açtı ve şirketin sermayesi 1895-1910 yılları arasında 100.000 sterlin'den 300.000 sterline yükseldi.99 XX. yüzyılın başlarında Irak Bölgesinin stratejik önemi, özellikle Basra Vilayeti, İran'ın Abadan Bölgesinde petrolün bulunması sonucunda, İngiliz siyasetinde büyük boyutlara ulaştı. Osmanlı Dönemi boyunca Basra Vilayetine bağlı olan Abadan Bölgesindeki petrol sahalarının korunması, İngiltere'nin 1914'te Birinci Dünya Savaşı'nın ilk yıllarında Basra Vilayetinin işlerine ve işgaline müdahale etmek için başvurma sebepleri arasındaydı. 100 98 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, s. 12, 14. 99 Kader , age,, s 73-74 . 100 Hassoun, age, s. 212. 43 2.1.1. Petrol Konusunda Yaşanan Rekabet XX. yüzyılın başlarından itibaren, Sanayi Devrimi sonrası dönemin en önemli enerji kaynağı maden kömürünün yerini alacak olan sıvı enerji kaynağı petrolün bilinen en önemli kaynak bölgesi Mezopotamya Bölgesi’ydi. Bu bölge, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet alanında yer almaktaydı. Bu bölgeye hâkim olan ülke, yeni başlayan yüzyıla da hâkim olacaktır. Bu bakış açısına sahip emperyalist ülkelerin başında İngiliz İmparatorluğu gelmekte idi. Almanya, Fransa, Çarlık Rusyası ve en son Amerika Birleşik Devletleri de bölge petrolünü ele geçirebilme, en azından bu zenginlik pastasından daha fazla pay kapabilme yarışına giriştiler. Düvel-i Muazzama olarak nitelenen bu devletlerin petrol yarışına sahne olan dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun başında ise Sultan II. Abdülhamit bulunmaktaydı. Bölge petrolleri ile ilgili plan ve proje sahibi ülkelerin emellerinin engellenmesinin mümkün olmadığını düşünen Sultan II. Abdülhamit, bu emellerin gerçekleşmesini en azından geciktirmek ve imparatorluğun hayatını uzatabilmek amacıyla içeride ve dışarıda bir takım stratejik adımlar atmıştır. 101 Özellikle içten yanmalı motorların icadıyla petrolün sanayiden ulaşıma her alanda kullanılmaya başlaması, sanayileşmiş ülkeler arasında petrol kaynakları üzerinde yoğun bir rekabeti doğurmuştur. Bu nedenle zengin petrol yatakları bulunan Orta Doğu ve bu toprakları hâkimiyeti altında bulunduran Osmanlı İmparatorluğu, emperyalist ülkelerin dikkatini çekmiştir. Başta İngiltere, Fransa ve Almanya olmak üzere, petrol endüstrisine sahip kapitalist devletlerin gözü, petrol zengini Osmanlı topraklarına çevrilmiştir. XX. yüzyılın başında Osmanlı İmparatorluğu “hasta adam” olarak anılmış ve hayatta kalmak için savaşamayacak bir konuma gelmiştir. Zira 600 yıllık hayatının son yirmi yılını yaşamaktaydı. Doğu ve Batı'nın kesiştiği noktada Osmanlının başkenti İstanbul, başlıca Avrupa ülkeleri arasında siyasi, ekonomik ve stratejik katılım için bir rekabet sahnesi haline gelmiştir. Böyle bir rekabet ortamının doğmasında Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu örneğin Mezopotamya gibi büyük miktarda petrol bulunan sahaların payı büyüktür. Petrol, XIX. yüzyılın sonlarında Irak Bölgesinde keşfedilmiş bölgede İngilizler faaliyette bulunmaya başlamışlardır. Bunun yanı sıra Almanlar da bölgede boş durmamış ve İngilizlerden sonra onlar da bölgede 101 Veli Sırım, “Sultan II. Abdülhamit’in Petrol Politikası”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, C 6, S 12, 2017, s. 125. 44 petrol aramak için izin istemişlerdir. Dolayısıyla bölgede ilk defa petrol kuyusu kazanlar İngilizler ve Almanlar olmuştur. 102 Bu servetin önemini anlayan Sultan II. Abdülhamit, 1888 yılında Musul ve Bağdat vilayetlerinde maden zenginliği ayrıcalıklarından kaynaklanan tüm gelirleri özel mülkiyeti haline getirerek kendi üzerine almıştı. İngilizler, XIX. yüzyıldan beri Musul'da muazzam miktarda petrol olduğunu ve İngiltere'nin, özellikle Fransa'nın en önemli işverenleri ve müttefikleri hakkındaki haberleri gizlemiştir. 1904 yılında Alman Bankası'nın (Deutsche Bank) sahibi olduğu Anadolu Demiryolu Şirketi, Sultan'dan Anadolu’da demiryolunu genişletme imtiyazına ek olarak, şirket demiryolunun her iki tarafında 20 km mesafede maden arama izni almıştır. 103 Osmanlı Hükümeti başlangıçta yabancılara petrol tavizleri vermemeye çalışmıştır. 1907'de Alman Anadolu Demiryolu Şirketi'ne verdiği imtiyazı sona erdirmiştir. Ancak 1904-1912 arasında birçok grup, Almanlar, İngilizler ve Amerikan şirketleri Osmanlı Hükümeti’ne, kendilerini temsil eden William Cox Darcy Grubu aracılığıyla özellikle İngilizler olmak üzere petrol imtiyazları elde edilmesi için baskı yapmıştır. Almanlara gelince, onlar demiryolunun her iki tarafında da kazı yapmalarına izin veren 1904 anlaşmasındaki haklarına bağlı kalmıştır. 104 Sultan II. Abdülhamit'in son dönemlerinde, İngiltere ile başta Osmanlı Milli Bankası, Asya Petrol Şirketi ve Türk Petrol olmak üzere iş birliği yapan bir dizi şirket ortaya çıkmıştır. Ancak İngiltere, güvenliğin sağlanamamasından korkuyordu. Çünkü Alman Banka bu şirketin hissedarlarından biriydi ve bu endişelerden dolayı İngiltere en büyük payı almaya yönelmiştir. Sultan II. Abdülhamit ile İngiliz şirketi Darcy arasında müzakerelere başlanmıştır. Nihayetinde Türk Petrol Şirketi, İngiltere ile Osmanlı Devleti arasında petrol çıkarlarını birleştirmek için bir anlaşma yapmıştır. 105 2.1.2. Demiryolu Projesi Konusunda Yaşanan Rekabet Osmanlı Devleti’nin hususiyle de II. Abdülhamit’in İslâm alemindeki nüfuzunun artması ve liderlik vasfının devam edebilmesi Arabistan bölgesine ve 102 Sırım, “agm”, s. 126 103 Tawfiq Sawedy, Mudaharat Nisf Qarn min Tarih Irak ve Kazaya Arabia, Arap Yazar (?), Yay, Beyrut 1969.s.22- 23. 104 İzeddin, age, s. 228. 105 Ammar Ali Samar, “Shemal Irak 1958- 1975 Dirasat Siyasiye”, Arap Araştırma ve Politika Çalışmaları Merkezi, Bağdat 1982, s.75. 45 elbette Irak bölgesine gösterilmekte olan ilginin de somutlaştırılmasını gerekli kılmıştır. Ayrıca bu sırada bölgede özellikle kabileler arasında ortaya çıkan uyumsuzluk ve huzursuzlukların yanı sıra Avrupa Devletlerinin bölgeye yönelik emperyalizm hedefleri de Osmanlı Devleti açısından sorun teşkil etmektedir. Bu itibarla devletin ve II. Abdülhamit’in teorik plandaki söz konusu ilgisinin pratiğe dönüştürülmesi gerekmiştir. Kendisine sunulan demiryolu projeleri bu Osmanlı Devleti’nin bölgeyle olan irtibatının sıkılaşması ve devletinin ilgisinin de somutlaşması için iyi bir yöntem olarak görülmüştür.106 Bölgede bir demiryolu yapılması ile ilgili düşünceler İngiliz subayı Francis Chesney’in, Fırat vadisinden Bağdat’a oradan da Basra Körfezine uzanacak olan bir demiryolunun keşfini yapmak için Fırat havzasına geldiği 1830 yılına kadar götürülebilir.107 Bu dönemde demiryolları ile ilgili birçok proje, teklif getiren tarafların ve devletlerin politik ve ekonomik çıkarlarını ön plana aldığı ve Bâbıâli’nin de demiryolları sebebiyle sağlamayı umduğu gelişme hedeflerine cevap vermediği için geri çevrilmiştir. Ayrıca Bâbıâli, başlangıç noktası İstanbul olmayan hiçbir projeye imtiyaz vermeyeceğini açıklamıştır. Bu itibarla Haydarpaşaİzmit arasında bir demiryolu hattı döşenmiştir. Alman Mühendis Wilhelm von Pressel tarafından gerçekleştirilen bu proje Bağdat demiryolunun da başlangıcı olmuştur. Buna karşılık Avrupalı şirketler de Osmanlı demiryollarının inşası noktasında imtiyaz talep etmişlerdir. Dolayısıyla İngiliz ve Fransız sermayedarlarının bu faaliyetleri 1888’den itibaren aralarındaki rekabet ve çekişmeleri arttırırken Almanya, demiryolları yapımında yeni bir güç olarak ortaya çıkmıştır. Bunda, Bismarck’ın çekingen politikasına rağmen II. Abdülhamit’in siyasi nedenlerle İngiliz ve Fransızlara eskisi kadar yakın olmaması ve meseleyle bizzat ilgilenmesi büyük rol oynamıştır. Bu şekilde İngiltere ve Fransa’ya karşı Almanya Doğu’da bir denge unsuru olmuştur. 108 24 Eylül 1888 tarihli bir irade ile Ankara-Haydarpaşa arasında bir demiryolu yapımı ve işletmesi, silâh satışı sebebiyle Osmanlılarla yakın ilişkiler içinde bulunan Wüttenberglsche Vereinsbank Müdürü Alfred von Kaulla’ya verilmiştir. 4 Mart 1889 tarihinde Anadolu Demiryolları Şirketi (La Société du Chemin de fer Ottoman 106 Ufuk Gülsoy, “Hicaz Demiryolu”, Osmanlı’da Ulaşım: Kara-Deniz-Demiryolu, Edt. Vahdettin Engin vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2013, s. 240-241. 107 Ufuk Gülsoy, “Osmanlı Devrinde Anadolu ve Bağdat Demiryolları”, Osmanlı’da Ulaşım: Kara-Deniz-Demiryolu, Edt. Vahdettin Engin vd., Çamlıca Yayınları, İstanbul 2013, s.288. 108 Kemal Beydilli, “Bağdat Demiryolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.4, İstanbul 1991, s 443.; Mehmet Beşirli, “Bağdat Demiryolunun Akdeniz Uzantısı Toprakkale İskenderun Demiryolu”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C 11, S 23, 2004, s 217-218. 46 d’Anatolie) resmen kurulmuştur. 4 Ekim 1889’da von Kaulla ve Osmanlı hükümeti arasında, doksan iki kilometrelik mevcut İzmit-Haydarpaşa hattının Ankara’ya kadar uzatılması konusunda sözleşme imzalanmıştır. Anlaşma ile mutabık olunan ve Osmanlı Devleti tarafından uygulayıcı devlet veya şirkete verilen ayrıcalıkların 99 yıl ile sınırlı olduğu görülür. Osmanlı Devleti senede 10300 franklık bir garanti vermiştir. Ayrıca şirketin kârının 15.000 Frankı geçmesi halinde artan kısmın %25’inin Osmanlı Hazinesine bırakılmasına karar verilmiştir. Böylece Bağdat’a kadar uzanacak olan ve daha 1872 yılında Alman Mühendis von Pressel ile birlikte teşebbüs edilmiş olan ancak Osmanlı Devleti’nin mali imkansızlıklar nedeniyle gerçekleştiremediği demiryolu hattı yapımına gecikmeli de olsa tekrar başlanmıştır.109 Almanya'daki finans çevreleri 1899'da Anadolu demiryolunu Bağdat ve Basra'ya kadar uzatma imtiyazı aldı ve Almanlar 1903'te projeye katılamayan Rusya ve İngiltere'nin muhalefetinin ortasında hattı inşa etmeye başlamıştır. 1903 yılında Almanlar Konya’dan itibaren Bağdat Demiryolu imtiyazını aldıklarında İngiliz şirketi “Euphrates and Tigris Navigation Companiy Ltd” şirketi kazançlarının düşeceği ve ve Fırat ve Dicle nehirlerindeki taşımacılık kârlarının sekteye uğrayacağı endişesini yaşamıştır. Sık sık İngiliz hükümetine başvurarak söz konusu demiryolu projesinin yapımına muhalefet edilmesini istemişlerdir. Almanlar ise söz konusu demiryolu projesine İngilizlerin muhalefet etmesi yerine finans desteğinde bulunmalarını istemişler yani bir tür ortaklık teklif etmişlerdir. Buna karşılık gerek gerek Fırat-Dicle ilgili çıkar kaygıları gerekse Bağdat Demiryolu’nun Basra’ya kadar uzanması durumunda İngilizlerin Hint Deniz yolunun güvenliğinin tehlikeye düşeceği yönündeki kuşku ve endişeleri hiçbir zaman son bulmamıştır. Bu nedenle demiryolları ile ilgili Alman proje ve uygulamalarına karşı katı bir İngiliz hatta Rus muhalefeti söz konusu olmuştur. 110 Basra ve Musul Vilayetindeki dış rekabetin genel durumu İngiliz konsoloslarının raporlarında detaylı biçimde izah edilmektedir. Musul’da görev yapan İngiliz konsoloslar 1896-1912 yılları arasında dört tane rapor hazırlamışlardır. Bunlardan ilki 1896-1897 yılları arasındaki verileri içermekte olup, 6 Ekim 1898 tarihinde Dışişleri Bakanlığı’na ulaşmıştır. Yaklaşık 10 sayfadan oluşan Rapor, 109 Mustafa Albayrak, “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu’nun Yapımı”, S 6, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Ankara Üniv Yay, C.6, Sayı 6, Ankara, 1995, s 14-15. 110 Mehmet Beşirli, “agm”, s. 218,220. 47 Konsolos temsilcisi Boy Rassan tarafından düzenlenmiştir. Bilinen ikinci raporu ise Konsolos Vis Wilkie Young kaleme almış ve söz konusu rapor 1907 yılıyla ilgilidir. Bu rapor ise 8 sayfadan oluşur ve Eylül 1908’de Dışişleri Bakanlığı’na ulaşmıştır. Üçüncü rapor 1911 yılına ait olup Vis Konsolos Hony tarafından hazırlanmıştır. Yine 8 sayfa olan bu rapor ise Haziran 1912’de Dışişleri Bakanlığı’na ulaşmıştır. Dördüncü ve son rapor ise Hony tarafından hazırlanmış olup, 1912 yılına ait verileri ihtiva etmektedir ve bu rapor da 8 sayfadır. Söz konusu rapor Nisan 1913’te Dışişleri Bakanlığı’na ulaşmıştır.111 XX. yüzyılda Avrupa'da rekabetin olduğu dönem, büyük bir vahşet yaşandı. Bağdat Demir Yolu, Almanya ve İngiltere arasında kıyasıya bir rekabetin yaşandığı konulardan biriydi. O dönemde Doğuya açılmak, bu ülkeler arasında prestij meselesiydi. Birinci Dünya Savaşı'nın çıkmasıyla Osmanlının asıl hakimi olduğu bu ülkelerde kendilerini Osmanlı Devleti’nin doğal mirasçıları olarak gören Fransa ve İngiltere gibi büyük güçler, Almanya'nın Osmanlı İmparatorluğu'nu destekleyen bir güç olarak ortaya çıkışını kabullenemediler. Aynı zamanda Almanya ve Osmanlı arasındaki bu Bağdat Demir Yolu Projesi'nin zamanla Osmanlı Devleti’ne siyasi ve ekonomik avantajlar sağladığı görülmüş, bu hat askerî amaçlara da hizmet etmiştir. Bu hat Osmanlı eyaletleri arasında, Anadolu'dan İstanbul'a, hububat transferini kolaylaştırarak Osmanlı İmparatorluğu'nu Rus ve Bulgar buğdayına bağımlı olma durumundan kurtarmıştır. 112 Bağdat Demiryolu anlaşmaları çok karışık evrelerden geçerek son şeklini almıştır. 23 Aralık 1899’da ön imtiyaz anlaşması, 21 Ocak 1902 yılında esas imtiyaz anlaşması imzalanmıştır. Nihayet 21 Mart 1903 tarihinde son anlaşma ile yapılacak ilk hat olan 250 kilometrelik Ereğli-Konya hattının finansmanına dair mukavele imzalanmıştır. 13 Nisan 1903 yılında ise Bağdat Demiryolu Şirketi (Société Impérial Ottomane du Chemin de fer de Bagdad) resmi olarak kurulmuştur. İnşaatın hemen başlaması amacı ile Osmanlı Devleti üstlendiği malî yükümlülükleri derhal yerine getirerek Halep, Konya ve Urfa’nın âşâr vergilerini kilometre garantisi olarak göstermiştir. Anlaşma şartları gereğince, şirketin yapacağı her kilometre yol için hükümet yazılı değeri 275.000 frank olan Osmanlı tahvilleri çıkartacak ve bu tahvillere 111 Ahmet Gündüz, “İngiliz Konsolos Raporlarına Göre Musul Vilayetinin Ekonomik ve Ticari Durumu (1896-1912)”, Gaziantep Üniversitisi Dergisi, C 16, S 3, Yıl 2017, s. 849. 112 Beydilli, “agm”, s 444. 48 şirketin sahip olduğu gayrimenkuller garanti olarak ipotek edilecektir. Hattın geçeceği yollar boyunca devlete ait orman ve madenlerle taş ocaklarından inşaat için faydalanma imtiyazı da verilmiştir. Bunlar o dönemde diğer ülkelerde yapılan demiryolları için şirketlere verilen imtiyazların benzerlerini teşkil etmekteydi. 113 Demir yolu ile ilgili olarak ithal edilecek malzemelerden gümrük vergisi alınmayacaktı. Şirket, Osmanlı Harbiye Nezareti ile anlaşma yaparak uygun görülen yerlerde istasyonlar inşâ edecek demiryolu hattında askerî taşımacılığa öncelik verilecekti. Şirketin resmi dili Fransızca idi. Osmanlı memurları, özel üniforma giyecek ve fes takacaklardı. Şirkette Alman sermayesi hâkim olsa da % 30' unun Fransız sermayesinden oluştuğu görülür. Ayrıca şirket, başka sermayedarlara da açık tutulacaktı. Daha önce de ifade edildiği üzere yapılan sözleşme 99 yıl süreli olmuştur. İlk 30 yıl dolduğunda devlete, şirketin satın alınması hakkını vermekteydi. Demiryolunun yapımı I. Dünya Savaşı sırasında da devam etmiştir. 1918 yılının Ekim ayında Bağdat'ı İstanbul'a bağlayan bu demiryolu tamamlanabilmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye Cumhuriyeti, demiryolunun Anadolu’daki kısmını 10 Ocak 1928'de satın almış ve devletleştirmiştir.114 İngiltere, demiryolu projesine başladıktan sonra Bağdat'taki büyükelçiliği tarafından gönderilen raporlarla demiryolu projesinde hisse satın almak ve gelirden bir pay alacağını dile getirdi. Bu, Almanya'nın Irak içindeki misyonlarını tamamen özgürce hareket etmesini ve yürütmesini önleyecektir. İngiltere'nin ilk hedefi ise, bu projeyi iptal etmek istemesidir. Sebebi ise Osmanlı-Alman projesinin Basra Körfezi ve Irak'taki çıkarlarına tehdit oluşturmasıdır.115 İngiltere'nin bir başka amacı daha vardı; Almanya'dan Osmanlı'ya gelen mallarda gümrük oranını artırmak, bu da Hindistan'dan gelen İngiliz mallarının ticaretini kolaylaştıracaktı. İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward'ın İstanbul'da Sultan II. Abdülhamit'e gönderdiği raporlara istinaden bu istendi ve şöyle yazdı “Sultan II. Abdülhamit'e, Bizler, Kraliçe'nin Hükümeti olarak, gümrük artırımı talebini, sizinle üzerinde mutabık kalınan şartları ve Bağdat'taki İngiliz ticaret oranının artırılmasına izin verilmesini onaylamanızı rica ederiz”. 116 113 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq, 1890—1908, s. 36-37.ayrıca bkz. BOA ,Y PRK .TNF. 2\20,bkz; EK 2 .(Ek 2’de yer alan Arşiv belgesinde Demiryolu hattının güzergahı ve tahmini masrafları vb. bilgiler yer alır). 114 Beydilli, “agm”, s. 444. 115 Paul C. Helmeich, From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empireat the Peace Conference of 1919– 1920 , Ohio University Yay, ABD 1974, s 81- 84 . 116 BOA, HR.SYS . 108\45 , bkz : EK 3 . 49 2.1.3. Irak Bölgesine Yapılan Dış Müdahaleler ve Reform Hareketleri Orta Doğu ve özelikle Irak Bölgesi, XVII, XVIII ve XIX. yüzyıllarda, bir taraftan Osmanlı İmparatorluğu ile İran; diğer taraftan gemileri buraya gelen Avrupa ülkeleri (İngiltere, Portekiz, İspanya) arasında birbirini izleyen çatışmalara tanık olmuştur. Basra Vilayetinde körfezi çevreleyen bölgede İran Şahı önceden tavizler vererek, Irak Bölgesinin Osmanlı kontrolü altında olmasına rağmen, Avrupa ülkelerinin onu ele geçirmeye ve kontrol altına almaya çalışmasını engellememiştir. Körfez sularına ve ötesine yakın olması nedeniyle güneyde özellikle Basra, bazı tehditlere maruz kalmış ve Osmanlı İmparatorluğu'nun merkezi kontrolünden neredeyse çıkmıştır. Dolayısıyla Basra uzun süreler boyunca çeşitli işgal ve kuşatma girişimlerine tanık olmuştur. 117 İran'ın Irak Bölgesindeki hırsları ve Osmanlı İmparatorluğu ile devam eden mücadelesinde, Irak'taki ticari, kültürel ve eğitim çeşitliliği de etkili olmuştur. Çünkü Musul, Çin'i Türkiye'ye (Trabzon) İpek Yolu ile bağlayan önemli bir ticaret yoluydu. Ancak XIX. yüzyılın başlarındaki İran kuşatması, bu ticaret yolunun öneminin azalmasına sebep oldu. Osmanlı İmparatorluğu'nun İran'ın ilerlemesini geri çekme girişimlerine ve anlaşmalarla uluslararası sınırlar oluşturma çabalarına rağmen İran, Irak bölgesinde sömürge sistemini sürdürebilmiştir. 118 İran, Osmanlı İmparatorluğu'na karşı körfezdeki İngiliz-Portekiz ve Fransız rekabetini kendi lehine kullanabildi. Çünkü İran Şahı, Avrupa ülkelerinin yardımı olmadan Osmanlı İmparatorluğu'nu yenemeyeceğini anladı. İran, Irak'ı istikrarsızlaştırma girişiminde iç çabalara ve dış yardıma bel bağladı. Mithat Paşa Bağdat valisi iken kapsamlı reformlar başlatsa da İran, güneydeki varlığını tehdit ettiği için bu reformlara karşı koymaya çalışmıştır. Çünkü Basra Vilayeti nüfusunun çoğunluğu Şii’dir. İran, burada yaşayan Şii çoğunluğun kendilerine olan bağlılıklarının yok olmasından endişeleniyordu.119 XVIII ve XIX. yüzyıllarda ve hatta XX. yüzyılın başlarında meydana gelen ittifaklara rağmen, Avrupa ülkeleri ve İran, Osmanlı 117 Jamil Musa Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat min Ahed Vali Midhat Paşa Hatta Nihayet Hükm Osmaniye 1869-1917, 2. Baskı, Şeun Sakafa Matbası, Bağdat 2001, s. 21.; 10-11. 118Samar, “agm”, s. 63-64. 119 Sawedy, age, , s. 123-134. 50 Devleti’nde yaşanan çatışmalara ve savaşlara rağmen, Irak vilayetlerine doğrudan veya dolaylı olarak nüfuzlarını empoze edemediler. 120 Sultan II. Abdülhamit'in tahta geçmesinden sonra Irak vilayetleri, İstanbul'daki merkezi hükümetle yakından ilişkili hale gelmiştir. Bu durum, Sultan II. Abdülhamit'in Irak vilayetlerinin Osmanlı için önemini anlamasından ve Arabistan'daki dini merkezlere bağlayan ana kapı olmasından kaynaklanıyordu. 121 Ayrıca İngiltere, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Irak Bölgesindeki etkisini artırmak için özellikle güney Irak bölgelerinde bulunan İran'a bağlı dini şeyhlerin fetvaları aracılığıyla İran'ın Osmanlı İmparatorluğu'na karşı düşmanlığını kullanmaya ve İran'ı desteklemeye çalıştı.122 2.2. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Vilayetleri (1890-1908) Irak Bölgesini ekonomik, siyasi, sosyal, demografik ve coğrafi açıdan değiştirmeye yetecek kadar bir Osmanlı egemenliği söz konusudur. Yaklaşık dört asrı bulan bu süre zarfında Irak bölgesi Osmanlı hakimiyetinde olmuştur. Sultan II. Abdülhamit dnemine gelindiğinde ise gerek bölgeye girmekte olan yeni aktörler, gerek Osmanlı idari yapısının içinde bulunduğu durum gerekse bölgenin yapısı yeni sorun ve çatışmaların ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur. Sultan II. Abdülhamit, 1878'den itibaren örgütsel sistemi Irak'a tanıtmaya başlamıştır. İflasa, bulaşıcı hastalıklara, sınır işgallerine, ihtilallere ve Avrupa'nın Hristiyan bölgelerinde Hristiyan isyanlarına tanık olduğu bir dönemde bu sistemle çalışmıştır. Ancak aynı sistem, Avrupa hükümetleriyle diplomatik çatışmaları önleyememiştir. Sultan, Irak Bölgesinde direnişi ve isyanları engellemek ve yönetmek için yeni ve etkili idari sistemlerin kullanımını başlatmak için çalışırken, tüm bu faktörler, imparatorluğun Irak vilayetlerindeki otoritesinin zayıflamasına ve bölgedeki etkisinin yok olmasına katkıda bulunmuştur. İstanbul'daki siyasi ve idari çabalarla Irak vilayetlerinin birleştirilme düşüncesi başlatılmıştır. Bütün bu etkenler, Bağdat ve Basra dâhil olmak üzere Osmanlı İmparatorluğu'nun vilayetlerinin yönetimini doğrudan ve dolaylı olarak etkilemiştir. 123 120 Samar, “agm”, s. 77. 121 Sawedy, age, s. 135. 122 BOA. Y.PRK. UM, 41\117, bkz; EK 4. 123 Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat.., 2. Baskı, s. 29. 51 Sultan II. Abdülhamit, devleti etkileyen ve iktidarı bakanlarının ellerine bırakan hükümet yürütme organlarını kontrol ediyor gibi görünerek onlara kararları seçme ve oluşturma özgürlüğü vermiştir. Yönetim sistemini genişletmek ve aynı zamanda yetkilerini kaybetmemek için almış olduğu kararları onlara sunmuştur. Sadece Babıali'nin bakanlarına yetki vererek, Irak vilayetlerindeki ve İstanbul'daki Osmanlı Devleti siyasetçilerine ve yetkililere güçlü ve katı kısıtlamalar getirmiştir. Bölgedeki atamalara müdahaleyi önleyerek hükümet içinde veya bölgede tüm ulusal eğilimleri dizginlemiştir.124 Sultan II. Abdülhamit, Irak vilayetlerinin yöneticilerinin Kuzey İran sınırlarını koruma taahhütleri karşılığında Kürt ailelerden vergi toplamak üzere atandığını duyurmuştur. Musul'da süvari subaylarına, Osmanlı ordusunda askerlik hizmeti karşılığında vergi toplama ve bazı arazileri tutma hakkı verilmiştir. Sadece Basra gibi güney vilayetleri İran ile savaş halinde kalmıştır. 125 Yıllık olarak Basra valiliğine verilen vergilerin padişaha teslim edilmesi ile Sultan II. Abdülhamit, Mısır'da olduğu gibi, Irak vilayetlerinde da alt yapıyı geliştirmek ve gelirleri artırmak, yaşam standardını yükseltmek ve tarımı geliştirmek istemiştir. Bunları yaparken çalışmaların tamamını şahsen denetleyerek Hollanda ve İngiliz yabancı müdahalelerini önlemek istemiştir. Böylece Irak vilayetlerinin mali ve siyasi kontrolü de elinde tutabilmiştir. Bunun dışında Sultan II. Abdülhamit, Bağdat-Berlin Demiryolu Projesi’ni finanse etmek ve silahlanma, eğitim gibi güvenlik ihtiyaçlarını karşılamak için borçlanmak istese de harcamalarda kısıtlamaya gidildiğinden bu borçlanmalar gerçekleşmemiştir. Özellikle sivil reformlar, ekonomik kalkınma ve reformist örgütlerin sürdürülmesi konularındaki politikalarına önemli bir kısıtlama getirmiştir. 126 II. Abdülhamit, örgüt reformlarının yararlı yönlerini sürdürmeye istekli olmuştur. Okullar, demiryolları ve limanlar, sulama işleri ve diğer altyapı projeleri için çok sayıda planlamayı teşvik etmiştir. Bununla birlikte, mali tedbirler bunların uygulanmasını genellikle engellemiştir. Bu nedenle, Sultan II. Abdülhamit hükümetinin, ikincil projelerde gereksiz olan ve daha sonra Sultan imparatorluğun kırılganlığını ve tüm zorluklara rağmen harcamak, reform yapmak ve yeniden inşa etmek için paraya ihtiyacı olduğunu fark ettiğinde ertelenebilecek büyük mali 124 Muhammad Awad Abdulaziz, İdara Osmanya fi Musul ve Halep 1864-1914 , Dar Maarif Yay, Şam 1969, s. 105. 125 Toledano, age, s. 107. 126 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890—1908, s 12. 52 harcamalara karşı dikkatli olduğu bilinmektedir. Hükümetlerin desteklediği reformların uygulanmasındaki eksiklikler Irak Bölgesindeki örgütsel dönemin sosyal bir süreç başlattığı ve Abdülhamit Dönemi’nde devam eden ekonomik değişimin olduğu açıktır. Daha güçlü merkezi kontrol, daha iyi yasaları ve düzeni ürettiği gibi ticareti ve tarımsal üretimi de teşvik eden bir işlev de görmüştür. Aşiretlerin kısmi yerleşimi de aynı şekilde üretime ve ticarete yönelik olmuştur. Dolayısıyla Irak Bölgesinin Basra limanlarındaki ticari ekonomik büyümesine odaklanılmıştır. 127 Sultan II. Abdülhamit döneminde benimsenen reformların uygulanmasındaki zorluklara rağmen ticaretin gelişmesine ve Basra Boğazı yoluyla dünyaya daha açık olmasına, iletişimin, telgraf hatlarının ve deniz seyrüseferinin gelişmesine önem verilmiştir. 128 Irak nüfusuna bakıldığında Irak Bölgesinin Basra, Bağdat, Musul vilayetlerinin genel nüfusu o dönemde 3,650,000 olup bu sayıya o sırada Basra Vilayetine bağlı olan Kuveyt ve Necd bölgesi de dahildir. Bu nüfus rakamları yalnızca Bağdat Vilayeti için 1,300,000 (1898 yılı); Basra Vilayeti için 1,150,000 (1908 yılı); Musul 828,000 (1909 yılı) şeklindedir. Irak bölgesinin önemli şehirlerinde kentsel nüfus II. Abdülhamit döneminde yaklaşık olarak % 24 oranında artış göstermiştir. Buna bağlı olarak Bağdat 145,000; Basra 18, 000; Musul nüfusu ise 70,000 civarında artış göstermiştir. Kentsel nüfus olmasına rağmen, bunların büyük bir kısmını siyasi sınıf oluşturmuştur. Musul'da nüfusun yüzdesinin arttığı Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde, Irak'ta sosyal ve siyasi sınıflar arasındaki farkın Anadolu ve Suriye'ye yakın olan bölgelerde olduğu görülmüştür. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Irak vilayetlerinde önemli ekonomik değişimler olmuştu. Irak, ticarette büyük bir genişlemeye tanık oldu, özellikle Süveyş Kanalı'nın açılmasından sonra deniz yoluyla yapılan ticaret 1869-1870 ve 1912-1913 arasında, ithalatın değeri ortalama 152.000 sterlinden, 3.264.000 sterline (21,6 kez veya yılda yüzde 7,5); ihracatın değeri 218.000'den 2.593.000 sterline (11.9 kez veya yüzde 6); ve toplam ticaretin değeri 370.000'den 5.862.000'e sterlin (15.8 kat veya yüzde 6.6) artmışdı. Hem tedarikçi hem de pazar olarak Irak'ın en büyük ticaret ortakları İngiltere ve İngiliz Hindistanı’ydı. Süveyş Kanalı'nın açılmasından önce, 1864–1865 ve 1865–1866, Basra'nın ithalatındaki İngiltere ve Hindistan payı yüzde 83 idi ve yüzde 99 ihracat yapıyordu. 1903 yılında İngiliz Konsolosluğu'nun tahminine 127 Awad Abdulaziz, age, s. 113. 128 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 14-15.Ek 53 göre Bağdat ve Basra'ya ithal edilen malların yüzde 60'ı İngiltere’dendi. 1913'e gelindiğinde, İngiltere'nin Bağdat'ın ithalatındaki payı yüzde 45'e, ihracatta yüzde 33'e düşmüştü bunun sebebi İran ile kara ticaretinin yaygınlaşmasıydı.129 Sultan II. Abdülhamit'in Irak vilayetlerinde kurduğu idare, il büyükleri ve devlet memurları olmak üzere iki önemli bölümden oluşmuştur. Bu iki kısım, esas olarak birbirine bağlılık göstermekte idi. Devlet memurlarının asıl görevi, düzeni sağlamak ve vergileri toplamak iken, ileri gelenlerin görevi arazi kiralamak ve ziraat sözleşmelerini düzenlemek olmuştur. Bu ileri gelenlerin bir kısmı, eyaletteki Osmanlı idaresinde taşra idaresi gibi yüksek görevlerde de bulunmuşlardır.130 Irak bölgesi mali idaresi ağırlıklı olarak, finans ve tarımsal gelir belgelerinin İstanbul'a gönderilmesi ve Irak vilayet ve eyaletlerinden gelen fonların İstanbul'daki hazineye aktarılması sonucunda başkent İstanbul'dan yönetilmiştir. Hal böyle olunca bazı mali anlaşmazlıklar da kaçınılmaz olmuştur. İhracat gelirleri, 20.000 askerden oluşan ordunun maliyetini oluşturmaktaydı. Bu da bütçenin neredeyse yarısını oluşturduğu için kişi başına düşen gelir olumsuz olarak etkilenmekteydi. Bu olumsuz etki ise, Osmanlı Devleti’nin buradaki mali politika yönetiminde krize sebep olmuştur. Sultan II. Abdülhamit'in izlediği ıslahat ve tüzük sistemi, özellikle ordu ve jandarma sayısının artması ve bununla birlikte askeri harcamaların artması ile hızlı bir iyileşme göstermeden uzun zaman boyunca bu durumdan muzdarip olmuştur. 131 Bağdat'taki idari yönetimin siyasi, dini ve sosyal işlerini etkileyen Kadiriye ailesi de denilen el-Nakib ailesi, dini meselelerden sorumlu olmuştur. Bağdat'ta ve yönetim ailesinin onu kullandığı Hindistan ve Pakistan gibi diğer birçok İslam ülkesinde yüksek bir pozisyona sahip olmuştur. XIX. yüzyılda, özellikle Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde, Osmanlı Devleti'nin desteği karşılığında, padişahın otoritesini destekleme amacını gütmüşlerdir. Oradaki müslümanlar, ayrıca Yunanistan ve Rusya ile yaptığı savaşta Osmanlı ordusuna destek vermiştir. Yönetim ailesinin en ünlü şahsiyetlerinden biri de İstanbul'u defalarca ziyaret eden ve Sultan II. Abdülhamit ile görüşen Selman Efendi'dir. Irak Bölgesi meselelerini padişahla istişare eden Selman Efendi, II. Abdülhamit'in o dönemde tanık olduğu koşulları ve kargaşayı görüşmek üzere Musul'a gönderdiği heyete sponsor olmuştur ve padişahın emrettiği idari ve 129 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 13-14. 130 Awad Abdulaziz, age, , s. 117. 131 Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat, 2. Baskı, s. 36. 54 askeri reformları bizzat denetlemiştir. 1898'a kadar Bağdat'ta kalmış ve orada vefat etmiştir, yerine kardeşi Abdurrahman Efendi geçmiştir. 132 Basra'daki Nakibü’l-Eşraf, aynı zamanda Basra Vilayetinde Rufailiğin de lideri durumundadır. O ve ve ailesinin önemi, gerek Osmanlı toprak sisteminin uygulanması konusunda gerekse nakibin nüfuzu sayesinde bölgenin kontrolü ve çeşitli siyasi konularda Osmanlı Hükümeti tarafından kullanılabilmesinde yatar. Sultan II. Abdülhamit döneminde, Basra’da yönetim Seyyid’Muhammed’e devredilmiştir. Daha Sultan kendisini görevlendirmeden önce Seyyid'in ailesi, Mithat Paşa döneminden daha önce Osmanlı yetkililerini desteklemek için siyasi konularda nüfuzlarını ve güçlerini kullanarak Osmanlı yetkililerine yardım etmiştir. Babıali ve Sultan II. Abdülhamit döneminde ise, Basra başkanının Katar gibi Körfez ülkelerine defalarca seyahatinin maksadının oradaki şeyhleri Sultan II. Abdülhamit’i desteklemeye ikna edip etkilemek olduğu bilinmektedir.133 Sultan II. Abdülhamit'in korkuları, İngiliz etkisinin Irak'ta yayılmasıyla ilgiliydi. En büyük korkularından biri, konsolosluklar ve İngiliz şirketleri aracılığıyla valilik yetkililerini kontrol eden İngiliz dış gücünün temsilcileri olmuştur. Bu temsilciler, Musul'daki diğer devletlerin işlerini yürütmüş olup bunlar Iraklı bir Hristiyan tarafından idare edilmekte idi. 134 Irak vilayetlerindeki siyasetçileri ise, Fransız konsolosu ve bazı temsilciler kontrol etmiştir. Ancak Fransız emelleri çok tehlikeli boyutlara ulaşmamıştır. Sultan II. Abdülhamit için tehlikeli olan, misyonerlik faaliyetleri, arkeoloji ve kazılarla ilgilenen Fransızlar olmuştur. Almanlara gelince, Bağdat'ta konsolos olarak atanan bir Alman vatandaşı bulunmakta idi. 1881'de Amerikalılar ve Ruslar da, anıtları ve misyonerleri incelemek ve keşfetmekle ilgilendikleri Basra'da bir konsolosluğa sahip olmuştur. Basra ve Bağdat'taki İran konsolosluklarını da unutmamak gerekir. İngilizlerin desteklediği dominikanlar 1750'den beri Musul'daki misyonlarını sürdürüyorlardı. İngiliz Kilisesi Misyoner Cemiyeti 1880'de Bağdat'ta kurulurken, Amerikan Arap Misyonu 1891'de Basra'da kuruldu. Her ikisi de yerel Osmanlı yetkililerinin şiddetli muhalefetine rağmen hızla büyüdü. Roma Katolik Kilisesi ve Protestan misyonerleri de İngilizler tarafından desteklenmiştir. Hristiyanların, önemli bir yüzdeye sahip olmaları, Basra Vilayetini 132 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 19. 133 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 19-20. 134 İzeddin, age, C 2, s. 175-176 . 55 kontrol etmek için ortak ilkelerin pekiştirilmesinde oldukça etkili olmuştur. 135 XIX. yüzyılın sonlarında fikir daha ciddi göründüğü için, merkezi hükümet, Sultan II. Abdülhamit döneminde reform fikrini gerçeğe dönüştürmüştür. Bu nedenle Irak Bölgesine, asker çekmek, Altıncı Ordu'yu desteklemek, Jandarma güçlerini desteklemek ve yeniden yapılandırmak ve Basra'daki çatışmaları durdurmaya çalışmak için kayıt altına alınması gerekmekteydi. 136 Ayrıca bazı aşiretlerin başlattığı baskınlar ve heyetin Sultan II. Abdülhamit tarafından sevk edilmesini tavsiye ettiği başka konular da olmuştur. Bunlardan en önemlisi nitelikli ve ehliyetli kişilerin uygun yerlere yerleştirilmesidir. Bağdat ve Basra sakinleri, zorunlu kayıt ve askerlik hizmetinin ifasında kayıt altına alınmaya başlanmıştır. 137 Sultan II. Abdülhamit, Irak Bölgesindeki dini kurumlara din adamlarını atama ve görevden alma konusunda yetkilerini kullanmıştır. Şiiliğin dini konulardaki ağırlığı Sultan II. Abdülhamit’i endişelendiren unsurlardandı. Bu nedenle, o dönemde Altıncı Ordu Müfettişi olan Nusret Paşa, padişaha Necef'teki din işlerinin başındaki kişinin değiştirilmesi ve Osmanlı Devleti’ne daha sadık birinin atanması gerektiğine dair bir rapor iletmiştir. Ancak padişahtan buna bir cevap gelmeyince Nusret Paşa Irak’taki Osmanlı egemenliğinin Şiiler ve özellikle de İngilizler lehine ortadan kalkacağı endişesini ortaya koymuştur. Kendisinden net bir yanıt alınmasa da Nusret Paşa, Basra Vilayetinin Arap Yarımadası'nı çevreleyen bölgelerinin sıkıyönetim altına alınması ve ordu birliklerini sınırlara yerleştirerek kontrol altına alınmasının yanı sıra Irak Bölgesini Vahhabi hareketinden korumanın gerekliliğini de belirtmiştir. Ayrıca bu dönemde devlet işlerini yönetmeye yardımcı olmak için İstanbul'dan Bağdat'a sivil ve askeri uzmanlar göndermenin yanı sıra bedevilerin eğitimi için çadır okullar olarak adlandırılan okullar getirilerek eğitim sorunu da bir nebze çözülmüştür138 . Vergi sorunu, üretimin kesilmesi ve verimliliği etkileyen hastalıklar Padişah için de bir sorun olmuştur. Bu nedenle Süleyman Paşa, emlak vergisinin getirilmesi, hasat mevsiminden önce uygulanan muhasebe ücretlerinin kaldırılması ve vergilerin ertelenmesi sorunu da dâhil olmak üzere çeşitli önlemler önermiştir. 139 Ticaret yollarına ilişkin Dicle Nehri’nin, sabit ticari hatların ve demiryollarının iyileştirme 135Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s.22-23. 136Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat, 1. Baskı, s. 23-30. 137 Salah Uribi Abbas, Aldaur İktisati Burjuvazi ve Şam Hata Setenat Qarn, Minhal Yay, Bağdat 2010, s. 181. 138 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 30 – 32. 139 Uribi Abbas, age, s. 234 – 235. 56 işlemleri de yapılmıştır. Bağdat’ın eski bir valisi olan Muhammed Paşa, Irak'taki reformlarla ilgili görüşünü ifade etmek için Ağustos 1892 tarihli bir rapor hazırlamıştır. Irak Bölgesindeki verimlilik reformu meselesini Mısır’daki ile karşılaştırıp övmesinden sonra, dikkati üç noktaya odaklamıştır: “Sulama sorunları, vergi gecikmeleri ve aşiretler”. Diğer tüm sorunları çözmenin anahtarı olarak özellikle son konuya odaklanılmasını tavsiye etmiştir. Aşiret büyüklerinin otoritesini kırmanın gerekli olduğunu savunmuştur. Bu raporun ardından Osmanlı Devleti, şeyhlerin aşiret ve devlet nezdindeki zararlarını ortadan kaldırmak istemiştir. Osmanlı yetkilileri, şeyhlerin tarım arazileri üzerindeki hâkimiyetine, yoksulların sömürülmesine ve arazilerine vergi uygulama teşebbüsüne son vermeye çalışmıştır. 140 XIX. yüzyılın sonunda, 1885'ten 1900'e kadar Sultan II. Abdülhamit'in Irak Bölgesinde muktedir olup güçlü bir hükümetin temellerini attığı, istihbarat ağlarını da güçlendirerek Irak vilayetlerinde yaptığı reformları doruk noktasına ulaştırdığı görülmektedir. Böylece Irak Bölgesi, özellikle Bağdat-Berlin Demiryolu Projesi ve onu Basra'ya bağlama girişimi de dâhil olmak üzere önemli somut değişikliklere tanık olmuştur. 141 Bu tarihten çok önce Osmanlı`nın İstanbul'u Basra'ya bağlama girişimine gösterdiği ilgi inkâr edilemez. Bu nedenle paşalar, Alman danışmanlar ve iş adamları ile bu bağlantı planını geliştirmiştir. Bu gelişimin sonucunda Sultan II Abdülhamit, Almanlarla birlikte demiryolu hattını Körfez'e tedarik etme ve bağlama kararı aldığında bu fikir Almanya'nın kabulünü sağlamıştır. Ancak İngilizler bu adıma şiddetle karşı çıkarak bu durumu Körfez'deki çıkarlarına bir tehdit olarak değerlendirmişlerdir. Bu yüzden İngilizler, diplomatik varlıklarını artırarak savaş gemilerini Körfez'e taşımışlardır. Bununla da yetinmeyerek Körfez kabilelerine Osmanlı yetkililerine karşı isyan emri vermiştir. Bu adım, Körfez sakinlerinin İngiliz kraliyet vesayeti altında olduğu gerekçesiyle Osmanlı tarafından kınanmıştır. Temelde mali bir krizden geçen projede, Yunan savaşı, Balkanlar ve Mısır'daki kaos nedeniyle birçok gecikme ve erteleme yaşamıştır. Ancak Alman Kayzeri II. Wilhelm, İstanbul'u ziyaret ettikten sonra Basra'dan bağlanan demiryolu projesine değinmiş ve bu projeyi desteklemiştir. 142 140 Omar İbrahim Alshallal,“The Study of Cultural Developments in Iraq for the Period of 1869‐1914 in the Last Ottoman Era”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 38, Yıl 2015, s. 254,259. 141 Alshallal, “a.g.m”, s.259; Çokabas, age, s. 429. 142 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s.36-38. 57 Sultan II. Abdülhamit, Irak Bölgesinde modern bir sulama şebekesi sağlama ve Fırat Nehri üzerinde gelişmiş bir taşımacılık şirketi kurma konusunu da ele almıştır. Şirketin demiryolları konusunda inşa etme ve geliştirme istekliliğine rağmen proje, ciddi bir yavaşlamaya maruz kalmıştır. Alman finans departmanları bile, Almanların stratejik sorunlarının olduğunu bilmekteydi. Almanlar Konya yolunu desteklerken, Osmanlılar da stratejik nedenlerle Ankara ve Sivas yolunu desteklemiştir. Osmanlı, Rusya ile olası bir savaş durumunda doğu tarafına asker gönderebilmek için böyle bir fikri desteklemiştir. Aynı nedenle Sultan II. Abdülhamit, Bağdat-Berlin Demiryolu Projesi’ne de İngilizlerin bu projeye karşı net muhalefetine rağmen ciddiyetle önem vermiştir. Bu proje sayesinde İpek Yolları, Şam ve Beyrut'tan geçen yol gibi Musul Vilayetinden tekrar geçmiştir. Bu nedenle Sultan, kuvvetlerini güçlendirmek, askerlerin Basra'ya gelişini, ekonomik kalkınmayı ve sulama projesini kolaylaştırmak istemiştir. 143 Sultan II. Abdülhamit, 1899 yılında projenin gerçekleştirilmesi için emir vermiştir. II. Wilhelm da hızla karşılık vererek projeyi uygulamaya başlamıştır. Ancak Alman Büyükelçisi, İngilizlerin sessizliğinden ve inşaat düzenini uygulama izni ile ilgili olası problemlerden kaynaklı şüphelerini ve tedirginliğini hiçbir zaman dile getirmemiştir. Padişah, İngiltere, Rusya ve Fransa gibi muhalif ülkelere gösterdiği çekincelere rağmen Hicaz hattını Irak vilayetleri, Halep ve İstanbul ile doğrudan ilişkilendirmek istemiştir. Ancak proje aslında 1902 yılında bir bozulma ve mali açığa sahne olmuştur. Projenin ertelenmesi ve tamamlanmasının ardından Almanya ile İngiltere’nin, Basra dışındaki demiryolunun Körfez'e ve Irak Bölgesi üzerinden sıcak denizlere ulaşmaya çalışan Rusya'ya uzatılmaması için anlaşma yaptığı bilinmektedir. Daha sonra Alman-İngiliz anlaşmazlıkları nedeniyle Romanya ve Sırbistan üzerinden demiryolu hattı geçirilememiştir. Bunun sonucunda 1903'te projenin küçük bir kısmı, Almanya ve Sultan'ın desteğine rağmen projeyi çökmeye açık hale getiren diplomatik ve finansal zorluklar nedeniyle sona ermiştir. 1909'da meydana gelen darbe neticesinde Sultan II. Abdülhamit'in tahttan indirilmesi, bu projenin durmasına sebep olan faktörler arasında yer almaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı'na girmesindeki en önemli faktörlerden biri de bu darbe olmuştur. 144 Almanya'nın yanı sıra Irak Bölgesindeki bu projenin yankıları ve sorunları, Osmanlı Devleti için stratejik önemi ve etkisini güçlendirmiş ve Osmanlı Devleti ile 143 Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat, 2. Baskı, s. 44-45. 144 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 37,38,39. 58 ekonomik kalkınmasını birbirine bağlamada temsil ettiği önemli role sahip olmuştur. İngiltere'nin bu projeyi engelleme girişimi, projenin maliyetli olmasına sebep olmuştur. Felluce ile Bağdat arasındaki sulamayla ilgili olarak Almanya, bu projeyi tamamlamak üzere William Wilkes gözetiminde mühendisleri sulamaya uygun arazileri incelemek üzere İstanbul’a göndermiştir. İstanbul'da, İngiltere ile sulama projesinde veya demiryolunda, bu projede pay sahibi olması da dâhil olmak üzere şartlar belirlenmiştir. Bu yüzden İngiltere'nin hisse ve tahvil alma girişimi Irak'a sahip olmak ve Osmanlıları oradan çıkarmak anlamına gelmektedir. Aynı şekilde Sultan, Fransız mühendisleri Dicle ve Fırat'a baraj inşa etme ve depolama için su havzaları ve göller kurma olasılığını görüşmek üzere göndermiştir. 145 Irak vilayetlerinde reform dönemi, merkezi hükümetlerin İstanbul'daki çalkantılı koşullarla meşgul olması ve Yunan Savaşı nedeniyle bir süre ihmal edilmiştir. Ancak İstanbul'daki hükümetin rapor göndermesiyle 1901'de yeniden reform fikrine dönmüştür. Bu rapor, Bağdat, Musul ve Basra vilayetlerinin her birine, daha sonra tarım ve sanayi sektörlerinde meydana gelecek gelişmeleri ve ihmalleri öğrenmek amacıyla gönderilmiştir. Raporda, Irak vilayetlerinin, özellikle Bağdat'ın, ihmal edildiği için bu vilayetlerin sakinleri ciddi yoksulluğa neden olduğu, valiler ve yerel yetkililer tarafından belirtilmiştir. 146 Bu durum, eğitim ve sağlık sektörünü de etkilemiştir. Raporda ayrıca Musul'un önemi ve içindeki toprağın bereketine rağmen büyük ölçüde ihmal edildiğine değinilmiştir. Hal böyle olunca da Sultan II. Abdülhamit, yeniden ciddi reformlar yapmaya ve yeni vergiler koymaya yönelmiştir. 147 2.2.1. Bağdat Vilayeti Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Bağdat Vilayetinin istikrarlı olduğu ve yerel meclis ileri gelenlerinin ve büyük yerel etkiye sahip önde gelen ailelerin kontrolünde olduğu söylenebilir. Bu nedenle bu etkili ailelerin bir kısmının Osmanlı Devleti ile yakın temas halinde olduğu da düşünülebilir. Sultan II. Abdülhamit’in temasta olduğu aileler arasında özellikle Nakib ve Gilas aileleri yer almaktadır. Bu aileler bazı tarikat ve grupları kontrol etmekteydi. 1880'den beri Sultan tarafından Bağdat Vilayetine bazı 145 Alazzawi, age, s. 216. 146 Alnajjar, İdare Osmaniye fi Vilayat Bağdat, 2. Baskı, s. 49-50. 147 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 39-40. 59 alimler gönderilmiştir ve bu süre zarfında Bağdat Valisine hatırı sayılır seviyede yardımları olmuştur. Özellikle Salman Paşa’nın valiliği sırasında Altıncı Ordu'nun liderleri ile anlaşmazlıklar yaşanan Bağdat’ta bu âlimler, ara bulucu vazifesini üstlenmişlerdir. Babıali, yönetim sorunları ve yaşlılığı nedeniyle Salman Paşa’yı 1886 Aralık ayında görevden alarak yerine Müşir Mustafa Paşa atanmıştır. 148 XIX. yüzyılın ilk yıllarında çok sayıda değişiklik meydana geldi. Bunların belki de en önemlisi, hakkında şikâyet ve söylentilerin çok fazla olduğu başta Altıncı Ordu olmak üzere vilayetlerin birçok önemli kurumlarında var olan rüşvet ve yolsuzluk olaylarıydı. Bölgede aşiretlerin sık sık ortaya çıkan isyanları nedeniyle gerçekleştirilmek istenen reformlar da yavaş ilerlemekteydi. Bu durum istikrarı bozmakta ve yönetimi zor duruma düşürmekte idi. 149 Güvenlik ve diğer önemli kurumları saran yolsuzlukla ilgili Babıali, çok sayıda soruşturma komitesi göndermiştir. Bu soruşturmalar neticesinde ordu komutanı Babıali tarafından değiştirilmiştir. Pertev Paşa’ya Altıncı Ordu’nun yenilenmesi ve tamamen reform yapılması görevi verilmişti. Ona bu hususta tam yetki verilmiştir. Ancak İngiltere için casusluk yapan Albay Surtees başkanlığındaki İngiliz Ataşeliği, onu Irak vilayetlerindeki siyasi durumdan sorumlu tutmuş, istikrar ve rahatlığın bozulma sebebi olarak göstermeye çalışmıştır.150 İngiliz Büyükelçiliği, Irak Bölgesindeki duruma dolaylı olarak müdahale etmeye başlamıştır. İngiliz Büyükelçisi, askeri bir yöneticinin yerine sivil bir yöneticinin getirilmesine ilişkin itirazını sürekli dile getirmiştir. Çünkü İngilizler, Irak Bölgesini Osmanlı yönetiminden koparma yolunun öncelikle sivilleşme ve ardından bağımsızlık taleplerinin yaygınlaşması olduğu düşüncesindeydi. Tüm bu baskılara rağmen Sultan II. Abdülhamit, Irak Bölgesine doğrudan İngiliz müdahalesini reddetmiştir. 151 2.2.2. Musul Vilayeti Musul Vilayeti, XIX. yüzyılda 91.000 km2 arazi üzerinde ve yaklaşık 350.000 kadar nüfusu olan bir bölgedir. Musul’un idari taksimatı ise Musul; Kerkük, 148 Abdülaziz Suleiman Nawar, Tarih Irak Hades, Dar Kateb Arabi Yay, Bağdat 2016, s. 65-66. 149 Gökhan Çetinsaya, “rak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul 1999, s. 94. 150 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s.62. 151 Alazzawi, age, C 3 s. 226-227. 60 Süleymaniye ve Musul sancakları olarak belirlenmiştir.152 İpek Yolu üzerindeki eski stratejik konumu nedeniyle önemli bir vilayettir. Kuzeyi güneye, batıyı doğuya bağlıyor, birçok etnik ve dini grupları içeriyordu. Bu durum Musul’da idari zorlukları da beraberinde getiriyordu. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başından itibaren İngiltere ve İran gibi Musul Vilayetini kontrol etmek isteyen ülkelerin faaliyetleri Bağdat ve Basra vilayetlerinde de artış göstermekteydi.153 Musul bölgesi II. Abdülhamit döneminde artan bir şekilde büyük güçlerin ilgisini çekmiş ve bir rekabet alanı haline gelmiştir. İngiliz Dışişleri Bakanlığının 1907 tarihli bir raporunda etkin sulama sistemlerinin kurulmasıyla Musul ve Mezopotamya bölgesinin bir tahıl ambarı haline getirilebileceği yönündeki düşünceleri bölgenin zenginliğinin yalnızca petrolle sınırlı olmadığını da ortaya koymaktadır. Bununla birlikte petrol Irak bölgesinde hususiyle Musul’da büyük güçlerin ele geçirmek için yarıştıkları bir unsur olmuştur. Almanların Sultan II. Abdülhamit’e 1871 yılında sunmuş oldukları bir raporda da Musul ve civarında zengin petrol yataklarının olduğunun bildirilmesi üzerine II. Abdülhamit’in 1888 ve 1898 yıllarında yayınlanan fermanlarla petrol bölgeleri Hazine-i Hassa’ya bağlanmıştır.154 Bununla birlikte bu dönemde yönetilmesi zor olan, çevresinde Kürt aşiretlerinin ağır silahlı atmosferinin olduğu Musul beldelerinin çoğu, aşiret liderlerine bağlı idi. Dolayısıyla idari ve yerel konseylere tabi olmayı reddeden çok fazla grup vardı. Tüm bunların yanı sıra yolsuzluk ve rüşvet olayları da Musul’da had safhaya ulaşmıştı. Musul valisinin Kerkük şehrinde kalması, şehrin farklı nüfusu ve aşiretlerin sık sık çatışmaları nedeniyle uzun vadede Osmanlı Hükümeti için bir sorundu. Bunun üzerine Sultan II Abdülhamit, Musul Vilayetinin valisini ikinci kez Musul şehrine taşımaya karar vermiştir. 155 1885 yılında Tahsin Paşa'yı vali olarak atamış ve bu kararın ardından Musul’da dikkate değer bir gelişmeye ve vergi gelirlerinin artmasına şahit olunmuştur. Tahsin Paşa Dönemi’nde bazı bölgelerde vergi toplanmasında güç kullanılması sonucu bazı ihlaller de ortaya çıkmıştır. Bu ihlallerin sonucunda Tahsin Paşa görevden alınarak yerine Ali Kemal Paşa atanmıştır. Ancak o da istifa etmiş ve yerine Osman Paşa atanmıştır. Ancak yeni valinin zulmüne ilişkin şikâyetler alınınca 152 Mim Kemal Öke, Musul Meselesi Kronolojisi (1918-1926), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2.Baskı İstanbul 1991, s. 9. 153 Alexander Adamov, Vilayet Basra Maziha ve Hazırha, C 1, ( Çev: Haşim Salih Tikriti), Basra University Yay, 1982, s. 22-24. 154 Öke, age, s. 11-12. 155 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 63-64 61 padişah, vali değişikliklerine devam etmiştir.156 Osman Paşa’nın ardından atanan Aziz Paşa yolsuzluk, iltimas, rüşvet, tarım sektörünün zayıflığı ve devlet ekonomisini geliştirme girişimiyle mücadele etmişti. Ermenilerin Doğu Anadolu'nun komşu bölgelerine yönelik tehditlerinden kaynaklanan kaos, bu bölgelerde uzak tutulmuştur. 157 2.2.3. Basra Vilayeti Basra, ilk olarak Kanuni Sultan Süleyman tarafından 1534 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Basra civarında bu dönemlerde İspanyol ve Portekizlilere karşı mücadele verilmiş hem Hac yolları hem de Hint ticaret yolları korunmuştur. Basra’nın idari statüsü zaman zaman farklılık göstermiş ve bazı dönemlerde Bağdat’a bağlı olarak idare edilmiştir. 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesine kadar ise müstakil bir Osmanlı mutasarrıflığı olarak idare edilmiştir. 1875 yılında ise Bağdat’tan ayrılarak müstakil bir vilayet haline getirilmiştir. Bununla birlikte Basra, ilerleyen dönemlerde yeniden Bağdat’a bağlı olarak idare edilmiş bir şehirdir. 1884’ten sonra ise Basra sancak halinden yeniden müstakil bir vilayet olmuştur. 158 Vilayet statüsündeki Basra bu dönemde merkez haricinde Mûntefik, Necid ve Amâre Sancaklarından müteşekkil olmuştur. Böylece Basra Vilayeti merkez Basra Sancağı dahil olmak üzere yukarıda belirtilen Sancaklarla oluşturularak Basra, Kuveyt ve Kurna olmak üzere üç Kazaya taksim edilmiştir.159 Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Basra Vilayetindeki durum daha karmaşıktı. Osmanlı Devleti’nin tüm iyi niyetlerine rağmen bölgede bulunan aşiretlerin kavgaları ve huzursuzlukları devleti devamlı olarak meşgul eden bir husus olarak göze çarpar. Bölgede iran etkisi de vardır ve söz konusu huzursuzluklarda İran etkisindeki Şii mezhebi ile ilgili anlaşmazlıklar da yer alır. Irak’ın genelinde olduğu üzere Basra’da yaşanan huzursuluklarda da İngiltere etkisi ve kışkırtması bulunur. Öyle ki bölgede aşiretlerle ilgili olarak veya aşiretler arasında ortaya çıkan çatışma ve huzursuzluk ortamı İngiltere için önemli hale gelmiştir. Bu sayede İngilizlerin Basra örneğinde olduğu üzere Irak’a nüfuz etmeye çalıştıkları ve aşiretlerin kendi 156 Suleiman Nawar, age, s. 69-71. 157 Vladimir Lonsky, Poor Psovich, History of Modern Countries, (Çev: Dr. Afifa Bustani), Dar Eltakadum Yay, Moskova 1971, s. 169. 158 Şennur Şenel, “19.yüzyılda İngiltere’nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış, C 9, S 18, Yıl 2016, s.190,191,192. 159 Yusuf Halaçoğlu, “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 1992, s.113.; Şenel, “agm.”, s. 191. 62 aralarındaki veya Osmanlı Devleti ile olan çatışmalarından kendi lehlerine çıkar sağlamayı planladıkları görülür.160 İngilizlerin bu davranışında Osmanlı Devleti’nin II. Abdülhamit döneminde İngiltere’ye karşı kuşku duyarak Almanya’ya yaklaşması da etkili olmuştur. II. Abdülhamit’in Alman şirketlerine verdiği ve demiryolu ihalesinin Basra’da son buluyor olması genelde Irak, özelde ise Basra’da başka bir nüfuz alanının yani Alman nüfuzunun ortaya çıkması sonucunu doğuracaktır. Bu durum İngiltere tarafından özellikle Hint Deniz yolları nedeniyle tehlikeli görülmüştür.161 Nasır Paşa Müntefik Sancağı Mutasarrıflığından 1875’te Mithat Paşa tarafından Basra Valiliğine tayin edilmiştir. Bu itibarla Basra'nın ilk valisi Nasır Paşa, Osmanlı Devleti adına vilayet idaresini ve görevlerini devralmıştır. Nasır Paşa, Osmanlı Devleti hizmetinde bulunurken yine aynı aileden olan Mansur Paşa ve oğlu Sa’dûn Osmanlı Devleti’ne karşı muhalefet etmiştir. Ancak kısa süre sonra valinin yerel meclis içindeki konumu konusunda anlaşmazlık ve rekabet ortaya çıkınca valiyi devirmeye yönelik girişimlerde bulunulmuştur. Nasır Paşa İstanbul'a gönderilip orada bir göreve atanıncaya kadar vali olarak kalmıştır. 1903 yılına gelindiğinde ise Mûntefik aşiretinin başına Sa’dûn bin Mansûr geçmiş fakat Osmanlı Devleti onu sürgün etmiş ve Halep’te ölmüştür. XX. yüzyıl başlarında Mûntefik aşireti topraklarını ve gücünü büyük ölçüde yitirmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında ise bölge aşiret isyanları ile anılır olmuştur.162 Ali Rıza Paşa, Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Basra'da Osmanlı donanması komutanlığına getirilmiştir. Sadrazam, devlet işlerinden sorumlu vekillik görevini üstlenmiş olsa da XIX. yüzyılın son on yılında, vilayeti yönetmek için yetkili valilerin atanmasına rağmen kötüye giden olaylar olmuştur. Bu karışıklıkların arkasındaki İngiltere, Osmanlı yönetimine karşı zorlu koşullar ve itaatsizlik yaratmaktaydı. Körfez'deki Osmanlı kontrolünü sağlamak ve Körfez'e bakan en önemli şehirlerden biri olarak kabul edilen Basra'daki İngiliz hegemonyasını bozmak için ayrıca Basra'daki kötü koşullar ve yönetimi düzeltmek amacıyla 1883'te vali olarak Hafız Mehmet Paşa atanmıştır. 163 Basra'da Arap aşiretlerinin federasyonu olan Al-Muntafik adında bir kabileler birliği vardı. Saadoun kabilesi ve diğer bazı kabileler, Irak Bölgesine geç bir dönemde 160 Şenel, “agm.”, s.190,191,192. 161 Burcu Kurt, II. Meşrutiyet Döneminde Basra Vilayeti (1908-1914), T.C Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Ortadoğu Siyasi Tarihi Ve Uluslararası İlişkileri Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012, s.51-52. 162 Mehmet Ali Kapar, “Mûntefik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 32, 2006 İstanbul, s.27. 163 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 67-68. 63 gelmişlerdir. Vergileri toplamakta, güney ticaret yollarını ve bazı şehirleri kontrol etmekteydiler. Ancak merkezi otoritenin büyümesiyle XIX. yüzyılın sonunda ElMuntafık kabileleri arasında bölünmeler meydana gelmiştir. 164 Mûntefik aşireti ve bölgenin diğer aşiretleri Osmanlı Devleti’nin merkeziyetçi politikalarından ve bu itibarla da Mithat Paşa'nın özellikle toprak politikasından etkilenmişlerdir. Buna bağlı olarak da özellikle Mûntefik aşiretinin önemli miktarda toprak kaybına uğradığı görülür. Bu durum gerek Mûnefik Aşireti gerekse bölgenin diğer aşiretleri arasında Osmanlı Devleti’ne karşı muhalefet hareketlerini doğurmuştur. toprakların şahıslara dağıtılmasına ilişkin politikasından etkilenmiştir. Bu etki neticesinde diğer bazı kabilelerle çatışmalara girmişlerdir. Zuhair Ailesi ise Bağdat valisi ve yerel yönetimi kontrol etmeye çalışan nüfuzlu aileler arasındaki anlaşmazlığı çözmek için gayret sarf etmiştir.165 Irak'ın güney bölgesinde (Basra Vilayeti), İngiltere’nin çıkar sağladığı bölgelere (Kuveyt ve Arap Körfezi bölgelerinin geri kalanı) yakınlığı nedeniyle kalıcı bir mücadele olduğu inkâr edilemez. Bu nedenle Sultan II. Abdülhamit, Basra valiliği görevine atanacak güçlü, kararlı bir liderlik figürü bulmaya çalışmaktaydı. İngilizlerin çıkardığı zorluklar ve müdahaleler karşısında Hamdi Paşa, ardından Arif Paşa, 1896'da Basra valisi olarak atanmıştır. Arif Paşa’nın ilişkileri sadece Basra`da olan İngiliz Konsolosu ile değil aynı zamanda vilayetin defterdarı ve Basra filosunun Komutanı Emin Paşa ile de iyi değildi. Bazı siyasiler de vali ve komutan arasındaki anlaşmazlığa padişahın aleyhine destek olmuştur. Abdülhamit, bu durumdan sonra Arif Paşa yerine, iyi yöneten ve durumu kontrol edebilen Mehmed Enis Paşa’yı atamıştır. Bu atama, Padişahın Basra üzerindeki gücünün yenilenmesine neden olmuştur. Bununla birlikte İngiltere, Kuveyt prenslerinin de yardımı ve bölgedeki İngiliz Konsolosluğu aracılığıyla Basra üzerindeki etkilerini arttırmaya çalışmışlardır.166 Yetkili makamların yanlış uygulama ve tercihlerine rağmen Abdülhamit’in yetkinliği ve etkisi, ancak XX. yüzyılın başında, özellikle 1902 yılında yaşanan sorunlar, birçok İngiliz müdahalesi ve bazı kabilelerin Kuveyt ve Basra limanlarında İngiliz gemilerine saldırıları nedeniyle artmaya başlamıştır. Bunun üzerine 164 Ahmad Nour Ansari, Nusra fi Ahber Basra, Dar wafa Yay, Bağdat 1969, s. 11-12. 165Kapar, “agm.”, s. 27. 166 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 68-69. 64 İstanbul'daki İngiliz Konsolosu, Basra Vilayetindeki duruma ilişkin bir protesto notu sunmuştur. 167 Irak Bölgesinin güneyindeki Basra Vilayetinde bulunan Arap aşiretlerinin sadakatini sağlamak ve onların Osmanlı İmparatorluğu'na karşı isyanlarını önlemek amacıyla, Basra valisi ve ordu komutanları tarafından İstanbul'daki merkezi hükümete sürekli olarak raporlar gönderildi. Bu raporlar Birinci Dünya Savaşı'nın sonuna kadar gönderilmeye devam edildi.168 Osmanlı Irak Bölgesi yönetiminde, Basra'daki sivil ve askeri yönetim, Bağdat ve Musul vilayetleri arasında denge kurmaya çalışmıştır ve buna rağmen bölgelerin çoğu aşiretlerin ve nüfuzlu ailelerin, özellikle de uzun süredir Kürt ailelerinin etkisi altında kalmıştır.169 2.3. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Ekonomik Hayat XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve XX. yüzyılın başında Irak Bölgesi ekonomisi, ticaret sektöründe, özellikle Irak'ın bağlantısı da dâhil olmak üzere çeşitli nedenlerden ötürü başlıca Irak şehirlerinde (Bağdat, Basra ve Musul) nispeten büyük bir ilerleme kaydetmiştir. Bu durum küresel sermaye piyasalarını da etkilemiş ayrıca Irak'ta bazı reformcu valilerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Ekonomiyi geliştirmeye istekli olanlar, tarımın yaygınlaşması nedeniyle üretimdeki artışa ek olarak, yurtdışından artan taleplerin de karşılanması düşüncesindeydiler. Bu düşünce Irak vilayetlerinin ürünlerinin ihracatı açısından da etki etmiştir. 170 Gemilerin Dicle, Fırat ve Basra limanlarına girişinden önce üç ana Irak vilayetinden yapılan ihracatın ve XIX. yüzyılın ortalarında Irak-Avrupa ticaretinin ortaya çıkışı, çoğunlukla transit ticaretten oluşmaktaydı. Ortadoğu bölgesi, sadece tarımsal ve hayvansal ürünlerle sınırlı değildi. Aynı zamanda yerel olarak üretilen bazı malları da içeriyordu. Irak Bölgesi malları, Şam, İstanbul ve yakın şehirlere ihraç edilmekteydi. Bu yerel ürünleri taşıyan ihracat konvoylarının çoğu tekstil ürünlerinden oluşuyordu. Bununla birlikte ipek, tütün, kuru meyveler ve hurmalar bu yerel ürünler 167 Lonsky, age, s. 117. 168 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 68-70. 169Adamov, age, s. 10. 170 Hassan Muhammad Salman, Altanmia İktisadiye fi Irak ve Ticaret Dâhilî’ye ve Harici’ye, Dar Elşark Yay, Beyrut 1965, s 87. 65 arasındaydı. Ayrıca Hindistan, İran ve Arap Yarımadası'ndan gelen bazı ürünler de Irak Bölgesi üzerinden Halep ve İstanbul'a ihraç edilmiştir. 171 Avrupa'da, Irak Bölgesinde üretilen mallara olan talep, Irak Bölgesi ile diğer ülkeler arasındaki ticarete yardımcı olan faktörlerden biri olmuştur. Örneğin, 1859'da Hindistan'dan ithal edilen mallar, özellikle de İngiliz imalatçılarının açık bir şekilde arttığını göstermektedir. Toplam değeri 904.499 dinarı aşmıştır. Bu artış, Irak vilayetlerinin, Avrupa'dan Hindistan'a deniz yoluyla geldikten sonra Bombay üzerinden gelen alet ve ürünlere olan talebinin artmasından kaynaklanmıştır. Özellikle, bu tür malları taşıyan ticari konvoyların Bağdat-Halep arasındaki yolda risklere maruz kalmaları nedeniyle, Avrupa'da üretilen malların miktarının Irak pazarlarında azalmasından sonra, Hindistan üzerinden ithal edilen Avrupa mallarına olan talep artmıştır. 172 Bu, Irak Bölgesi ve Hindistan arasındaki ticaret faaliyetine yardımcı olmuştur. Diğer ülkelere hurma, at ve katır satışından kaynaklanan yerel sermaye bolluğu, Irak Bölgesinin dış ticaretinin hareketliliğini büyük ölçüde etkilemiştir.173 XIX. yüzyılın ikinci yarısında ve özellikle 1869'da Süveyş Kanalı'nın açılmasından sonra Irak, Avrupa'ya ve esas olarak İngiltere'ye yönelik ihracat faaliyetlerini artırarak deniz taşımacılığının canlanmasına yol açmıştır. Doğu ile Batı arasındaki süreç ve bunun etkisi Arap Körfezi'ndeki deniz ticaretinin hareketliliğine yansımıştır. 1869-1913 arasındaki dönemde Irak vilayetlerinin ithal ettiği malların değeri ortalama 152.000 poundtan 3.264.000 pounda yükselmiştir. İhracat değerinde ise 218.000 pounddan 2.593.000 pounda varan bir yükselme görülmüştür. 174 Kara ticaretinde de Irak Bölgesi ile komşu ülkeler arasında ticari faaliyetler olmuştur. 1864- 1869 arasındaki dönemde İran'a yapılan ihracatın ortalama değeri 5500 sterlin idi. Bu rakam, Irak Bölgesinin Halep’e ve diğer Osmanlı şehirlerine yaptığı ihracatın değerinden daha fazlaydı. 1878'de İran'dan yapılan ithalatın değeri 103.000 sterline ulaşmıştır. 1908'de Anadolu’dan yapılan ithalatın ortalama değeri 43.000 sterlin, Arap Körfezi'nden yapılan ithalatın değeri 27.000 sterlin iken Anadolu’ya yapılan ihracatın toplam değeri 54.000 sterlin olmuştur. 175 171 Haydar Sabri Şaker, Usul Tahdis İctimaiye fi Irak, yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kerbela Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Irak 2013, s. 35. 172 Charles Issawi, The Economic History of the Fertile Crescent, B1, (Çev. Raouf Abbas Hamed), Oxford University yay, Beyrut 1990, s 302. 173 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. 14 . 174 Issawi, age, s. 211-212. 175 Salman, age, s. 87. 66 Irak vilayetlerinden, Avrupa ülkeleri ve komşu ülkelere ihracat faaliyetlerinin ortaya çıkmasına yardımcı olan birkaç iç ve dış faktör olmuştur. En önemli dış faktörler arasında, yolların ve ulaşım araçlarının gelişimi ve nispeten düşük nakliye maliyeti olmuştur. Ayrıca Osmanlı hükümeti, ihracata uygulanan gümrük tarifesini düşüren bazı kanunlar çıkarmıştır. İç faktörlere gelince, bunlardan en önemlisi aşiret şeyhlerinin ve yaşlılarının hükümet otoritesine tabi kılınmasıdır. Ayrıca 1830'lardan itibaren Irak vilayetlerinin Bağdat ekseni etrafında birleşmesi, 1870'ten itibaren Osmanlı Devlet sisteminin uygulanması, hükümetin üstlendiği idari ve ekonomik reformlar, özellikle aşiretlerin yerleşmesini sağlayan tapu sistemi de iç faktörler arasında sayılabilir. Mithat Paşa'nın valiliği döneminde tarım arazilerinde ve bu arazilerde çalışan işçi sayısında artış olmuştur. Bu da bazı tarımsal ürünlerin üretiminde artışa neden olduğundan bazı tüccarlar, üretim fazlasını yurt dışına ihraç ederek, ihracata yardımcı olmuştur. 176 Irak Bölgesinin XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Sultan II. Abdülhamit döneminde tanık olduğu ekonomik gelişmeler, o dönemin başlangıcından itibaren hayatın çeşitli yönlerinde, özellikle sosyal olaylarda ve Irak Bölgesi toplumu üzerinde net bir şekilde etki bırakmıştır. Bir yandan Avrupa ve dünyanın çeşitli bölgeleri arasındaki ticaret alışverişi faaliyetlerinin aktif hale gelmesinden sonra, özellikle ticaret sektöründe olmak üzere toplumun gelişmesine ve ekonomisinin ilerlemesine yol açan küresel kapitalist piyasalarla kademeli olarak birleşme gerçekleşmiştir.177 Dış ticaret seviyesi istatistiklerine göre, Irak Bölgesinin toplam ihracat değerinin 1870-1890 arasındaki dönemde yıllık 150.000 dinardan yaklaşık 2.900.000 dinara çıkması, bu sektörde meydana gelen gelişmeyi göstermektedir. Bu da çeyrek yüzyılda neredeyse yirmi kat artış anlamına gelmektedir. Aynı şekilde, ithal malların değeri de aynı dönemde yılda 290.000 dinardan 3.500.000 dinara yükselmiştir. Bu da çeyrek yüzyılda yaklaşık 12 kat artış olduğunun kanıtıdır. İhracattaki bu artışa, ithal malların toplam değeri 1864-1871 arasındaki dönemde yıllık 290.000 bin dinardan 1913'te 3.467.500’e yükseldiğinden, ithalattaki artış eşlik etmiştir. 178 176 Salman, age, s. 88-89. 177 Muhammad Burj, The Suez Canal: Its Political and Strategic Significance, Dar katip Arabi Yay, Kahire, 1986, s 5-6. 178 Salman, age, s. 221. 67 İhracat ve ithalattaki bu büyük gelişme, Irak vilayetlerinin ticari ilişkilerinde benzer ve hızlı bir dönüşüme yol açmıştır. İhracat, küresel sermaye piyasalarıyla entegrasyon aşamasına kadar aynı bölgedeki ülkelerle sınırlı kalmıştır ve Irak Bölgesinin sadece bazı Asya ve Avrupa ülkeleriyle ticari ilişkileri olmuştur. Irak Bölgesi ile güçlü ticari ilişkileri olan İngiltere de dâhil olmak üzere ülkeler, Irak Bölgesinin ticari ilişkilerinin ağırlığının kapitalist dünya lehine kaymasına ve ticaret mübadelesi sürecini kolaylaştırmak için en iyi yolların benimsenmesine şahit olmuştur. Bu nedenle nakliye araçlarına ve özellikle 1884 yılından itibaren ihracat ve ithalata yönelik yabancı ve yerli şirketler ortaya çıkmıştır. Bu, ticaret mübadele işlemlerinin geliştirilmesini de zorunlu kılmış ve tüccarların işini kolaylaştırmak için bankalar kurulmuştur. 1890'da Osmanlı Bankası Bağdat'ta ilk şubesini açtıktan sonra biri Basra'da diğeri Musul'da olmak üzere iki şubesi daha açılmıştır. 1912'de Bağdat'ta bir Doğu şubesi açılmıştır. Söz konusu banka Londra merkezli olup Musul, Basra, Amara ve Kerkük'te şubeler açılmıştır. Parayla uğraşmak, daha önce büyük ölçüde feodal ekonominin temel bir özelliği olan takas üzerine kurulu ticari mübadele sürecinin temeli haline gelmiştir. 179 Tarımsal üretimdeki artış, ihracat hareketliliğinin faaliyete geçmesine yol açmıştır. Bu durum, Irak vilayetlerindeki bazı gezici kabilelerin istikrarına, özellikle karlı pazarların şehir denetçilerinin ve aşiret şeyhlerinin hisselerine bir garanti sağlamasından sonra, kademeli olarak geniş araziler ekmesine yardımcı olmuştur. Tarım arazilerinin sahibi toprağın üretiminden ve kira yerine çiftçilerden para toplama hakkına sahip olmuşlardır. Böylece bir kısmını Avrupa ve Hindistan'a ihraç etmişlerdir. Bu değişiklikler açıkça ihracatın büyümesine yardımcı olmuştur. Tarım ürünleri, ekonomik açıdan gelişmiş bazı Avrupa ülkelerine ihraç edilmiştir ve bu ülkelerden Irak Bölgesine mal ithal edilmiştir. Bu mallar, Basra Limanı üzerinden ülkeye girmiştir. Buna ek olarak, Irak vilayetlerinin deniz ticaretinin, Irak Bölgesinden İran ile Avrupa arasındaki ticaret de dâhil olmak üzere, transit ticareti içerdiği bilinmektedir.180 Irak vilayetlerinin özellikle Orta Doğu vilayetleri ile olan kara ticareti, çoğunlukla Musul yolu ile kuzeyden Diyarbakır’a ve batıdan Halep'e kadar çeşitli güzergâhlar ile gerçekleşmiştir. Yerel ürünlerin büyük kısmı, bu taşıma yöntemiyle 179 Burj, age, s. 22. 180Salman, age, s. 88. 68 Halep ve Şam şehirlerine ve doğuda İran'a gitmiştir. Bir yandan Necef, Zubayr ve ElŞuyouk bu şehirlerin yakınında hareket eden Bedevi kabileleri arasında ticari alışverişler de olmuştur. Irak vilayetleri ile İran arasındaki büyük ticaret faaliyetinin yanı sıra, Bağdat ve Musul'un 1870-1885 arasındaki dönemde İran'a yaptığı ihracatın değeri 90.000 - 95.000 dinar arasında değişmekte olup çoğu hurma ve deriden oluşmaktaydı. Bağdat ve Musul vilayetlerinde Şam ve Halep'e yapılan ihracatın değeri bundan daha az olmuştur. 1874-1883 arasındaki dönemde Musul'un Şam'a ihracatı yaklaşık 40.000 dinara ulaşmış olup çoğu koyun ve yünden oluşmuştur. 181 1880-1890’lı yıllarda Sultan II. Abdülhamit uzun vadede reformlar gerçekleştirmiştir. Bu reformlarla gelişen Irak Bölgesindeki ticari hareketlilik, ekonomik faaliyetin doruk noktası olan dönemde Irak vilayetleri için olumlu sonuçlar doğurmuştur. Sultan II. Abdülhamit edebiyat, genel kültür, modern bilim ve şiir şuraları ile ilgilenen basının gelişmesi de dâhil olmak üzere uzun vadeli reformlar yaptı. Bağdat bu eğitim reformları için önemli bir merkezdi. 1884 yılında Bağdat ve Musul vilayetleri için şehirlerin genişletilmesi ve altyapının geliştirilmesine olan ilgi, Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde ticaret alışverişi sürecini kolaylaştırmaya büyük ölçüde yardımcı oldu ve bu şehirlerin büyümesini hızlandırdı. 1884-1885 yıllarında aktif ithalat %64 ve ihracat ise %22 oranında artmıştır. XIX. yüzyılın son çeyreğinde bu yüzdenin hafif düşmesine rağmen, XX. yüzyılın ilk on yılında ihracat yüzdesinin %28 ve ithalatın ise %35 oranında arttığı görülmektedir.182 1889'da iki İngiliz yün presleme şirketi kuruldu ve bunlardan biri yılda yaklaşık 25.000 balya sıkıştıran iki büyük buharla çalışan su presine sahip Lynch Brothers Şirketi, Basra'daki tersaneler ve onarım merkezleri için de gerekli ekipmanı sağlamıştı 183 . XX. yüzyılın başlarında konserve ve ihracat alanında çalışan şirket sayısı, Basra şehrinde faaliyet gösteren yabancı sermayeli ve yabancı sermaye ile yakından ilişkili sekiz şirket vardı. Birinci Dünya Savaşı'ndan önce Alman ve Rus şirketlerinin orta düzeyde nüfuzu vardı. Ayrıca meyan kökü ihraç etmek için Basra'da Amerikan şirketi Mac Androforbes kurulmuştu. İthalat ve ihracatın büyük bir kısmı hâlâ İngiliz şirketleri ve yabancı sermayeyle yakından ilişkili yerel tüccarlar arasında dağıtılıyordu. Ekonominin gelişmesi, sivil 181 Ahmad Kamal Mazhar, fi Tarih İran Hadis ve Muhtar, Şanab Yay, Bağdat 1985, s. 89-90. 182 Issawi, age, s. 210. 183 Muhmmed S. Hassan , Eltatavur İktisadi fi Irak 1864-1958 , C 1 , Mısır Yay , Beyrut ,1965, s. 286 . 69 toplum yapısını da kökten değiştirmiştir. Nicel ticari durum, yüzlerce yeni dükkân ve mağazanın ortaya çıkmasının ardından değişime uğramıştır184 . 2.3.1. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Ulaştırma Hizmetleri Sultan II. Abdülhamit, Irak Bölgesinde iç ulaşım alanında önemli gelişmelere tanık olmuştur. Yapılan yenilikler, adeta Mithat Paşa'nın planladığı projeleri tamamlamaktaydı. Mithat Paşa, ticaret yollarını korumak ve bu yolları kullanan konvoyların güvenliğini sağlamak için çeşitli önlemler almıştır. Bu tedbirler arasında birçok yol üzerinde sınır muhafız karakollarının inşa edilmesi de vardır. Örneğin Ramadi, Anah ve El-Kaim'de birkaç sınır noktası inşa edilmiştir ve bu noktalar kolluk kuvvetleriyle donatılmıştır. Mithat Paşa, 1869'da Süleymaniye'yi Kerkük'e, Kerkük'ü Musul'a ve Kerkük'ü Bağdat'a bağlayan yolları yapmak için Süleymaniye'ye çalışma ekipleri göndermeye çalışmıştır. 185 Bağdat'ta yol ve ulaşım araçları geliştirmekle de ilgilenmiştir. Belki de Bağdat-Kadimiye Tramvay Projesi, Bağdat'ta Mithat Paşa'nın Bağdat'ın modernizasyonu amacıyla üstlendiği ve Irak vilayetleri ve İran şehirlerinden gelen ziyaretçilere Kadimiye'deki kutsal türbeleri ziyaret etmeleri için hizmet veren en önemli iç ulaşım projelerinden biri olmuştur. Mithat Paşa, Bağdat'tan Kadimiye'ye ulaşımın iyileştirilmesi ve ilkel ulaşım araçlarından kurtulmanın gerekli olduğunu görmüştür. 186 1870 yılında Bağdat ile Al-Kadimiye arasında tramvay hattının kurulması için bir anonim şirket kurulmuştur. Proje gerçekleştirilmiş ve ilk yıl şirket sermayenin % 20'sini kazanmıştır. Projenin tamamlanması için ayrılan fonların değeri bir milyon beş yüz bin kuruş olarak gerçekleşmiştir ve proje için ihtiyaç duyulan malzemelerin çoğu İngiltere'den ithal edilmiştir. Her biri içlerinde barındırılabilecek 40 araç 184 Stephen Lunkrick, Modern Iraq 1900-1950, (Çev: Salim Taha Tikriti), Dar Fajr Yay,Bağdat 1988, s. 98. * Comprador /Komprador: İspanyolca “Comprador” anlamında olup satın alan veya rüşvet alan anlamındadır. Bu itibarla sözlükte ticari gayeyle ve sırf kendi çıkarını düşünerek yabancılarla iş birliği yapan kişi anlamında kullanılmıştır. Başka bir anlamı ise sırf kendi çıkarını düşünen varlıklı ve zengin kimse anlamında kullanılmıştır. Bk. İlhan Ayverdi, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2011, s.1758. 185 Alwardi, Malamih İctima min Tarih Irak, s. 267. 186 Lama Abdulaziz Mustafa, Hadamat Ama fi Irak 1918-1969, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Musul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Irak 2003, s. 202. 70 içermekteydi. Her araç 40-50 kişi ve iki at tarafından çekilmiştir, proje tamamlanmış ve Bağdat ile Kadimiye arasındaki ulaşım sürecinin iyileştirilmesinde büyük bir etkiye sahip olmuştur. 187 O sırada Irak Bölgesine giren ulaşım araçları, özellikle Batı sermayesinin Orta Doğu'ya girmesi ve bu sermaye akışıyla bağlantılı artan stratejik çıkarlar nedeniyle, kırsal bölge ile şehir arasındaki bağların güçlendirilmesine yardımcı olmuştur.188 İngilizler, Almanlar ilgilerini Dicle, Fırat ve Şattü’l-Arap'da seyrüsefer için yoğunlaştırmıştır. Hatta İngilizler, Dicle Nehri'nde taşımacılık için (Lynch company) Lynch Kumpanyası Şirketini kurmuşlardır. İngilizlerin 1862 dolaylarında Irak, Tahran, İstanbul ve Hidistan, arasında posta hizmetleri de dahil olmak üzere çeşitli ticari faaliyetlerde bulundukları görülür. İngilizlerin bu faaliyetleri Irak Bölgesinde yol ve ulaşım araçlarının ve hizmetlerinin gelişmesine yardımcı olmuştur.189 XIX. yüzyılın sonlarından itibaren şehirlerarası ulaşım için arabalar sınırlı da olsa kullanılmış, ancak bu tarihten sonra sayıları giderek artmıştır. 190 Sultan Abdulhamid’in Bağdat, Basra ve Musul'da Dicle ve Fırat'ın bu vilayetlerden geçen kısımlarında köprüler inşa etdirmesiyle ulaşımla ilgili sorunlar çözülmüştür. Araçların geçişini sağlayan sabit ve büyük köprüler yapılmıştır. Sonra Sultan, yollar inşa edip genişletmeye ve Bağdat'ın geri kalmışlıktan kurtulması ve hayatta kalması için çalışmıştı. 191 II. Abdülhamit dönemi Irak’ta tarım alanındaki sulama faaliyetleri, mimari ve sosyal hayatta olduğu gibi ulaşım noktasında da gelişmeler olmuştur. Özellikle 1877-1878 Osmanlı – Rus Savaşı sonrasında bir dizi reform ve yenilik hareketine girişilmiştir. Bu yenilikler içinde denizlerde buharlı gemiler, karada yeni yollar ve demir yolları inşası karşımıza çıkar. Demiryollarına gelince Almanlar Bağdat-Berlin Demiryolu Projesini tamamlamaya çalışmıştır. Her halükârda Sultan II. Abdülhamit, Mithat Paşa'nın Irak'taki reformlarını tamamlayan halife olarak görüldüğü için ulaşım ve seyahate ilişkin hizmetler, önceki dönemlere göre çok daha kolay hale gelmiştir. 192 187 Issawi, age, s. 215. 188Alwardi, Malamih İctima min Tarih Irak, C 5, s. 257. 189 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908, s. .128 190 Mazhar, Fi Tarih İran Hadis ve Muhtar, s. 29-30. 191 Abdülaziz Mustafa, Hadamat Ama fi Irak 1918-1969, s. 204. 192 Çetinsaya, “Irak”, s. 94. 71 2.3.2. Irak Bölgesi Petrolü ve II. Abdülhamit Sultan II. Abdülhamit, 1876 yılında tahta çıktığında o zamana kadar alışılagelmiş saltanatın köklü geleneklerinde değişikliklere gitmiştir. Örneğin bu dönemde Yıldız Sarayı ve Mabeyn öne çıkmaya başlamıştır. Sultan II. Abdülhamit’in bu dönemde Ahmet Cevdet Paşa ve Mahmut Nedim Paşa vb. paşalara görev verdiği ve fikren uyuşamadığı bazı paşaları ise tasfiye ettiği görülür. Mabeynin önem kazanmasına bağlı olarak iş hacminin ve çalışan sayısının artması kaçınılmaz olmuştur. Ayrıca yalnızca Sadrazam ve Şeyhülislam’a tanınan, Padişah ile doğrudan yazışma yapabilme yetkisi, Seraskerlik, Tophane Müşirliği, Bahriye Nezareti, Hazine-i Hassa Nezareti gibi kurumlara da tanınmaya başlamıştır. Osmanlı’da bu ve benzeri birtakım değişimlerin yaşanması bir bakıma II. Abdülhamit’in devletin çeşitli kurumlarıyla doğrudan bağlantı kurabilme amacının taşıdığı düşünülebilir. Bütün bunlar olurken Musul örneğinde olduğu gibi Irak bölgesinde problemler ortaya çıkmaya ve bölgenin istikrarı bozulmaya başlamıştır 193 . Çünkü özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra Irak’ta zengin petrol kaynaklarının varolduğunun farkedilmesi bölgenini önemini arttırmıştır. Bu itibarla Batılı ülkeler, gizlemeye çalışsalar da Mezopotamya Bölgesine olan ilgi bariz olarak artmıştır194 . Bu gizlilik içerisinde Batılı gezginler, misyonerler ve askeri uzmanlar farklı kılıklarla bölgeyi karış karış gezip bölgenin zenginliklerini tespite çalıştılar. Aslında çoğu jeolog olan uzmanlar, genellikle “arkeolog” kisvesi altında bölgede arkeolojik kazılar yapma adıyla görevlendirildiler. II. Abdülhamit, bu durumun farkındaydı ve bu yabancıların aslında petrol araştırmaları yaptığını bilmekteydi. Buna rağmen İngiltere ile yakın ilişkiler kurabilmek adına teklifi kabul etmiş, Sadrazam Halil Rıfat Paşa’yı çağırarak gelecek İngiliz heyetinin sıkı takibe alınmasını istemiştir. Aynı durum, İngilizlerin ardından aynı istekle gelen Alman ekip için de söz konusu olmuştur. Araştırma izni isteyerek kazı çalışmalarına başlayan ekibin de asıl maksadının petrol kaynaklarını araştırma olduğu tespit edilmiştir. Hazine-i Hassa Nazırı Agop Paşa, 6 Şubat 1889’da Padişah’a bir tezkere göndererek, Musul Vilayetinde bulunan petrol gazının arama ve işletme imtiyazının Hazine-i Hassa’ya verilmesini arz etmiştir. Sultan II. Abdülhamit’in onayladığı irade, 6 Nisan 1889’da yayımlanmıştır. Böylece Musul 193 Enes Yavuz, Ottoman Oıl Concessıons Durıng The Hamıdıan Era (1876–1909), Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi 2018, s.56. 194 Cezmi Eraslan, “Irak'ta Türk-İngiliz Rekabeti 1876 -1915”, Tarih Dergisi, S. 35, 1994, s. 224. 72 petrollerinden elde edilecek gelirin Hazine-i Hassaya ait olması sağlanmıştır. Bunun yanı sıra petrol işletme haklarının üçüncü kişilere devredilebilmesi Padişah’ın kararına bırakılmıştır. Ayrıca Alman şirketine verilmiş olan Anadolu Demiryolu Projesi’nin, Bağdat’a kadar uzatılması durumunda, bu şirketle yapılacak sözleşmenin de Hazine-i Hassa Nezareti tarafından yapılması kararlaştırılmıştır. 195 Sultan II. Abdülhamit, Irak bölgesinde petrolün varlığı ve öneminin farkında olmuştur. Özellikle 1880’lerde Necip Melhame Paşa Padişahı Bağdat ve Musul dolaylarındaki petrol bölgeleri konusunda teşvik etmiştir. Bu nedele Musul’da bulunan emlakına dâhil ettiği bölgede bulunan petrol madenlerinin var olup olmadığı, varsa eğer bunların cinsi ve içeriği, ne şekilde kullanıldığı ile ilgili olarak Müfettişlerden Mehmed Bin Ahmet Arif’e araştırma yaptırmıştır. 196 Çalışma sonucunda şirket arazisinde Musul’a on iki, Dicle Nehri’ne bir saat mesafede gazyağı ve petrol madenleri bulunduğu, Şemmamek’te, Tuzhurmato’dan yarım saat ileride yirmi adet petrol kuyusu olduğu, civarda bunun dışında birçok karışık yağlar olduğu, bu yağların yarı yarıya petrol ile karıştırıldığında sokakları aydınlatmak için kullanılabileceği ifade edilmiştir. Bütün Musul Vilayetini kapsayan ilk irade çıktıktan sonra, 1889’da Ahmed Necati Efendi’ye, 1890’da Hasan Tahsin Efendi’ye, 1891’de İskenderun Petrol Şirketi’ne, 1897’de Halil Rıfat Paşa’ya, 1898’de Şarl Rayser’e petrol araştırmaları ve işletilmesi için talep ettikleri imtiyazların verilmesi uygun görülmüştür.197 Sultan II. Abdülhamit, Batı’nın Osmanlı ülkesini bir türlü tamamen paylaşamamasının nedenini fark etmiştir. Avrupa devletlerinin bu bölgede birbirleri ile çelişen çıkar ve ihtirasları olmuştur. Avrupa devletleri, Osmanlı Devleti’nin tüm işlerine karışmakla tatmin olmamıştır. Bir yandan, imparatorluğu bütünüyle ortadan kaldırma arzularını diri tutuyorken, diğer yandan “Hasta Adam” olarak gördükleri Osmanlının mirasını paylaşma konusundaki kıskançlıkları devam etmekteydi. XX. yüzyılın başlarında batılı güçler tarafından parsellenmemiş petrol sahası olan Mezopotamya petrolleri için İstanbul’da rekabet eden üç büyük grup olmuştur. Birinci gurup olan Almanlar, Deutsche Bank’ın sahibi olduğu demiryolu şirketi ile BağdatBerlin demiryolu anlaşması ve hattın iki yanındaki yirmişer km’lik bir alandaki petrol dâhil madenlerin işletme önceliğini almıştır. İkinci grup, İran petrol imtiyazını aldıktan 195 Sırım, “agm.”, s. 126. 196 Yavuz, agt., s. 56. 197 Sırım, agm, s. 130. 73 sonra Mezopotamya petrol imtiyazı için uğraşan ve Britanya Hükümeti tarafından desteklenen, Darcy Anglo-Persian Oil Company grubu olmuştur. 198 Osmanlı Devleti’nin elindeki petrol zenginliği ortaya çıktıkça bu durum özellikle sanayileşen ülkeler arasında bölgeye karşı bir hırs ve arzu ortaya çıkarmaktaydı. Batı ülkelerini petrol ve gaz bakımından zengin koloniler aramaya davet etmiştir. Zengin petorl yatakları aramakta olan Avrupa ülkeleri, Osmanlı İmparatorluğu'nun bölge üzerindeki kontrolünü ortadan kaldırmak kaldırmak ve petrol kaynaklarını kontrol etmek amacıyla Irak Bölgesi konusunda şiddetli bir rekabete girmişlerdir. Buna karşılık Sultan II. Abdülhamit de Hazine-i Hassa’ya da aktarmış olduğu topraklardaki petrol zenginliğini ve bu konuda yabancılara verilecek olan imkan ve imtiyazları koz olarak kullanma yoluna gitmiştir. 199 Sultan II. Abdülhamit, Musul ve Bağdat bölgelerindeki petrol zengini sahaların mülkiyetini Hazine-i Hassa’ya almıştır. Bu sayede bölgede petrol arama vb. konularda yapılacak iş ve işlemler üzerinde hakimiyet kurabilme bölgeyi kontrol edebilme imkanı elde etmeye çalışmıştır. O dönemde en son teknolojiye sahip olan Amerika, Osmanlı İmparatorluğu’nun Irak Bölgesinde önemli petrol bölgelerini belirlemesine yardımcı olmuştur. Avrupa ülkelerine ait güçlü bankalar ve şirketler Almanya’ya ait olup bu şirketler demiryolu imtiyazını da almıştır. Sultan II. Abdülhamit'in saltanatının sona erdiği yıllar esnasında, Batılı büyük güçlerin gözünde petrolün değeri büyük ölçüde artarken, Mezopotamya petrolünün ve bölgenin doğrudan kontrolü ve ele geçirilmesi yarışı had safhaya ulaşmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu dönemde teknolojik imkanlar noktasındaki zayıflığı Padişahın zaman kazanma ihtiyacını doğurmuştur. Fakat bu durum bölge üzerinde bir takım planları bulunan ülkeler arasındaki gerilimi arttırmıştır. Ancak 24 Temmuz 1908'de anayasanın ilanından sonra, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki petrol politikası, Avrupa ülkelerine göre farklılaşmaya başlamıştır ve daha esnek hale gelmiştir. Bu da Avrupa ülkelerinin hırslarını arttırmış ve Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşüne yardımcı olmuştur. 200 XIX ve XX. yüzyıllarda Irak Bölgesinin kaderini belirleyecek olan Sultan II. Abdülhamit tarafından temsil edilen ve Sultan Vahdettin tarafından da uygulanan Osmanlı politikası yürütülmüştür. Fakat XX. 198 Sırım, agm, s. 127. 199 Fatih Başgül, Osmanlı Coğrafyasında Petrol Alanlarının Çıkartılması, İşletilmesi, İmtiyazları ve Ekonomide Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, İstanbul universitesi Yay, İstanbul 2018, s. 89-90. 200 Sırım, “agm”, s. 131. 74 yüzyıl başlarında ortaya çıkan Birinci Dünya Savaşı dengeleri bölgede fırsat kollayan ülkeleri harekete geçirmiştir.201 2.3.3. Irak Bölgesinde Tarım Faaliyetleri Irak vilayetlerinde sosyal ve ekonomik hayata aşiret toplumu hâkimdir. Aşiretlerin tarım arazileri veya tarım işçileri olmamasına rağmen aşiret grupları, topraklarda köylülere sahipti. Köylülerle olan ilişkiler, akrabalık, şeyh ve vilayet üyeleri ile desteklenmekte idi. Şeyhlerin sosyal hayattaki hâkim konumlarının bir sonucu olarak, kabilenin de dâhil olduğu Deira topraklarının en büyük ve en iyisine sahip olmalarına izin verdiklerinden, kabiledeki ekonomik faaliyetleri kontrol etme fırsatı bulmuşlardır. 202 Tarımsal ilişkilerde meydana gelen dönüşümde otoritenin faaliyeti ihmal edilemezdi. Osmanlı Sultanı II. Abdülhamit, Saadoun şeyhlerinden ondalık almada üstünlük sağladı ve daha sonra vergi tahsildarı oldular. Ayrıca delegeler hükümetin payına eşit bir üretim payına sahiptir ve diğer faaliyet, Osmanlı kuvvetleri ile aşiretler arasındaki çatışmada temsil edilen askeri faaliyettir. Osmanlı hükümetinin uyguladığı bir başka yöntem de geniş tarım arazilerini devredip bunları tarımla bağlantısı olmayan kişilere satışa sunmaktı. 203 Olayları etkileyen dış etkenler de vardı. Bu etkenler o dönemde Irak vilayetleri tarım ekonomisinin yapısında belirgin bir değişikliğe sebep olmuştur. Örneğin Avrupa'nın tarım ürünlerine olan talebinin artması, şeyhlerin ve şehir sahiplerinin en büyük tarımsal araziyi satın alma iştahını artırmıştır. 1870 yılında Mithat Paşa Dönemi’nde Irak'ta uygulanan Osmanlı toprakları kanununu ihlal etmelerine rağmen aşiret reisleri ve nüfuz sahibi kişiler, toprakları kontrol etmek için kasıtlı olarak çeşitli yöntemler kullanmıştır. Araziden en fazla geliri elde etmek için sahiplerin açgözlülüğünün bir sonucu olarak, çiftçinin değeri de azalmıştır. Bu durum Irak vilayetlerindeki tarım faaliyetlerini de etkilemiştir. Buna bağlı olarak Osmanlı makamları Musul, Diyarbakır, Bitlis gibi şehirlerdeki tarımsal üretimi takip etmeye ve arttırmaya çalışmışlardır.204 201Fatih Başgül, agt, s. 89-90. 202 Abdulwahab Kayisi, “Hareket Islah fi Devlet Osmaniye ve Tesirüha fi Irak”, S 3, Kolej Dergisi, Musul Üniversitesi Yay, Irak 1961, s. 121. 203 Mahmud, age, s. 103. 204 BOA , YA .HUS . 164 \ 62 , bkz ; EK 5. 75 Osmanlının son döneminde Irak ekonomisini karakterize eden izolasyon aşaması, kendi kendine yeterliliğe ve yerel ihtiyaçların karşılanmasına dayalı kapalı bir ekonomiye dayanıyordu. Aşiret özelliği, Irak Bölgesindeki kamusal yaşamın baskın özelliğiydi ve aşiretlerin Osmanlı otoritesiyle ilişkileri, vergilerin toplanması ve bazı görevlerin yerine getirilmesi ile belirlenmekteydi. 205 Daha açık bir ifadeyle, Osmanlı Hükümeti’nin 1900'den beri aşiret bölgelerine yönelik uyguladığı tarım vergisi politikası, kontrolün sonu olmuştur. Otorite, özellikle modern güçlerin mevcudiyeti ve idari personelin etkisinin artması ile bir miktar güçlendirilmiştir. 206 Osmanlı Hükümeti, çabalarını göçebe aşiretlerini yerleştirmeye odaklayarak onların güçlerini pekiştirmeye çalışmıştır. Bu Osmanlının sürekli endişesi olmuştur. Hükümetin sınırlı faaliyetine rağmen bazı bedevi kabileleri, istikrarlı bir ekonomik kaynak elde etmek için tarım zanaatını uygulamaya yönelik bir istikrarlı yaşamı seçmişlerdir. 207 Paydaşlar bu planın teşvik edilmesine katkıda bulundular. Çünkü bedevi kabileleri, ucuz işgücü elde etmek için istekli idiler. Bazı kabile şeyhleri, özellikle kabile sahipliğinin ortaya çıkması ve küresel pazara açıklık nedeniyle tarımdan tahakkuk eden karların artmasından sonra yerleşik hayata geçmek istemiştir. Kabile konutlarında bulunan bu güç, yerleştiklerinde vergilerden gelir elde edilmesini sağlamıştır. 208 XIX. yüzyılın sonlarında, Sultan II. Abdülhamit adı ve ailesinin bazı üyeleri, Bağdat'taki Mareşal'in başkanlığındaki Sünni mülkler olarak bilinen geniş toprakların sahipleri olarak ortaya çıkmıştır. Bu topraklar, on dört vilayeti içerdiği için doğrudan Sultan'ın kendisiyle ilişkili hale gelmiştir. Böylece Irak'ın en verimli ve en güzel topraklarından farklı bölgelerine sahip olmuşlardır. Ayrıca özel ayrıcalıkları ve Osmanlı yönetiminden tam bağımsızlıkları olduğu için herhangi bir vergiye tabi olmamışlardır.209 Osmanlı Hükümeti ile Irak Bölgesi aşiretleri arasında siyasi veya arazi mülkiyeti gibi sebeplerle zaman zaman anlaşmazlıklar yaşanmaktaydı. Aslında bu anlaşmazlıkların temelinde tapu (sistem ve Osmanlı idaresinin merkezileştirme adına 205 Kayisi, “agm”, s. 213. 206 Abdülaziz Mustafa, Hadamat Ama fi Irak 1918-1969, s. 212-213. 207 Kemal Muhammed Kayat, Gata Ziraat fi Irak, C 2, Dar İlim Yay, Bağdat 1970, s. 175. 208 Mahmud, age, s. 118-119. 209 Kayat, age, , s. 184. 76 attığı adımlar) uygulaması yatmakta idi. 210 Osmanlı Hükümeti’nin tarım politikasındaki odak noktası, özellikle 1908'de anayasanın ilanından sonra şeyhliği ortadan kaldırmak ve aşiretleri yerleştirmek olmuştur. Bu nedenle aşiret reislerinin ve aşiret liderlerinin konumunu zayıflatmak amacıyla bireylerle temasa geçilmiştir. İdari otorite, aşiret feodalizmine karşı yönlendirilmek ve şeyhlerin kontrolünü kolaylaştırmak hatta onları cezalandırmak için bireysel mülkiyet genişletilmeye çalışılmıştır. 211 Tarım sektöründe barajlar, rezervuarlar gibi modern sulama sistemlerinin bulunmaması nedeniyle birçok sorun ve zorluklar yaşanmıştır. Bağdat'taki seller genellikle birçok farklı mahsulü tahrip etmiştir. Örneğin 1896'da iki milyon palmiye ağacı sel nedeniyle yok olmuştur. Sel felaketleri, küçük nehirlerin tıkanmasına neden olmuştur. Bu zorluklara rağmen tarıma olan ilgi, Sultan II. Abdülhamit’in gelip Vali Mithat Paşa'nın reformlarını tamamlamasından sonra artmıştır. 212 2.4. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Sosyal Hayat XIX. yüzyılın başlarında Irak Bölgesinde ölümlere neden olan hastalıklar, savaşlar, iç çatışmalar ve zayıf Osmanlı kontrolünden dolayı, hırsızlık, güvensizlik gibi asayiş ve güven ortamını zayıflatan yerel yönetim sorunları ortaya çıkmıştır. Enstitü ve okullarda çalışmalar kolaylaştırılarak eğitim, siyaset, ekonomi ve toplumsal alanlarda köklü reformlar gerçekleştirilmiştir. Özellikle Mithat Paşa dönemi önemli reform hareketlerinin gerçekleştirildiği bir dönem olmuştur. Altıncı Ordu Kumandanlığını’da uhdesine alan Mithat Paşa, Irak bölgesini 1869-1872 yılları arasında 3 yıl yönetmiş ve Balkanlardaki tecrübesini Irak bölgesine aktarmıştır. Bu itibarla Yeni Arazi Kanununun uygulanması, aşiretlerin devlete bağlanması, ulaştırma işleri, eğitim işleri, imar faaliyetleri ve gazete çıkarılması gibi konularda pek çok yeniliği gerçekleştirmiştir.213 Cezim Eraslan Irak’ın XIX. yüzyılda Basra, Bağdat ve Musul vilayetlerinden oluştuğunu ve “Hıtta-i Irakiyye” olarak anıldığını belirtir. XIX. yüzyıl sonunda Türk, Arap, Kürt ve muhtelif unsurlardan oluşan bölge nüfusunun yaklaşık 2 milyonu 210 Mahmud, age, s. 112. 211 Kayisi, “agm”, s. 193. 212Kayat, age, s. 179. 213 Gökhan Çetinsaya-Ş. Tufan Buzpınar, “Mithat Paşa”, s.8. 77 bulduğunu ifade eder.214 Irak bölgesi ve Irak vilayetlerinin demografik yapısı ile ilgili olarak Çetinsaya tarafından nakledilen ve İngiliz McCarthy tarafından bildirilen birtakım bilgiler mevcuttur. Buna göre ana hatlarıyla XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonraki dönemlerde Bağdat Vilayetinde bir dizi milliyet ve dil vardı ve doğu yakasındaki vilayet çalışanlarının Türk sakinlerinin bir karışımı olduğu görülür. Ermeniler, Kürtler, Araplar ve Süryaniler gibi milletlerin geri kalanı sol taraftaydı. Dinlere gelince, farklı dinler çok yaygındı. Irak bölgesinde özellikle İslam ve Hristiyan inancı çoğunluğu oluşturmaktaydı. Buna göre Şii Araplar güneyde, Sünni Araplar batıda ve Sünni Kürtler kuzey taraflarında baskın durumdaydı. Ayrıca Musul civarında Hıristiyanlar, Bağdat civarında ise Yahudi toplulukları yaşamaktaydı. Bunun yanı sıra ticaret, pazar, satış, satın alma işleri ile uğraşan Yahudiler de vardı. Az da olsa Yezidi topluluklar da bulunmaktaydı. Bağdat'ın nüfusunun, çoğu Müslüman olmak üzere 145.000 bin civarında olduğu tahmin edilmiştir. Bunların çoğu İran'dan kaçan ailelere ait topluluklardan oluşmaktaydı.215 Basra ve Musul vilayetlerinde medeni durum ve koşullar Bağdat’takilere benzemekteydi. Basra’nın Hindistan yolunu korumada stratejik bir alan olması ve İngiltere ve Rusya arasındaki çekişmelerde saldırıları ilk karşılayan bölge oluşu burada sıkça savaşlar yaşanmasına yol açmıştır. 216 Bu nedenle elbette Basra, savaşlar nedeniyle daha fazla hasara tanık olmuştur. Bu durumun bölge halkını da etkilediği açıktır. Basının işi sadece Sultan II. Abdülhamit'in gönderdiği haber, emir, talimat ve kararnameleri yayınlamakla sınırlı kalmamıştır. Daha çok insanları eğitmek ve çalışmalarını bitirmeye teşvik etmek için kullanılmıştır. Dolayısıyla Bağdat'taki okuyucu sayısı bu sayede artış göstermiştir. Yıllar içinde okuyucu sayısı ikiye katlanmıştır. İlk yıllarda, hükümet tarafından gazetelerde sansür uygulanmıştır. Bunların arasında Sultan II. Abdülhamit döneminden önce ilk sayılarında bile sansüre maruz kalan el-Zevra gazetesi de yer almaktadır. Toplumsal etkileşimin önemi ve deneyimleri oluşturmada bireylerin rolüne atıfta bulunulduğu için, dünyanın ulaştığı kültürel ve bilimsel gelişmeye ve ilerlemeye ulaşmak için insanları ve toplumları çevreleyen nedenlere de göz atmakta fayda vardır. Gazetenin editörleri, kültürel ve entelektüel deneyimi desteklemek ve ülkedeki temelleri sağlamlaştırmak için bilgi ve sanatın yayılmasına yönelik çalışmalara odaklanmıştır. Ancak gazete, kurulduğu gibi 214 Cezmi Eraslan, “Irak'ta Türk-İngiliz Rekabeti 1876 -1915”, s. 224. 215 Çetinsaya, Ottoman Administration of Iraq 1890-1908 s. 13. 216 Cezmi Eraslan, “Irak'ta Türk-İngiliz Rekabeti 1876 -1915”, s. 224. 78 sivil kalamamıştır. Mithat Paşa’nın görev süresinin sona ermesinin ardından ihmal edilen gazete, bir devlet kurumunun çıkardığı resmi bir gazete haline gelmiştir. 217 Özellikle Osmanlı vilayetlerinde, gazetelerde çıkan konulara katı sınırlamalar getiren ve basına vurgu yapan Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde Türk sansürünün yayınlardaki rolünün ortaya çıkmasıyla durum daha da kötüleşmiştir. Basın ve yayın faaliyetlerini denetleme işine Meclis-i Maarif, Encümeni Teftiş ve Muayene, Tetkiki Müellefat Komisyonu, Kütübü Diniye ve Şer’iye Tetkik Heyeti gibi kurullar bakmıştır. Gazetelerin izlediği yaklaşımdan ve yayınlanan yazı türlerinden sorumluydu ve yabancı gazetelerin Osmanlı vilayetlerine girişini, Osmanlı tebaasının bir alan veya imkân sahibi olmasına izin vermeyecek şekilde yasallaştırması istenmiştir. Uygar dünyada hüküm süren kültürel ve entelektüel akımlar ve eğilimler, beraberinde ifade özgürlüğünü de getirmekteydi. Ancak uygulanan sansürler neticesinde değişim talebinden ve ilerlemeden uzaklaşıldığı da görülmektedir.218 Pek çok matbaa, kitap ve makaleler, basılarak ve onları kültürel bilinci yaymak ve şehirden uzak bölgelerde toplumu geliştirmeye çalışmak için insanlara erişilebilir kılarak merkezi hükümetin gözetiminde ortaya çıkmıştır. Sultan tarafından kurulan yalnızca İstanbul ile sınırlı kalmamış okullar özellikle 1878 yılından itibaren imparatorluğun hemen hemen her vilayetinde kurulmaya çalışılmıştır. 219Bu durum elbette Irak bölgesinde de nüfusun kültürünün değiştirilmesinde ve geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. XX. yüzyılın başlarıyla birlikte Irak Bölgesi toplumunda, hükümetin izlediği politikalar sayesinde çok sayıda bilim insanı yetişmiştir. Merkezi otoriteyi devirmeye yönelik her türlü girişimden caydırmak isteyen hükümet, aşiret şeyhlerinin çocuklarını İstanbul'a eğitim için göndererek özellikle güneydeki bu bölgelerdeki aşiret başkanlarını eğitme politikası izlemiştir. XIX. yüzyılın sonlarında Irak vilayetlerinde kurulan bazı yabancı misyoner kurumları, kuzey ve Bağdat yönünde genişlemeleri üzerine yasaklandılar. Söz konusu misyonerlik faaliyetleri başta ABD olmak üzere çeşitli devletler ve konsoloslukları tarafından desteklenmişlerdir. II. Abdülhamit bunlara karşı da önlemler almaya çalışmıştır. Bu bakımdan Irak bölgesinde 217 Alwardi, Malamih İctima min Tarih Irak, s 213. 218 Bora Ataman, “Türkiye’de İlk Basın Yasakları ve Abdülhamid Sansürü”, Marmara İletişim Dergisi, Sayı 14, Ocak 2009, s. 37-38. 219 Büşra Karataşer, “Sultan II. Abdülhamid Dönemi Eğitim Politikası Hakkında Bir Değerlendirme”, İnternational Journal of Social Science, S.57, Yıl, 2017, s.427. 79 misyonerlik faaliyetlerinde ve II. Abdülhamit’in bu konudaki mücadelesinden etkilenmiştir. Bu mücadele kapsamında 1886 senesinde yabancı okullar yenidne düzenlenmiş ve Maarif Nezareti’nin okullar üzerindeki denetimleri arttırılmıştır. Buna karşılık misyonerler ve misyonerlik kurumları Osmanlı kanun ve nizamlarına aykırı olarak her seferinde büyükelçileri ve konsoloslukları aracılığıyla ve baskı yoluyla Osmanlı Devleti’nden daha fazla taviz koparmaya çalışmışlardır.220 Sultan II. Abdülhamit'in tahta çıkışından sonra, sadece İstanbul'da değil, Osmanlı İmparatorluğu'nun her yerinde, özellikle Irak Bölgesinde, toplumun ıslahı ve gelişmesi için yeni temeller atmıştır. Gelişme döneminde Sultan II. Abdülhamit'in, özellikle şehirlerde yaşayan modern toplumu etkilemek için bir yeniliğe ihtiyacı vardı. Bu yeniliklerden en önemlisi haftalık gazeteler aracılığıyla insanları eğiterek bilinçlendirmiş olmasıdır. Basın, bu dönemden önce çok etkili değildi. Bol miktarda bulunmadığı ve elde edilmesi zor olduğu için toplumun belirli katmanlarıyla sınırlı kalmıştır. Basın faaliyeti hükümet faaliyetleriyle sınırlı kalmıştır. Zira 1885'te Musul'da Musul gazetesi adıyla sadece bir resmi gazete yayınlanmıştır. Basra'da ise Basra Resmi Gazetesi 1895'te yayınlanmıştır. 221 Osmanlı yetkilileri, 1869-1908 yılları arasında, üç büyük vilayette (Bağdat, Basra ve Musul) üç resmi gazetenin çıkarılmasıyla sınırlı kalana kadar basın hedeflerine hizmet etmek için uysal bir araç haline getirmeye çalıştılar. Osmanlı Devleti'nin faaliyetlerine ve Osmanlı Devleti’ne bağlılığın derinleştirilmesi üzerine yapılan vurgu, bu dönemde resmi makamlar tarafından herhangi bir gazete imtiyazı onayı verilmesine engel olmuştur. Gerçekte, otoritelerin basın karşısındaki duruşunun özünde korku vardı ve buna göre Osmanlı yönetimi basını kontrol altına almakla kalmamış, yabancı gazetelerin Irak vilayetlerine girmesini de kasıtlı olarak engellemişlerdir. 222 220 Özgür Yıldız, “II. Abdülhamid Devrinden I. Cihan Harbine İstanbul’da Amerikan Misyoner Faaliyetlerine Bir Bakış”, Turkish Studies İnternational Periodical Fort he Languages Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, 2012, s.2742. 221 1875 yılında Musul'da Devlet matbaası kurulmuş, 1881 yılında ise el-Bab vekili Abdwahab Bağdat'ta Hamidiye matbaasını kurmuştur, 1884 yılında ise Haham Judah Bikhur Bağdat'ta bir matbaa kurulmuştur. 1887'de İngilizlerin yardımıyla Süryaniler, Mardin'in doğusundaki Deyr-i Zafaran'da bir matbaa kurdular, 1889'da Basra'da ilk matbaayı Çelebizade Muhammed kurdu ve 1890'da İbrahim Paşa, Dar’üs-Selam matbaasını kurmuştur. 1902'de ise Haham Gharra Dankor, Bağdat'ta Dankor matbaasını kurmuştur. 1907'de Mahmoud al-Shabandar, Bağdat'ta elShabandar matbaasını kurmuştur. Omar İbrahim Alshallal,“The Study of Cultural Developments in Iraq for the Period of 1869‐1914 in the Last Ottoman Era”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 38, Yıl 2015, s. 254 . 222 Munir Bakr Tikriti, The Iraqi Press and Its Political, Social and Cultural Trends 1869-1921, Irshad Yay, Bağdat, 1969, s.53. 80 2.4.1. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Eğitim Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde başlıca eğitim-öğretim kurumlarının Sübyan Mektepleri, Medreseler, Enderun, Şehzadegan mektepleri gibi kurumlar olduğu bilinmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş döneminden çöküş dönemine kadar izlediği bir sistem vardı: Her köyde veya mahallede en az bir ilköğretim okulu vardı ve bu okullarda eğitimin temelini din ve ahlak oluşturuyordu. 223 Sultan II. Abdülhamit tahta geldikten sonra Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarına yayılan devletlerin genel koşullarını tanımak için çabalar sarf etmiştir. Eğitim de dâhil olmak üzere çeşitli imkânları iyileştirmenin yollarını bulmaya çalışmıştır. Bağdat, Osmanlı padişahının, radikal reformlara ihtiyaç duyması nedeniyle dikkatini çeken vilayetlerden birisi olmuştur. 224 Eğitim, Sultan II. Abdülhamit'in önem verdiği en önemli alanlardan biri olmuştur. öyle ki eğitim alanında özellikle ilk ve orta öğretimde ve genel olarak eğitim konusunda önemli bir mesafe alınması sağlanmıştır. II. Abdülhamit döneminin bu anlamda özellikle ilk ve orta öğretim konusunda önemli bir modernizasyon faaliyetinin yaşandığı dönem oldunun altı çizilmelidir. Bu itibarla sibyan mektepleri, rüştiye, idadi ve yeni nesil okullar noktasında II. Abdülhamit öncesi ile II. Abdülhamit dönemi sayısal olarak da çok farklıdır. Çünkü örneğin 1876 yılında sayısı yaklaşık 200 adet olan iptidai okullarıın sayısının II. Abdülhamit döneminde 5000’lere çıktığı görülür.225 Bu da II. Abdülhamit dönemi eğitim faaliyetlerinin önemini ortaya koyar niteliktedir. Bu rakamsal artışların yalnızca imparatorluk merkezinde değil Irak da dahil bütün Osmanlı coğrafyasında geçerli olduğu unutulmamalıdır. Osmanlı Devleti’nde bu alandaki en büyük başarıların onun döneminde olduğu söylenebilir. Padişahın bilimsel ilerlemenin ve Batı eğitiminin düşmanı olduğunu iddia edenler olmuştur. Ancak, kendisi de çok iyi Fransızca bilen Padişah henüz 1877 yılında Arapça ve Fransızca’nın öncelikli olarak öğretildiği “Elsine Mektebi” yani Lisanlar Okulu’nu açmıştır. Padişahın yabancı dillerin öğrencilere ulaştırılmasındaki çabalarına ve Batı’daki bilimler hakkında bilgi edinilmesine yönelik kurulan birçok okul ve üniversitelere bakıldığında bu iddianın tartışmaya açık iddialar olduğu görülmektedir. Yine iddia edildiği şekliyle gazete ve kitap düşmanı da olmadığı söylenmelidir. Bu dönemde 223 İbrahim Caner Türk, “II. Meşrutiyet Dönemi Eğitimcisi Satı Bey ve Coğrafya Öğretimi”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C 16, S 40, Erzurum 2009, s. 428. 224 Muhammad Harb, Sultan Abdülhamit II Aker Selaten Osmaniyen, Dar Kelam Yay, Şam 1990, s. 282-284. 225 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, TTK, Ankara 1988, s. 164. 81 gazetelerin yararlı ve ciddi yayınlar yapması sağlanmaya çalışılmıştır. Bu amaca yönelik olarak Matbuat Kanunu mecliste uzun uzadıya tartışılmış, memleketin selameti için gazetelere ve basın hayatına bir yön verilmeye çalışılmıştır. 226 Modern çağ kavramına göre il ve bölgelerde merkezi eğitim kurumlarının ve okulların kurulması, Sultan II. Abdülhamit'in ilim ve bilgi aktarımında gerçekleştirdiği en önemli faaliyetlerden biri olmuştur. Bu nedenle bu vilayetlerdeki ilk ve ortaokullar Modern sisteme geçmiştir. Sultan II. Abdülhamit'in ilgisini çeken en önemli konulardan biri de üniversitelerin reformu olmuştur. 227 Sultan II. Abdülhamit, Batı medeniyetinin çeşitli bilgi ve ilimlerini öğrenmeleri için öğrencileri Batı’ya göndermiştir. Ancak, Batı tartışmalarından etkilenmemeleri ve bozulmamaları için mümkün olduğunca az zaman kalmalarını istemiştir. Bu öğrenciler Avrupa’da ve İstanbul’da eğitim aldıktan sonra Bağdat’a dönerek çalışma hayatına girmişlerdir. Ahlaki ve kültürel değerlerini muhafaza ederek almış oldukları modern ilimlerle hizmet ettikleri için halk ve yönetim nazarında büyük övgü toplamışlardır.228 Matbaanın Irak Bölgesine girişi öncelikli olarak Mithat Paşa’nın valiliği dönemine rastlar. Bu dönemde ilk modern matbaalar Paris’ten getirilmiş ve “Vilayet Matbbası” adı verilmiştir. Eğitimin yaygınlaşmasında, kitap ve gazete yayınlayarak cehaletin ortadan kaldırılması çabalarında önemli bir etkiye sahip olmuştur. Matbaalar, Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde olduğu gibi devam etmiştir. II. Abdülhamit gazeteler, dergiler, broşürler ve çok sayıda kitap için modern makinelere ve yayınlara güveniyordu. Yayınlara ulaşılmada kolaylık sağlayan Abdullah Al-Zuhair Matbaası ve diğer matbaalar için olduğu kadar, Iraklı okuyucular için de eşi benzeri olmayan bir kolaylık sağlanmıştır. Meşrutiyet Dönemi’nde 1911’de en önde gelen matbaalar arasında aynı yılda kurulan Riyad, Ninawa ve Sanayeh matbaaları yer almaktadır. O dönemde çeşitli kitaplar da basılmıştır. Tarihsel ve edebi yayınlar, milletin ufkunu genişletme konusunda büyük bir etkiye sahip olmuştur. 229 Eğitim süresi ilkokul 4 yıl, ortaokul (rüştiye) 3 yıl, lise ise 4 yıl olmak üzere temel okuma, yazma ve Kuran'ı içermekteydi. Osmanlı İmparatorluğu'nun kısa tarihi, coğrafyanın özeti, faydalı bilgiler, sağlık gibi dersler vardı. Her iki okulun müfredatı 226 Aydin Talay, Eserleri ve Hizmetleriyle II. Abdülhamit, Armoni Yayınları, İstanbul 2007, s. 193, 237. 227 Alaa Alvan Humairy, “Tatavur Talim fi Irak ve Asaruh fi Hayat İctimaya” 1912-1958, S 43, Tarbiya ve Talim Dergisi, Babil 2019, s 1131. 228 İmad Abdüsselam Raouf, Hukum Mahalı Osmani fi Musul 1726-1824, C 4, Adab Yay, Necef 1975, s78 – 79. 229 Omar İbrahim Alshallal, “agm”, s. 253-254. 82 da rasyonel ve din ilimlerinin ilkelerini, Türk dilinin kurallarını, dikte ve inşayı içermekteydi. Ortaokul müfredatı Türk dili, millet zenginliği ilkeleri (ekonomi), hesap varlıkları, Fransızca ve coğrafi diller gibi birçok konuyu içerir. Mühendislik, ölçme bilimi, felsefe, genel tarih, Osmanlı kanunları, mantık ve biyoloji, cebir ve çizim gibi konular da bu okullarda öğretilmekteydi. 230 2.4.2. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Açılan Okullar II. Abdülhamit döneminde eğitim ve bilimde ilerlemenin siyasi açıdan da milliyetçilik söylemleri adı altında bağımsızlık taleplerini de en aza indireceği umulmuştur. Sultan II. Abdülhamit, özel okulların, yabancı ve misyoner okullarının devlet için büyük bir tehdit olduğunu düşünmektedir. Çünkü sahip oldukları ayrıcalıklar ve onlarda öğretilen müfredatın güvensizliğinin yanı sıra bu okulların Hristiyanların gözetiminde olduğunu görmüştür. Sultan, Irak vilayetlerinde misyoner kampanyalarını ve özel okulları takip etmek için Osmanlı tarafından denetlenmesine yönelik çalışmalar da yapmıştır 231 . Bu nedenle Sultan II. Abdülhamit İstanbul’da açılan hukuk mektebinde hukuk ilminin yanı sıra umumi ilimler eğitimi de veren bir okul açılmıştır. Bu okulun ismi “Medrese Kabali” olup aşiret mektebi veya aşiretler okulu anlamına gelmektedir. Söz konusu okulun açılış amacı aşiretlerin Osmanlı Devleti’ne ısındırılmasının ve güvenmelerinin sağlanmasıdır. Okulda Irak bölgesinde yaşayan Türk, Kürt, Arap vb. farklı millet ve aşiretlerin çocukları bir çatı altında toplanmış ve Türkçe ve Arapça eğitim almaları sağlanmıştır232 . İslami okullar, Sultan II. Abdülhamit'in geliştirmek ve eğitimde çok ilerlemek istediği okullardan biri olmuştur. Okullarda önceliğin dini programlar olması, son dönemde bu okulların yaygınlaşmasını sağlamıştır. Bilim, tarım ve endüstri, ilim ve din eğitimi alanlarında Sultan II. Abdülhamit'in en önemli meslekleri belirleyerek ilgilendiği üç okul türü olduğu söylenebilir: saltanat okulları, din okulları, hukuk ve ticaret okulları. 233 230 Abdulrazaq Hilali, Tarih Talim fi Irak Hilal Asır Osmaniye 1838-1917, Alenvar Yay., Bağdat 1959, s. 83; Alaa Alvan Humairy, “agm”, s. 1131. 231 Kodaman, age, s. 34. 232 Nevzat Sağlam-Muhammed Ali El Ahmad, “The Ottoman Reformist Policy İn Iraq During The Reign Of Caliph Abdulhamid II 1876-1905”, Journal of Social Sciences and Humanities: Irak’ta Osmanlı İzleri Özel Sayısı, C.6, S.1, 2022, s.30-351. 233 Kocabas, age, s. 448 – 450. 83 Padişah, kurduğu saltanat okullarına büyük ilgi göstermiştir. Her yıl mezuniyet törenlerine danışmanlarını ve devlet büyüklerini göndererek mezun olanlara hediyeler vermiştir. Bu okullardan mezun olanları, hükümet çalışanı olarak atamıştır. Hatta hükümet çalışanı olmak için saltanat okullarından mezuniyeti şart koşmuştur. 234 Sultan, Osmanlı İmparatorluğu okullarını çok fazla önemseyerek onları aydınlatmaya çalışmıştır. Avrupa'nın en büyük ülkelerinden biri olması nedeniyle eğitime önem veriyor ve bilime aşırı derecede ilgi duyuyordu. Bu nedenle Irak bölgesinde de köyleri bile okulsuz ve camisiz bırakmamaya çalışmış, ibtidai ve idadi mekteplerin açılmasında büyük gayret göstermiştir.235 Sultan, Bağdat ve Musul vilayetlerinde de birçok ilk ve ortaokul açmıştır. Bağdat'taki okulların sayısının artmasıyla birlikte ortaokul sayısı da artmıştır. Bununla birlikte Enver Ziya Karal 1884 yılına kadar devletin orta öğretim kurumlarının geliştirilmesiyle pek de meşgul olmadığını belirtir. Ancak gayrimüslim okullarının gösterdiği ilerlemeler ve yabancı okulların çoğalması orta öğretim kurumlarının geliştirilmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Fakat tüm çabalara rağmen 1908 yılı salnamesinde Bağdat, Musul, Halep ve Suriye Vilayetlerinde 13 İdadi bulunduğunu belirtir. Orta öğretim kurumlarının teşkilindeki zorluklar ve masrafların yanı sıra Irak bölgesinde de bu mekteplere pek fazla ilginin olmaması bu okulların geliştirilmesini engelleyen hususlardır.236 Çokabas (Kocabaş)’a göre ise Irak bölgesinde 1878'den 1886'ya kadar Bağdat'taki okulların sayısının yaklaşık 200 olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Sultan II. Abdülhamit tahttan indiğinde 500’ü modern okul olmak üzere toplam 4000 okul inşa edilmiş durumdadır. 237 Okullarda eğitim, bu döneme kadar dini okulların bir uzantısı olmuştur. Tüm bunlar sadece camilerde veya okullarda (erkek okulları) çocukların eğitimine ayrılmıştır ve neredeyse kapalı olan diğer okulların kıtlığı göz önüne alındığında verilen dersler sadece bu okullarla sınırlı kalmıştır. 1899 yılına kadar Basra ve Musul vilayetlerinde okul olmadığı ve Bağdat, Al-Karkh'ta sadece bir ilkokul olduğu ve Kataeb okullarında eğitim ücretsiz olduğu için büyük şehirlerin dini merkezlerine 234 Harb, age, s. 56. 235 Süleyman Çokabas, Sultan Abdülhamid Sani Şahsiyyet ve Siyaset, Merkez Kavmi Yay., Kahire 2008 1. Baskı, s. 449. (Belirtilen Eser; “Süleyman Kocabas, II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, İstanbul, 1995” isimli eserin Arapça tercümesidir. Çalışmada Arapça tercümesinden yararlanılmıştır.) 236 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907), TTK Yayınları, Ankara 1995, s. 392. 237 Kocabas, age, s. 449. 84 devletten destek veya aylık maaş verilmemiştir. 1890 yılında yaklaşık 287 öğretmen dağıtıldı. Buna göre Bağdat'ta 137 öğretmen, Musul Vilayetinde 96 öğretmen ve Basra’da 54 öğretmen vardı. Osmanlı döneminin sonunda Irak'ta 400 öğretmen olduğu tahmin edilmektedir.238 Sultan II. Abdülhamit’in eğitimin önemi konusundaki farkındalığı, Irak bölgesinde de eğitim kurumlarının açılaması sonucunu doğurmuştur. Bu noktada II. Abdülhamit döneminden önce açılmış olan Sanayi Mektepleri maddi imkânsızlıklar nedeniyle bir süre kapalı kalsa bile 1890’larda yeniden faaliyete başlamıştır. Ancak gerek Sanayi Mektepleri gerekse kız çocukları için açılmış olan Sanayi-i Nefise Mekteplerinin II. Abdülhamit döneminde önemsenmesi biraz da yabancıların faaliyetleri ile ilgilidir. Bu bağlamda Osmanlı coğrafyasında sanayi ve ticaretin gayrimüslimlerin ve yabancıların eline geçmemesi ve Türklerin ve Müslüman ahalinin bu alanlarda aktif olabilmeleri için sözü edilen mekteplere büyük önem verilmiştir. Bu bağlmada Irak bölgesi ve Irak vilayetlerinde de bölgenin ekonomik ve sosyal yapısına uygun Sanayi mekteplerinin açılmasına hız verilmiştir. Bu durum elbette yalnızca Sanayi Mektepleri için geçerli olmayıp II. Abdülhamit döneminde genel anlamda eğitim faaliyetlerini etkilemiştir.239 Irak’ta Bağdat Vilayetinde kurulan Sanayi Mektebinde öncelikli olarak kimsesiz ve fakir çocukların eğitilmesine çalışılmıştır. Okula alınan öğrencilerin din ve mezhep farkı gözetilmeksizin alınmasına özen gösterilmiştir. Başlangıçta şehirdeki bir medrese binasında hizmete başlayan Bağdat Sanayi mektebinin ilk dönemlerdeki öğrenci sayısı 144 civarında olmuştur. Öğrenciler özendirilmeye çalışılsa bile zaman zaman öğrenci sayılarının düştüğü de olmuştur. Sultan II. Abdülhamit öncesinde kadınlara yönelik eğitim, sadece broşürler ve basit yöntemlerle sınırlı kalmıştır. Ancak Sultan II. Abdülhamit'in tahta geçmesinden sonra, Bağdat'ta ilk kız sanayi mektebi de açılmıştır. Bu okulda biçki, dikiş, nakış, çiçek yapımı gibi meslekler öğretilmeye çalışılmıştır. İlk açıldığı dönemde eğitim süresi beş yıl olan ve demircilik, terzilik, kunduracılık, marangozluk gibi alanlarda eğitim veren Bağdat Sanayi Mektebinde birkaç yıl sonra öğrencilere Petrol ve gaz ile ilgili alanlarda da eğitim verilmeye başlanmıştır. Bu durum Sultan II. Abdülhamit döneminde eğitim alanının konjonktüre 238 Hilali, age, s. 42.; Alaa Alvan Humairy, “agm”, s. 1131. 239 Burcu Kurt, “Modernleşen Sanayiye Ayak Uydurmak: Osmanlı Irak’ında Kurulan Sanayi Mektepleri”, C 5, S 3, History Studies Dergisi, İstanbul 2013, s. 155,157-158. 85 uyarlanması açısından güzel bir örnektir. 240 Ayrıca, kuruluş tarihi kesin olarak bilinmeyen Mar Toma Erkek Okulu bulunmaktaydı. Ancak bazıları onun 1880 yılında kurulduğunu öne sürmektedir. Bu okula atıfta bulunan 1913 tarihli en eski belgeye göre, bu okulun “Karanlık Tutsağı” adlı anlatı sahnesi olduğu düşünülmektedir. Bu da okulun bu tarihten önce mevcut olduğu anlamına gelmektedir. Musul'daki Yahudi okullarına gelince, Musul Seleme'de, Musul Musawi Okulu’nun varlığına atıfta bulunulduğu için Musul Seleme'de kuruluş tarihi farklı olan tek bir okul olduğu bilinmektedir. Bir başka kaynak ise bu okulun 1907 yılında açılan Alliance School'un bir şubesi olduğunu ve öğrenci sayısının 204 öğrenciye ulaştığını belirtmiştir. 241 Musul’da Osmanlı Devleti'nin resmî çabalarının o tarihten sonrasına kadar aktif olmaması dışında, bazı misyoner okullarının çabalarının üst düzeyde olduğunu da belirtmek gerekir. Misyoner okulları, kız çocuk yetiştirmek için kurulan okulların bulunduğu Irak vilayetlerinin ön saflarında yer almaktadır. 1908 yılında Osmanlı anayasasının yenilenmesi, öğretmen okullarının en modern haliyle kadınlara açılmasını sağlamıştır. Rüşdiye ve El-Sark isimli iki kadın öğretmen okulu, toplam 260 öğrenciye sahip olmuştur. 242 Irak’ın Musul, Bağdat ve Basra vilayetlerinde merkezi bir otorite kurulmasını da sağlamış olan Mithat Paşa döneminden itibaren eğitim faaliyetleri de hızlandırılmıştır. Bu bağlamda Sanayi mektepleri, mülkî ve askerî rüştiyeler açılmıştır. Mithat Paşa’dan sonra Redif Paşa’nın valiliğinde modern eğitim sistemini uygulamış ve Bağdat’ta ilk erkek lisesini yılında açmıştır. I. Meşrutiyet öncesinde Irak’ta eğitim genellikle mahalli dillerde yapılmıştır. I. Meşrutiyetten İtibaren ise eğitim dili resmi olarak Türkçe olmuş fakat Arapça’da kullanılmıştır. Musullu avukat Süleyman Feyzi tarafından 1908’de Basra’da açılan Feyziyye isimli okulda öğretim dili yalnızca Arapça olmuştur. Böylece Irak bölgesinde eğitim veren okullar Türkçe-Arapça veya yalnızca Arapça eğitim vermiştir. Ancak misyoner ve yabancı okullarında farklı yabancı dillerde de eğitim verilmiştir. Irak'ta, özellikle Bağdat ve Musul vilayetlerinde kurulan okulların idaresi, kurulan ilim dairesinin denetiminde olmuştur. II. Abdülhamit Dönemi’nde 1880’lerde de Bağdat dışında başka bölgelerde de modern eğitim kurumları açılmış, bütün büyük şehirlere ilkokullar yaygınlaştırılmıştır. Yine II. Abdülhamit döneminde 1889 yılında ilk kız rüştiyesi açılmıştır. Bunun yanı sıra Bağdat, Musul ve Basra’da ilk öğretmen okulları açılmıştır. Yine Bağdat’ta 1908 240 Kurt, “Modernleşen Sanayiye Ayak Uydurmak”, s. 157, 158, 159. 241 Fadel Albarak, Medreset Rania veYahudiye fi Irak, Dar Alraşit Yay, Bağdat 1984, s 31. 242 Naji Marouf, Pre regular Schools, Journal of the Iraqi Yay, Irak 1973, s.114-116 . 86 yılında açılan Hukuk mektebi de modern eğitim kurumları arasında zikredilmesi gereken kurumlardandır.243 2.4.3. II. Abdülhamit Dönemi’nde Irak Bölgesinde Dini Hayat Osmanlı Dönemi’nde Irak Bölgesinde dini yapıdan söz etmek, burada farklı din ve mezhepler nedeniyle Irak'ın çoğu bölgesini kontrol etmekte zorlanan Osmanlı İmparatorluğu için çok zor bir durumdan bahsetmek anlamına gelmektedir. Örneğin Irak Bölgesinin kuzeyinde Mesih ve Suriyeliler, Musul'da Süryaniler, güneyde Şiiler ve ortada Sünniler bulunmaktaydı. Diğer din ve mezheplerin varlığına ek olarak Sultan II. Abdülhamit bunlar arasında denge sağlamaya çalışmıştır. 244 Osmanlı Devleti’nde yaşayan Şiiler, Osmanlı hilafetini tanımamış ve İran Şia düşüncesine bağlı kalmıştır. Irak vilayetlerinde Şii akademisyenler için mali kaynak temin eden özel bir Hint vakfı vardı. Bu vakıf aracılığıyla Şii referanslarını mali olarak destekleyerek onların yayılmasına hizmet eden bazı kimseler de cömert harcamalarda bulunmuştur. 245 Padişah, 1885’te doruğa ulaşan bu sorunu, 1880'den beri kendisine sunulan raporlarla sezmiştir. Bu nedenle Sultan 1886'nın sonlarında bu konuda Şeyh Mirza Şirazi gibi bazı şahsiyetlere danışmıştır. Osmanlı'da ikamet eden iki İranlı muhalif Cevdet Bass, eski Adalet Bakanı Yusuf Raza ile iyi ilişkileri olmuştur. Onlardan Osmanlı Sultanlığı’ndaki Şii cemaatinin durumu ve onlarla nasıl başa çıkılacağı konusunda rapor vermelerini isteyen Mirza Şirazi’nin Sultan'a sunduğu raporda Sünniler ile Şiiler arasında birlik fikrini ve Hristiyan ülkelerle yüzleşmek için aralarındaki yakınlığı güçlendirmeyi teşvik etmiştir. Ancak Sultan, 1890 yılında Irak Bölgesinde Osmanlı ordusunda sık sık Şiilerin varlığına dair uyarıda bulunan başka raporlar da almıştır. Bu nedenle, bu konuyu incelemek için bir askeri komite göndermiş ve bu da Bağdat valisinin 1891'de görevden alınmasına neden olmuştur. İranlıların Bağdat'a gelmesi, Bağdat`da yaşama kararı almaları Abdülhamit’i endişelendiriyordu. Bu yüzden Sultan II. Abdülhamit Irak Bölgesindeki Osmanlı ordusunda Şii askerleri devletin diğer ordularına nakletmek kararı aldı ve sadece Sünni 243 Adil Câsim el-Beyâtî “Irak (Eğitim ve Öğretim)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.19, İstanbul, 1999, s.110. 244 Litvak Meir, Shiia Scholars of Nineteenth Century Iraq :The Ulama of Najaf and Karbala, Cambridge University Yay, UK 1992, s. 42. 245 Sami Nadhem , Siyaset Devlet Osmanye Ticah Şiia fi Irak 1831- 1917, Qadisya University Yay, Irak 2018, s 16-17-19 . 87 askerleri Bağdat'ta tutdu. 246 Aynı yıl 1891'de İran Şahı’nın İngiliz şirketlerine tütün tekeli vermek istemesi ve müçtehitlerin buna itiraz etmesiyle İran'da Nabak Devrimi meydana gelmiştir. Çünkü müçtehitlerin İranlı tüccarlarla ilişkisi güçlenmişti. Öyle ki esnaf müçtehitlere masraflarını karşılaması için para verir hale gelmişti. Bu olaylar Sultan II. Abdülhamit'in gözünde Şii referanslarının gücünü göstermiştir. 1892'de Sultan II. Abdülhamit’in amacı Şii sorununu çözmek için Afganları istihdam etmekti. 247 Sultan, İran'ı Rusların ve İngilizlerin eline düşürmemek için, İslami bir bakış açısıyla birliğin sağlanması ve mezhep ayrılıklarının ortadan kaldırılması yöntemlerini incelemek üzere Şii ve Sünni âlimlerden oluşan bir komite kurmak istemiştir. Ancak işler yolunda gitmemiştir. Bu da Padişah’ı, âlimleri siyaseti anlamamakla suçlamaya sevk etmiştir. 1894’te Samarra'da bir sorun çıkmıştır ve Sünniler ile Şiiler arasında her iki taraftan da ölümlerin meydana geldiği bir huzursuzluk patlak vermiştir. Bu olaydan sonra padişah, Sünniler ve Şiiler arasındaki yakınlaşmanın benimsenmesi gereği düşüncesine yöneltmiştir. Yabancı konsolosların olayları kışkırtmaları olaylarda onların da parmağı olduğunu gösterir ve Şii referanslarını bu anlaşmazlıklara dâhil etmek istemişlerdir. 248 Sonra padişah Şii müçtehitleri kontrol altına almak için, ekibiyle birlikte Farsça, Arapça, Hintçe ve Türkçeden farklı dillerde yaklaşık beş yüz mesaj düzenleyen Cemaleddin Afgani'ye destek vermiştir. Diğer İslami bölgeler ve hatta İslam âleminin ve diğerlerinin tüm bu mesajlarına Şiilerden gelen iyi ve cesaret verici cevaplar gelmiştir. Bu yüzden Sultan bunu okumuş ve çok memnun kalarak Afgani'yi tebrik etmiştir. Bu başarıya Afgani bile şaşırmıştır. Bu başarı, o dönemde Sultan II. Abdülhamit’in Cemaleddin Afgani’nin yönettiği süreçten memnun kalmasına sebep olmuştur. Sultan II. Abdülhamit'in Şii referanslara yaklaşmadaki başarısı İran'ı rahatsız etmiştir. Bu nedenle İran, Osmanlı İmparatorluğu'na karşı Ermeni cephesini açmaya çalışarak onları desteklemiştir. 1894-1896 yılları arasında Ermeni isyancılara desteğini durdurmanın bedeli olarak Necef ve Kerbela’da yetki sahibi olmak ve Cemaleddin Afgani’nin İstanbul’dan çıkmasını istiyordu. Bu arada Sultan, Cemaleddin Afgani hakkında, kendisinin Afganlı değil, kılık değiştirmiş bir Şii olduğuna ilişkin bazı dedikodulara da şahit olmuştur. Sultan bu olanlardan sonra 246 Abdullah Fahad Nafisi, The Movement Of The Shiites İn Iraq’s İslamic Revolution , Afak küt Yay, Kuveyt 1972, s 51. 247 Abdulkerim Najad, Rihlety min Zulumat Illa Nur , Wayback Yay, 1. Baskı, Irak 2018, s. 483-484 . 248 Litvak Meir, age, s. 45. 88 Cemaleddin Afgani’ni yanına çağırp onu uyardı. Ancak İran Şah'ının 1895'te öldürülmesiyle Cemaleddin şüphesi yoğunlaştı. Padişah onun üzerindeki kontrolün sıkılaştırılmasını ve bir padişahın iradesi dışında kimsenin onunla buluşmasını engellemesini emretti, bu yüzden İstanbul’a hapsedildi. 249 2.4.4. Sultan II. Abdülhamit ve Irak Bölgesinde Panislamizm Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda yabancıların her tür siyasi, ekonomik ve kültürel faaliyetleri yürütebildiği bir ülke olarak görülebilir. Bu noktada eğitim alanı da yabancıların sıkça müdahil oldukları bir saha durumundadır. 250 Buna ek olarak Osmanlı Devleti açısından dönemin en önemli sorunlarından birisi de Rusya’dır. Rusya, Boğazlara yerleşmeyi güvenlik ve ticaret açısından kendi dış politikasının en önemli hedeflerinden biri olarak görmüştür. Rusların Boğazlara hâkim olmasının hem Karadeniz ve Baltık’ta hem de Akdeniz’de hakim olmasını sağlayacağı açıktır. Rusların bu hedefi Osmanlı Devleti açısından ise son derece tehlikeli bir durum ortaya çıkarmış ve Rus politikaları da Osmanlı Devleti için bir tür varoluş meselesi haline gelmiştir. 251 II. Abdülhamit, bir Osmanlı Padişahı olarak aynı zamanda İslam toplumunun da halifesi olduğundan sözü edilen bu tehdit ve tehlikelere karşı cephe almış ve bunlarla mücadele etmeye doğu-islam medeniyetini savunmaya çalışmıştır.252 Bu yüzden Osmanlı Devleti II. Abdülhamit döneminde, Avrupa’nın İslâm Dünyasına girmesi sonucunda ortaya çıkan ve imparatorluğun da devamı açısından bütün Müslümanların modern Avrupa’ya karşı birlik ve dayanışma içinde olmasını amaçlayan Panislamizm diğer adıyla İslam birliği siyasetine yönelmiştir.253 Sultan II. Abdülhamit Avrupa düşüncesinden etkilenenleri susturduktan sonra rahat bir nefes almış ve güçlü bir lider olarak Panislamizme özel ilgi göstermiştir. Ancak bu sıralarda İngiltere'nin başını çektiği dış müdahale tehlikesi ve Osmanlı İmparatorluğu'nu parçalayıp onu İslam dünyasından uzaklaştırma girişimleri de devam 249 Sajad Dadfar, “II.Abdülhamid, The Shiites of Iraq, and The Idea of Islamic Unity” İnternational Journal of Humanities and Cultural Studies, Special March, İssue 2016, s 952. 250 Mustafa Karabulut, “Osmanlı İmparatorluğu’nda 19. Yüzyılda Değişim Süreci, Sosyal ve Kültürel Durum”, Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz 2016, Yıl 1, Sayı 2, s.60. 251 Hayri Çapraz, “Birinci Dünya Savaşı Öncesi Rusya’nın Boğazlar Politikası”, Belgi, Sayı 9, (Kış 2015/1), s.1179. 252 Karal, age, s. 251. 253 Gökhan Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslam Birliği Hareketi (1876-1878), Ankara Üniveritesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1988, s.2-3. 89 etmekte idi.254 Osmanlı Devleti, özellikle Batı kültürünün yaygınlaşmasını durdurmak ve hilafet kurumunu güçlendirmek istiyordu. Böylece prestij kazanarak tarihi bir ders olarak Osmanlı Devleti’nin yeniden inşası amaçlanıyordu.255 Bu nedenle Sultan II. Abdülhamit, İslam dünyasının farklı milletlerinden âlimleri ve İslam dünyasının farklı yerlerine gidebilecek vaizleri İslam halklarıyla tanıştırmak için o dönemde mevcut olan tüm imkânları kullanmıştır. II. Abdulhamid’in hükümdarlığı döneminde İslam âlemine büyük katkıları olmuştur. Hicaz ve kutsal toprakların savunmasını üstlenmiş ve Müslümanların hacca gitmesini kolaylaştırmak için Mekke'ye kadar demiryolu döşemiştir. Otoritesini Osmanlı sınırlarının dışında da güçlendirmek isteyen Abdülhamit, halifelik makamından faydalanmıştır. II. Abdülhamit'in amacı milliyetçi Arapların ve İngiliz kışkırtmacılarının Osmanlı Devleti'nce haksız işgal edildiği halifelik makamının Araplara verilmesi gerektiği yönündeki düşünceyi bertaraf etmek ve Osmanlı'ya müdahaleyi engellemektir. 256 Cemaleddin Afgani de Sultan II. Abdülhamit'in Panislamizm politikasını benimseyerek büyük projeler sunmuştur. Sultan, İslam halkları arasında bir amaç birliğinden ve aralarında pratik bir duygusal birlik olan, aynı zamanda hilafetin prestij ve gücüne sahip olduğu bir hareket birliğinden fazlasını ummuştur. Sultan II. Abdülhamit'in görüşü, Sünniler ve Şiilerle birleştirmeyi aynı zamanda Müslüman coğrafyaları Rus ve İngilizler tehdidinden kurtarmayı amaçlamaktaydı. 257 Çin ve İngiliz hükümetlerinin yapdığı daha önce bahsettiğimiz Hindistan’daki, Endonezya’dakive Çin’deki müslümanların bu ülkelerde birçok baskıya maruz kalmasıyla da Sultan II. Abdülhamit ilgileniyordu. Öyle ki Türkistan’dan Çin’e kadar uzanarak bu bölgelerde kendi adına hutbe bile okutmuştur. II. Abdülhamit, Panislamizm gereği olarak Hindistan, Buhara, Mısır, Basra, Kafkasya gibi pek çok farklı coğrafyada bulunan Müslümanlarla ilgilenmiştir.258 Sultan II. Abdülhamit, Panislamizm politikası çerçevesinde Irak vilayetlerinin büyüklerini, siyasetçilerini ve ileri gelenlerini ve aynı zamanda Arapları etkilemek için, Iraklı dini ve sivil şahsiyetleri ve ileri gelenleri çevresine dâhil ederek onları 254 Elsallabi, age, 337-341. 255 Mohsen Abdulhamid, Jamaleddin Afghani Musleh Fattarat Risala, Mesaj Vakfı Yay,UK 1983, s. 137. 256 Abdullah İslamoğlu, II. Meşrutiyet Döneminde Siyasal Muhalefet 1908-1913, Gökkubbe Yay, İstanbul 2004, s.47 257 Abdurrahim Mustafa, Fi Usul Tarih Osmaniye, s. 234, 330. 258 Talay, age., s.119. 90 yüksek devlet merkezlerine atamak için çalışmıştır. O dönemde yaygın olan tasavvufi akımlara da yakın durarak şeyhlerle diyaloga geçmiştir. Şeyh Ebu el-Hüda el- Seyyad’ı kabul etmiştir. Ayrıca Fadl Al-Alevi, Sultan II. Abdülhamit döneminde büyük rol oynayan en önemli din adamlarından biri olmuştur. 259 Onlara devletin önemli mevkilerinde vazifeler vermiştir. İslami vakıflar bakanı Muhammed Fevzi el-Azm, demiryolları yatırım projeleri müdürü, maden ve sanayi müdürü Salim Paşa ve kardeşi Naguib ve kuzeydeki Üçüncü Ordu'nun komutanı Muhammed Şevket bunlardan bazılarıdır. Sultan II. Abdülhamit’e göre panislamizm halkın çok farklı kesimlerini kucaklayıp onların dostluklarını kazanmakla gerçekleşecektir. Sultan, dünya ülkelerindeki Türkler ile Müslümanların geri kalanı arasındaki birliğin panislamizimden geçdiğini, bunun için reformlara hukuki, idari ve eğitimsel açılardan devam edilmesi ve bölgedeki altyapının iyileştirilmesinin de bu birliğe eşlik etmesi gerektiğini düşünüyordu. Osmanlı İmparatorluğu’nun panislamizm projesi, Müslümanların birliğini ve Osmanlı halifeliğini yüzlerce yıl daha korumayı amaçlamaktaydı. 260 Hilafet bu projeyle Avrupa ülkelerine karşı İslam dünyasını desteklemeyi de amaçlıyordu. Bu bakımdan Panislamizm fikrinin, Sultan II. Abdülhamit'in amaçlarına ulaşmasında kolaylaştırıcı, Avrupa sömürge hareketine tepki, Osmanlı halifesinin kişiliğini korumada araç olduğu söylenebilir. Halifelik ve Panislamizm politikası II. Abdülhamit döneminin merkezinde yer alan bir politikadır. Öyle ki 1876 tarihinde ilan edilmiş olan Kanun-ı Esasi’de de II. Abdülhamit’in Halife olarak tüm Müslümanların hamisi olduğu vurgulanmıştır. Onun bu politikadan beklentisi Müslümanlar arasında ortak bir bağ kurmak olmuştur. Bu sayede imparatorluğun dağılması da engellenmek istenmiştir. Ancak II. Abdülhamit’in Halifelik ve Panislamizme yönelik olarak İslam dünyasında saygınlığını arttırmaya yönelik faaliyetleri Batıda özellikle İngiltere’de tehdit olarak algılanmıştır. Bununla birlikte söz konusu politika, Suriye ve Kuzey Irak bölgesinde yaşamakta olan Araplar da dahil olmak üzere kısmen de olsa Osmanlı Müslüman toplumu arasında düşünsel ve kültürel bir birleşimi sağlamıştır.261 259 Jamal Alami, Education in the Hijaz Under Turkish and Sharfian Rules, The Islamic Quarterly Yay, London 1979, s. 43.; Abdurrauf Snow, “agm”, 5-6. 260 Abdurrauf Snow, “agm”, s. 5, 6, 11. 261Namık Sinan Turan, “Osmanlı Hilafetinin 19. Yüzyılda Zorlu Sınavı: Iı. Meşrutiyet’e Giden Süreçte Ve Sonrasında Makam-I Hilafet”.İ. Ü., Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No: 38, Mart 2008, s.288. 91 Bu bağlamda Sultan II. Abdülhamit, Osmanlı Devleti'nin hazinesinin yeterli olmaması nedeniyle İslam ülkeleri arasında bir bağlantı kurmak, hac yollarını kolaylaştırmak ve diğer askeri hizmetlerde bundan yararlanmaya çalışmak amacıyla Hicaz Demiryolu Hattı’nın yapılmasını teklif ettiğinde maliyeti bir milyon poundu aşan projeyi finanse etmek için, projenin İslami bir karaktere sahip olmasını istemiştir. Bu nedenle Sultan, panislamizmin yaygınlaşmasında en büyük rolü oynayacak olan Hicaz Demiryolu Projesi’nin finanse edilmesi için tüm Müslümanlara çağrıda bulunmuştur. 262 Bu proje, tüm İslam ülkelerinden geniş bir yanıt almıştır ve projeye başta Hindistan'daki Müslümanlar olmak üzere tüm İslam ülkelerinden gelen bağışlar İngiliz makamlarını kızdırmıştır ve insanları defalarca bastırmak zorunda kalmıştır. Irak Bölgesinde devlet büyükleri, şeyhler ve ileri gelenler para, inşaat malzemeleri ve işçi göndererek projeye bağışta bulunmuştur. Osmanlı yetkilileri de proje için posta pulları bastırmıştır. Devlet çalışanlarının maaşlarına %10 oranında kesinti uygulamıştır. Bu proje Türk ve Müslüman mühendisler tarafından desteklendikten sonra Bağdat-Berlin Demiryolu’ndan daha fazla öneme sahip olmuştur. Ancak Irak Bölgesinde panislamizm fikri, Sultan II. Abdülhamit’in görevden alınmasından sonra bile devam etmiş ancak Birinci Dünya Savaşı sırasında İngiliz işgalinden sonra sona ermiştir.263 262 Jamal Alami, age, s. 45- 47.; Abdurrauf Snow, “agm”, s. 11, 12. 263 Abdurrauf Snow, “agm”, 11-12 . 92 3. IRAK’TA II. ABDÜLHAMİT'E YÖNELİK MUHALEFET HAREKETLERİ VE II. ABDÜLHAMİT’İN TAHTTAN İNDİRİLMESİ Sultan II. Abdülhamit’in hükümdarlığının başlangıcından sonuna kadar gerek iç gerekse dış meselelerin giderek yoğunlaştığı görülür. Irak bölgesi bu anlamda II. Abdülhamit döneminin en önemli meselelerinden biri olmuştur. XIX. yüzyılda sürekli artan ve II. Abdülhamit döneminde zirveye ulaşan bölgeye yönelik Avrupa müdahaleleri ve bölgenin Osmanlı Devleti ile olan münasebetlerini bozmaya yönelik yabancı müdahaleleri Osmanlı Devleti’nin bölgedeki egemenliğini tehdit etmiş ve bölgenin statükosunu da bozmuştur. Yabancı müdahalelerine ek olarak bölge ahalisi ve kabileler arasında yaşanan kavgalar, yabancıların tazyikiyle oluşan Osmanlı muhalefeti gibi gelişmeler Sultan II. Abdülhamit döneminin önemli iç ve dış sorunları arasında yer alır. 3.1. Irak Vilayetlerinde II. Abdülhamit’e Yönelik Muhalefet Hareketleri Osmanlı Devleti XIX. yüzyılda Irak ve çevresine özel bir önem vermiştir. Bu itibarla henüz 1848 yılında kurulan Irak ve Hicaz Ordusu adı altında kurulan 6. Ordunun Bağdat merkezli olması da Irak bölgesine verilen stratejik önemin bir göstergesidir. Sultan II. Abdülhamit de bölgenin önemini en iyi bilen ve bu nedenle de bölgede sürekli olarak aktif olan bir Osmanlı Padişahıdır. Onun 1878, 1872, 1890, 1892, 1898, 1905 ve 1908 yıllarında yani hemen hemen hükümdarlığının başlangıcından son dönemlerine kadar Irak’ta bir takım reform hareketleri için gayret göstermesi de manidardır. Aslında II. Abdülhamit’in bu faaliyetlerinin sebebi bölgenin stratejik önemi ve bu öneminden kaynaklı olarak ortaya çıkan yabancı müdahaleleri ve bölgenin kendine özgü yapısıdır. Bu itibarla Sultan II. Abdülhamit Irak Bölgesinde yönetilmesi zor birçok sorunla karşı karşıya kalmıştır. Irak Bölgesi, coğrafi, tarihsel ve dini olarak Osmanlının diğer vilayetlerinden farklıydı. Bu yüzden hem harici hem de dâhili kaynaklı olarak ortaya pek çok sorun çıkmış ve Osmanlı Devleti’nin bölgedeki 93 reform faaliyetleri de engellenmeye çalışılmıştır.264 İran'ın Osmanlı İmparatorluğu'nda sorun yaratmak için Şiileri bir kısım ileri gelen din adamlarının veya İran’daki ifadesiyle müçtehidlerin de desteğiyle Irak vilayetlerinin işlerine müdahale girişimleri, bu sorunların belki de en önemlisidir. Sultan'ın karşılaştığı en önemli sorun, İran'ın sürekli itaatsizlik ve isyanları kışkırtması ve Osmanlı yetkililerine boyun eğmemesi olmuştur.265 Belki de İran'ın Irak Bölgesini sürekli kontrol etme girişimleri ve kontrol etmek için Osmanlı İmparatorluğu ile birçok savaşa girmiş olması, Irak Bölgesini tarihsel ve dini olarak sahiplenme iddiasıdır. Bu durum, Sultan'ın güneydeki olaylar ve isyanlar hakkındaki korkularını artırmıştır. Bu nedenle sorunu tartışmak üzere İstanbul'daki Sultan II. Abdülhamit'e raporlar hızla gönderilmiş ve bunları çözmek için Irak’a vilayet komiteleri gönderilmiştir. İran tehlikesi, kuzeydeki Rus tehdidinin de artmasıyla devam etmiştir. Bu tehditler sebebiyle İran ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki sınırların çizilmesi sorunu, yaklaşık iki asır boyunca çözümsüz kalmıştır. İran, türbelerin de bulunduğu bazı ünlü dinî şehirler üzerindeki kontrolünü dayatmak yoluna gitmiş ve Osmanlı Devleti açısından sorun teşkil eden bu tür konularda anlaşmalar yapılmıştır. 266 Osmanlı Devleti ve İran arasındaki bu anlaşmalar, söz konusu şehirlerdeki ilişkilerin niteliği, onları ziyaret etmesine izin verilen İranlı ziyaretçi sayısı ve eskiden dini mabetleri ve dini okulları kontrol eden Şii âlimler arasındaki müçtehitleri kapsamaktadır. 267 İran'ın Irak Bölgesindeki kutsal şehirlerle ilişkilerinin çok güçlü hale geldiği görülür. Çünkü bu kutsal şehirlerde, İran'ın siyasi ve dini faaliyetlere dâhil olması ve Irak'ta dini araştırmalar için İranlı öğrencilerin sayılarının artması söz konusu olmuştur. XIX. yüzyılın son yıllarında bu öğrencilerin sayıları 40.000 civarında olarak değişkenlik göstermektedir. 268 Irak Bölgesindeki bazı valiler, özellikle Basra Vilayetinde, Irak vilayetlerinin birleştirilmesini talep etmiştir. Ancak Sultan II. Abdülhamit bu öneriyi özellikle idari konularda reddetmiştir. Bu nedenle bazıları merkezi hükümetin, vilayetleri birleştirme ve vilayetler arası demiryolları inşa etmeye ve sulama gelişimine odaklanmayı içeren bu önerileri kabul etmediğini savunmuştur. Tarımın o dönemde Irak toplumunun bağımlı olduğu en önemli kaynak olarak kalıyodu. Gümrük ve yabancı yatırım gibi 264 Çetinsaya, “Irak”, 94. 265Gökhan Çetinsaya, “The Caliph and Mujtahids: Ottoman Policy towards the Shiite Community of Iraq in the Late Nineteenth Century”, Middle Eastern Studies, Vol. 41, No.4, July 2005, s.561. 266 Hassan Majeed Dakhili, Tarih Alakat Irakia - İrania, Dar Maarif Yay, Lübnan 1987, s. 312-313. 267 Abdurrahim Mustafa, Fi Usul Tarih Osmaniye, s. 143-145, 152. 268 Dakhili, age, s. 321. 94 yerel veya merkezi hükümet tarafından yönetilen diğer ekonomik kaynaklar o dönemlerde hükümetin iflas sorunları ile karşı karşıya kalmıştır. Bu yüzden bu tür projeleri geliştirememiştir.269 Sultan II. Abdülhamit, Basra valisi ve Bağdat valisi tarafından Babıali’ye danışmadan yapılan toprakların dağıtımına itirazını dile getirerek, arazi dağılımının bu toprakların bir kısmının yabancılara, özellikle de bu ülkelere mensup olan İngiliz veya İranlılara verilmesine neden olabileceğini dile getirmiştir. Padişah, XX. yüzyılın başlarında toprakları yeniden dağıtmak için yeşil ışık yakana kadar bu konudaki tutumunu muhafaza etmiştir. 270 Altıncı Ordu'nun başına gelen sorunlar, yolsuzluklar, İran'la bir sınır çatışmasının patlak vermesi, Irak Bölgesindeki durumu etkilemeye başlayan İran'ın iç çatışmalarıyla yüzleşme kararlılığı ve Basra Vilayetinde İngiliz müdahalesi korkusu vardır. Bu nedenler, merkezi hükümetin XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında Irak vilayetlerindeki reform projelerine, özellikle de İstanbul'dan Basra'ya bağlanacak olan demiryolu projesine ve diğer reform projelerine daha fazla dikkat etmesini gerektirmiştir. İstanbul özellikle Bağdat ve Basra vilayetlerine 1907 yılında kendilerine geniş yetkiler verilen bir dizi ıslahat komitesi göndermiştir. Sultan II. Abdülhamit Dönemi’nde gönderilen komite, son komite olarak kabul edilmektedir. 271 Devlet, yerel idarenin kötü yönetimi, devlet aygıtının başına gelen yozlaşma sonucu ortaya çıkan öfkeyi sindirmek, dostluklarını yoğunlaştırmak ve vatandaşların refahını artırmak için gelirleri ve refahını artırmanın yollarını bulmaya çalışmıştır. Bu nedenle İstanbul'daki merkezi hükümet, Irak vilayetlerinin yönetiminde sivil ve askeri yetkililer arasında bir eşiktlik bulmaya ve ilgilileri atamaya çalışmıştır. Irak bölgesi toplumundaki yerel nüfusun ailelerinin çoğunluğu Kürt ve Arap kökenlidir, çünkü bu ailelerin bazıları doğrudan Sultan II. Abdülhamit ile ilişkilidir. Sultan II. Abdülhamit ileri gelenleri ve güçlü aşiret liderlerini uzlaştırmaya hevesliydi ve Sultan II. Abdülhamit bir çatışma durumunda sık sık güç kullanmaktan kaçınmıştır. Vilayet yönetim kurulundaki vali veya yerel yetkilileri değiştirmekten kaçınmamıştır. Bağdat, istikrarın korunması gereken en önemli vilayet haline gelmiştir. Bu nedenle, Basra Vilayetinde o dönemde meydana gelen sorunların ve çatışmaların çoğu toprak ve vergiden kaynaklanmıştır. Son dönemde Bağdat'ın kırsal kesimi ve güneyindeki 269 Harb, age, . 64- 65. 270 Abdüsselam Raouf, age, s. 87. 271 Gökhan Çetinsaya , “Abdülhamid Rejiminin Kilit Taşı: Merkeziyetçilik” , Sultan II. Abdülhamid Dönemi, Edt. Mehmet Bulud vd., İzü Yayınları, İstanbul 2019, s 23 -24. 95 aşiretlerin kendilerini modern silahlarla silahlandırmaya başladıkları ve onları hükümete meydan okuyacak konuma getirdiği birçok çatışma yaşanmıştır ve bu yüzden Sultan II. Abdülhamit Babıali’de konuyu ele almak için önlemler almıştır. 272 1900 yılında yerel yönetim, silah temin eden ve aşiretlere satan bazı aşiretlerin kışkırtması sonucu ortaya çıkan çatışma ve isyanlar neticesinde, protestoculara Sultan II. Abdülhamit'in emriyle toprakları dağıtmıştır. Babıali, Bağdat ve Basra bölgelerinde artan Şii nüfusundan endişe duyuyor gibi görünüyordu. XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başında bazı aşiretler, dinsel farklılıklar nedeniyle mücadele etmeye başlamıştır. Bu da Sultan'ın, Sünniler ve Şiiler arasında birlik adına İslam milliyetçiliği denilen bir girişimi duyurmasına neden olmuştur. Merkezi ve yerel yönetimdeki Osmanlı yetkilileri bu girişimin başarısı için ciddi çözümlerin temellerini atmaya başlamıştır. Bu arada güneyde demiryolu projesinin inşasını ve tamamlanmasını önlemek ve onu Basra'ya bağlamak için İngiliz müdahalesinin artması nedeniyle huzursuzluklar da yaşanmaya başlamıştır.273 İngiltere, deniz üssü olarak gördüğü Kuveyt yakınlarındaki Basra Vilayetinde, Osmanlı otoritesinin güçlendirilmesini büyük bir tehlike olarak değerlendirmiştir. Bu nedenle İngiltere'nin bazı aşiretleri teşvik etmesi, silahlarla desteklemesi ve yerel yönetime karşı birtakım isyan hareketleri yönünde iş birliği yapması, Kuveyt ve Basra Körfezi'ndeki çıkarlara bir tehdit olarak görülmüştür. O dönemde Osmanlı-İngiliz ilişkileri sadece Basra'da değil, aynı zamanda Yemen ve Kızıldeniz bölgeleri gibi Osmanlı İmparatorluğu'nun geri kalanında da istikrarsız hale gelmiştir. Bu nedenle Sultan II. Abdülhamit, Basrada İngiltere’nin sorunu çözmesine değil, müdahale etmesine ve sorunu yönetmesine izin veren diğer alanlardaki İngiliz müdahalelerine karşı koymak için bazı varsayımlar ve temeller koymuştur. Yönetimin güçlendirilmesi, Sultan II. Abdülhamit tarafından geçici çözümlerden daha önemli görülmüştür.274 Sultan II. Abdülhamit'in odaklandığı konulardan biri de yerel aşiret ayaklanmalarını silahlı güç kullanarak bastırmak ve bazı kişisel danışmanlarını Askeri Teftiş Kurumu gibi bölgesel merkezlere atamak olmuştur. Bazıları Abdülhamit’in panislamizm politikasını sıklıkla tartışmalı bulmakta, bazıları ise bu politikaya destek vermekteydi. Bu politika Irak bölgesini büyük ölçüde etkilemiştir ve Musul bundan en 272 Sahar Ahmed Naji, Osmanlı Döneminde Irak'ta Devlet ve Yabancı Eğitimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bağdat Üniversitesi, Bağdat 2019, s. 42-43. 273 Harb, age, s. 67-68. 274 Abdurrahim Mustafa, Fi Usul Tarih Osmaniye, s. 150-152, 204. 96 çok etkilenen vilayetlerden biri olarak kabul edilmektedir. 275 Sultan II. Abdülhamit'in temel öncelikleri, Şiiler ve Sünniler arasındaki panislamizm gelişmelerini takip etmek, İran ile konfederasyon anlaşmasına benzer bir anlaşma yapmak ve Irak Bölgesindeki Şii sorununa odaklanmaktır. İran destekli yerel siyasetçiler, Sultan II. Abdülhamit'in bazı bölgelerde Osmanlı Devleti'ni İran lehine kışkırtmak için çıkardığı yasa ve emirlerle yüzleşmeye çalışmıştır. Hatta bu siyasetçilerden bazıları Babıali'ye veya Bağdat'taki merkezi hükümete danışmadan çeşitli önlemler almıştır. Buna rağmen Sultan II. Abdülhamit'in kararlarına çoğu karşı çıkmamıştır.276 Sultan II. Abdülhamit'in soydaşlıktan ziyade din birliğine dayanan Panislamizm hareketi imparatorluk dahilinde ve haricindeki bütün Müslümanları bir arada bulundurmak ve imparatorluğa düşman unsurları bu sayede engellemek amacına sahiptir. Bu itibarla Panislamizm düşüncesinin Sünnilerle Şiiler arasındaki çatışmayı durdurmak için Irak Bölgesinde çözüm olarak görüldüğü söylenebilir.277 1900 yılında Bağdat'taki yerel ve merkezi yönetimin, özellikle Sultan II. Abdülhamit'in Altıncı Ordu'ya yaptığı reformlardan sonra güçlü ve gelişmiş bir orduya sahip olduğu ve bu nedenle tarımsal feodal beyleri kontrol etmenin kolay bir mesele haline geldiği, gerçekleştirdikleri isyanların daha önce vergi artışları ile aşılabileceği düşünülmüşdür. Hükümet, büyük şehirlerde telgraf hatları inşa eden ve posta hizmetlerini geliştiren idari personel atamıştır.1903 yılından sonra, o dönemde Irak Bölgesi üzerindeki baskılar, çeteler, salgın hastalıklar ve tarımsal verim eksikliği nedeniyle reformlar yavaşlamıştır. Devletten uzak köy ve yerler feodal beylerin kontrolü altında olduğu için vergiler merkezi hükümete gönderilmiyordu. 278 Çalışmanın genelinden de anlaşılacağı üzere II. Abdülhamit döneminde gerek Osmanlı Hükümetinin gerekse bizzat Padişahın, bölgedeki tüm olumsuz baskı ve muhalefete rağmen Irak ahalisinin, eğitim ve refahı için gerekli girişimlerde bulunduğu anlaşılmaktadır. 275 Kayisi, “agm”,, s. 121 276 Abdüsselam age, s. 45. 277Jacob M. Landau, “agm”, s. 132. 278 Stephen Lunkrek, Modern Iraq From 1900 to 1950, (Çev. Salim Taha Tikriti), Dar Rafedyin Yay, Bağdat 1988, s. 50. 97 3.2. XX. Yüzyılda Sultan II. Abdülhamit'in Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri XIX. yüzyıl sonu ve XX. yüzyılın başı, tüm dünyanın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun haritasını etkileyen önemli olaylara sahne olmuştur. II. Abdülhamit'in saltanatı döneminde başta ekonomik problemler olmak üzere çok çeşitli sorunlarla karşılaşmıştır. Bu dönemde yabancı ülke ve diplomatların Osmanlı Devleti’ne karşı faaliyet ve tutumları, içeride yaşanan ve Sultan Abdülaziz’in hal edilmesi ve V. Murad’ın tahttan inmek zorunda kalması gibi olaylar II. Abdülhamit’i de etkilemiştir. Bu durum Padişahı evhamlı bir hale getirmiş ve politikalarında istihparat raporları ön plana çıkmıştır. Dış politikada Avrupa devletlerinin çıkar çatışmalarından yararlanmaya dayalı bir politika geliştirdi. Bu politikanın başarılı olduğu genel kabul görmüş bir kanaattir. II. Abdülhamit dönemi Batı ile mücadele edilen buna karşılık batılı kurum ve fikirlerin de takip edildiği bir dönemdir. Buna karşılık Halifelik kurumunun etkin olarak kullanıldığı görülür. Ayrıca Panislamizm politikasının da uluslar arası sahada özellikle İngilizlerin Osmanlı topraklarındaki faaliyetlerine karşı koymak ve İmparatorluğun Müslüman kesimi arasındaki birliği korumak amacıyla kullanılmış olduğu görülür.279 XX. yüzyılın başlarında Sultan II. Abdülhamit, özellike Osmanlı islam mirasını koruyordu ve aynı zamanda bir gelişim, teknoloji aşığı olarak ortaya çıkmıştır. Bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu'nda demiryolları, fotoğraflar, saat kuleleri ve telgraf hatları çoğalmaya başladı. Padişah, resmi konuşmalarında ve törenlerinde, kalkınmaya ve Batı ülkelerine karşı koyabilecek modern bir imparatorluğun kurulması için isteğini ve çabasını birkaç kez vurguladı. Eğitim ve ögretim alanlarında özellikle eğitim kurumları, okullar ve mühendislik yönetimi alanlarında da kayda değer gelişmeler yaşandı. Okulların gerek müfredatları, gerek binaları, gerekse eğitim sistemi, II. Abdülhamit döneminde devlet ideolojisinin temsilcisi olarak kullanılmıştır denilebilir. Bunlar sultanın ölümünden sonra bile ayakta kalacak olan ve imparatorluğun varlığını koruyacak ve geleceğe taşıyacak olan kurumlar olarak görülmüştür. Bu faaliyetlerle özellikle ilgilenilmesinin nedenlerinden biri de Osmanlı Devleti'ndeki iktidarı, eğitim yoluyla halka benimsetmek ve böylece saltanatı güçlendirmekti. Çünkü halk, savaşların uzun sürmesi ve mağlubiyetle sonuçlanarak 279 Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 219-220. 98 sürekli toprak kaybına neden olması nedeniyle Osmanlı hanedanına güvenini yitirmeye başlamıştı.280 Sultan II. Abdülhamit, siyasi sorunların çözümünde eğitimi etkili bir şekilde kullanmış, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde özenli bir şekilde eğitim reformları yapmaya ve sadece şehirlere değil kırsal ve merkezden uzak bölgelere de odaklanmaya başlamıştır. Osmanlı Devleti’nde, XIX. yüzyıl ve ondan önceki yıllara göre ciddi bir eğitim verilen okullar, devletin gücü olarak görülmüştür. O dönemdeki okullara genelde II. Abdülhamit’in ismi verilerek Hamidiye Dönemi okulları denildiği için bu okullar, sahip oldukları eğitim müfredatları ile ideolojik kurumlar haline gelmiştir. Bazıları, eğitim ve inşaat alanlarındaki bu gelişmeleri Sultan II. Abdülhamit'in, Osmanlı İmparatorluğu'nun XX. yüzyılda zayıflamasının ardından hilafet ilkesini sağlamlaştırmak amacıyla kullandığı bir propaganda olarak değerlendirldi.281 Bu dönemde mimaride odak noktası, neoklasik üsluptaydı. Mimaride Batı modelini; okullar, üniversiteler, resim atölyeleri, halk kütüphaneleri, eğitim ile ilgili diğer projeler dâhil olmak üzere kamu ve eğitim binalarına uygulama girişiminde bulundu. Hatta Osmanlı eğitim sistemi bile Avrupa eğitim sistemine göre değiştirilmeye başlanmış, öğrenci ve öğretmenlerin üniformalarında da değişiklik yapılmıştır. Bazı tarih yazarları, Sultan II. Abdülhamit'in meşruiyetini binalarda süsleme unsurlarının yanı sıra okul ve devlet dairelerinin kapılarında her gün Sultan II. Abdülhamit'i yücelten sloganlar attırarak inşâ etmeye çalıştığına inanmıştı. 282 1908 yılı başında yüzyıllardır hüküm süren Osmanlı Devleti; ihtilal belirtilerinin birdenbire ortaya çıkmaya başlamasıyla siyasi ve idari konularda zor zamanlar geçirmiştir. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra seçimlere gidilmiş ve seçimi İttihatçılar kazanmıştır. Seçimler sonrasında Meclis-i Mebusan tekrar açılmıştır. Ancak daha sonra II. Abdülhamit’in iktidarını da sonlandıran ve tarihte 31 Mart Olayı olarak bilinen hadise gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu dönemlerin aslında bir tür kargaşa dönemi olduğu görülür.283 280 Esma İgüs, “Sultan II. Abdülhamit’in Meşruiyetinin Eğitim Yapıları Üzeriden Okunabilirliği”, MSGSÜ Sosyal Bilimler, S.9, Yıl 2014, s 83-84 . 281 İgüs , “agm”, s 84 . 282 İgüs , “agm”, s 86-88. 283 Hakan Temiztürk-Salih Seyhan, “II. Meşruiyet ve Millet Gazetesi”, Atatürk İletişim Dergisi, C. 2, S.1, Yıl 2011, s. 4 . 99 3.3. 1908 Meşrutiyeti’nin İlanı II. Abdülhamit’in modernleşme ve meşrulaştırma misyonu, “yaya sü-vari” olarak çelişkili görünen “aydın despotizmi” ifadesi ile tanımlanabilir; çünkü aydınlanma itaat demektir. Sultan II. Abdülhamit’in meşrulaştırma ve modernleştirme misyonu, Osmanlı Anayasa’sının dört unsuruna bakarak daha iyi anlaşılabilir: Din-ü devlet mülk-ü millet. Keçecizade İzzet Molla, Divan-ı Bahar-ı Efkâr’da “Kıvam-ı dinü devletdir devam-ı mülk-ü millettir. 284 XX. yüzyılın başındaki İran Devrimi (1905- 1908) gibi dış etkenler Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir. İran Devrimi’ne Sultan II. Abdülhamit’in yanı sıra Rusya ve İngiltere de ilgi duymuştur. İran Devriminden sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun Irak Bölgesinde İran ve Irak sınır bölgelerinde bir takım kargaşaların da yaşandığı görülür. İran’daki devrimin Irak’ta bulunan mezhepler arasındaki bağı güçlendirip geliştirdiği de söylenebilir. Ayrıca Iraklı eğitimli insanların entelektüel ve kültürel bilinci halk üzerinde etkili idi. Tüm bu durumlar genel olarak özelikle Bağdat'ta siyasi, kültürel, sosyal bilincin gelişmesine ve olgunlaşmasına katkıda bulunmuştur. 285 Irak vilayetlerindeki eğitimli insanlar, anayasayı yeniden yürürlüğe koymanın Irak vilayetlerinin çıkarına olduğunu düşünüyorlardı. 1908 Meşrutiyeti, Iraklılara Irak Bölgesindeki durumun gelişmesine katkıda bulunabilecek yeni bir idari sistem kurarak devleti yönetme hakkını verebileceği, Irak Bölgesinde geniş bir yankı uyandırmıştır. Bu nedenle eğitimli insanlar, özgürlüğün ve demokrasinin anlamı ve faydaları hakkında insanları aydınlatmaya ve eğitmeye başlamıştır. 286 Çeşitli bölgelerde gazete ve dergiler kurularak yeni anayasanın detaylarının Bağdat, Musul ve Basra'da yayınlanmasına büyük katkı sağlanmıştır. Çünkü o dönemde basının gerekli düzeyde olmaması ve çoğu gazetenin hükümete bağlı olması, anayasanın 1908'de ilan edilmesinden sonra Irak'ın şehirlerinde çok sayıda özel ve resmi gazete ve derginin yayınlanmasına sebep olmuştur. Ulaşılan gazete sayısı 1909'dan 1913'e kadar çok sayıda gazete çıkartılmıştır. Bu dönemde adet Türkçe, Arapça, Kürtç, Farsça dillrinde gazeteler çıkartılmıştır. Sadece Bağdat'ta çıkan gazete sayısı 44 olarak belirtilir. siyasi, dini ve komedi alanında 4 dergi: 1905 yılında Zuheir Bağdat, 1908 yılında Bağdat, aynı yılın Ocak ayında Irak dergisi ve 1909 yılında Al-Raqib dergisi yayınlanmıştır. 28 Ocak 1909'da sınırsız ve özgürce ve açıkça 284 Bedri Gencer, “Haşin Modernlikten Narin Meşrûiyete İkinci Abdülhamit’in Meşrûiyet Siyaseti”, Sultan II. Abdülhamid Dönemi, Edt. Mehmet Bulud vd., İzü Yayınları, İstanbul 2019, s 37. 285 Nazım Osman, Maukuf Devlet Osmanyie Mıin Savre Desturyie Fi İran 1905 1911. Derasat Tarih ve Asar. S. 72, Dohek University, 2019 s.417,423. 286 Davut Hut, “agm”, s. 112- 113. 100 yazdı. Bu sayede Musul'da yaklaşık 3 gazete: Eklel Vard 1902, Avakat Bağdati ve Musul gazeteleri, Basra’da yaklaşık 12 gazete; Avakat Basriya , Zuhur, Sada Islam ve diğer gazeteler, Necef’te Al-ilim , Kerbela’da Luğat Arab ve diğer gazeteler Türkçe ve Arapça yayınlanmaktaydı. 287 Bağdat'ta Nazım Paşa'nın valiliği döneminde (1909-1911) güvenliğin yeniden sağlanması ve Bağdat Vilayetinin her yerinde kaosun bastırılması, çok sayıda bilim ve edebiyat topluluğunun kurulmasına zemin hazırlamıştır. Ayrıca Irak Bölgesinin daha önce siyasi bir istikrara sahip olmaması nedeniyle sosyal sınıflar arasında güven faktörünün oluşmasına da katkıda bulunmuştur. Irak Bölgesinde İttihat ve Terakki Derneği'nin bir şubesi kurulmuş ve bu dernek XX. yüzyılda ilk Irak Bölgesi siyasi örgütü olmuştur. Hatta askerler bile bu dernek bünyesinde eğitimliler arasına katılmıştır. 288 Irak Bölgesinde entelektüel ortamı etkileyen bazı faktörler olmuştur. Bu faktörlerin en başında panislamizim siyaseti kapsamında yapılan çalışmalar gelmektedir. Ayrıca Arap kaynaklarında çok sözü edilmese de İstanbul bu etkileşimin en önemli merkezidir. Hem imparatorluğun her köşesinden gelen öğrenciler hem de Harbiye ve Mülkiye gibi önemli akademileriyle İstanbul, İmparatorluğun Arap toplumu için de mühimdir. Kurulan kültür merkezleri, yayınlanan kitaplar ve dergiler bu çalışmalar arasında sayılabilir. Mısır ve Halep gibi farklı Arap bölgelerinden gelen ve etkileri doğrudan temas yoluyla veya gazete ve dergilerle yankılanan kitaplar da olmuştur. Irak'taki eğitimli eliti karakterize eden en önemli özellik askeri yönle de İstanbul ile bağlantılıdır. Bunun sebebi çeşitli üniversitelerde farklı alanlarda eğitim alan gençlerin askerliğe olan ilgisi idi. Bu gençler, asker olduktan sonra askeri kurumlardaki entelektüel yapının gelişimine de katkıda bulunmuşlardır.289 Irak Bölgesi toplumundaki bazı eğitimliler ve askerler, anayasaya karşı fanatik davranarak 1908'de anayasanın restorasyonundan sonra Sultan II. Abdülhamit'in devrilmesini talep etmiştirler. Bu eğitimliler toplumun Avrupa’daki gibi modernleşmesini ve eğitimli hale gelmesini talep etmişlerdir. Ülkenin ilerlemesi ve gelişmesinin en önemli şartının Avrupa’dakiler gibi bilimsel enstitülerin kurulması olduğunu öne sürmüşlerdir. Irak Bölgesinin gelenek ve göreneklerinin eğitim yoluyla 287 Mir Basri, Alyakza Adabea fi Irak Hades, Özgürlük Yay, Musul 1988, s. 13.; Omar İbrahim Alshallal, “agm”, s. 255. 288 Nevzat Artuç, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönem Irak Politikasına Bir Örnek: Nazım Paşa’nın Bağdat Valiliği (25 Kasım 1909-15Mart 1911)”, Belleten, C. 74, S.271, s.835. 289 Hasan Kayalı, “Arapların 1908 Meşrutiyet Tecrübesi”, Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Sayı 24, 2008, s. 40. 101 korunması ve cehaletin ortadan kaldırılması için anayasanın sağladığı fırsatlardan yararlanılması gerektiğini de savunuyorlardı. 290 Anayasa aşamasının, Iraklı entelektüelin üslup ve düşünce tarzlarında açık bir değişimi temsil ettiği ve anayasal yaşamın ilk yıllarında sağlanan özgürlük atmosferinde doğrudan etkisinin vardsı. Bu aşamada Iraklı entelektüellerin, sosyal ve politik eleştirinin ortaya çıkmasıyla temsil edilen yeni konulara yöneldikleri görülmüştü 291 Kitapların, yabancı anıtların, hikâyelerin, tiyatronun ve bilimsel dergilerin çevrilmesinde çeviri önemli rol oynamıştır. Böylece Irak vilayetlerinde çeviri kültürü ortaya çıkarak farklı kültürlere ait kitaplara olan ilgi artmıştır. Bağdat ve komşu bölgelerdeki sosyal sınıflar arasındaki kültürel ve entelektüel bağlar, birçok kütüphanenin açılması ve her hafta Bağdat'taki bazı okullarda bir dizi eğitici oyunun kurulması ile daha da güçlü hale gelmiştir.292 Osmanlının Irak Bölgesindeki eğitim politikası, birçok okulun kurulması, eğitimin denetlenmesi ve eğitimde resmi dilin Türk dili haline getirilmesiyle ön plana çıkmıştır. Entelektüellere, eğitimi desteklemeye ciddi şekilde katkıda bulunmaya ve bunu önemli ulusal görevlerden biri olarak görmeye teşvik etmek için tekrarlanan çağrılar yapılmıştır.293 1908 yılında yani II. Meşrutiyet döneminde Beyrut’ta olduğu gibi Bağdat’ta da bir Hukuk Fakültesi kurulmuştur. Vali ve Osmanlı yetkililerinin desteğiyle tıp, kimya, müzik ve edebiyat gibi daha birçok ilim okulu kurulmuş ve inşa edilmiştir. Ancak II. Meşrutiyet sonrasında özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti öncülüğünde Türkçe konuşulmayan bölgelerde İttihat Terakki Cemiyeti’nin merkeziyetçi politikaları kapsamında açılan bazı okullar muhalifler tarafından asimilasyon olarak yani “Türkleştirme” faaliyetleri kapsamında değerlendirilmiştir.294 Iraklıların büyük desteği ile okulların kuruluşu artmıştır. Bu okulların kurulmasından ve bilimsel eğitimin yaygınlaşmasından duyulan sevince rağmen, bu gelişmeye ve okulların kurulmasına destek vermeyen gruplar da olmuştur. Bunlar din adamı sınıfına dâhil bazı âlimlerdir. Hatta okul inşaatı için ayrılan inşaat parasına el koydukları bile olmuştur.295 Cafer Ebu El-Taman, Ali El-Kâtanat, Rauf El-Bey Al-Hayyat, gibi âlimlerden oluşan eğitim insanlarının çoğu, bazı tarafların beslemeye çalıştığı mezhep çatışmasını 290 Wamid Nazmi, Şiia Irak ve Kazaya Arabia, Arap Birlik Çalışmaları Merkezi Yay, Beyrut 1984, s.163. 291 Sayar Jamil, “Alestenara fi Irak ve Altakven”, Afak Arabia Dergisi, Irak 1991, s.37. 292 Mahmoud Alabta, Hayat Marouf Rusafi, Genel Kültür İşleri Yay, Bağdat 1992, s. 15. 293 Davut Hut, “agm”, s. 123-124. 294 Kayalı, “agm”, s. 38. 295 Omar İbrahim Alshallal, “agm” s. 259-260. 102 reddetmeye çalışarak sosyal barışa katkıda bulunmuşlardır. Bu bağlamda öğrenmeyi teşvik ederek, özelde Bağdatlı gençlerin ve genelde ise Iraklıların bilinçli hale gelmesini, böylece daha barışçı tutum sergilemelerini amaçlayan çeşitli bilimsel projeler bile oluşturmuşlardır. 296 Bu çabaya rağmen, öğrenilenlerin eksikliği ve öğrenmek isteyenler ile bazı sosyal grupların modern eğitimin amacı ve hedefi konusunda şüpheli ve ihtiyatlı olması gibi nedenlerle sonuçlar sınırlı kalmıştır. 297 Özgürlük, Iraklı entelektüel çevrenin kendisini içinde bulduğu büyük bir yüzleşme gibiydi. Böylece bazı eğitim insanları özgürlüğü, taraflarla doğrudan hesaplaşmanın yöntemi olarak görmekte iken, bazıları da ortaya çıkabilecek sonuçları düşünmeden, ifade özgürlüğüne yönelik her faaliyetle mücadele etmiştir. 298 Irak'taki genel durum, iki karşıt akımın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Birincisi Osmanlı İmparatorluğu'nun birlik olmaya yönelik çalışmalarının somut hali olan panislamizm akımıdır. Diğeri ise bu akıma şiddetle karşı çıkan, tüm faaliyetleri reddeden gruptur. Bunların dışında tarafsız kalan farklı gruplar da ortaya çıkmıştır. 299 Irak Bölgesindeki eğitim insanları, konumlarını çok belirgin hale getirerek fikirlerini açıkça belirtmişlerdir. Gazete ve dergi yayıncılığına ve modern eğitime verdikleri destek, bu cesaretin örneklerindendir. Al-Rusafi ve Fahmi Al-Mudaris ve Yusuf RizkAllah bunlar eğitim insanları arasında sayılabilir. 300 Bunların yanı sıra Tahseen el-Askari, Bahjat Zainal, Muhammed Reda al-Şabibi gibi bazı Kürt ve Arap milliyetçiliği savunucuları ve destekçileri Irak Bölgesini Osmanlı İmparatorluğu'nun bünyesinden ayırmak için halka kendi milletine dönüş çağrısında bulunan ve bu çağrıya yönelik argümanlar geliştiren farklı girişimler de olmuştur. Ancak o zamanlar iktidar konumunda olmadıkları için etkili de olamamış ve gerekli desteği bulamamışlardır. 301 Irak bölgesi Yahudileri de aynı şekilde özgürlük, adalet ve eşitlik sloganları atmıştır. 1909'da “İşbirliği Derneği” de dâhil olmak üzere bir dizi dernek kurulmuştur. Yahudi cemaati entelektüel kültürlerini geliştirmek ve topluma entegrasyonlarını kolaylaştırmak için İbrani Edebiyat Topluluğu Kütüphanesi adlı bir kütüphane de kurmuştur. İlim ve edebiyatın yaygınlaştırılmasında ve dil 296 Davod Salloum, Aser Fiker Qaebi fi Şair Jamil Sidqi Zahawi, Arap Araştırma Enstitüsü Yay, Bağdat 1984, s. 12. 297 Omar İbrahim Alshallal, “agm”, s.259-260. 298 Ibrahim Khalil Ahmad, Tataver Talim fi Iraq 1869 - 1932, Center for Arab Gulf Studies Yay, Basra 1982, s. 48. 299 Raqeeb Gazetesi, S 91, Al-Khair Yayınevi, 10 Safar 1328 Hicri. 300 Anesta Mary, Mecelet Luğet Arab, Adab Yay, Bağdat 1911, s.33 301 Ahmad, Tataver Talim fi Iraq 1869 – 1932, C 11, s. 339. 103 öğretilmesinde temel rol oynayan bir başka dernek de “Osmanlı Birliği Cemiyeti” dir. Bu dernek, Hristiyan cemaati (genelde Katolikler) üyelerine yönelik entelektüel ve kültürel makaleler yayınlamak için Arapça ve Türkçe bir gazete yapmiştır. Ayrıca çeşitli entelektüel faaliyetlerin yer aldığı Ortodoks Gençlik Kulübü de bu dernek tarafından desteklenmiştir. 1910 yılında, Basra ve Musul'daki Keldani Hristiyan dernekleri ve farklı Hristiyan cemaatlerinin üyelerini eğitmek için ortaya çıkan faaliyetler olmuştur.302 1911 yılında İngiltere tarafından davet edilen ve görevi Basra'da, İngiliz Hükümeti için propaganda yapmak olan Bay Forbeck tarafından kurulan Kızıl Çete Topluluğu gibi diğer ülkeler tarafından desteklenen dernekler ortaya çıkmıştır. 303 Bir de Bağdat'ta gizlice kurulan ve temel amacı Arap Vilayetlerinin bağımsızlığı olan “A’hd” yani “Söz” adında bir cemiyet mevcuttur. Bu cemiyetin kurucularının çoğu İstanbul ve bazı Avrupa ülkelerinde eğitim görmüş subaylardır. Bağımsızlık talep eden bu grup, kaos yaratmak ve Irak Bölgesini Osmanlı İmparatorluğu'nun bünyesinden ayırmak Osmanlı ordularında görev alan Araplara da “A’hd” cemiyetine katılmaları çağrısında bulunmuşlar ve bunlar İngiliz yönetimi tarafından desteklenmiştir. 304 Bunun yanı sıra “El-meşura Derneği” olarak bilinen dini bir dernek vardı. 1908 yılında Osmanlı anayasasının ilan edilmesinden ve ardından Sultan II. Abdülhamit'in tahttan indirilmesinden sonra kurulan bu derneğin kurucuları arasında Abdurrahman AlNakib, Issa Efendi Al-Jamil, Abdurrahman Paşa Al-Haydari, Muhammad Fadıl Paşa Al-Dağistani, Kazım Paşa, Cemil Paşa, vaiz Şeyh Mustafa el-Shahbani, Yusuf Efendi ve Şeyh Saeed'in görünürdeki amacı anayasayı desteklemektir. Alt sözleşmede federal hükümete karşı çalışmaktır. İslâm hukukuna dönmek için insanları gizlice gösteri yapmaya kışkırtmıştır, ancak anayasayı destekleyen unsurların ve iktidar partisinin (İttihat ve Terakki) etkisinin baskısı altında sona erdiği için bu derneğin ömrü uzun sürmemiştir. Buna rağmen bu durum onların siyasi faaliyetlerinin sonu olmamış ve gizlice çalışmalarına devam etmiştir. 305 302 Ahmad, age., C11 s. 411. 303 Sayar Jamil, “Alestenara fi Irak ve Altakven”, s. 89. 304 Fakhir Alee Ababakr, Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Akımları: Musul, Bağdat ve Basra Örnekleri (1908-1918), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2020 Sakarya, s.115- 116. 305 Mary, age, s. 326. 104 3.4. Sultan II. Abdülhamit’in Tahttan İndirilmesi XX. yüzyılın başında dış etkenler, Türkiye'de siyasi, kültürel ve sosyal bilincin gelişmesine ve olgunlaşmasına katkıda bulunmuştur. Çünkü 1905'te İran'daki anayasa devrimi, olayların seyrini yalnızca Türkiye'de değil, Osmanlı İmparatorluğu'nun tamamında değiştirmede büyük bir etkiye sahip olmuştur.306 Osmanlı Hükümeti’nin bu okullarda okumayı yasaklamasına rağmen, Türkiye ve Avrupa'daki Fransız ve Amerikan yabancı okullarında eğitim gören gençler ve diğer mezhepler tarafından kurulan Ermeniler, Romalılar, Yahudiler ve Bulgarlara ait okullar, gençler arasında kültürel bilincin yayılmasında önemli rol oynamıştır. Osmanlı Devleti’nin ve iktidar sisteminin zaaflarını öğrenen, yabancı okullardan mezun olan bu öğrencilerin sayılarının çoğalması, özgürlüğe, eşitliğe ve yeni sistem fikirlerine ilişkin söylemleri de artırmıştır. 307 XX. yüzyılın başında ulaştırma ve medya alanında yaşanan gelişmeler, yabancı ve Avrupa okullarında okuyan öğrenci sayısının çoğalmasına zemin hazırlamıştır. Bu durum, Türkiye'deki gizli dernek ve kuruluşların artmasına ve Osmanlı toplumunun medya ve eğitim alanında değişimine yol açmıştır. Siyasi ve sosyal hayatta yaşanan değişiklik sonucunda kurulan İttihat fikirlerinden esinlenerek fikirlerine ve politikasına karşı çıktığı için Sultan II. Abdülhamit'i İttihat ve Terakki Cemiyeti, bu derneklerin en önemlileri arasında yer almıştı. Avrupa Abdülhamit'i tahttan indirmek istemiştir. Anayasanın eski haline getirilmesi ve Sultan II. Abdülhamit'in istifaya zorlanması için diğer derneklerle de iş birliği yapmıştır.308 Bu olaylar devlete yeni sorunlar getirdi. Bölgedeki Ermeniler arasında ihtilalci ve milliyetçi örgütler güçlenmeye başladı ve birçok şehirde Ermeni ayaklanmaları patlak verdi. Ermeni olaylarının ulusal bir isyana dönüşeceği endişesi ortaya çıktı. Ermeni isyanları 1890’larda hızla büyümüş, 1894- 1896 yıllarında Anadolu’nun pek çok şehrinde ortaya çıkan isyanların İstanbul’a da sıçramasından korkulmuştur. Bu isyan hareketlerine bazı Avrupa devletleri de müdahil olmuş ve destek vermiştir. Osmanlı Hükümeti’ni Anadolu'daki Ermenilere karşı harekete geçmeye sevk etmiştir.309 II. Abdülhamit ve hükümetine karşı olanlar sadece batılı devletler değildi. Meclisi kapatarak yönetimi kendi ellerine alması, Kanun-ı 306 Kocabas, age, s.27-29, 350. 307 Sawedy, age, s.125-126. 308 İzeddin, age, s. 186-187. 309 Gökhan Çetinsaya, “II. Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları, XLVII, Yıl 2016, s.391. 105 Esasi’yi süresiz olarak uygulamadan kaldırması gibi gelişmeler II. Abdülhamit’e karşı muhalefeti hareketlendirmiştir. Bu nedenle Murat'ı tekrar tahta geçirmek ve Midhat Paşa'yı Sadrazam yapmak için tarihe Çırağan Vakası olarak geçen ve 31 Ağustos 1876 yılında gerçekleşen başarısız bir darbe girişimi olmuştur. Bir kısım ihtilalcinin ölümü ile sonuçlanan darbe, II. Abdülhamit’i, hafiye denilen gizli teşkilatını kurarak sıkı bir yönetime başlamaya mecbur etmiş ve ilk kez Osmanlı tarihinde geniş kapsamlı bir hafiye ve polis teşkilatı kurulmuştur. 310 1880 yılında II. Abdülhamit'in siyasi rakipleri hakkında bilgi toplamak ve padişaha yönelik darbe girişimlerini veya ayaklanmaları önlemek amacıyla Hafiye Teşkilatı kuruldu. Bu durum İstibdat Devri olarak ifade edilen dönemi beraberinde getirecektir. II. Abdülhamit’in endişelerinin yanı sıra devletin içinde bulunduğu sorunlar ve çıkmazlar da Padişahın huzurunu daha fazla bozmuştur. Bu durumun istibdat rejimini körüklediği açıktır. Gazeteci olarak adlandırılan casuslar, vatana ve millete zarar verebilecek her türlü eylemden kaçınarak, hükümet aleyhine olabilecek faaliyetleri bildirdiler.311 Yediği bu olumsuz damgalamaya rağmen, devletin bekası için aldığı tedbirleri uygulamaya ve yeni tedbirler almaya devam eden II. Abdülhamit’e karşı, yurt içinde ve yurt dışında muhalefet git gide güçlenmiş ve 1889’da kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti'nden sorumlu bazı subaylar 1908’de Manastır ve Selanik şehirlerinde ayaklanmıştır. Ayaklanmalarda halkın birbirini kırabileceğinden endişelenen II. Abdülhamit, ikinci kez Anayasa’yı yürürlüğe koydu ve 1908 Meşrutiyet’ini ilan etmek zorunda kaldı. Yapılan seçimlerle oluşturulan yeni meclis 17 Aralık 1908'de açıldı. 312 Meşrutiyetin ilan edilmesine rağmen İstanbul’da olaylar bir türlü durulmamıştır. Yeni kurulan İttihad-ı Muhammedi Cemiyetinin kurulması ve ardından muhalif gazeteci Hasan Fehmi’nin öldürülmesi ve katilinin bir türlü bulunamaması İttihat ve Terakki’ye olan güvensizlik ve muhalefeti iyice arttırmıştır. Ancak Birlik karşıtlarının artan huzursuzluğu, provokasyonları ve ilerlemeler sonucunda 13 Nisan 1909’da İstanbul'da bir ayaklanma başlamıştır. Rumi takvimle 31 Mart günü patlak veren ayaklanma, Selanik’te kurulan Hareket Ordusu’nun 23-24 Nisan gecesi İstanbul’a girmesi sonucu bastırılmıştır. Ayaklanma bastırıldıktan sonra sıkıyönetim ilan edildi ve isyancıların liderleri, örneğin Derviş Vahdeti vb. kimseler, adalet önüne 310 Cevdet Küçük, “Çırağan Vakası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul 1993, s.303, 306. 311 Bora Ataman, “Türkiye’de İlk Basın Yasakları ve Abdülhamid Sansürü”, Marmara İletişim Dergisi, Sayı 14, Ocak 2009, s. 37-38. 312 Sawedy, age, s. 172. 106 çıkarılarak ölüme mahkûm edildi. En önemlisi, Meclis-i Umumi-i Milli olarak toplanan Heyet-i Mebusan ve Heyet-i Ayan’ın kararıyla ve bir hal fetvasıyla II. Abdülhamit’in 27 Nisan 1909’da tahttan indirilerek yerine V. Mehmet’in getirilmesine karar verildi.313 313 Mete Tunçay, “Siyasal Tarih (1908-1923), Türkiye Tarihi:Çağdaş Türkiye (1908-1980), Yayın Yön. Sina Akşin, C.4, Cem Yayınları, İstanbul 1997, s.32. 107 SONUÇ Sultan II. Abdülhamit, halifeliğe gelmeden önce bile halifelik işleriyle ilgilenen güçlü ve çok zeki bir kişiydi. Bu karakteri onun Osmanlı Devleti'ne önderlik etmesini ve vilayetleri iyi yönetmesini sağlamıştır. Bu dönemde Irak vilayetlerinin yaşadığı birçok ekonomik, sosyal ve siyasi sorunlara rağmen, Sultan II. Abdülhamit bu vilayetleri yönetirken akıllı ve sağlıklı bir politika izlemiştir. Genel olarak, birçok önemli reform ve gelişmeye imza atmıştır. Bu reformlar, tüm Osmanlı vilayetlerinde idari bölünmeleri ve Osmanlı İmparatorluğu'nun borçlarını hafifletmek için bir kamu borç idaresinin kurulmasını içeriyordu. Bağdat, Basra ve Musul bu büyük imparatorluğun ayrılmaz bir parçası olarak 400 seneden fazla Osmanlı İmparatorluğu'nun dâhilinde olmuştur. Bu tezde Osmanlı Padişahı II. Abdülhamit dönemine ışık tutulmuş ve onun Irak vilayetlerine ve düşman ülkelerin emellerine yönelik politikasının gerçek mahiyeti ortaya konmuştur. Sultan II. Abdülhamit'in tarihini kısaca incelemek için iki önemli nokta dikkate alınmalıdır: 1) Sultan II. Abdülhamit iktidara geldiğinde, İngiltere, Fransa ve Rusya'nın dikkatlerini Bağdat, Basra ve Musul vilayetlerine çevirmelerinin esas sebebi önemli coğrafi konumlarının yanı sıra petrol ve demir gibi sanayide önemli hammaddeleri içermeleri olmuştur. 2) Sultan II. Abdülhamit, Osmanlı İmparatorluğu'nun ağır buhranlar ve büyük mali sıkıntılar içinde olduğu olağanüstü ve zor koşullarda iktidara geldi. Aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılmak ve bağımsız olmak isteyen birçok milliyetçi unsurlar tarafından gerçekleştirilen isyanlara tanık oldu. Sultan II. Abdülhamit, Osmanlı vilayetlerini içeriden korumak için güçlü bir istihbarat teşkilatı oluşturmak ve dışarıdan düşmanları hakkında bilgi toplamak için çalıştı. İstihbarat teşkilatı, padişah için o dönemdeki iç isyanları ortadan kaldırmada önemli araçlardan biriydi, bu da Basra'daki Saadoun isyanı ve Musul Vilayeti'ndeki Kürt isyanları ortadan kaldırıldığında kanıtlandı. Sultan II. Abdülhamiti’n desteklediği Panislamizm, İslam milletinin yabancı sömürge emellerine karşı durabilmesi için müslümanlar arasındaki kardeşlik bağlarını desteklemeyi amaçlıyordu. Sultan II. Abdülhamit, Irak Bölgesi politikasında açık izler bırakmıştır. Özellikle Bağdat Vilayeti’ne büyük önem vermiş ve burayı eski İslam halifeliğinin merkezi olarak görmüştür. Sultan II. Abdülhamit, diğer dinlere ve ırklara karşı adil 108 politikası nedeniyle Irak vilayetlerinde yaşayan tüm milletler tarafından sevilmiş ve saygı görmüştür. Sultan II. Abdülhamit'in orduya olan ilgisine rağmen barışa meyletmesi ve mecbur kalmadıkça kullanmaması, o dönemde Musul ve Basra Vilayeti'nde meydana gelen isyanlara olan davranışlarından anlaşılmıştır. Bu çalışmada, Sultan II. Abdülhamit'in bazı Arap ve Avrupalı tarihçilerin tanımladığı gibi diktatör olmadığı, gayrimüslim nüfusla olan ilişkilerinde bile diğer Osmanlı padişahları gibi dini ve anayasal ilkeleri doğru bir şekilde takip ettiği gösterilmiştir. Almanya'nın Osmanlı İmparatorluğu'nda büyük hırsları olmadığı için Sultan II. Abdülhamit'in güvenilir müttefiki olduğu söylenebilir ve bu Sultan II. Abdülhamit'in petrol arama ve Bağdat-Berlin demiryolu inşaatı için Alman şirketlerine güvenmesini sağlamıştır. Sultan II. Abdülhamit, Osmanlı İmparatorluğu içinde bireyin yaşamını etkileyen modernizasyonlar ve reformlar gerçekleştirmişti. Diğer dinlere mensup gayrimüslimler için ve İslami mezhepler için dini ibadet özgürlüğü vermişti. Padişah, öğrencilerin Avrupa'ya burslu okullara gönderilerek eğitilmelerine, döndükten sonra da devlet için çalışmalarına büyük önem veriyordu. Ayrıca tüm Irak vilayetlerinde sivil, islami okul ve üniversitelerin sayısını artırmış, sağlık, tarım, hizmet ve askeri sistemin geliştirilmesi üzerinde çalışmıştı. Padişah II. Abdülhamit, İngilizlerin ekonomik ve ticari politikalar kullanarak müdahale etmesine rağmen, bu dönemde Basra ve Musul vilayetlerine artan İngiliz ve Fars müdahalelerine karşı durmuş, ancak bu politikalar bazen başarısız olmuştur. Tüm bu projeler ve faaliyetlere bakıldığında, sosyal, kültürel ve beşeri olarak Irak vilayetlerinin ve halklarının gelişimine yönelik geleceğe dair ufuk açıcı çözümlerin de ortaya çıktığı görülmektedir. Bu dönemde Irak Bölgesinde yapılmış olan çalışmaların, aslında geleceğe atılan bir imza olduğu da düşünülebilir. Zira günümüz Irak Devleti ve halkında var olan Osmanlı sevgisinin Abdülhamit Dönemi’ndeki uygulamalardan kaynaklanmış olduğu bile söylenebilir. Devletler, güncel çalışmaları ile ayakta kalır ve gücün temellerini atarlar. Osmanlının payidar olmasındaki sebepler, gerçekleştirilen projelerin meyvelerinin uzun zaman diliminde ortaya çıkmasında görülebilmektedir. II. Abdülhamit Dönemi’nde Osmanlı Devleti’nin Irakta uygulamış olduğu politikaların sosyal, siyasi, kültürel ve ekonomik alanındaki yansımalarını, geçmişten geleceğe aktarılan bir tecrübe olarak sunmaktadır. Bu tecrübenin, konu hakkında 109 çalışma yapacak olan tarih öğrencilerine ve tarih ilmine meraklı okurlara yol gösterici olmasını ümit ediyoruz
.SULTAN ABDÜLHAMİD DOKUZ ZEVCESİYLE AYNI ANDA NİKÂHLI MIYDI? İslam hukuku erkeğin nikâhına en fazla dört kadın alabileceğini söylediği halde veraset ilâmında Sultan II. Abdülhamid’in dokuz hür kadınla nikâhlı olmasını nasıl açıklayabiliriz? Hangi sebeple böyle bir usule başvurulmuştur? Son günlerde gündeme gelen meseleye İslam ve Osmanlı hukukçusu ve hukuk tarihçisi Ekrem Buğra Ekinci açıklık getiriyor. Hükümdar ailelerinin evliliği her zaman ve her yerde mühim bir mesele teşkil etmiştir. Mavi kanlılar ekseriya siyasî sebeplerle ve memleket menfaati için kendilerini feda ederek bazen mutsuzlukla bitecek evlilikler yapmışlardır. Avrupa’da asiller ancak kendi sınıflarından biri ile ve hükümdarın iznini alarak evlenebilirlerdi. Aksi takdirde bu evlilik hukuken muteber olmakla beraber morganatik sayılır; bu kimse ve çocukları taht üzerindeki haklarını kaybeder, karısı da kocasının unvanını alamazdı. Meselâ bir kralın oğlu, bir baronun kızıyla evlense, bu evlilik morganatik olurdu. Osmanlı padişahları Kanuni Sultan Süleyman’a kadar umumiyetle Anadolu beyliklerinden kız alıp vermiş; Hıristiyan komşu devlet prensesleriyle de siyasî evlilikler yapmışlardır. Zira şer’î hukukta Müslüman bir erkek, Ehl-i kitap, yani Yahudi veya Hıristiyan bir kadınla evlenebilir. Böyle evlilik yapan ilk padişah Orhan Gazi’dir. İki Bizans prensesi ve bir tekfur kızıyla evlenmiş; Murad Hüdâvendigâr, sonradan Müslüman olan tekfur kızı Nilüfer Hatun’dan doğmuştur. Murad Hüdâvendigâr Bulgar kralının, Yıldırım Sultan Ba74 Derin Tarih Eylül 2019 Ekrem Buğra Ekinci Prof. Dr., Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi 77 Derin Tarih Eylül 2019 76 Derin Tarih Eylül 2019 OSMANLI TAR I H I SULTAN ABDÜLHAMİD ailesine ve hanedana hürmeti sebebiyle ifşa edilmesini istemediği bazı hususların neşrinden de sarfı nazar edilmiştir. Müellifin “izahı zor” bulduğu ifadelerimin izahı zaten metinde tafsilatıyla mevcuttur. Bu, gayet açık fıkhî bir meseledir. İzahı zor gibi görünen meseleler, çeşitli ilim ve disiplinlerin yardımıyla çözülür. Burada da meseleyi şer’î hukukun hükümleri aydınlatabilir. Bunun için de hukukşinas olmak icap eder. Vârisler kimlerdi? Sultan II. Abdülhamid zamanında Hazine-i Hassa’ya kayıtlı mallara İttihatçılar zamanında el konulup bunlar maliye hazinesine devredilmişti. Sultan Vahideddin tahta çıkınca, buna dair iradeleri 16 Rebiülahir 1338 [8 Kânunsani 1920] tarihinde iptal etmişti. Bunun üzerine Sultan Hamid vârisleri tekrar harekete geçip, [o devirde miras işlerine bakan] Üsküdar kassam mahkemesinden 9 Rebiülahir 1338 [22 Kânunisani 1920] tarihli bir sened [verâset ilâmı] tedarik ederek, her biri bir suret almıştır8 . Bu vârisler Zekiyye, Naime, Naile, Şadiye, Ayşe ve Refia Sultanlar ile Şehzade Selim, Abdülkadir, Ahmed Nuri, Burhaneddin, Abdürrahim, Nureddin ve Abid Efendiler; ayrıca Sultan Hamid’in vefatında hayattaki zevceleri Bedrifelek, Bidad, Emsalinur, Müşfika Kadınefendiler, Sazkâr, Peyveste, Fatma Pesend, Behice ve Naciye İkbalefendilerdir. Hadise, şer’î mahkeme usulündeki adete göre ca‘lî dava şeklinde cereyan etmiştir. Mahkeme ilâmı ancak nizalı kaza neticesinde verildiği için bu gibi davalarda taraflar sunî bir niza meydana getirip, bunun mahkemece çözülüp bir resmî ilâma bağlanmasını temin ederler9 . Burada da güya Şehzade Abdürrahim Efendi’den, uhdesindeki menkul malları vârislere teslim etmesi istenmiş; bu vesileyle vârislerin isimleri mahkeme ilâmıyla tespit olunmuştu. Fakat işgal idaresi, bu mahkeme ilâmının icrasına yol vermemiştir. Zira bu talepler, Musul petrol havalisi gibi İngiliz işgalindeki mıntıkalar için de emsal teşkil edebilirdi. Mevzu cihetiyle mühim olan husus, verâset ilâmında padişahın dokuz hanımının isminin geçmesidir. Müellif, “mevzuyla alakalı şüpheleri tamamen ortadan kaldıracak vasıfta” bulduğu verâset ilâmının ifadesinden, ismi geçen hanımların padişahın meşru zevcesi olduğu ve vefatına kadar da nikâhlı zevceleri olduğu neticesini çıkarmıştır. Bununla da iktifa etmeyip, bir başkasından temin ettiği Halife Abdülmecid Efendi’nin Şehsuvar Hanım ile nikâhının vesikasını neşrederek kendince meseleyi halletmiştir10. Bu arada daha evvel hepsinin hür ve Müslüman olduğunu söylediği Sultan Hamid zevcelerine cariye statüsü tatbik edildiği gibi garip bir hükme vararak tenakuza düşmüş11; Şehzade Abdülmecid Efendi’ye ait yegâne nikâh vesikasının, son devir padişahlarının cariyelere nikâh kıydıkları iddiası etrafındaki şüphelerin tamamen ortadan kaldıracak mahiyette olduğunu iddia etmiştir12. Bir kere Abdülmecid Efendi’nin zevcesi Şehsuvar Hanım cariye değildi. Bulgurlu Camii imamının kızı olup, Hayranıdil Kadınefendi tarafından saraya alınıp yetiştirilmiş hür bir Türk kızıdır. Abdülmecid Efendi dört hanım ile evlenmiştir. Son zevcesi -ve hazinedarı- Bihruze Hanım dışındakiler hür ve nikâhlı zevcedir. Saraydaki bir hanıma nikâh kıyılması, kendisinin hür veya cariye olduğuna delâlet etmez. Son devirde cariyelerle evlenirken nikâh kıyıldığı bir vakıadır. Zira bunların kölelik statüsü, ganimet taksimi değil de, ticaret veya hediye yoluyla olduğu için bu devirde saraya alınan cariyelerle hür olma ihtimaline binaen “nikâh-ı tenezzühî” kıyılıyordu. Bu, fıkıh kitaplarında geçen bir ihtiyat hükmüdür13. Bunu bilmeyenler, yanlış fikirlere kapılabilmektedir. Müellif; Bedrifelek, Emsalinur, Müşfika, Peyveste, Naciye, Fatma ve Behice, yani Bidar ve Sazkar dışında kalan 7 kadınefendi ve ikbalefendinin hür ve Müslüman olduğunu; nikâh kıyıldıktan sonra Bidar ve Sazkar’ın da bu mânâda hür kadın hüviyetini kazandığını söylemektedir. Hâlbuki birkaç sahife evvel Bidar ve Sazkar hanımların hür olduğunu açıkça yazmıştı. Ancak bunun bu meselede ehemmiyeti bulunmamaktadır. Zira nikâh kıymakla cariyenin, hür hanım hüviyeti kazanacağına dair bir hüküm yoktur. Cariye, ancak usulüne muvafık bir şekilde azatlanırsa hür hanım statüsüne gelir ki bunun da misalleri çoktur. Kanuni Sultan Süleyman, Hürrem Haseki’yi azatladıktan sonra nikâhlamıştır. Mevzuyla alakadar olan hemen herkesçe malum 1920 tarihli verâset ilâmında Sultan II. Abdülhamid’in dokuz zevcesinin de ismen meşru vâris olarak zikredilmesi meselesine gelince… Şer’î hukukta mülkiyet, zevciyet, nesep, hürriyet gibi bir hukukî statünün ispatında, beyyine nazara alınır. Bir şeyi iddia eden, bunu beyyine (delil) göstererek ispatlamakla mükelleftir. Beyyineler teâruz ettiği, yani birbirine münâfi (zıt) olduğu zaman, bunlardan hangisinin tercih edileceği ve nasıl bir hüküm verileceği meselesi ortaya çıkar. Bu, şer’î hukuktaki teâruz, tenâkuz ve tercih-i beyyinât bahsinin mevzuudur. Beyyinât-ı mütebâyine, yani birbirine uymayan deliller hususunda -eğer bunlardan biri hakkında tevatür yoksa- üç ihtimal vardır14: 1- Ya ikisi de ihmal edilir. Mesela iki kişi bir kadın hakkında zevcemdir diye iddiada bulunup beyyine ileri sürse, bir kadın iki erkeğin zevcesi olamayacağı için, ikisinin beyyinesi de kabul edilmez. 2- Yahud (tarihi veya kuvvetine veya kadınla evlenebileceğini iddia etmişlerse de, bir erkeğin en fazla dört kadınla evlenebileceği hususunda Ehl-i sünnet hukukçularının icmâ’ı vardır2 . Dört kadınla evli bir kimsenin beşinci bir kadınla nikâhı, İmam Ebû Hanife’ye göre fâsid; İmam Ebû Yusuf ve Muhammed’e göre bâtıldır. Hatta dörtten fazla kadınla evli olan biri Müslüman olsa, bu evliliklerden sadece dördü devam eder, diğerleri bozulur. Evvelemirde söylemek icab eder ki, şer’î hukuka göre hükümdar dinin emir ve yasaklarına uymak hususunda sıradan insanlardan farklı değildir. Padişahın nass-ı sarih, yani açık âyet-i kerime ile sabit hükme kayıtsız kalması ve açıkça ihlâl etmesi tasavvur olunamaz. Dört hanımla evli bir erkeğin beşinci bir hanımla nikâhını hiçbir din adamı kıyamaz; aksi takdirde haramı helâl itikat etmek töhmetiyle küfre düşmek tehlikesi ile karşı karşıya kalır. Hâlbuki padişah hanımlarının nikâhı normal prosedür içinde cereyan etmiştir. Bahsi geçen makalenin müellifi, Sultan Hamid’in aynı anda dokuz hür kadınla evli olduğunu ve bunlara cariye hukukunun tatbik edildiğini bir kaziye olarak kabul ederek, bu kadınların statüsünün nasıl meşru bir kılıfa büründürüldüğü sualini sorar. Bu meselenin ya görmezden gelindiğini ya da açık hükümlere rağmen tevil edildiğini söyler. Osmanlı hanedanı mensuplarının ve idareci elitlerin bu problemin farkına varmamış olduklarını düşünmeyi pek gerçekçi bir yaklaşım olarak görmez. Hangi delil ve gerekçelerle bu mevzuyu kendi zihinlerinde meşru bir zemine oturtabildiklerini ve kendilerini bu hususta nasıl ikna ettiklerini İslam hukukçularının ortaya koymasını bekler3 . İslam hukuku üzerine ihtisaslaşmış bir hukuk tarihçisi ve Osmanlı hanedanı üzerine hususi tetkiklerde bulunmuş bir akademisyen olarak, bu meselenin cevabını vaktiyle ben de merak etmiştim. Müslümanların halifesinin, hele Sultan Hamid gibi dinini iyi bilen ve yaşamaya çalışan bir zatın, böyle açık bir hükmü göz göre göre pervasızca ihmâl etmesi beklenmezdi. Bunun bir sebebi olmalıydı. Nihayet vardığım neticeyi kitaplarıma yazdım4 . Napoli’de doktora yaparken Sultan Hamid’in en son vefat eden zevcesi Behice İkbalefendi ile tanışan ve beraber uzun zaman geçiren istikbalin iş adamı Enver Ören Bey’in günlüğünü neşretmiştim. Enver Bey, benim de merak ettiğim hususu, en iyi bilecek kişilerden biri olması icap eden Behice İkbalefendi’ye yıllar evvel (1967’de) sormuş ve cevabını almıştı. Zevcelerinin adedi, şer’î haddin üstünde gibi gözüken son devir padişahları, yeni bir hanım ile evlenecekleri zaman, öncekilerden birini boşarlardı. Bu hanımın çocuğu varsa, bazen boşanmadan haberi bile olmadan, saraydaki varlığını ve statüsünü devam ettirirdi. Bunu başkaları da bilemeyebilirdi. Zira şer’î hukukta, talâk beyanı tevcih-i muktazi bir beyan değildir. Yani erkeğin boşanmaya dair irade beyanını zevcenin işitmesi veya bilmesi, talâkın sıhhati için şart değildir. Erkek, tek taraflı olarak zevcesini boşasa, kadın duymasa ve bilmese bile talâk sahihtir, hüküm doğurur. Zira talâk, tek taraflı bir hukukî tasarruftur5 . Bu sebeple, bazen kayıtlarda bir padişahın dörtten fazla hür zevcesi varmış gibi gözükür. Aslında bunlardan bazısı şer’an boşanmıştır ancak padişahtan çocuğu bulunduğu için rütbelerini muhafaza eder ve saray protokolünde yer alırlar. Padişah bunlarla icap ettikçe görüşür ama asla zevciyet münasebetine girmez. Çocuğu olmayan zevce boşandığı zaman, başka biriyle evlendirilerek çırak edilir, yani saraydan çıkarılır. Nitekim Sultan Hamid’in ilk zevcelerinden Nurefzun Hanım bu şekilde boşanmış ve bendegândan bir zat ile evlenmiştir. Şehzade anneleri, dul bile olsalar başkasıyla evlenemezler. Bu, kanun-ı kadimdir; bir anayasa ananesidir6 . Nitekim ileride padişah olması muhtemel birisinin, üvey babası ve üvey kardeşleri olması düşünülemez7 . Makale müellifi, benim bu tespitlerimi görmüş ancak bir hukuk tarihçisini, İslam hukukçusu olarak kâfi bulmamış olacak ki, “hayli tartışma götürür” deyip reddetmiştir. Ancak kim ne derse desin, bu meselede söz hukuk tarihçisinindir. Üstelik müellif, Enver Bey’in kitapta birebir neşredilen notlarında böyle bir ifadenin yer almadığını söyleyerek, bazı imalarda bulunmuştur. Hâlbuki kitabın mukaddimesinde de beyan edildiği üzere, günlükte olmayan ama Enver Bey’in şifahen anlattığı bazı hadiseler kitaba konulduğu gibi; Behice İkbalefendi’ye, Hizmetliler tarafından süslenen cariye. E. Rechter, sonradan elle renklendirilmiş gravür, 19. yüzyıl. Osmanlı’da kuruluştan beri mevcut olan haremin teşkilâtlandırılması Fatih zamanında gerçekleşmiş, devlet yapısındaki genel eğilime uygun biçimde devşirme sistemiyle geliştirilmiştir. John Frederick Lewis, “Harem’den”, 1873. Ayşe Sultan’ın annesi, Sultan II. Abdülhamid Han’ın hanımı Müşfika Kadınefendi. 79 Derin Tarih Eylül 2019 78 Derin Tarih Eylül 2019 OSMANLI TAR I H I SULTAN ABDÜLHAMİD etmiştir. Mesele bundan ibarettir. Mala dair bir mesele olduğu için buna itiraz hakkı münhasıran zevcelere aittir. Zira sayının artması, bunların miras hisselerine tesir eder. Ancak bunlar da herhangi bir sebeple böyle bir itirazda bulunmamıştır. Mahkeme hususî/malî haklara dair meselelerde kendiliğinden harekete geçemez. Kayıtlarda Sultan II. Abdülhamid’in 13 zevcesi görülüyor. 3 tanesi (Nâzikedâ, Dilpesend ve Mezide Kadınefendi) hayatta iken vefat etmiş; çocuksuz bir tanesi (Nurefzun Kadınefendi) boşanmıştır. Kafkasyalı hür asıllı bu hanımlarla nikâh akdedilmiş; şer’î hukukun tahdidine de riayet olunmuştur. Padişahın hiçbir zaman aynı anda 4’ten fazla zevcesi olmamıştır17. Bunlardan başka, eski saray ananesine muvafık olarak Sultan Hamid’in gözdeleri de vardı. Hazinedar olarak vazife yapan bu hanımların bir kısmı sonradan çırak edilmiş; bir kısmı sarayda kıdemli cariye (kalfa ve usta) olarak yaşamıştır18. Netice itibariyle Sultan II. Abdülhamid, bazı kaynaklara göre vefatı esnasında dokuz hanım ile evli gözüküyorsa da, bunların hepsi ile aynı anda nikâhlı bulunmuş değildir. Yeni bir hanımla evlendiğinde öncekini boşamakta; ancak hanımın çocuğu varsa, bu talâk ilan edilmemekte ve hanım rütbesini muhafaza ederek sarayda yaşamaktadır. Herkes onu padişahın zevcesi bilmektedir. Hâlbuki padişah artık bu hanımla zevciyet münasebeti yaşıyor değildir. Bir şehzade veya sultan annesinin, talâk gibi sevimsiz ve sui tefsire elverişli bir sebeple saraydan çıkarılması hanedanın vakarı ve zamanın icapları ile bağdaşmaz. Bu hanımların tamamına yakını hür hanımlardır19. Efendinin cariyesi ile zevciyet münasebeti yaşaması için nikâha lüzum yok ise de, sarayda son zamanlarda hür asıllı olmaları ihtimaline binaen bunlarla da ihtiyaten nikâh kıyılmıştır. Sultan Hamid vârislerinin mahkemeden aldığı veraset senedinde de bu dokuz hanımın ismi geçer. Mahkeme Hakan’ın vefatında hangi hanımlarla evli olduğunu tespit edilemediğinden şer’î kaideye göre hepsini vâris kabul etmiştir. Hukukun gereği budur. Dipnotlar: 1. Ali Akyıldız, “II.Abdülhamid’in Aynı Anda 9 Kadınla Nikâhlı Olması Meselesi”, Harem ve Mahrem, İstanbul 2019, s. 243-263. Makale daha evvel “Son Dönem Padişahlarının Nikâh Meselesi” adıyla neşredilmişti. Osmanlı İstanbul’u, İstanbul 2018, V/693-712. Sultan Reşad vefatında Kâmles, Mihrengiz, Nazperver ve Dilfirib Kadınefendilerle; Sultan Vahîdeddin ise Nâzikedâ ve Müveddet Kadınefendi ve Nevzad İkbalefendi ile evliydi. Abdülmecid Efendi’nin vefatında üç nikâhlı zevcesi vardı. Tahta çıkana kadar Sultan Abdülaziz’in de tek zevcesi bulunuyordu. Sonra 4 hanımla daha evlenmiştir ki, bunlardan biri Hayranıdil Kadınefendi isimli cariyedir. Sultan V. Murad’ın on kadar zevcesi olmuştur ve altı tanesi -kuvvetle muhtemel- cariyedir. 2. Böyle diyenler Zahiriyye ve İmamiyye mezhepleridir. 9 kadınla aynı anda evli bulunmak, hasais-i nebîdendir; yani peygambere mahsustur. Zira bir erkeğin dörtten fazla evlenmesini men eden âyetin gelişinde Hazret-i Peygamber’in dokuz hanımı vardı. Kur’an-ı Kerim, bunları boşamamasını ve başka da evlenmemesini emretti. Kur’an-ı Kerim, Peygamber hanımlarını müminlerin anneleri ilan ettiği için, bunlarla başkasının evlenmesi de caiz değildir. 3. Akyıldız, 260-262 4. Ekrem Buğra Ekinci, Sürgündeki Hânedan, İstanbul 2015, s. 25; Ekrem Buğra Ekinci, Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi Behice Sultan’la Altı Ay, İstanbul 2017, s. 25, 169. 5. İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, Kâhire 1299, II/626, IV/206. 6. İngiliz hukukundaki ismiyle “constitutional conventions.” 7. Mamafih son zamanlarda buna muhalif birkaç hadise cereyan etmiştir. Sultan Mecid’in şehzadesi Selim Süleyman Efendi’nin annesi Serfiraz ve Şehzade Burhaneddin Efendi’nin oğlu Ertuğrul Efendi’nin annesi Aliye Nazlıyar Hanım, boşandıktan sonra başka bir erkekle evlenmiş; bu evliliklerinden çocukları olmuştur. 8. İstanbul Kısmet-i Askeriyye Sicil Defteri, no: 2098, s.77-80. Latinize hâli: Akyıldız, 338-349. Müellifin “çok nadir ve önemli” olarak vasıflandırdığı vesika, aslında meşhurdur. Sultan Hamid mirasına dair çıkartılan vekâletname ve sair evrakın muhtevası hep bununla paraleldir. İlâmın hukukî kıymetini tahlil için bkz. Vasfi Şensözen, Osmanoğulları’nın Varlıkları ve II. Abdülhamid’in Emlaki, Ankara 1982, s. 89-92. Burada da 9 kadınla evlilik meselesine dikkat çekilmiş ancak kitabın mevzuu olmadığı için üzerinde durulmamıştır. 9. Vekâletin ispatı ve hilâlin sübutu gibi hususlar da bu gibi davalar yoluyla olur. 10. Sultan Hamid’in Fatma Pesend İkbal ile nikâhına dair vesika ektedir. 11. Akyıldız, age, s. 256. 12. Akyıldız, age, s. 257-258. 13. İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr, II/296. 14. Ali Haydar, Dürerü’l-Hükkâm, İstanbul 1330, IV/598 vd. 1755. madde şerhi. Tevatür, yalan üzerinde ittifak etmeleri aklen mümkün olmayan ve 20 kişiden az bulunmayan bir cemaatin verdiği haber demektir. Kudüs şehrinin varlığı, dünyanın aydan büyük olduğu; Sultan Fatih’in İstanbul’u fethettiği tevatüren sabit olduğu gibi; bir erkek ile bir hanımın evliliği, bir evde bir kimsenin mülkiyeti veya kiracılığı, bir şahsın bir yerde kadılık yapması, hep tevatüren sabit olabilir. 15. Seyyid Abdülganî el-Ganîmî el-Meydânî, el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb, Derseadet 1314, II/275. Mecelle’nin 1756. Maddesi de bu mealde sevk edilmiştir. 16. Akyıldız, age, s. 347-348. 17. Padişahların zevcesiyle beraber yemek yemesi, uyuması pek vaki değildir. Sultan II. Abdülhamid Müşfika Kadınefendi’ye çok düşkündü; zamanının çoğunu onunla geçirirdi. Mesaisini bitirip evine giden alelâde bir efendi gibi, zevcesinin ikamet ettiği daireye gider; bazen yemeğe kalır, sonra da kendi hünkâr dairesine dönerdi. Son zamanlarda yemeklerini âdet hilâfına zevcelerinden Müşfika Kadınefendi veya Naciye İkbal ile yemiştir. Aile ile irtibatı olanlardan dinlediğim ve okuduğum kadarıyla, Sultan Hamid’in vefatı esnasında sadece bu ikisi ile evli olduğunu tahmin ediyorum. Ancak bunu isbat mümkün değildir. 18. Bu hanım ve gözdeler hakkında malumat için bkz. Ekinci, Sultan Abdülhamid’in Son Zevcesi, s. 180-182. 19. Emsalinur Kadınefendi’nin cariye olmak ihtimali mevcuttur
.
..
|
İstanbul’daki İranlıların mutluluklarını ve onların faaliyetlerini yansıtan onlarca mektup ve telgraf neşri 9) İstanbul’daki İranlı kadınlar komitesinin Avrupalı devlet başkanlarına Muhammed Ali Şah rejiminin mahkûm edilmesi yönünde yazdıkları birkaç mektup ve telgrafın neşri 10) Milletin birliği yolunda çatışma ve mukavemet gösterme ruhunu üflemek için gazetenin edebiyat sütunlarında millî duygulara hitap eden ve özgürlük arzusunu dile getiren şiirlerin neşri 11) İran’ın dâhilinde meşrûtiyet talebiyle mücadele eden mücâhit ve savaşçıları himaye edip teşvik etmek adına gazetenin ilk sayfasında onlarla ilgili yer verilen onlarca fotoğraf ve tasvir 12) İran’ın dâhilinde mücadele eden savaşçılar arasında ümit uyandırmak niyetiyle Osmanlı meşrûtiyetçilerinin zaferi, bilhassa da Abdülhamid’in düşüşünün safahatı ve Genç Türklerin zaferiyle ilgili muhtelif haberlerin ve raporların neşri Zikredilen bu faaliyetleri sırasında Şems, İran şehirlerindeki, bilhassa da Azerbaycan’daki isyanın yayılmasının akislerine her şeyden daha çok ilgi göstermiştir. Yine Necef’teki meşrûtiyetçi âlim ve merciʻlerin istibdâd ile mücade etmenin vâcib olduğu yönündeki hüküm ve fetvalarına genişçe yer vermek sûretiyle, İran halkının dinî his ve heyecanını harekete geçirmek hususunda önemli ve etkili bir rol ifa etmiştir. Kesrevî gayet açık bir şekilde: “Settârhan gibi mücâhitler, âlimlerin fetvalarına sarılarak istibdâd ile savaşta mukâvemet göstermişler ve nihayet istibdâd sahasını kapamaya muvaffak olmuşlardır.” diyerek10 bu noktaya işaret etmiştir. 10 Kesrevî, Tarih-i Meşrûta, s. 665-666. Nasrollah SALEHİ 213 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Son olarak, Şems Gazetesi de Ahter gibi muasır İran tarihinin zor bir döneminde ortaya çıkmış ve geride kalıcı bir tesir bırakmıştır. Küçük istibdâd devresinde meşrûtiyetçilerin İran’ın dâhilinde ve hâricindeki mücadelelerini takviye etme hususunda bu Gazete’nin rolü emsalsizdir. Birinci el kaynak olarak bu Gazete, küçük istibdâd devresinde meşrûtiyet talebiyle ilgili değişim ve dönüşümlerin tarihini anlamak için ciddi ve dikkatli bir şekilde araştırılıp incelenmelidir. İranlı Meşrûtİyetçİlerİn II. Abdülhamİd Devrİndekİ Faalİyetlerİ... 214 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Anja Pistor- Hatam, “Ahter ve İntikâl-i Efkâr-ı Siyâsî ez Osmânî be-İran”, trc. Müctebâ Şükûrî, Mecelle-i Yâd, Zemistan 1386 hş., s. 86. Hân Melik Sasanî, Yâdbûdhâ-yı Sefâret-i İstanbul, İntişârât-ı Babek, 1354. Bu kitabın Türkçe tercümesi için bkz. Hân Melik Sasanî, Payitahtın Son Yıllarında Bir Sefir, çev. Hakkı Uygur, Klasik Yayınları, İstanbul 2006. Reisniyâ, Rahîm, “Ahter ve Mukaddime-i Ân”, Cihân Kitâb, İsfend 1380 ve Ferverdîn 1381 hş., ss. 141-144. ——, “İran ve Osmânî der Âsitâne Karn-ı Bîstom”, Sutûdeh, Tahran 1374 hş. Sâlihî, Nasrullah, “Ufûl-i Ahter ve Tulûʻ-i Şems der İstanbul”, Peyâm-ı Behâristân, Devre-i dovvom, sy. 2, n. 7, Bahar 1389, ss. 895-906. ——, “Rûznâme-i Şems ve Pîrûzî-yi Meşrûta-i Dovvom (1326-1327 hk.)”, Matbûʻât-ı Behâristân, n. 1, Pâyîz 1390, ss. 128-138. Kesrevî, Ahmed, Tarih-i Meşrûta-i İran, İntişârât-ı Kûşeş, Tahran 1388 hş. Rûznâme-i Ahter, Müdür: Muhammed Tâhir Tebrîzî. Rûznâme-i Şems, Müdür: Seyyid Hasan Tebrîzî. Nasrollah SALEHİ 215 II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet Caner ARABACI* Sultan II. Abdülhamid, halkıyla özdeşleşen ve halkının büyük teveccühünü kazanmaya mazhar olmuş devlet adamlarından biridir. Sultan II. Abdülhamid’in bu hususiyeti, onun halk arasında “yedi evliya” kudretinde bir hükümdar olarak telakki edilmesini sağlamıştır. 1 Sanayi ve ticaret alanında kalkınmayı, devletin varlığını idame ettirmesinin şartlarından biri olarak gören II. Abdülhamid, sanayi ve ticaretin gelişimine büyük önem vermiştir. II. Abdülhamid, sanayi ve ticaretin yanı sıra, fikir, düşünce, tarım, hayvancılık vb. alanlarda yetişmiş insan gücünün devletin ilerlemesi için elzem olduğunu düşünmekteydi. II. Abdülhamid, toplumun hürriyet ve meşrutiyete kavuşabilmesi için olgunlaşması ve cehaletten kurtulması gerektiğine inanmaktaydı. Bu nedenle, ilkokuldan üniversiteye kadar her kademede pek çok eğitim kurumu açmıştır. Sultan Abdülhamid, okulsuz ve camisiz köy, kasaba bırakmak istememiş, mülkiye, hukuk ve ticaret mekteplerinin yaygınlaştırılmasına öncülük etmiş ve İstanbul’da 14 yüksekokul ve ihtisas okulu açmıştır. Sultan II. Abdülhamid devrinde rüştiyelerin sayısı 250’den 600’e, idadilerin sayısı 5’ten 104’e, darülmualliminlerin sayısı da 4’ten 32’ye çıkmıştır. II. Abdülhamid’in başa geçtiği 1876 yılında 200 olan iptidailere 33 yıl içinde beş bine yakın yenisi eklenmiştir. * Prof. Dr., Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü. 1 Süleyman Kocabaş, Sultan II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Yayınları, İstanbul 1995, s. 321. 215-241 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm 216 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 10 bin sıbyan mektebi, yeni usulde eğitim verecek şekilde değiştirilmiştir.2 II. Abdülhamid, babası Abdülmecid ve dedesi II. Mahmud devrinde başlayan Avrupa’ya talebe gönderme geleneğini devam ettirmiştir. Fakat Avrupa’ya gönderilen talebeler, Osmanlı’ya has sadelik erdemi yerine, genellikle Avrupa’dan “İçki içmek, ahlaka uygunsuzluk” gibi hasletler yüklenmiş olarak dönmüşlerdir. II. Abdülhamid, açtırdığı mekteplerde, kendisi başta olmak üzere, din ve devlete karşı “nefret” öğretilmesine engel olamamıştır. İslami kaygıları ön planda tutan politikalar izleyen II. Abdülhamid’in açtığı bütün okulların, Batı tipi eğitim kurumları olduğu göz önünde tutulmalıdır. II. Abdülhamid’in, Avrupa’nın Osmanlı’ya galebe çalması ve İslâm topraklarına yönelik yayılmacı politikası karşısında, her türlü olumsuzluk ve engellere rağmen gelişmeyi sağlamak üzere düşündüğü tedbirler arasında, Latin Harflerinin alınması, zaten kullanılmakta olan Rumi Takvim üzerine Miladi Takvimin kabulü, Batı müziğine önem verilmesi, tek kadınla evlilik, boşanmanın zorlaştırılması gibi reformlar başı çekmektedir. Bunun yanı sıra, Alman askerleri usulü “sivri uçlu” başlık (şapka) giymenin de dinle bir alakası olmadığı görüşündedir.3 Keza çocukları Yıldız Sarayı’nda piyano ve keman eğitimi almışlardır. Sarayda bulunan yazlık ve kışlık tiyatrolarda ise ağırlıklı olarak İtalyan sanatçılar icra-yı sanat eylemişlerdir. Abdülhamid’in batı dillerinden çevirterek okuduğu veya okutarak dinlediği kitap sayısı altı yüz civarındadır.4 Bunların ağırlıklı kısmının polisiye romanları olması dikkat çekmektedir. Aralarında ülkeleri tanıtan seyahat, keşif eserleri de bulunmaktadır. Bir halife ve devlet başkanı olarak onun, bu tür eserleri çevirtip okuması hangi anlama gelmektedir? Abdülhamid, hem batı dünyasını en sivri yanlarından tanımayı hem de ülke içinde amcasının şehit edilmesi dâhil cinayetlere, batı uzantılarının tertiplerine karşı zihni hazırlık içinde olmayı istemiş olmalıdır. 2 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1980, s. 251-252; Kocabaş, a.g.e., s. 314-317. 3 Kocabaş, a.g.e., s. 318-319. 4 Erol Üyepazarcı ve Ahmet Ümit, “Sultan II. Abdülhamid’in Polisiye Roman Merakı”, Yıldız Saray Sohbetleri 2016, Yıldız Teknik Üniversitesi Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını, İstanbul 2017, s. 74. Aynı yerde Üyepazarcı’nın belirttiğine göre, Abdülhamid’in tek nüsha yazma eserlerinin de bulunduğu özel kütüphanesi, inanılmaz zenginliktedir ve otuz bin civarında kitap barındırmaktadır. Caner ARABACI 217 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Aile ve yakın çevresindeki yönelişlere rağmen Abdülhamid, Hıristiyan dünyasının ortak saldırıları karşısında İslâm Birliği düşüncesini genel bir politika olarak benimsemektedir. Buna karşın en önemli darbeyi İslâm birliği düşüncesinde olan aydınlardan yemesi, kaderin bir cilvesi gibidir. Pozitivist, batıcı, laik, liberal bir zihniyeti temsil eden Jön Türklerle yaşadığı fikri ayrılığın bir neticesi olarak siyaseten kavgalı olması normaldir. Fakat İslâmcı olduğu bilinen aydınlarla da kavgalı olması, değerlendirilmesi icap eden ilginç bir noktadır. İslâm Birliği Düşüncesi 1860’lardan itibaren “İttihad-ı İslâm” terkibiyle Osmanlı literatürüne giren İslâm Birliği düşüncesi, 1877’den sonra Batı literatüründe Pan-İslâmizm olarak tedavül etmeye başlayacaktır. İslâmcılık ya da “İttihad-ı İslam” düşüncesi, Osmanlı Devleti’ni Batı sömürgeciliğine karşı, korumak için kullanılan bir araç durumundadır. Sultan Abdülhamid Hıristiyan dünyasının sürekli saldırılarına ve devletin yaşadığı siyasi, ekonomik ve askeri problemlere karşı durabilmek için İslâm Birliği düşüncesine sarılmıştır. Bu sebeple, Türkiye dışındaki Müslümanlarla da zihinsel ve duygusal bir ortaklık kurarak hem onlara yardım etmek hem de onların desteklerini almak istemiştir. Bu niyetin bir neticesi olarak Hilafet; İstanbul’dan uzaktaki Müslümanlara, tarikat şeyhleri ve özel temsilciler aracılığıyla ulaşmaya gayret etmiş ve Sultan Abdülhamid bütün dünya Müslümanlarına küresel bir liderliği ifade eden halife” sıfatıyla takdim edilmiştir. Bu aynı zamanda desteği kaybedilen, dâhildeki batılı tarzda eğitim almış kitleye karşı, hariçten bir denge sağlama çabasıdır. Halife ve Osmanlı Sultanı olarak dünya Müslümanlarının doğal lideri konumunda olan Abdülhamid’in, lideri olduğu geniş bir kitleyi koruma görevi bulunmaktadır. Bunun için de yeryüzünde evrensel bir güç olan İslâm varlığının, etkin bir şekilde sömürgecilere karşı değerlendirilmesi gerekmektedir. Bir savunma refleksi tarzında gelişen İslâm Birliğinin gerekçeleri bu yönden açıktır. Osmanlı varlığı 19. yüzyıl itibariyle ciddi iç ve dış tehditler altındadır. 1856 Paris Konferansına göre, Osmanlı’ya toprak bütünlüğünü koruma sözü veren İngiltere ve Fransa Osmanlı topraklarını yağmalama girişiminde başı II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 218 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm çeken iki ülke durumundadır. Verilen söz, yapılan anlaşma, anlamsızlaşmış, Hıristiyan dünyasına güven kalmamıştır. Cezayir, Kırım, Kıbrıs, Tunus, Girit, Şarki Rumeli, Mısır ardı ardına ana gövdeden koparılmıştır. Henüz Cezayir’in işgaline tepki gösterilirken, sömürgecilerin taarruzuna bir de Tunus’un 1881’deki işgali eklenmiştir. Tunus’un Fransızlar tarafından işgalinin peşi sıra İngilizler 1882’de Kahire’ye girmişlerdir. Birçok yer, önce kan dökülerek asayiş yönünden sorunlu hale getirilmiş, ardından bu sorunların mûcidi olan “Düvel-i Muazzama” çözüm olarak sunduğu “ıslahat” telkinleriyle Osmanlı’yı baskı altına almıştır. Bu bağlamda Hıristiyan halkın korunması en önemli bahane olarak öne sürülmüştür. Neticede yürütülen bu menfi çabalar başarılı olmuş; Islahat, Hristiyan nüfusun yaşadığı bölgelere Hıristiyan valilerin atanması ve özerklik gibi kademe kademe yükselen söylem ve isteklerle Osmanlı toprakları hızla parçalanmıştır. Bu arada bütün bunlar olurken Müslüman halka acınmamıştır. Asayişi ve güvenliği sağlamak için harekete geçen Osmanlı güçleri ise Hıristiyanları koruma bahanesiyle durdurulmuştur. Müslüman ve Türk nüfus, büyük güçlerin himayesi altında faaliyet gösteren silahlı çetelerce acımasız katliamlara maruz bırakılmıştır. Hıristiyan Medeniyeti, gelişme, ilerleme adı altında görülmemiş bir kıyıcılığı bütün İslâm beldelerinde uygulamıştır. İslâm Birliği düşüncesi, bu ortamda Müslümanların maruz kaldığı bu geniş çaplı saldırıya karşı ortak direnç noktası olarak tebarüz etmiştir. Devrin ayakta kalan tek büyük Müslüman devleti olarak sorumluluk Osmanlı’nın omuzlarındadır. II. Abdülhamid dönemi dış politikasında, İslâm kimliği bu yüzden öne çıkmaktadır. Zaten, 1876 Kanun-ı Esasisi’ne göre İslâm resmi din, Osmanlı Devleti’nin devlet başkanı da İslâm’ın koruyucusudur. Şeyhülislâm hala devlet örgütlenmesinin bir parçasıdır. Bu sebeple hem medenî hem de şer’î hukuk câridir. Âyan Meclisinin görevlerinden biri, İslâm’a aykırı yasaların reddedilmesidir. Yeni Osmanlıların hazırladığı Kanun-ı Esasi’de yer alan bu maddeler Osmanlı’nın şer’î kimliğine delalet eden önemli göstergelerdendir. Bu dönemde İslâm Birliği düşüncesini işler kılmaya matuf pek çok faaliyet yürütülmüştür. Bu meyanda, Yıldız hafiye teşkilatı bütün dünyada cevval bir faaliyet içindedir. İttifak ve ittihad için en önemli vasıta ise Hac mevsimi Caner ARABACI 219 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm olarak görülmüştür. Her yıl bir araya gelen, aynı amaç etrafında toplanmış yüz binlerce Müslümanın lideri olarak halife figürü ön plana çıkarılmıştır. Bu arada kaybedilen İslâm diyarlarının ilim adamları, başka Müslüman beldelerde istihdam edilmiş ve bu âlimlere bir liderlik misyonu yüklenmiştir. Dini kurumlar hızla onarılmıştır İslamî müfredat batı tipi okullarda da okutulmaktadır. Dini organizasyon ve faaliyetlerin takviye edilmesi için yardımlar arttırılmıştır. İslâm’a ait temel kitaplar basılmış, İslâm Birliği mefkuresine hizmet edecek konsolosluklar açılmıştır. Kafkasya bölgesine oradaki Müslümanların desteğini kazanmak için Afganistan üzerinden çok sayıda hafiye gönderilmiştir. Yıldız Sarayı’na birçok hoca, imam, seyit, şeyh ve şerif alınmış, bazı idari memurluklara sarıklılar tayin edilmiştir. Müslümanların kalabalık olduğu, Afrika ve Çin içlerine elçiler yollanmış, Hicaz Demiryolu projesi hayata geçirilmeye çalışılmıştır. Abdülhamid’i Destekleyen Bazı İslâmcılar Abdülhamid’e muhalif olan İslâmcı aydınlar olduğu gibi onu destekleyen İslâmcı aydınlar da bulunmaktaydı. Bu İslâmcı münevverlerin ortak özelliği bugün Türkiye’ye tekabül eden coğrafyanın dışından olmalarıdır. Şeyh Ebu’l-Huda el Şayyadî: Sultan Abdülhamid’e yakınlığı ile bilinir. Cemaleddin Efgānî ile aralarında anlaşmazlık vardır. Uzun süre (1878-1908) sarayda yaşamış çok sayıda kitap yazarak sultanın iltifatlarına mazhar olmuştur. Abdülhamid’in halifeliğini benimseyen, bütün Müslümanları ona itaat etmeye çağıran birisidir. Özellikle Arap Müslümanları yanına çekmeye gayret eden Huda, Osmanlı Devleti sınırları dışında kısmen etkili olmuştur.5 Ebu’l-Hasan Miraç Kaçar (1846-1917): Osmanlı Sultanı liderliğinde bir Şii-Sünni birliği üzerine kafa yormuş bir âlimdir. 1884’de İran’dan ayrılarak İstanbul’a yerleşmiş ve İstanbul’da bulunduğu dönemde gerek kaleme aldığı yazılar gerekse kurduğu kişisel ilişkiler vasıtasıyla etkili olmuştur. 1894’de Bombay’da, Farsça kaleme aldığı 96 sayfadan müteşekkil “İttihad-ı İslam” risalesini yayınlamıştır. Bu risale adından anlaşılacağı üzere 5 Hülya Küçük Sevil, İttihat ve Terakki Döneminde İslâmcılık Hareketi (1908-1914), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005, s. 33. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 220 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Müslümanların aynı amaç etrafında birleşmesini teşvik etmektedir. Kaçar’a göre Müslümanların esaretten kurtulması için birlik olmaları şarttır. Mezhep farkı, İran ile Osmanlı Devleti’nin bir araya gelmesine engel olmamalıdır. Bu birliği İran şahı başaramadığı için Osmanlı Sultanı etrafında birleşilmesi gerekmektedir. Osmanlı Sultanına itaat edilmeli, onun maddi, manevi otoritesi altında İslâm birliği sağlanmalıdır. Zikrettiğimiz bu iki önemli ismin dışında çeşitli vesilelerle II. Abdülhamid’in yanında yer almış başka İslâmcı düşünürler de bulunmaktadır. Örneğin, Suriyeli Arap gazeteci Abdurrahman el-Kevakibi (1854-1902), kurduğu Ummu’l-Şûra adlı birliktelik kanalıyla muhtelif Müslüman ülkelerden temsilcileri bir araya getiren toplantılar düzenlemiştir. 1909’ların başlarında ise İranlı gazeteci Ali Aga Şirazi, çıkardığı Muzaffer adlı gazete aracılığıyla İslâm Birliği düşüncesini desteklemeye çalışmıştır. Mekke ve Medine’yi ziyaret ederek, İslâm Birliğinin gerçekleşmesinde Hac ibadetinin oynayabileceği rolü vurgulamıştır. Bunun yanında ulemâdan müteşekkil bir konsey oluşturmaya teşebbüs etmiştir.6 II. Abdülhamid, İslâm Birliğini mümkün kılmaya matuf fikrî, mimarî, içtimaî pek çok çaba gösterse de bu gayretlerinden net bir netice alması mümkün olmamıştır. Bu durumun temel sebebi ona destek veren yerli aydın kadrosunun oldukça yetersiz olmasıdır. Zümrelerde Abdülhamid Karşıtlığı II. Abdülhamid dönemi İslâmcılığı, saray ve çevresinin bir politikası olmak durumunda kalmış ve okumuş aydın zümre ile bütünleşerek gelişen bir akıma dönüşememiştir. Bu nedenle, halk tabanı dışındaki elit zümrenin desteği yönünden zayıf kalmıştır. Bu yüzden de, Abdülhamid tahttan indirilir veya öldürülürse çözülebilecek bir politika olarak görülmüştür. Tarihin bir cilvesi olarak Temmuz 1908 hareketiyle birlikte Jön Türkler, Abdülhamid düşmanlığını bırakmadan Abdülhamid’in temsil ettiği İslâmcılığa sarılmışlardır. Elbette bu akımın düşünsel merkezinde yüceltilen hatta kutsanan İttihat ve Terakki Cemiyeti vardır. Ancak İslam Birliği bu parti için temel bir görüş olmaktan ziyade politik fayda vadeden bir araç durumundadır. 6 Küçük Sevil, a.g.t., s. 34. Caner ARABACI 221 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Dinin potansiyel gücünün farkında olan Jön Türkler, 1909’da Abdülhamid’i tahttan indirirken Şeyhülislamdan fetva alıp meşruiyet kazanmaya çalışmışlardır. İttihat ve Terakki Komitesinin özellikle ilk dönem söylem ve faaliyetleri İslamcı entelektüeller arasında da heyecan uyandırmıştır. Özellikle Avrupalı güçlere yönelen Müslümanları himaye etmeye yönelik tehditkâr söylem bu heyecan dalgasında önemli rol oynamıştır. Komite, Avrupalı güçleri Müslümanlara eziyet etmeye devam ederlerse onlara karşı bazı tedbirler alacağı yönünde tehdit etmiştir. Buna göre: İslâm ülkelerinden gelen temsilciler kurulu her yıl İslam dünyasının meselelerini tartışmak üzere İstanbul’da toplanacak, Rusya Müslümanları, Rus askeri arasında propaganda yapmak üzere ikna edilecek, Bulgaristan, Bosna ve Hersek’te bulunan ve göç etmeye zorlanan Türkler organize şekilde harekete geçirilecektir. Bunların yanında; Bulgaristan’da bulunan çok sayıda Türk genci Türkiye’de eğitilecek, Pomaklara Türkçe öğretilecek, Bosna ve Hersek’e Türk öğretmenler gönderilecek ve buradaki gençler, Sırpça yerine Almanca öğrenmeleri konusunda ikna edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca hac zamanında Mekke’ye delegasyon gönderilmesi, Sünnî-Şiî ayrımı gözetilmeksizin İran ile yakınlaşılması ve Cemiyet-i Hayriye-yi İslamîye, Encümen-i Terakki-i İslam gibi birleştirici cemiyetler kurulmasına çalışılmıştır. Bunlar, hem yeni meşrutiyet rejimi için İslamî destek arama, hem Hıristiyan dünyası saldırıları karşısında Müslümanları birleştirip ayakta kalma çalışmalarıdır. Bütün bunlardan dolayı, II. Abdülhamid’in tahttan indirilip sürülmesi ve Meşrutiyetin getirilmesi, başlangıçta sadece halk değil ulema ve ehli tarik gruplar arasında da büyük bir sevinç ve coşku ile karşılanmıştır. Nakşi Hâlidiye kolundan, Bekir Sami Paşa Medresesi müderrislerinin organize ederek çıkardığı, müderris Ahmet Ziya’nın yazılar yazdığı Anadolu, İttihat ve Terakki yandaşlığı öne çıkan gazetelerden biridir. 3 Eylül 1908 tarihli 4. sayısında baş sayfada yer alan “Mebus” başlıklı yazıda milletvekilleri övülürken, o tarih itibarıyla “otuz iki seneden beri” devleti elinde tutan kuvvet yerilir. Bu kuvvet, “söylememek, yazmamak, okumamak, görmemek, için bizleri cebr ve tazyik eyliyordu. Söylememek için dilimizi, yazmamak için parmaklarımızı okumamak için ağzımızı görmemek için gözüII. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 222 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm müzü kapıyordu. Söyleyecek yazacak bir muhatabın okutacak görülecek bir kitabın mevcudiyeti umut olunabilir mi idi?” denilir. Henüz başta ve Halife olan Abdülhamid yönetimi kastedilerek; “Pençe-i istibdatları ile milleti perişan vatanı hâk ile yeksan eyleyen müstebidlere de vicdanlarından, namuslarından sual edilse birincisi para, ikincisi para, üçüncüsü yine paradır cevabını vereceklerinde şüphe etmeyelim” denilir. Gazete için kahramanlar bellidir. İttihat ve Terakki, mukaddes cemiyettir: “Enver, Niyazi gibi bir kısım fedailerimiz de milleti teşcia çılıştılar... Müttehiden ve muntazaman icra-yı faaliyet eyleyen ve bihakkın cemiyet-i mukaddese namını taşıyan hamiyetperverler milletin vatanın atiyen saadetini temine bezl-i mahassıl iktidar eyleyeceklerdir.” Nakşi bir medrese ve dergâha sahip olan gayretli, Islah-ı Medaris-i İslâmiye gibi ülkeye devrinin en ünlü medresesini kazandıran grup, başlangıçta basında çıkan İttihat ve Terakki haberlerinden bile memnun olmakta, kalplerinin derinliklerinde tarifsiz serinlikler hissetmektedir: “Gazetelerde İttihat ve Terakki hakkında görülen mütalaalar kemal-i hovahişle okundukça a’mak-ı kalbimizden kopan meserretleri tarif kabil olamıyor.”7 7 Anadolu, 3 Eylül 1908, s. 2. Caner ARABACI 223 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Aynı gazete, 6 Eylül 1908 tarihli 5. sayısında bir önceki yazıyı devam ettirir. Birinci sayfanın başında şöyle hitap edilir: “Vatandaşlar! Her ne kadar Cemiyet-i Mukaddese bizim muavenetimize asla muhtaç değil ise de biz ona dinen ve vicdanen vüsamız miktarı muavenetle hizmete medyunuz. Muavenet ve hizmet canen, malen, ilmen, kalemen olacağı gibi muhabbet göstererek dua eyleyeAnadolu gazetesinin 3 Eylül 1908 tarihli 4. Sayısı baş sayfası. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 224 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rek de ifa edilebilir. Bu halde içimizden hiç birisi Cemiyet-i Mukaddeseye karşı ben ne gibi bir hizmette bulunabilirim iddiasında bulunamaz. Cemiyet-i Mukaddese asıl bundan sonra yorulacaktır. Vatanın mamuriyeti, milletin saadeti bundan sonra düşünülecektir.”8 Benzeri bir durum, köklü, kurumlaşmış başka bir ehl-i tarik grup olan Mevlevilerin gazetesi Şems Konya’da vardır. 9 Rebiyülahir 1327/16 Nisan 1325/29 Nisan 1909 tarihli gazetenin baş sayfası, İttihat ve Terakki övgüsü, Abdülhamid yergisine ayrılmıştır. Şems’in anlattığına göre, Abdülhamid devri, tarif edilemeyecek felaketler devridir. Kan dökücü sultanın baskı siyaseti ile yapılmadık zulüm kalmamış, ocaklar söndürülmüş, aileler babasız, anasız, evlatsız kalmıştır. O kadar çok genç öldürülüp Marmara Denizi’ne atılmıştır ki, Marmara’dan tutulan balıklar yenmez olmuştur. Gazete, Abdülhamid’in devleti yönettiği Yıldız Sarayı’nın da, kanın akıtıldığı kesim yeri olduğunu, padişahın dinin ana kaynaklarını yaktırarak İslâm’a saldırdığını kaydeder. İfadeler normal bir bakış açısından ziyade açık bir düşmanlığı sergilemektedir: “Ah şu otuz üç seneden beri Millet-i Osmaniye’nin geçirdiği felaketler acaba kabil-i tasvir ve tasavvur mudur?.. Tarih-i insaniyete kanlı hututla yazılacak olan bu otuz üç senede hükümdar-ı hunhuvarın takip eylediği siyaset-i müstebidâne neticesi olarak edilmedik fenalık, yapılmadık mezalim kalmadı, nice hanümanlar söndürüldü. Birçok aileler babasız, anasız, evlatsız perişan edildi. Vatan-ı azizi kurtarmak üzere ortaya atılan hamiyetperverân hapis ve nefy edildi. Denizlere atıldı. O derecede ki bir zamanlar Marmara Denizi’ndeki balıkların eti yenmez bir hale geldi. Yıldız Sarayı melanet ihtivası bir salhane şekline girdi. Kan dökmekte Haccac’lar, Cengiz’ler, Timur’lar fersah fersah geçildi. Ümmühat-ı kütüb-i diniyeden birçokları ihrak olunarak din-i mübine taarruzdan bile çekinilmedi.” Aynı yazının devamında Jön Türkler ise yüceltilir. Kendi devleti ve devlet başkanına karşı yer yer dış güçlerle irtibata geçerek karşı mücadele edenler, hamiyet sahibi kurtarıcılardır: “Temmuz onunda gayretullah zuhura geldi. Bütün mevcudiyetlerini tehlikeye koyan erbab-ı hamiyetin mütemadi mesa8 Anadolu, 6 Eylül 1908, s. 1 Caner ARABACI 225 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm isiyle teşekkül eden İttihat ve Terakki Cemiyet-i muhteremesi ile şanlı ordu berc-i istibdadı yıkarak yerine hısn-ı metin meşrutiyeti bünyad eyledi.” II. Meşrutiyetin hürriyet sloganı doğrultusundaki düşünce özgürlüğü ortamı, kısa sürede bunalıma dönüşmüştür. Aslında zaten var olan bunalım, ilk heyecanlar yatışmaya başlayınca görünür hale gelmiştir. İnsanların hayat hakkı başta olmak üzere insan haklarının ihlali ve dini istismar gibi fiilerle beklentilerin karşılanamaması hüsrana dönüşmüştür. Başlangıçta İttihatçı hatta bir ara sürgün olan Volkan gazetesinin sahibi, Meşrutiyet sonrasında tavrını değiştirmiştir. İslâmcılığı savunan Volkan, 4 Mart 1909 tarihli 63. sayısında; “Millet eskiden esir-i istibdat iken şimdi de esir-i Cemiyet mi olacak? Talebe-i ulumun şeriat istemesi neden haddini bilmezlik olsun?... Şeriat-ı tahire ve mutahharamız o derece muazzez ve muallâdır ki, döner de fırlatan hainin kellesini hurdahaş eder” ifadesine yer verir. “Ser”deki İttihatçılık, karşı dayılanmaya çoktan dönüşmüştür. Daha ılımlı yürüse de Abdülhamid karşıtlığı değişmeyen bir başka İslâmcı yayın organı olarak Beyanü’l Hak’tan söz edilebilir. O da “İstanbul’da 9 Rebiyülahir 1327/16 Nisan 1325/29 Nisan 1909 tarihli Şems Konya gazetesinin baş sayfası. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 226 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm istibdat ve zulmün hüküm sürdüğü bir zaman”ın karşısında, İttihat ve Terakki Genel Merkezi, Cemiyet-i İlmiye-i İslamiye teşkilatlarının tarafında yer tutmuş bulunmaktadır. Abdülhamid dönemi basını, aynı sıralar vatan toprakları olan Tunus’u (1881, Fransa), Mısır’ı (1882, İngiltere) işgal edenlere karşı, ona gösterdikleri dozda bir saldırganlık göstermez. Daha ötesi, işgalci ülkeleri; medeni, ileri, Abdülhamid’e karşı kurtarıcı gören bir muhteva öne çıkmıştır. Vatan düşmanı ile devleti vatanı üzerine titreyenlerin yer değiştirdiği, bir zihniyet bunalımı yaşanmaktadır. Bunalımın, milletin değerlerinden kopmuş, Avrupa kültür ve medeniyetini benimsemiş kesimlerde görülmesi normal karşılanabilir. Yalnız benzeri durumun İslâmcı kesimlerde de görülmesi anlaşılması güç bir haldir. Aslında İslâmcılığın da bir tür batıcılık olduğunun tespit edilmesi gerekmektedir. Özdeki düşünce tarzı benzerliği, düşüncenin kullandığı malzemelerin farklılığı yüzünden değişmemektedir. Açık saldırılar karşısında gelişen tepkiler bir yana, temelde özgün bir çıkış gerçekleştirememe söz konusudur. Gruplar bazındaki Abdülhamid karşıtlığı ile şahıslar bazındaki karşıtlık farklı gözükmemektedir. Oluşturulan atmosferin anaforunda, şahıslar, gruplar hatta kitleler savrulmaya devam etmiştir. Abdülhamid Karşıtı Bazı İslâmcılar İttihad-ı İslam hareketinin ileri gelenleri, Abdülhamid’e karşı ya resmi bir saygı göstermişler ya da açıktan hasmane bir pozisyon almışlardır. İlk İslâmcılar olarak bilinen yazarlar, hasmane vaziyet alanlar arasındadır. Ali Suavi, Namık Kemal ve Efgānî bu isimlerden bazılarıdır. Onlar hakkında bilinenleri tekrar etmemek adına bu isimler üzerinde kısaca durulabilir. Ali Suavi, “Sarıklı İhtilalci” olarak bilinen biridir. Fikri yapısında İslâmcılık dahil değişik çizgiler bulunmaktadır. Çırağan Baskını sırasında Abdülhamid’i indirip, ağabeyi Beşinci Murat’ı başa çıkarmak için uğraşırken öldürülür. Namık Kemal, başlangıçta gözyaşları içinde Beşinci Murat’ın indirilmesi için imza atanlar arasındadır. Abdülhamid’in başa geçirilişinden kısa süre sonra, tiyatro eserini seyredenler sokağa dökülüp, “Muradımızı isteriz” diye gösteri yaparken sürgüne gönderilir. “Vatanı Sattık Bir Pula” şiirinin Caner ARABACI 227 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ibretle okunması gerekmektedir.9 Cemaleddin Efgānî, İttihad-ı İslâm düşüncesinin ilk düşünürlerinden biri olarak kabul edilir. İslâmcı zümrenin bir kısmını derinden etkilemiştir. Abdürreşit İbrahim, Mehmet Akif, Şemsettin Günaltay derinden etkilediği isimlerden bazılarıdır. Abdülhamid karşıtlığı, uluslararası örgütler ve İngiltere irtibatları ile birlikte değerlendirilmesi gereken bir husustur. Abdürreşit İbrahim, Abdülhamid devrinin, Kazan ve Medine’de eğitim almış, İstanbul’da çok bulunmuş olan bir şahsiyetidir. “1897’de Efgānî’nin etkisi altına girmiştir” iddiası dikkat çekicidir.10 1895’de Çoban Yıldızı adında bir kitap bastırıp, Rusya’daki Müslümanların zulüm gördüğünü açıklayan Abdürreşit İbrahim, Orenburg’da kadılık yapmıştır. Rusya’da yaşayan Müslümanlar arasında Pan-İslamcı çalışmalar yürütmüştür. Birçok gazete, dergi, broşür çıkaran bu gayretli âlim, Rusya’nın kendisini engelleyen tutumu üzerine gerçekleştirdiği Hindistan ve Japonya seyahatlerini “20. Asrın Başlarında İslam Dünyası ve Japonya’da İslamiyet” adıyla kitaplaştırmıştır. Kitap İstanbul’da ve Mehmet Akif’in desteği ile yayımlanmıştır. İslâm birliği düşüncesinde samimidir. İnananları tek bir vücut gibi görür. Öyle olduğu için, “bir organ rahatsız olduğunda, bütün vücut acı” çekecektir. Ya da Müslümanlar, “bir bina gibidirler, bir taş yerinden oynadığında diğerleri de bundan” etkilenecektir. Eğer Müslümanlar samimi inananlar olurlarsa hasım güçlerin hüsrana uğramasına sebep olacaklardır. Rus ordusundaki iki yüz elli bin Müslüman asker, diğer Müslümanlara saldırmayı reddedecektir. Trablusgarb Savaşı’na, Birinci Dünya Harbi’nde Kafkas Cephesine katılan Abdürreşit İbrahim, ömrünün tamamını bu uğurda geçirmiştir. Mizancı Murat/Mehmet Murat: Dağıstanlı olan Mehmet Murat (1854- 1957,11 1873 yılında İstanbul’a gelmiş, Mülkiyede felsefe dersi vermiş, tarih kitapları yazmış ve İstanbul’da Mizan dergisini çıkarmıştır (1886- 1890). Bir ara Mısır’da çıkardığı (1896), daha sonra tekrar İstanbul’da 9 Hıfzı Topuz, Vatanı Sattık Bir Pula-Namık Kemal’in Romanı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013. 10 Küçük Sevil, a.g.t., s. 32. 11 Birol Emil, Mizancı Murat Bey, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 228 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm (1908) çıkarmaya devam ettiği Mizan, genel olarak İttihad-ı İslâm’ı savunan bir mecmuadır. Muhalif kişiliğiyle tanınan Mizancı Murat, başlangıçta Abdülhamid’le görüşür, ona devleti ıslah ile ilgili raporlar verir. Sarayda bir göreve tayin beklentisi karşılanmayınca tavrı değişir. Tek başına mücadele zordur. “Cemiyete” mensup beş kişi ile görüşür. Milletin kurtuluşu için engel olarak görülen hükümdarın şahsının etkisiz hale getirilmesine karar verirler. Mizancı Murat, Darüşşafaka’da tarih muallimliği yaparken bu doğrultuda talebe yetiştirmede bir hayli gayretli olmuştur. Her vesile ile talebelerine, “Abdülhamid’in kötü idaresinden, zulmünden söz eder”. “Hafiyelerin jurnalleriyle sürülen günahsız kimselerin zindanlarda nasıl çürüdüklerini” anlatır. Anlattıklarından birisi de, “İzzeddin Vapuru ile Tekirdağ açıklarında, ayaklarına zincir vurularak denize atılan” masum genç okumuşlardır. Onları, “âdeta kendi gözleri ile görmüş gibi” hikâye ettiği zaman çocuklar heyecanlanmakta, “Abdülhamid’e karşı kin ve nefret” duymaktadırlar. Yalnız tedbirlidir. Üstelik, anlattıklarının etki oranını artıracak vesileler icat eden bir tedbir anlayışına sahiptir. Bunları anlatırken, “bir öğrenciyi kapıya nöbetçi” olarak diker. Böylece talebelerin heyecanını büsbütün artırır. Artık Abdülhamid nefreti ile yetişen çocukları, aleyhte eylemlere sürmek kolay olmaktadır. Darüşşafaka talebeleri de ellerine aldıkları bir şişe mavi mürekkep ve sünger ile gece yarısı, duvarlara, “İstemezük” diye yazarlar. Bu kelimeden çıkartılan anlamın Abdülhamid olduğu o zamanlar çok bellidir. Yalnız yönetim, “İstemezük” yazısını kimlerin yazdığını onca hafiyesine rağmen öğrenememiştir.12 Abdülhamid nefretinin hedefi, sultanın devrilmesidir. Abdülaziz’in hal’i gibi ordu ile birlikte hareket etmek ya da fedailer eliyle suikast girişiminde bulunmak yerine Avrupa’nın yardımını alarak indirme stratejisi üzerinde mutabık kalınmıştır. Görev de Murat Bey’e verilmiştir. Murat Bey, İstanbul’dan 19 Kasım 1895’te çıkmadan önce, Düyûn-ı Umûmiyye komiserliğinden istifa etmiş ve bir Rus vapuru ile Kırım’a oradan Viyana, Paris’e geçmiştir. Firarı, Jön Türklerin cüretini artırmış, Abdülhamid aleyhine yapılan yayınlar çoğalıp yabancı postalarla ülke içine dağıtılmıştır. Bunlardan birisi de “Osmanlı İhtilal Fırkası” adıyla dağıtılan beyannamedir. Kırmı12 Malik Aksel, İstanbul’un Ortası, Kapı Yayınları, İstanbul 2011, s. 137. Caner ARABACI 229 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm zı mürekkeple, taş basması, yarım formalık risale şeklindeki beyanname, Abdülhamid’i, yirmi yıldır milletin başında “zulüm ve gadir değirmenleri döndüren, ellerimizdeki parayı yedikten ve damarlarımızdaki kanı emdikten başka şimdi de kanlı elini ta kalbimize sokmaya hazırlanan zalim ve gaddar” biri olarak tanımlamıştır. Onun için, bütün Osmanlılar silahlanmalı, “vatanını ve tebasını bile bile, Moskof’a vermekte olan Abdülhamid gibi din ve millete ihanet eden bir hükümdara” karşı ayaklanmalıdır. Zira “Kanun-ı Esasi uğruna şehit” Midhat Paşa’yı Taif’te boğduran, binlerce ilim talebesini Yıldız işkence hanelerinde aylarca zincire vurdurup Marmara Denizi’nde öldürten, şanlı askerimizi Girit, Makedonya, Havran eşkıyası karşısında acıklı hallere düşürten, “cihana velvele salan dehşetli ve kuvvetli donanmamızı tersanede çürüten”, “asırlarca kardeş gibi yaşadığımız Ermeni vatandaşlarımızla aramıza kandan nifak ve düşmanlık tohumları saçan”, boş yere “halife diye takdis ettiğimiz alçak Abdülhamid’dir”. Ona ve yakınlarına kıyılmalıdır. “Bu yolda akacak kanın vebali Abdülhamid’in boynuna”dır. “O nasıl bunca mazluma kıymış ve ailelerini feryatlar, matemler içinde bırakmışsa” onun “murdar şahsı ve avanesine de” öylece kıyılmalıdır. Hain memurları, hafiyeleri öldürülmeli, Yıldız ve her taraftaki Yıldız mensupları havaya savurulmalıdır.13 Mizan, Paris’in devamı olarak 11 sayı Cenevre’de yayınlandığı dönemde, II. Abdülhamid’i, “ya Meşveret usulünü kabul” veya saltanatı terk etmeye çağırmıştır. Yalnız Mizan başlığı altında, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin vasıta-i neşriyatıdır” ibaresi bulunmaktadır. Cenevre’de Abdülhamid düşmanlığı ilerlemiştir. Osmanlı Devlet başkanına, “Memleketi yöneten artık bir sultan değil, şeytandır”, “Sultan değil taht üzerinde kurulmuş ifritin ta kendisi, uğursuz herif, katil-i ekber, şeyn-i (ayıp) beşeriyet, câni-i azam” gibi ifadelerle hitap edilmiştir.14 Nedense Avrupa’dan destek istenirken içeride kargaşa, güvensizlik ortamı oluşturma çalışmaları da ihmal edilmemiştir. Mizancı Murat, ana hatları ile İslam Birliği görüşünü savunduğu halde Abdülhamid’i eleştirmeye devam etmiştir. Ama Avrupa’dan, sa13 Süleyman Kâni İrtem, Yıldız ve Jön Türkler-İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi, Yayına Hazırlayan: O. S. Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999, s. 56-65. 14 Caner Arabacı, “İttihat ve Terakki Basını”, İkinci Meşrutiyet Devrinde Basın ve Siyaset, ed. Hakan Aydın, Palet Yayınları, Konya 2010, s. 97. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 230 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm rayla anlaşarak ilk dönenlerden birisi o olmuştur. Bu yüzden ihtilalci ekiple arası açılmıştır. Abdülhamid hal’ edildikten hemen sonra padişaha yakın kimselerle birlikte Haziran 1909’da Rodos’a sürülenler arasında Mizancı Murat da yer almıştır.15 Daha sonra İslâm Birliği düşüncesini güçlendirmiştir. Ona göre, Asya ve Afrika’daki Müslüman ülkelerin dini temsilcileri bir Yüce Meclis oluşturup, İslam dünyasında halifenin liderliğini sağlamalıdır. Müslümanlar, ekonomik yönden güçlenmelidir. Zira, Müslüman ülkelerle, ticaret yoluyla birlik sağlanabilecektir. Abdülhamid’den sonra, 1911 yılında yayınladığı Tatlı Emeller, Acı Hakikatlar kitabında; halife seçmek için, işgal altında bulunan topraklardaki Müslümanlardan daimî olarak dokuz üyeli bir heyet kurulmasını teklif etmiştir. “Türkleşmek, İslamlaşmak ve Muasırlaşmak” adlı eseri ile bir yönüyle İslâmcı tavır alan Ziya Gökalp’in en keskin yanı Abdülhamid aleyhtarlığıdır. Bu arada Almanlarla irtibatın geliştiği sıralar, İttihad-ı İslâm ve Almanya (1913) kitabını yayımlayan Celal Nuri üzerinde aynı anlamda durmaya gerek yoktur. Filibeli Şehbenderzâde Ahmed Hilmi (1865-1914), Libya’da Sünusi Tarikatı ve diğer Müslümanlar arasında, uzun yıllar geçirmiş biridir. “İttihad-ı İslam” adında, 4 Aralık 1908 ve 23 Nisan 1909 tarihleri arasında on sekiz sayı İslamcı, İslâm Birliği çizgisinde haftalık, Türkçe bir gazete çıkarmıştır. İslamcılık’tan anladığı, bütün Müslümanları bir araya toplamak değil, “İslam toplumu yerine, İttihat ve Terakki ruhuna uygun olarak sosyal Pan-İslamizm”i hayata geçirmektir. Filibeli Hilmi de Efgānî gibi, tüm Müslüman ülkelerin bağımsızlığını destekler. Bağımsız olan Müslüman ülkeler, aynı amaçlar doğrultusunda buluşmalıdır. Osmanlı Devleti’ni, içinde bulunduğu güç durumdan kurtaracak, bağımsızlığını koruyacak tek yol, Müslümanların birliğidir. Bölünme bir felakete yol açabilir. Müslümanların temsilcisi olan Osmanlı Devleti’nin devamı için İttihad-ı İslam, bir çaredir. Said Halim Paşa (1863-1921), İttihat ve Terakki içerisindeki İslamcı kesimin en önemli şahsiyetidir. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın torunu, Halim Paşa’nın oğludur. Yurt dışındayken Jön Türk çevresine aktif olarak katılan 15 İrtem, a.g.e., s. 91. Caner ARABACI 231 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sait Halim Paşa, 1908’den sonra İstanbul’a dönmüş, 1912’de İttihat ve Terakki Komitesi’nin genel sekreteri, 1913’de Hariciye Nâzırı, ardından Sadrazam olmuştur. İslamlaşmak adlı kitabı yazan paşa, İslam’a yönelmenin kurtuluş olacağının altını çizmiştir. Said Halim Paşa’ya göre, Müslümanlar, Halifelik etrafında bir araya gelmelidir. Müslümanlar, din birliğinde başarılı olmalı, şimdiki gibi hürriyetin esiri olmamalıdır. Ona göre, dinde cehalet, inançtaki yetersizlik, İttihad-ı İslam’ın önündeki en önemli engeldir. Fakat artık onun bu fikirleri savunduğu dönemlerde Abdülhamid, siyasi bir mevta haline getirilmiş, atıldığı köşesinde ölümü bekleyen biri durumundadır. Fikir ve siyaset adamlarından M. Şemseddin Günaltay (1883 Erzincan-1961), Muhafazakâr ve dindar bir çevrede büyümüştür. Yurt içi ve dışı eğitimle, kendini iyi yetiştiren Günaltay, 1914’te Darü’l-Fünûn Edebiyat Fakültesinde Türk Tarihi ve İslâm Kavimleri müderrisi olarak dersler vermiştir. İlahiyat Fakültesi dekanlığı yapmıştır. 1915’de İttihat ve Terakki Fırkası’ndan Mebus seçilmiştir. Cumhuriyet devrinde CHP’nin önde gelen politikacılarından biri olmuştur. Başbakanlık ve senatörlük gibi görevler üstlenmiştir. İslâmcılığı benimsemiştir. Ona göre İslam, ilerlemeye engel değildir. İslâmiyetin baki olabilmesi için Müslümanlar uyanmalı, birleşmeli, hilafet makamı etrafında ahenkli bir kitle oluşturulmalı, asr-ı saadete dönülmelidir.16 En fazla önemsediği, fikirlerini benimsediği kişi, Cemaleddin Efgānî’dir. Kendisini Efgānî’nin öğrencisi olarak vasıflandırır. Ona göre, İslam ülkelerinin durumunu en iyi tahlil eden, doğru çözümler bulan kişi Efgānî’dir. Bediüzzaman Said-i Nursî, 1907’de Van, Bitlis, Siirt, Mardin, Erzurum üstünden dolaşarak İstanbul’a gelmiştir. Medreseden yetişme bu zat, memleketinde medrese açtırarak halkı aydınlatmayı düşünmekte, maksadını yüksek makamlara anlatmak istemektedir. Fakat İstanbul’da “mahalli kıyafetiyle, şalıyla dolaşırken herkesin dikkatini üstüne celb eylemiştir”. Bu durumdaki başvuruları, “kıyafeti, hali, tavrı, lisanı cinnetine hamledilerek birkaç defa tevkif edilmiştir”. Üsküdar’da Toptaşı tımarhanesine konulmuş fakat daha sonra serbest bırakılmıştır. Divan-ı Harpte sorgulanan Said-i Nursî’ye Zaptiye Nâzırı Şefik Paşa, kendisine padişahın bir kuruş maaş 16 Küçük Sevil, a.g.t., s. 57. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 232 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm bağladığını, sonra bunu yirmi, otuz lira yapacağını haber vermiştir. O, “devlete intisab hizmet içindir, maaş kapmak için değildir” diyerek bu teklifi reddetmiştir. Nursî, nasihat ve eğitim alanında hizmet vermek istediğini belirtmiştir. “Siz maarifi tehir, maaşı tacil ediyorsunuz! Ne kaide iledir ki benim şahsi menfaatimi milletin umumi menfaatine tercih ediyorsunuz?” diye mevcut tavrı sorgulamıştır.17 Daha sonra, baştan indirilen sultanın “Zabtiye nâzırı ile bana verdiği maaş ve ihsan-ı şahanesini kabul etmedim, reddettim. Hata ettim. O şefkatli sultana boyun eğmedim. Şahsî menfaatımı terk ettim” açıklamasını yapacaktır.18 Said Nursî, hacim olarak küçük bir eser olan Divan-ı Harb-i Örfi kitabında, otuzdan fazla yerde, “istibdat”, “müstebit” kelimesini kullanır. “Muhammed’in yolundan” gitmek isteyen, “milliyetini yalnız İslâm” bilen, “şeriat”, İslâm Birliği isteyen bir yazar olarak “istibdad” diye adlandırdığı Abdülhamid yönetimine şiddetle karşıdır. Abdülhamid yönetimini; o baştan indirildikten sonra da “Dünya için din feda olunmaz. Gebermiş istibdatı muhafaza için, vaktiyle mesail-i şeriat rüşvet verilirdi” diye eleştirir. Said Nursî, meşrutiyet yönetimi gelsin, Abdülhamid devri sona ersin diye çalışmıştır. Anlattığına göre, doğu aşiretlerine, İkinci Meşrutiyetin ilan edildiği günler “elli altmış telgraf”ı kendisi, “sadaret vasıtasıyla” çekmiştir. İstanbul’da Ayasofya’da, Bayezit’te, Fatih, Süleymaniye’de “umum ulema ve talebeye müteaddit nutuklar” vermiş, “mütehakkimane istibdadın, şeriatla bir münasebeti olmadığını” anlatmıştır.19 İstanbul’da yirmi bine yakın, hamal vb. işler yapan, particiler tarafından yönlendirilen hemşerilerine, umum yerleri kahveleri gezerek meşrutiyeti yani; “İstibdadın, zulüm ve tahakküm, meşrutiyetin adalet ve şeriat” olduğunu anlatmıştır.20 Kargaşa günleri, büyük toplantılar yapmıştır. “Bayezit’de talebenin içtimaında ve Ayasofya mevlidinde ve Ferah Tiyatrosu’ndaki heyecana yetiştim. Bir dere17 İrtem, a.g.e., s. 215-217. 18 Bediüzzaman Said Nursi, İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi Veya Divan-ı Harb-i Örfi, Rnk Neşriyat, İstanbul 2014, s. 28. 19 A.g.e., s. 14. 20 A.g.e., s. 15. Caner ARABACI 233 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm ce heyecanı teskin ettim. Yoksa bir fırtına daha olacaktı” demiştir.21 Askerlerin bazı cemiyetlere girip politikaya karıştıklarını görünce bunun önüne geçmek için gazetelerde yazılar yazmıştır. 31 Mart günündeki “dehşetli hareketi, iki üç dakika uzaktan temaşa” etmiş ve isyancı gurubun taleplerini dinlemiştir. İtaatin bozulduğunu, nasihatin etkisiz hale geldiğini ve işlerin kötüye gideceğini anlayan Said Nursi, üç dakikadan sonra çekilip, Bakırköy’e gitmiştir. Nursî’nin maksadı, kendisini tanıyan hemşerilerinin, olaya karışmayıp çekilmesini sağlamaktı. Gazetelerde, askerlere hitaben subaylarınıza itaat edin, “şeriat istiyorsunuz, fakat itaatsizlikle şeriata muhalefet ediyorsunuz” diye yazılar yayınlamıştır. Harbiye Nezaretindeki askerler için, cuma günü ulema ile birlikte gitmiş ve gayet etkili nutuklarla, “sekiz tabur askeri itaata” getirmiştir.22 Yalnız meşrutiyet, beklentisini karşılamamıştır. Büyü, kısa sürede bozulmuştur. Said Nursî, Abdülhamid sonrasında “siyasetin dinsizliğe alet” edildiğini fark etmiştir. “Şimdiki hafiyeler eskisinden beterdir”23 noktasına gelen Nursî, “Yeni, gizli ve dinsiz bir istibdat, pis eliyle” o mübarek meşrutiyet ve hürriyeti lekelemesin demiştir.24 Artık “istibdadı” İttihat ve Terakki temsil etmektedir. İstibdat, meşrutiyet elbisesi giyip o ismi kullansa da, “rast gelsem sille vuracağım” demiştir. İttihat ve Terakki adını lekeleyen, “şube-i müstebidaneye muhalefet ettim”25 diyen Nursî için meşrutiyet, bir partinin baskı rejiminden ibaret hale gelmiştir. Öyleyse, “ifsâdât üzerine müesses olan ism-i meşrutiyet fâsittir” hükmüne varmıştır.26 Yapılanın, Abdülhamid’den hürriyeti kurtarmak değil, “belki hafif ve az istibdadı, şiddetli ve kesretli yapmak” olduğunu görmüştür.27 Ama artık iş işten geçmiştir. Nursi, bir ömrü, ömürleri kaplayacak istibdatlar ve tek parti zulümleri yaşayacaktır. 21 A.g.e., s. 18-19. 22 A.g.e., s. 24-25. 23 A.g.e., s. 13. 24 A.g.e., s. 17. 25 A.g.e., s. 31. 26 A.g.e., s. 33. 27 A.g.e., s. 40-41. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 234 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Elmalılı Ahmet Hamdi, (1878-1942), Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsiri ile tanınan son devrin din âlimlerindendir. “İnandığına kuvvetle bağlanır ve kimse onu fikrinden çeviremez” birisidir.28 “Elmalılı Küçük Hamdi”, Şeyhülislâm Mustafa Sabri, Adanalı Hayret Efendi gibi ulemadan tanınmış kimselerle birlikte İttihat ve Terakki’ye üye olmuştur.29 Âlim aynı zamanda hattat, şair, musikişinas da olan Elmalılı Hamdi, devrinin din bilginleri gibi hem İslâmcı hem Abdülhamid karşıtıdır. Ülkeyi, “çağdaş ilim ve medeniyet seviyesine çıkaracağı” ümidiyle meşrutiyet idaresini hararetle savunan birisidir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üyeliği yanında II. Meşrutiyet’in ilk meclisine Antalya milletvekili olarak girmiştir. Bu sıralar fetva emini Nuri Efendi, II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesine rıza göstermeyerek fetva vermemiştir. Fetva eminini, hal fetvası müsveddesini bizzat yazarak ikna eden Elmalılı Ahmet Hamdi olmuştur.30 Devrinin “içtihat ehliyetine haiz” âlimlerinden biri olan Elmalılı, tasavvuf, hikmet, mantık ile de ilgilenmiş birisidir. İttihat irtibatı, sadece cumhuriyet başlarında işine yaramıştır. Zira, cumhuriyetin ilanından sonra İstiklal mahkemesi tarafından gıyabında idama mahkûm edilmiştir. Çalıştığı kurumlar kapatıldığı için işsiz ve fakru zaruret içindedir. İdam mahkûmu olarak İstanbul’daki evinden alınıp Ankara’ya getirilerek kırk gün tutuklu kalmıştır. Suçu, Millî Mücadele döneminde İstanbul hükümetlerinde görev yapmasıdır. Mahkeme, İttihatçılığından dolayı suçsuz bularak İstanbul’a dönmesine izin vermiştir. Elmalılı, uzun süre camiye çıkma dışında evinde kapalı kalmıştır.311926’dan itibaren Diyanet İşlerinin isteği ile Kur’an tefsirini yazan bu âlimin hayatı da Osmanlı son devri bilginlerinin dramının şahidi durumundadır. Babanzade Ahmet Naim (1872-1934), Arapça, Farsça, Fransızcayı çok iyi bilen, çokça telif ve çeviri esere sahip âlim bir zâttır. “İslâm birliği ve kardeşliği konusunda çok titiz ve dikkatli olup bu birliğe zarar verme ihti28 Mahir İz, Yılların İzi, Kitabevi yayını, İstanbul 1990, s. 358. 29 A.g.e., s. 38. 30 Yusuf Şevki Yavuz, “Elmalılı Muhammed Hamdi”, DİA, C. XI, İstanbul 1995, s. 57-62. 31 A.g.e., s. 58. Caner ARABACI 235 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm mali bulunan her harekete karşı çıkmıştır.”32 Fatih Türbedarı Ahmet Amiş Efendi kayınpederi ve şeyhidir.33 Devrin birçok saygın, ünlü şahsiyeti gibi Babanzade Ahmet Naim de başlangıçta İttihat ve Terakki’ye girmiştir.34 Mahir İz, Abdülhamid idaresine karşı olan hürriyetçi ulemadan Hoca Kadri Efendi, Küçük Hamdi Efendi, Babanzade Naîm, Akif ve arkadaşları için şu tespiti yapar: “Hep istibdat idaresinden müşteki idiler; fakat Meşrutiyet’in ilanından daha bir sene geçmeden hep birden nâdim oldular, tövbe ettiler. En geç kalan filozof Rıza Tevfik Bey idi ki, o da nedametini ‘Abdülhamîdin Ruhâniyetinden İstimdad’ diye yazdığı manzume ile ilan etmiştir.”35 Manastırlı İsmail Hakkı, Meşrutiyetten önce din âlimlerinin “Ulema-yı Sitte” dedikleri altı otoriteden biridir. Abdülhamid yönetimi karşıtlarındandır. Ayasofya’da kürsüden inerken düşmüş, ayağı kırılmıştır. Meslektaşları ve muhalifleri, bu olayı, “İttihatçılara boyun eğdiği için Allah camide dersini verdi” diye değerlendirmişlerdir.36 Mehmet Âkif, sadece şair birisi değildir. İslamcılık düşüncesini Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad’da şekillendirip, geniş kitlelere ulaştırmış bir düşünür, bir eylem adamıdır. Abdülhamid karşıtlığı, ilk çocukluk ve gençlik dönemini kapsamaktadır. Çünkü Abdülhamid karşıtlığını, Fatih Merkez Rüştiyesi’nde Türkçe derslerine giren Hoca Kadri Efendi’den (Hoca Mehmet Kadri Nâsıh, 1855-1918) öğrenmiştir. Jön Türklerin “ulema takımının en dikkate değer simalarından” biri olan Hoca Kadri Efendi, 1889’da Fatih Merkez Rüştiyesi’nden mezun olan Âkif üzerinde etkili olmuştur. O, Âkif’in, “çok sevdiği ve ismen zikrettiği” hocasıdır.37 Âkif, Meşrutiyet öncesinde Abdülhamid aleyhtarı çevre içindedir. Çok etkilendiği babası da Abdülhamid’i sevmemektedir. Eğitim dönemindeki mevcut atmosferle birlikte dostlarından da etkilemiştir. Onlardan birisi Hüseyin Kâzım’dır. Âkif, 32 İsmail L. Çakan, “Babanzade Ahmet Naim”, DİA, C. IV, İstanbul 1991, s. 375-376. 33 İz, a.g.e, s. 161. 34 A.g.e., s. 38-39. 35 A.g.e., s. 176. 36 A.g.e., s. 254. 37 Ali Birinci, “Mehmet Âkif ’in Tahsil Hayatından Bir İsim: Hoca Mehmet Kadri Nâsıh Efendi”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2008, s. 18-19. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 236 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Hüseyin Kâzım’dan, Trabzon valiliği yapan babası Kadri Efendi ile ilgili Oflu Mandal Hoca olayını dinlemiştir. Bunu Âkif, Asım içinde şiirleştirerek nakleder. O münasebetle, devrin devlet başkanı Abdülhamid için, “zâlim”, “korkak”, “kabahatli” gibi ifadeleri kullanır. Âkif’in II. Abdülhamid ile ilgili görüşleri, temelde benzese de dönem dönem doz olarak şiddetlenir ya da hafifler. Âkif, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne, II. Meşrutiyet’in ilanından dört gün sonra katılmıştır. Dindar bir aile çevresinde yetişmiş, Baytar Mektebi’nde de pozitif düşünceyi öğrenmiştir. Cehalete, hurafeye, taassuba karşıdır. İslam Birliği düşüncesine sahiptir. Müslümanların birliğinden ve Avrupa taklitçiliğinden vazgeçilmesinden yanadır. İslam Birliği düşüncesini, zor zamanlarda bozgunu durdurmak için dile getirmiştir. Müslüman toplumların ayrılıkçılık fitnesinden kaçınmaları; hurafe, taassup, tembellik ve tefrikadan uzaklaşmaları gerektiği kanaatindedir. Âkif, İstibdad şiirinde, sadece Abdülhamid aleyhtarı görüşlerini değil devlet başkanının çevresini kuşatan insaf, merhamet yoksunu, ehliyetsiz insanların, halk gözündeki durumunu da tasvir etmiştir. Mithat Cemal’in anlattığına göre: “Âkif, Hamit’ten iğrenir.” Şair Eşref’i “Abdülhamid’e söven adam diye sever”. Abdülhamid aleyhtarlığında, Efgānî taraftarlığının da bir payı vardır. Yalnız bu durum hep böyle devam etmez. Mahir İz, ulemadan ve hürriyetçi kesimden Hoca Hayret Efendi ve arkadaşlarının Âkif dâhil, Abdülhamid aleyhtarı iken, Meşrutiyetin ilanının üstünden bir yıl geçmeden “hep birlikte” pişman olduklarını açıklamıştır. Âkif’in Süleymaniye Kürsüsünden seslendirdiği Abdürreşit İbrahim ağzından 28 Ağustos 1912 tarihini taşıyan şiiri, İz’i doğrular mahiyettedir. Âkif’in burada “dilli düdük” dediği, her taşın üstüne çıkıp nutuk çekenlerden Rıza Tevfik ve benzeri İttihatçıları iğnelemiştir. Meşrutiyet devrinde, Abdülhamid ile ilgili düşüncelerinde değişme başlamıştır. Gelenin gideni arattığı bir garip süreç yaşanmaktadır. Asım’da, Köse İmam ile Hocazâde (Âkif) konuşur. Semerci, gemici hikayelerini anlatır. Acemi semerci, “usta semercinin” yerini alınca eşeklerin belini yara etmiştir. Acemi kaptan gemiyi, kayaya bindirmiş, Akdeniz yerine Karadeniz’e götürmüştür. “Eski kaptan”dan kastedilenin Abdülhamid, “yeni kaptan”ın da İttihat ve Terakki ileri gelenleri olduğu bellidir. Âkif, Meşrutiyet döneminin Abdülhamid Caner ARABACI 237 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm devrinden hiç de iyi olmadığını görmüştür.38 Sonuç olarak, II. Abdülhamid devlet adamı ve aydın zümre irtibatı yönünden şanssız bir devlet başkanıdır. Halk desteği ve Yıldız istihbaratının varlığı, çok önemli bir rol oynamış olmakla beraber, aydın zümrenin yerini tutmamıştır. Devrinde açılan batı tipi eğitim kurumları; yerli, millî okumuş, elit zümre ihtiyacını karşılamak yerine dış etkilere açık, kendi devleti ile mücadeleye teşne tipleri üretmiştir. Dönemin okumuşlarının büyük ve etkin kısmının darbeci, batı meftunu, İslâm Medeniyeti ile kavgalı tipler olması, toprak kayıplarından daha menfi bir etki yapmıştır. Zira millete rehberlik yapacak kesimlerin, başkalarının safına geçmesi, kalıcı kayıpların öncüsü olmuştur. “Kaht-ı rical” dönemi, kafa ve yüreklerdeki yenilginin benimsendiği zamandır. İnsan unsurundaki çözülmenin yerini, hiç bir gelişme ve teknolojinin doldurması mümkün değildir. Bu çözülmeye, oluşturulan atmosferin etkisi altında kalarak, İslâmcı, İslâm birliği düşüncesine sahip kesimler de kapılmıştır. Abdülhamid onun için, bölücü, ayrılıkçı, terör örgütleri, Balkan komitecileri yanında kendi safında olması gerekenlerle de mücadeleye mecbur kalmıştır. Çok yönlü yıkıcı saldırıların olduğu bu dönemde, devleti ayakta tutmak için alınan tedbirleri, yönetim şeklini İslâmcılar da eleştirmiş, İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni, Abdülhamid’le mücadele ettiği için “Cemiyet-i mukaddese” olarak görmüşlerdir. Abdülhamid, dümenden indirilip devlet gemisi “acemi kaptanların” eline geçince, önceki dönemde eleştirilen ne varsa kat kat fazlası yaşanmaya başlamıştır. Aslında yıkılmak istenenin; Abdülhamid değil, onun şahsında Osmanlı Devleti olduğu anlaşılmıştır. Bu duruma ilk tepki gösterenler, İttihat ve Terakki Cemiyeti ile yolunu ayıran İslâmcılar olmuştur. Tek parti rejimi, basın sansürü, sürgünler, muhalif gazetecilerin öldürülmesi gibi hadiseler, “istibdat” yönetimini mumla aranır hale getirmiştir. Bu ortamlar yaşanıp önceki dönemle kıyaslanınca, Abdülhamid yönetimi tahassürle anılmıştır. Devranın hızı baş döndürücü olmuş, yıkımlar umulmadık düzeyde süratli yaşanmıştır. Medeniyetler kavgasında batı tarafı, diğerlerine hayat hakkı tanımaz olmuştur. Bu yüz38 Bkz. Caner Arabacı, “Âkif ve Abdülhamid İlişkisi”, 80 Yıl Sonra Mehmed Âkif Ersoy, ed. Enes Dağ, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2017. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 238 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm den iç çatışmayı, yenik tarafın ezikliğinin de bir sonucu olarak görmek gerekmektedir. Bundan sonra geriye dönük olumlu değerlendirme ve kıyasların yapılması, neticeyi değiştirmez. Mehmet Âkif başta olmak üzere, devletin yıkılışını derinlerinde hisseden aydınların bazı çabaları görülür. Yıldız istihbaratı yerine kurulan Teşkilat-ı Mahsusa emrinde, devlet gemisini batırmamak adına bazı çabalar gösterilir. Fakat bu çabalar, ülkeyi yıkım ve işgallerin neticesinde ortaya çıkan bir Kurtuluş Savaşı verme zorunluluğundan kurtarmaya yetmez. Peki Elmalılı Ahmet Hamdi, Babanzade Ahmet Naim, Bediüzzaman Said-i Nursî, Mehmet Âkif gibi İslâm Medeniyetini benimseme konusunda tereddüdü olmayanların, yıkım devrinde II. Abdülhamid’le birlikte hareket etmeleri, en azından ortak cephede yardımlaşmaları gerekmez miydi? Devlet, vatan, bayrak, din gibi değerlere bağlılıkta benzer olan, ortak hassasiyetlere sahip insanların niçin dayanışma göstermedikleri sorgulanmalıdır. Abdülhamid ile İslâmcı aydınlar; Hıristiyan Medeniyetinin saldırıları, sömürgeci Haçlı yayılmacılığı karşısında İttihad-ı İslâm düşüncesinde idiler. Varlığı korumak, gücü zayıflatmamak için, en azından birbiri ile mücadele etmemeleri gerektiğini biliyorlardı. Öyleyse sonraki dönem Enver Paşa, Mustafa Kemal ile vatan için dayanışma içine giren aydınlar, benzer bir irtibatı Abdülhamid döneminde niçin gösteremediler? Millî Mücadele’nin kazanılması için gösterilen çabalar sonuç verdi. Çünkü Haçlı saldırılarına karşı, Batıcısı, Osmanlıcısı, Milliyetçi-Türkçüsü, İslâmcısı; vatan söz konusu olunca omuz omuza verebildi. Birlik ve dayanışma, gücü büyüttü, başarıyı sağladı. İçinde Âkif’in de olduğu, İstiklâl Marşı’nı kabul eden Türkiye Büyük Millet Meclisi; farklılıkları, hizip kavgalarını, iç çatışmayı öne çıkarmadan vatan müdafaasında birleşebildi. Bu durum, geçmişteki yanlışın anlaşıldığını gösteren bir örnektir. Abdülhamid’e gösterilen İslâmcı muhalefetin, normalde haklı olduğu yönlerin ayrıca değerlendirilmesi gerekmektedir. Burada, “Abdülhamid yönetiminin, Abdülhamid aleyhtarlığının doğup gelişmesinde hiç mi payı yoktur?” diye sorulabilir. Âkif’in de içinde bulunduğu İslâmcılar, II. Abdülhamid’e, “istibdat, ittihad-ı İslâm, hilafet, meşrutiyet, hürriyet, din ve Caner ARABACI 239 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm yenileşme” konularında farklı düşünerek muhalif olmuşlardır. 1876 darbesi, ardından zamansız başlatılan Osmanlı-Rus Harbi, Sultan Abdülhamid’i, dışa karşı içeride bütünlüğü sağlamak üzere mesaisini, muhalif sesleri bastırmaya yöneltir. İdareyi disipline etme çabası, tepkileri büyütür. Sansür idaresi, 1864’ten itibaren devam etmektedir. Ona Yıldız istihbarat sistemi eklenmiştir. Devlet; hazineden maaş alan, Osmanlı nimetiyle gırtlaklarına kadar dolu ama ihanet içinde olanları tanımak, izlemek ister. Kendi devletini yıkmak, kendi padişahının canına kıymak karşılığı, yabancı devletten para alan devlet adamlarının varlığı korkunçtur. Daha kötüsü, paslaşması gerekenlerin, yüksek değerler adına dayanışamamalarıdır. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 240 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm KAYNAKÇA Aksel, Malik, İstanbul’un Ortası, Kapı Yayınları, İstanbul 2011. Arabacı, Caner, “Mehmet Âkif’in Mısır Hayatı Üzerine”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi Yayını, Ankara 2008, s. 38-51. ——, “İttihat ve Terakki Basını”, İkinci Meşrutiyet Devrinde Basın ve Siyaset, ed. Hakan Aydın, Palet Yayınları, Konya 2010, s. 73-171. ——, “Âkif ve Abdülhamid İlişkisi”, 80 Yıl Sonra Mehmed Âkif Ersoy, ed. Enes Dağ, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2017. Bediüzzaman Said Nursi, İki Mekteb-i Musibetin Şehadetnamesi Veya Divan-ı Harb-i Örfi, Rnk Neşriyat, İstanbul 2014. Birinci, Ali, “Mehmet Âkif’in Tahsil Hayatından Bir İsim: Hoca Mehmet Kadri Nâsıh Efendi”, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, TYB Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi yayını, Ankara 2008, s. 18-25. Cerrahoğlu, A. (Kerim Sadi), Bir İslâm Reformatörü Mehmet Âkif, İstanbul Matbaası 1964. Çakan, İsmail L., “Babanzade Ahmet Naim”, DİA, C. IV, İstanbul 1964, s. 375-376. Çitçi, Selahattin, “Namık Kemal’in Eserlerinde Rusya ve Ruslar”, Türkiyat Mecmuası, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü yayını, C. XXV/ Bahar, s. 29-56, İstanbul 2015. Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2002. Emil, Birol, Mizancı Murat Bey, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, Yayına Hazırlayan: Necmettin Türinay, TOBB yayını, Ankara 2011. Eşref Edip (Fergan), Mehmed Âkif Hayatı-Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Sebîlürreşad Neşriyatı, c. I, İstanbul 1381 h./1962. İrtem, Süleyman Kâni, Yıldız ve Jön Türkler-İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi, Yayına Hazırlayan: O. S. Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1999. İz, Mahir, Yılların İzi, Kitabevi yayını, İstanbul 1990. Karaer, Nihat, 2011, “Mehmet Akif ve Sultan II. Abdülhamid”, Selçuk Üniversitesi/ Caner ARABACI 241 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Seljuk University Edebiyat Fakültesi Dergisi/Journal of Faculty of Letters, sy. 26, s. 137-144. Kocabaş, Süleyman, Sultan II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Yayınları, İstanbul 1995. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1980. Kuntay, Mithat Cemal, Mehmet Akif Ersoy, Türkiye İş Bankası yayını, Ankara 1990. Küçük Sevı̇l, Hülya, İttihat ve Terakki Döneminde İslâmcılık Hareketi (1908-1914), yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2005. Okay, Orhan, Mehmed Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara 1998. Sâfi, İhsan, “Mehmet Âkif’in Hürriyet’e (İkinci Meşrutiyet’e) Bakışı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. XXX, 2003. s. 387-402. Sılay, Mehmet, Seyyâh-ı Beyâban Mehmet Akif (Mehmet Akif’in Seyahatları), Erguvan Yayınevi, İstanbul 2009. Tekin, Mustafa, 2011, Dönemin İslâmcılarının II. Abdülhamid’e Bakışı, Birey ve Toplum, C. I, sy. 1, Bahar 2011, s. 41-60. Topuz, Hıfzı, Vatanı Sattık Bir Pula-Namık Kemal’in Romanı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2013. Üyepazarcı, Erol ve Ahmet Ümit, “Sultan II. Abdülhamid’in Polisiye Roman Merakı”, Yıldız Saray Sohbetleri. Yıldız Teknik Üniversitesi Sultan II. Abdülhamid Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını, İstanbul 2016, s. 64-81. Yavuz, Yusuf Şevki, 1995, “Elmalılı Muhammed Hamdi”, DİA, C. XI, İstanbul, s. 57-62. II. Abdülhamid’e İslâmcı Muhalefet 242 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 243 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid Han Döneminde Osmanlı Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Dünyası 244 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm 245 Sultan II. Abdülhamid Dönemi Eğitim ve Ekonomi’ye Yeniden Bir Bakış Mehmet BULUT* Osmanlılar kurdukları ekonomik sistemle ülkenin her köşesindeki insanın ihtiyaçlarını yerinde karşılamayı ve herkesin “kimseye muhtaç olmadan kendi kendine yetecek düzeyde bir iş ve üretim ünitesiyle hayatını devam ettirmesini” temin edecek bir yapı ve sistem inşa etmişlerdi. Modern Batı’da XIX. yüzyılda ortaya çıkan makineleşme ve sanayileşme dönemine kadar da bu yapının Osmanlı insanının mutlu bir şekilde hayatını devam ettirmesini temin ettiği söylenebilir. Ancak özellikle Avrupa merkezli modern kapitalizmin merkez güçlerinin ekonomileri için başta hammadde temini, tedariki ve kontrolü olmak üzere aralarındaki rekabetin artması yanında başlangıçta tekstil ve demir-çelik hammaddesine dayalı rekabetin yüzyılın sonlarına doğru petrolün ucuz temini, tedariki ve kontrolüne evrilmesi ile bu güçlerin Osmanlı ülkesi üzerindeki planları II. Abdülhamid döneminde tüm yönleriyle belirgin hale gelmiştir. XIX. yüzyıl Osmanlı coğrafyası ve insanı için zor ve uzun bir yüzyıl olmuştur. Bunun en önemli nedeni Batı merkezli ortaya çıkan modern milliyetçilik ve kapitalist sanayileşmenin doğurduğu sosyal, ekonomik ve siyasî gelişmelerdir. Büyük güçler arasında ortaya çıkan rekabete belki de dünya üzerinde en uzun dönem direnen Osmanlı ülkesi olmuştu. Bu direnç Batılı güçlerin dünyaya açıldığı ve geliştirdikleri modern kapitalist yöntemlerle 245-261 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış Polİtİka - Kültür - Eğİtİm * Prof. Dr., İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, İşletme ve Yönetim Bilimleri Fakültesi, İktisat Bölümü. 246 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Asya, Afrika ve Amerika kıtalarını ve kaynaklarını kontrolleri altına almayı başarmalarına rağmen Osmanlılara bu anlamda bir üstünlük sağlayamamışlardı. Osmanlılar kurdukları güçlü ve tutarlı sitemleri ile üç kıtadaki insan ve topluluklarını belki de tarihte en uzun dönem barış ve huzur içinde bir arada yaşatmayı başarmışlardı. Ancak bu durum XIX. yüzyılda değişmeye ve Osmanlı coğrafyasında yaşayan nüfus dışarıdan özellikle de Batı’da ortaya çıkan gelişmelerden ciddi bir biçimde etkilenmeye başlamıştı. Bu etkileşim, Tanzimat ile birlikte XIX. yüzyılın ortalarından itibaren sistemde de ciddi değişikliklerle Osmanlı Devleti ve insanının gündemine geldi. Hiç şüphesiz bu değişiklikler yüzyılın ikinci yarısında hızlandı ve yüzyılın son çeyreğine girilirken Sultan II. Abdülhamid dönemine gelindiğinde belki de en çok eğitim ve ekonomi alanındaki değişimi gündeme getirdi. Sultan II. Abdülhamid’in ekonomi ve eğitim alanında gerçekleştirdiği atılımlar kimine göre başarı dolu hatta soraki dönemlerin Osmanlı bakiyesi topraklardaki başarının güçlü temellerini oluştururken bazılarına göre ise iflas eden, çözülen ve dağılan Osmanlı ülkesinin gidişatının tabii seyrine katkıdan başka bir etkisi olmamıştır. II. Abdülhamid en çok tartışılan devlet adamlarından biridir. Ülkemizde bazı kesimlere göre “Kızıl Sultan”, bazılarına göre ise “Ulu Hakan” dır. Oysa her insan ve her yönetici gibi onun da hataları olmasından daha tabii bir durum yoktur. Ancak varsa hataları gerçekleştirilen büyük başarıların görmezden gelinmesine sebep olmaması gerekir. Sultan II. Abdülhamid’in ebedi âleme göç ettiği 1918 yılından yüz yıl sonra artık her yönüyle doğru anlaşıması ve gelecek nesillere de doğru anlatıması için şartlar olgunlaşmıştır. Eğer hala varlıkları devam ediyorsa her iki taraf için de yeteri kadar O’nun dönemine soğukkanlı ve adil bir bütünlük içinde bakmak mümkündür. Genel itibariyle iktidarı döneminde aydın kesiminin muhalefetiyle karşılaşan ancak Osmanlı milleti tarafından bağrına basılan ve halkın dilinde “Sultan Hamid” olarak anılan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti’nin 34. padişahı olarak devletin zor zamanları olarak bılinen 1876-1909 yılları arasında 33 yıllık dönemde devleti yöneten kişi oldu. Osmanlı’yı dünyada kurulan en güçlü devletler kategorisinde değerlendirenler açısından Sultan Hamid ayrı zamanda “Son İmparator” idi. Müslümanlar ve Türk dünyası için ise taMEMMET BULUT 247 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm rihte kurdukları en uzun ömürlü devletin “Devlet-i Ali Osmani” nin köklü geleneğine yaslanarak çağın gereklerine göre yeniden yapılanmasında ve iddiasını sürdürmesinde en önemli rolü oynayan kişiydi. Hiç şüphesiz, Sultan II. Abdülhamid, 1909 yılında tahttan indirildiğinde Osmanlı Devleti dünyanın en güçlü ilk 5 devletinden biriydi. Sultan II. Abdülhamid, bunu sağlamak için hukuk ve diplomasiden siyasete, eğitimden ekonomiye kadar birçok alanda önemli adımlar attı ve yatırımlar gerçekleştirdi. Bununla birlikte, Sultan Abdülhamid 1876 yılında devletin başına geçmeden bir yıl önce, 1875 yılında devlet borçlarla ilgili önemli bir karar almış ve dış borçlarını hali hazırdaki faiz oranları ve önerilen şartlarla ödeyemeyeceğini ilan etmişti. Bu durum her ne kadar Avrupa ve Amerika’da da ilgili dönemde finansal ve mali kriz olsa da Osmanlıların ekonomik ve finansal açıdan özellikle de dış piyasalarla ilişkilerde bazı zorluklarla karşı karşıya olduklarını göstermektedir. Dolayısıyla başta ekonomi ve finans alanı olmak üzere uluslararası ilişkiler ve diplomasi alanında II. Abdülhamid Han’ı zor günler beklemekteydi. Bu çalışmada, genel olarak Sultan II. Abdülhamid’in eğitim ve ekonomi alanında gerçekleştirdiği yatırımlar ve ulaşılan sonuçlar üzerinde durulacaktır. Ekonomi Anakronizme düşmeden peşinen ifade etmekte yarar görülen bir kaç hususun altını çizmekte yarar vardır. Osmanlılar XVIII. ve XIX. yüzyılda Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’da yaşanan sanayileşme gibi bir gerçekliği tecrübe et/de/mediler. Son yıllardaki araştırmalar bunun ıskalanmış olmaktan ziyade bilinçli bir tercih olduğunu göstermektedir. Deyim yerindeyse, Batı tarzı sosyal maliyeti yüksek bir sanayileşme yolu yerine, insanı merkeze alan dünya görüşü çerçevesinde tabii, insani ve dengeli bir iktisadi ve sosyal gelişme yolunu izlemeyi tercih ettiler. Sermayenin belli ellerde temerküz etmesi ve belli bir sınıfın (burjuva) öncülüğünde büyük halk kitlelerinin emeğinin ve ülkenin temel kaynaklarının sömürülmesini temel alan bir sanayileşme sürecine dahil olmadılar. Tabiatıyla belli sınırları, hudutları gözeten ve önceliği insan olan bu tercih, Kuzey Batı Avrupa ile mukayese edildiğinde XIX. yüzyıldan itibaren iktisadi büyümede belli alanlarda belli bir oranda farklılaşma tezahürlerini beraberinde getirmiştir. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 248 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Batı Avrupa’da sanayi devrimi olarak adlandırılan süreçte el emeği yerine makinenin XVIII. yüzyılda tekstil ve XIX. yüzyılda da demir çelik üretimi alanında devreye girmesi ile Osmanlılar’ın bu alanlardaki gelişmelerde yukarıda üzerinde durulan (bilinçli!) tercihten öte bir de devletin karşılaştığı savaşların doğurduğu maliyetler ve sahip olunan kaynakların tahsisindeki zorunlu tercihler iki dünya arasında varsa ekonomik alandaki farklılaşmanın anlaşılmasını kolaylaştırabilir. Sultan II. Abdülhamid’in XIX. yüzyılın son çeyreğine girilirken iktidara geldiği (1876) dikkate alındığında o zamana kadar tekstil ve demirçelik sanayi alanında Batı ile Osmanlılar arasında belli bir düzeyde bir fark ortaya çıkmıştı. Sultan Hamid, bu açığı fark eden ve bununla ilgili başta demirçelik ve tekstil alanı olmak üzere ekonomik alanda önemli yatırımları hayata geçirme konusunda önemli bir kararlılık ortaya koyduğu ve bu yatırımları gerçekleştirdiği görülmektedir. Traktörün 1889’da icat edilmiş olması, ancak 1913’te ticari bir hüvviyete bürünmesi, otomobil sektöründe ilk seri üretime XIX. yüzyılın sonlarında başlanması, ilk çamaşır makinesinin 1908, elektrikli süpürgenin 1910, ilk buzdolabının 1914 ve televizyonunda 1930 larda üretildiği dikkate alındığında belli başlı makine ve sanayi ürünleri alanındaki önemli gelişmelerin Osmanlılar’ın son dönemlerinde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Öyle anlaşılıyor ki II. Abdülhamid dönemi de dahil XX. yüzyılda Türkiye’de geç kalınan sanayileşmeye ilişkin karar ve uygulamalar konusunda Osmanlıların sorumlulukları buradaki verilere bakıldığında tartışma konusu edilebilmekte ve sanki Osmanlılara biraz fazlaca haksızlık edildiği gibi bir sonuca ulaşılabilmektedir. Diğer taraftan dünyanın ilk denizaltısını 1719, dünyanın ilk arabalı vapuru olan Suhuleti 1871 yılında Osmanlılar’ın gerçekleştirdiğini de not etmekte yarar bulunmaktadır. II. Abdülhamid döneminde demiryolları İç Anadolu’nun tahıl yetiştirilen bölgelerine kadar girdi ve bu üretim alanları dünya pazarıyla buluşmuş oldu. Tahtta kaldığı 33 yıllık dönemde aşar vergisinden elde edilen kazanç %79’a yükselirken, Anadolu’dan yapılan tarım ihracatının değeri % 45 arttı.1 Bunlar nüfusta muhaceret, dönüşüm ve değişimlerin yaşandığı dönemde gerçekleşti. 1 Donald Quataert, D. Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş: 1881-1908, çev. Ş. Tekay, 1987, Ankara. MEMMET BULUT 249 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tablo 1. Osmanlı Devleti’nin Nüfusu, 1874-1914 (milyon) Tarih Balkanlar Anadolu Toplam 1874 14.8 9.4 29 1884 4.8 9.8 19 1890 6.3 1894 27 1897 5.6 11.4 29 1906 21 1914 1.9 12.5 21 Kaynak: Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Characteristics, Madison, Wisconsin, 1985, s.109-14 ile Vedat Eldem, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi şartları Hakkında Bir Tetkik, İstanbul, 1970. s. 52-53’ten derlenmiştir. XIX. yüzyıl Osmanlılar için zor yılların yaşandığı bir dönemdir. Yüzyılın başlarından II. Abdülhamid’in vefat ettiği yıl olan 1918 yılına kadar geçen 118 yılın 53 yılında harp durumuyla karşı karşıyaydılar. 93 Harbi olarak bilinen 1877-78’deki Osmanlı Rus savaşı özellikle Balkanlar, Kırım ve Kafkasya bölgesinden Anadolu’ya doğru ciddi düzeyde bir nüfus hareketi ve muhacerete sebep olmuştur. Nufustaki değişim dolayısıyla işçi sayısındaki azalmanın üretim üzerindeki etkisini tahmin etmek güç değildir. Osmanlılar bu gerçekliklere rağmen II. Abdülhamid döneminde ekonomide belli düzeyde istikrarlı bir üretim artışı gerçekleştirebilmişlerdir. Son yıllarda yapılan araştırmalar, Osmanlı ekonomisinin XIX. yüzyılın başlarından Sultan II. Abdülhamid döneminin sonlarına kadar neredeyse 10 kat büyüdüğünü göstermektedir. II. Abdülhamid döneminde milli gelir artışı yıllık ortalama %1,5′larda seyretmiştir ki, bu, o devir için Osmanlı Devleti’nin dünyada en hızlı büyüyen ülkeler içinde yer alması demektir. XIX. yüzyıldaki büyümede tarım, ticaret ve hizmet sektörlerinin önemi devam etmekle birlikte özellikle sanayileşmenin ve bu alanda da tekstil yanında en önemli alanlarından biri demir çelik yatırımları ve ulaşım alanındaki yatırımların belirleyici olduğu bilinmektedir. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 250 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Büyüme ve Sanayi Osmanlı Devleti’nin Kuzey Batı Avrupa’daki gibi bir sanayileşme sürecinden farklı bir yol izlediği bilinmektedir. Sultan II. Abdülhamid dönemi deyim yerindeyse gecikmiş sanayileşme hamlesinin devlet öncülüğünde başlatıldığı dönem olarak görünmektedir. Tekstil sanayi alanında Eyüp Defterdar fes ve yünlü kumaş fabrikası, fes ve melbusat-ı askeriye fabrikası, Darülaceze Hamidiye fes fabrikası, Bakırköy bez fabrikası, Bursa ipekli ve dokuma fabrikaları, İzmit (Kocaeli) pamuklu kumaş ve pamuk ipliği (Çulhane fabrikası) fabrikası, Edirne pamuklu kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, İzmir ipek-pamuk ve mensucat fabrikası, Adana askeri elbise fabrikası ve boya atölyesi, Rize keten bezi fabrikası, İstanbul Yedikule iplik fabrikası, Tarsus iplik fabrikası ve Bursa iplik fabrikaları kurulmuştur. Tablo 2. Yıllık Ortalama Büyüme Hızları (%) Dönem 1820-1914 Batı Avrupa ve ABD 1.3 Güney Avrupa 0.8 Osmanlı Devleti 0.6 Asya 0.2 Güney Kore 0.3 Hindistan 0.2 Çin -0.1 Kaynak: Şevket Pamuk, “Dünya’da ve Türkiye’de İktisadi Büyüme, 1820-2005”, Uluslarararası Ekonomi ve Dış Ticaret Politikaları Dergisi, 2007, ½, s.3-26’ da Tablo 1’den derlenmiştir. Anadolu dışındaki topraklarda Irak-Musul dokuma sanayii, Halep kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, Selanik kumaş ve pamuk ipliği fabrikası, Beyrut ipekli kumaş ve Trablus ipek fabrikaları kurulmuştur. Sultan Hamid tekstil dışında da önemli bir fabrikalaşma süreci başlatmıştır. Beykoz kâğıt fabrikası, Beyrut kâğıt fabrikası, Yıldız çini ve porselen fabrikası, Paşabahçe cam fabrikası, Çubuklu cam fabrikası, Küçükçekmece ve Beyrut kibrit fabrikaları, Beykoz kundura fabrikası, Diyarbakır deri ve MEMMET BULUT 251 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm kundura fabrikası, Musul deri ve kundura fabrikası, Beyrut deri ve kundura fabrikası, Selanik konserve fabrikası, Konya güherçile fabrikası, İstanbul Kireçburnu ile Selanik ve Beyrut’ta tuğla ve Kiremit fabrikaları kurulmuştur. Ulaşım XIX. yüzyıldaki sanayileşme sürecinde en önemli alan demiryolu yatırımları olmuştur. Osmanlı Devleti de bu sürece ilgili yüzyılın ikinci yarısında özellikle de Sultan Abdülhamid-i Sani döneminde katılmıştır. Üç kıtaya yayılan geniş Osmanlı ülkesindeki demiryolu yatırımları XIX. yüzyılın ortalarından itibaren başlatıldı. Avrupa ile Balkanlar, Asya ve Afrika kıtalarına da Anadolu ve Kuzey Afrika ve Batı Asya’ya (günümüzde Batılılar tarafından Ortadoğu olarak adlandırılan bölge) döşenen raylarla geniş Osmanlı coğrafyasının dünyanın üç kıtasıyla bağlanmasının temellerini Sultan II. Abdülhamid atmıştır. Osmanlı topraklarında ilk demir yolu yatırımları 1851 yılında İskenderiyeKahire (211 km) arasında imtiyaz sahibi olan İngilizler tarafından başlatıldı. Anadolu’da yapılacak ilk demir yolu olan İzmir-Aydın hattı için 1856’da İngiliz Ottoman Railway Company (ORC) firmasına imtiyaz verildi. Osmanlı Balkan coğrafyasındaki ilk demiryolu yatırımları da 1860 yılında Köstence-Çernevo’da demiryolu hattının yapımıyla başlandı. Osmanlı’da demir yolu ağırlıklı olarak II. Abdülhamid döneminde yapılmıştır. 1881’de 1780 km olan demir yolu uzunluğu 1907-1908 dönemine kadar 5883 km’yi bularak Abdülhamid’in hükümdarlığı boyunca üç misli bir artış göstermiştir. Osmanlı Devleti, 1854-1922 döneminde başlıca 9 demiryolu hattı inşa etmiştir. Bunlar sırasıyla, Rumeli Demiryolları (2383 km), Anadolu Demiryolları (2424 km), İzmir-Kasaba (695 km), İzmir-Aydın (610 km), Şam-Hama (498 km), Yafa-Kudüs (86 km), Bursa-Mudanya (42 km), Ankara-Yahşihan (80 km) olmak üzere Osmanlı döneminde toplam 8.619 km demiryolu inşaa edilmiştir. Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırlarındaki ilk demiryolu 1860 yılında bir İngiliz şirketi tarafından kurulan İzmir-Aydın hattının bir bölümüdür. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 252 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sonra sırasıyla; 1865’te İzmir-Kasaba, 1869-1877 yılları arasında Şark Demiryolları (Rumeli hattı) döşendi. Daha sonra 1872’de Anadolu-Bağdat ve Cenup demir yolları, 1874’de Mudanya-Bursa, 1899’da Horasan-Sarıkamış ve Sarıkamış-sınır hatları döşendi. Osmanlı döneminde inşa edilen demir yollarından Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde 4112 km kalmıştır. İstanbul’un Avrupa’ya demiryolu bağlantısı 1888’de Sultan Hamid döneminde tamamlandı. Şark Ekspresi (Orient Express) İstanbul’a geldi. İstanbul-Viyana seferleri başlatıldı. 1890 yılında Sirkeci garı açıldı. 1892’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattının işletmeye açılması sağlandı ve 1893–1896 İstanbul-Selanik demiryolu hattının yapımı gerçekleştirildi. 1893’te Haydarpaşa-İzmit hattı Adapazarı-Eskişehir-Polatlı üzerinden Ankara’ya kadar uzatma çalışmaları tamamlandı. 1894 yılında Selanik-Manastır demiryolu hattı tamamamlandı. 1894’te Anadolu Osmanlı Şimendifer Kumpanyası tarafından Eskişehir Kütahya hattı hizmete açıldı. 1896’da Eskişehir-Konya hattı tamamlandı. İstanbul-Konya arası 2 güne indi. Sultan Abdülhamid, 1900 yılında Şam-Medine ve Basra-Kudüs hatlarını içeren “Hicaz Demiryolları” olarak bilinen ve İstanbul ile Kutsal Topraklar (Mekke-i Mükerreme, Medine-i Münevvere ve Kudüs-ü Şerif) arasındaki ulaşımı ve etkileşimi güçlendirmek, hacıların güvenli bir şekilde hacca gidip gelmesini temin etmek, bölgeler arasındaki kültürel, ticari ve ekonomik ilişkileri güçlendirmek, bölgelere taşınacak askerlerin ulaşımını kolaylaşmak, kısacası geniş Osmanlı coğrafyasının imar ve irfanını yükseltmek üzere meşhur Hicaz demir yolunun inşa sürecini başlattı. 1900 yılında yapımına başlanan ve 1908 yılında Şam-Medine arasındaki kısmı tamamlanarak Sultan II. Abdülhamid döneminde resmen hizmete giren Hicaz demiryolu 1464 km’den oluşmaktaydı. Bu demiryolu Hicaz’ın Osmanlılar’ın elinden çıktığı 1919 yılına kadar toplamda 1900 kilometreye ulaşmıştır. Dış Borçlar Meselesi Osmanlılar 19. yüzyılın ortalarına kadar dış borca başvurmadılar. İlk dış borcu 1854 yılında aldılar. Dış borçları iki döneme ayırmak mümkündür. MEMMET BULUT 253 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Sultan II. Abdülhamid öncesi ve O’nun tahta çıktığı 1876 sonrası dönemdeki dış borçlar meselesi. 1854-1875 dönemine kadarki dönemde alınan dış borçların maliyeti ve bu borçların ne kadar verimli yatırımlarda kullanılmış olduğu ile 1876-1909 dönemini kapsayan Sultan II. Abdülhamid dönemi arasındaki fark üzerinde önemle durulması ve analiz edilmesi gerekir. Şurası açıktır ki Sultan Abdülhahamid’in tahta çıktığı dönemden sonrası için dış borçlarla ilgili alınan kararlar ve borç verenlerle Osmanlı devleti arasındaki müzakereler ve bunların sonuçları içeriden ve yerli bir analitik yaklaşımla değerlendirildiğinde iki dönem arasında önemli farklar olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle de alınan borçların maliyeti ve borçlardan ele geçen sermayenin kullanıldığı alanlar ve yapılan yatırımlar dikkate alındığında Sultan Abdülhamid dönemindeki durumun çok daha tutarlı ve sağlıklı bir borç yönetim dönemi olduğu ifade edilebilir. Finans kapitalizminin ilk önemli krizi Mayıs 1873’te Avrupa’da ortaya çıktı. Bu mali ve finansal kriz Amerika’yı da etkiledi ve Newyork borsasında sert düşüşlere ve önemli kayıplara neden oldu.2 Bu mali ve finansal kriz dünyada etkili olurken Osmanlıları etkilememesi düşünülemezdi. Dolayısıyla genelde 1875 yılında adeta Osmanlıların borçlarını ödeyemez durumda oldukları şeklindeki yaklaşım yerine bu krizi de bahane ederek Osmanlı yönetim elitinin borçları yeniden yapılandırma ve o zamana kadar yüksek düzeyde seyreden borçlanma maliyetini daha makul düzeylere çekme stratejisini devreye soktuklarını düşünmek daha tutarlı bir yaklaşım gibi görünmektedir. Sultan II. Abdülhamid dönemi politikalarının en belirgin özelliği, dünyadaki gelişmeleri ve dengeleri yakından takip ederek zamanında ülke lehine olacak ekonomik ve siyasi politikaları devreye sokmak olmuştur. II. Abdülhamid dönemine ait önemli tartışma konularından biri de Düyûn-ı Umumiye (Genel Borçlar) idaresinin 1881 yılında kurulmuş olmasıdır. 1881 Aralık’ında Muharrem Kararnamesi ile kurulan ve ertesi yıl çalışmalarına başlayan Düyûn-ı Umumiye İdaresi, Osmanlı Devleti’nin temsilcilerinin de yer alacağı, ödenmesinde güçlük çekilen borçların yerli inisiyatifle 2 J.K. Galbraith, A Short History of Financial Euphoria, New York 1990, s. 53-69. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 254 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm tasfiyesini teminen kurulduğu söylenebilir. O günkü şartlar çerçevesinde bakıldığında, bu yapının Osmanlı bütçesinin tanzimi ve disipline edilmesine ve maliyenin rasyonelleşmesine katkıda bulunduğu görülmektedir. Borçların en yüksek olduğu dönemde, Düyûn-ı Umumiye idaresinin kurulduğu yıl olan 1881 yılında toplam borçların bütçeye oranı % 51 düzeyinde olduğu görülmektedir. “Alacaklılar bu kararnâme ile alacaklarının ödenmesini garanti altına almış oluyorlardı. Osmanlı hükümeti de borçlardan % 54’e varan bir indirim elde etmişti. Ayrıca faiz hadleri %9’lardan %1’e kadar düşürülmüştü. En önemlisi, Bâbıâli bu kararnâme ile Avrupa devletlerinin muhtemel müdahalesini önleyebilmişti.”3 Görüldüğü üzere Düyûn-ı Umumiye idaresi ile Osmanlı Devleti borçlarını yeniden yapılandırmış ve borçlarda hem yekün ve hem de borçlanma maliyeti anlamında önemli avantajlar elde etmiştir. Düyun-u Umumiye İdaresi, kurulduktan sonra Osmanlıların dışarıdan aldıkları borç miktarı artmamış, tersine azalmıştır. Bu idare sayesinde birikmiş olan dış borçlar büyük ölçüde kapatılmış, buna rağmen yeni borç alma oranı, ödenen miktarın daima altında kalmıştır. XIX. yüzyıl dünya ticaretinde önceki hiçbir yüzyılla kıyaslanamayacak düzeyde bir artış ortaya çıkmış ve yüzyılın başından sonuna dış ticarette 25 kat artış ortaya çıkmıştır. Şüphesiz bu gelişmede politik ekonomideki değişim ile ulaşım altyapısında buharlı gemiler ile demiryollarının devreye girmesi en önemli iki etkeni oluşturmuştur. Ön yargılı yaklaşımların göz ardı edilip tutarlı bir bütünlük içinde meseye bakıldığında Osmanlıların da bu gelişmelerden olumlu etkilendikleri ve dünya ticaretindeki paylarını arttırma ve dünya piyasalarıyla bütünleşme konusunda önemli adımlar attıkları görülecektir. Avrupa’daki durgunluğa rağmen 1887-1899 döneminde ihracatın yıllık artışı ortalama % 1.2 düzeyinde gerçekleşmiştir.4 Osmanlı dış ticareti, II. Abdülhamid’in iktidardan ayrıldığı dönemde ihracat ithalattan daha yüksek gerçekleşmiş ve dış ticaret fazlası verilmiştir. 3 Cevdet Küçük ve Tevfik Ertüzün, “Düyûn-ı Umumiyye”, DİA, C. X, İstanbul 1994. 4 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Ankara 1984, s. 27. MEMMET BULUT 255 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PoLİTİKA - Kültür - Eğİtİm Table 3. Osmanlı Devleti’nde Fert Başına düşen milli gelir, 1913 (Dolar ve Pound) ABD Doları ($) İngiliz Pound (£) Eldem (1994) $1.062 £8,85 Maddison (1998; 2000) $1.213 £10 Pamuk (2006) $1.308 £10,9 Broadberry and Klein (2012) $1.407 £12,8 Kaynak: Eldem, Vedat, (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları hakkında bir tetkik, Ankara; Maddison, Angus (1983), A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing Countries, 1700-1980, The Journal of Economic History, 43/1, s. 27-41; Maddison, Angus (2000), The World Economy: A Millennial Perspective/ Historical Statistics, OECD Yayınları; Pamuk, Sevket (2006), Estimating Economic Growth in the Middle East since 1820, The Journal of Economic History, 66/ 3, s. 809-828; Broadberry, S., Klein, A. (2012), Aggregate and per capita GDP in Europe, 1870−2000: Continental, regional and national data with changing boundaries, Scandinavian Economic History Review, 60/1, s. 79−107’den derlenmiştir. Osmanlı Devleti’nin özellikle II. Abdülhamid Han döneminde ekonomide (tarım,sanayi, hizmetler, dış ticaret, ulaşım, vs) önemli başarılar kazandığı ve dünyada en hızlı büyüyen ekonomilerin ilk 10 unda yer aldığı söylenebilir. Tabiatıyla bu konularda daha son söz şöylenmiş değildir. Daha açık ifadeyle genel olarak Osmanlı Devleti’nin ekonomik büyüme alanında modern zmanlarda ortaya koyduğu performans ve özelde II. Abdülhamid dönemine ilişkin büyüme üzerinde daha derinlikşi çalışmalara ihtiyaç bulunmaktadır. Tablo 2’deki verilerden de anlaşıldığı üzere 1820 ile 1914 döneminde Osmanlı Devleti Doğu’ya göre daha yüksek Batı’ya göre daha düşük düzeyde bir ekonomik büyüme performansı ortaya koymuştur. Bunun Osmanlıların yüzyıllara dayanan dengeyi bozmadan istikrar içinde doğal büyümelerine devam ettikleri şeklinde anlaşıması gerekir. Bunun alternatifi modern batı kapitalizminin insan emeğini sömüren ve insanı bir mal ve meta haline getiren materyalist anlayışın doğuracağı sosyal maliyet ve dengesizlikleri göze almak olurdu ki Osmanlı aklı ve aklı bunu içselleştirip kabul etmemiş görünmektedir. Bu da son derece doğaldır. Çünkü Osmanlı dünyası ve medeniyetinin dayandığı değerler sistemi ve dünya tasavvuru modern kapitalist batı medeniyet tasavvurundan temelden farklıdır. Sultan II. Abdülhamİd Dönemİ Eğİtİm ve Ekonomİ’ye Yenİden Bİr Bakış 256 Sultan II. AbdülhamİD Dönemİ / SİYASET - İktİSAT - Dış PolİTİKA - Kültür - Eğİtİm Tablo 3’teki verilere bakıldığında araştırmacıların Osmanlı Devleti’nde 1913 yılına ilişkin fert başına düşen milli gelir konusunda ulaştıkları sonuçlarda yüzde kırklara yaklaşan bir fark dikkat çekicidir. Bu da bu alanda daha ne kadar önemli ve derinlikli çalışmalara ihtiyaç olduğunu göztermektedir. Bu noktada İngiltere’nin aynı dönemlerdeki fert başına düşen gelirinin 4500-5000 ABD doları civarında olduğunu belirtmekte yarar bulunmaktadır. Bu da Boadbery ve Klein’in (2012) hesaplamalarından hareket edildiğinde Osmanlı Devleti ile dünyanın sanayi gücü olşan güneş batmayan İmaparatorluk arasındaki fert başına düşen gelir farkının 3 kat civarı olduğu görülecektir. 18.yüzyılda başlayan ve iki yüzyılı kapsayan sanayileşme ve büyüme yarışında en gelişmiş Batı Avrupa ülkesinin Osmanlı ülkesiyle fert başına düşen gelir farkının 3 kat düzeyinde bulunması ayrıca derin tetkik ve tahlile muhtaçtır. Ancak özellikle II. Abdülhamid dönemindeki iktisadi büyüme hamlesi ve başarısı dikkat çekicidir. Eğitim Son yıllarda yapılan araştırmaların ortaya koyduğu en önemli sonuçlardan birisi eğitime yapılan yatırımlarla iktisadi büyüme ve gelişme arasındaki pozitif korelasyondur. Bu tarihin her döneminde böyle olmuştur. İster devlet ister özel sektör ister vakıflar yoluyla olsun eğitime yapılan yatırım ve eğitilmiş insan gücü arttıkça ekonomik büyüme ve gelişme bundan olumlu etkilenmiştir. Osmanlı Devleti’nde de özellikle eğitimde belli dönemlerde önemli atılımların yapıldığı görülmektedir. Osmanlılar, Anadolu’daki (Söğüt-Bursa) kuruluştan devletin yeniden kurulduğu Balkanlara (Edirne), İstanbul’un fethinden Devlet-i Aliye’nin son kudretli Sultanı Abdülhamid-i Saniye kadar ilim-irfana ve bunların kurumlarını ihya ve inşa etmeye özel bir önem verdiler. Başta vakıflar yoluyla olmak üzere etkili ve yetkili kişiler eğitime önemli yatımlar gerçekleştirdiler. Selçuklular döneminde Nizamülmülk’ün Anadolu’da attığı temeller Osmanlılar döneminde
