 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
KERBELÂ GERÇEĞİ
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Hazret-i Peygamber'in vefatından sonra, sahâbîler, Hazret-i Ebu Bekr'i halife seçti. O da Hazret-i Ömer'i yerine bıraktı. Bilahare Hazret-i Osman, sonra da Hazret-i Ali halife seçildi. Hazret-i Ali, vaktiyle ordusundan ayrılan Hâricîler tarafından öldürülünce, oğlu Hazret-i Hasan'a biat edildi. Hazret-i Hasan, altı ay kadar sonra, Hazret-i Muaviye lehine halifelikten ferâgat etti.BİZ ONU DÜZELTİRİZ Muaviye 19 sene kadar halifelik yaptı. 679'da sahâbenin büyüklerin-den Mugîre bin Şube, Şam'a gelerek, "Ey müminlerin emiri! Hazret-i Osman'dan sonra ne karışıklıklar olduğunu, ne kadar kan döküldü-ğünü gördün. Oğlunu veliahd yap! İnsanların sığınağı olur. Fitneyi önlemiş olursun" dedi. Halife, "Oğlum genç ve tecrübesizdir. İyi bir halife olacağını zannetmem" dediyse de, Mugîre, "Gerekirse biz onu düzeltiriz" diyerek halifeyi ikna etti. Yezid'e de nasihat ederek hareketlerini düzeltmesini sağladı. Halife, o sene hacda valiler ve sahâbenin ileri gelenleriyle istişare etti. Herkes bu tayini kabul etti. Yalnız Hazret-i Hüseyin ve Abdullah bin Zübeyr, "Biat etmeyiz; ama karşı da gelmeyiz" dediler. Bunların ictihadına göre sahâbî varken, başkası halife olamazdı. Âlimler, ictihad edince, buna uymalıdır. Muaviye, Şam'a dönüp veliahd ilan ettiği oğluna nasihatlerde bulunduktan az zaman sonra vefat etti. Hükümdarlığın babadan oğula geçmesi, İslâmiyet'e aykırı değildir. Nitekim Hazret-i Davud'un tahtına oğlu Süleyman'ın geçtiği Kur'an-ı kerimde anlatılır. GİTME KARDEŞİM! Yezid halife olunca, Kûfelilerin istediği Türkistan fâtihi Ubeydullah bin Ziyad'ı vali yaptı. İbni Ziyad, Kûfe'ye geldiğinde şehri karmakarışık buldu. Halkı itaate davet etti. Bunun üzerine yüzlerce isyancı Hazret-i Hüseyn'i halife ilan ederek valinin evini sardı. Vali bunları dağıttı. Bu arada Hüseyin Kûfelilerin daveti üzerine Mekke'den yola çıktı. Abdullah bin Abbas, Iraklıların babasına hıyânetini hatırlatarak gitmemesini tavsiye ettiyse de, söz verdiği gerekçesiyle dinlemedi. İbni Ziyad, dört bin kişiyle vali tayin edildiği Rey şehrine gitmekte olan Sa'd ibni Ebî Vakkas oğlu Ömer'i Hüseyin'in önünü kesmek üzere gönderdi. Ömer kerhen kabul etti. Güneybatı Irak'taki Kerbelâ'da karşılaştılar. Hüseyin geri dönmeyi kabul etti. İbni Ziyad, kraldan çok kralcı bir edayla halifeye biat ettikten sonra gitmesini söyledi. Biat etmeyince, Ömer askerini sürdü. 60 senesi (Milâdî 680) Muharrem ayının 10. âşûra günü Hüseyin, maiyetindeki yetmiş kişi ile şehid oldu. Kûfeliler kendisine yardım etmek şöyle dursun, kâtilleri Kûfeli idi. Âşûra, onuncu demektir. MÜLKÜ DİLEDİĞİNE VERİR Kafiledeki kadınlar ve Hüseyin'in oğlu Zeynelâbidin Şam'a getirildi. Halife bu haberi işitince canı sıkıldı. Hüseyin'e rahmet okudu. "Allah, İbni Ziyad'a lânet eylesin. Hâşimîleri bana düşman etti. Hüseyin bana gelseydi, her istediğini kabul ederdim. Biliyor musunuz, niçin öldü? 'Babam, babasından; anam, anasından ve ceddim, ceddinden daha iyidir. Onun için ben de ondan daha iyiyim. Hilâfet benim hakkımdır' dedi. Doğrudur. Babası babamdan; annesi annemden hayırlıdır. Dedesine gelince, Allah'a ve âhiret gününe iman eden kimse, Resulullah'a kimseyi eşit görmez. Fakat Hüseyin, ictihadı ile hareket etti ve (Allah, her şeyin sahibidir. Mülkü dilediğine verir) meâlindeki âyeti (Âli İmrân: 26) hatırlamadı" dedi. Kafileden kalanlara ikramda bulunduktan sonra Medine'ye gönderdi. Hüseyin'in kızı Sükeyne, "Yezid'den daha hayırlı düşman görmedim" derdi. Yezid isteseydi Zeynelâbidin'i öldürerek Hüseyin'in soyunu yok edebilirdi. Onun kabahati, Hazret-i Hüseyin'in hatırını gözetemeyerek; valilerinin taşkınlıklarını önceden öngörüp mâni olamamasıdır. Peki Âşûra günü mâtem yapmak, bağırıp çağırmak ne zaman ortaya çıktı? 67 senesinde Emevîlere karşı ayaklanan Muhtar Sekâfî, Kûfe halkını harbe sürükleyebilmek için bunu bir hile olarak başlatmıştı. Muhtar bu isyanda öldürüldü ama, çıkardığı propaganda vasıtası bazıları arasında bir ibâdet gibi yayıldı. Lânete cevaz yok! Tarihin en talihsiz şahsiyetlerinden olan Yezid, bu hâdise sebebiyle abartılı ithamlara, hatta hakaretlere maruz kalmıştır. Arapça güzel bir dua kelimesi olan ve çoğu sahâbenin taşıdığı yezid ismi, hakaret lafzına dönüşmüştür. Halbuki İmam Gazâlî gibi çok âlimler, Yezid'e lânet etmeyi câiz görmez. Hatta Yezid'i tasvip etmeyenler, Kerbelâ değil, Medinelilerin isyanında alınan nisbetsiz tedbirler sebebiyle bu kanaate varmıştır. Hazret-i Peygamber, "İstanbul'a ilk sefer yapan ordu mağfiret olunmuş-tur" buyuruyor. Yezid, bu ordunun kumandanı idi. Hazret-i Ali'nin va-lilerinden Eyüp Sultan hazretleri, bu sefere, Yezid'in kumandasında gitmişti. Bayezid ismi bütün Müslümanlar gibi, Türkler arasında da yaygındı. Bayezid (Ebu Yezid), Yezid'in babası demektir ve Hazret-i Muaviye'yi ifade eder. Abbasîler, iktidarı alıp Emevî ailesini katliâm edince, tarihçiler yeni hâkimlere yaranmak için Emevîlerin hatâlarını şişirmiş; hattâ aleyhte hadîs bile uydurmuşlardır. Zaman ve mekân yakınlığı sebebiyle Osmanlı tarihçileri de bunların tesiri altında kalmıştır. Halbuki Emevî devri, İslâm medeniyetinin altın çağıdır.
07.01.2009
KURU BİR KAVGA DEĞİL!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Taarruzdan evvel mutlaka harb ilan edilir. Nitekim siyer kitaplarında "Böyle yapılmalıdır ki, düşman, Müs-lümanların hakimiyet ve mal kazanmak ar-zusuyla savaşmadıklarını görsün!" diye yazar.  Osmanlı Devleti'nin esasını gazâ ruhu teşkil ederdi. Az zamanda üç kıtaya ve açık denizlere yayılması; sağlam bir teşkilat ve güçlü bir cemiyet kurması bu sayede olmuştur. Gazâ (cihâd), Allah yolunda savaşmak demektir. Nitekim Osman Gazi, oğluna meşhur vasiyetinde şöyle diyor: "Bizim yolumuz Allah yoludur. Maksadımız Allah'ın dinini yaymaktır. Yoksa, kuru kavga ve cihangirlik davası değildir!" ZAFER MUHAKKAKTIR Savaş eğer meşru ise, birlik beraberlik de muhafaza edilip kumandanın emirlerine harfiyen uyulursa, zafer muhakkaktır. Osmanlı ordularını zaferden zafere koşturan işte bu hassasiyet olmuştur. Bu sebepledir ki halk, 93 Harbi, Trablusgarp Harbi, Balkan Harbi, Cihan Harbi gibi mağlubiyetlerin sebebini, başta meşru hükümdarın olmamasına bağlamıştı. İttihatçılar, İslâm âleminin gözünü boyamak için cihad-ı ekber ilan etmişti ama, kimse bunu ciddiye almadı. Çünki cihad-ı ekber, nefse ile mücadeleyi anlatan tasavvufî bir tabirdir. Savaş meşru ise zaten cihaddır, mukaddestir. Harbe hükûmet karar verir. Hüküm-darın karar veya izin vermediği hiçbir mücadele meşru değildir. Bunu yapanlar, kendilerine ne isim verirse versinler, faaliyetleri meşru olmaz. Zafere de ulaşması aklen de ve dinen de mümkün değildir. Nitekim Hazret-i Peygamber, ancak Medine'ye hicret edip burada İslâm devleti kurulduktan sonra harbe karar vermişti. Onun için devlet olmadan, milislerin cihad yapıyoruz diye düşmana saldırması; hele muharip olmayanları öldürmesi kabul edilemez. Osmanlılar, 1-Düşman tecavüzlerini def etmek (meşru müdafaa) için; 2-Düşmanların elinde eziyet gören Müslümanların yardım çağrısı üzerine; 3-Düşmanın sulh anlaşmasını bozması sebebiyle savaşırdı. Nitekim toprak kazanmak, ganimet elde etmek veya insanları Müslüman yapmak için savaşılmaz. Ancak İslâmiyete çağrıyı kabul etmediği gibi; insanların bu çağrıyı işitmelerine; işitenlerin de iman etmelerine engel olan diktatörlerin orduları ile savaşılır. Dolayısıyla harbin sebebi Müslüman olmayanların düşmanlığıdır. Cihad, sulhü temin etmek için yapılır. Osmanlılar için sömürgecilik meçhul bir mefhum idi. Fethedilen ülkelerin bir kısmı vatan edinilir; bir kısmında da mahallî idareciler başta bırakılarak tâbi devlet statüsü tanınırdı. GÜCÜN YETİYORSA SAVAŞ Taarruzdan evvel mutlaka harb ilan edilir. Nitekim siyer kitaplarında "Böyle yapılmalıdır ki, düşman, Müslümanların hakimiyet ve mal kazanmak arzusuyla savaşmadıklarını görsün!" diye yazar. Düşman taarruzu söz konusu ise buna gerek yoktur. Arada sulh anlaşması olan devletlerle harb yapılmaz. Eğer maslahat gerektiriyorsa, sulh anlaşmasının bozulduğu önceden bildirilmelidir. Harbe kalkışmak için, düşmanla baş edebilecek kuvvette olmak gerekir. Eğer düşmanın gücü, Müslümanların gücünden fazla ise, saldırmak câiz olmaz. Sulh yapılır. Mağlup olacağını anlayan, geri çekilir. Saldırırsa yüzde yüz öldürüleceğini bilen kimse saldırmaz. İntihar taarruzu hiç câiz değildir. MÜSLÜMAN, MÜSLÜMANA KILIÇ ÇEKER Mİ? Savaş, yalnızca gayrimüslim düşman devletlerle yapılmaz. Devlete isyan edenlere, önce bir nasihat heyeti gönderilir. İsyan sebepleri araştırılarak, gerekirse ıslah edilir. Bu mümkün olmazsa savaşılır. Dinî ve siyasî zaruretler, Müslüman bir devletle savaş-mayı gerektiriyorsa, bu da meşru olur. Çünkü İslâm hukukunda zulüm yasaklanmıştır. Can ve mallarına yapılan tecavüzleri fiilen def etmek için ferdlere izin verilmiştir. Hatta bu yolda ölenler şehid sayılır. Çaldıran Harbi'ne, Şah İsmail'in Anadolu halkını Şiîleştirme faaliyetleri sebebiyet verdi. Osmanlıların hep dostane münasebetler içinde bulunduğu Memlûk Sultanı'nın Şah İsmail'e yardımı ise, Mısır Seferi'ni doğurdu. Dünyanın en güçlü hükümdarı Timur Han ile Yıldırım Sultan Bayezid arasındaki talihsiz harbe, tahrikçilerin iki taraflı hummalı faaliyetleri yol açtı. UZUN HASAN'IN ANNESİNE İBRETLİK CEVAP Sultan Fatih, Erzincan üzerine yürüdüğünde, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan Bey, yaşlı annesini hediyelerle beraber padişahı karşılamaya gönderdi. Padişah kendisini büyük bir hürmetle karşıladı. Onun hatırına Uzun Hasan Bey ile sulh yapıp, Bulgar Dağı yoluyla Trabzon'a yöneldi. O zaman Trabzon, Rumların elindeydi. Dağ yüksek ve yolları çetindi. Padişah yaya yürüyordu. Uzun Hasan Bey'in annesi, "Oğlum, bir Trabzon için kendini bu kadar yormak revâ mıdır?" deyince, Sultan Fatih, "Vâlide, İslâmiyetin kılıcı benim elimdedir. Eğer bu meşakkatlere katlanmayacak olursam, gâzi unvanına da hak kazanamam. Yarın Allah'ın huzuruna çıktığım zaman mahcup olurum" cevabını verdi. Dağı böylece geçti. Trabzon'a indi ve şehri fethetti.
14.01.2009
DALMAÇYA'DA BİR OSMANLI İSTİHBARAT MERKEZİ DUBROVNİK
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 8 ASIRDIR DEĞİŞMEYEN MİMARİ Asırlar önce Ragusa adası ile Dubrava (meşelik) arasındaki bataklık kurutularak teşekkül eden Dubrovnik'e 7. asırda Avarlardan kaçan Romalılar yerleşti. Daha sonra Slav mülteciler geldi. Bugün 50 bin kişinin yaşadığı şehir, dağ eteklerinden denize uzanmış bir burunda yer alır. Surlarıyla övünürler. Motorlu vasıta sokulmayan şehrin mimarisi sekiz asırdır hiç değişmemiştir. Meyve bahçeleri ve her sene düzenlenen sanat faaliyetleri ile ecnebilerin çok alâkasını çeker. Adriyatik sahilinde bugün Hırvatistan'a ait şirin bir şehir vardır. Her sene turistlerin akın ettiği bu şehre İtalyanlar Ragusa, Hırvatlar Dubrovnik diyorlar. Dubrava, Slavca meşe korusu demektir. Burası asırlarca Osmanlı Devleti'nin mümtaz bir eyaleti idi. Resmî adıyla Communita di Ragusi, Dalmaçya sahilinde ticarette öne çıkmış yüzelli millik arazisi olan küçük bir knezlik (beylik) idi. İslavların, müstakil prens veya dükalarına knez denirdi. Zaman zaman Venedik ve Bizans arasında el değiştiren şehir devleti, daha Sultan Orhan Gazi zamanında 1365 yılında Osmanlı hâkimiyetini tanımıştı. Daha önceleri Sırp Kralı'na vergi verirlerdi. Bu krallık parçalanınca Hersek Dükası bu vergiyi almak üzere şehre saldırınca, karşısında Osmanlıları buldu. Osmanlılar, düşman olan Venedik'ten ayırmak üzere buraya Dobrovenedik (=İyi Venedik) dediler.CEZA OLARAK VERGİYE ZAM Şehir tüccarına Osmanlı şehirlerinde ticaret serbestisi verildi. Ayrıca şehrin Slavlara ve Bizans'a karşı korunması taahhüt edildi. Karşılığında Osmanlı hazinesine senelik 500 düka altını ödeyecekti. Önceleri çok fakirdi. Osmanlı hâkimiyetine girdikten sonra Venedik mallarının geçiş yeri hâline gelerek çok zenginleşti. 1444 Varna Muharebesi'nde tazyike dayanamayıp Haçlılara kadırga verdiği için ceza olarak vergisi arttırılıp 1000 dükaya çıkarıldı. 1478 tarihli bir fermanla şehir tüccarından gümrük alınmayacağı ve şehrin senelik 12.500 düka vergi ödeyeceği bildirildi. Osmanlılar, beyliğin idaresine karışmadılar. Şehri, 12 kişilik bir meclis idare eder; knezleri, bu meclis kendi arasından seçerdi. İki Dobrovenedik sefiri her sene İstanbul'a gelirdi. Vergi ve hediyeleri takdim ederdi. Padişah tarafından kabul olunup kendilerine hil'at giydirilirdi. Ertesi sene yeni sefir gelene kadar misafir edilirdi. Bu müddet daha sonraları üç seneye çıkarıldı. Ülkede Osmanlı askeri bulunmazdı. Aynı zamanda Osmanlı Devleti lehinde istihbarat ve casusluk faaliyetlerinin merkezi idi. Dobrovenedikli tacirler, gezip dolaştıkları Alman, İspanyol ve İtalyan şehirlerinde görüp işittiklerini Osmanlılara muntazaman haber verirdi. Şehrin ticaret ağı, Hindistan, hatta Amerika'ya kadar uzanıyordu. HAYAL OLAN GÜZEL GÜNLER Dobrovenedik, Osmanlı Devleti ile sadece vergi ödemekten ibaret bir münasebet içinde olduğundan dolayı, aslında mümtaz bir eyâletten çok, tâbi bir memlekete benzer. Ancak ödediği vergi resmen cizyedir. Bu sebeple hukuken Osmanlı eyâletlerinden sayılmıştır. 1808'de Fransızların işgal ettiği şehir, 1815 yılında Avusturya'ya verildi. Osmanlılar zamanında beş asırdır devam eden muhtariyeti derhal kaldırıldı. Sıradan bir şehir hâline getirildi. 1918'de Yugoslavya'ya, yakın zamanda bunun parçalanmasından sonra da Hırvatistan'a düştü. Eski parlak günlerini bir daha ele geçmemek üzere kaybetti. Dubrovnik halkı, hâlâ Osmanlılar zamanında yaşadıkları serbest ve zengin hayatı hasretle yâd eder. GÜNÜBİRLİK KALE KUMANDANI XVII. asır sonlarında İstanbul'daki İngiliz sefaret heyetinde bulunan Ricaut'nun anlattığına göre, Dobrovenedik'te knez seçimleri çok enteresandır: "Bu seçimler dünyada benzeri olmayacak kadar itimatsızlık üzerine kurulmuştur. Knez bir aylığına; diğer yüksek memurlar bir haftalığına seçilir. Kale kumandanı ise her akşam değişir. Senato akşam, önceden haberi olmadan, meselâ sokaktan geçen bir adamı kumandan tayin eder. Gözüne bir mendil bağlanıp, muhafız nezâretine kaleye getirilir. Hiç kimse o akşam kimin kumandan olacağını bilemez. Bu sayede şehri düşmana teslim etmek üzere tertiplenen komplolar suya düşmeye mahkûmdur".  Dubrovnik'in şehir amblemi.
21.01.2009
SAVAŞTA ağaç bile kesilmez
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bugün uçaklardan savrulan tonlarca bomba, hiçbir kaide tanımadan, canlı cansız ayırt etmeden ölüm kusuyor. Osmanlılar zamanında, savaşta muharip olmayanlar öldürülmez; ağaçlar kesilmez; ekinler yakılmaz; sular zehirlenmezdi.  Yavuz Sultan Selim'in Mısır Seferi'nde kullandığı darbzen toptur. Topun ağız kısmında "Sultan Selim Şah bin Bayezid Han" yazılıdır. Uzunluğu 740 cm, çapı 25 cm. Eski hukukumuza göre harbi, hükümdar veya onun vazifelendireceği bir kumandan idare eder. Kumandanın meşru emirlerine şartsız uymak mecburîdir. Düşman şehri kuşatılınca, önce İslâmiyete davet edilir. Kabul etmezlerse, cizye karşılığı İslâm devletinin vatandaşı olmaları istenir. Bunu da kabul etmezlerse, harb kaçınılmaz olur.  Kara Mustafa Paşa Düşman ordusu kuvvetli ise, mal vererek sulh yapılabilir. Savaşta muharip olmayanlar öldürülmez. Ağaçlar kesilmez; ekinler yakılmaz; sular zehirlenmez. Ancak kumandan lüzumlu görürse, düşmanı zaafa uğratmak için bunlar da câiz olur. Harb kızışınca, askeri teşvik için kumandan "Yağma!" diye bağırabilir. II. Viyana Kuşatması'nın hüsrana uğramasının bir sebebi de, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa'nın askere yağma izni vermemesiydi. Düşmana karşı her türlü silâhla karşı koyulur. Mısır'ın fethinde Osmanlıların seyyar toplarına karşılık; Mısır-lıların çakılı topları vardı. Sultan Selim, Memlük sultanı Tomanbay'a niçin seyyar toplar imal etmeye çalışmadıklarını sorunca, "Cennet, kılıçların gölgesi altındadır" hadîsine uyduğunu söyledi. Sultan Selim de ona, "Düşmana karşı gücünüz yettiği kadar kuvvet hazırlayın, âyetini okumadınız mı?" diye cevap verdi. Muharebe esnasında davullar vurur, mehterler çalar, askeri yiğitlendirirdi. Bu arada asker arasında gezip, düşmanın yenilmeye yüz tuttuğu, sindiği gibi haberleri yayarak, askerin moralini düzeltmeye çalışanlar vardı. Bu hususî vazifelilere bozan denirdi. GANİMETLERİN TAKSİMİ Harb kazanılınca, düşman malları ganimet sayılır. Beşte biri hazineye konur. Geri kalanı harbe katılan gâzilere dağıtılır. Atlılara, atını kendisi getirdiği için, iki hisse verilir. Ganimet taksim edilirken, şehidin hissesi mirasçılarına teslim edilir. Ganimet İslâm ülkesine getirilip taksim edilmeden önce, kimse buna mâlik olamaz. Ancak İslâm ordusu, ihtiyaçları kadar yiyebilir ve kullanabilir. Harbe bilfiil iştirak etmeyip de, casusluk gibi faaliyetlerde bulunan mücâhidler de ganimetten hak sahibidir. Muharebede yardımcı olan, meselâ hastabakıcılık yapan köle, kadın ve çocuklar ile yol gösteren gayrımüslimlere, taksim edilmeden önce ganimetten bir mikdar mal verilir. Ayrıca her asker, öldürdüğü düşmanın üzerindekilere mâlik olur. Düşman arazisinin beşte dördünü, hükümdar hazineye alıp halka kiraya da verebilir. Osmanlılar, fethettiği toprakları hep böyle yapmıştır. EN YÜKSEK RÜTBE Muharebe esnâsında aldığı yaradan dolayı harb meydanında hemen ölen Müslümanlar şehid olur. Haksız yere katledilen kimse de böyledir. Şehidlik, İslâm dini bakımından mühim ve yüksek bir mertebedir. Şehid, yıkanmayıp kefenlenmeden üzerindeki kanlı elbiseleri ile defnedilir. Harbde yaralanıp bir yere nakledilen ve az da olsa yiyip içen, uyuyan veya tedavi gören veya bir çadıra sığınan yahut aklı başında olduğu halde üzerinden bir namaz vakti geçip de onu edâya kâdir olan kimseye mürtes denir. Mürtes yıkanır, kefenlenir. Bu sebeple maktul halîfelerden Hazret-i Ömer ve Ali yıkanıp kefenlenmiş; fakat Hazret-i Osman yıkanmayıp üzerindeki kanlı elbiseleriyle defnolunmuştu. Sultan Murad Hüdâvendigâr, harb meydanında şehit düşmüştü. TESLİM OLANLAR ÖLDÜRÜLMEZ! Esirler hakkında hükümdar muhayyerdir: 1-Eli silâh tutanları öldürebilir. 2-Müslüman esirlerle değiş-tokuş yapabilir. 3-İhtiyaç varsa fidye karşılığı serbest bırakabilir. 4-Köle yapabilir. Böylece beşte biri devlete, beşte dördü de gâzilere ait olur. Tarihimizde ekseriya bu son usul hem insanî olduğu, hem işgücü temin ettiği, hem düşmanın gücünü kırdığı; hem de potansiyel Müslümanlar meydana getirdiği için tercih edilmiştir. Zaten o devirde hemen her ülkede bu esaslar geçerliydi. Esir alınmadan teslim olanlar öldürülmez. Esir alındıktan sona Müslüman olmak, köleliğe engel değildir. Ama ölüm ve değiş-tokuştan kurtulur. Esirler, insanî muamele görme hakkına sahiptir. Eziyet ve işkence yasaktır. Hazret-i Peygamber, bir muharebede esirlerin güneş altında bekletildiğini görünce bunu şiddetle men ederek hepsinin gölgeye alınmasını emir buyurmuştu. Mağlûp devletin halkı, ya ülkeyi terkeder; yahud Müslü-manlarla eşit haklara sahip vatandaş olarak yaşamaya devam eder.
28.01.2009
Avrupa'nın çok evlileri
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Bizans imparatoru I. Manuel Komnenos, Alman kontes Berthe von Sulzbach ile evli olduğu halde, yeğeni Théodora'yı da nikâhlamıştı. Tarih boyu insan topluluklarının pek azı hariç hepsinde erkeklerin birden fazla kadınla evlenmesi meşru görülürdü. Bunda savaş ve benzeri sebeplerle erkek ölümlerinin daha çok oluşu mühim rol oynamıştır. Ayrıca nüfusu arttırma arzusu, kadınları himaye etme endişesi, kadınların muayyen halleri de birer sebeptir. SÜLEYMAN PEYGAMBERİN HAREMİ Önceki peygamberlerin dininde çok kadınla evlilik meşru idi. Tevrat, nafakasını ödemek ve aralarında âdil davranmak kaydıyla erkeklerin birden çok kadın almasına cevaz verir. Hazret-i İbrahim, Sâra, Hacer ve Ketura adında üç hanımla evlenmişti. Hazret-i Yakub'un ikisi hür, ikisi câriye olmak üzere dört; kardeşi Esav'ın da üç hanımı vardı. Tevrat'ta Hazret-i Davud'un dokuz hanımından bahsedilir. Hazret-i Süleyman'ın yedi yüz karısı ve üç yüz câriyesi olduğu bildirildiğine göre bunda bir tahdit de yoktur. Hıristiyanlıkta çok kadınla evliliğe izin verilmediği kanaati yaygındır. Hatta bu dinin kurucusu sayılan Paulus, Korintoslulara Birinci Mektubu'nda bekârlığı tavsiye eder. Zinâya düşme tehlikesinden dolayı evlenmeye izin verir. Ancak bir erkeğin, ancak tek bir kadınla evlenebileceğini söyler. Paulus'un çeşitli tabirlere açık bu sözleri bir yana, Hıristiyanlığa ait eski metinlerde tek kadınla evlenme mecburiyetine dair bir hüküm yoktur. Aksine ilk Hıristiyanlar arasında papazlardan bile çok evlenenler vardır. Matta İncili'nde on bâkire ile üstelik aynı gece evlenen adamın kıssası anlatılır. Bundan anlaşılıyor ki, Hazret-i İsa'nın dininde çok kadınla evlenmeye izin verilmişti. Hıristiyanlığın en sıkı tatbik edildiği bir devirde, Bizans imparatorlarının daimâ birkaç karısı olmuştur. ÖNCEKİNİ BOŞAMASAN DA OLUR Haçlı seferlerinden tanıdığımız Alman imparatoru Friedrich Barbarossa'nın dört karısı vardı. VI. asırda yaşamış İrlanda kralı Diarmait'in iki karısı ve iki de odalığı vardı. Bizans imparatoru I. Manuel Komnenos, Alman kontes Berthe von Sulzbach ile evli olduğu halde, yeğeni Théodora'yı da nikâhlamıştı. Fransa'daki Merovenj hanedanı mensubu krallar arasında çok kadınla evlenmek yaygındı. Meşhur Şarlman'ın iki karısı ve çok sayıda odalığı bulunuyordu. Hessen dükü Philippe ile Prusyalı Friedrich Wilhelm, bizzat Martin Luther'in muvafakatiyle ikişer kadın almışlardı. Hatta rivayet olunur ki Luther, İngiltere kralı VIII. Henry'ye önceki karısını boşamadan ikincisini alabileceği yönünde görüş bildirmişti. Kral dinlemedi. Tek karılılık prensibi uğruna, iki karısını öldürttü; birkaçını boşadı. Boşanmayı caiz sayan yeni bir mezhep kurdu. Otuz Yıl Savaşları'nın ardından (1648), azalan nüfusun çoğaltılması maksadıyla Frankonya parlamentosu çok kadınla evliliği kolaylaştıran kararlar aldı. Hıristiyan mezheplerinden Anabaptistler, "Hakikî Hıristiyanların müteaddit karıları olmalıdır" sloganıyla Münih'de çok kadınla evlenmeyi teşvik ederdi. Amerika'da 1830 yılında kurulan Mormon adlı Hıristiyan mezhebi, bir erkeğin birden fazla kadınla evlenmesini lüzumlu saymaktadır. İSLAMİYET SINIRLADI İslâm dini, evlenilecek kadın sayısını dörtle sınırlandırdı. Aralarında her bakımdan adalet şartını gözetmeyi aradı. Bunu yerine getiremeyenler için tek kadınla evlenmeyi ideal saydı. Eski kayıtlardan anlaşıldığına göre, birden fazla kadınla evli Osmanlı erkeği sayısı ortalama yüzde onu geçmezdi. Hemen her cemiyette zinâ nisbeti bile bundan az değildir. Zaten geçim şartlarının güçleşmesi sebebiyle, Müslüman memleketlerinde birkaç kadınla evlenmek neredeyse kalmamış idi. Taaddüd-i zevcât, 1926'da Türkiye'de, 1956'da da Tunus'ta yasaklandı. Müslümanların yaşadığı diğer ülkelerin çoğunda ise mahkemenin veya ilk zevcenin iznine bağlandı.  Metres tutsanız? Dârülfünun'da (İstanbul Üniversitesi'nde) devletler hukuku müderrisi (profesörü) Ermeni asıllı Şahbaz Efendi'nin hanımının rahminde genç yaşta bir ur teşekkül etmiş ve tedavisi kabil olmamıştı. Şahbaz Efendi, ikinci bir evlilik yapmaya teşebbüs etti. Bunun için patrikhaneye müracaatta bulundu. Bunun kat'iyen caiz olmadığını söyleyen patriğe, "Ben zevcemi seviyorum. Onu boşarsam bir daha evlenemez, sefâlete düşer" dediyse de, müsbet cevap alamadı. Üzüntü ile oradan ayrılırken arkasından yetişen bir papaz, "Arkadaş, sen aptal mısın? Bir metres tutsana!" deyince, Şahbaz Efendi hışımla, "Ben dindar bir adamım. Sen bana zinayı tavsiye ediyorsun. Ne biçim papazsın?" diye kükredi. Ardından Müslümanlığı seçerek Ali adını aldı. İslâm hukuku ile, Avrupa hukukunu mukayese eden kitaplar yazdı. 1898'de vefat etti.
04.02.2009
Türk isminin menşei
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Hun İmparatorluğu halkı arasında, Türk adında bir boy vardı. Daha sonra bu boy, Göktürk Devleti'ni kurmuştu. Çin ve Roma tarihlerinde, Türkler bu isimle anılır. M.Ö. III. asırda yaşayan Hun İmparatorluğu halkı arasında, Türk adında bir boy vardı. Bu boy, iktidarı ele geçirip Göktürk Devleti'ni kurunca, aynı dili konuşan bütün topluluklara Türk adı verilmiş; Arap, Fars ve Bizanslılarca da böyle anılmıştır. Nitekim Moğollar da, kavmi arasında en güçlü ve kalabalık bir topluluk iken, iktidarı ele geçirmesi sebebiyle bütün bir ırka adını vermiştir. Franklar, Almanlar, Ruslar, İtalikler, Angllar için de böyle söylenebilir. Türk kelimesinin aslı türemek fiilinden gelir. Bu fiilden, türemiş, yaratılmış, sayıca çok, soylu mânâsına türük ve nihâyet hece düşmesiyle türk kelimesi ortaya çıkmıştır. Nitekim Anadolu'da bir kısım göçebeler de yürümek fiilinden yürük adını almışlardır. Muhtemelen Türkler, aynı dili konuşup aynı soydan geldiklerini göstermek için, kendilerinden bahsederken millet karşılığı olarak türük kelimesini kullanmış; sonra bu bir kavim adı hâline gelmiştir. Göktürk, gökten türemiş demektir. Burada hânedanın mukaddes vasfı vurgulanmıştır. Gök ve mavi renk, eski Türklerde dinî bir semboldü. Türk kelimesi, sonradan Uygurlarda, kuvvetli ve olgun mânâsını kazanmıştır. Bir rivayette Türk, miğfer demektir. Eteklerinde yaşadığı dağ, miğfer şeklinde olduğu için, bu boya Türk ismi verilmiştir. Bir başka rivâyete göre, Araplar, İskender-i Zülkarneyn'in Yecüc ve Mecüc için yaptığı seddin önünde kalan millete, beri yanda kalmış, terk edilmiş (terîk) mânâsına Türk demişlerdir. Bir başka Arap rivayetinde de Yafes'in oğlunun yerleştiği bölge ıssız olduğu için terîk denmiştir. Çoğulu etrak'tır. Türk, Farsça, beyaz demektir. Farslar, Türklerle ilk karşılaştıklarında, bölge halkı gibi esmer veya sarı olmadıkları için bu ismi vermiştir. İran mitolojisine göre İrec ile Turec adlı iki kardeşten İranlılar ve Türkler türemiştir. İranlılar, Türklerden ilk Müslüman olanlara da "Türk'e benzer" mânâsına, Türk-mend (Türkmen) demişlerdir. Başka bir rivâyette Türkmen, Türk-i İman kelimesinden gelir ve Müslüman Türkleri ifade eder. Nitekim Türkmen, Müslüman Oğuzlara verilen isimdir. Avrupalılar, Osmanlılara, hatta Müslümanlara Türk demişlerdir. Bazı İslâm ve Osmanlı tarihçileri, Türklerin, Nuh peygamberin oğullarından Yafes'in Türk (Tevrat'taki söylenişe göre Togharma) adlı oğlunun (Tevrat'a göre torununun) neslinden geldiğini söyler. Beyaz ve sarı ırk Yafes'in başka çocuklarından türemiştir. Nuh Peygamberin oğullarından Sam, Arap ve Yahudîlerin; Ham da Hindli ve Zencilerin atasıdır. Türklerin, Hazret-i İbrahim'in Kantûra adlı hanımından olan oğlu Togarma'nın soyundan geldiğine dair bir Tevrat rivâyeti daha vardır. Bu sebeple Türkler, bazı Sâmî kaynaklarında Benî Kantûra (Kanturaoğulları) diye anılır. Etrak-ı bîidrak Türk kelimesinin bir de sosyolojik mânâsı vardır. Türkler, Müslüman olduktan sonra, Sâmânoğulları zamanında, Müslüman olmayan ırkdaşları ile İslâm kültürü zayıf göçebe ve köylüler hakkında Türk tabirini kullanmıştır. Yörükler, yerleşik hayata geçmiş; memurluk, ziraat ve esnaflıkla uğraşan, koyun beslemeyip yaylaya gitmeyen ırkdaşlarına Türk demiştir. Nitekim Anadolu'nun çok yerinde bu tabir, sipahi sınıfına girmeyen sıradan köylüler için kullanılmıştır. Etrâk-ı bî-idrak sözü de "anlayışsız köylüler" demek oluyor. Fatih Kanunnâmesi'nde der ki: "Eğer biregü (birisi) hamr (şarap) içse, Türk veya şehirli olsa, kâdı ta'zîr ura (cezalandırsın)". Bu inceliği bilmeyenler, yanlış değerlendirmelere kapılmıştır. Başta Selçuklular ve Osmanlılar olmak üzere, bütün Türk devletleri ırkçılıktan uzak bir biçimde milletleri ile iftihar etmiş; hepsi de Türk kültürüne unutulmaz hizmetlerde bulunmuşlardır. Hadislerde Türkler Türk kelimesi Hazret-i Peygamber'in birkaç hadîsinde de geçer: Size ilişmedikleri müddetçe Türklere ilişmeyin. Zira ümmetimin mülkünü onların elinden ilk kapacak olan Beni Kantûra'dır [Ebû Dâvud, Taberânî]; Siz Türklerle dövüşmedikçe kıyamet kopmaz. Onlar çekirge gibi küçük gözlü, basık burunlu, kırmızı meşin gibi suratlı, aynı zamanda keçe ayakkabılıdır [Buhârî, Müslim]; Türkler dünya ehlinin hepsine hâkim olurlar [Deylemî]; Âhir zamanda geniş yüzlü, küçük gözlü olan Beni Kantûra gelip Dicle Nehri kenarına inerler. Basra halkından bir fırka bunlarla harb eder ve şehid olur [Ebû Dâvud]; Benim Türk adında bir ordum vardır. Onunla haddi aşanlara haddini bildiririm [Divanu Lügatit-Türk]; Hıfzın onda dokuzu Türklerdedir [Hatîb]. Mamafih hadîslerde tasvir edilen Türk imajının pek de müsbet bir yönü yoktur. Ancak burada geçen Türk tabirinin, gerek ırk hususiyetleri ve gerekse tarihî gerçekler bakımından Moğolları tarif ettiği de şüphesizdir. Nitekim hadîs metinlerinin gelişinden bu anlaşılıyor. Kumral, buğday beniz, açık göz, orta boy gibi genetik hususiyetler taşıyan Türklerin, Moğollarla ortak hiç noktaları bulunmamaktadır. Türkler, Orta Asya'da yerleşen eski bir Âri ırkıdır. Hadîs âlimleri bu hadîslerde geçen Türkler ifadesini, Küffâr-ı Çin olarak tefsir etmiştir. Hadîslerde Türklerden hiç de iyi bahsedilmiyor. O zamanlar Türk kelimesinin, Moğol ve Çinliler için kullanıldığı âşikârdır. Muhtemelen Türkler de yakın bir coğrafyada yaşadığı ve ekseriya hükûmetler Türklerin elinde olduğu için, bu kavimlere Türk denmiştir. Hadîslerde zikredilmek veya zikredilmemek Türklerin İslâmiyete hizmet şerefini eksiltmez. İstanbul'un fethine dair hadîs yeter de artar bile! 
11.02.2009
İSKENDERİYE Kütüphanesini KİM YAKTI?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İskenderiye Kütüphanesinin Müslümanlar tarafından yakıldığı hikâyesini duymuşsunuzdur. Belki de hiç araştırma ihtiyacı duymadan inanmışsınızdır. Acaba hakikat böyle midir?  Rivayete göre, 642 yılında İskenderiye fethedildikten sonra, Halife Ömer şehir kütüphanesindeki kitapların yakılmasını şehrin fatihi Amr bin Âs'a emretmiş. O da Yahya en-Nahvî'nin (Ioannis Philoponos) itirazlarına rağmen, kitapları şehirdeki dört bin hamam külhanında yaktırmış. Hamamlar altı ay bu kitaplarla ısıtılmış. Bunu Ebu'l-Ferec diye bilinen Suriyeli Hıristiyan yazar Barhebraeus (1226-1289) söylüyor. Bunun meşhur tarihi, 1663'te Latince'ye çevrilip yayınlandı. Efsâne ilk o zaman Avrupa'da duyuldu. Bir kere Arapların fethinden sonraki asırlara kadar kâğıt henüz Mısır'a girmemişti. O zamandaki kitapların hepsi olmasa da çoğu yanmayan parşömen üzerine yazılmıştı. Kaldı ki hamamların ocaklarını o kadar uzun süre yanık tutmak için en az 14 milyon kitabın bulunması gerekliydi. O devirde bu kadar kitap ne gezer! Hem Yahya'nın da Amr bin Âs'dan bir asır evvel yaşadığı söyleniyor. Üstelik hâdise, kitabın İbranice ve kısaltılmış Süryanice ve Arapça asıl nüshalarında bulunmuyor. Sonradan kitaba sokuşturulmuş intibaını veriyor. HAZRET-İ ÖMER'İ LEKELEME FIRSATI Ebu'l-Ferec bunu, Ioannis'in hayatını anlatan tarihçi İbnü'l-Kıftî'den okumuş. O da bunu 1203'te Mısır'ı gezen Bağdatlı tabip Abdüllatif'ten rivayet ediyor. O da "İskenderiye fenerinin yıkıntıları yanında birtakım direkler gördüm. Hazret-i Ömer'in yaktırdığı kütüphane burası olsa gerek!" demiş. Bu ziyaret Fâtımî Devleti'nin sonuna denk gelir. Fâtımîler, felsefeden etkilenen aşırı Şiî fırkasına mensuptu. Hazret-i Ömer'i cahil ve barbar olarak tanıtmak, ancak onların işine gelirdi. Abdüllatif, bu dedikodulara aldanmış olsa gerek. Salâhaddin Eyyûbî, Mısır'ı ele geçirince Fâtımîlerin sapkın inançlarına dair propaganda kitaplarını yaktırmıştı. İbnü'l-Kıftî'nin babası, bu sırada Mısır'da kâdı idi. Muhtemelen babasından işittiklerini anlatırken; hâdise bambaşka bir renge büründürülmüştür. İbnü'l-Kıftî hamam sayısını vermiyor. Bunu Ebu'l-Ferec uydurmuş. Amr bin Âs, eline geçen bazı Yunanca kitapları ne yapacağını Halife Ömer'e sormuş. O da "içinde işe yarar bir şey varsa sakla, değilse yak!" demiş. Bu hâdiseyle de yangın arasında irtibat kurulduğu âşikâr.  PROPAGANDA İÇİN NELER YAPILMAZ Böyle mühim bir hâdiseden, ne zengin Orta Çağ İslâm, ne kilise, ne Bizans ve ne de Yahudi literatüründe bahsedilir. İznik piskoposu tarihçi Yuhanna, 7. asır sonlarında yaşadığı halde ve koyu İslâm düşmanlığına rağmen, bu hâdiseden bir kelime olsun söz etmez. Bu gibi iddialar ya efsanelerden doğar; ya da kasıtlı olarak uydurulur. Bir kişinin, bir davanın propagandasına yarar. Propagandacı için etkileyici ve ikna edici olmak önem taşır, doğrular değil. Papalar, 8. asırdan beri bütün Avrupa'nın ilk Hıristiyan Roma İmparatoru Konstantin tarafından bir fermanla kendilerine bahşedildiğini söyler; buna dayanarak bütün krallar üzerinde dinî ve dünyevî tek otorite olmak isterdi. 4. asra ait olduğu iddia edilen ve Konstantin Hibesi denilen bu vesikanın sahteliği 15. asırda ortaya çıktı. Krallar birer ikişer papanın dünyevî otoritesini reddetti. Yahudilerin dünya hâkimiyeti planlarının anlatıldığı Siyonist Protokolleri'ni de, Çarlık Rusya gizli polisi bir Fransız romanından uydurmuştu. Yahudilere devrimci komplolar ve devrimcilere de Yahudi fikirleri isnat ederek, bu silahla önde gelen iki düşmanı vurmaya çalıştı. Sözde Protokoller, Naziler ve taklitçilerince, başka yerlerde kin ve zulmü meşrulaştırmak için çokça kullanıldı. Tarihî delillerle sahteliği defalarca isbatlanmasına rağmen, propagandacıların favorisi olarak kaldı. İskenderiye Yangını masalında da maksat, saygıdeğer Halife Ömer'i kütüphaneleri yıkıcı olarak gösterip, İslâmiyetin ismini karalayarak, İslâm aleyhdarı propagandayı beslemektir. Müslümanların bile şuursuzca sahip çıktığı iddiayı, enteresandır ki, son zamanlarda Avrupalı oryantalistler çürüttü. Böylece Halife Ömer'i ve ilk Müslümanları bu iftiradan temize çıkardılar.  Theophilos'un işi Müslümanların üzerine yıkıldı Peki İskenderiye Kütüphanesini kim yaktı? Yahut hakikaten yandı mı? Bu kütüphaneyi M.Ö. 332 yılında Büyük İskender kurmuştu. Saray bahçesinde mermer bir bina idi. O zaman yeryüzünün en zengin bu kütüphanesinde 900 bin eser saklanıyordu. Müdürü, istediği eseri bulup satın almaya salâhiyetli idi. Mısır'a giren her kitap, önce buraya götürülüp kopyası alınırdı. Romalılar Mısır'ı işgal ettiklerinde, kütüphane sarayla beraber harab oldu. Hıristiyanlıktan sonra, Romalıların Mısır vâlisi Theophilos, 391 yılında bu kütüphanenin bulunduğu yerde bir kilise yaptırmak istedi. Hafriyat sırasında burada eski Mısırlılara ait bir mabed taşı bulundu. Bu vesileyle Hıristiyanlarla yerli Mısırlılar arasında patırtı çıktı. Hâdiseler isyana dönüştü. Çok insan öldü. Theophilos, asker sevk edip isyanı bastırdı. Kütüphanenin bulunduğu yeri yakıp yıktı. Kıyıda köşede kalmış eski kitapları hamam külhanlarında yaktırdı. İlme ve tarihe saygılı Hıristiyanların bu marifetinin faturası da, ne yazık ki Müslümanlara kesildi.
18.02.2009Sular altında kalan SON VATAN TOPRAĞI
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
UNUTUL(MAY)AN ADAKALE Osmanlı geleneklerini 500 sene canlı bir şekilde yaşatan Tuna Nehri üzerinde küçük bir adaydı Adakale... Osmanlılar buraya "Macaristan'ın kilidi, Sırbistan ve Romanya'nın anahtarı" derdi. Ama şimdi baraj altında. YENİDEN DOĞUYOR Bugün sevindirici bir haber var. Adakale yeniden doğuyor. Bir Türk iş adamı Romanya hükümetinin de yardımı ile bu tarihi yeniden canlandırma adına büyük bir Adakale turizm projesine 5 milyon euro yatırıyor. Kale, mezarlık ve bazı tarihî eserlerin taşındığı Şimian adası yeni Adakale olarak restore edilecek. Ada 49 yıllığına kiralandı. İstanbul'dan da gemi işleyecek. Bizim zamanımızda ilkmektepte okuma bayramı olurdu. Okumayı söken ilk üç çocuğa kırmızı kurdele takıp kitap hediye ederlerdi. Bana da Adakale Türk Masalları kitabı verilmişti. Kitapta ne yazdığını hatırlamıyorum ama, kapağındaki renkli manzara resmi bugün bile gözümün önündedir. Adakale'yi önceleri Kaf Dağı gibi hayalî bir yer zannederdim. Neresi olduğunu sonra öğrendim. Tuna Nehri üzerinde, Romanya ile Sırbistan arasında, Orşova şehrinin karşısında, 1.8 km uzunluğunda, 400 m genişliğinde bir ada imiş. Romanya'dan 300, Sırbistan'dan 400 metre uzaklıktadır. Adayı Sultan Fatih fethetti. Avusturya tecavüzlerine mâni olmak için buraya bir kale yapılıp Türkler yerleştirildi. Osmanlılar buraya "Macaristan'ın kilidi, Sırbistan ve Romanya'nın anahtarı" derdi. Adakale'de, 1967 yılında 150 hanede 750 nüfus yaşıyordu. Bu mıntıkada ahalisinin tamamı Türk olan yegâne şehirdi. FELAKET ÜSTÜNE FELAKET 93 Harbi neticesinde imzalanan Ayastefanos Anlaşması ile kalenin boşaltılması kararlaştırıldı. Bu anlaşmanın ağır hükümlerini hafifletmek için İngilizlerin yardımıyla 1878'de imzalanan Berlin Anlaşması'nda adanın statüsü unutuldu. Osmanlı Devleti Adakale'ye hükmetmeye devam etti. Burada bir nahiye müdürü ve kadı bulunuyordu. Cihan Harbi neticesinde Trianon Anlaşması ile Adakale Romanya'ya verildi ise de, Osmanlı hükümeti tanımadı. 1923 Lozan Anlaşması ile bu kayıp kabul edildi. Ancak adanın son felâketi bu değildi. Adakale'de, 1967 yılında 150 hanede 750 nüfus yaşıyordu. Bu mıntıkada ahalisinin tamamı Türk olan yegâne şehirdi. Osmanlı geleneklerini 500 sene canlı bir şekilde yaşatan ada halkı, tütüncülük, lokumculuk, kayıkçılık, bir de Tuna'daki gezinti gemilerinde kahvecilik yapardı. Mimarîsi çok hoştu. Tuğla çatılı, beyaz boyalı, kârgir evleri; tek minareli camisi vardı. 1967 yılında zamanın Romanya ve Yugoslavya hükümeti, daha doğrusu iki komünist, Çavuşesku ile Tito, Tuna'daki bu son Osmanlı varlığını yok etmek üzere anlaştı. Ada bir baraj altında kalacaktı. Baraj projesi ilk çıktığı 1962'de halk kaleye dolup hâdiseyi protesto etti. "Biz adamızı terk etmeyiz; gidersek Türkiye'ye gideriz" diye Çavuşesku'ya hitaben bir dilekçe imzaladılar. Ama "Bizi Tuna'ya döker; balıklara yem yapar" korkusuyla veremedilerse de gizlice Türk sefaretine ulaştırdılar. Türkiye -her zamanki gibi- tınmadı. 36 hane Köstence'ye, 2 hane Temeşvar'a, 12 hane Bükreş'e, gerisi de Türkiye'ye göçtü. 1972'de biten Demirkapı Barajı, Adakale'yi sular altında bıraktı. Bu sebeple ne zaman Adakale ismini işitsem, yüreğim sızlar. Suyu şifalı TUNA Ada turistik bir yerdi. Gelen turistten 1 Lei ayakbastı parası alınırdı. Adanın lokumu ve şekerlemeleri meşhurdu. Adakaleliler, kahveyi havanda döver; kumda ve külde pişirirdi. Kokusu, karşı sahillerde duyulurdu. Tadı, Tuna suyundan gelirdi. Yemekler bile bu suyla pişerdi. Tuna'nın suyu şifalı kabul edilirdi. Cildi kırıştırmaz; bu suyla yıkanan kadın yaşını göstermezdi. Zaten doğuya akan nehirler bereketli olur derler. Nerede şimdi o suyu masmavi Tuna! Adada tekstil, sucuk ve iki sigara fabrikası vardı. 37 çeşit sigara, hatta puro imal edilirdi. Romanya'dan kaçak işçi gelirdi. Hapishane iç çamaşırları burada dikilirdi. Ada, bir ilticâ adası idi. Yugoslavya'ya kaçmak isteyen Romenler buraya gelip karşı sahile geçmeye çalışırdı. Her gün kaçan kaçana idi. Çok insan öldü. Bazen Tuna Nehri kıpkızıl akardı. Bunun üzerine hükûmet, adanın etrafını tel örgülerle çevirdi. Ada halkı kendisini açık hapishanede hissetmeye başladı. Yine de iyi yüzme bilmesine rağmen, adayı bırakıp karşıya geçmeyi düşünmedi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
3 Mart 1924 itibarıyla Türk tarihinde yeni bir sayfa açılıyordu. Halifelik kaldırılmış ve tarihin en uzun ömürlü hânedanlarından Osmanlı hânedanı mensupları vatandaşlıktan çıkarılarak yurt dışına sürülmüştü. Bu, yaşlısından beşikteki bebeğe kadar hepsi için yeni ve sıkıntılı bir hayatın başlangıcı oldu. Son şehzadeler İstanbul yatında bir arada. 1-Vahdeddin Efendi 2-Mecid Efendi 3- Ziyaeddin Efendi 4- Seyfeddin Efendi 5-İbrahim Efendi 6-Necmeddin Efendi 7- Ahmed Nihad Efendi 8- Ömer Hilmi Efendi 9- Cemaleddin Efendi 10-Abdülhalim Efendi 11-Osman Fuad Efendi 12- Ömer Faruk Efendi. Osmanlı Hânedanı'nın hukukî statüsü, asırlar boyu kanunnâmeler ve geleneklerle tayin olunmuştur. Hânedan, padişah oğul ve kızları (şehzâde ve sultanlar) ile oğulların nesilden nesile devam eden oğlan ve kız çocuklarından müteşekkildir. Nitekim şer'î hukukta oğul ve kızlar ile, oğlun oğul ve kızları vâris olup âileden sayılırdı. Bunlar varken, kızların çocukları âileden sayılmaz ve vâris olamaz. KENDİ SİCİLLERİ VARDIŞehzâde ve sultan, diğer hânedanlardaki hükümdar oğulları ve kızlarına verilen prens-prenses unvanının muadili idi. Padişah ve şehzâde zevceleri ile sultan eşleri ve çocukları, hânedan âzâsı değil; hânedan mensubu idi. Monarşilerde hânedan vatandaş statüsünde değildir. Umumî nüfus sicillerine değil, saraydaki hânedan sicilline kaydedilir. Hânedan mensupları, hususî hayatlarında padişahların koyduğu kâidelere uymak zorundaydı. Şehzâde ve sultanlar ile padişah ve şehzâde zevceleri, padişahın izni olmaksızın evlenemez; evlenirse, hânedanla alâkalı haklarını kaybederdi. Oğlu olan padişah zevcesi artık kimseyle evlenemezdi. Çünkü padişahın bir üvey babası tasavvur edilemez. Padişah oğullarına şehzâde denirdi. Şehzâdeler önceleri sultan ve sonraları efendi unvanıyla anılırdı. Cem Sultan ve Burhaneddin Efendi gibi. Küçükken anneleri ile; büyüdükleri zaman kendilerine tahsis edilen dairelerinde hususî hizmetkârlarıyla ve hasodadan tayin edilen lalaların nezâretinde yaşarlardı. 12 yaşlarına gelince maiyetleri ve anneleri ile Konya, Manisa, Amasya gibi sancaklara sancakbeyi olarak gönderilirlerdi. Bu usul XVII. asır başlarına kadar sürmüş; bundan sonra şehzâdeler sancağa çıkarılmayıp sarayda oturmuşlardır. Hareme bitişik çeşitli odalar ve oniki daireden müteşekkil bu daireye, etrafındaki şimşir ağaçları sebebiyle şimşirlik adı verilirdi. Kafes de denilen ve küçük bir bahçesi bulunan şimşirliğin etrafı duvarla çevrili idi. Şehzâdeler, âileleri, câriye ve ağalarıyla beraber burada yaşar; merasimler dışında pek dışarı çıkmaz; fazla kimseyle de görüşmezdi. HANEDAN REİSİ New York'ta yaşayan hanedan reisi Osman Ertuğrul Efendi, Sultan Abdülhamid'in torunu olup 1912 doğumludur. HARUN EFENDİ Harun Efendi Sultan Abdülhamid'in torunu olup, Türkiye'de yaşayan en yaşlı şehzadedir. HAYIR SAHİPLERİYDİLER Bu devirde şehzâdelerin çocuk yapmasına izin verilmediği yaygın kanaattir. Ciddî Osmanlı kaynaklarında bulunmayan bu iddiayı nakzeden misaller vardır. Doğrusu, istikbali pek de parlak görmeyen şehzâdeler bu hususta kendi rızâlarıyla bir kontrol yapmış olabilir. Şehzâdelerin çocukları da şehzâde veya sultan olarak anılırdı. Şehzâdelerin hususî tahsisatları varsa da, diğer devletlerdeki prenslere, hatta kendi kızkardeşlerine nazaran malî ve siyasî bakımdan çok zayıf bir statüde tutulmuşlardır. Şehzâdeler, son devirde artık saray dışında yaşamaya; meslek sahibi olup çeşitli memuriyetler almaya başlamıştır. Padişah kızları sultan unvanı ile anılırdı. Mihrimah Sultan gibi. Padişahların siyasî maksatlarla Anadolu beyliklerinden kız almalarına mukabil; sultanlar da bu beyliklere gelin giderdi. Zamanla vezirlerle evlendirilmişlerdir. Böylece hem başarılı devlet ricâli taltif edilmiş; hem de bunlar saraya bağlanarak, kendi aralarında evlilik yoluyla yakınlıklar kurmasının önüne geçilmiştir. Aile içinde evlilikler çok azdır. Sultanlar, dilerse kocasını boşamak salâhiyetiyle evlenirlerdi. Şer'î hukuk, kadına bu hakkı verir. Sultanlar evlendikten sonra kocaları ve maiyetleriyle ayrı bir sarayda otururlardı. Sultan eşleri, kimin kocası olursa olsun padişahın dâmâdı sayılır ve dâmâd-ı hazret-i şehriyârî diye anılırdı. Dâmâdlar, boşanma ile protokoldeki yerlerini ve evlilikle kazandıkları bütün unvanlarını kaybederdi. Sultan oğullarına sultanzâde, kızlarına da hanımsultan denirdi. Sultan Fatih, kızlarının oğullarına sancakbeyliğinden yukarı rütbe verilmesini yasaklayarak, cemiyette ikinci derecede soyluluğun teşekkülüne engel olmuştur. Sultanlar şehzâdeler gibi değildi. Daha rahat ve zengin yaşardı. Servetlerini hayır eserlerine harcar; şehrin fakirlerine sadaka, evlenecek kızlara çeyiz vererek tüketirdi. Bu sebeple sürgünde çok dara düşmüşlerdir. Bugün hanedanın tümü Sultan II. Mahmud'un soyundan gelmektedir. Bir rüyanın sonu Saltanat ve halîfelik peş peşe kaldırılınca, 3 Mart 1924 tarihli kanunla hânedana mensup şehzâdeler, sultanlar ve sultan çocukları ile eşleri hayatta bulunan padişah ve şehzâde zevceleri ile dâmâdlar olmak üzere 155 kişi vatandaşlıktan ihraç olunarak üç gün içinde sınır dışı edildi. Kanuna dâhil olmadıkları halde ebeveynleri veya çocukları ile sürgüne gitmek zorunda kalanlarla bu sayı 200'ü bulur. Sürgünde efendilerinden ayrılmayan emektarlar da sayılırsa, sürgünlerin sayısı yüzlercedir. Bunların transit olarak bile ülkeden geçmesi yasaklandı. Mallarını bir yıl içinde tasfiye etmeleri, aksi takdirde hazineye kalacağı bildirildi. Hemen hepsi vatansız, pasaportsuz olarak yaşadı. Bankalarda paraları, yanlarında nakitleri olmayan bu insanların çoğu, sürgünde tarifsiz sıkıntılar çekti; açlıktan ölenler bile oldu. Ama asalet ve şereflerine uygun yaşamaya çalıştılar. Geride bıraktıkları malları da şunun bunun elinde çarçur edildi. Oğuz Han neslinden ve tarihin en eski hânedanlarından Osmanlı hânedanı böylece siyaset sahnesinden çekilmiş oldu. 1952 yılında hânedanın kadın mensuplarına, 1974 yılında da tümüne ülkeye dönme izni verildi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Ahmed Câmiindeki bir mevlid alayını gösteren eski bir gravür. Çocukken Kıbrıs'a ilk gittiğimde, Mevlid Kandili'nin tatil olması beni şaşırtmıştı. Bu Osmanlı geleneğine İngilizlerin bile dokunmamış olması garibime gitmişti. Osmanlılar zamanında Mevlid Kandilleri tatil olduğu gibi, fevkalâde ihtişamlı merasimlerle kutlanırdı. Bütün Müslüman devletlerde de mevlid kandili coşkulu bir bayram idi. ORTAYA PARA KONULURDUİnsanlar peygamberlerinin doğum gününe her zaman tazim etmiştir. Müslümanlar da Hazret-i Muhammed'in doğum günü olan Rebiülevvel ayının 12. gecesine hürmet gösterirdi. Hazret-i Peygamber'in bizzat kendisi de bu günde, eshabıyla oturup, doğumu esnasında olan hâdiseleri anlatırdı. Hassan bin Sâbit, Abdullah bin Revâha, Kâb bin Züheyr gibi sahabîler, peygamberi öven şiirler söylerdi. Hazret-i Ebu Bekr ve Ömer de zamanlarında böyle yapardı. İslâm âleminde bu gelenek devam etmiştir. Gücü yetenler mevlid cemiyetleri tertipleyip, güzel sesli hâfızlara bu kasideleri okutur; insanlara yemek, şerbet, tatlı dağıtırdı. Gücü yetmeyen evinde oturup bu kasideleri bizzat okurdu. Kaside okunurken ortaya su, tuz ve para konurdu. Böylece o paranın temizlendiğine inanılır; diğer paralarla karıştırılırsa onların da faydalanacağı ve sahibinin fakir düşmeyeceği umulurdu. Tuz da diğer tuza karıştırılarak bununla pişecek yemeklerin bereketlenmesi düşünülürdü. Mevlid şekerleri de mevlid okunurken bereket için dinleyenlerin önüne konurdu. Bu gün Müslümanlar güzel elbiseler giyip kokular sürünür; evini süsler, çıralar yakardı. Selçuklu atabeylerinden ve Salâhaddin Eyyübî'nin eniştesi Erbil Meliki Muzaffer Ebu Said Gökbörü, hükümdarlardan en evvel mevlid okutandır. Ömrü boyunca her sene bu vesileyle binlerce insana yemek yedirir, hediye ve sadakalar dağıtırdı. İmam Muhammed Bâkır mevlid okumak için sevdiklerini toplar; onlara ve fakirlere yemek yedirir idi. İmam Süyûtî Mısır'da böyle yapar ve yapılmasını tavsiye ederdi. Nitekim Mısır'da mevlid cemiyetleri çok parlak bir gelenektir. Mevlid okumak peygamberi övmek olduğu için ibâdet sayılmıştır. Vehhâbîlerden başka mevlide karşı çıkan olmamıştır. Hatta Hazret-i Peygamber'in doğum anını anlatan "Geldi bir akkuş kanadıyla revan, arkamı sığadı kuvvetle heman" beyiti okunurken, herkesin hürmeten ayağa kalkması, İmam Sübkî'den gelen bir âdet olmuştur. MEVLİD ALAYLARIOsmanlılar zamanında padişahın ve bütün devlet ricâlinin resmî kıyafetleriyle hazır bulunduğu tantanalı mevlid alayı yapılırdı. Bu, devlet merasimlerinin en önde gelenlerindendi. Önceleri Ayasofya, sonraları Süleymaniye, daha sonra Sultan Ahmed Câmilerinde, Sultan Aziz devrinde Ortaköy ve Sultan Hamid devrinde de Yıldız Câmii'nde mevlid okunur; herkese hurma ve şeker dağıtılırdı. Mevlidhan ve hizmetkârlara hediyeler; fakirlere sadakalar dağıtılırdı. Ayrıca sarayda mabeyn dairesinde ve haremde de mevlid okutulur, padişah da katılırdı. Sarayda da sık mevlid okutulduğundan, güzel sesli hususî hünkâr mevlidhanları vardı. Meselâ Sultan Aziz devrinde Said Paşa imamı diye meşhur hünkâr mevlidhanı Hasan Rıza Efendi güzel sesiyle ve içli okumasıyla meşhurdu. Kimsenin davetine gitmezken; sadece fakir ve garipleri kırmayıp bir şey beklemeksizin mevlid okurdu. Süleyman Çelebi unutulur mu? Hazret-i Peygamber'in doğumu vesilesiyle yüzlerce mevlid kasidesi yazılmıştır. Hicaz'da Mevlid-i Berzencî meşhurdur. Orada şeker yerine hurma dağıtılır. Türkçe mevlid de pek çoktur. En meşhuru Bursa Ulu Cami imamı Süleyman Çelebi'ye aittir. 1409 yılında yazılmıştır. Rivayete göre burada bir Acem vâiz Bakara sûresinin 285. âyetini tefsir ederken, Hazret-i Muhammed ile Hazret-i İsa arasında hiçbir fark ve üstünlük olmadığını söyleyince, cemaatten birisi kalkıp, "Ey câhil! Peygamberler arasında peygamberlik vazifesi bakımından bir fark yoktur. Hepsini peygamber kabul etmek lâzımdır. Ama Sevgili Peygamberimiz, elbette bütün peygamberlerden üstündür" diyerek aynı sûrenin "Peygamberlerin bazıları bazılarından üstündür" meâlindeki 253. âyetini okudu. Bu hâdise, Süleyman Çelebi'yi çok hislendirip, meşhur mevlid kasidesini kaleme almasına vesile oldu. Edebî değeri yüksek, ama çok samimi bir eserdir. Münâcât (Allaha yakarış), velâdet (doğum), risâlet (peygamberlik), miraç, rıhlet (vefat) ve duâ kısımlarından müteşekkildir. Uzun olduğu için mevlidlerde ekseri münâcât, velâdet, miraç ve dua kısımları okunur. Aralarda aşir ve ilahi okumak âdettir. Eskiden her beyit sonunda, zâkirler hay diye zikrederdi...
OSMANLI DONANMASI Akdeniz'i 'TÜRK GÖLÜ'ne çevirdi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı kadırgalarını Hint Denizi'nde Portekizlilerle muharebe ederken gösteren Seydi Ali Reis'e ait bir tablo. (İstanbul Deniz Müzesi) Osmanlı Devleti, denizle irtibatı olmayan küçük bir beylik olarak hayatına başladı. Kısa zamanda denize ulaşıp donanma sahibi oldu. İlk zamanlarda Karamürsel'de ve Karesi beyliğinden alındıktan sonra Bandırma-Edincik'te ve Bizanslılardan fethedildikten sonra İzmit'te birer tersane vücuda getirildi. İlk büyük tersane dördüncü padişah Yıldırım Sultan Bayezid zamanında ve Sarıca Paşa'nın nezareti altında Gelibolu'da yapıldı. Donanmanın Gelibolu'da üslenmesi, Bizans'ın denizle olan bağlantısını kesti; hiç değilse sıkı bir kontrol altına aldı. İlk deniz muharebesi de bu tarihlerde Cenevizlilerle yapıldı. DONANMANIN EHEMMİYETİNİ ANLADILAR Padişahlar, o zamanın hava kuvvetleri fonksiyonundaki donanmanın ehemmiyetini çok erken anladılar. Yavuz Sultan Selim, Haliç'te muazzam bir tersane kurdu. Diğer sahil şehirlerinde de tersaneler inşa edildi. Sinop, İzmit, Süveyş gibi eski tersaneler faaliyetine devam etti. 1571'de donanmanın yok olduğu İnebahtı mağlubiyetinin ardından, beş ay içinde donanmanın yenilenmesi hususundaki talimata şaşıran Kılıç Ali Paşa'ya Sokullu Mehmed Paşa'nın şu tarihî cevabı meşhurdur: "Paşa! Paşa! Sen bu devlet-i aliyyeyi tanımamışsın. Bu devletin kudreti ol mertebedir ki, cümle donanma lengerleri (direkleri) gümüşten, resenleri (ipleri) ibrişimden, yelkenleri atlastan etmek ferman olunsa, müyesserdir. Hangi geminin mühimmatı yetişmezse, bu minval üzere benden al!" Böylece bütün kış çalışılarak yeniden 200 parçalık bir donanma meydana getirildi. Osmanlı donanması üç kısımdı. İnce donanma, altı düz, hafif nehir gemilerinden müteşekkildi. Çekdiri (kadırga), daha ziyade kürek esasına dayanan ve yelkenin yardımcı olduğu gemilerdi. Esir ve bazı mahkûmlar burada kürek çekerdi. Kalyon ise yalnız yelkenle hareket eden ambarlı gemilerdi. Kaptan-ı derya (kaptan paşa) donanmanın âmiri idi. Her sene ilk baharda donanmanın başında kendisine bağlı Gelibolu sancağındaki derya beyleriyle Akdeniz'e sefere çıkardı. Zâtına mahsus baştarde denen gemiye binerdi. Sonra beylerbeyi rütbesinde kapudâne gelirdi. [Captain kelimesinin menşei budur.] Sonra patrona, sonra riyâle vardı. Bu üçünün bindiği gemilere sancak gemileri denirdi. Lale Devri'ne son veren ihtilâlci Patrona Halil'e bu isim, vaktiyle patrona gemisinde levent olduğu için takılmıştı. AKDENİZ'DE OSMANLI ASRIOsmanlı donanması XVI. asır dünyasının en güçlü donanması idi. Kuzey Afrika'nın fethiyle Akdeniz bir Türk gölü hâline geldi. Sahil halkının çocukları, güçlü birer denizci oldu. Oruç, Hızır, Burak, Kemal, Pirî Reisler; Kılıç Ali, Piyâle, Cezayirli Hasan Paşalar yetişti. Osmanlı denizcileri Akdeniz'de Haçlı donanmasına korku salarken; bir taraftan İzlanda'ya, diğer taraftan hatta Hind Okyanusuna yelken açtılar. Öyle ki bu asır, denizlerde de Osmanlı Asrı oldu. Bu devre ait şanlı menkıbeler, tarihin sayfalarını doldurur. 1773'te Sultan III. Mustafa, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun'u kurdu ki bugün İTÜ Gemi Mühendisliği Fakültesi'dir. Bu devirde 15 yeni tersane açıldı. Sultan II. Mahmud, Ruslar tarafından imha edilen Osmanlı donanmasını fevkalâde gayretlerle yeniledi. Keşfinden hemen sonra buharlı gemi bu devirde kullanıldı. Amerika ve Avrupa'daki tezgahlara çok sayıda gemi sipariş edildi. Sultan Abdülaziz donanmaya çok ehemmiyet verdi. Bu yolda çok para harcayıp İngiltere'den sonra Fransa ile beraber dünyanın ikinci büyük donanmasını kurdu. 1867'de kaptanpaşalık Bahriye Nezâreti'ne dönüştürüldü. Sultan II. Abdülhamid donanmayı ne yaptı? Sultan II. Abdülhamid, amcasının kurduğu muazzam donanmayı Haliç'e çekip çürütmekle itham olunmuştur. Sultan Aziz'in tahttan indirilmesi sırasında donanmanın Dolmabahçe önünde demirleyerek toplarını saraya çevirmesi sebebiyle vehme kapıldığı söylenir. Ancak şunu nazara almalıdır ki, Sultan Aziz'i hal edenlerin ülkeyi sürüklediği 93 Harbi mağlubiyeti sebebiyle Osmanlı hükümeti Rusya'ya çok ağır bir harb tazminatı ödeme borcu altına girmişti. Sultan Hamid, donanmaya amcasının verdiği ehemmiyeti veremezdi. Aksi takdirde maliye yine iflâsa sürüklenirdi. Donanma kurmak bir yana, mevcut gemilerin bakımı ve tamiri, hatta boyanması bile çok masraflıdır. Mamafih donanma bu hâliyle bile Rusları tedirgin etmeye; 1897 Harbi'nde de Yunanlıları ürkütmeye yetmiştir. Zaten donanma muharebeden çok, düşmanı korkutucu bir hususiyet taşır. Bu harb gemilerinin yegâne harekâtı, Sisam isyanında üç geminin adaya gönderilmesi ile gerçekleşmiştir. Buna rağmen Sultan Hamid, değişen teknikler sebebiyle işe yaramayan gemileri ıskartaya çıkararak yeni gemiler almayı da ihmal etmedi. Yurt dışına çok sayıda kruvazör, muhrib, yat, torpido botu, gambot, zırhlı korvet sipariş edildi. Haliç tersanesinde de hayli gemi inşa ve tamir olundu. Bahriye mektepleri geliştirilerek Avrupa'dakilerle boy ölçüşebilecek mürettebat yetiştirildi. 1907'de Osmanlı donanması 31 bin zâbit (subay) ve nefer ile 9 bin deniz piyadesinden müteşekkildi. Unutulmamalıdır ki, Balkan Harbi'nde destanlar yazan Hamidiye ile Çanakkale Deniz Harbi'ni kazanan gemiler; bu gemileri kullanan mürettebat, hep Sultan Hamid'in mirasıdır.
Eskiden izin alınmadan cuma namazı kılınmazdı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlılar zamanında Cuma kılınacak câmiler tesbit edilip, burada hatiplere padişah tarafından berat verilirdi. Beratı bulunmayan kimse Cuma namazı kıldıramazdı. Beratlı hatibi bulunmayan câmide de Cuma namazı kılınmazdı. Eski hukukumuz, hükümdara müslümanların dinî işlerini yürütmek vazifesini yüklemiştir. Nitekim padişah, ibâdetlerin daha rahat yapılabilmesi için gereken tedbirleri alırdı. Mâbed ve medreseleri himâye ederdi. İmam ve muallimler tayin ederdi. Mescid bulunmayan yerlerde hazineden mescid yaptırırdı. Şehirlerde halkın dinî ve hukukî işlerinde serbestçe ve ücretsiz danışabileceği bir müftü bulundururdu. Ramazan ayını ve bayramları ilân ederdi. Haccın, erkânına uyularak yapılabilmesi için her sene bir hac emîri tayin ederdi. MEDİNE'DE İLK CUMA NAMAZI Cuma namazı, bir beldede müslümanların hâkimiyetinin sembolü olan bir ibâdettir. Nitekim Medine'ye hicret edilip burada bir İslâm devleti kurulduktan sonra ilk Cuma namazı kılınmıştır. Hür, erkek, mukim ve sağlıklı müslümanlara farzdır. Cuma namazının sıhhati için, namazın kılındığı yerin şehir olması; namazı sultanın bizzat kıldırması; kıldıramazsa vekil ettiği bir kimsenin (vâlinin) kıldırması gibi şartlar gerekir. Osmanlılar zamanında Cuma kılınacak câmiler tesbit edilip, burada Cuma kıldıracak hatiplere padişah tarafından berat ve-rilirdi. Berat, resmî memuriyet için verilen padişah fermanıdır. Beratı bulunmayan kimse Cuma namazı kıldıramazdı. Beratlı hatibi bulunmayan câmide de Cuma namazı kılınmazdı. Cuma câmileri ancak kâdısı (hâkimi) bulunan şehirlerde olurdu. Köy ve sahralarda Cuma namazı kılınmazdı. Burada köylülerin Cuma namazına gitmeleri de gerekmezdi. Ancak bazı büyük köylerde Cuma kıldırmak üzere beratlı hatip tayin edildiği de olmuştur. Yukarıdaki şartlar gerçekleşmezse Cuma namazı farz olmaz. Cuma yerine yalnızca öğle namazı kılınır. Gayrımüslimlerin hâkim olduğu yerlerde Cuma namazı farz olmamakla beraber, burada yaşayan Müslümanların, dinî işlerini yürütmek üzere aralarından seçtikleri kimse, Cumayı da kıldırabilir. Nitekim Kırım, Bosna, Kıbrıs gibi kaybedilen beldelerdeki müslümanlar Cuma namazı kılmaya devam etmiştir. Bursa Ulu Câmi'nin günümüz ve bir asır önceki görüntüleri. ULU CAMİ GELENEĞİ Cuma namazının şartlarından birisi de bu namazın bir beldede tek câmide kılınması idi. Cuma namazı her beldenin en büyük câmiinde veya bu ibâdete mahsus namazgâh denilen büyük sahalarda kılınırdı. Selçuklu ve Osmanlılar zamanında her şehir ve kasabada Ulu Câmi veya Câmi-i Kebîr denilen en büyük câmide Cuma ve bayram namazları kılınırdı. Anadolu'nun çok şehirde günümüze intikal edebilmiş ulu câmiler, ihtişam ve emsalsiz güzellikleriyle görenleri büyülemektedir. Divriği, Diyarbekir, Adana, Bursa, Manisa ulu câmileri hemen akla gelenlerdir. Cuma ve bayram günleri bütün müslümanlar ulu câmide toplanırdı. Başka câmilerde Cuma ve bayram namazı kılınmazdı. İmam Ebu Hanife'nin Cuma günü Dicle üzerindeki köprüleri kaldırtıp Bağdad'ın iki yanında Cuma kılınmasını temin ettiği anlatılır. Budapeşte gibi ortasından nehir geçen Osmanlı şehirlerinde de umumiyetle böyle yapılırdı. Maamafih büyük şehirlerde cemaatin kalabalığından dolayı müteaddit câmilerde Cuma namazı kılınmasına da sonradan fetvâ verilmiş; ihtiyat olarak zuhr-i âhır (son öğle) namazı kılınması âdet olmuştur. Namazdan hemen önce Arapça iki hutbe okunması da Cuma'nın şartıdır. Birinci hutbede âyetler okunup müminlere nasihat edilirdi. Biraz oturup kalkılan ikincisinde Hazret-i Peygamber ve dört halifeden sonra, zamanın sultanının ismi zikredilip ona ve müminlere dua edilirdi. Halifeyi anıp dua etme geleneğini, Hazre-ti Ali'nin Basra vâlisi Abdullah bin Abbas başlatmıştır. Adına hutbe okunmak, para bastırmak gibi hâkimiyet alâmetidir. Osmanlılarda padişah adına okunan ilk hutbe 1289'da Karacahisar'da ilk Osmanlı kadısı ve Osman Gazi'nin bacanağı Tursun Fakih tarafından okunmuştur. Bursa gibi harb yoluyla fethedilmiş belde-lerde hatip hutbeye kılıç ile çıkıp kılıca dayanarak hutbe okurdu. 941'de vefat eden Abbasî halifesi Râdi, hutbeyi bizzat okuyan hükümdarların sonuncusudur. MİNBERE PERDE ASMAK Hutbe, mihrabın sağında yüksek bir yere çıkarak okunur. Hazret-i Peygamber Mescidi'nde oturulan yerinden başka üç basamaklı arkasında dayanmak için üç sütunu olan bir metre yükseklikte ılgın ağacından bir minberi vardı. 654'de yanınca, çeşitli yıllarda, çeşitli minberler yapılmıştır. Bugünki 12 basamaklı mermer minberi, Sultan III. Murad, 1591'de İstanbul'dan göndermiştir. Minber kapısına perde asmak âdeti Halife Muaviye'den kalmadır. İslâm âleminde ahşap veya mermerden güzel oymalar ve şebekeli parmaklıklarla süslü, kapısı ve külâh ile örtülü düz bir sahanlığı olan çok sanatlı minberler yapılmıştır. Kurtuba Câmii'nin minberi altındandı. Kurtuba düşünce, İspanyollar parçalayıp yağma ettiler. Padişahın namaz ve kabul yeri: Hünkâr Mahfili Halifelerden Hazeret-i Ömer, Ali ve Muaviye'ye câmide namaz kıldırırken suikast yapılmıştı. Hazret-i Osman zamanından itibaren, emniyet mülâhazasıyla, câmilerde maksûre denilen ve halkın sokulmadığı ayrı bölümler yapılmaya başlanarak umerâ namazlarını burada kılmışlardır. Osmanlılarda bu maksûrelere, hünkâr mahfili denilmiştir. Padişah maiyetiyle Cuma selâmlığına çıkar; her hafta başka bir büyük câmide Cuma namazını kılardı. Fatih, Nuruosmaniye gibi bazı câmilerdeki hünkâr mahfillerine padişahın atıyla girmesine mahsus yol bugün bile görülür. Namazdan sonra padişah, mâruzatı olan bazı devlet ricâlini de bu mahfilde kabul ederdi. Fevzi Çakmak, Anadolu'ya geçmeden evvel, zamanın padişahı Sultan Vahideddin ile Cuma namazında hünkâr mahfilinde görüşüp hususî talimatlarını aldığını Ankara'daki meclis içtimaında anlatmıştır.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ DÜNDEN BÜGÜNE ekrem.ekinci@tg.com.tr Faks: 0212 454 31 80 İngilizlerin, Turkey demesinden bazıları rahatsız oluyor. "Turkey demeyin, Türkiye deyin!" kampanyaları başlatılıyor. Malum, Turkey aynı zamanda hindi demek Amerika keşfedildiğinde Hindistan sanıldığı için, ilk defa gördükleri hindiye hind kuşu dediler. Bir rivayete göre İngilizler, başındaki kırmızı ibiğini fese benzeterek turkey demiş. Hatta Atlas Okyanusu'nun en güneyindeki Turk adalarına ilk çıkan İngiliz gemiciler, adada dolaşan kırmızı ibikli hindileri görünce adaya bu ismi vermişler. Portekizliler hindiye anavatanından ilhamla peru adını verir. Bilmem Perulular da bizim kadar rahatsız mı? Ülke isimlerine hassasiyet göstermek normal bir şey. Afrika'da Cecil Rhodes'in sömürgeleştirdiği Rodezya, istiklâlini kazandıktan sonra ülkelerinin tarihteki orijinal adı Zimbabwe'ye döndü. İngiliz-lerin Burma dedikleri Birmanya sömürgesi de şimdilerde Myan-Mar oldu. TÜRK DEVLETİ Coğrafî ad olarak Turchia (Türkiye) tâbiri, VI. asırdaki Bizans kaynaklarında Orta Asya için kullanıldı. IX ve X. asırda Volga'dan Orta Asya'ya kadar olan sahaya denilirdi. Bu da, Doğu ve Batı Türkiye olmak üzere ikiye ayrılı-yordu. Doğu Türkiye Hazarların, Batı Türkiye ise Hun ve Macarların ülkeleriydi. Memlûkler zamanında Mısır'a da ed-Devletü't-Türkiyye (Türk Devleti) deniliyordu. Çünki Memlûk sultanları Kıpçak Türklerindendi. Buradaki Türkiyye, Türke mensup mânâsına gelen bir sıfattır. Selçuklular zamanında, XII. asırdan itibaren Anadolu'ya Turchia (Türkiye) denilmeye başlandı. Bu ismi ilk kullananlar İtalyan tacirlerdi. Anadolu (Anatolia), Yunanca güneşin doğduğu yer demektir. Türk kelimesini devletin resmî adında ilk defa kullanan, milâdî 681 ile 745 yılları arasında hüküm süren Göktürk Devletiydi. Osmanlı Devleti'nin resmî adı Devlet-i Aliyye idi ki, "En Büyük Devlet" demektir. Bunda, gerçek mânâda devlet olarak ancak kendisini kabul edip, diğerlerinden ayırdedici bir isim taşımaya gerek görmeyen vakarlı bir edâ sezilir. Benzeri bir tavra XIX. asırda Büyük Britanya İmparatorluğu'nda rastlanır. İngiltere pullarında ülkenin ismi yazmaz. Çünki dünyada posta pulu ilk olarak bu ülkede basılmıştır. Meşhur İngiliz gururu, "Diğerleri kendilerini ayırmak için isimlerini yazsın" dedirtmiştir. Sultan-ı İklim-i Rûm Araplar, Acemler ve Türkler, Romalıların (Rumların) ülkesi olduğu için Anadolu'ya Rum dediler. Mevlânâ'nın Rumîliği, Anadolulu olduğunu ifade eder. Anadolu Selçukluları'na Selçukî-yi Rumî denirdi. Osmanlılar Anadolu'ya Diyar-ı Rum derdi. Hatta Arap fetihlerinden sonra Romalılardan ilk fethedilen Sivas, uzun yıllar Rum eyâletinin merkezi oldu. Osmanlı padişahlarının bir unvanı da Sultan-ı İklim-i Rûm (Roma Ülkesi Sultanı) idi. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi'nin fetvâlarında Anadolu ve Rumeli için Diyar-ı Rum tabiri kullanılır. Resmi vesikalarda Osmanlı ülkesi Memâlik-i Mahrûsa (Korunmuş Ülkeler) olarak geçer. Her devletin yerlisinin ve yabancıların verdiği çeşitli isimleri olabilir. Bizim Fransızcaya göre Almanya dediğimiz ülkeye İngilizler Germany adını verirken, Almanlar kendilerine Deutschland (Deutsch'lar ülkesi) der. İsviçre'nin orijinal ismi Helvetia; Japonya'nın Nippon, Finlandiya'nın Suomi'dir. Yunanistan'a Avrupalılar Greece (Grek ülkesi) derken, kendileri Ellas (Helen ülkesi) diye gururlanır. Arnavutluk, Avrupa'da Albania olarak bilinir. Arnavutlar ise Skiperia adını verir. Amerika ismini kendisini keşfeden Amerigo Vespucci adındaki Cenovalı denizciden almıştır. İsmini halktan alan devletler çoktur. Fransa Franklar, İngiltere Angllar, Almanya Alamanlar, İtalya İtalikler ülkesi demektir. İngiltere'nin resmi adı Birleşik Krallık'tır. İskoçya, Galler, Chanel Adaları ve Kuzey İrlanda ile beraber Büyük Britanya'yı teşkil eder. Britanya, Brötonlar ülkesi demektir. İsmini ülkeden alan devletler az da olsa vardır. Avusturya (Österreich=doğu devleti), Alman imparatorluğunun doğusunu ifade eder. Osmanlıların Felemenk (Flamanlar ülkesi) dediği Holanda, yüksek yer demektir. Fransızlar bunu kendi dillerinde söyler: Pays-Bays. Esmerler ülkesi manasına Hindistan (India) ülkesine Hindliler Bharat derler. Arap devletlerinin isimleri hep coğrafî bölgeden gelir: Irak, Suriye, Mısır gibi. Ülkemiz: Turquieu Saltanat yıkıldıktan sonra bizde bir ara aslı İtalyanca Türkiya ismi moda oldu. Jön Türklerin pek sevdiği bu isim, resmî olarak ilk defa 1920'de Ankara'da toplanan Millet Meclisi'nde kullanıldı. Yeni kurulan ulus-devletin milliyetçi vurgularına uygun bir isimdi. Ama Türkçe değildi. Ne var ki kimsenin bununla uğraşacak hâli yoktu. Bugün kullanılan Türkiye adı, Fransızca söylenişe göredir. Türkçe veya Arapça değildir. Türkistan, Türkili, hatta Turan dense, daha doğru olurdu. Öyleyse Turkey yerine Fransızca Türkiye kelimesini koymaya çalışmak ayrı bir ironi. Hazret-i Peygamber'in meşhur hadisinde geçtiğinden ve Osmanlı paralarının üzerinde bereket için böyle yazdığından habersizce, Konstantin'in şehri demek olan Konstantinopolis kelimesine alerji duyup, Rumca "şehire" mânâsına gelen İstanbul kelimesinin savunuculuğunu yapanların durumu da bundan pek farklı değil. Şehirlerimizin isimlerinden Türkçe olanı çok azdır. Komplekssiz bir imparatorluk için bundan tabiî bir şey olamaz. Osmanlı Devleti'nin resmî adı Devlet-i Aliyye idi ki, "En Büyük Devlet" demektir. Bunda, gerçek mânâda devlet olarak ancak kendisini kabul edip, diğerlerinden ayırdedici bir isim taşımaya gerek görmeyen vakarlı bir edâ sezilir. Benzeri bir tavra XIX. asırda Büyük Britanya İmparatorluğu'nda rastlanır. İngiltere pullarında ülkenin ismi yazmaz. Çünki dünyada posta pulu ilk olarak bu ülkede basılmıştır.
Osmanlı'nın Rumeli'deki gazileri: EVLÂD-I FÂTİHÂN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı askerlerini kale fethi sırasında tasvir eden bir gravür. Evlâd-ı fâtihân, Rumeli'de oturan Rumeli fâtihlerinin torunları ile fetihler genişledikçe buraya Anadolu'dan getirilip yerleştirilen Türkmenlere verilen isimdir. Bunlardan bir askerî teşkilât kurulmuştu. Yörük vilâyetleri de denilen Manastır, Pirlepe, Florina, Cuma, Tikveş, Radoviş, İştip, Doyran, Ustrumca, Avrethisarı, Yenice, Vodina, Serez, Demirhisar, Zihne, Drama ve Langaza şehirlerinde yaşarlardı. Çoğu Konya civarından getirildiği için yerli halk bunlara Konyar derdi. Konya'dan gelmişiz! Rumelililerin çoğunun Konya'dan geldiğini söylemesini yadırgamamak lâzımdır. Çünki Konya büyük bir vilâyettir. Karaman, Mersin, Antalya, Niğde ve Aksaray'ı içine alırdı. Selçuklu saltanat merkezi olduğu için, kalabalık bir Türk nüfusunu barındırıyordu. Osmanlılar Rumeli'ye geçtiğinde uçsuz bucaksız tenha bir arazi ve boş köylerle karşılaştı. Bazısının zannettiği gibi halkını sürmedi. Fetih esnasında Balkanlar zaten harb, kıtlık ve sâri hastalık sebebiyle neredeyse boşalmıştı. Buraya Konya, Kastamonu, Balıkesir gibi mahallerden ahâli nakledildi. Bu şehirler eski birer beylik merkeziydi. Biraz da bu sebeple nüfus yoğunluğu fazlaydı. Böylece hem yeni topraklar şenlendirildi. Hem de eski beyliklerin hatırası ortadan kaldırılarak, millî birliğe hizmet edilmiş oldu. Ancak belki ilk iskân Konya'dan olduğu için, Rumelilerin neredeyse hepsi Konya'dan geldiklerini söyler. Önce gelenler de var Rumeli, eskiden beri Türklerin yerleştiği bir mıntıka idi. Bizanslılar, IX. asırdan itibaren Anadolu'dan dalga dalga gelen çok sayıda Türk aşiretini buraya geçirmişti. Bunlar Selânik, Serez, Tesalya, Vardar, Varna gibi yerlere yerleştiler. Orhan Gazi zamanında geçilen Rumeli'ye Osmanlıların ilk göçü Sultan I. Murad zamanında oldu. Manisa yörükleri Serez'e, Aydın yörükleri de Filibe'ye yerleştirildi. Üsküp ve Niş arası da Türklerle şenlendirildi. Sultan II. Murad ve Fatih zamanında, Karamanoğulları ile mücadeleler esnasında Konya, Karaman ve Ankara civarından hayli Türkmen göçürüldü. Bunları teşvik için toprak, tımar ve imtiyazlar tanındı. Rumeli'ye Türk göçleri sadece Anadolu'dan değildir. Karadeniz'in kuzeyinden de mühim mikdarda Türk nüfusu mıntıkaya yerleşmişti. Yıldırım Sultan Bayezid, Bulgarlardan aldığı Dobruca'ya Kırım Tatarları yerleştirdi. Timur Han istilâsı üzerine yüz bini aşkın Kıpçak Türkü Romanya ve Tuna üzerinden gelip Edirne, Filibe ve Tatar Pazarcığı havâlisine yerleşti. Bulgaristan'ın kuzeyindeki Türkler umumiyetle bunlardandır. Böylece bir asır içinde Rumeli'ye yerleşen Türk nüfusu milyonu buldu ve zamanla her yerine yayıldı. Müslüman Arnavud, Boşnak ve Rumların arasında kalanlar, zamanla bu dindaşlarının dilini benimsedi. Rumeli, Osmanlı ülkesinin en kültürlü, nezih, dindar ve müreffeh mıntıkasıydı. Buraya yerleştirilecek olanlar, umumiyetle görgülü topluluklarından seçilirdi. Yanlarında din adamları ve dervişler bulunurdu. Köy ve kasabalarını câmi, medrese ve tekke mihveri etrafında teşkil ederlerdi. Rumeli'de, Macaristan'a kadar, adım başı bu dervişlere ait tekke ve türbe kalıntılarına rastlanır. Bu yeni sâkinlerin, bâriz bir takım üstün vasıfları, yerli halkta alâka uyandırdı. Kitle hâlinde ihtidâ hareketlerine sebebiyet verdi. Mühim sayıda Bulgar, Makedon, Hırvat, Arnavut ve Rum müslüman oldu. Müslüman Hırvatlara Boşnak, Bulgarlara Pomak ve Makedonlara Torbeş denir. Rum asıllı müslümanlar daha ziyade Yanya, Tesalya ve Girit taraflarındadır. Asırlar önce Karadeniz'in kuzeyinden Balkanlara akın eden Peçenekler Bosna'da; Avarlar Sırbistan'da; Kıpçaklar da Bulgaristan'da halka karışmıştı. Osmanlıların gelişiyle bunlar, kendilerine yakın gördüğü yeni hâkimlerin dinine girmekte tereddüt göstermedi. Vergi muafiyeti Rumeli Türklerinin haylisi önceleri kısmen göçebe idi. Kışın köylerde oturur; yazın Rumeli yaylalarına çıkardı. XVII. asırda iyiden iyiye yerleşik hayata geçtiler. Bunlardan 24'er kişilik birlikler teşkil edildi. Her birliğin başında tımarlı sipahi statüsünde eşkinci ve bunların piyadeleri olarak da yamak vardı. Eşkinciler, her kazâda çeribaşına bağlıydı. [Çingene çeribaşısı başkadır.] 1691 yılından itibaren Rumeli'deki karışıklıklarda istifade edilmek üzere bunlar arasında evlâd-ı fâtihân gibi yeni ve iddialı bir isimle yeni askerî birlikler kuruldu. Başlarına da vezir rütbesinde yörük hâkimi tayin olundu. Bu hizmet karşılığında bazı vergilerden muaf tutuldular. Sefere katılmayanlar, katılanların âilesinin geçiminin karşılanması için vergi öderdi. Evlâd-ı fâtihânı, merkezde kapıcıbaşı temsil ederdi. Nüfusları, 1697 yoklamasına göre 1116 hanede 16582 kişi idi. Önceleri sadece Rumeli seferlerine katılan evlâd-ı fâtihân, XVIII. asır sonlarında Şark seferlerine de katılır oldu. Yeniçeri ocağı kaldırılınca, dört tabur hâlinde ve aynı zamanda kazâ müdürü olan çeribaşı kumandasında yeniden teşkilâtlandırıldı. Eşkıya takibinde kullanıldı. Böylece Rumeli'ye geçen Türklerden kendisine tımar verilenlerin çocuklarına evlâd-ı fâtihân dendi. Sonra bu isim Rumeli'deki bütün Türkler için kullanılır oldu. 1845 senesinde bütün imtiyazları kaldırılarak kendilerine askerlik mükellefiyeti getirildi. Böylece evlâd-ı fâtihân müessesesi tarihe karıştı. Yunan isyanı, Bulgar komitacılarının baskıları, 93 Harbi felâketi, Balkan bozgunu ve mübâdele gibi çeşitli sebeplerle Rumeli'deki Türk varlığı giderek eridi. Çoğu Anadolu'ya göçtü. Bunların hepsi evlâd-ı fâtihâna dâhil olmadığı halde, Osmanlıların Balkanlar'daki son hatırası olmak itibariyle Rumeli muhacirleri hep böyle görüldü.
08.04.2009.
Tarihin derinliklerinden gelen bir kısas davası
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hz. Osman'ın şehit edilmesiyle başlayan olaylar, Şam'da ve Kûfe'de iki ayrı halifenin hüküm sürmesiyle devam etti. Necef'teki Hazret-i Ali Camii ve türbesi hergün ziyaretçi akınına uğruyor. Tarihte en iyi hükümdarlar bile, tebasını hakkıyla memnun edememiştir. Merhametiyle tanınan üçüncü halife Hazret-i Osman da bunlardandır. Zamanında memurlardan bazı şikâyetler oldu. Her yerde halifeye hakaret ederek dolaştığı için Mısır'a sürülen Yemenli bir Yahudi dönmesi Abdullah bin Sebe, yanına topladığı memnuniyetsizleri halifeye karşı ayaklandırarak 4000 kişi ile Medine'ye yürüdü. Irak'tan da bu kadar kişi gelerek halifenin evini sardılar. Bu arada Hazret-i Ali'ye haber gönderip kendisini halife yapmak istediklerini söylediler. Hazret-i Ali bu teklifi kabul etmediği gibi, iki oğlunu halifeyi korumak üzere gönderdi. Gömleği çıkarma! İbni Ömer, istifa ederse, bunun kötü bir çığır açacağını, her önüne gelenin ayaklanıp halifenin istifasını isteyeceğini söyledi. Halife, Hazret-i Peygamber'in "Sana bir gömlek giydirecekler, bunu sakın çıkarma!" hadîsini halifelikle tabir edip istifaya yanaşmadı. 20 gün sonra halifeyi koruyan askerler öldürüldü. Başlarındaki halifenin damadı Mervan ağır yaralandı. İsyancılar eve girmeye muvaffak olup, halifeyi Kur'an-ı kerîm okurken şehid ettiler. Cenaze üç gün sonra evden çıkarılıp, gece Bakî kabristanında defnolunabildi. İslâm topluluğuna ilk fitne ateşini salmış olan İbni Sebe daha sonra Hazret-i Ali'ye yanaşmak istediyse de yeni halife iltifat etmeyerek Medâyin'e sürdü. Buna rağmen İbni Sebe, Hazret-i Ali'de ulûhiyyet sıfatları bulunduğunu söyleyip etrafına adam toplamaktan geri durmadı. Hazret-i Osman, evi sarılı iken, bacanağı Hazret-i Ali'yi Cuma namazı için vekil yapmıştı. Vefatından sonra da halife oldu. Hemen bütün vâlileri azletti. Şam'a Abdullah bin Abbas'ı tayin ettiyse de, kabul etmedi. "Muaviye'yi azletme! Orada eski bir vâlidir. Fitneye sebep olur" dedi. Halife vazgeçtiyse de bir sene sonra yine azletti. Halk, Hazret-i Ali'nin vâlilerinden de hoşnud olmadı. Bu arada Şam'da binlerce kişi Hazret-i Osman'ın kâtillerine kısas yapılması için ayaklandı. Devenin etrafında Mısırlı kâtiller Medine'ye hâkim olunca, Hazret-i Ali hükümet merkezini Kûfe'ye nakletti. İsyancılar Mekke'ye gelerek Hazret-i Talha, Zübeyr, Numan bin Beşir gibi sahabileri öldürmeye yeltendi. Bunlar da, hacca gelmiş olan Hazret-i Âişe'nin etrafında toplanıp beraberce Irak'a sığındı. İsyancıların ileri gelenlerinin telkiniyle kendisine taarruz edildiğini düşünen Hazret-i Ali, mültecilerin üzerine yürüdü. Böylece harb başladı. Hazret-i Âişe'nin bindiği devenin etrafında cereyan ettiği için buna Cemel (Deve) Vak'ası denir. Hazret-i Talha ve Zübeyr şehid düştü. Mısırlı isyancılar, Hazret-i Ali'nin askerleri arasına karıştı. Şam vâlisi Hazret-i Muaviye, kâtillere kısas yapmaya teşebbüs etti. Hazret-i Ali ise fitne sebebiyle kâtillerin masumlar arasına karıştığını söyleyerek bunu önledi. Hazret-i Muaviye, halifenin, aslî vazifesi olan kısas emrini tatbik etmediği için vazifesinden ıskat olunacağını ictihad etti. Hazret-i Peygamber, Hazret-i Muaviye'ye, "Halife olduğun zaman, vazifeni iyi yap! İyilere iyilik et. Kötülük yapanları da, afv eyle!" demişti. Bu söz, kendisinin ileride halife olacağını haber veriyordu. Bu hâdiseler üzerine Hazret-i Muaviye, halifelik zamanının geldiğine hükmetti. Diplomatik deha Hazret-i Ali, meşru halife olduğu için, kendi ictihadına göre bâgî saydığı Hazret-i Muaviye üzerine yürüdü. İki ordu Suriye'nin Fırat kenarındaki Sıffîn ovasında karşılaştı. Birkaç ay süren muharebelerde iki taraf da galip gelemedi. Sahâbenin ileri gelenlerinden Hazret-i Ammar başta olmak üzere binlerce kişi öldü. Bunun üzerine Hazret-i Muaviye mızrakların ucuna mushaf asarak ateşkes istedi. Kur'an-ı kerîmin hakemliğini teklif etti. Diplomatik dehasını gösteren emsalsiz tedbiri ile binlerce insan kanının dökülmesine mâni oldu. Hazret-i Ali, Ebu Musa Eş'arî'yi; Hazret-i Muaviye de, Amr bin Âs'ı hakem tayin etti. İkisi aralarında anlaşıp, karışıklıkların sona ermesi için Hazret-i Ali'nin hilâfetten azledilmesini uygun gördü. Ancak yeni halife hususunda hakemler anlaşamadı. Hazret-i Ali ordusundakiler, hakemlerin hükmünü kabul etmedi ve iki ordu geri çekildi. Bundan sonra Şam'da ve Kûfe'de iki halife hüküm sürmeye başladı. Bu hâdiselerde Sahâbenin bazısı Hazret-i Ali, bazısı Hazret-i Muaviye'nin ictihadını benimsedi. İbni Ömer gibi üçüncü bir kısım ise tarafsız kaldı. Hatta Hazret-i Ali'nin kardeşi Ukayl, Hazret-i Muaviye'nin yanındaydı. Hazret-i Ali tarafdarlarından bir grup, hakeme müracaat ettiği için Hazret-i Ali'ye düşman oldu ve ayrıldı. Bunlara Hâricî denildi. Hâricîler, meselenin nihaî halli için Hazret-i Ali, Hazret-i Muaviye ve Amr bin Âs'ı öldürmeye teşebbüs ettiler. Aynı gün üç ayrı şehirdeki câmilerde sabah namazı esnâsında yapılan bu suikastlerde, Hazret-i Ali şehid oldu. Hazret-i Muaviye yaralandı. Hastalığı sebebiyle o gün câmiye çıkamayan Amr bin Âs kurtuldu. Hazret-i Ali'nin oğlu Hasen'e biat edildi. Hasen, 6 ay kadar sonra, umumî af, maaş ve kendisinin veliahdlığı şartıyla halifeliği Hazret-i Muaviye'ye devretti. Böylece Hazret-i Peygamber'in, "Benim bu oğlum seyyiddir. Bununla Allah müminlerden iki tâifenin arasını bulur" sözü çıktı. İki tarafın mümin olduğu da bu sözden anlaşıldı. Siyasî ihtilafın son bulduğu bu seneye İslâm tarihinde âmü'l-cemaa (birlik senesi) denir. Kardeşlerimiz bizden ayrıldı Bu siyasî hâdiseler, İslâm hukukunun inkişafına hizmet etmiştir. Fıkhın baği kısmı, bu hâdiseler sayesinde yazılabilmiştir. Âlimlerin çoğu bu ihtilafta Hazret-i Ali'nin haklı olduğuna; ancak her ikisinin de ictihad ettiğine, hakkın tecellisi için uğraştığına, birbirlerine düşmanlık beslemediğine, bu sebeple ikisine de bir şey söylenemeyeceğine hükmetmiştir. Nitekim Kur'an-ı kerîm, sahâbenin birbirini çok sevdiği ve Allah'ın hepsinden ebedî râzı olduğunu söyler. Meselâ, Sıffîn esnasında, Bizans İmparatoru II. Konstantin, sınırdaki İslâm şehirlerine rahatsızlık veriyordu. Hazret-i Muaviye ona: "Bu sarkıntılıktan vazgeçmezsen, şimdi efendimle sulh yapar; onun askerinin kumandanı olur; oraya gelip, şehirlerini yakarım. Seni domuzlara çoban yaparım" diye mektup yazdı. Hazret-i Muaviye, Sıffîn harbi sırasında, Hazret-i Ali'ye mektupla fıkhî sualler sorardı. Yine o günlerde Hazret-i Ali bir hutbesinde: "Kardeşlerimiz bizden ayrıldı. Kâfir ve fâsık değildirler. İctihadları öyle oldu" dedi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İslâm tarihinde resmî hafta tatili mefhumuna pek rastlanmaz. Esasen İslâm dini insanın gücü yettikçe çalışmasını tavsiye eder. Cuma bile dinî tatil değildir. Kur'an-ı kerim, Cuma namazı kılınırken alışverişi bırakmayı; namaz kılındıktan sonra yeryüzüne dağılarak Allah'ın lûtfundan rızkını aramayı buyurur. Dolayısıyla mecburî hafta tatili, bu mefhum ile pek uyuşmaz. Nitekim tatil, atâlet, âtıl gibi sözlerle aynı kökten gelir. Çalışmamak demektir. Ancak hükümetler, ihtiyaç sebebiyle memur ve talebelere ihsan kabilinden haftanın bir gününü tatil edebilir ve etmiştir. Nitekim medrese talebelerine çamaşır yıkamak gibi hususî işlerini yapmaları, koltuk dersleri denilen yardımcı dersleri almaları, kitaplarını temin edip ders notlarını istinsah (kopyalama) ve mütâlaa eylemeleri maksadıyla haftada bir gün tatil verilirdi. Osmanlılarda bu gün Salı idi. Buna sonradan Cuma da eklendi. Bu günlerde ders yapılmazdı. Şeyhülislâm Molla Fenâri buna Pazartesiyi de ilâve etti. Böylece medreselerde haftanın üç günü görünüşte tatil idi. Arap beldelerindeki medreselerde de Cuma bütün gün ve Perşembe öğleden sonra tatil yapılırdı. MEMURLAR GERİ KALIR MI? Tanzimat'tan evvel pek mazbut olmamakla beraber resmî daireler de Çarşamba veya Perşembe günü tatil edilirdi. Memurlar bugünde evlerinin ihtiyaçlarını görür; daireler temizlenirdi. Ehl-i zevk olanlar aileleriyle İstanbul'un namlı mesirelerine giderdi. İlk zamanlar Cuma tatil değildi. Cuma namazları her dairede minber konulup mescid ittihaz edilen bir odada veya yakın bir câmide kılınıp, mesaiye devam olunurdu. Memurların çok, mesainin de sıkı olmadığı devirlerdi. Mesai başlangıcında karşıdan gelenlere bir saat, adalardan gelenlere iki saat tolerans gösterilirdi. Mesai bitimi de böyle idi. Çoğu memurlar evrakların konduğu torbaları alıp evde çalışır; hazırladıkları dosyaları getirip yenilerini alırdı. Devlet dairelerinde herkesin oturacağı kadar masa, sandalye bile bulunmazdı.CUMA RESMİ TATİL OLUYOR 1241/1826'dan itibaren Cuma günü memurlar ve medreseler için hafta tatili yapıldı. Mektep ve medreselerin ayrıca Perşembe günleri de tatil yapmaları hükme bağlandı. Gayrımüslimlerin dinî günleri de bu dinden olan memurlar için tatil günleri idi. Gayrımüslim mektepleri Perşembe ve Cuma günleri tedrisatta bulunur; Yahudi veya Hıristiyan oluşlarına göre Cumartesi veya Pazar günü tatil yapardı. Böylece insanların rahatça Cuma gününe mahsus ibadetlerini yapabilmeleri düşünülmüştü. Dükkânlar için tatil mecburiyeti yoktu. Ramazan ayı medreselerde, Şeker ve Kurban bayramları bütün yurtta memur ve talebeler için tatil idi. Ayrıca mevlid kandili, padişahın doğum ve tahta çıkış günü tatil idi. 1908'den sonra II. Meşrutiyet'in ilan edildiği 10 Temmuz da ilk millî bayram olarak tatil edilmişti. 1924 yılında çıkarılan kanun ile Cuma günü bütün resmî daireler, mektepler ve dükkânlar için resmî tatil kabul olundu. İşin enteresanı şudur ki, Cuma'nın resmî tatil oluşu, ilk defa cumhuriyet hükümetinin tercihidir. 1935'te hafta tatili Pazar'a alındı. Bugün Fransız işgali görmüş Cezayir, Tunus gibi Kuzeybatı Afrika ülkeleri hariç, İslâm ülkelerinin hemen hepsinde Cuma resmî tatildir. Mektepler Perşembe de tatil yapar. Çoğunda Hıristiyan bayramları da tatildir. Cumartesi iş görene ölüm!Allah'ın yer ve gökyüzünü altı günde yaratmasından ilhamla, Yahudîlikte haftanın yedinci (sebt) günü mukaddes sayılarak ibadete tahsis edilmiştir. Nitekim Tevrat, sebt günü çalışmayı yasaklar. Bu gün iş görenin cezası ölümdür. Sebt gününde yapılması yasak olan işler şunlardır: Odun toplamak, ateş yakmak veya söndürmek, yemek pişirmek ve haşlamak, seyahat, yük taşımak, iş idare etmek, tarla sürmek, ekmek, biçmek, demet yapmak, harman kaldırmak, tahıl ayıklamak, öğütmek, elemek, yoğurmak, yün kırkmak, yıkamak, döğmek, boyamak, eğirmek, örmek, dokumak, iplik bükmek, ip düğümü atmak veya çözmek, dikiş dikmek, kumaş kesmek, avlanmak, hayvan boğazlamak, hayvan derisi yüzmek, tuzlamak, tabaklamak, postun tüylerini kazımak, yazı yazmak, bina yapmak veya yıkmak, çekiçle vurmak, yük taşımak, elektrikli eşya kullanmak, havradan başka bir yere gitmek üzere otomobile binmek gibi işlerdir. Karai denilen Yahudi mezhebinde, ilâveten, ışık yakmak, banyo yapmak, akan suyu kullanmak, kapalı bir kabı açmak, gömlek üzerine palto, ceket vs. giymek, dünya kelâmı konuşmak da yasaktır. Dindar Yahudiler, Cumartesi işçisi (sabbath-goy) tutar ve kendilerine yasak olan işleri ona yaptırırlar. Bunun İsrail'deki Filistinlilerin menfaatine olduğunu söylemeye lüzum yoktur herhalde. Hıristiyanlar sebt yerine, pazara ehemmiyet verir. Ancak Yahudîler gibi bu güne kudsiyet atfetmez. Kendi tercihleriyle çalışmadıkları bugüne mahsus âyinleri vardır.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Para bastırmak, devlet hâkimiyetinin alâmetlerindendir. Paranın kıymeti üzerinde oynayıp hazine açıklarını kapatmak da, her devirde hemen her devletin yaptığı bir iş olmuştur. Halka da "paramız pul oldu" diye feryat etmek düşmüştür 5 liralık banknot tutan bir telgraf memurunu temsil eden bir kartpostal.İslâmiyetten evvel Mekke'de altın ve gümüş para vardı. Bunlar eski Arap, Acem ve Roma pa-raları idi. Hazret-i Peygamber, bu paraları kullandı. İslâm tarihinde ilk para basan Halîfe Hazret-i Ömer'dir. Hicretin 18. senesinde, Acem paralarının şeklinde kısa ve kalın parçalar hâlinde ve çekirdek görünümünde 14 kırat ağırlığında para bastırmıştı. Hazret-i Osman, 28 senesinde altın ve gümüş para bastırdı. İlk yuvarlak gümüş parayı, Mekke'de Abdullah bin Zübeyr (680-692) kestirdi. İslâm devletlerinin çoğu, kendi zamanlarında çeşitli pa-ralar bastırdılar. Belli ağırlıkta basılmış olan altın ve gümüş paralara meskûkât veya sikke denir. Tuğrayı kim koydu?Osmanlılarda ilk zamanlarda Selçuklu paraları kullanıldığı gibi, Osman Gâzi tarafından ilk gümüş para (akçe) bastırılmıştır. Bu akçe 0.68 gram idi. Sonraki akçeler çeşitli ağırlıktadır. Kanunî Sultan Süleyman zamanında bir dirhem (3.36 gr) gümüşten üç akçe basıldığı rivâyet olunur. 1688 yılından sonra akçedeki gümüş miktarı altıda bir nisbetinde azaldı. İlk altın para Sultan Fatih tarafından 1478'de bastırıldı. Daha sonra çeşitli para-lar basıldı ve bu işi düzene koyan muhtelif kanunlar yapıldı. Küçük şeyleri satın almak için Sultan I. Murad devrinden itibaren mangır veya fülüs denilen bakır pa-ralar basılmıştır. Bunun basma mâliyeti ile üzerinde yazılı bedel arasındaki fark hazineye gelir kaydolunurdu. Paralara Sultan Yıldırım Bayezid zamanında tarih; Çelebi Sultan Mehmed zamanında da tuğra konulması âdet oldu. Osmanlılarda, parayı koruma kanunu mechul olduğundan, Osmanlı paraları yanında, Venedik, Lehistan, Felemenk (Holanda), Alman, Fransız, Mısır, İran paraları da tedâvül ederdi. Altın ve gümüş, ezelden beri her cemiyette para olarak kabul edilmiş; itibar görmüştür. Üzerinde ister Napolyon'un resmi olsun, isterse Sultan Reşad'ın tuğrası! Meteliğe atılan kurşun Sultan Mecid zamanında akçe tedâvülden kaldırılarak 24 gram ağırlığında mecidiye adıyla gümüş para bastırıldı. 7.2 gramlık bir Osmanlı lirası 5 mecidiye; 1 mecidiye 20 gümüş kuruş; 1 kuruş 40 para idi. 1828 yılında metelik adıyla kuruşun dörtte birine (on paraya) denk bir para kesildi. Sultan Reşad zamanında metelik nikel olup, tedâvüldeki en küçük para birimi idi. On paraya bir şey almak mümkün olmadığı için, halk arasındaki, "On para etmez!", "Metelik vermem", "Meteliğe kurşun atı-yor" gibi tâbirler kullanılırdı. Osmanlılarda mühim şehirlerde darphâneler vardı. Bu darphâneler sikke tecdidi ve tashihi zamanında faal çalışırlardı. Parayı sadece devlet bastırmaz; isteyen elindeki altın ve gümüşü darphâneye götürerek ağırlığı miktarınca ve ücreti mukabilinde para bastırabilirdi. Darphâneler umumiyetle üç seneliğine iltizama (ihâ-leye) verilerek işletilirdi. İltizam alan olmazsa, emin adında maaşlı bir memura tevdi edilirdi. Emânetle idare olunan darphânelerin, darbedilen maden miktarını bilmek bakımından avantajı varsa da, hâsılatı düşük olurdu. PARAMIZ PUL oldu!.. Akçe, Osmanlı Devleti'nin resmî para birimi (vâhid-i kıyasîsi) idi. Osmanlı altını büyük; mangır da küçük para muamelesi görürdü. 1687 tarihinden sonra para bi-rimi olarak kuruş kabul edildi. 3 pul (mangır) 1 akçe; 3 akçe 1 para; 40 para 1 gümüş kuruş; 100 kuruş da bir Osmanlı altını idi. Paramız pul oldu tabirindeki pul, ne posta, ne de damga puludur. Daha aşağısına alışveriş yapılamayan en küçük para birimidir.Tahta çıkan her padişah, eski sikkelerin tedâvülünü menederek yeni para bastırırdı. Bu sebeple halk eski sikkeleri darphâneye götürür; burada eritilerek yeni paraya dönüştürülürdü. Bundan cüz'î bir de ücret alınırdı. Harbler sebebiyle hazine zaafa düştüğü zaman akçedeki gümüş miktarı azaltılarak gelir elde edilirdi. Ama bu, halkın memnuniyetsizliğini doğururdu. Osmanlı Bankası gümüş mahzeni Kâğıt paranın macerası Kâğıt para, çok eskiden beri çav adıyla Çin'de kullanılırdı. Bunlar, üzerinde imparatorun mührü bulunan dikdörtgen mukavva parçalarıydı. İran şahlarından Keyhâtu, 693'te İran'da kâğıt para bastırıp, altın ve gümüş yerine kullanılmasını emretti ise de halk kullanmadı. Müslüman hükümdarlardan ilk defa Azerbaycan sultanı İzzeddin Muzaffer kâğıt para basmaya teşebbüs ettiyse de halk kabul etmeyip ayaklanarak sultanı öldürdü. Şer'î hukukta altın ve gümüş kıyamete kadar para olarak kabul edilmektedir. Bunun haricinde basılan bakır, nikel mangırlar ile kâğıt paraları kullanmak şer'an meşru ise de, akid bedelleri altın ve gümüşe göre tesbit olunurdu. Osmanlı Devleti'nde ilk kâğıt para kâime adıyla 1850 yılında kullanıldı. Bir liralık kâime bir Osmanlı altını (yüz kuruş) olmak üzere basıldı. Halk rağbet etmediği ve bu sebeple altın karşısında hızla değer kaybettiği için kısa bir zaman sonra 1862'de piyasadan çekildi. 93 Harbi felâketi sebebiyle tekrar kâime basıldıysa da, altın karşısında çok değer kaybettiği için 1879'da piyasadan toplandı. En son 1915'te banknot (evrak-ı nakdiyye) basıldı ve tedâvülü devam etti. Osmanlı parası altın ve gümüşe bağlı olduğu için, kıymetsiz bir şeye "gâvur parasıyla on para etmez!" demek âdet olmuştu. İslâm devletleri, madenî para kullanmayı tercih etmişlerdir. Bunun bir sebebi de tasarruf idi. Madenî paranın kâğıt paraya göre daha temiz ve sıhhî olduğu da açıktır. Cumhuriyetin ilk yıllarında Anado-lu'da hâlâ kâğıt paraya itibar etmeyip sarı (altın) lira ve gümüş mecidiye ile muamele yapan esnaf çoktu.
Sakarya Nehrini İstanbul'a bağlamak Sultan III. Mustafa Han'ın projesiydi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
AYAZMA İHTİŞAMI Sultan III. Mustafa, Üsküdar'daki Ayazma Camii'ni ağabeyi Şehzâde Mehmed ve annesi Mihrişah Vâlide Sultan'ın ruhu için yaptırmıştır. Ayazma, mukaddes su demektir. Cami, kuş evleri ile meşhurdur. Padişahın yaptırdığı diğer bir şaheser olan İskele Câmii ise, Kadıköy'deki tek padişah câmiidir. Sultan III. Mustafa, tabiri caizse Osmanlı tarihinin en talihsiz hükümdarlarındandır. Teknik Üniversite'nin kuruluşu gibi çok mühim hizmetler yapmışsa da; Ruslara karşı yaşanan ilk ağır mağlubiyet ve İstanbul'un tarihte gördüğü en büyük zelzelelerden biri bu padişah zamanına rast gelmişti. Bu sebeple hayırlı işleri unutulmuş; hep felâketlerle anılmıştır. Osmanlı tarihinin en parlak sayfası sayılan Lale Devri hükümdarı Sultan III. Ahmed'in oğludur. Ancak tahta çıkabilmek için iki amcazadesini beklemiştir. 1757 yılında tahta çıkan padişah, babası gibi sulhsever bir hükümdardı. Ancak hâdiseler istendiği gibi gelişmedi. Ruslar, bir denge unsuru olan Polonya'yı işgal etti. Lehliler, Podolya'yı verme karşılığında padişahtan yardım istedi. Padişah tereddüt içinde iken, Rusların Osmanlı sınırını geçip Müslüman halkı kılıçtan geçirmeleri harbi kaçınılmaz kıldı. 1769 başında başlayan harb, bir sene içinde Rusların lehine döndü. Osmanlı askerinin talimsiz ve isteksizliği ile koordinasyon bozukluklarına, kumandanları kabiliyetli Rus ordusunun sabır ve metaneti eklenince, harbin kaybedilmesi kaçınılmaz oldu. Bu, Ruslara karşı ilk mağlubiyettir. Sefere bizzat çıkmak isteyen padişaha hastalığı mani oldu.HÜZÜN VERİCİ BORÇ SENEDİ Derken güçlü Rus donanması Çeşme limanına girerek Osmanlı donanmasını imha etti. Türk tarihinin bu en büyük facialarından birine, Rusların Dobruca'daki Türk kasabaları halkını kılıçtan geçirmeleri eklenince, padişah üzüntüsünden inme indirdi (felç oldu). 1774 yılının 21 Ocak günü Cuma ezanları okunurken 57 yaşında vefat etti. Talihin garip bir cilvesidir ki, yerine geçen kardeşi Sultan I. Abdülhamid de, devam eden Rus harbinde bugün Ukrayna'daki Özi kalesinin düşüp halkının kılıçtan geçirilmesi üzerine inme indirip vefat etmişti. Tarihte halkı katliâm edildiği için üzüntüsünden ölen başka devlet adamı bizce malum değildir. Bu mağlubiyet neticesinde Küçük Kaynarca Anlaşması imzalanmıştır ki, Kırım gibi ahalisi Müslümanlarla meskûn bir belde ilk defa elden çıkıyordu. Osmanlı Devleti, artık dünyanın en güçlü devleti değildir. Ama hâlâ güçlü devletler arasındadır. Sultan III Mustafa, uyanık fikirli; tedbirli; ilim ve fazilet sahiplerini koruyan; en mühimi çok tasarruflu bir padişah idi. Otuz seneye yakın barış içinde yaşandığı için hazine dolmuştu. Padişah bu hâli muhafazaya çalıştı. Ancak Rus harbi esnasında hazine suyunu çekince, padişah oğlu Selim'e (istikbalin Sultan III. Selim'i) ve kızı Şah Sultan'a doğum sebebiyle gelen ve cem'an 577 kese tutan hediyeleri anneleri Mihrişah Sultan'dan borç alıp muharebeye sarf etti. Buna mukabil bir de borç senedi verdi. Bu hazin borç senedi Topkapı Sarayı arşivindedir. Sultan III. Mustafa, orduyu teknik açıdan ıslaha girişti. Fransız ordusunda çalışan Macar asilzadesi Baron de Tott'u getirtti. Müslüman olup Humbaracı Ahmed Paşa adını alan Baron, hafif toplar döktürttü. Padişah, modern bir top dökümhanesi kurdu. Bu arada 1773'te Mühendishane-i Bahr-i Hümayun adıyla gemi mühendisliği mektebi kurdu ki bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesi'dir. Yerine geçen oğlu Sultan III. Selim buna yeni bölümler eklemiştir. Şehirlerde kıtlık depoları inşa ettirdi. Fabrikalar ve atölyeler kurulmasını teşvik etti. Babası zamanında başlanan, ama Patrona Halil isyanı ile akamete uğrayan sanayi inkılabını gerçekleştirmeye çalıştı. Muvaffak olsaydı, bu hususta Osmanlı Devleti İngiltere'ye fark atacaktı. Sırayla yerine geçen kardeşi, oğlu ve yeğeni bu ıslahatı devam ettirdi. PROJE SAVAŞA TAKILDI Sakarya Nehrinin Sapanca Gölü üzerinden şehre getirtilmesine girişti. Böylece hem şehre su temin edilecek; hem de kereste ve odun ihtiyacı kolayca karşılanacaktı. Kanallar kazılmaya başlandıysa da, Rus harbi kopunca teşebbüs geri kaldı. Padişah, astronomiye çok meraklı ve bu mevzuda zamanın âlimi sayılabilecek derecede idi. O zamanlar astronomi ile astroloji arasında pek fark gözetilmediği için, sonra gelen bazıları, Sultan III. Mustafa'ya yıldız falına meraklı bir padişah olarak tanıtarak gülünç duruma düşmüşlerdir. Suya verilen câmi 1766 senesinde İstanbul'da Küçük Kıyamet de denen bir zelzele koptu. İki dakika içinde şehir yerle bir oldu. Padişah, fevkalade gayretlerle şehri yeniden imar ve ihya etti. Akabinde başlayan harbe rağmen, Davudpaşa Kasrı, Kapalıçarşı, surlar, Baruthâne, Saraçhane, Yeniçeri odaları, Tophane ve Kızkulesi'ni derhal onarttı. Bu arada temellerine kadar yıkılan Fatih Câmii'ni yeniden yaptırdı. Laleli, Üsküdar-Ayazma, Kadıköy-İskele ve Paşabahçe Câmileri, Sultan III. Mustafa'nın çok sayıda hayır hasenatının başında gelir. Ama ne gariptir ki, teknik üniversitede olduğu gibi, bu câmiler de onun ismiyle tanınmaz. Hanımı Mihrişah Valide Sultan da hayratıyla tanınır. Zeynep Sultan Câmii de bu devre aittir. Rivayete göre padişah rüyasında Laleli Baba adında bir velî görmüş. Dünyada en büyük mutluluğun ne olduğunu sormuş. O da, yiyip içtiğini def edebilmektir diye cevap vermiş. Padişah bu cevabı bir veliye yakıştıramamış. Sonra ağır bir kabızlığa tutulmuş. Doktorlar çare bulamamış. Tekrar rüyasına giren velî, kendi adıyla bir câmi yaptırırsa bu hastalıktan kurtulacağını vadetmiş. Laleli Câmii'nin yapılış hikâyesi budur. Bu sebeple padişah, "İstanbul'da dört câmi yaptırdım. İkisini (Ayazma ile İskele) sele, birini yele (Laleli), birini de dedeme (Fatih) kaptırdım" derdi. Sultan III. Mustafa, Laleli Câmii avlusundaki türbesinde, oğlu Sultan III. Selim ile beraber yatmaktadır. İstanbul'daki dört kadem-i şeriften, yani Hazret-i Peygamber'in ayak izinden birisi buradadır. Ancak türbe kapalıdır. Burası, vaktiyle medrese, imaret ve sebiliyle bir külliye idi.
Bir OSMANLI kardeşliği: TÜRKLER VE ARAPLAR
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Yakında yaptığım bir Orta Doğu seyahatinde, Başbakan Tayyip Bey'in Davos'daki tavrı sebebiyle Türkiye'nin Araplar nezdinde itibarının arttığını müşahede ettim. Daha önceki senelerde uzun müddet Arap ülkelerinde yaşadım. Tahsil yaptım. Arapları hasbelkader tanıma imkânım oldu. Ekserisinin Türklere karşı sempatisinin bulunduğunu gördüm. Osmanlı devrini hasretle anıyorlardı. Temiz, görgülü, misafirperver insanlardı. O zamana kadar Araplar aleyhinde işittiklerimin ne derece yanlış olduğunu da yine böylece anlamış oldum. EL-EMEL Fİ TÜRKİYE Arap dünyasında bilhassa iki Osmanlı padişahının müthiş itibarı vardır. Birisi İstanbul'u fethederek Hazret-i Peygamber'in müjdesine kavuşmuş olan Fatih Sultan Mehmed; ikincisi de Filistin'i ne pahasına olursa olsun Siyonistlere teslim etmeyen Sultan Abdülhamid. Bilen bilir, Orta Doğu'da Filistin meselesi daima aktüeldir. Cuma hutbelerinde Filistin'in anılmadığı, dolayısıyla Sultan Hamid'den minnetle bahsedilmediği gün neredeyse yoktur. Bosna'daki dahilî harb esnasında Medine mescidinde tanıştığım çok ihtiyar Yemenli bir seyyid bana "Bosna'nın Müslümanlığı Fatih Sultan Muhammed Han sayesindedir. Bosnalılara ancak siz yardım edebilirsiniz. Vazifenizdir" demişti. Seneler evvel Türkiye'deki bir cumhurreisi seçimi arefesinde, Sudan müftüsü iyi birinin seçilmesi için dua ettiğini söyledi. Bir ahbabım "Sudan nere, Türkiye nere!" gibisinden hayret izhar edince müftü, "Niçin şaşırıyorsunuz? Ümid Türkiye'dedir (el-Emel fî Türkiye)" demişti. Arapların neredeyse tamamı, İslâm dünyasındaki ezilmiş, sinmiş hâlin, Türkiye sayesinde yok olacağını; tabiri caizse yiğidin düştüğü yerden kalkacağına inanmaktadır. İSTANBUL'A LÂYIK KUMAŞ Orta Doğu'nun hangi ülkesinde nereye gidersem gideyim Türk olduğumu öğrenince bir itibar gösterirler; İstanbul'dan geldiğimi öğrenince ikinci bir itibar gösterir; neredeyse toparlanıp hürmeten ayağa kalkarlardı. Yıllar önce Şam'ın meşhur Hamidiye çarşısında geziyordum. Dükkâncının biri "Akmışa İstanbulî (İstanbul kumaşları)" diye bağırarak malını satıyordu. Yanına yaklaştım. "Kardeşim. Şam'ın üç şeyi meşhurdur. Bunlardan biri de kumaşıdır. Hal böyleyken siz İstanbul kumaşı mı satıyorsunuz?" diye sordum. Adamcağız şaşırdı. Sonra izah etti. İstanbul kumaşları, İstanbul'a lâyık, yani fevkalâde güzel kumaşlar demekmiş. İstanbul malı kumaşlar değilmiş. Şam'da kaldıkça İstanbulî tabirinin büyük bir övgü kelimesi olduğunu iyice öğrendim. Kahire'de Ezher yakınındaki meşhur Fişâvî kahvesinde oturup kahve içiyorduk. Bir ara arkadaşlar aralarında birisinden bahsederken "Vallahi, eş-şahs İstanbulî" dediler. "Kimmiş bu İstanbullu şahıs?" diye merakla soracak oldum. Anladım ki bahsettikleri şahıs İstanbullu felan değilmiş. Kibar, terbiyeli, kültürlü, şık kimselere böyle söylerlermiş. Mısır'da, Suriye'de, Irak'ta annesinin, ya ninesinin, yahud ecdadının Türk asıllı olduğunu söyleyip övünenler az değildi. Osmanlı Devleti zamanında buralara yerleşen ve Araplaşan çok sayıda Türk, aslını bilmektedir. Şam'ın el-Meydan adlı koca mahallesinde yaşayan ailelerin neredeyse tamamı Selçuklulardan kalma Türklerdir. Ürdün'de beraber kaldığım Şamlı arkadaş da Selçuklu kumandanlarından Boğa'nın torunu idi. Tek kelime Türkçe bilmediği halde, Boğa'nın Arapçalaşmış hâliyle el-Buğâ soyadını taşıyordu. Haleb'den Yemen'e, Fas'tan Basra'ya kadar bütün bir Arap coğrafyasında, memuriyet veya her hangi bir sebeple yerleşip de, imparatorluk dağılınca burada kalanlara rastlarsınız. Anadolu halkı arasında da damarlarında Arap kanı dolaşan az değildir. TESBİH TANESİ GİBİ DAĞILDIK Osmanlılar, İslâm dünyasında büyük bir prestij kazanmış; diğer Müslüman unsurlar, İslâmiyete yaptıkları hizmetlerden ötürü Osmanlılara minnet hissetmişlerdir. Meselâ 1565'de Mısır'da vefat eden meşhur Şâfiî âlimi İmam Şa'rânî, el-Uhûdü'l-Kübrâ adlı eserinde Osmanlı sultanlarının dine bağlılığını ve adaletlerini överek "Bugün dinin koruyucusu ve İslâmiyetin yüzünü ak eden ancak Osmanoğulları ve onların askerleridir" diyor. 1640'da vefat eden Şam ulemâsından Abdülganî en-Nablûsî, "Yeryüzünü sâlih kullarıma miras bırakırım" meâlindeki âyet-i kerîmenin (Enbiyâ: 105) Osmanlı Sultanlarını övdüğünü bildirmektedir. Bunu Bağdad âlimlerinden Numan el-Âlûsî (vefatı: 1899) Gâliyyetü'l-Mevâiz adlı eserinde nakleder. Mekke-i mükerreme Şâfiî müftisi Seyyid Ahmed bin Zeynî ed-Dahlân (v: 1886), Osmanlıların İslâmiyete hizmetlerini anlatmak üzere ed-Devletü'l-Osmâniyye mine'l-Fütûhâti'l-İslâmiyye adında müstakil bir eser kaleme almıştır. Arap tarihçi, yazar ve gazetecileri, umumiyetle Türkleri seven, bilhassa Osmanlılara bağlı olan zatlardır. Aralarında tek tük ecnebi tesiriyle Arap milliyetçiliği batağına saplananları olmuştur. Bunların da haylisi pişmanlık getirmiş; bunu da açıkça ilan etmiştir. Bir Mısır dışişleri bakanının "Osmanlı Devleti'nin yıkılışı ile tesbih tanesi gibi darmadağın olduk" sözü çok mânidardır. Türkler, Hazret-i Peygamber'in kavmi olduğu ve Kur'an-ı kerim lisanı konuştuğu için Araplara değer vermiş; Kavmü Necibi'l-Arab (Soylu Arap Kavmi) diye anmıştır. Arap ülkelerini sömürge değil, vatan toprağı görmüş; icabında düşmana karşı kanının son damlasına kadar savunmuştur. MUSKA YAPILAN PARAÜrdünlü yaşlı bir zat, "Benim vaktiyle Osmanlı pasaportum vardı. Nereye gitsem selâm dururlardı. Şimdi yeni pasaportumu gösteriyorum, ciddiye alan yok" diye dert yanmıştı. Bir başkası da "Osmanlının yıkılmasından en çok biz Araplar zarar gördük. Vaktiyle Arap ülkelerinde ne hudut, ne gümrük, ne vize vardı. Şimdi bir Suriyeli, yanı başındaki Irak'a giremiyor" demişti. Suriye'de Arapların "Osmanlı parası dünyayı alıyordu. Şimdikilerle çay bile içilemiyor" dediklerini işitince, ihtiyar Cezayirlilerin Osmanlı paralarını muska diye boyunlarına taktıklarını hatırladım. Maanlı bir ihtiyar, İngilizlerin aldattığı bedevî isyancılara katılmayıp, Osmanlı askeriyle beraber çarpıştıklarını iftiharla anlatırdı. Suriye'deki Şemmar aşireti reisi Sadun el-Uceymî Bâşâ (Paşa), Osmanlı ordusunun kahraman kumandanlarından idi. Arap aşiretlerinin çoğu İstanbul'a sadâkatten ayrılmamıştır. Osmanlı Devleti'nin son zamanlarında, İttihatçıların iktidarı ele geçirmesiyle, ülkedeki Türk olmayan unsurlar hayli rahatsız olmuştu. Bunu fırsat bilen Avrupa devletleri, bu unsurlar arasında milliyetçilik tohumları ektiler. Araplar da bundan nasibini aldı. İttihatçıların menfi icraatı, bu milliyetçiliği besledi. Bizde "Pis Araplar! Bizi arkadan vurdular" edebiyatının benzerini, Arap ülkelerinde iktidarı ele geçiren sosyalist diktatörler Türkler aleyhinde yürütüyordu. Ama aklı başında kimse bu propagandalara kanmadı. Bugün de Arap ülkelerinde Osmanlıları sömürgeci olarak gören Türk aleyhdarları kalmamış gibidir. Her yerde işlerin normale döndüğünü görmek memnuniyet vericidir.
Dünya müsamahanın ne olduğunu Fatih Sultan Mehmed'den öğrendi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Fatih, tarihçiler tarafından yalnızca Türk tarihinin değil, İslâm hatta, dünya tarihinin en büyük devlet adamlarından biri kabul edilir. Askerlikte ve siyasette, ilim ve kültürde, sanat ve edebiyattaki derinliğiyle, benzeri bugün bile çok azdır. Böylece Rönesans hükümdarlarının modeli olarak gösterilmiştir. Osmanlı Devleti'ni, gerek toprak ve gerekse teşkilat bakımından imparatorluk hâline getiren, O'dur. HOŞGÖRÜ MÜ, MÜSAMAHA MI? Osmanlılar, bir memleketi fethedince, bu memleket halkı, Osmanlı vatandaşı sayılırdı. Osmanlı hâkimiyetini tanıdığına ve hukukuna riâyet edeceğine dair söz vererek önceki hayatını devam ettirirdi. Osmanlı Devleti de, zimmî denilen bu gayrımüslim vatandaşların can ve mal emniyeti ile din hürriyetini teminat altına alırdı. Kanun önünde Müslüman vatandaş ile gayrımüslim vatandaş arasında bir fark yoktu. Bu husus, devletin veya hükümdarın gayrımüslim teb'aya bir ihsanı vasfında olmadığı gibi; milletlerarası bir anlaşmanın gereği de değildi. Şer'î hukuka dayanan bir iç hukuk düzenlemesi idi. Bu bakımdan hiçbir hükûmet, bunu sınırlandıramaz veya kaldıramaz; gayrımüslimler de bu haklarından vazgeçemezdi. Osmanlı ülkesindeki gayrımüslimler azınlık değil, vatandaştır. Azınlık (ekalliyet) mefhumunun bize girişi XX. asırda ulus devlet telâkkisiyle olmuştur. Çünki modern dünyada azınlık çoğunlukla çatışır. Halbuki Osmanlılarda her millet, İlber Ortaylı'nın tabiriyle, kendi kompartmanında yaşar; çalışma, yükselme faaliyetleri ve sosyal mobilite kendi kompartmanında yürür. Meselâ Ermeni bir gencin ideali, kendi milleti içindeki yönetici sınıfa girmektir. Kompartmanlar arasında geçiş ancak o dine giriş ile olur. Farklı millet mensuplarının, birbiriyle evlenmesi düşünülemez; aynı mahallede yaşaması nâdirdir; münasebetleri sınırlıdır. Dolayısıyla aralarında çatışma, didişme, kimlik isbatı, asimilasyon gibi problemler doğmaz. Doğarsa, hükûmet bunu önler. "Osmanlı Barışı" böyle sağlanmıştır. Bunun adı hoşgörü değil, tesâmuhtur. Hoşgörüde tahammül etmek mânâsı olduğundan bir hafiflik vardır. Tesâmuh (müsâmaha) ise, toleranstaki iyi niyetli bir sabrı ifade etmeye daha elverişlidir.BU NE CÜR'ET! İstanbul'u fethettiğinde, gayrımüslimleri müslüman olmak veya şehri terketmek tercihiyle karşı karşıya bırakması teklifinde bulunanlara Fatih Sultan Mehmed'in verdiği tarihî bir cevap vardır: "Din-i mübîn-i İslâmı, Şâri teâlâdan daha ziyade himâyeye kalkışmak ne cüretkârlıktır" (Yani dinin sahibi olan Allah dururken, İslâmiyet'i korumak size mi düştü? Halbuki O, bunu istememiştir.) Buna benzer bir hadise de Balkanlarda yaşanmıştır. Sultan Fatih'in, Rumeli'deki fetihleri Sırp hududuna dayanınca, Ortodoks mezhebindeki Sırpların kralı Brankoviç, Katolik Macarlar ile Osmanlılar arasında kaldı. Bir elçi Sultan Fatih'e, bir elçi de Macar kralı Hunyad Yanoş'a gönderdi. Sırbistan, idarelerine terk edilirse, Sırp halkının dinlerine ne gibi muamele edeceklerini sordurdu. Macar kralı, bütün Ortodoks kiliselerini yıktırıp, yerine Katolik kiliseleri yaptıracağını söyledi. Sultan Fatih'in cevabı, her zamanki gibi emsalsizdi: "Her câminin yanı başında bir kilise inşa olunup, herkesin kendi dinine göre ibâdette bulunmasına müsaade ederim". Böylece Sırbistan, Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Sultan Fatih ile Patrik Gennadios'u tasvir eden bir gravür. Ayakta karşılanan patrik Türkler İstanbul'u fethettiğinde, halk Katoliklerle birleşmek hususunda ikiye ayrılmıştı. Patrik II. Athanasios, buna karşı çıktığı için azledildiğinden makamı boştu. Bizans başvekili Notaras, "İstanbul'da kardinal külâhı (yani Katolik hâkimiyeti) görmektense, Türk sarığını (Müslüman hâkimiyetini) tercih ederim" diyordu. Sultan Fatih, Gennadios adında münzevi bir papazı hayat boyu Ekümenik Patrik (bütün Ortodoksların patriği) tayin edip kendisine vezir rütbesiyle protokolde yer verdi. Vazife tevdii esnâsında, Bizans'tan kalma an'anevî merâsimler tatbik olundu. Padişah, patriği ayakta karşılayıp uğurladı. Kendisine âsâ ve has ahırdan at hediye edildi. Bu sebeple Sultan Fatih, ekseri tarihçilerce Patrikhânenin ikinci kurucusu ve Doğu Roma İmparatoru olarak görülür. Çünki imparator, patriği tayine salâhiyetli tek makamdır. Artık imparatorun yerini padişah almıştı. Böylece Rusya dışındaki bütün Ortodokslar yeniden İstanbul Patriği'nin nüfuzu altına girmiş oldu. Önceleri Draman semtinde bulunan patriklik, 1587'de Fener'e taşındı. O zamandan beri Fener Patrikhânesi diye anıldı. Sultan Fatih'in patrikhâneyi himayesi, Osmanlılara Hıristiyan dünyasında büyük siyasî ve sosyal avantajlar sağladı. Bugün bile Amerika'nın Moskova patriğine karşı Fener patriğine teveccühünün arkasında bu politika yatar. Kanunsuz ceza yok! Şia'nın aşırılarından olup, Kur'an-ı kerimin bâtınî (gizli) bir manası olduğunu; bu mânâyı Kur'an harflerindeki bazı şifrelerle ancak kendilerinin anladığını söyleyen ve Allah'ın Hazret-i Ali şeklinde göründüğüne inanan Hurûfîler, öteden beri Anadolu'da faaliyet göstermekteydi. Sultan Fatih, faaliyet ve inançları İslâmiyete açıkça aykırı olan bu grubu hemen cezalandırmak yerine, sarayda zamanın büyük âlimlerinden Fahreddin Acemî reisliğinde bir ilmî meclis topladı. Hurûfî ileri gelenleri bu meclise davet edildi. Fahreddin Acemî bunların söylediklerini ilmî bakımdan bir bir çürütünce, Sultan Fatih hepsinin cezalandırılmasını emretti. Keyfîlikten uzak ve hukuka bağlılık timsali bu hareketiyle de Hurûfîliğin yayılmasını önleyerek hem milletin birliği hem de dinin selâmeti için mühim bir hizmette bulunmuş oldu. Bugün bazıları, bu tavrı sebebiyle padişahı Hurûfî, hatta Hıristiyan sempatizanlığı ile itham ederler ki gülünçtür.
Padişaha dokunulmaz mıydı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bugünlerde cumhurbaşkanının dokunulmazlığı konuşuluyor. Anayasada açık bir hükmün olmaması da hayli kafaları karıştırdı. Kral hata yapmaz! Bu, Avrupa'da bir anayasa kaidesidir. Kanun-ı Esasî'deki "Zât-ı akdes-i padişahî mukaddes ve gayrı mesuldür" ifadesi acaba ne mânâya gelir? Padişahın dört türlü mesuliyetinden bahsedilebilir: 1. Dinî Mesuliyet Herkes gibi, padişahın da, icraatın da öncelikle Allah'a karşı mesul olup; vazifelerini dine ve hukuka uygun yapıp yapmadığının hesabını mahkeme-i kübrâda vereceğine inanılırdı. İbâdet mükellefiyeti bakımından, hükümdarın, sıradan bir Müslümandan farkı yoktur. 2. Cezâî MesuliyetPadişah, ammenin hakkını ihlal eden bir suç işlemişse, buna cezâ verilmez. Çünkü bunları cezâlandırmak hükümdarın vazifesidir. Kendi kendisine cezâ vermesi düşünülemez. Padişah bir şahıs hakkını ihlâl etmişse, meselâ kısas suçu işlemişse; dâvâcı talepte bulunursa, bundan elbette mesuldür. Buna Divan-ı Hümâyun bakar. 3. Hukukî Mesuliyet Malî haklarda da padişahın mesuliyeti tamdır. Nitekim padişahtan alacağı veya hakkı olduğunu iddia eden bir kimse, Divan'a müracaat ederek de hakkını isteyebilir. Bu takdirde mahkeme dâvâya bakıp; gerekirse padişah aleyhine karar verebilir. Sultan IV. Mehmed ile Üsküdarlı Mehmed Ağa arasında, Salacak'ta vakıf malı bir köşkün mülkiyeti hususundaki ihtilaf sebebiyle açılan bir dâvâya, Rumeli kazaskeri Çatalcalı Ali Efendi bakmış; Mehmed Ağa'yı haklı, padişahı haksız bulmuştur. 4. Siyasî Mesuliyet Bütün devlet memurları ve kâdılar padişahın vekilleridir. Padişah, bütün gücünü vekilleri vâsıtasıyla kullanırdı. Divan'a ve sadrâzama müdahale etmezdi. Buna salâhiyeti vardı ama, çok nâdir kullanmıştır. Sadrâzam da, padişahın telkini istikametinde hareket etmek istemediği zaman istifâ edebilirdi. Bu takdirde siyasî mesuliyeti de üzerinden atmış olurdu. Nitekim 1586 yılında sadrâzam Mesih Mehmed Paşa, reisülküttâbın değiştirilmesi hakkındaki tezkiresini zamanın padişahı Sultan III. Murad'ın reddetmesi üzerine "Kavli nâfiz olmayan vezirlerden olmayı irtikâb edemem" (yani sözünü geçiremeyen vezirlerden olma kabahatini işleyemem) diyerek istifa etmişti. Sadrâzamın icraatını tasvib etmeyen padişah; bunu imzâlamayabilir; gerekirse sadrâzamı da azledebilirdi. Memurlardan şikâyeti olan, Divan'a, en son padişaha müracaat edebilirdi. PADİŞAH VATAN HÂİNİ OLAMAZ Padişah vatana hıyânet suçunun da fâili olamaz. Çünki vatan padişahın mülkü, teb'a da âilesi gibidir. Vatan elden giderse, padişahlık da biteceğinden; bir insanın kendi mülküne ve âilesine hıyânet edeceği düşünülemez. Padişahın anayasayı ihlâli de mevzubahis olamaz. Çünkü anayasalar zaten padişah tarafından tek taraflı olarak ferman şeklinde bahşedilir. Hukukta kâidedir ki, bir idarî tasarrufta bulunan makam, onu geri almaya da salâhiyetlidir. Bu sebeple ihtilâller yoluyla padişahın tahttan indirilmesi meşru değildir. Padişah, ömür boyu hüküm sürer. Ancak akıl hastalığı, dinden çıkma veya vücud selâmetini (meselâ iki gözünü) kaybetmesi sebebiyle tahttan indirilebilir. Tarihte 12 padişah tahttan indirilmiştir. Hemen hepsi bürokratlarla ulemânın el altından desteklediği askerî darbelerle olmuştur. Bir-ikisi hariç hiçbirinde hukukî şartlar tam olarak tahakkuk etmediği için tahttan indirme meşruluk kazanamamıştır. MESULİYET SADRÂZAMDADIR Hiçbir makam, hatta halk veya millet meclisi, icraatlarını beğenmediği gerekçesiyle padişahı tahttan indiremez. Padişahın üstünde hiyerarşik olarak hiçbir makam yoktur. İşte 1876 Kanun-ı Esasî'sindeki "Zât-ı akdes-i padişahî mukaddes ve gayrı mesuldür" ifadesindeki dokunulmazlık, siyasî bakımdandır. Bütün monarşilerde, kralın kararını başvekil veya vekiller imzâlar. Siyasî mesuliyet de imzâ sahibine aittir. Buna anayasa hukukunda karşı imzâ denir. Meclis veya halk, gerekirse o başvekili veya vekili düşürebilir; ama kralı düşüremez. Osmanlı Kanun-ı Esasî'sine göre, kanunlar meclis tarafından hazırlanır; padişahın imzâsıyla yürürlüğe girer. Dolayısıyla kanunların şekil ve muhtevâsından meclis mesuldür. İcrâyı padişahın tayin ettiği sadrâzam yerine getirir. Padişah, sadrâzama bir emir verecek olsa, buna uymak zorunda değildir. İstifâ edip çekilebilir. Kalırsa, tabiatıyla yaptığından mesul olur. Sadrâzamın siyasî mesuliyeti padişaha karşıdır. 1909'dan sonra meclise karşı mesul kılındı. Devlet yönetimini oluşturan sacayağı Osmanlı Devleti'nde, devlet idaresinde söz sahibi olan üç nüfuz grubu vardı: Ulemânın teşkil ettiği ilmiye, merkez ve taşradaki bürokratların teşkil ettiği kalemiye ve askerlerin teşkil ettiği seyfiye sınıfları. Sacayağını andıran bu üç sınıf arasındaki ahenk ve dengeyi saray temin etmeye çalışırdı. Bu denge, sınıflardan birisi lehine bozulursa, sacayağı sarayın üzerine devrilirdi. Şehzâde katli, câriye evliliği ve devşirme vezirler istihdamı gibi tedbirlerle saray ülkede aristokrat sınıfının teşekkülüne izin vermedi. Böylece yeni bir nüfuz grubunun meydana gelmesini engelledi. Sultan IV. Murad gibi kuvvetli padişahlar zamanında otorite saraya geçti. Ancak ekseriyetle üç sınıf da sarayın yanında varlığını ve padişah otoritesine karşı potansiyel güçlerini muhafaza etti. Sultan II. Mahmud, yeniçeri ocağını kaldırıp, ulemâ ve vüzerânın salâhiyetlerini kısarak merkezî otoriteyi güçlendirdi. Bu arada hâkimiyeti münhasıran sarayda topladı. Tanzimat Fermanı, Sultan Mecid'in gençliği ve nazik tabiati sebebiyle bürokratların hâkimiyeti tekrar ellerine almalarına vesile oldu. Bu otoriteyi kırmak isteyen Sultan Aziz, bir asker-bürokrat ittifakıyla tahttan indirilerek tesirsiz hâle getirildi. Sultan II. Abdülhamid, tahta çıktıktan iki sene sonra dedesi gibi otoriteyi sarayda topladı. 1908 Meşrutiyetinden sonra güç, bürokratlarla anlaşan askerlere geçti. O gün bu gündür hükümetler gelir gider, ama sivil ve askerî bürokrasi hükmünü yürütür.
Yaz geldi, seyrâna çıkalım biz...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Tatilin yaklaştığı şu günlerde mektepler birer ikişer kır gezisine gidiyor. Bu, eskiden kalma bir âdettir. Eskiden mekteplerin yaz başında mesireye çıkışı bir başka âlem idi... II. Abdülhamid Han zamanında bütün mekteplilere ziyâfet vermek âdetti. Fotoğrafta Mekteb-i Sultani'ye (Galatasaray Lisesi) verilen ziyafetten sonra topluca dua ediliyor. Eskiden yaz başında, her mektep kendi civarındaki bir mesireye giderdi. Herkes o günü iple çekerdi. Gün gelince çocuklar mesireye üstü tente ile örtülmüş, defne dallarıyla süslenmiş, içlerine şilteler, yastıklar döşenmiş öküz arabalarıyla giderdi. Gidilen yerde ocaklar yakılarak, kazanlarla etli pilavlar, bademli, sütlü helvalar pişirilip çocuklara yedirilir; oradaki davetlilere ikram edilirdi. Seyran günü, bayram günü Seyrandan iki gün önce çocuklara haber verilir; seyran günü cüz kesesi ve sefertası getirmemeleri tenbih olunurdu. Seyran günü çocuklar yabanlıklarını giyer, başlarına külah takar ve ellerinde bayrak sallardı. Bu ikisi neredeyse mecburî idi. Çırpıcı ve Veliefendi çayırlarında, Beykoz çayırında yapılan seyranlar pek hoş olurdu. Bu mesirelere çocukların velileri, akraba ve taallukatı da iştirak ederdi. Mesire yerinde hocalar bir yerde, mektep hademesi bir yerde, çocuklar da başka yerde otururdu. Yemekten sonra çocuklar uçurtma uçurur, başka oyunlar oynardı. Halkı ve çocukları eğlendirmek için öküz arabalarının önünde davul zurna çalarak soytarılık eden oyuncular vardı. Bunlar yüzlerini boyarlar, başlarına acayip külâhlar giyip, alaca bulaca şalvar, entari ile türlü oyunlar oynayarak sokakları dolduran halkın önünden geçer giderlerdi. Birisi cübbe ve kavuk giyip İstanbul Efendisi (belediye reisi) rolüne girer; yol boyu esnafa takılır; türlü şakalar yapardı. Mahalle gençlerinden birisi de deli kılığına girer, yol boyu milleti güldürürdü. Halk, bu seyran alayını zevkle seyrederdi. Seyrandan dönüşte yine aynı yoldan, bu sefer dua ve ilahilerle dönülürdü. Kapama vakıfları Bazı mekteplerin bu iş için kurulmuş kapama vakıfları vardı. Bunlara kapama denmesinin sebebi, seyranların daha ziyade tatil zamanlarına yakın yapılmasıydı. Bu vakıf paralarıyla kapama mevsimi gelmeden hemen önce fakir talebelere elbise, pabuç dağıtılırdı. Seyran masrafları da buradan karşılanırdı. Hatta Kapalıçarşı'dan Yağlıkçılara giden yol üzerinde böyle eşya satan kapamacı esnafı bulunurdu. Böyle vakfı olmayan mekteplerde, seyranların masrafını mahallenin zenginleri sırayla karşılardı. Kağıthane mesiresinin orta yerinde bulunan II. Abdülhamid Çeşmesi.Sadece ilk mektepliler mi? Sadece ilk mekteplerin değil, orta, lise, hatta fakülte seviyesindeki mekteplerin de böyle seyranları vardı. Bu talebelerin seyranlarını padişah karşılardı. Sultan II. Abdülhamid zamanında her sene bütün mekteplilere Kâğıthâne'de kuzu çevirme ziyâfetleri vermek âdet olmuştu. Bahar gelip ortalık yeşerince 7'sinden 20'sine bütün talebelerin gönlüne ne zaman Kâğıthâne'ye kuzu çevirmeye gidileceği kaygusu düşerdi. Mektep bahçelerinde hep mâide-i seniyye (padişah sofrası) mevzuu konuşulurdu. Bu ziyâfetlere Mekteb-i Harbiye (Harb Okulu), Kuleli Askerî İdâdîsi (askerî lise), Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun (Teknik Üniversite), Hendese-i Mülkiye (Mühendislik Fakültesi), Mekteb-i Tıbbiye (Tıb Fakültesi), Mekteb-i Mülkiye (Siyasal Bilgiler Fakültesi), Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi), Baytar (Veterinerlik) ve Eczacı Rüşdiyesi, hatta Saint Joseph Mektebi talebeleri iştirak ederdi. Her mektep sırayla ziyâfete alınırdı. Bir veya birkaçı beraber giderdi. Meselâ Baytar Rüşdiyesi ile Mühendishâne ve Hendese-i Mülkiye talebeleri beraber giderdi. Diğerleri sıranın kendilerine gelmesini iple çekerdi. Ziyâfet günü talebeler en yeni elbiselerini giyer, beyaz eldivenlerini takardı. Sabahın alaca karanlığında kalk borusuyla kalkılıp, alay nizâmı ile mızıka önde talebeler arkada Eyüb sâhilinde bekleyen hususî vapura binilirdi. Kâğıthâne sahilinde indikten sonra yürüyerek veya briçka tipi arabalarla mesireye varılırdı. Lâcivert üniforma ve kırmızı fesler toz içinde alırdı ya kimsenin umurunda olmazdı. Mesîre yerinde ağaçlar bayraklarla süslenmiş olurdu. Ortaya kurulan barfiks, trapez, halkalar gibi jimnastik âletlerinde egzersizler yapılırdı. Sonra ti borusuyla sofralara oturulurdu. Kızarmış kuzu ve pilav Sofralar, dört köşe yuvarlak beyzî masalara kurulurdu. Nar gibi kızarmış kuzular pilav lengerlerinin üzerinde sofralarda talebeyi hazır beklerdi. Bir tarafta da musluklu koca limonata güğümleri vardı. Harâretten bunalanlar limonataya saldırırdı. Erkân ve zâbitlerin (subayların) oturacağı masalar daha itinâyla süslenmiş olurdu. Saray hademesinin hizmet ettiği bu nezih ziyafetlerden sonra toplu halde padişaha dua edilirdi. Sofralardan kalkılınca herkes şükran nişânesi kasîde ve şiirler okurdu. Hatta 1894'teki ziyâfette harbiye talebesinden Kabataşlı Mehmed Ali Efendi'nin "Asker oğlu askerim ben, asker oğlu askerim; Pür-sadâkattir serâpâ kalb-i saffetperverim" diye biten kasîdesi çok beğenilmiş; talebeye mükâfat ve kasîdenin şairi Hâşim Bey'e de nişan verilmişti. Her mektep evvelce hazırladığı bazı komik skeçleri sahnelerdi. Çeki taşı kaldırma, halat çekme, güreş gibi müsabakalar yapılırdı. Kırda birdirbir, uzun eşek, pişti, üç adım, esir almaca, tuğra, kahpe bohçası gibi toplu oyunlar oynanırdı. Bando çalar; eğlenilir; pehlivanlar güreş tutardı. Dere kenarının sazlarından sivri külâhlar örülüp kafalara geçirilirdi. Müsâbakalar sırasında maraza çıkarsa, hemen önlenirdi. Oyunlar esnasında oyuna getirilerek mektep müdürü, erkânının, hatta paşanın karga-tulumba edildiği; "Yapmayın evlâdım" feryadlarına kulak asılmayarak omuza alınıp taşındığı olurdu. Böyle akşama kadar gülüp eğlenilir; sonra yine alay nizâmı ile Eyüp sâhiline inilip vapura binilirdi. Yorgunluktan akşam yemeği yemeye kimsenin takati kalmaz; hemen koğuşlara koşup yataklara serilinirdi.
YANMAYAN YIKILMAYAN kütüphaneler
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Tarihimize şâhidlik eden nice kitaplar, evraklar, kültür hazineleri İstanbul'un namlı yangınlarında yok olmuştur. Bundan ibret alan ecdâdımız, yangından müteessir olmasın diye kütüphâneleri hususî tarzda inşa etmiştir. Duvarları bir metre kalınlıktadır. Çatıları, tonoz tuğla kubbe şeklindedir. Pencere kepenklerinde arkadan dayanıklı kol demiri vardır. O zamanlar hâfız-ı kütüb diye anılan kütüphâne memurları, bir yangın çıktığında büyük bir sadakatle ve itinâ ile bu pencereleri kapatırlardı. Böylece mahalleleri yutan yangınlar, kütüphânelere bir zarar veremezdi. Sadece yangınlar değil, zelzeleler bile bu binaları yerinden oynatamamıştır. Biri bile zayi olmazdıBu suretle kütüphânelerde bulunan ve sekizinci asırdan itibaren binlerce el yazması kitap, hat levhaları, minyatürler, haritalar yangından, zelzeleden ve yağmadan kurtulmuştur. Meselâ Şehzâde Câmii ile Vefâ Lisesi arasındaki boşlukta bugün kubbelerinde incir ağacı bitmiş olan bir kütüphâne vardır. Bu, 1715 senesinde yapılan ve 3000 kitaplık Şehid Ali Paşa kütüphânesidir. Burası da çok yangınlar ve zelzeleler görmüş; bana mısın dememiştir. Mahallenin tamamı yanmış, ama kütüphâne kurtulmuştur. 1802 tarihli ve 4000'e yakın kitabı barındıran Laleli Kütüphânesi de yangınlara, zelzelelere böyle dayanmıştır. Tek bir kitap bile zâyi olmamıştır. Bu ikisindeki kitaplar bugün teknik sebeplerle Süleymaniye Kütüphânesi'ne nakledilmiştir. Sadece üçü yandı Yenikapı Mevlevihânesi'nin çok zengin bir kütüphânesi vardı. İstanbul'un namlı yangınlarından birinde, mevlevihâne de tutuştu. Lodosun da yardımıyla dergâh kül oldu. Ancak kütüphâne binası taş-tonoz olduğu için, yangından müteessir olmadı. Kütüphânedeki kitapların hepsi kurtulmuş; ancak mevlevihâne şeyhi Celâleddin Efendi'nin o gece okumak için aldığı üç kitap yanmıştır. Kütüphâneleri böyle korunaklı yaptıkları için ecdâdımıza, ayrıca yangın esnasında hayatını hiçe sayarak soğukkanlılıkla kepenkleri kapatarak kitapları yangından koruyan hâfız-ı kütüblere minnet borçluyuz. Kitap seven bir millet idik Eskiden kütüphaneler hep vakıf idi. Selçuklular zamanında sadece Diyarbekr Ulu Câmi kütüphânesinde bir milyon kırk bin kitap vardı. Sultan II. Abdülhamid'in Yıldız Sarayı'nda kurduğu kütüphâne dillere destandı. İslâm âleminde ilk kütüphâne Halife Hazret-i Muâviye zamanında kuruldu. Abbâsîler devrinde çoğu âlimin binlerce kitaptan müteşekkil kütüphânesi vardı. Elinde kitap bulunmayan kimselerin de faydalanabilmesi için umumî kütüphâneler kuruldu. İlk umumî kütüphâneyi Beytü'l-Hikme adıyla Abbâsî Halîfesi Hârun Reşîd tesis etti. Burada her lisanda binlerce kitap toplattı. Personel ve kapasite cihetiyle geniş genişletti. Mütercimler, müellifler ve okuyucular için ayrı çalışma salonları tahsis ettirdi. Buna paralel olarak câmi ve medreselerde de kütüphâneler vardı. Kurtuba'da Endülüs Emevîlerinin kurduğu ve 400 bin cilt kitaplık kütüphâne dünyaca meşhurdu. Bu kütüphâne de diğerleri gibi önce Berberîler, sonra İspanyollar tarafından yağmalandı. İlki iznik'e kuruldu Türkler bu mirası devraldı. Selçuklular zamanında sadece Diyarbekr Ulu Câmi kütüphânesinde bir milyon kırk bin kitap vardı. Osmanlılar ilk kütüphâneyi İznik'te kurdu. İkincisini de Lala Şahin Paşa Edirne'de kurdu. Osmanlı kütüphâneleri saray, câmi veya medreseye bağlı idi. Müstakil binası olan ilk kütüphâne sadrâzam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa'nın Cağaloğlu'nda yaptırdığı kütüphânedir ve hâlâ ayaktadır. Gerek hânedan, gerek devlet ricâli, gerekse ulemâ kütüphâneler kurmakta yarıştılar. Sultan I. Mahmud'un Ayasofya'da kurduğu kütüphâne yanında, Vefâ'da Şehid Ali Paşa, Süleymaniye'de Âtıf Efendi, Koska'da Koca Ragıp Paşa kütüphânesi çok meşhurdu. Tekkelerde de mühim kütüphâneler vardı. Çarşamba'daki Murad Molla, Hadice Sultan'ın Unkapanı'nda kurduğu Şâzeliyye Tekkesi ve Galata Mevlevihânesi kütüphâneleri böyledir. Medîne-i Münevvere'de Sultan II. Mahmud'un kurduğu Mahmudiye ile Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey kütüphâneleri meşhurdu. Kütüphânelerde ilmî ve idârî işleri yürüten, yüksek ilmî kariyere sahip hâzin veya hâfız-ı kütübden başka; diğer lisanlardaki kitapları tercüme eden mütercimler; yeni çıkan kitaplardan nüshalar yazan güzel yazılı müstensihler; ciltsiz veya ciltleri yıpranmış kitapları ciltlemekle vazifeli mücellidler; okuyuculara kitap bulan münâviller ile temizlik ve sair işlere bakan hademeler vazife yapardı. Kütüphâneler hep vakıf idi. Yağmadan kurtuldu Sultan II. Abdülhamid'in ilme ve kitaplara merakı vardı. Yıldız Sarayı'nda kurduğu kütüphâne dillere destandır. Bu padişah ayrıca Osmanlı ülkesindeki bütün kütüphâneleri tertip ve tanzim ettirdi. Fihristler hazırlattı. Büyük şehirlerde umumî kütüphâneler kurdurttu. Tahttan indirildiği 1909 darbesinde Yıldız Sarayı yağma edildi. Hâfız-ı kütüp Kalkandelenli Sabri Efendi, yağmaya gelen askerleri hemşehri çıkmak suretiyle engelleyerek büyük bir hizmette bulunmuştur. Bu kitaplar, bugün İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi'ndedir. İlk millî kütüphâne sayılan Bayezid Kütüphânesi'ni de bu padişah kurmuştur. Cumhuriyetten sonra medrese, tekke ve câmilerdeki bütün kütüphâneler Maarif Vekâleti'ne devredildi. Bugün eski kitaplara ait en zengin koleksiyonlar Türkiye'de bulunmaktadır. Sadece Süleymaniye Kütüphânesi'nde 150 bin el yazması mevcuttur.
17.06.2009Zaaf değil, yeni dünya düzeni
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Padişahların ordunun başında sefere çıkması keyfiyeti XVII. asır sonuna kadar muntazaman devam etti. Daha sonra bırakıldı. Bu bir zaaf olarak görülmemelidir... Osmanlı padişahı, başkumandan idi. Çoğu zaman bizzat ordunun başında sefere giderdi. Ancak gitmeyip, serdar-ı ekrem adıyla bir veziri tayin ettiği de olurdu. Padişahın bizzat katıldığı sefere sefer-i hümâyun denirdi. Nitekim Hazret-i Peygamber de bazı seferlerde bizzat ordunun başında bulunmuş; bazılarında kendisi gitmeyip bir başkasını kumandan tayin etmiştir. Birincisine gazve (gazâ); ikincisine seriyye adı verilir. VARLIĞI MORAL KAYNAĞI Osmanlı Devleti'nin esası gazâ ruhuna dayandığı içindir ki, padişahlar ordunun başında sefere çıkmışlar; biraz da bu sebeple asker zaferden zafere koşmuştur. Başta padişahın varlığı ordu için hem bir moral kaynağı teşkil etmiş; hem de tek elden sevk ve idareyi temine yardımcı olmuştur. En sıkıntılı zamanlarda padişahların seri ve zeki hareketleri, muhakkak felâketlerin önüne geçmiştir. Ekserisinin başında askerlik kudretinden mahrum zayıf veya çocuk hükümdarların bulunduğu ülkelerin askerleri, başında padişahı ile sefere çıkan Osmanlı ordusunun karşısında, çoğu zaman önce moral bakımdan yıkıma uğramıştır. Padişah ordunun başında sefere çıktığı zaman sadrâzam ve divan mensupları da yanında giderdi. Seferde divan kurulur; harb meseleleri müzâkere edilirdi. Bu divana akıncı beyleri, ordu kumandanları, Kırım Hanı gibi yardımcı kuvvetler başları da iştirak ederdi. İstanbul'da hükümet işlerini yürütmek üzere sadâret kaymakamı kalırdı. Sadâret kaymakamı bugünki başbakan yardımcısının muadilidir. Padişah fermanı ile tayin edilir; padişah tarafından kabul olunup kendisine kürk giydirilir ve keyfiyet ilan olunurdu. Ayrıca eline tuğrası çekilmiş boş ferman kâğıtları verilirdi. Sadaret kaymakamı bu nişanlı kâğıtları sayıyla alır; icabına göre doldurup kullanır; sefer sonunda ise hesaplarını verir ve kullanmadıklarını iade ederdi. Sadâret kaymakamı sadrazamın vazifelerini yürütür; ancak onun salahiyetlerini ancak çok lüzumlu hallerde kullanırdı. YENİ HÜKÜMDAR TİPİ Padişahların ordunun başında sefere çıkması keyfiyeti XVII. asır sonuna kadar muntazaman devam etti. Bundan itibaren padişahlar ordunun başında sefere çıkmadılar. Bu bir zaaf olarak görülmemelidir. Çünki aynı devirde, Avrupa'da da artık krallar orduya bizzat kumanda etmiyordu. Asker-hükümdar tipinden; devlet adamı ve diplomat-hükümdar tipine doğru bir değişiklik meydana gelmişti. Artık harblerde teknik ve taktik; şecaat ve kuvvetin önüne geçmişti. Padişahlar, ordunun başında sefere gitmektense; bu işi ehli bir vezire tevdi edip, merkezde kalarak, otoriteyi korumayı daha uygun görmüştür. Üstelik artık bir meydan muharebesiyle harbin nihaî neticesi alınır olmaktan çıkmıştı. Aylarca, yıllarca sürüyordu. Padişahın bu kadar uzun müddet pâyitahtı terk etmesi, başka gâileler doğurabilirdi. Çeşitli nüfuz grupları, öldürülmeyip sarayda yaşayan şehzâdeleri kullanarak fitne çıkarabilirdi. Hem artık ailenin en yaşlısı tahta çıktığı için, padişahlar eskisi kadar genç ve dinamik değildi. O yaşta, at üzerinde kilometrelerce uzakta aylar, yıllar geçirmesi imkân harici idi. MERKEZDEN DESTEK Sonra gelen padişahlardan sefere bizzat çıkmak isteyenler yok değildir. Meselâ Sultan III. Mustafa, Ruslara karşı tarihteki ilk mağlubiyeti tattığımız harbe bizzat çıkmak istemiş; ancak hastalığı engel olarak vefat etmişti. Yine de ordunun sevk ve idaresinde, askerin yüreklendirilmesinde merkezdeki hükümdarın çok mühim rolü olmuştur. Osmanlı Devleti'nin kazandığı son zafer sayılan 1897 Osmanlı-Yunan Harbi'nde, zamanın padişahı Sultan Hamid'in günü gününe merkezden orduyu yönlendirerek gâlibiyete yardımcı olduğu meşhurdur. Kanun-ı Esasî'ye göre, padişah ordunun başkumandanıdır. Yaver-i Hazret-i Şehriyarî adıyla askerî müşavirleri vardır. Mustafa Kemal Paşa, son padişah Sultan Vahîdeddin'in böyle yaveri idi. Mukavemet hareketlerini tek elden yönetmek gibi gizli bir vazifeyle ve fevkalâde salâhiyetlerle Anadolu'ya gönderilmişti. Son sefer-i hümâyun Ordunun başında sefere çıkan son padişah Sultan II. Mustafa'dır. Venediklerin Sakız Adası'nı zabtettiği buhranlı bir devrede tahta çıktı. Dedesi Sultan Kanuni'nin cihangirâne yolunda yürüyeceğini ilan etti. Bu arada Sakız geri alındı ve Venedik, Ege'den tamamen silindi. Padişah, Alman cephesine yürüdü. Alman imparatorluk ordusu Erdel'deki Lugoş'ta yenildi; kumandanı da maktul düştü. 4 ay süren seferden dönüldü. Ertesi sene padişah tekrar sefere çıktı. Olaş Zaferi kazanıldı. Karşı tarafta da zamanın en kudretli mareşalleri bulunuyordu. Bu harbi anlatan tarihçiler, padişahı "Cesur, azimli, fedâkâr, hülâsa doğuştan iyi kumandan" diye tasvir eder. Ertesi sene (1697) padişah üçüncü ve son seferine çıktı. Karşı tarafın başında, tarihin en büyük askerlerinden ve dünyaca meşhur kumandan Prens Eugene vardı. Bu arada düşmana esir düşen bir beylerbeyi, Osmanlı ordusunun planlarını ifşâ etti. Osmanlı ordusu Tisa Nehri'ni geçerken, Prens birdenbire ortaya çıkıp nehrin üzerindeki köprüleri topa tuttu. Köprülerin üzerindeki askerler suya döküldü. Geri kalanı nehrin iki tarafında kaldı. Alman ordusu, beri taraftaki Osmanlı askerlerini imha ederken, karşı sahildekiler hâdiseye seyirci kalmak acısını yaşadı. Sadrazam Elmas Mehmed Paşa başta olmak üzere en değerli kumandanlar şehid düştü. Padişahın mührü ve bu arada Macar krallık tacı düşmanın eline geçti. Zenta Bozgunu, Türk tarihinin en büyük felâketlerindendir. Neticesinde imzalanan ve Macaristan, Erdel ve Mora'nın kaybedildiği Karlofça Muahedesi de ilk toprak kaybının vesikasıdır. Bu sene Osmanlı tarihinde mâtem senesi olarak anılmış; Avrupa'dan geri çekilmenin başlangıcı sayılmıştır. Sultan II. Mustafa bu seferle Macaristan'ı geri alacağını zannetmekteydi. İtaatin zayıfladığı, hatta askerin kumandanına silah çektiği; kumandanların da birbirini çekemediği bir ordudan ancak bu kadarı beklenebilirdi. Görülüyor ki hükümdar çok iyi bir kumandan olsa ve askerin başında da bulunsa, disiplin ve itaat olmadıkça tek başına zafer sebebi değildir. Sonu felâketle biten 1687 sefer-i hümâyunu, padişahların ordunun başında sefere çıktığı son sefer olmuştur. Bundan sonra Sultan II. Mustafa ve yerine geçen kardeşi Sultan III. Ahmed, ülkeyi uzun müddet harbden uzak tutarak, imar faaliyetlerine ağırlık vermiştir.
ENTARİ giyme alışkanlığımız zamana yenildi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçenlerde meşhur bir iş adamının entârisiz yatağa girmediğine dair gazetelerdeki sözleri, okuyanları hayli şaşırttı. Çünkü entâriyi kadın giysisi zannedenler çoğunlukta. Halbuki biz entâri seven bir millet idik. Bizim nesil, babaları en azından çocukluğunda entâri giymiş bir nesildir. Vaktiyle kışın pazen, yazın basma veya patiskadan kırık beyaz entâri giymeyen var mıydı acaba? Hava serinse üzerine bir de hırka, başta ise dışarıda fes, yatakta takke olurdu. İşte size rahat püfür püfür bir erkek yatak kıyafeti... ÖBÜR ENTARİNİN CEBİNDE Entâri, Arapça'da ayn harfiyle anterî şeklinde yazılır. Anter, sinek demektir. Şu halde entâri sineklik demek oluyor. Kim bilir? Bugün Araplar entârilerine hakkıyla sahip çıkıyorlar. Resmî toplantılarda bilhassa giyiyorlar. Her Arap ülkesinin de entâri biçimi farklıdır. Bundan o kimsenin nereli olduğu anlaşılır. Entâri bizde 1829 yılına kadar şehirde-köyde erkeklerin günlük elbisesiydi. İç donunun üzerine şalvar (çakşır), onun üzerine de entâri giyilirdi. Bu entâriler ihtişamlı ve icabında süslü olurdu. Etekleri ayak bileğine kadar inerdi. Önü umumiyetle düğmeli olur; etekleri savrulmasın diye gerektiğinde iki taraftaki uçları beldeki kuşağa sokulurdu. Patiska ve pazenden başka, muhtelif kumaşlardan, çizgili, desenli olanları da vardı. Yalnız entâri ile gezilmez; üzerine de kaftan giyilirdi. Entâriyi bugün pantolonun üzerine çıkarılmış gömleğin; kaftanı da ceketin uzunu olarak farzediniz. Gecelik entârisinin eteğini biraz kısa yapanlar da vardı. Meselâ Sultan Hamid sarayda çıkan bir yangında ayağı entârisinin eteğine dolaştığı için, bundan sonra entâri eteklerini kısa tutturdu. Nitekim şair ne demiş: Erişir menzil-i maksûduna âheste giden; Tiz riftâr olanın, pâyine dâmen dolaşır [Aheste hareket eden maksadına kavuşur; acele edenin ayağı eteğine dolaşır.] Enderûnî Vâsıf'ın şu şiiri de entârilerin cepli olduğunu teyid ediyor: Hani ey mâh, geçen şeb Yeniköy'den beride, Bir kayıkta iki büt var idi, bizden geride. O vesileyle söz açtım sana, geldi yeri de, Yazmış idim o sözü, kalmış öbür anteride Va'diniz buse mi, vuslat mı, unuttum ne idi? [Demek entâri değiştirdiğinde, ceplerini de boşaltmayı ihmal etmemek lâzımmış.]ENTARİ DOSTLARI CEMİYETİ Sultan II. Mahmud zamanındaki kıyafet inkılabıyla, memurların setre (uzun ceket) ve pantolon giymeleri emrolundu. Entâri resmî hayattan yavaş yavaş çekildi. Ama herkes evinde, yatarken, hatta bir yere giderken giymeye devam etti. İşten eve gelince, o tirendaz kâtipler, beyler, paşalar hep entârilerine bürünüp bir oh çekerdi. Akşam yemekleri yendikten sonra câmiye, sonra da kahvehaneye üstte entâri, başta fes veya takke, ayakta terlik ile gidilir; bir ayak altta sandalyeye şöyle bir kurulup, hakkıyla istirahatte bulunduklarını gösterirlerdi. Sadece akşamları kahveye mi? Sirke şişesi elinde bakkala gidenler, kasaba et çektirenler, misafirliğe gidenler; hatta devlet dairesinde iş takip edenler az değildi. Bu lâübâlilik! İttihatçıların gelişine kadar devam etti. 1909 senesinde ilk defa Üsküdar'da entâri ile sokağa çıkmak yasaklandı. Dinlemeyenlerden para cezası alınmaya başlandı. Kimi yasaktan memnun, kimi pür-hiddet idi. Bazısı da bunu şahsî hürriyete müdahale olarak vasıflandırdı. Gazeteler hükûmete yüklendi. Mizah mecmuaları hâdiseyi karikatürize etti. Bir zamanlar Bursa'da Karagöz ile Hacivat'ın mezarını yaptırdığı için Karagözcü Avukat diye meşhur, İstanbul Belediyesi hukuk işleri müdürü avukat Râmi Bey, Entâri Dostları Cemiyeti'ni kurmuştu. Râmi Bey, bu cemiyeti kurunca, 1909 tarihli Entâri Yasağı Kanunu karşısına dikildi. Ama o, yasağın Üsküdar için olduğunu iddia etti. O sıralar önce Lyon belediye reisi, sonra Fransa başvekili olan Herriot da bir entâri dostu idi. Paris ile Lyon arasında, sırtında entârisi, başında gece külahı ile yataklı vagonda seyahat ederdi. Herriot Türkiye'ye geldiğinde, Râmi Bey, kendisine Şam sadokarından çok yumuşak, zarif bir entâri hediye etti. Kendisini de bu cemiyete âzâ kaydetti. ATATÜRK DE GİYERDİ Entâri yasaklanadursun, entâri muhibleri, evde olsun giymekten vazgeçmediler. Gazeteci Hikmet Feridun Es, Yalova'da Çınar Oteli'nde zamanın vekil ve mebuslarının bir toplantısını tasvir eder. Mebuslar üç gün boyunca tiril tiril entârileri sırtında, ya nargile içmekte, ya tavla oynamaktadır. Dördüncü gün entâriler çıkmış; fraklar giyilmiştir. Çünki Atatürk gelmektedir. Mamafih Atatürk de entâri giymez değildi. Yakınlarının hatıralarında birkaç tane entârisi olduğu yazıyor. O devirde yalnız erkekler değil, kadınlar da entâri giyerdi. Ancak kadın entârileri tabiatiyle erkeklerinkinden çok farklı olurdu. Sevdiği erkeğin bir hanıma alacağı en güzel hediye entârilik bir kumaş idi. Yine Enderunlu Vâsıf'ın bir güftesinde şöyle geçiyor: Buluruz istediğin, etme sitem beyhûde, Hele yarın bakalım bizde olan mevcûde. Yok senin istediğin entârilik çarşûde, Ne yapayım ay efendim, a benim sultanım! Entârisiz öksüz kaldı Üsküdar'ım Entâri dostlarından Hüseyn Suad Bey, Üsküdar Sultantepe'de bir arkadaşını ziyarete gider. Sabah sokakta müthiş bir gürültü ile uyanır. "Tutun! Kaçıyor! Sağdan! Yaka-layın!" Ne oluyoruz diye pencereyi açınca, iki zaptiye ile bekçinin be-yaz entârili, uzun boylu birini kovaladığını görür. Bu kaçağın ağzından Gâve-i Zâlim adıyla Kalem mecmuasında şu şiiri yazar: Entâriyi inceden, kalından, Altmış sene giydi cism-i zârım. Entâri yasak olunca artık, Kayboldu benim de ihtiyârım. Entâri içinde çünki geçti, Ömrüm, bütün aşk-ı nevbahârım. Mâtem tutuyor bu yıl dolapta, Yazlıklarım, âh penbezârım. Entârisiz, aşksız, çiçeksiz, Öksüz gibi kaldı Üsküdâr'ım. Ölsem de yine gam yemem, Entâri giyerse türbedârım, Kabrimde kemiklerim gülümser, Entâri Baba olur mezârım.
Asırlık rekabet İSTANBUL'da sona mı erdi?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Önceleri küçük bir kasaba hüviyetindeki İstanbul, Hırıstiyanlığın ilk zamanlarında Antakya Patrikliği'nin Heraclia (Ereğli) metropolidliğine bağlı bir episkoposluk idi. 37 yılında Havârilerden Aziz Andreas tarafından kurulduğu rivâyet edilir. İstanbul Patrikliği, IV. asırda Roma İmparatoru I. Constantinus tarafından kuruldu. Dinî işlerin yürütülmesinde devletin muhatab aldığı yegâne merci idi. EŞİTLER ARASINDA BİRİNCİ "Tek kilise, tek devlet" prensibine uygun olarak zamanın imparatoru, 381 tarihli İstanbul Konsili'nde, İstanbul Patrikliği'nin diğer beş patriklik ile eşit statüde bulunduğunu; hatta eşitler arasında birinci (primus inter pares) olduğunu ruhânîlere zorla kabul ettirdi. V. asırda İmparator Iustinianus, kilisenin dogmatik işlerini Kilise Pentarşisi denilen bu beş patriğin bir araya gelerek çözeceğini deklare ettirdi. XI. asırda Hıristiyanlığın Katolik ve Ortodoks diye bölünmesi ile Roma ve İstanbul kiliselerinin ayrılması üzerine, Bizans sınırları içindeki Antakya, Kudüs, İskenderiye ve Tûrisinâ patriklikleri idarî açıdan İstanbul'a bağlı kabul edildi. İşte Fener Patrikhânesi'nin ekümeniklik, yani dünya Ortodoksları üzerindeki en yüksek ruhânî merci olma keyfiyeti bu tarihî hâdiselere dayanır. Bunu, İstanbul'un fethinden sonra Osmanlı hükûmeti kendi menfaati açısından faydalı görerek kabul etti. O zamanlar Ortodoksların haylisi Osmanlı vatandaşı idi. Ekümenik (veya ökümenik), cihanşümul, evrensel demektir ve Yunanca oikos (ev) kelimesinden gelir. Oikoumene, "üzerinde insan yaşayan her yer" demektir. Orta Çağda bütün Hıristiyan ruhânîlerinin katıldığı ve dinî işlerin görüşüldüğü konsillere (meclislere) de ekümenik konsil, diğerlerine mahallî konsil denirdi. İstanbul Patrikliği'nin ekümenik sıfatı, biraz da bütün Ortodoks Hıristiyanları birleştirme ülküsünü ifade eder. Benzer bir durum Roma'daki Papa için de sözkonusudur. Katolik de zaten üniversel demektir. Papa, dünyanın hangi ülkesinde olursa olsun Katolik din adamlarının ve kiliselerinin en büyük âmiridir. İSTANBUL'DAN KOPMALAR Orta Çağ'da dinî hususlarda İstanbul, Roma, Antakya, İskenderiye ve Kudüs patrikleri söz sahibi idi. Doğu Roma İmparatorluğu'nun zayıflamasıyla XIII. asırda Ohri, İpek ve Tırnova'daki Arnavut, Sırp, Makedon ve Bulgar patrikleri ile 1439'da Kiev, 1589'da da Moskova Patriği İstanbul'dan koptu. 1472'de son Bizans imparatorunun yeğeni ile evlenen Rus çarı III. İvan, kendisini Bizans tahtının vârisi olarak görürdü. Bundan sonraki çarlar da III. Doğu Roma'nın imparatorları sıfatıyla tayin ettikleri Moskova Patriği'ni bütün Ortodoksların ruhânî lideri olarak lanse etmeye çalıştı. Rus dış politikası hep bu ülkü üzerine kuruldu. İstanbul Patrikliği bunu hiçbir zaman kabul etmedi ve ekümenik sıfatını vurguladı. Osmanlı hükûmeti de bunu destekledi. Daha VI. asırdaki Kadıköy Konsili sırasında, Kıbrıs Piskoposu otonomi elde etti. Gürcü Kilisesi de önceleri Antakya Patrikliği'ne bağlı iken; VII. asra doğru muhtariyet kazandı; XIII. asırda ise müstakil oldu. Rus işgalini müteakip 1801 yılından itibaren Moskova'ya bağlandı. [Ermenî, Süryânî, Marûnî ve Nastûrî kiliseleri Ortodoks değildir. Hepsinin dinî inançları farklıdır.] Osmanlı hâkimiyetinden sonra Osmanlı ülkesindeki bütün Ortodoks kiliseleri, ayrıca İskenderiye, Kudüs, Antakya, İpek ve Ohri patrikleri de, idarî bakımdan milletbaşı denilen İstanbul'a bağlandı. [Tırnova patrikliği daha evvel lağvedilmişti.] Ruhânîlerin tayini, kilise işleri hep buradan yürütüldü. Böylece Rusya dışındaki bütün Ortodokslar yeniden İstanbul Patriği'nin nüfuzu altına girmiş oldu. XIX. asırda Osmanlı ülkesinde dört patriklik (İstanbul, Kudüs, Antakya, İskenderiye), iki başpiskoposluk (Kıbrıs, Tûrisinâ), 33 piskoposluk, 96 metropolidlik mevcuttu. Osmanlı Devleti'nde öteden beri Rum milleti zimmîler arasında fiilen birinci sınıf kabul edilmekteyken, Yunan İsyanı sebebiyle bu mevkilerini kaybetti. Hatta bu isyanda ölen âsîler hakkında ruhânî âyin icrâ etmek talihsizliğinde bulunan zamanın Fener Patriği, Sultan II. Mahmud tarafından idam edildi. Rumlar, devlet kapısındaki işlerden, bilhassa çok mühim bir mevki olan resmî tercümanlıktan kovuldu. Yahûdî ve Ermenîler, Rumların önüne geçti. SULTAN HAMİD'İN SİYASETİ İstiklâl hareketlerinin ardından 1833'de Yunan, 1870'de Bulgar, 1879'da Sırp ve 1885'de Romen kiliseleri Fener Patrikhânesi'nden ayrıldı. Çünkü Fener'e bağlı olmak, Osmanlı hükûmetine tâbi olmak demekti. Sultan II. Abdülhamid, Balkan halklarını karşı karşıya getiren bu keyfiyeti, devlet siyaseti bakımından daha elverişli buldu. İttihatçılar başa gelince, ilk iş olarak Balkan kiliselerini birleştiren bir kanunu kabul etti. Bu hâdise, Balkan devletlerinin ittifak ederek Osmanlı Devleti'ne saldırmasında ve Rumeli'nin kaybedildiği Balkan Harbleri'nde mühim bir âmil oldu. Anadolu'da yaşayan Ortodoks nüfusu çeşitli sebeplerle azaldı. Bugün Fener Patrikhânesi'nin Türkiye'deki ruhânî nüfuzu çok sınırlıdır. Ancak Türkiye'den başka, Aynaroz ve bazı Yunan Adaları ile Doğu Avrupa, Balkanlar ve Orta Doğu dışındaki bütün dünya Ortodokslarına şâmildir. Diğer otosefal kiliseler liderlerini kendileri seçer; bu seçimi Fener tanır. Fener kendisini bütün Ortodoks âleminin bir bakıma koordinatörü olarak vasıflandırır. Doksanlı yıllarda Arnavudluk ve Sırbistan kiliseleri sembolik de olsa tekrar Fener'e bağlandıklarını ilan etmişlerdir. Diğer kiliseler şimdilik müstakilliğini devam ettirmektedir. Bunlar, Fener Patrikhânesi'nin giderek tekrar siyasî ve dinî itibar kazanmaya başladığını göstermektedir. İstanbul'a en uzak duran Moskova Patrikliğidir. RUSYA ENDİŞELİ Balkanlarda Türkiye'nin nüfuzunu, oradaki halkların mezhebdaşı Rusya'nın nüfuzuna tercih eden Amerika ve Avrupa Birliği, Moskova Patriği'ne karşı Ekümenik Fener Patriği'ni açıkça destekliyor. Bu da Rusya'yı endişelendiriyor. Yakında Estonya Fener'e bağlandı. Çarlığın zorla Moskova'ya bağladığı Ukrayna Kilisesi İstanbul'a bağlanmak istiyor. Ruhban Mektebi'nin açılması da, Türkiye'yi Ortodokslar açısından bir câzibe merkezi hâline getireceğe benziyor. Bütün bunlar Rusya'nın endişesini arttırıyor. İşte böyle bir zeminde Moskova Patriği İstanbul'a geldi. Bu patrik, öncekine göre İstanbul'a daha sıcak bakıyor. Hatta "İstanbul'un birinci olduğundan hiç şüphe etmedik" dedi. Amerika, Moskova'yı hizâya mı getirdi? Bu, Fener'in zaferi olarak vasıflandırılabilir mi? Nerede durmak Türkiye'nin menfaatine acaba?
Orta Asya'ya hükmedenler şimdi Esarette
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Babamın Uygur asıllı kürk tâciri bir ahbabı vardı. Yeni yetişirken beni Doğu Türkistan'dan gelme bir folklor gösterisine götürdü. Ekibin ihtişamı beni büyülemişti. Çin'in toleransına şaştığımı söylediğimde, "Tolerans, sadece folklor ve spor gibi hususlardadır" demişti... OĞUZLARLA MÜTTEFİKUygurlar, Oğuzlar, Kıpçaklar gibi Türklerin esas boylarından birisidir. Uygur, müttefik demektir. Oğuzların müttefiki olduğu için bu isimle tanınmıştır. Lehçe ve kültür olarak Oğuzlara Kıpçaklardan daha yakındır. 745'te Göktürk Devleti'nin yıkılması üzerine, Uygur hânedanı Büyük Türk Hakanlığı tahtına geçip bütün Orta Asya'ya hâkim oldu. Uygurlar devrinde Türkistan tamamen Türkleşti. İranlı unsurlar dillerini bırakarak Türkler arasında eridi. Bir kısmı da batıya çekildi. 840'ta kuzeyden gelen Kırgızlar, Uygurları bugünki Moğolistan'dan sürünce, Doğu Türkistan'a yerleşip Karahanlı hâkimiyetine girdiler. Uygurların çoğu, eski bir Hıristiyan mezhebi olan Manikheizm'i benimsemişti. Mani (215-256) adında bir İranlı tarafından kurulan bu mezhepte Zerdüşt dininin tesiri kuvvetlidir. İlk defa Uygur Kağanı Böğü Kağan (759-779) Tibet Seferi sırasında resmen bu dini kabul etti. İslâmiyetin zuhuruyla, zaten sathî olarak benimsenmiş olan Mani dini silinip gitti. Tarihçiler, dünyevî bir din olmayan Budizm'in fazla yayılmasına engel teşkil ettiğinden, Mani dininin kabulünü Türklük için avantajlı görürler. Aksi takdirde Türkler, Budizmin uyuşturucu karakteri sayesinde, Budist topluluklar arasında eriyip giderdi. Uygurlar, Karahanlılar sayesinde Müslüman oldu. İlk Müslüman Türk hakanı Buğra Han'ın mezarı ve başşehri Artuç, Kaşgar yakınındadır. MATBAAYI TANITTILAR Uygurlar, dünya tarihinin en medenî ve kültürlü topluluklarındandır. Türkler arasında tamamına yakını yerleşik hayata geçen ilk boydur. Doğu Türkistan'da pek çok şehir kurmuş ve kurulu şehirleri genişletmişlerdir. Çinlilerden matbaa, kâğıt, barut, pusula, saat gibi buluşları öğrenip, dünyaya tanıttılar. Mani'nin tertiplediği 16 harfli Uygur alfabesiyle binlerce eser yazıldı veya tercüme edildi. Kâğıt ve matbaa kullandıkları için, bazı yazılı eserleri günümüze kadar ulaştı. Türkistan ve Turfan havalisinde yapılan arkeolojik kazılarda, vasiyetnâme, satış akdi, kirâlama, şirket, rehin senedleri ile, evlâd edinme ve esir âzâdına dair çok sayıda yazılı hukukî vesika ele geçti. Bu da Uygurların çok gelişmiş bir hukuka sahip olduklarını göstermektedir. 1072'de Divânü Lügati't-Türk adlı Türkçe-Arapça lügatı yazan Mahmud, Kaşgarlı bir Uygurdur. Moğol istilâsı sebebiyle Uygurlardan Anadolu'ya yerleşenler oldu. Selçukluların ardından kurulan beyliklerden en büyüğü olan Ertena Devleti'nin kurucusu Uygur idi. Entelektüel hüviyetleri sebebiyle Uygurlar Selçuklu bürokrasisinin belkemiği oldu. Sultan Fatih, Uygurca bilir ve alfabesi ile yazardı. Uygurlar, sonra Arap alfabesini benimsedi. Bugün bile bu alfabeyi kullanan nâdir Türk halklarındandır. ÜMİTSİZ TEŞEBBÜSLER Uygurların yıldızı sönmeye başladıktan itibaren Çin yavaş yavaş Doğu Türkistan'ı işgal etti. En son geniş istilâ olan 1759'dan itibaren Uygurlar 40'tan fazla ayaklandı. 1877'de Çin kesin olarak mıntıkaya hâkim oldu. Buraya Sinkiang (yeni kazanılan) adını verdi ve Çinlileri iskâna başladı. 1932 yılında Uygurlar ayaklanarak, Mehmed Emin Buğra liderliğinde Kaşgar'da Şarkî Türkistan İslâm Cumhuriyeti'ni kurdu. Ancak Türkiye dâhil olmak üzere hemen hiçbir ülke kendisini tanımadı. Rus Kızıl Ordu'su yardımıyla 1934'te Çinliler Uygur ordusunu imhâ edip devleti yıktı. Uygurlar bu sefer 1944'te Rusların desteğiyle Alihan Töre liderliğinde Şarkî Türkistan Cumhuriyeti'ni kurdu. Maksatları, bütün Türkistan'ı tek bir bayrak altında toplamaktı. Ancak Mao'nın Kızılları 1949'da mıntıkayı işgal edip bu devleti de yıktı. Devletin ileri gelenlerini Pekin'e götüren tayyare Baykal Gölü civarında düştü. Bugün bir asrı aşan Çin işgâlindeki Doğu Türkistan'da her türlü haktan mahrum ve tarihte ender rastlanan haksızlıklara maruz bir şekilde takriben 17 milyon Müslüman yaşamaktadır. Sinkiang nüfusunun elan % 54'ü Uygur ve Kazak Türküdür. Dinî ve kültürel hayatları, ticarî faaliyetleri, kitap ve gazete basmaları, matbaa kurmaları, mülkiyet ve seyahat hakları, hatta çocuk sahibi olmaları bile sınırlamalara tabidir. Doğu Türkistan dışında da Uygurlar yaşamaktadır. Çin'in, tabiî kaynakları zengin bu mıntıkayı elinde tutmak ve Çinlileştirmek için elinden geleni yapması normaldir. Hâdiselerde, Amerika'nın da bölgedeki enerji kaynaklarını kontrol etmek istemesinin de rolü var elbette. Çin'in ekonomik bakımdan Amerika'ya bağımlılığını, Amerika'nın da Orta Asya ve dünya politikasını bilenler için olup bitenleri analiz etmek zor değildir. Uzakta bir Osmanlı vilâyeti Buhârâ Hanı'nın adamlarından Taşkentli Yakub Han, Çinlilerle mücadelede mühim bir isimdir. 1865'ten itibaren Doğu Türkistan'ı geri alıp, Kaşgar Hanlığı'nı kurdu. Rusya'nın yayılmasından endişe eden İngiltere de kendisine destek verdi. Rusya da yeni devleti tanıdı. Yakub Han, 1872'de Osmanlı Devleti'ne bağlılığını ilan edip Osmanlı padişahı Sultan Abdülaziz adına hutbe okuttu, para bastırdı. Osmanlı bayrağı Doğu Türkistan semâlarında dalgalandı. Padişah kendisine Hindistan yoluyla zâbit, top, tüfek ve para gönderdi. Çok zeki ve çalışkan bir hükümdardı. Ancak Çinlilerle süren harb sebebiyle ağır vergiler koydu. Bu sebeple halk kendisini sevemedi. Çin, 1877'de üzerine 40 bin kişilik bir ordu gönderdi. Han, anlaşmaya yanaştıysa da, Çinliler yaverini elde ederek Han'ı zehirlettiler. Böylece Doğu Türkistan'a tekrar hâkim oldular. İngiltere Hindistan'ı, Rusya da Batı Türkistan'ı işgaline sus payı olarak bunu kabullendi.
Padişahın yasama yetkisi sınırlıydı!..
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı hukukunun % 80'i şer'î, % 20'si de örfî hükümlerden müteşekkildi. Şeyhülislâm günlük meselelere dair fetvâlar verir; bu, padişah fermânına bağlandıktan sonra kanun olarak neşredilirdi. Osmanlı hukukunun aslı şer'î hukuktur. Bu hukukun hükümleri, başka hukuk sistemlerindeki gibi salâhiyetli makamlarca çıkarılan kanunlarla tayin olunmuş değildir. Âlimler, Kur'an-ı kerim ve hadis-i şerifleri tefsir ederek kendi ictihadlarıyla şer'î hukuku tesbit ederler. Dolayısıyla bunların yazdıkları fıkıh kitapları kanundur. Bu kitapların her cümlesi numaralandırılsa, neredeyse günümüzdeki kanunlara benzer. İşte bu sebepledir ki İslâm devletlerinde, modern mânâda kanun metinlerine ihtiyaç duyulmamıştır.HÜKÜMDAR EMREDERSE Her âlim kendi ictihadına veya mezhebine göre kitap yazdıysa, bunlardan hangisi kanun gibi tatbik olunacaktır? Her kâdı, mahkemede kendi mezhebini tatbik eder. Tarafların mezhebine bakılmaz. Ancak hükümdar, muayyen bir mezhebin tatbikini emrederse, kâdının mezhebi ne olursa olsun, buna göre hüküm verilir. Fakihler arasında ihtilâflı meselelerde, hükümdarın tercih ettiği görüşleri kanun hâline getirmesi mümkündür. Tarihte buna teşebbüs edenler olmuştur. Meselâ, Abbâsî halîfesi Mu'tezıd, 896 yılında, vârisler arasında yalnız zevilerhâm (mûrise kadın vâsıtasıyla bağlanan akraba) varsa, miras alacağına dair Hanefî kavline uygun bir emirnâme neşretti. O zamana kadar zevilerhâmın vâris olamayıp, mirasın devlet hazinesine döndüğü Şâfiî kavli tatbik ediliyordu. Selçuklu Sultanı Melikşah, 1092 yılında İslâm hususî hukukunun ihtilâflı bazı hükümlerini, zamanın meşhur fakihlerinin himmetiyle ve Mesâil-i Melikşahî fi'l-Kavâidi'ş-Şer'iyye adıyla kanunlaştırmış; bütün Selçuklu ülkesinde tatbiki emredilmiştir. Selçuklular zamanında her şehirde İslâm hukukuna göre hükmeden kâdılar vardı. Ancak Selçuklular, Uygurlardan gelen teâmüle uygun olarak, İslâm hukukunun boşluk bırakıp tanzimini hükümdara bıraktığı meselelerde eski Türk örflerini tatbik etti. Bu da şer'î hukukun yanında ve ona aykırı olmamak üzere örfî hukuku doğurdu. Bu gelenek, Osmanlılarda da devam etti. Osmanlılarda örfî hukuk, padişah kanunnâmelerinden teşekkül ederdi. Bunlar Divan-ı Hümâyun'da hazırlanır; şer'î hukuka aykırılık taşımaması için şeyhülislâmın da fetvâsı alındıktan sonra ilan olunurdu. Osmanlı hukukunun % 80'i şer'î, % 20'si de örfî hükümlerden müteşekkildir. HUKUK BİRLİĞİ Osmanlılarda XVI. asırdan itibaren kâdıların tayin beratlarında Hanefî mezhebinin en sahih kavilleriyle hükmetmeleri şartı konuldu. Böylece Hanefî mezhebi ülkenin resmî mezhebi oluyor; Hanefî fıkıh kitapları da kanun yerine geçiyordu. Ülkede hukuk birliği böyle temin olundu. Hanefî olmayanların da yaşadığı Arap ülkelerinde, dâvâ aile hukukuna dairse, kâdı tarafların mezhebinden bir nâib tayin eder, nâibin kendi mezhebine göre verdiği hükmü tasdik ederdi. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi, İslâm hukukunun bazı ihtilâflı meselelerine ait fetvâları bir araya getirerek Ma'rûzât adıyla Kanunî Sultan Süleyman'a arz etti. Bunlar, padişah fermânına bağlandıktan sonra kanun olarak neşredildi. Şeyhülislâmların muhtelif mevzularda zamanın şartlarına ve insanların ihtiyaçlarına uygun fetvâları padişaha arz edip kanun olarak ilan etmeleri devletin sonuna dek devam etti. Bu fetvâ Hanefî mezhebinin zayıf bir kavli olabileceği gibi, başka bir mezhebe ait de olabilirdi. Burada padişah fermânıyla o zamana kadar şer'î hukukta hiç mevcut olmayan bir hüküm getirilmemekte; mevcut hükümlerden birisi tatbik mevkiine konulmaktadır. Padişahın yasama hususundaki salâhiyeti çok sınırlıdır. MÛCİBİNCE AMEL OLUNA Fâtih Câmii'nde imam-hatib ve Sâdî Çelebi dârülkurrâsında [hâfız yetiştiren medresede] müderris Halebî İbrahim Efendi'nin (vefatı: 1594) kaleme aldığı ve Hanefî mezhebinin en muteber kavillerinin sistematik olarak bildirildiği Mülteka'l-Ebhur, Osmanlı mahkemelerinde, medenî, âile, miras, borçlar, vergi, muhakeme usûlü ve cezâ kanunlarının yerini tutardı. Bu eser, Sultan İbrahim zamanında Mevkûfât adıyla Türkçe'ye tercüme edildi. Fransız diplomat d'Ohsson ve başkaları, bunu Osmanlı kanunu olarak tanıtarak ecnebi lisanlara tercüme etti. "Padişah Türklere, Mevkûfât da padişaha hükmeder" sözü meşhur oldu. XIX. asırda Avrupa'da kanunlaştırma cereyanı sürat kazandı. Devletler birer medenî kanun yaptılar. Osmanlı hükûmetine de "Kanununuz ne ise bilelim" diye baskı yapmaya başladılar. Bunun üzerine Sultan Aziz zamanında Ahmed Cevdet Paşa riyâsetinde bir âlimler heyeti, meşhur Mecelle'yi hazırladı. Sultan Aziz'e arz edip "Mûcibince (gereğince) amel oluna" irâdesi alındıktan sonra ilan edildi. Mecelle, mükemmel bir Osmanlı medenî kanunudur. İslâm hukukunun geniş bir sahasının toplu biçimde ve modern tarzda kanun hâline getirilişinin de ilk numûnesidir. Bundan sonra Osmanlı Devleti'nden ayrılan müslüman devletler, kanun yaparken bu geleneği devam ettirdiler. Mecelle'nin tanzim etmediği aile gibi sahaları öteden beri olduğu gibi Mevkûfât doldurdu. Bir teşebbüs de Hindistan'da Fıkıh kâidelerini kanun gibi toplama teşebbüslerine Hindistan'daki Müslüman Türk devletlerinde de rastlanır. Ama bunlar Osmanlı Devleti'ndeki gibi muvaffak olamamıştır. Tuğlukşahlar zamanında, Âlim bin Alâ (vefatı: 1384) adındaki hukukçu, Firuz Şah'ın sarayındaki asilzâdelerden Emir Tatarhan'ın talimatıyla Fetâvâ-yı Tatarhâniyye diye tanınan eserini kaleme almıştır. Gürgâniye hükümdarlarından Şah Evrengzib Âlemgir (1658-1706), ülkede câri bulunan Hanefî kaynaklarından istifadenin zorluğunu gördü. Bu kaynaklardaki hükümlerden en muteber olanlarının herkesin anlayabileceği şekilde kitap hâline getirilmesi için bir heyet teşkil etti. Şeyh Nizâm riyâsetindeki bu heyet, altı cilt Fetâvâ-yı Hindiyye'yi (Fetâvâ-yı Âlemgiriyye) hazırladı. Şahın kütüphanesinde bulunan binlerce cild kitap taranarak ve ikiyüz bin gümüş rupye harcanarak hazırlanan bu eser hükümdar fermânıyla ilan edilmediği için kanunlaşamamıştır ama, asırlarca hem Hindistan'daki hukukçuların el kitabı olmuş; hem de İslâm dünyasında çok rağbet görmüştür. Bunlar bir yandan devletin fıkhı kanunlaştırmaya alâkasını ve katkılarını, bir yandan da Türk-Moğol kanun geleneğinin tezâhürünü göstermesi bakımından mühimdir.
Şehzadeleri hayata ‘LALA' hazırlardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Mum dibine ışık vermez kâidesince, Selçuklu ve Osmanlılarda şehzadelerin terbiyesi, kendinden yaşça büyük, usul-erkân bilir, kültürlü kimselere tevdi edilirdi Mum dibine ışık vermez sözü meşhurdur. Bunun içindir ki eskiden âlimler çocuklarını okuması için başka bir âlime göndermiş; hükümdarlar çocukları için lalalar vazifelendirmiştir. Çocuğun ev hâliyle gördüğü babasından istifade edememesi bir yana, vaktiyle büyüklerle çocuklar arasında devamlı muhafaza edilen mesâfe ve edeb kâideleri de babanın çocuğuna faydalı olmasına imkân vermezdi. Bunun istisnası belki esnaf ve çiftçi çocuklarıdır. Herkesin baba mesleğini yapmak zorunda olduğu bir devirde, bunlar biraz da mecburen usta-çırak münasebeti çerçevesinde babasından hem iş, hem de edeb öğrenirdi. Mamafih esnaf arasında da çocuğunu başka bir usta arkadaşına çırak veren babalar da az değildi.EDEP, HER ŞEYDEN ÖNCE Orta Asya'daki Türk devletlerinde, hakanların oğulları, devlet işlerine alışmak üzere tecrübeli devlet adamlarının yanlarında yetişirler; sonra devletin sağ veya sol kanadına vâli olurlardı. Bu geleneğe uygun olarak Selçuklu Sultanları da şehzâdelerini terbiye edip yetiştirmesi için yüksek rütbeli memurlar vazifelendirirdi. Buna atabey denirdi. Ata, baba demektir. Atabey çocuğa hem din, hem askerlik, hem de siyaset öğretir; edeb kazandırırdı. Ayrıca olgun şahsiyeti ile şehzâdelerin hırsını teskin ederdi. Şehzâde eğer bir vilâyete vâli tayin edilmişse, atabey niyâbeten vilâyeti de idare ederdi. Şehzâde büyüdüğünde de atabey onun müşâviri, veziri, kumandanı olurdu. Selçuklu Sultanı Melikşâh'ın lalası meşhur âlim ve vezir Nizâmülmülk idi. Tuğtigin, İldeniz, İmâdeddin Zengi, Muzafferüddin Salgur, Gümüş Tigin Candar, Kara Sungur, Aksungur, Anuş Tigin meşhur Selçuklu atabeyleri idi. Selçuklu Devleti zayıflayıp yıkılmaya yüz tutunca, bu atabeyler bulundukları vilâyetlerde müstakil hükümdar hâlini alıp faydalı hizmetler yapmışlardır. Zengîler, İldenizliler, Salgurlular, Eyyübîler esasında hep birer atabeylik idi. MÜMTAZ KİMSELER SEÇİLİRDİ Atabeylik müessesesi Osmanlılarda devam etti. Artık atabeylere lala deniyordu. Padişahlar şehzâdelerine muktedir kumandanlardan lala tayin ederdi. Yeni doğan şehzâdenin hizmetine usta denilen mürebbîler verilirdi. Bir-iki yaşında sütten kesildiğinde, Enderun'un padişahın hususî kalem müdürlüğünü yapan Hasoda mensuplarından üç ağa vazifelendirilirdi. Subay rütbesindeki bu ağalar, güzel giyinen, güzel konuşan, oturup kalkmasını bilen, edeb ve tecrübe bakımından itimada şâyân mümtaz kişilerdi. Şehzâde sancakbeyliğine çıkınca, lalası da beraber giderdi. Lalanın, şehzâde üzerinde büyük tesiri vardı. Şehzâdeler, lalasını seçme hususunda mahdut da olsa söz sahibi olabiliyordu. Nitekim Yavuz Sultan Selim, şehzâdeliği sırasında, Trabzon sancakbeyi iken lala olarak gönderilen bazı şahısları, ilim ve edeb bakımından kâfi görmeyip, bir bahane ile geri göndermişti. Şehzâdenin dairesi, padişah dairesinin küçük bir modeli idi. Şehzâdenin laladan başka, hizmetine bakan ağaları, harem ağaları, câriyeleri vardı. Şehzâdeler, küçükken Enderûn Mektebi'nde okuyanlardan seçilmiş yaşıtları ile oyun oynardı. Sarayda küçük şehzâdelerin ders gördükleri bir Şehzâdegân Mektebi vardı. Buraya dışarıdan hocalar gelirdi. Haremağalarının kontrolünde idi. Bu mektebin salon ve koridorları çok güzeldir. Duvarları altın yaldızlı nakışlarla ve müzeyyen çinilerle kaplıdır. Yetişkin şehzâdelere, hocaları dâirelerine giderek hususî ders verirdi. SADRAZAM BİLE OLDULAR Osmanlılarda lalalığı ile meşhur olmuş ve sonraları bile bu isimle anılmış çok tarihî şahsiyet vardır. Rumeli'nin ilk fâtihlerinden Lala Şahin Paşa, Sultan Murad Hüdâvendigâr'ın; Kıbrıs fâtihi Lala Mustafa Paşa, Sultan II. Selim'in; Macaristan serdarı sadrâzam Lala Mehmed Paşa da Sultan III. Mehmed'in lalası idi. Son asırda hususî lala tayin etmek yerine saray ağaları şehzâdenin terbiyesiyle meşgul olmuş; ayrıca dışarıdan çeşitli hocalar getirtilerek ilim tahsiline itinâ edilmiştir. Devlet adamlarının yetiştirildiği Enderûn Mektebi'ndeki acemî talebelerin terbiyesiyle meşgul olmak üzere de üst sınıflardan lala tayin edilirdi. Bazen akağalardan da lala tayin edildiği olurdu. Üç-dört acemînin bir lalası olurdu. Aynı lalaya verilen acemîler birbirlerine laladaş derdi. Acemî dışarı çıkmak, hastalığını haber vermek gibi hallerde bile lalasına müracaat ederdi. Lala, acemînin bilmediği şeyi öğretir, buna "lala divan etti" denirdi. Lala, acemîde gördüğü kusuru ikaz ederdi. Buna da "lala nizam etti" denirdi. Enderunlular, dar yerlerde karşılaştıkları zaman, geçmek için birbirlerinden müsaade isterken "lala destur" derlerdi. LALAYA ASLA MÜDAHALE EDİLMEZDİ Lala, terbiyesine memur edildiği çocuğun âmiri vaziyetinde idi. Çocuğun tahsil ve terbiyesiyle meşgul olurken, ailesi aslâ müdahale etmezdi. Aksi takdirde lalanın otoritesi sarsılır, çocuğa faydalı olamazdı. Çocuk, lalasının tedbirlerine karşı ailesinden bir yüz bulamadığı için, mecburen lalasını dinleyip iyi yetişmeye bakardı. Şehzade ve Lala ilişkisini tasvir eden bir minyatür. Sadece saraya mahsus değildi Lalalık sadece saraya mahsus değildi. Zenginlerle büyük memurlar, çocuklarının terbiyesi için lala mesâbesinde, bilgisine, edebine, tecrübesine itimad ettikleri kişileri istihdam ederdi. Medreselerde de ileri sınıftaki talebe (danişmend), acemî talebeye (çömez) tahsil ve terbiyesinde yardımcı olur; çömez de usta talebenin hizmetini görür, meselâ çamaşırını yıkar, yemeğini ısıtırdı. Benzer usul bugün Anglo-Saksonlarda da mevcuttur. Kız çocuklarına lala tayin etmek elbette mümkün değildi. Bunlar tahsile verilmeyip "iyi bir ev kızı" olarak annelerinin gözü önünden pek ayırılmamakla beraber, zaman zaman mahallelerdeki "hoca hanım"lara gönderilerek usul ve erkân öğrenmeleri temin olunurdu.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
ALPARSLAN: BİZ TÜRKLER TEMİZ MÜSLÜMANLARIZAnadolu'nun kapılarını İslâmiyete açan Sultan Alparslan, "Biz Türkler, temiz Müslümanlarız. Bid'at nedir bilmeyiz. Onun için Allah bizi aziz kıldı!" diyerek muvaffakiyeti temiz inançtan bilmiştir. Türkler, öteden beri muharip bir milletti. Uzun harplere, seferlere, tabiî şartlara mukâvemetleri güçlüydü. Müslümanlığa girdikten sonra, yeni dinlerini gönülden benimsediler. Eski âdetlerinden buna uymayan hususları tamamen terk ettiler. Eski günleri de özlemediler. Bu hasletleri, onları İslâmiyetin bayraktarı yaptı. İslâmiyet, Türklerin elinde geniş topraklara yayıldı. Avrupa içlerine, Çin ve Sibirya'ya dayandı. Buna, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi deniyor. Türkler, Hıristiyanlığın merkezi olan Roma'ya "Kızılelma" demişler ve fütuhatlarının nihaî hedefi olarak burasını tesbit etmişlerdi. GÜZEL AHLÂKIN NETİCESİTürklerden, İslâmiyet uğruna ilk cihada girişen Karahanlılar oldu. Uygurların Müslümanlığına vesile oldular. Gazneliler de, Afgan ve Hindlileri İslâmiyete kazandırdı. Anadolu'nun fethinden sonra İslâmiyet Türklerin eliyle Roma topraklarında yayıldı. Yerli halkın yanı sıra, Balkanlarda Pomak, Arnavud, Boşnak, Makedon (Torbeş) ve Patriyotiler; Kafkasya'da Moğol, Gürcü, Laz, Abaza ve Çerkezler; öte yandan Rum, Ermenî, Yezidî gibi Anadolu'nun yerli halklarından bazı kitleler Türkler vesilesiyle gönül rızâsıyla Müslüman oldu. Türk sultanları, ülkelerindeki cemaatler arasında, sosyal, kültürel ve dinî bakımından herhangi bir fark kabul etmediler, herkese eşit hak ve adalet tanıdılar. Türklerin müsâmahasını ve güzel ahlâkını görerek Müslüman olan gayrımüslimlerin sayısı hiç de az değildir. Haçlı Seferlerini defalarca durdurmak, Selçuklu ve Osmanlılara nasib oldu. Bu sayede İslâm dünyası müthiş bir felâketten kurtuldu. Yüz binlerce Müslümanı öldüren ve önünde kimsenin duramadığı Moğol ordusunu, yine bir Türk, Mısır Memlûk Sultanı Baybars durdurdu. İ'lâ-yı kelimetullah denilen, Allah'ın ismini (dinini) her yere duyurmak ve yaymak düşüncesi, fütuhâtı Hıristiyan dünyasına dönük olan Osmanlı Devleti'nde, en yüksek seviyeye ulaştı. XVI. asırda yeryüzündeki dört büyük müstakil İslâm devletinden üçü Türk idi: Osmanlı, Gürgâniye ve İran Devletleri. Dördüncüsü bir ara Osmanlılara bağlı olarak yaşayan Fas Sultanlığıdır. Türkler sayesindedir ki Müslümanlar uzun asırlar boyu birlik ve beraberlik içinde yaşamıştır. Türk hâkimiyeti Hindistan'da 1858; İran'da 1925'e dek sürdü. Türkler asırlar boyunca, İran kavmiyetçiliğini sembolize eden ve İslâm birliğini tehdit eden Şia inancıyla çok mücâdele ettiler. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Bağdad'a girerek halîfeyi Şiî Büveyhoğulları'nın esâretinden kurtardı. Selçuklu kumandanlarından Salâhaddin Eyyûbî de İslâm ülkelerini karıştırmak üzere propaganda faaliyetleri yürüten Mısır'daki Şiî Fâtımîleri ortadan kaldırarak İslâmiyete büyük hizmet etti. Yavuz Sultan Selim de, Anadolu'da ajan faaliyetinde bulunan Safevî Devleti'ni bozguna uğratarak, Hurûfîlerin gücünü minimuma indirdi. Osmanlılar, ayrıca, XVIII. asrın sonlarında ortaya çıkan Vehhâbîleri de sindirdi. Türkler olmasaydı, İslâmiyetin ilk zamanki saflığıyla bugüne intikal edeceği şüphelidir. Nitekim Türk hâkimiyetinin çöktüğü son asırda, İslâm ülkeleri ya emperyalist devletlerce işgal edilmiş; ya da bu heretik grupların veya sosyalist ihtilalcilerin hükmüne girmiştir. TÜRKLERDE ÂLİM YOK MU? Türkler, İslâm âleminde asırlar boyu hep hâkimiyeti ellerinde tuttular. Bu sayede İslâmiyet bir hayat dini olma sıfatını devam ettirdi. Türk devletlerinde din ve fen ilimlerine çok ehemmiyet verildi. Karahanlılar zamanından itibaren pek büyük âlimler yetişti. Usul-i fıkıh ilminin esasını ilk defa bunlar kurdu. Hakîm-i Şehîd, Kerhî, Hindüvânî, Ebü'l-Leys Semerkandî, Ebû Bekr Hârezmî, Debbûsî, Hulvânî, Pezdevî, Hâherzâde, Sadrü'ş-Şehîd, Nesefî, Buhârî, Serahsî, Kâsânî, Kâdıhan, Merginânî, Üsrüşenî ve ismini sayamayacağımız kadar çok sayıda hukukçu bu coğrafyada ve Türkler arasından çıktı. Ebû Mansur Mâtüridî, Semerkandlı bir Türk idi. Gazne, Semerkand, Buhârâ, Delhi, Kazan, Herat, İstanbul gibi kültür merkezlerinde tanınmış Türk âlimleri yetişti. İbni Melek, Molla Fenârî, İbnü'l-Hümâm, Hızır Bey, Hayâlî, Molla Hüsrev, Sa'dî Çelebi, Şeyhzâde, Halebî, Taşköprüzâde, Birgivî, Ebussuûd, İbni Kemal, Hâdimî hep Osmanlı ülkesinde yetişmiş Türk asıllı âlimlerdir. Ahmed Yesevî, Bahaddin Buhârî, Ubeydullah Ahrâr, Mevlânâ Celâleddin Rûmî, Hacı Bayram Veli gibi mutasavvıflar da, hep Türk hâkimiyeti devrinde yetişti. Bunlar, Anadolu ve Rumeli'nin Müslümanlaşmasında; millî birlik ve beraberliğin, ayrıca cemiyet nizamının muhafazasında mühim rol oynadı. Osmanlılarda halk ve devlet adamları Türkçe konuşmakla beraber, İslâm dininin aynı zamanda dünya işlerini de tanzim etmesi sebebiyle Türkler Arapça'yı ilim dili olarak muhafaza ederek saf bir biçimde günümüze kadar intikalini sağladılar. Arapça'nın gramerine dair eserleri de hiç Arap ülkesinde yaşamayan Türkler yazmıştır ki, İmam Birgivî bunlardan en meşhurlarıdır. Fen ve sanatta birinci sınıf eserler verdiler Müslüman Türk devletlerinde sadece din ilimlerinde değil; müsbet ilimler sahasında da büyük ilerlemeler kaydedildi. Trigonometrinin kurucularından Bîrûnî ile İbni Türk, matematik ilminin doğudaki başlıca temsilcileri oldular. Algoritma ve cebirin babası Hârezmî; astronom Uluğ Bey hep Türk asıllıdır. Kâğıt, matbaa, barut, pusula, orijini Çin bile olsa, Uygurlar tarafından geliştirilip dünyaya tanıtılmıştır. Semerkand, zamanında, en kaliteli kâğıt imal edilen yer idi. Selçuklular devrinde bilhassa tıp ilmi çok gelişti. Anadolu'da birçok tıp fakültesi, hastahâne kuruldu. Akıl hastalarına ilk defa hasta muamelesi yapıp tedavi eden Türkler oldu. Pirî Reis, Seydi Ali Reis, Kâtib Çelebi, dünya çapında coğrafya âlimleri olarak kabul gördü. Yeni kıtaların keşfinden hemen önce bu coğrafyacıların yaptığı ve aslına oldukça yakın haritalar herkesi hayrete düşürmektedir. Türklerin yaşadığı şehirler, dünyanın en kalabalık ve en mamur şehirleriydi. Asya içlerinden Akdeniz'e, Oğuz bozkırlarından Hindistan ortalarına ve Mısır'a kadar uzanan geniş sahada o devrin Türk devletlerinden kalma çoğu birinci sınıf sanat eserleri görenlerin gözünü kamaştırmaktadır. Türkler bu çağda sanat dünyasına mühim yenilikler getirdiler. Kendilerine has bir üslup kullanarak İslâm medeniyetini inkişaf ettirdiler.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Romalıların Kudüs'ü yakıp yıktığı 70 yılından sonra Yahudîler dünyaya dağıldılar. Her yerde aşağılandılar, eziyete uğradılar. O zamandan bu yana kendilerini bir devlet altında toplayacak kurtarıcı mesih beklerler. Sahteleri bir yana, mesihin gelişi gecikince, bazı Yahudî idealistleri, bir devlet kurmak üzere harekete geçti. İlk defa 1897'de İsviçre'nin Basel şehrinde toplanan bu topluluğa Siyonist dendi. Siyon, Kudüs'te Hazret-i Süleyman'ın yaptırdığı Mescid-i Aksâ'nın üzerinde bulunduğu dağın adıdır. Burası Tevrat'ta kendilerine va'd edilmiş topraktır (arz-ı mev'ûd). Şam toprağı gibi Filistin'i Kur'an-ı kerim de mukaddes kabul eder. Arz-ı Mev'ud neresi? Hazret-i Musa'ya va'd edilen toprak, yalnızca bugünkü Filistin'dir. Hazret-i Musa bu toprakları Ürdün'deki Nibo Dağı'ndan seyretmiş; ama ayak basamadan vefat etmişti. "Nil'den Fırat'a" Hazret-i İbrahim'e va'd edilen topraklardır. Hazret-i Süleyman'ın mülkü bu sınırlara ulaşmıştı. Nitekim Hazret-i İbrahim'in evlatları olan Araplar ve Yahudiler bu mıntıkaya hâkimdir. Bugün İsrail'in Nil'den Fırat'a kadar olan toprakları, hatta Anadolu ve Hicaz'ı da istediğine dair bir paranoya vardır. Bunu ilk telaffuz edenler Suudî Kralı Abdülaziz ve Mısır diktatörü Nâsır idi. Filistin'in eksantrik lideri Arafat da dünyanın Filistin meselesine dikkatini diri tutmak için bunu slogan olarak kullanırdı. İşgal ettiği Arap topraklarından bile gönüllü çekilmek zorunda kalan İsrail, Nil'den Fırat'a ele geçirse bile hangi nüfusla elde tutacak, onu hesaba katan pek yoktur. Her devlet daha geniş sınırlara ulaşmayı hayal eder. Bunda bir anormallik yoktur. Toprak satışı yasaklanıyor Siyonistler, zamanın en güçlü ülkesi İngiltere'ye müracaat ettiler. Talepleri ciddiye alınmadı. Ancak hareketin giderek güçlendiğini gören İngiltere, Uganda, Sibirya, Kıbrıs gibi yerleri teklif ettiyse de, Siyonistler yanaşmadı. Osmanlı hükûmeti, toprak bütünlüğünü tehdit eden bu harekete karşı bazı tedbirler aldı. 1871 senesinde daha iş resmiyete dökülmeden Filistin'in % 80'ini mîrî arâzi hâline getirdi. Sultan II. Abdülhamid tahta çıkınca, Filistin'e Yahudî iskânını önleyici tedbirleri arttırdı. 1883'te Yahudîlere toprak satışını tahdit etti. Filistin'deki stratejik toprakları hazine-i hâssa denilen şahsî hazinesi hesabına satın almaya başladı. 1900 senesinde Mukaddes Topraklara Duhûliye Şartları getirildi. Buna göre, Filistin'i ziyaret edecek her Yahudî, üzerinde mesleği, milliyeti ve ziyaret sebebi yazılı bir tezkere veya pasaport taşıyacaktı. Yahudîler'in elindeki bu tezkere Filistin'e ulaştıklarında resmî makamlarca alınıp kaydedilecek; 30 günlük sürenin dolmasından sonra sınır dışı edileceklerdi. Bunun ardından Filistin dâhil olmak üzere, bütün Osmanlı topraklarında ecnebî Yahudîler'e toprak satışı yasaklandı. Bir karış veremem! Bu arada hareketin önderi Budapeşteli Theodor Hertzl, Sultan Abdülhamid'le görüşmek istedi. Kabul edilmeyince, padişahın da dostu olan Polonyalı arkadaşı Phillip Newlinsky vâsıtasıyla 1901 Mayısında bir teklif götürdü. Filistin'in Yahudî göçlerine açılması ve buranın muhtar bir Yahudî idaresine sahip olması karşılığında, Osmanlı borçları ödenecek ve Avrupa amme efkârında padişah lehinde propaganda yapılacaktı. Padişah, bu teklifi reddetti. "Eğer Hertzl senin arkadaşın ise ona nasihat et! Bu mevzuda bir adım daha atmasın! Ben bir karış dahi olsa toprak satmam. Zira bu vatan bana değil Osmanlı milletine aittir. Milletim bu toprakları kanlarını dökerek kazanmışlardır. Ne ile aldıysak onunla geri veririz!" şeklinde tarihî bir cevap verdi. Ertesi sene teklifini tekrarladı ama yine reddolundu. Filistin'de Safed kasabasına yerleşip vatandaşlığa alınmak üzere 1891 tarihinde istidâ veren 440 Yahudî'nin talebi, bunun ileride bir Yahudî devleti kurulmasına yol açacağı gerekçesiyle reddedildi; Osmanlı Devleti'nin Avrupalıların sürdükleri şahısların iskân yeri olmadığı belirtildi. Buna bakıp, Sultan Hamid'in Yahudî düşmanı olduğu zannetmemelidir. Sultan Hamid, her şey bir tarafa, hâdiselere hissî değil, gerçekçi yaklaşmasıyla meşhurdur. Antisemitizm, Müslüman Türk kültüründe meçhuldür. Gayrimüslimler hukukun kendilerine tanıdığı her türlü hak ve imtiyazla yaşar. Zaten monarşilerde bütün ırk ve mezhep mensupları, hükümdarın çocuğu sayılır. Alınan bu tedbirler Yahudîlere karşı değil, devletin birliği ile alâkalı idi. O zamanlar en kalabalık Yahudî nüfusu Osmanlı ülkesinde rahatça yaşamaktaydı. Selânik, dünyadaki en büyük Yahudî şehri idi. Yahudî aleyhtarlığı bize 1940'ların Nazi hayranı tek parti hükûmetiyle girmiş; sonraki yıllarda İsrail sayesinde de pekişmiştir. İstikbalde yaşanacak hâdiseler, Sultan Hamid'in diplomatik ileri görüşlülüğüne bütün dünyayı hayrette bırakmıştır. Nasıl mı? Onu da gelecek yazıda ele alalım...
Sultan Hamid'in tahtına mal olan FİLİSTİN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlılar devrinde Mescid-i Aksa XIX. asır sonlarında bir grup kavmiyetçi Yahudînin kurduğu Siyonist teşkilâtı, Sultan Abdülhamid'e müracaat ederek Tevrat'ta kendilerine va'd edilmiş toprak olan Filistin'de bir Yahudi Devleti kurulması karşılığında, Osmanlı borçlarının tamamını ödemeyi ve amme efkârında lehte propaganda yapmayı teklif etmişti. Padişah, kabul etmediği gibi, bu projeye engel olmak için Filistin'de arâzi satın alarak hazine-i hassa denilen hususî servetine katmıştı. SİYONİST ZAFERİ Sultan Abdülhamid'i tahttan indirip iktidarı ele geçiren İttihatçılar, önce hazine-i hassa topraklarını devletleştirdiler. Filistin'e Yahudî iskânına da müsaade ettiler. Turkifikasyon politikası takip ederek Osmanlı milletlerinin hepsinin anasını ağlatmakla beraber, Yahudîlere dokunmadılar. Çünki iktidara gelişlerinde mühim yardım görmüşlerdi. İçlerinde hayli Yahudî, Mason ve Dönme vardı. Talat Paşa'nın dostu Yahudî banker Emanuel Karasu, Sultan Hamid'e tahttan indirildiğini tebliğ eden heyette idi. Siyonistler 1917 yılında İngiliz hâriciye vekili Arthur Balfour ile anlaştı. Balfour Deklarasyonu ile İngiltere, muhtemelen oyalamak üzere, Yahudîlerin Filistin'de yurt tutmalarını kabul etti. Suriye cephesi çökünce, Filistin İngilizlerce işgal edildi. Kaidedir ki, işgal topraklarında hususî mülkiyete dokunulmaz. Ama devlet arazisi, yeni devletin olur. Böylece Filistin'de Sultan Hamid'e ait arazi, İttihatçılarca devletleştirildiği için, İngilizlere geçti. Bu topraklara Yahudî iskânı giderek arttı. Artık Yahudîler ihyâ ve satın alma yoluyla diledikleri gibi toprak sahibi de olabiliyordu. Araplar, ekonomik bakımdan zor duruma düşürülerek topraklarını satmaya mecbur edildi. Vaktiyle vergi korkusuyla çok sayıda Arap, toprağını kendi adına tescil ettirmemişti. Tapuda devlete ait gözüken bu topraklar da çeşitli yollarla Yahudîlerin eline geçti. DENİZE DÜŞEN YILANA SARILIR Yaklaşan tehlikeyi sezen Kudüs müftüsü Emin el-Hüseynî, İngilizlere karşı Yahudî emellerine engel olacağını düşündüğü Almanlara yanaştı. Hitler ile görüşüp iltifat gördü. Hatta Hitler'in Müslüman olarak Haydar adını aldığı dedikodusunu bile yaydı. Ancak işler tersine döndü. Üste para verseler gelmeyecek bir sürü Yahudî, Hitler sayesinde dünyanın her tarafından Filistin'e akmaya mecbur kaldı. Üstelik Hitler, hayat tarzı çok muhafazakâr olan Doğu Avrupa Yahudîlerini (Aşkenazları) imhâ ederek, dünya Yahudî nüfusunda, belki istemeden, daha modern yaşayan İspanya Yahudîleri (Sefaradlar) lehine bir değişiklik meydana getirdi. Böylece modern İsrail Devleti'nin temelini atmaya bilmeden yardımcı oldu. Belki Amerika'nın istediği de buydu. Nitekim soykırım projesi hayli yol alıncaya kadar Almanların üzerine gitmemesi buna bağlanır. 1948 yılına gelindiğinde Filistin halkının yarıdan fazlası Yahudî ve toprakların da yarıdan fazlası bunlara ait idi. Sıra istiklâle gelmişti. Yahudî çeteler, tedhiş hareketleri ile İngilizleri mıntıkayı boşaltmaya mecbur etti. İngiltere, öteden beri desteklediği Yahudîlerce tongaya düşürülmüş oluyordu. DÜNYA ANLADI AMA... Referandumdan Filistin'de bir Yahudî devleti kurulması kararı çıktı. Birleşmiş Milletler laik ve demokratik olmak şartıyla bunu tasdik etti. Yeni devlete Hazret-i Davud'un hükümdarı olduğu İsrail'in adı verildi. Bu topraklarda yaşayan Araplara her sahada otonomi tanındıysa da, haylisi hicreti tercih ederek, çeşitli mülteci kamplarında feci şartlar altında yaşamaya başladı. Toprakları Yahudîlere kaldı. İsrail'in zaferine bilhassa Hıristiyan Araplar çok içerledi. Ezelî Yahudî nefretinin de tesiriyle Filistin dâvâsını ortaya atan da onlar oldu. Müttefik Arap orduları, 1948, 1967 ve 1973 harblerinde İsrail'e yenildi. Kudüs, Batı Şeria, Gazze, Sina yarımadası, Golan tepeleri kaybedildi. Rusya, Amerika'ya karşı bu fırsatı kaçırmadı. Kuzu postuna bürünmüş kurt olarak gûyâ Arapları destekledi. Neticede Arap devletleri birer ikişer komünistlerin kucağına düştü. Dünya, Sultan Abdülhamid'in ileri görüşlülüğüne bir defa daha hayran oldu. Bu padişahın Arap ülkelerinde çok sevilmesinin, hutbelerde zikredilmesi boşuna değildir. Siyonistler zafer kazanmıştı. Şu kadar ki, her Yahudî Siyonist değildir. Dindarı, ateisti, ılımlısı, şovenisti vardır. Üstelik bir kısım Yahudîler, devleti ancak kıyamete yakın gelecek Mesih'in kuracağı gerekçesiyle İsrail'e karşıdır. Devlet kurmak, Yahudîlerin de hakkı denebilir. Ama bu, bir milletin felâketi ve dünya dengelerinin bozulması pahasına olmamalıydı. Şurası bir gerçek ki, ne İsrail milyonları bulan bir halkı yok edebilir; ne de Araplar dünyanın desteklediği İsrail'i bu topraklardan söküp atabilir. Mısır, İsrail ile sulh yapan ve kaybettiğini geri alan ilk Arap devleti oldu. Onu Ürdün izledi. Suriye de yoldadır.Abdülhamid Han: Niçin hilâfeti terke zorlandım Kendisi de Şâzelî olan Sultan Hamid, Şâzelî şeyhi Ebu'ş-Şâmât Mahmud Efendi'ye yazdığı 22 Eylül 1329 (1913) tarihli bir mektupta diyor ki: Ben, Hilâfet-i İslâmiyye'yi başka herhangi bir sebep dolayısıyla değil, Jön Türkler adıyla bilinen İttihat Cemiyeti'nin baskı ve tehdidiyle bıraktım. Hilâfet'i terke zorlandım, mecbur bırakıldım. Mukaddes toprak Filistin'de Yahudîler için millî bir devlet kurulmasına muvafakat etmem konusunda ısrar ettiler. Bütün ısrarlarına rağmen, bu teklifi kat'î surette reddettim. Nihayet 150 milyon İngiliz altını va'd ettiler. Bu teklifi de reddettim ve kendilerine şu cevabı verdim: "150 milyon İngiliz altını değil, dünya dolusu altın verseniz, bu teklifinizi asla kabul etmeyeceğim. Ben Millet-i İslâmiyye'ye ve Ümmet-i Muhammed'e otuz seneden fazla hizmet ettim. Atalarımın yüzünü kara çıkarmadım." Bu kat'î cevabımdan sonra hal'im (tahttan indirilmem) konusunda görüş birliği ettiler ve beni Selânik'e gönderdiler. Mevlâya hamd ettim ve ediyorum ki, mukaddes toprak Filistin'de bir Yahudî devleti kurulması teklifinden kaynaklanan ebedî ayıbın lekesini Osmanlı Devleti'ne ve Âlem-i İslâm'a sürmeyi kabul etmedim. (Bunun üzerine) olan oldu.
Yunanlıların Küçük Asya FELAKETİ!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
DÜNDEN BUGÜNE Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr "Türkiye'nin ilk 10 düşmanı" anketinde ilk sırada Yunanistan geliyor. İngiltere listede bile yok. Halbuki Yunanistan, Küçük Asya (Anadolu) Felâketi adını verdiği işgal serüvenine İngiliz hesabı yüzünden girişmişti. Yunan askerlerinin mevcudu Anadolu'yu işgâle kâfi değildi. Üstelik destek de görmüyorlardı. 1918, Osmanlılar için felaketlerin üst üste geldiği bir sene oldu. Mânâsızca girilen bir Cihan Harbi neticesinde ordularımız hezimete uğramış; harbin mesulleri ülkeden kaçmıştı. Bu arada hiçbir işe karışmayan ihtiyar Sultan Reşad vefat etmiş, yerine kardeşi Sultan Vahideddin geçmişti. Yeni padişah, bir yangın yerinde tahta oturduğunu anladı. Bu arada düşmanlar Çanakkale'yi geçerek İstanbul'u işgal etti. Artık İstanbul hükûmeti bu şartlarda en ehven siyaseti takip etmek durumunda idi.İTTİHATÇI OLMAYAN BİR PAŞA Suriye Cephesi'nin de çökmesi üzerine müttefiklerle Mondros Mütârekesi imzalandı. Mütarekeyi imzalayan sonraları Ankara hareketinin mümtaz simalarından Rauf (Orbay) Bey idi. Mütârekenin tatbiki için Anadolu'ya bir ordu müfettişi gönderilmesi gerekiyordu. İngilizler, bunun İttihatçı olmayan üst rütbeli bir paşa olmasını şart koştu. Bu vasıfta üç kişi vardı: Palabıyık Ziya, Çerkes Ferid ve Mustafa Kemal Paşalar. İlk ikisi sağlık ve başka sebeplerle teklife yanaşmadı. Suriye'den İstanbul'a kaçan ve o sıralar açıkta olan M. Kemal Paşa, Dâmâd Ferid Paşa hükûmeti tarafından 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla vâlileri bile azledebilecek fevkalâde salâhiyetlerle Anadolu'ya gönderildi. Hükûmetin kasasında bulunan üç-beş kuruş tahsisat kendisine teslim edildi. Vâli ve kaymakamlara da paşaya her türlü yardımda bulunmaları emrolundu. Görünüş böyle idi. Padişahın gizli bir maksadı daha vardı. Aynı zamanda Anadolu'da müdafaa-ı hukuk cemiyetleri kuruluyor; halk işgale direniş çareleri arıyordu. Padişah, bunların güçlü düşmana karşı zafere ulaşacağını tahmin etmiyordu. M. Kemal Paşa vasıtasıyla bu hareketi tek elden teşkilâtlandırmayı ve böylece elinde düşmana karşı bir koz tutarak daha ehven şartlarla sulh yapmayı umuyordu. Paşa, padişahla görüşüp, İstanbul işgal altında olduğu için İngiliz vizesi ile yola çıktı. Tam bu günlerde Yunanlılar İzmir'e çıkmıştı.İZMİR'DE NE İŞLERİ VAR Yunanistan I. Cihan Harbi'nde tarafsız kalmıştı ama şimdi İtilâfçı kıskacında idi. İngilizler, Anadolu'nun işgâlini müttefikleri olan Sırplara ihâle etmek istediler. Sırplar, uzaklığı bahane ederek reddetti. Bu sefer Yunanlılara yöneldi. Teklifi şiddetle reddeden Yunan kralı tahttan indirilip sürgüne gönderildi. Harb taraftarı Venizelos iktidara getirildi. Savaş aleyhtarı gazete ve kişiler susturuldu. Yunan kıtaları 16 Mayıs 1919 tarihinde İzmir'e ayak bastı. İstanbul hükûmeti, burada Redd-i İlhak Cemiyeti'ni kurdurdu. İttihatçılar, öteden beri yürüttükleri Türkifikasyon politikası çerçevesinde, Ege'de yaşayan 120 bin kadar Rum'u Cihan Harbi öncesinde sebepsiz yere Yunanistan'a sürmüştü. Anadolu'da yaşayan diğer Rumlar da endişe içinde idi. Yunanlılar bunu bahane ederek işgale girişti. M. Kemal Paşa, cemiyetleri birleştirdi. Muazzam bir diplomasi tatbik ederek, hem İstanbul'la iyi geçindi, hem İngilizleri ürkütmekten kaçındı. Bir yandan da Fransız, İtalyan ve Ruslarla anlaştı. Bazı tavizler karşılığında mühim destek elde etti. Fransız ve İtalyanlar yanlarındaki harb levâzımâtını Ankara'ya teslim etti. Ruslar, silah ve para yardımında bulundu. Başta Türkistan ve Hindistan olmak üzere dünya Müslümanları halifenin kurtarılması için varlığını akıttı. Yoksa artık Anadolu halkının düşmana mukavemet edecek hâli kalmamıştı. Ülke haraptı. Yalnızca Sakarya Harbi'nde asker kaçaklarının sayısı elli binden çoktu. Bu sebeple çeşitli sebeplerle dağa çıkıp eşkıyâlık yapanlar, harbe yardım etmesi şartıyla affedildi. Her ailenin, orduya maddî yardımda bulunması mecburiyeti getirildi. Orduya destek vermeyenler ağır cezalara çarptırıldı. Bazı İttihatçı artıkları da Ankara'ya geçerek bu yeni harekete ümit bağladı. Osmanlı ordusundan arta kalan Kafkas birlikleri, Ege'ye yönlendirildi. Halk, canını dişine takmıştı. İstanbul da varını yoğunu seferber edip, el altından Anadolu'ya mühimmat ve askerî personel gönderdi. Bunlar motorlarla Marmara veya Karadeniz üzerinden Anadolu'ya geçiriliyordu. Anadolu'da çarpışan subayların maaşları İstanbul'dan ödeniyor; madalyaları İstanbul'dan geliyordu. Kızılay'a yardım bahanesi ile Saray'ın yürüttüğü yardım kampanyalarında toplanan paralar Ankara'ya aktarılıyordu. I. Cihan Harbi'nin son muharebeleri sayılan harb neticesinde İngilizler beklediğini fazlasıyla elde etti. Hayâl kırıklığıyla dönen Yunanlılara da savaştan geride binlerce ölü, yaralı ve cephede çektirdikleri fotoğrafları kaldı. MÜCÂDELE 3.5 SENE SÜRDÜ Yunanlıların vaziyeti de Türklerin lehine idi. Bir kere tanımadıkları topraklarda (deplasmanda) idiler. Üstelik mevcutları da Anadolu'yu işgâle kâfi değildi. Üstelik destek de görmüyorlardı. Asker ve subayların çoğu harbe isteksizdi. Asker kaçakları yüz binleri bulmuştu. Anadolu'dan ölüm haberleri geldikçe harb aleyhtarları giderek artıyordu. İngilizler her zamanki "Bekle, gör!" politikası çerçevesinde Yunanlılara destekten kaçındı. Hangisi gâlip gelirse ona yanaşıp işini yürütecekti. İki ordunun vaziyeti hemen hemen aynı idi. Buna rağmen Yunan ordusu kısa bir zamanda geniş bir açı içinde kuzeyde Bursa, Bilecik; güneyde Uşak, Afyon hattıyla İzmir'den Ankara'ya vardı. Meclisin Kayseri'ye nakli kararlaştırıldı ise de, rivayete göre Ankara'da yeni yeni düzen kurmaya çalışan mebus hanımları buna mâni oldu. Türk ordusu, iki kere yenip iki kere de mağlup oldu. İşgalden 2.5 sene sonra bir Ağustos ayında Yunan ordusu Polatlı yakınlarında ağır bir mağlubiyete uğrayıp geri çekilmeye başladı. Ertesi sene 30 Ağustos'ta Afyon yakınlarında son darbeyi yedi. 9 Eylül 1922 Yunanlıların İzmir'i terk ettiği tarihtir. Böylece Yunan Harbi tam 3.5 sene sürmüştür. Cihan Harbi'nden 6 ay noksandır. Her iki tarafın kaybı da birbirine yakındır. Harb Mudanya'daki mütâreke ile bitti ise de Marmara bölgesindeki İngiliz askerleri 1.5 sene daha kaldı. İstanbul'un kurtuluşu 13 Ekim 1923, yani Lozan Anlaşması'ndan birkaç ay sonradır. I. Cihan Harbi'nin son muharebeleri sayılan bu harb neticesinde İngilizler beklediğini fazlasıyla elde etti. Hâin pozisyonuna düşürdüğü sultanı kovdurarak halifelikten kurtuldu. Yeni Türkiye ile yeni bir sayfa açmak isteyen İngiltere, böylece yeni bir düşman meydana getirerek, üzerindeki düşman imajını silmeye muvaffak oldu. Nitekim geçenlerde "Türkiye'nin ilk 10 düşmanı!" başlıklı bir ankette, Yunanistan ilk sıradadır. İngiltere listede bile yoktur. Yunanistan, Küçük Asya (Anadolu) Felâketi adını verdiği bu serüvende oyuna geldiğini anlayıp vaziyeti düzeltmeye kalkıştı. Venizelos, eski düşman-yeni dost sıfatıyla Ankara'ya geldi. Hatta Selânik Belediyesi dostluk nişânesi olarak eski bir Türk evini satın alarak "M. Kemal Paşa'nın doğduğu ev" olarak Türk hükümetine hediye etti. Ancak tarihî hatâların telâfisi bazen çok zor olmaktadır. Kapı komşumuzla aramızın iyi olmasını nedense çokları istememektedir.
YALOVA alındığında Osman Gazi hükümdardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
OSMANLI DEVLETİ NE ZAMAN KURULDU? Osmanlı Devleti'nin Yalova'da mı yoksa Söğüt'te mi kurulduğu yönünde tartışmalar yaşanıyor. Yalova Osmanlıların ilk fethettiği beldelerdendir. Fetih tarihi 1323 senesidir. Şüphesiz 1302 tarihli Bafeus Muharebesinden çok önce Osman Gâzi hükümdar gibi icraatta bulunuyordu. Abdülhamid Han, Karakeçili gençlerinden bir muhafız alayı kurmuş; bu alaya Söğütlü Ertuğrul Alayı denmişti. 1999 senesi Osmanlı Devleti'nin kuruluşunun 700. yıl dönümü idi. Ancak zelzele bahanesiyle zamanın cumhurbaşkanı sayesinde kutlamalar çok sönük geçmişti. O zaman bile bu tarihin doğru olup olmadığı münakaşa edilmemişti. Geçenlerde kıdemli bir tarihçimizin, Osmanlıların kuruluşunu 1302 senesinde Yalova yakınlarında Bizanslıları yendiği Bafeus Muharebesi olarak verişi Yalovalıları çok memnun etti şüphesiz. Yalova, böyle tanıtıma ihtiyacı olmayacak kadar güzel bir yer. Ama eski köye yeni âdet getirmek de kolay değil.UÇBEYLİĞİNDEN SULTANLIĞA Osmanlı Devleti'nin kuruluş tarihi kat'î değildir. Zaten devletlerin kuruluşu için belli bir tarih verilemez. Ancak işin resmiyete döküldüğü bir tarih elbette vardır. Devlet, bir zaman içinde teşekkül eder. Başarılı bir başkaldırı veya kazanılan bir muharebe devletin teşekkülünde rol oynar. Ama kuruluş tarihini kat'î olarak göstermez. Kaldı ki Osmanlılar Bizans'a tâbi değildi ki, bu muharebeden sonra ipleri kesip istiklâllerini ilan etmiş olsunlar. Osmanlı Devleti'nin esasını Moğol istilâsını takiben vatanları olan Türkistan'daki Mazenderan'ı terk ederek Anadolu'ya gelen Oğuzların Kayı boyundan aşiretlerin kurduğu bir beylik teşkil eder. Ahlat'a yerleşen aşiret, Moğol tehdidi üzerine buradan da kalkarak Batıya yürüdü. Aşiretin beyi Gündüz Alp (Süleyman Şah) Pasinler ovasında vefat etti. Yerine oğlu Ertuğrul Gâzi geçti. Diğer iki oğlu Ahlat'a döndü. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad, Yassıçemen Harbi'nde kendisine yardım eden bu aşiretin Ankara yakınlarında Karacadağ'da yurt tutmalarına müsaade etti. Sultan ertesi sene (1231) İznik'teki Bizans İmparatorluk ordusuyla Eskişehir yakınında yaptığı muharebedeki yardımları sebebiyle Söğüt'te buluştuğu Ertuğrul Gazi'ye Söğüt'ü kışlak, Domaniç'i yaylak olarak verdi. Böylece Osmanlı Uçbeyliği kurulmuş oldu. Uçbeyi şüphesiz fevkalâde salâhiyetli bir Selçuklu vâlisi idi. Burada beyliğin ilk reisi Ertuğrul Gâzi (1191-1281), sonra oğlu Osman Gâzi'dir (1258-1324). Her ikisi de bey unvanı ile anılırdı. Ertuğrul Gazi'nin türbesi.BENİM İZNİM YETMEZ Mİ? Orta Çağ'da büyük devletler zayıflayınca, uzak vilâyetler önce muhtar, sonra müstakil olmuşlardır. Abbasîlerde de, Selçuklularda da böyledir. Söğüt'teki bu küçük beylik de zamanla istiklâlini elde etmiştir. İyi de ne zaman? Bazı tarihçilere göre bu tarih Eskişehir yakınlarındaki Karacahisar'ın fethedilip, burada Abbasî halîfesi ve Selçuklu Sultanı'nın yanı sıra Osman Gâzi adına da hutbe okunduğu; kâdı tayin edildiği ve sikke kesildiği 1283 senesidir. Bunlar devletin hâkimiyet alâmetleridir. Kadı tayin edip hutbe okunması için sultandan izin alınması gerektiği hatırlatılınca Osman Gâzi, "Ben kimsenin hâkimiyetinde değilim. Bu şehri kılıcımla aldım. Sultanın ne dahli var ki izin alayım? Benim iznim yetmez mi? Ona sultanlık veren Allah bana da gazâ ile hanlık verdi. Eğer minneti şu sancak ise ben kendim dahi sancak kaldırıp düşmanlarla uğraştım. Eğer ben Selçuk hanedanındanım derse, ben de Gökalp oğluyum derim. Eğer bu ülkeye ben onlardan önce geldim derse, benim dedem de ondan evvel geldi" cevabını verdi. Bu hâdise Âşıkpaşa'ya göre 1299; Kemalpaşazâde'ye göre ise 1288 yılında cereyan etmiştir. Selçuklu Sultanı, o sene Osman Gâzi'ye uçbeylerinin hâkimiyet alâmetleri olan tuğ, tabl ve menşur (berat) gönderdi. Böylece Osman Gâzi, doğrudan Konya'daki sultana bağlanmış oldu. OSMAN GÂZİ'YE BİAT 4 Cemâzilûlâ 699 (27 Ocak 1300) tarihinde Selçuklu Sultanı III. Alâeddin Keykubad'ın, Gazan Han tarafından hapsedilmesi üzerine eski Türk geleneğine uygun olarak serhad beyleri Osman Gâzi'ye biat etti. Sultan II. Abdülhamid zamanında Maarif Nezâreti bu hâdiseyi Osmanlı Devleti'nin kuruluş tarihi olarak kabul etti. Rûmî takvim hesabına göre yıl mart ayında başladığı için, bu tarih 1300 değil, sehven 1299 olarak kabul görmüştür. Kemalpaşazâde gibi büyük tarihçiler de bu tarihi beylikten sultanlığa geçiş olarak verirler. Hatta Sultan Hamid, Karakeçili aşiret gençlerinden bir hususî muhafız alayı kurmuş; bu alaya Söğütlü Ertuğrul Alayı denmiştir. Osmanlı Devleti'nin kurulduğu Bilecik, Ertuğrul Sancağı diye anılırdı. Rivâyete göre, Ertuğrul Gâzi, topladığı arâzi vergisinden hissesine düşen mikdarı vermek üzere oğlu Osman Bey'i Konya Selçuklu sarayına göndermişti. Bu ara Konya'da bir taht kargaşası yaşanıyordu ve halk beldenin en büyük âlimi sıfatıyla Mevlânâ'nın oğlu Sultan Veled'e bey'at etmişti. Onsekiz gün bu makamda kalan Sultan Veled, istikbâli görürcesine bu yiğit gence dua edip kılıç kuşatmıştı. Tarihçiler, kılıç kuşanmanın mâzisini buna dayandırır. Bu sebeple padişahlara umumiyetle Konya Mevlevihânesi çelebisi kılıç kuşatırdı. Bu rivayete bakılırsa Osmanlı Devleti'nin kuruluşu daha Ertuğrul Gâzi'nin sağlığındadır. TÂBİYETİN SONU YOK! Ertuğrul Gâzi, Kastamonu sipehsâlârı (büyük uçbeyi) Çobanoğulları'na; bu Konya'daki Selçuklu Sultanı'na; Moğol istilâsından sonra Selçuklu Sultanı Tebriz'deki İlhan'a; o da Pekin'deki Kubilay Han'a tâbi idi. Uçbeyleri ilhana cüz'î bir vergi ve gerektiğinde asker verirlerdi. Osman Gâzi de babası gibi Selçuklu Sultanı'na tâbi bir uçbeyi idi. Bu bakımdan ilk müstakil hükümdar, Orhan Gâzi kabul edilir. Osmanlı Beyliği'nin Selçuklu ve İlhanlılara bağlılığı, 1308'de Selçuklu hânedanının çöküşü ve 1335'te Hüdâbende İlhan'ın vefatına kadar devam etmiştir. Bazı tarihçilere göre Osmanlı Devleti'nin esas kuruluş tarihi 1308 veya 1335 tarihleridir. Ancak bu bağlılığın çok sathî ve görünüşte olduğu açıktır. Osmanlı Devleti, 1402 yılındaki Ankara mağlûbiyetinin ardından Timuroğulları'na tâbi olmuş; 1447'de Sultan Şahruh'un vefatıyla bu bağlılık da sona ermiştir. Osmanlılar, çevrelerindeki beylikleri birer ikişer hâkimiyetleri altına alıp Anadolu birliğini temine hemen hemen muvaffak olmuş; Selçukluların tam halefi sayılmışlardır. Bu bakımdan 1299, beylikten sultanlığa; İstanbul'un fethedildiği 1453 de sultanlıktan imparatorluğa geçiş olarak kabul görmüştür. 1302'YE GELESİYE... Yalova (Yalakabad), Osmanlıların ilk fethettiği beldelerdendir. Fethin tarihi 1323 senesidir. Şüphesiz 1302 tarihli muharebesinden çok önce Osman Gâzi hükümdar gibi icraatta bulunuyordu. Meselâ fethettiği toprakları Abbasî-Selçuklu geleneğine uygun olarak silah arkadaşlarına dirlik olarak dağıtmıştır. Vergi toplamış, kadı tayin etmiş, komşu devletlerle anlaşmalar yapmıştır. Anlaşılıyor ki Osmanlı Devleti'ne kat'î bir kuruluş tarihi tesbit etmek zordur. Çok da mühim değildir. Erken devir Osmanlı tarihine merakı ile tanınan Sultan Hamid devrinde 1299 benimsenmişti. Tereddüde kapılmadan, bu tarihi kabul etmenin hiç mahzuru olmasa gerektir.
Padişahın kalbinde taht kuran HURREM SULTAN
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hurrem Sultan, Osmanlı tarihinin en meşhur hanımlarından birisidir şüphesiz. Romanlara, tiyatrolara, filmlere mevzu olmuştur. Hepsinde kocasını avucunun içine alıp ona her istediğini yaptıran muhteris bir kadın olarak tasvir edilir. Gerçek böyle midir? Kanuni Sultan Süleyman ve Hurrem Sultan'ın temsili portreleri.. Hurrem Sultan'ın memleketi Rutenya, Ukrayna'nın Polonya hâkimiyetindeki batı kısmıdır. Bu sebeple Rossolan diye meşhur oldu. "Rutenyalı Bâkire" demektir. Hakkında hayalî romanlar yazanlar bile bunu gerçek adı zannederler. Esas adı Aleksandra Lisowska idi. Babası köy papazıdır. Küçük yaşta Kırım süvarilerince esir alınıp Topkapı Sarayı'na gönderildi. Burada terbiye edildi. Güler yüzü sebebiyle Hurrem adı verildi. Ukraynalıların dünyanın en güzel kadın ve erkekleri olduğu söylenir. Hurrem Sultan güzel miydi? Birkaç tane resmi elimizdedir. Muhtemelen hayalî tasvirlerdir ama birbirlerine benzer. Buna göre çok güzel olduğu söylenemez. Peki onu bu kadar meşhur eden nedir? Zekâsı ve güler yüzü. Kanuni Sultan Süleyman, kızın bu hasletlerine hayran olmuş; aralarında büyük bir aşk doğmuştu. Tarihçiler padişahın bu kadar parlak muvaffakiyetlerinin arkasında, Hurrem Sultan'a duyduğu aşkın yattığını söyler. Hurrem Sultan ile Sultan Kanuni'nin aşkı, dillere destandır. İkisinin birbirine yazdığı âşıkâne mektuplar bugün elimizdedir. Bunlar her ikisinin de saf bir aşkla birbirlerine bağlandığını göstermektedir. Padişahın Muhibbî mahlasıyla terennüm ettiği şiirlerinde, Hurrem Sultan'ın kokusu sezilmektedir. HEP PADİŞAHIN YANINDAYDI Padişahın, Hurrem Sultan ile karşılaşması, tahta çıktığı senedir. Hemen senesinde Şehzade Mehmed dünyaya gelmiştir. Ardından Bayezid, Cihangir, Selim ile padişahın yegâne kızı Mihrümah Sultan'ı dünyaya gelmiştir. Şehzade Mehmed, padişahın en sevgili çocuğu idi. Genç yaşta vebâ salgınında vefat etti. Padişah, hatırasına Şehzâde Câmii'ni yaptırdı. Mihrümah Sultan, Rüstem Paşa ile evlendi. Her ikisi de hayır hasenâtıyla tanınmıştır. Sarayda padişahın çocuk doğuran zevcesine haseki denirdi. Has-eke, yani has gelin demektir. Bu sebeple Hurrem Haseki adıyla anıldı. Rivâyete göre padişahla evlenmeye ilk başta çok da istekli görünmemiş. Azatlanıp nikâhlanmayı şart koşmuş. Câriyeler, padişahın mülkü olduğu için ayrıca nikâh kıyılmaz. Padişah da bunu kabul edip, tarihte benzerine rastlanmayan biçimde, Hurrem Sultan'ı azatlayarak nikâhlamış. Hurrem Sultan'ın vefatına kadar da başka hiçbir kadınla münasebeti olmamış. O zamana kadar bulûğ çağına gelen şehzadeler, bir tayin edildikleri sancaklara anneleriyle beraber giderdi. Hurrem Sultan ilk defa olarak oğluyla sancağa gitmeyen şehzâde annesidir. Padişah, kendisinden ayrılmak istememiştir. Hurrem Sultan, padişah seferde iken onun yerine saraydaki düzeni muhafaza eder; muntazam mektupları ile İstanbul ve saraydaki havadan padişahı haberdar ederdi. Devlet adamları arasında geçenleri, İstanbul'da olup biteni bir bir anlatırdı. Padişahın istihbarat müdürü gibi çalışmış ve çok faydalı olmuştur. Kültürlü bir hanım idi. Mektuplarından anlaşıldığına göre güzel bir imlâsı vardır. İçli şiirler yazmıştır. Hurrem Sultan gibi yüksek hasletlere sahip bir hanımı, zihinlerdeki fettan kadın imajıyla beraber düşünmek büyük bir hatadır. Hurrem Sultan, cihan padişahının zevcesi sıfatını hakkıyla taşımış bir imparatoriçedir. Hayır-hasenat sahibiydi Hurrem Sultan, zevcinin sağlığında hastalandı. Kendisini hayır ve hasenata verdi. Bugün Haseki denilen semtte kubbeli bir câmi ile şadırvan, yanında imâret, medrese, dârüşşifâ ve mektep yaptırdı. Haseki Hastanesi adıyla bugün bile insanlara hizmet etmekte, Hurrem Sultan'ın ruhunu şâd etmektedir. Bundan başka Mekke ve Medîne-i Münevvere'de fakirlere yemek verilen birer imâret yaptırdı. Edirne'ye su getirtti ve bunları muhtelif çeşmelerden akıttı. Uzunköprü'de kervansaray, câmi ve imâret yaptırdı. Bunlara bütün servetini vakfederek adını hayırla târihe yazdırdı. Sultan Kanunî de bu sâdık zevcesi için, hayatının sonuna kadar hayırlar ve vakıflar yaptırmaktan geri durmadı. Hurrem Sultan, 1558 senesinde de vefat etti. Vefatına padişahın çok üzüldüğü, bundan sonra hayattan zevk almadığı söylenir. Hurrem Sultan, Süleymaniye Câmii avlusuna defnedildi. Zevci, mezarı üzerine Mimar Sinan'a içi muhteşem çinilerle süslü zarif bir türbe yaptırdı. Burada iki sevgili yan yana ebedî uykularını uyumaktadır. Hurrem Sultan'ın suçu mu? Kanuni Sultan Süleyman'ın önceki zevcesi Mâhidevran'dan Şehzâde Mustafa adında bir oğlu vardı. Yakışıklılık ve yiğitliği ile dedesi Sultan Selim'e benzetilirdi. Osmanlılarda bir verâset usulü olmamakla beraber, zamanı geldiğinde padişahın yerine onun geçmesi bekleniyordu. Padişah 46 sene gibi çok uzun bir müddet tahtta kaldı. Zaman uzadıkça en iyi hükümdardan bile insanlar usanır. Halk da ihtiyar padişahın yerine dedesine benzeyen Şehzâde Mustafa'nın geçmesini istiyordu. Şehzâdenin etrafını hemen bir klik sardı. Onu babasına karşı kışkırttılar. Şehzâde, sağda solda "Ben padişah olsam şöyle yaparım, böyle yaparım" diye tedbirsizce konuşmaya başladı. DOĞRU DEĞİL... Padişah, oğlunun kendisine karşı bir komplonun içinde olduğunu düşünmeye başladı ve kendisini idam ettirdi. Buna padişahı, tahta kendi çocuklarının geçmesini isteyen Hurrem Sultan'ın teşvik ettiği söylenir; hatta Hurrem Sultan, bu idamın biricik müsebbibi olmakla suçlanır. Kanuni Sultan Süleyman gibi hayatında hiç büyük hatâ yapmamış bir hükümdarın, zevcesinin sözüyle böyle davranması düşünülemez. Mustafa, padişahın öz oğludur. Onun kanından ve canındandır. Padişah elbette idamını haklı görmüş ve infaz ettirmiştir. Hurrem Sultan, belki çok üzülmemiştir ama, bundan onu mesul tutmak doğru değildir. Mustafa, heyecanlı ve tedbirsiz tavırlarıyla zaten padişahlığa uygun olmadığını göstermiştir. Yiğitlik tek başına kâfi değildir. Sabır ve temkin daha mühimdir. Hem Sultan Kanunî, Hurrem Sultan'ın oğlu olup ayaklanan Şehzâde Bayezid'i de idam ettirmekte tereddüt etmemiştir.
Kanuni de Ayamama'da 1563'te mahsur kalmıştı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Mevsimler, iklimler, tabiat hâdiseleri 20, 50, 100, hatta 500 yıl gibi periyodlar takip eder. "50 yıl önce böyle soğuk olmuş", "80 sene evvel de böyle sel gelmiş" derler. Büyükannem 1929 senesinde çok büyük bir sel geldiğini, arabaları, ağaçları ve insanları sürükleyip götürdüğünü, bir daha bu kadar büyüğünü görmediğini anlatırdı. Eskiler için sel zelzeleden sonra, yangından önce gelen bir âfetti. Dualarda Allah'ın himayesi istenen belâ-yı arziyye zelzeleyi, belâ-yı semâviye de seli ifade ederdi. Yağmur yağmadığı zaman "Ya rabbi hayırlı yağmurlar ver!" diye dua ettikleri gibi, yağdığı zaman da endişeyle "Ya rabbi âfetinden koru!" demeyi ihmal etmezlerdi. Yağmur yağdığı zaman evden dışarı çıkmayan, şimşek ve gök gürültüsünden korkan, endişe içinde yağmurun bitmesini bekleyen İstanbul hanımlarına yetiştik. Sel âfeti insanlık tarihi kadar eskidir. Peygamberlere kafa tuttuğu için sel âfeti ile helâk olanların menkıbeleri çoktur. Dünya büyük sellerle büyük tufana boğulmuş, ancak Hazret-i Nuh'un yaptığı gemiye binen müminler kurtulmuştur. Kur'an-ı kerimde anlatılan seyl-i arim denilen sellerle Yemen'deki meşhur Mârib Barajı yıkılıp, Sebe ülkesinin dillere destan şehirleri, binâları, bahçeleri hâk ile yeksân olmuş; halkın ekserisi ülkeden göç etmek zorunda kalmıştı. Gassân kabilesi Şam'a, Ezd kabilesi Amman'a, Huzâa kabilesi Tihâme'ye, Huzeyme kabilesi Irak'a, Evs ve Hazrec kabileleri de Yesrib'e (Medine-i Münevvereye) yerleşti. AVA GİDERKEN... Sevgili hanımı Hürrem Sultan'ı, ayrıca dört oğlu Mehmed, Mustafa, Cihangir ve Bayezid'i kaybeden Kanunî Sultan Süleyman, üzüntüsünü unutmak maksadıyla sık sık ava giderdi. 1563 senesi Eylül ayının 20'sinde Yeşilköy havâlisinde ava çıktı. O zaman buralar bomboştu. Birden gök karardı. Misli görülmemiş bir yağmur başladı. Bir gün bir gece devamlı yağmur yağdı. Halkalı (Ayamama) Deresi taştı. Ortalık sele boğuldu. Padişah, 28 sene evvel suistimali sebebiyle Bağdad'da idam edilen defterdar İskender Paşa'nın Safra (Sefâ) Köy'deki sarayına sığınmaya mecbur oldu. Saray da sular altında kalınca uzun boylu güçlü bir Enderun ağası padişahı sırtına alıp çatının altındaki bölmeye çıkardı. Hâdiseyi hikâye eden Selânikî Mustafa Efendi, padişahın kurtuluşunu da şöyle anlatıyor: "Sel sarayı esasından yıkayazdı. Padişah-ı cinân-penâh hazretlerini Ağayâ-yı Enderûn'dan bir tüvânâ ve bâlâ-kad arkasına alıp musandıraya is'âd ile tahlîs etmeğle rûy-i niyazı hâk-i mezellete sürüp secdât-ı şükr-ü-sipâs olundu ve müstehıkkına salât-ü-sadâkat için bezl-i mâl-i firâvân ve kurbanlar olundu." Bu âfette Silivri ve Çekmeceler su altında kaldı. Köprüler yıkıldı. İnsanlar sandallarla tahliye edildi. Sular Edirnekapı ve Topkapı surlarını aşarak şehri istilâ etti. Evler yıkıldı; bahçeler sular altında kaldı. Çok kişi sele kapılıp gitti. 74 binaya yıldırım düştü. Şehre su taşıyan su kemerleri dolup yıkıldı. Bir yandan Kâğıthane Deresi de taştı. Eyüp sular altında kaldı. Eyüp Sultan Türbesinde de sular yarım metre yükseldi. Şehir harb meydanına dönmüştü. Denizin suyu kahverengiye dönmüş; su kaynakları işe yaramaz hâle gelmişti. Sel içinde su sıkıntısı çekilmeye başlandı. İKİNCİ TUFAN Sular ancak bir hafta sonra çekildi. Kanuni Sultan Süleyman, hemen âfet yerlerini dolaştı. Mimar Sinan'ı vazifelendirerek su kemerleri daha muhkem bir şekilde inşa edildi. "Ateşe, suya, zelzeleye mukavemetli!" Çekmece ve sair köprüler inşâ edildi. Mimar Sinan, yaptığı köprüleri bol gözlü ve kemerli yapardı. Böylece selin getirdikleriyle tıkanıp baraj teşkil ederek köprünün yıkılmasına yol açmazdı. O zaman yapılan köprüler bugün bile sağlamlığı ve zarafeti ile görenleri hayrette bırakıyor. Sonraki senelerde de muazzam seller oldu. Lale Devri'nde üç saat süren şiddetli bir dolu sağanağı, Boğaz kıyılarını vurdu. Yalılar, bahçeler mahvoldu. 1789 tarihinde "ikinci tufan" adı verilen şiddetli yağmurlarla çok bina harab oldu. 1820 tarihli fırtınada da çatılar, kiremitler, câmi kubbeleri, minare külahları uçtu. Camlar kırıldı. Şehzâde Câmii avlusundaki asırlık çınarın sökülüp sürüklenmesi görenleri dehşete düşürdü. Galata kıyıları Ortaköy'e kadar serâpâ zarara uğradı. Haliç'teki gemiler açığa sürüklenip battı. Ama alınan tedbirler sayesinde, padişahı mahsur bırakan önceki büyük âfet gibi zarar vermedi. 1867 senesi Mayıs ayında yağan kırmızı yağmur şehri dehşet içinde bıraktı. 1881 Ağustos ayında tam bir gün boyunca yağmur yağmış; yollar su hendeğine dönüşmüş; ağaçlar, arabalar denize akmış; şehir sular altında kalmıştı. Bütün bunlar şehrin tenha, evlerin müstakil ve umumiyetle bahçeli, sel yataklarının boş olduğu zamanlara ait hâtıralardır. Ya şimdi, böyle bir âfet şehre neler yapmaz? Eskiler dere yataklarının yanından bile geçmezdi. Büyükannem nehir kenarında bir arsayı beğenmişti de ev yapmak üzere alması için dedemi sıkıştırmıştı. Dedem "Orası selgâhtır. Selgâhtan arsa alınır mı?" diye karşı çıkmıştı. "Selgâhta ev alma sel için, ihtiyarlıkta genç alma el için" sözü meşhurdur. (Yani dere yatağındaki evi sel alır; ölürsün, genç hanımın başkasıyla evlenip mirasını yer.) Şimdi selgâhlar mahalleler, yollar, fabrikalarla doludur. Ne diyelim tabiatla iddialaşmak olmuyor. Kâbe sular altında! Sel baskınlarından tarih boyu Mekke ve Medine de nasibini almıştır. Mekke-i Mükerreme volkanik bir arazide kurulduğu; Medine-i Münevvere de toprağı killi olduğu için sele çok müsaittir. Nâdiren yağan yağmurlar, toprağın suyu emişi zayıf olduğundan sele dönüşür. Daha Hazret-i Peygamber'in gençliğinde Kâbe-i muazzama sel sebebiyle yıkılıp yeniden yapılmış; hatta taşı yetmediği için daha küçük yapılarak eskiden Kâbe'ye dâhil hatim denilen kısım kısa bir duvarla çevrilmişti. Hacer-i Esved'i yerine koyma sırasında kabilelerin ihtilafa düştüğü; herkesin güvendiği Hazret-i Peygamber'in mâhirâne bir yolla bu ihtilafı çözdüğü meşhurdur. Kâbe'nin sular altında kaldığı bir zaman Abdullah bin Ömer yüzerek tavaf etmek istemiş; içeri girdiğinde kendisi gibi düşünen çok kimsenin bulunduğunu görmüştür. 1974 senesine kadar Kâbe-i Muazzama'dan sel hiç eksik olmamış; bu tarihten sonra alınan tedbirlerle sele rastlanmamıştır.
Eskiden dâvâsı olan önce müftüye giderdi
DÜNDEN BÜGUNE Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr Osmanlılarda müftülerin görüşünü bildiren fetvâ, adaletin tecellisinde çok mühim rol oynardı. Hele şeyhülislâm fetvâsı, bir nevi anayasa mahkemesi kararı idi. Sadece ibâdetlerde değil, boşanmadan alışverişe kadar müftünün verdiği fetvâ ihtilafı çözer; artık nizânın mahkemeye intikaline ihtiyaç duyulmazdı... Osmanlı döneminde sadece şahıslar değil; hükûmet de icraatının meşruluğu bakımından şeyhülislâma fetvâ sorardı. Fetvâ, bir meselenin şer'-i şerifteki hükmünü bildiren görüş demektir. Fetvâ verene müftî (halk dilinde müftü), fetvâ sorana müsteftî denir. Müftü, müctehid ise ictihadını; değilse mezhebinin bu husustaki hükmünü nakleder. Fetvâ, fıkıh kitabındaki bir ictihadın müşahhas (somut) hâdiseye tatbikidir. Günümüzde mahkemelerde bir mesele sâbit olduktan sonra, kanunun hangi maddesine girdiğini araştırıp bu istikamette hüküm vermeye benzer. ANAYASA MAHKEMESİ KARARI GİBİ Önceki hukukumuza göre, her beldede insanların mürâcaat edip fetvâ sorabileceği bir müftünün bulunması, farz-ı kifâyedir. Yani bir kişi bu işi üzerine alırsa, diğer Müslümanlar bu vecibeden kurtulur. Bu sebeple, hükümdara her beldede böyle bir müftü bulundurma vazifesini yüklemiştir. Osmanlılar zamanında da hemen her kazâda maaşını devletin karşıladığı bir müftü bulunur; kendisine mürâcaat edenlerin dinî ve hukukî suallerini cevaplandırırdı. Müftü olmayan yerlerde kâdılar kazâ (yargı) vazifesinden ayrı olarak müftü gibi fetvâ verirlerdi. Eskiden müftü bugünkü gibi sadece dinî mevzularda değil; hukukî meselelerde de halka yol gösteren birer hukuk müşaviri idi. Sadece şahıslar değil; hükûmet de icraatının meşruluğu bakımından şeyhülislâma fetvâ sorardı. Bu fetvâlar umumiyetle kanunnâmeler, harb ilanı, sulh akdi, isyan tedbirleri, vergi tarhı, suçlu görülen vezirlerin idamı gibi hususlarda olurdu. Hazret-i Ebû Bekr'in halifeliğinden, Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar, her meselede, şer'-i şerife göre davranabilmek adına, fetvâ alınmadıkça icraata geçilmemiştir. Dirâyetli şeyhülislâmlar, icabında hükûmetleri yönlendirmiş; hukuka aykırı gördükleri hallerde fetvâ vermeyerek sert padişahlara bile karşı durabilmiştir. Bu tür fetvâlar, bir nevi anayasa mahkemesi kararı hüviyeti kazanmıştır. Fetvâ bağlayıcı değildir. Buna uymak vicdanî bir meseledir. Dolayısıyla hükûmetin de fetvâ sormak mecburiyeti yoktur. Ama tasarruflarının meşruiyetini amme efkârında göstermek için hep fetvâ alınmıştır. Hukukî meselesi olanlar, bir müftüye mürâcaat ederek fetvâ sorar. Müftünün fetvâsı, günümüzdeki hukuk müşâvirlerinin istişâre beyanına benzer. Müftü, soranın anlattığına göre ve hâline bakarak cevap verir. Mahkemede ise hâkim, iki taraf hazır olmadan ve delillerle ispatlanmadan karar veremez. Fetvânın hükmüne iki taraf da râzı olursa, mesele biter. Osmanlı halkı ihtilâflarını umumiyetle mahkemeye gitmeksizin, müftüden fetvâ sorarak çözmeyi tercih ederdi. Râzı olmazlarsa, mahkemeye gidebilirler ama, bu da ayıp karşılanırdı. Fetvâda, vaziyet lehine görünen taraf, bunu mahkemeye ibrâz edebilir. Kadı da tereddüd ettiği hususlarda müftüden fetvâ sorabilir. Buna uymazsa, temyize gidildiğinde, yüksek mahkeme Divan-ı Hümâyun, kadıya fetvâyı niçin nazara almadığını sorabilir. Bu bakımdan hele şeyhülislâm fetvâsına açıkça aykırı hüküm vermek, kadılar için pek kolay değildir. EL-CEVAB: OLUR! Fetvâ, iki kısımdan teşekkül eder. Başta çözülmesi istenen hukukî mesele sual biçiminde yer alır. Altta müftünün cevabı, yani meselenin halli, çok kısa olarak (evet veya hayır; olur veya olmaz şeklinde) yer alır. Önüne Allahü a'lem (Allah en iyisini bilir) kaydı düşülür. Cevabın yanında bunun hangi kitaptan alındığı yazılır. Altında müftünün imzâ ve mührü bulunur. Sol köşede soranın ismi, işi ve memleketi ile tarih yazılır. Fetvâ, kısa bir dua ile başlar. Bazen tamamlayıcı sual ve cevaplar da yer alır. Fetvâda mesele dâimâ formüle edilir. Klişe ifadeler ve isimler yer alır. Stilize edilmiş fetvâda, meseleyle alâkalı gerçek şahısların yerine, erkekler için Amr, Zeyd, Bekr, Bişr; kadınlar için Hind, Zeyneb, Hadice; gayrimüslimler için de, Nikola, Yani, Mihal, Marya, Matruka gibi isimler geçerdi. İngiltere'de de örnek mahkeme kararlarında, dâvânın tarafları için hep John Doe ve Richard Roe isimleri kullanılır. İlk devrin şeyhülislâmları cuma günleri namazdan sonra fetvâ verirdi. Ali Cemâlî Efendi, Zeyrek'teki evinin penceresinden aşağı içine herkesin sualini koyabileceği bir zembil sarkıtıp, cevabını da aynı kağıda yazarak yine bu zembille indirdiği için Zembilli diye tanınmıştır. Zamanla fetvâ işi artmış; şeyhülislâmlar günde ortalama 200 fetvâ verir olmuştur. Ancak rekor, sabah 1412 ve öğleden sonra da 1413 fetvâ ile Ebussuud Efendi'dedir. Bu işi artık şeyhülislâmlıkta fetvâhâne denen ciddî ve kalabalık bir büro yürütmektedir. YEŞİL TORBA-KIRMIZI TORBA Şeyhülislamlığın fetvâ verme prosedürü hayli enteresandır. Fetvâ soran kişi müftülüğe gelerek müsevvide derdini anlatır. Müsevvid (müsveddeci), anlatılanları, eski tabirle efrâdını câmi, ağyârını mâni bir şekilde formüle edip fetvâ eminine verir. Şeyhülislâmın yardımcısı olan fetvâ emini, meseleyi muteber kitaplardan bulup şeyhülislâma götürür. Onun da tasvibini aldıktan sonra mübeyyiz fetvâyı beyaza (temize) çeker. Olurlar yeşil; olmazlar kırmızı atlas bir torbaya yerleştirilip, şeyhülislâma arz edilir. Şeyhülislâm cevabı yazıp mühürler. Deftere kaydedilip sorana cüz'î bir ücret mukabilinde verilir. Fetvâ soran, şifahî cevapla da yetinebilir. Şeyhülislâmlar, verdikleri fetvâları mecmualarda toplamış; bunlardan haylisi basılmıştır. Çatalcalı Ali Efendi'nin Fetâvâ-yı Alî Efendi; Feyzullah Efendi'nin Fetâvâ-yı Feyziyye, Yenişehirli Abdullah Rûmî Efendi'nin Behcetü'l-Fetâvâ ve Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi'nin Neticetü'l-Fetâvâ adlı eserleri, Fetvâhâne tarafından en muteber tutulan fetvâ kitapları idi. Osmanlı Devleti'nde, şer'î hukukun nasıl tatbik edildiğini yakından görmek, fetvâ mecmualarına ve mahkeme sicillerine mürâcaat ile olur.
Babası Burhaneddin Efendi'nin cenazesi yurda sokulmamıştı
DÜNDEN BUGÜNE Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr ESKİ DEVRİN SON TEMSİLCİSİ ERTUĞRUL OSMAN EFENDİ'YE ELVEDÂ Sultan Abdülhamid Han'ın torunu Ertuğrul Osman Efendi, doğduğu yerde defnedildi. Babası, Burhaneddin Efendi ise kendisi kadar şanslı değildi, cenazesinin İstanbul'a defnine izin verilmeyince Şam'a götürülmüştü. Osmanlı hanedanının reisi, yani en yaşlısı Ertuğrul Osman Efendi 97 yaşında vefat etti. Kalabalık bir cenâze merâsimiyle dedesi Sultan Hamid'in de medfun bulunduğu büyük dedesi Sultan Mahmud Türbesi hazîresine defnedildi. 12 yaşında sürgüne çıkan şehzâde, ömrü boyunca vatansız yaşamış; 91 yaşında iken zamanın başbakanı Receb Tayyib Bey'in talimatıyla tekrar Türk vatandaşlığına alınmıştı. New York'ta yaşıyor; yazlarını İstanbul'da Nişantaşı'nda geçiriyordu. Osman Gazi'nin 22. kuşaktan torunu idi. BİR DEVRİN KAPANIŞI Şehzâdenin vefatı çeşitli cihetlerden dikkate değerdir. Bir kere 97 (hicrî 100) senelik ömrü, Osmanlı hânedanında bir ilktir. Bu zamana kadar bu yaşa erişen olmamıştı. Şehzâde, hayattaki son padişah torunu idi. Şimdi doğrudan padişah torunu olan şehzade kalmamıştır. Şehzâde, hânedanın saltanat devrinde dünyaya gelen son mensubudur. Şimdi hânedan reisi olan Osman Bayezid Efendi (1924), yurt dışında doğan ilk şehzâdedir. Artık saltanat devrini ve saray geleneklerini hatırlayan şehzâde ve sultan kalmamıştır. Memlekette en son 1918 yılında Sultan Reşad'ın cenâze merasimi olmuştu. Şehzâdeninki, bundan sonra ilk hânedan reisi cenâzesidir. Bu bakımlardan Ertuğrul Efendi'nin vefatı bir bakıma bir devrin kapanışı, ama eskiyle barışık yeni bir devrin açılışı gibidir. Ertuğrul Osman Efendi, Almanca, Fransızca ve İngilizce'yi ana dili gibi bilir; Türkçe'yi de uzun zaman yurt dışında yaşadığı halde, fevkalâde güzel konuşurdu. Yakışıklı, güzel giyinen, kibar, kültürlü, esprili ve karizmatik bir zât idi. Yaşına rağmen hâfızasına en ufak halel gelmemişti. Saltanat yaşasa idi padişah olması gereken bu şehzâdenin heybet ve meziyetlerine bakıp, çok sıradan bazı cumhurbaşkanlarını düşündükçe, insanın acı acı gülesi geliyordu. EN SEVGİLİ EVLAT Şehzadenin babası Burhaneddin Efendi, Sultan Abdülhamid'in oğludur. Padişah kendisine genç yaşta vefat eden sevgili kardeşinin ismini vermiştir. Burhaneddin Efendi çok yakışıklı, kültürlü, güzel giyinen, güzel konuşan ve yazan bir şehzâde idi. Musikişinas olup harika çocuk sıfatıyla 7 yaşında iken bir Bahriye Marşı bestelemiştir. Bahriye zâbiti idi. Meziyetleri sebebiyle padişah en çok bu oğlunu sever; hatta Cuma selâmlıklarında arabasına yalnızca onu alırdı. Avrupa'daki gibi tahta gençlerin çıkmasını temin etmek maksadıyla verâset usulüne değiştirerek bu oğlunu yerine veliahd yapmayı düşündüğü bile söylenmiştir. Burhaneddin Efendi'ye, 1913'te müstakil olan Arnavutluk tahtı teklif edildi. Ama kabul etmedi. 1921'de Iraklı zabitlerce Irak tahtına davet edildiyse de, İngiltere karşı çıktı. Babasının tahttan indirilmesi üzerine muhtemelen şerlerinden korunmak için İttihatçılarla dostluk kurdu. Bir müddet sonra işkillenen İttihatçılar, kendisini göz hapsine aldılar. Bunun üzerine çocuklarını alıp İsviçre'ye gitti. Bir daha da dönmedi. Ticaretle meşgul oldu. Geniş bir çevre edindi. 1924 senesinde halifelik kaldırılıp hanedan yurt dışına sürüldüğünde 39 yaşında bir miralay (albay) idi. Bu esnâda yurt dışında bulunmaktaydı. Nice'e, oradan Paris'e gitti. 1930'da New York'a yerleşti. Büyük bir petrol şirketinde 2000 dolar maaşla idare meclis âzâsı idi. Bu sebeple hanedanın diğer mensupları gibi maddî sıkıntı çekmedi. New York'un en zengin muhiti 5. Caddede otururdu. Hususî otomobili vardı. Memlekette iken iki defa evlenmiş, ikisinden de boşanmıştı. 1925'te Quensberry Markizi ile yaptığı kısa evlilikten sonra, 1933'te Elsie Jackson (1879-1952) adında zengin bir Amerikalı dul ile evlendi. 1949'da kalp krizi geçirerek vefat etti. Cenâzesini gemiyle İstanbul'a getirdilerse de iniş izni verilmeyince, Şam'a götürülüp, Sultan Vahideddin'in de bulunduğu Sultan Selim Câmii hazîresine defnettiler. Burhaneddin Efendi'nin iki oğlu vardır: Hidayet Hanım'dan 1911'de dünyaya gelen Mehmed Fahreddin Efendi, sürgün sırasında Viyana'da meşhur Theresianum Kolejinde tahsilde idi. Paris Academie des Beaux-Art (güzel sanatlar akademisi) mezunudur. Münih ve Roma'da kaldı. Sonra New York'a yerleşti. Burada 1968'de vefat etti. 1933'de Catherine Papadopulos (1914-1945) ile kısa bir izdivaç yaptı. Çocuğu olmadı. ÇOK İYİ YETİŞMİŞTİErtuğrul Osman Efendi, Burhaneddin Efendi'nin ikinci hanımı Çerkes asıllı Aliye Nazlıyar Hanım'dan 1912 senesinde babasının Nişantaşı'ndaki konağında dünyaya geldi. Aliye Hanım şehzâdeden ayrılıp, İttihatçıların meşhur maliye nâzırı Câvit Bey ile evlendi. Ondan şair Şiar Yalçın dünyaya geldi. Şehzâdenin anne-bir kardeşidir. O zamana kadar şehzâde anneleri dul bile olsalar başkasıyla evlenemezlerdi. İleride padişah olacak birisinin üvey babası ve üvey kardeşleri olması düşünülemezdi. Bu, hânedanda bir ilktir. Câvit Bey, İzmir suikastına katıldığı gerekçesiyle cumhuriyet devrinde asıldı. Ertuğrul Efendi doğduğunda, dedesi Sultan Hamid tahttan indirilmiş; Selânik'te sürgünde idi. Selânik'in sukutundan sonra Beylerbeyi Sarayı'na hapsedildi. Şehzâde, dört-beş yaşlarında iken burada dedesini bir iki defa ziyaret ettiğini anlatırdı. Ayrıca babasından da çok hatıralar naklederdi. Meselâ Hitler'in seçim kazandığı zaman babasını otelde ziyarete gelişini bizzat görmüştü. Ertuğrul Efendi sürgün esnasında babasıyla yurt dışında idi. Viyana Theresianum Koleji ve Paris Sciences Politiques (mülkiye) mezunudur. Münih'e, sonra babasıyla Nice, Roma, Paris, Londra, Washington'a gitti. Babasının vefatından sonra Kanada'ya gitti. Maden işiyle uğraştı. Maddî bir sıkıntı çekmedi. 2003'te Türk pasaportu verilinceye kadar haymatlos (vatansız) olarak yaşadı. 1947'de Güney Afrikalı İngiliz bir ailenin kızı Gulda Twerskoy (1915-1985) ile evlenip boşandı. 1991'de Afgan hükümdar ailesinden Zeyneb Tarzi (1940) ile evlendi. Çocuğu olmadı. Zeyneb Tarzi, Türkiye'nin ilk kadın jinekoloğu Pakize Tarzi'nin kızıdır. Yeni hanedan reisi Osman Bayezid Efendi Sultan Abdülmecid'in torunu İbrahim Tevfik Efendinin oğludur. Sürgünden sonra doğan ilk şehzadedir. New York'ta yaşıyor.
ANADOLU'NUN İSTANBUL'U...
DÜNDEN BUGÜNE Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr Fethedildiği yıllarda nüfusu 50 bini bile bulmayan İstanbul, Anadolu'dan göçler sayesinde büyüdü. Bursalılar Eyüp Sultan'a, Gelibolulular Tersâne'ye, Samsunlular Tophâne'ye, Eğirdirliler Eğrikapı'ya, Konyalılar Aksaray'a yerleşti İstanbul, on milyonu aşkın nüfusuyla Avrupa'nın, hatta dünyanın en büyük şehirlerinden birisidir. Tarih boyu köylüler "taşı toprağı altın" diyerek İstanbul'a gelip yerleşmişlerdir. Bu göç, demokrasinin geldiği ve nakliyenin kolaylaştığı 50'lerden sonra tabiî ölçüyü aşmıştır. Tabiî nüfus artışı pek çok sıkıntıyı da beraberinde getirmiştir. Son yıllarda bilhassa büyük şehir belediyeleri şehre girişlerde vize aranmasını bile teklif etmek zorunda kalmıştır. ŞEHRİ HARAP ETTİLEROsmanlılar, fetihten sonra şehri çok harap bir vaziyette buldu. İki asır önce Haçlı seferleri sırasında şehri işgal edip elli sene kalan Latinlerin yaptığı tahribattan sonra şehir belini henüz doğrultamamıştı. Bizans'ın dillere destan hazineleri bile Avrupa'ya kaçırılmıştı. Sarayburnu mevkiindeki sarayları bile yıkıldığı için, imparatorlar, Ayvansaray'da harabeleri bugün Tekfur Sarayı diye bilinen yazlık sarayda otururdu. Şehrin en büyük mabedi Ayasofya bile yıkılmaktan fetihten az önce Sultan Fatih tarafından İmparatora gönderilen Osmanlı mimarının gayretleriyle kurtulmuştu. Mimar şehrin bir gün mutlaka fethedileceğine inandığı için, fetihten sonra câmi yapılması mukadder olan Ayasofya'nın müstakbel minarelerinin temellerini bile hazırlamıştı. Edirne'ye dönüşünde bütün bunları padişaha rapor etmeyi de unutmamıştı. KİM NEREYE YERLEŞTİ? Şehir fethedildiğinde nüfusu elli binden fazla değildi. Vebâ salgınları, Haçlı kıyımı ve yangınlar sebebiyle nüfus azalmıştı. Sultan Fatih, derhal şehre Anadolu ve Rumeli'den muhacirler getirtip yerleştirdi. Metruk ev ve dükkânları kendilerine verdi. Anadolu'dan ilk gelenler arasında Bursalılar Eyüp Sultan'a, Trabzonlular sonradan Bayezid Câmii'nin yapıldığı yerin civarına, Çarşambalılar Fatih-Çarşambasına, Tireliler Vefâ'ya, Kastamonulular Kazancı mahallesine, Gelibolulular Tersâne'ye, Sinop ve Samsunlular Tophâne'ye, Eğirdirliler Eğrikapı'ya, İzmirliler Büyük Galata'ya, Konya, Aksaray ve Karamanlılar Aksaray ve Fatih'e, Niğde-Ortaköylüler Ortaköy'e Üsküplüler Cibâli, Yenişehirliler ise Yenikapı'ya yerleştirilmiş; diğerleri de Üsküdar'a yerleşmeyi tercih etmişlerdi. Zaten burası uzun zamandan beri Osmanlıların elindeydi. Ahâlisi de Türkmen idi. SANATKÂRSIZ ŞEHİR OLMAZ Bu arada Sultan Fatih, İstanbul'da ticaret ve zenaat hayatının da gelişmesi için bu işlerden iyi anlayan Moralı Rumları Fener'e, Ermenileri Langa, Kumkapı ve Hasköy'e, Yahudileri ise Tekfur Sarayı ile Çıfıt Kapısı civarına iskân ettirdi. Çıfıt, Yahudi'den bozma bir kelimedir. Trabzonlu Rumlar Galata'ya oturdu. Padişah, civardaki münbit arâziye şehrin iaşesini sağlamak maksadıyla çiftçiler yerleştirmeyi de ihmal etmedi. Bizanslılar, kendileriyle aynı mezhepte olmayan Ermenilere alerji duyar; bunlara Doğu Anadolu'dan beriye adım attırmazdı. Türkler sayesinde Ermeniler Anadolu'ya yayılmış; şehirlerde mâhir oldukları sanatları icrâya başlamıştı. Sultan Fatih, İstanbul'da Ermeni Patrikliği kurup; yeni fethedilen Kırım'dan 40 bin kadar sanatkâr Ermeni'yi ailesiyle Gedikpaşa civarına iskân etti. Yavuz Sultan Selim de Doğu'dan bir o kadar Ermeni getirtip Samatya'ya yerleştirdi. Böylece Osmanlılar, yeni baştan imar ve iskân ederek şehre mührünü vurmuş oluyordu. Bu padişah devrinin sonlarında yapılan sayımdan anlaşıldığına göre İstanbul'un nüfusu, Üsküdar, Galata ve Boğaziçi ile beraber 100.000'e yaklaşmıştı. Sultan II. Bayezid zamanında da 400 bini buldu. Böylece Herat, Kahire ve Tebriz'i de geride bırakarak, 17. asra kadar dünyanın en büyük şehri hâline geldi. Bu arada Müslüman nisbeti de gayrımüslimleri geçerek % 60'a vardı. Nüfusun % 75'i Suriçi; % 15'i Galata ve Eyüp'te, gerisi de Üsküdar ve Boğaziçi'ndeydi. NÜFUS 1 MİLYONU GEÇİYOR İstanbul (Suriçi), Üsküdar, Galata ve Eyüb adıyla dört kazâya ayrılan şehirde iskân işi Kanuni Sultan Süleyman zamanına dek sürdü. Bu zaman zarfında Şam ve Kahire'den de pek çok sanatkâr getirtilerek şehre yerleştirildi. Şehri genişletmek için padişah paşalara şehir dışında yerleşmelerini istedi. Bunların evi etrafında kapı halkı yerleşecek; câmi, hamam, çarşı derken yeni mahalleler kurulacaktı. Ayaspaşa, Piyâlepaşa, Kasımpaşa gibi semtler böyle teşekkül etti. Arâzisi kıt, geçim imkânları sınırlı olan batı ve doğu Karadeniz sahil halkı, asırlarca kışın İstanbul'da balıkçılık ve fırıncılık yapıp yazın memleketlerine dönerdi. Sanayileşmenin başladığı 19. asırdan itibaren temelli yerleştiler. Bugün bile İstanbul halkının ekserisinin menşei buralıdır. Bunlara Rumeli ve Kafkas muhacirleri de eklendi. Anadolu'dan göç ise devam etti. İstanbul'un nüfusu 18. asırda 700 bin, 19. asırda ise 800 bini buldu. Bu devirde Londra 5, New York 3.5, Paris 2.5, Berlin ve Viyana 1.5 milyona varmıştı ve İstanbul hemen arkalarından geliyordu. SON YILLARDA NÜFUS AZALDI Osmanlı Devleti'nin son günlerinde bozgunlar, salgın ve yangın gibi felâketler nüfusu azalttı. Cumhuriyetin ilk yıllarında şehirde ancak 700 bin kişi sayıldı. Şunu da kaydetmek lâzımdır ki, tereke defterleri ve nüfus sicillerinden anlaşıldığına göre Osmanlılarda nüfus artış hızı düşüktür. Sürekli harbler, çocuk ölümlerindeki fazlalık ve salgın hastalıklar yanında, halk muhtemelen giderek zorlaşan çocuk terbiyesinden ürkerek nüfus planlamasına gitmiştir. Cumhuriyetin ilânını müteakip okumuş İstanbullular bürokrat olarak Ankara ve taşraya geçti. Hakikî İstanbullulara buralarda rastlamak daha kolaydır. İstanbul'un nüfusu ilk defa 1955 sayımında 1 milyonu geçti. Yunan Harbi ve Kıbrıs hâdiseleri vesilesiyle Rumlar; Varlık Vergisi sebebiyle Yahudiler; çeşitli tazyiklerle de Ermeniler şehri terke mecbur edildi. İstanbul, plansız büyüme sebebiyle zamanla büyüsünü kaybederek imparatorluğun rüya şehri olmaktan çıktı. ÇANKIRILILAR KAYIKÇILIK YAPARDI Bizans zamanından beri Arnavutlar şehrin inşaat işlerinde, Kürtler ise hamallık gibi güç gerektiren işlerde çalışırdı. Çamurdan korumak için sokaklara döşenen irili ufaklı taşlara Arnavut Kaldırımı denme sebebi budur. Enteresandır, Osmanlılar zamanında Haliç ve Boğaz'da kayıkçılık yapanların ekserisi, ömründe suyu ancak bardakta görmüş olan Çankırılılar idi. Kasaplar ise Sultan IV. Murad zamanından beri Eğinlidir. Hatta Anadolu'nun ilk gurbetçileri, arâzi kıtlığından geçim imkânları dar olan ve bugün Erzincan'a bağlı Eğin'den çıkmıştır. Şehirde mandıracılık ve süt mamulleri işini Bulgaristan ve Kuzey Makedonya'dan gelen Rumelililer yapardı. Tatlıcı ve şekerciler ekseriyetle Kastamonu'dan idi. Başlarda bir müddet çalışıp para kazandıktan sonra sılalarına giderlerdi.
Ermeni açılımı: İmparatorluk mirasına sahip çıkmalı
Bugün İttihatçıların kirli ve kanlı işlerini savunarak bu mevzuda resmî bir ideoloji inşa etmek yerine, imparatorluk mirasına sahip çıkmak daha doğru olacaktır. Böylece Türkiye için yurt dışında mühim bir lobi kazanılabilir. Ermeni muhacirler. Mitolojilerine göre Ermeniler, Hazret-i Nuh'un oğlu Yafes'in torunu Hayik'in soyundan geldikleri için, kendilerine Hayik derler. Aziz Gregoryus tarafından Hıristiyan yapıldıkları için de Gregoryen diye bilinirler. Toplu halde Hazret-i İsa'ya iman eden ilk halktır. Müslüman Türkler Anadolu'ya gelmeye başladığı sıralarda, Anadolu'nun doğusunda ufak Ermeni prenslikleri bulunuyordu. Ortodoks Bizanslılar, ayrı mezhebden Ermenilerin iktidarına son vermiş; Ermenistan Bizans ve İran arasında paylaşılmıştı. MİLLET-İ SÂDIKA Bizanslılar, kendi mezheplerinden olmayan Ermenileri baskı altında tutardı. Bu sebeple Ermeniler, Türkleri destekledi. Fetihten sonra diğer yerli halklar gibi, bunlara da vatandaş statüsü tanındı. Her kasabada Ermeniler bir mahalle kurarak esnaf ve sanatkâr olarak hizmet gördü. Türkçe'yi en doğru konuşan ve Türk kültürüne en yakın topluluk idi. Kadınları örtünür; harem-selamlık tatbik ederdi. Bir Ermeni köyü, sadece kilisesinden anlaşılırdı. Şarkta bunlardan boşalan köy ve kasabalara Türk ve Kürtler yerleşti. Pek azı XIX. asır başından itibaren Fransız propagandasıyla Katolik oldu. Böylece Fransa, hâmiliğini üstlenerek Bâbıâli'ye baskı kurabileceği bir azınlık kitlesi daha teşkil etti. Bu asrın sonlarında Amerikalıların propagandaları ve Tarsus, Harput, Merzifon gibi Ermenilerin yaşadığı şehirlerde açtıkları mektepler sayesinde çok az bir Ermeni, Protestan oldu. Osmanlı kayıtlarına göre 1914 senesinde Osmanlı ülkesindeki Ermeni nüfusu 67 bini Katolik olmak üzere 1.230.000 civarında idi. Nüfusun % 6.6'sı idi. (Bugün Türkiye'de sadece 50 bin Ermeni kalmıştır. Osmanlı meclisinde devamlı 14 Ermeni mebus bulunurdu. Asırlarca sessiz sedasız yaşayıp "millet-i sâdıka" diye anıldı. Yunan isyanından sonra Rumlar tarihî itibarlarını Ermeniler lehine kaybetti. Zamanla Ermeniler, ülke ticaretini ellerinde tutan ve bankerlik vesilesiyle ordu ve bürokratlara nüfuz edebilen Yahudilerle rekabete başlayarak onları geçti. Hatta Patrona Halil ve Kabakçı Mustafa ihtilâllerinin, Ermenilerin bu üstünlüğünü bertaraf etmek için planlandığı söylenir. SORULMAYAN SORU Son asırda Ruslar, kendilerine yakın gördükleri ve Anadolu'daki emellerine yardım edeceğini düşündükleri Gregoryen Ermenileri himaye siyasetine başladılar. Doğu Anadolu'da Ermeni hâkimiyeti kurulursa, burası üzerinden Kilikya yoluyla Akdeniz'e açılacağını hesaplıyordu. Bu sebeple 93 Harbi mağlubiyeti üzerine imzalanan Berlin Anlaşması burada bir Ermeni yurdu kurulmasına imkân veriyordu. Halbuki Ermeniler hiçbir mıntıkada ekseriyet değildi. Sultan Hamid, İngilizlere yaslanıp bunu savsakladı. Bu sefer Rusya, Ermeniler arasında ihtilâl tahrikinde bulundu. Rusya'dan gelen talimli komitacılar, Anadolu'nun muhtelif yerlerinde patırtılar çıkardı. O zaman hükûmeti elinde tutan İttihatçılar, bunlarla baş edemeyince, hıncı isyanla alâkası olmayanlardan çıkardı. Halbuki Osmanlıların anayasası mesâbesindeki Kur'an-ı kerim, "Kimse kimsenin suçunun cezasını çekmez" der. İttihatçılar, kendi siyasî zaaflarını, hep cinayetlerle örtbas etmeye kalkışmıştır. Siyasetlerine muhalif olan devlet adamı, asker ve gazetecileri öldürttükleri ya da sürgüne göndererek hayatlarını kararttıkları gibi; Türk, Ermeni ve Arap asıllı Osmanlı vatandaşlarına da çok kara günler yaşatmışlardır. Asırlarca sessiz sedasız yaşayan millet-i sâdıkanın, niye kıyama kalktığını kimse düşünmemiş; o zamanki idarecilerin basiretsizlikleri görmezden gelinmiştir.SİYONİSTLER KAZANDI Cihan Harbinin patlak vermesi üzerine, iktidardaki İttihat ve Terakki Fırkası, Rus cephesine yakın yerlerde yaşayan Ermenilerin, düşmana yardım edebilecekleri gerekçesiyle Suriye'ye tehcirine [göçürülmesine] karar verdi. Kadın, erkek, çoluk, çocuk, genç, ihtiyar, hasta, sağlam, yüz binlerce Ermeni, Rus cephesine yakın olsun, uzak olsun, köy ve şehirlerinden yaya zorla güneye sevk edildi. Tehciri önceden işitip gücü yetenler, Rusya'ya kaçabildi. İttihatçılara yakın olanlar da muaf tutuldu. Bazı Ermenilerin Kelime-i şahadet getirip Müslüman olma teşebbüsleri kendilerini kurtaramadı. Menkul malları kapanın elinde kaldı. Küçük çocukları ellerinden alınıp yetimhanelere veya Müslüman ailelerin yanına verildi. Müslüman olarak büyütülen bu çocukların sayısı, Osmanlı kayıtlarına göre 10 bin, Ermeni iddialarına göre 50 bindir. Göçürülenlerin ancak yarısı yerine varabildi. Mühim bir kısmı yolda soğuk, açlık ve hastalıktan; bir kısmı da çete baskınlarında öldü. Ermenilerin zenginliğini öteden beri kıskanan bazıları, talih yıldızı sönmüş kafilelere saldırdı. İttihatçılar, Ermenilere eziyet edildiğini, çetelerin, mahallî idarecilerin emrinde hareket ettiklerini itiraf etti. Suriye'ye varabilenlerin bir kısmı Fransa, Amerika ve Rusya'ya göçtü. Ermenilerin sürülmesi, aslında öteden beri İngilizlerin safında yer almış bulunan Yahudi lobisinin zaferi olarak görüldü. İki asırlık rekabet neticesinde Ermenilerden boşalan meydan bunlara kaldı. Sultan Hamid'e tahttan indirildiğini tebliğ eden meşhur Yahudi mebus Emmanuel Karaso, Sadrazam Talat Bey'in sırdaşı ve bankeriydi. Hatta Talat Bey (Paşa) yurt dışına kaçarken, servetini buna emanet etmişti. İttihatçı hareketteki Siyonist tesiri malumdur. Hemen hepsi sanat sahibi olan Ermenilerin sürülmesiyle memleket ekonomisi zaafa uğradı. Ermenilerden kalan 40 küsur bin gayrımenkul de hazineye alınarak, İttihatçı ricâli tarafından iç edildi. KAPANAN ADLİ DOSYATehcirin intikamı gecikmedi. 1916 yılında Rus işgal kuvvetleriyle Anadolu'ya giren Kafkasya Ermenileri, sürülen yakınlarının intikamını almak için 1918'den sonra katliâma başladılar. Doğu Anadolu'da, güçlerinin yettiği Müslümanları, kadın, erkek, çocuk, yaşlı demeden katlettiler. Şu anda yer yer ortaya çıkan toplu mezarlar hep bu zamandan kalmadır. Harb kaybedilince, İttihatçı hükûmet çöktü. İleri gelenleri yurt dışına kaçtı. Kaçarken aleyhlerindeki vesikaları da imha etmeyi unutmadılar. Talat, Enver, Cemal ve Said Halim Paşalar ile Bahaddin Şakir, Ermeni komitacılarınca vuruldu. 1919 yılında İstanbul'da kurulan divan-ı harb, geride kalanları Ermeni mezâliminden dolayı muhakeme edip çeşitli cezalara çarptırdı. Dolayısıyla bu hâdisenin adlî dosyası kapandı. Bugün İttihatçıların kirli ve kanlı işlerini savunarak bu mevzuda resmî bir ideoloji inşa etmek yerine, imparatorluk mirasına sahip çıkmak; amme efkârına "Cihan Harbi esnasında Türk, Kürt, Ermeni, Rum ve Arap aslından Osmanlı vatandaşlarının yaşadığı sıkıntı ve çektiği acılar için üzgünüz. Ancak bunlardan biz mesul sayılamayız. Bunlar halkın iradesiyle değil, darbeyle iktidara gelen İttihat ve Terakki Fırkası ile onun akıl hocası Almanya'nın başının altından çıkmıştır. Neticede koca bir imparatorluk batmış; bu işten esas zararlı çıkan da Türkler olmuştur" demek yerinde olacaktır. Böylece hem üniversal değerlere sahip çıkarak dünyayla entegrasyon gerçekleşebilir; hem de Türkiye için yurt dışında mühim bir lobi kazanılabilir. Bugünkü Ermenistan, eski Türk toprakları üzerinde kurulmuş bir devlettir. Erivan (Revan), vaktiyle ahâlisinin kâmilen Türk olduğu eski bir vatan parçası idi. Tarihte insanlar, ülkeler ve halklar değiştiği gibi, düşmanlıklar da dostluğa dönüşebilir. Milletlerarası münasebetler menfaat üzerine kuruludur. Ermenistan, Türkiye'nin hinterlantında bir ülkedir.
Yavuz Sultan Selim, Mısır'ı fethedince, Kahire'deki Abbasî halifesi ailesiyle Osmanlı hizmetine girdi ve Hakkâri Sancakbeyliği'ne tayin olundu. Soyundan gelenler arasında çok sayıda ilim ve devlet adamı yetişti. Şarkî Anadolu'da kurulan beyliği, 330 sene hüküm sürdü. 1258 İslâm tarihinin felâket senelerindendir. Moğol kumandanı Hülâgu ordusuyla Müslüman Türk şehirlerini yok ederek Bağdad'a geldi. Şehri yakıp yıktı. Halkını kılıçtan geçirdi. 37. ve son Abbasî Halifesi Musta'sım'ı esir edip, eman dilediği halde, atlıların ayakları altında ezdirip feci şekilde öldürdü. Böylece kaç asırlık Abbasî Halifeliği yıkıldı. Abbasî ailesinin büyük küçük, erkek kadın tüm fertlerini, bu arada sarayda beşiğinde kırk kadar şehzâdeyi de katlettirdi. Kütüphanelerdeki kitaplar suya atıldı. Cildlerinden askerler çarık yaptılar. Dicle Nehri günlerce önce kan, sonra mürekkep aktı. Ancak iki küçük şehzâde katliâmdan kurtulabildi. Bunlardan birisi tesâdüfen Şam'da idi. Diğeri sadık bir bendesiyle kaçıp, maceralı bir seyahat yaparak gizlice Kâhire'ye sığındı. Hülâgu, peşlerinden iki fırka asker gönderdi. Şam'a giden fırka, buradaki şehzâdeyi şehid etti. Mısır'a giden fırkayı Memlûk ordusu perişan etti. Moğolların ilk mağlubiyeti budur. KÂHİRE'DEN HAKKÂRİ'YEMısır'daki şehzâde, önceki halifelerden Müsterşid'in torunu Ahmed idi. Bir müddet gizlendi. Bu esnâda Mısır'da benzeri olmayan bir bolluk yaşanmaya başladı. Herkes bunun sebebini merak ediyordu. Bir gün bendesiyle gittiği bir mescidde bazıları şehzâdeyi tanıdı. Bunlar tüccar ve seyyah olarak bulundukları Bağdad şehrinde hem kendisini, hem de bendesini görmüşlerdi. Bende telaşlanarak inkâr etti. İnkârı kabul etmeyenlere de yalvararak susmalarını ricâ etti. Başka bir gün cuma namazında Memlûk Sultanı Baybars kendisini gördü. Şehzâdenin alnındaki parlaklık ve yüzündeki asâlet dikkatini çekti. Elini tutarak uzun müddet bırakmadı. Kim olduğunu ısrarla sorunca, şehzâde çaresiz söyledi. Diğer tanıyanlar da tasdik ettiler. Bende korktuysa da bir şey diyemedi. Sultan kendisini sarayına götürdü. Kaftan giydirip yüksek bir tahta oturttu. 1261 tarihinde bütün Mısır ahâlisi halife sıfatıyla kendisine biat etti. Bereketin bundan geldiği anlaşılıp İbnü'l-Bereket Ahmed el-Mustansır Billah adını taktılar. İsmi hutbelerde okundu. Namına para basıldı. Halife, hükûmeti sultanın elinde bıraktı. Kendisi sembolik bir mevkide kaldı. Sonuna kadar da böyle oldu. Memlûk sultanları tahta çıkınca, halife bu tayini tanırdı. Halk ve ekseri sultanlar kendilerine hürmet ederdi. Çerkes Memlûklerinin son iki hükümdarı Kansu Gavrî ve Tomanbay, Şiîliğe meyyal oldukları için, zamanın halifesi Musa el-Mütevekkil Alallah'a hürmetkâr değillerdi. İRİSAN BEYLERİ Yavuz Sultan Selim Mısır'ı fethedince, halife kendisiyle görüştü. "Halifelik Kureyş'tedir. Sonra Türklere intikal eder" hadîs-i şerifi gereğince Sultan Selim lehine makamından feragat etti. Ailesiyle beraber İstanbul'a geldi. Sultan Selim ve oğlu Sultan Kanuni ile seferlere iştirak etti. İki elinden yaralandı. Padişah kendisine Esed-i Gâzi unvanını verdi. Talebi üzerine Hakkâri Sancakbeyliği'ne tayin olundu. Soyundan gelenler de asırlarca bu vazifeyi deruhte ettiler. Kürtlerden teşkil ettikleri birliklerle Osmanlı seferlerine katıldılar. Hududu muhafaza ve İran taarruzlarına set teşkil ettiler. Kürdistan'ın ekserisi bunlara tâbi oldu. Adalet, cömertlik ve dindarlıklarıyla tanındılar. Bazı mıntıkalarda henüz Müslüman olmayan Kürtlerle Süryanîler arasında İslâmiyetin ve Ehl-i Sünnet'in yayılmasına çalıştılar. Memlekette çok hayır eserleri yaptırdılar. Bunlardan İbrahim Han, İzzeddin Şîr ve Zeynel Bey meşhurdur. Aileden şehzâdeler de civardaki şehir ve kasabaların emîrliğine tayin olunurdu. Buradan civara yayıldılar. İlk kondukları yer Hakkâri ile Başkale arasındaki İrîsân köyü olduğu için bu aileye İrîsân Beyleri de denir. BEYLİK SONA ERİYOR Son Hakkâri beylerinden Nurullah Bey tedbirsiz idi. Ailesine ve beylere yüz çevirmişti. 1843 senesinde bazı aşiretler Cizre (Botan) emiri Bedirhan Bey'in yardımıyla Hıristiyan Nasturî köylerine saldırıp katliâm ve yağma yaptılar. Hâdise büyüdü. İngilizler, Osmanlı hükûmetine nota verdi. Osmanlı ordusu mıntıkaya geldi. Bedirhan Bey yenilip esir alınarak İstanbul'a gönderildi. Nurullah Bey de bunun müttefiki idi. Korkup geri çekildi ve havâlinin büyük âlimlerinden Şeyh Taha Hakkârî'nin tavsiyesi üzerine teslim oldu. Girit'e sürüldü. Böylece 1849 yılında Kürdistan'ın muhtariyeti kaldırılarak Hakkâri Vilâyeti kuruldu. İmparatorluğun her tarafında da merkezî bir idare tesis edildi. İrîsân ailesinden serveti olanlar bir müddet daha mahallî beyler sıfatıyla hükmünü yürütebildi. Bir kısmı sıradan bir hayat yaşayıp halka karıştı. Şark'ta Abbasî ailesi bugün de devam etmektedir. Siirt evliyasından İsmail Fakirullah bu ailedendi. Hazret-i Hüseyin'in soyundan gelip, son asırda Sıbgatullah, Fehim ve Abdülhakîm Efendi gibi büyük âlimler yetiştiren Arvâsî ailesi de anne tarafından İrîsân Beyleri soyundandır. Eski Erzincan milletvekili Sadi Abbasoğlu ve bildiğim kadarıyla eski bakanlardan Abdülkadir Aksu da Abbasî beylerinin soyundan gelir. Abbasî ailesi tarihin kaydettiği en uzun ömürlü hânedanlardandır. 508 sene Bağdad'da ve 255 sene Kahire'de halîfelik ile Şarkî Anadolu'da 330 sene beylik yaparak bir rekor kırmıştır. Hazret-i Peygamber, amcası Abbas soyunun asırlarca halifelik yapacağını haber vermişti. Osmanlılar devrinde yaptırılan Hırka-ı Şerif Camii. Mukaddes Emanetlerin bekçileri Son Abbasî halifesi, bazı mukaddes emânetleri Yavuz Sultan Selim'e tevdi etmişti. Hazret-i Peygamber'in Veysel Karenî'ye hediye ettiği meşhur Hırka-ı Şerif de bu âileye ulaştı. Veysel Karenî'nin kardeşinin soyundan ve İrîsân beyliği sâkinlerinden Şükrullah Efendi, 1618 senesinde getirip Osmanlı Padişahı Sultan II. Osman'a hediye etti. Sultan Abdülmecid, bu Hırka-ı Şerif için Fatih semti civarında Hırka-ı Şerif Câmii'ni yaptırdı. Her sene Ramazan-ı şerif ayında câmekân içinde olarak bu Şükrullah Efendi'nin torunları tarafından halka ziyaret ettirilmektedir. Ayrıca Hazret-i Peygamber'e ait ayakkabının (na'leyn-i şerifin) sol teki de bu ailede iken, 1288 senesinde Sultan Abdülaziz'e tevdi edilmiştir. Diğeri Yavuz Sultan Selim zamanında Halîfe Mütevekkil tarafından teslim edilmişti. Hazret-i Peygamber'a ait bir sarık (tâc-ı nebevî) ile bayrak (sancak-ı şerif) hâlen ailede mahfuzdur. Hazret-i Ali'nin sancağı da ailenin elindedir.
SANA SELÂM EY OSMANLI SANCAĞI!...
Osmanlılardan kalma ne varsa değiştirildi. Onların kurduğu mekteplere, fakültelere, müesseselere, şehirlere bile başka isimler verildi. Üniversiteden mahkemelere, nüfus idaresinden hava kuvvetlerine, Millet Meclisinden Danıştay'a kadar, bugün doğru dürüst işleyen ne varsa, hepsi Osmanlılar zamanında kurulmuştu. Yeni kurulanlar ise zaten o zaman dünyada bulunmayan şeylerdi. Her nedense ay-yıldızlı bayrağına dokunulmadı. İyi de oldu. Cumhuriyetin ilk yıllarında, yerine mavi bayrak düşünülmüş de, Yunan bayrağına benzer endişesiyle olsa gerek, vazgeçilmiş. BOYU VE SÜSÜ KORKU VERİR! Belki hissî gelecek ama, dünya bayrakları içinde ay-yıldızlısı kadar derin mânâlısı yok gibidir. Asırlarca esir Müslümanların hayallerini süslemiş; meşhur Azerî bestekâr Üzeyr Hacıbeyli, Çırpınırdı Karadeniz'de bunu terennüm etmiştir. Polonya Tatarları'nın bugün İslâmiyetle tek bağı, neredeyse mezar taşlarındaki ay-yıldızlardır. Zamanla istiklâlini kazanan Müslüman memleketler, göklerinde hep ay-yıldızlı bayrak dalgalandırmayı tercih etmiştir. İşte Tunus, Cezayir, Pakistan, Şarkî Türkistan, Singapur, Malezya... Padişah adına hutbe okunması ve sikke kestirilmesi, ayrıca tabl (mehter), sancak ve tuğ, Osmanlılarda hükümranlık alâmetleri idi. Cuma ve bayram namazları, padişah izniyle muayyen câmilerde kılınır; hutbelerde hatîb, padişahın ismini duayla zikrederdi. Osman Gâzi, ilk defa kendi adına gümüş sikke kestirdi. Askerî mızıka olan mehterhâne-i hümâyun, muayyen zamanlarda nevbet vurur; padişah bu konseri ayakta dinlerdi. 1826'dan sonra mehter, mızıka-yı hümâyuna dönüştürüldü. Sultan II. Mahmud devrinden itibaren, monarşilerin hepsinde olduğu gibi, her padişah için bestelenen marşlar, millî marş olarak kabul edildi. At kuyruğunun bir mızrağa geçirilmesinden müteşekkil tuğ ise, eski Türklerden gelen bir hâkimiyet alâmetidir. Padişahın ardından 7 veya 9 tuğ götürülürdü. Vezirlerin de tuğları vardı. Bayrak, bir milletin varlığının timsali, tarihinin hatırasıdır. Kıymeti pamuktan, atlastan, ipekten olmasına bağlı değildir. Bayrak, devletin hâkimiyet ve şerefini temsil eder. Bu sebepten hürmet gösterilir. Cevdet Paşa der ki: Bayrak kullanılmasındaki sır ve hikmet şudur ki bir maslahata müteveccih olan bir topluluk, bir bayrağın altına toplanınca, aralarında birlik hâsıl ederler. Bayrak onların tek yürek ve tek dil olmalarına vâsıta ve alâmettir. Onun altında toplanmakla kendilerini bir vücut hükmünde tasavvur ederler ve akrabalarından ziyade yekdiğeriyle kaynaşırlar. Muharebe esnasında mademki bayrak kâimdir; harbe hazır ve muktedirler demektir. Zaferden ümitsiz olmazlar. Bayrağı alınıp yok edilenler ise korkuya düşerek dağılır. Bayrakların boyu ve süsü de düşmanları korkutup ürkütür. Zira mızıka sedâsı kulaktan ruha şevk ve yiğitlik verdiği gibi, bayrakların göze görünüşü dahi gayret ve düşmana korku verir. BAYRAK VE SANCAK Bayrak (batrak), yere batırılarak dikildiği için bu ismi almıştır. Sancak ise ucu mızrak gibi düşmana saplandığı için sançmak (yaralamak) kelimesinden gelir. İkisi de birbirinin yerine kullanılır. Her birliğin, devlet adamının sancağı olabilir. Ama umumiyetle bayrak bir tanedir. Arapçası râye, alem ve livâdır. Livâ, bir mızrağa dürülüdür ve ordu kumandanının yerini belli eder. Her birliğe verilen râye ise mızrağın ucuna bağlanıp rüzgârda dalgalanması için salınır. Hazreti Peygamber, hicretin 1. yılında Şam'dan dönen Kureyş kafilelerinin üstüne gönderdiği Hazreti Hamza kumandasındaki 30 kişilik kuvvete, kendi elleriyle bir mızrağın ucuna beyaz bir bez bağlayarak, Ebu Mürsed'in eline vermişti. Bu Livâu'l-Beyzâ, Müslümanların ilk bayrağıdır. Hazret-i Peygamber gazâlarda iki türlü bayrak kullanırdı. Râyesi siyah idi. el-Ukab adlı livâsı daha küçük olup beyaz idi. Bu sancaklardan Yavuz Sultan Selim zamanında Osmanlılara geçen birisi (Sancak-ı Şerif) hürmet ve ihtimamla saklanmıştır. Abbâsî bayrağı siyah idi. Göktürkler kurtbaşlı gök, Kırgızlar kırmızı ve yeşil, Hunlar ejder resimli sarı, Avrupa Hunları kuş resimli beyaz ve Akhunlar üç yıldızlı beyaz bayrak kullanırdı. İlk Müslüman Türk devletlerinden Gazneliler, yeşil zemin üstüne beyaz hilâl ve hümâ kuşu resimli bayrak kullandı. Ayrıca siyah hususî bir devlet bayrakları da vardı. Karahanlı bayrağı, üzerinde 9 tuğ resmi bulunan turuncu renkli idi. Harezmşahlar siyah, Babürşahlar kırmızı-sarı bayrak kullandı. Timur Han'ın bayrağında mavi zemin üstüne üçgen şeklinde dizilmiş üç dolunay resmi vardı. Altınordu bayrağında beyaz zemin üzerinde ağzı yukarı kırmızı hilâl bulunurdu. Selçuklu bayrağında mavi zemin üstüne beyaz çift kartal ile siyah çizgili gerilmiş halde yay ve ok resimleri vardı. Sonra siyah bayrak kullandılar. AY VE YILDIZ EFSANESİ Osmanlılarda padişahın bulunduğu yerde, hânedanı temsilen kırmızı (al) ve devleti temsilen de beyaz (ak) sancak açılırdı. Selçuklu sultanının Osman Gâzi'ye gönderdiği bayrak beyaz idi. Son asırda Sultan III. Selim'den itibaren (1793) her ikisi birleşerek kırmızı zemin üzerine beyaz hilâl ve yıldız, resmî bayrak oldu. Sekiz köşeli yıldız, Sultan Mecid zamanında (1842) beş köşeliye dönüştü. Bir muharebede akan kanların üzerine gökteki ay ve yıldızın aksetmesinden doğduğu, efsânedir. Bayrakta hilâlin mâzisi çok eskiye uzanır. Hazret-i Peygamber, Sa'd bin Mâlik'e siyah zemin üzerine beyaz hilâl bulunan bir râye (bayrak) vermişti. Bayraklarda hilâle, Gazneliler, Altınordu, Fâtımîler, Eyyûbîler, Memlûkler ve Anadolu Beylikleri'nde de rastlanır. Bayrakların tepelerinde de alem olarak madenî hilâl yer alırdı. Bazı Göktürk sikkelerinde de ay-yıldız işaretine rastlanmıştır. Türk-İslâm kültüründe gerek aynı harflerle yazıldığı; gerekse yazılışı şekil olarak benzediği için hilâlin Allah; beş köşeli yıldızın da Arapça'da beş köşeli olarak yazılan Muhammed kelimesini sembolize ettiğine inanılmıştır. Üç hilâlli yeşil bayrak, donanma bayrağı idi ve üç kıtadaki Osmanlı hâkimiyetini temsil ederdi. Ortasında kelime-i tevhid işlenmiş sırma saçaklı kırmızı alay sancakları, II. Meşrutiyet'e kadar kullanılmıştır.
DÜNDEN BUGÜNE Prof. Dr. Ekrem Buğra EKİNCİ ekrem.ekinci@tg.com.tr OSMANLI CEMİYETİNDE ENTERESAN BİR TOPLULUK: SABETAYCILIK VE DÖNMELER Osmanlılar Müslüman olan herkese muhtedi (hidayete eren) dediği halde, bir gruptan bu isim esirgenmiş; bunlar avdetî (dönme) diye anılmıştır. Dönmeler, sayıca az olmakla beraber, pozisyonları itibariyle Osmanlı sosyal ve politik hayatında çok mühim bir yer işgal etmiş; uzun yıllar iktidarı ellerinde tutmaya muvaffak olmuştur. Öteden beri Osmanlı ülkesinde hatırı sayılır bir Yahudi cemaati yaşamaktaydı. Osmanlı hükûmeti bunları bir millet olarak tanırdı. Haylisi 1492'de İspanyol zulmünden kaçan Yahudilerdi. Ladino denilen İbranice-İspanyolca karışımı bir lisan konuşurdu. Selânik, İzmir ve İstanbul bunların en çok yaşadıkları şehirler idi. İSLAMİYET GÖRÜNEŞE İTİBAR EDER 1648 senesinde İzmir'de yaşayan Sabetay Sevi adında bir haham, mesihliğini iddia etti. Gerçi Yahudiler, kıyamete yakın insanlığı kurtarmak; zamanın hükümdarını tahttan indirip Yahudileri Kudüs'e toplayarak "Tanrı'nın Krallığı"nı kurmak üzere bir mesih beklerdi. Ancak Sabetay Sevi'ye inanan az oldu. Sevi çeşitli şehirlerde gezdi. Nihayet kıyametin başlangıcı saydığı 1666 yılında mesihliğini herkese ilan etti. Yahudi dualarında değişiklikler yaptı. İbadetlerde padişahın ismini kaldırıp kendi ismini koydu. Bazıları onu Yahudilerin beklenen kurtarıcı kralı olduğuna inanmaya başladı. Dünyayı 38 krallığa ayırıp her birine sadık adamlarını tayin etti. Bunun üzerine İstanbul'daki hahambaşı kendisini hükümete şikayet etti. Sevi, Çanakkale'ye sürgün olundu. Faaliyetlerine devam edince Edirne'de padişah Sultan IV. Mehmed'in huzuruna çıkarıldı. Öldürüleceğinden korkarak Müslüman olmuş göründü ve Mehmed ismini aldı. Orada bulunan şeyhülislâm Vânî Mehmed Efendi "Adım gibi eminim ki bu adam Müslüman olmadı. Ama ne çare dinimiz görünüşe itibar eder" demekten kendisini alamadı. Müritleri de topluca Müslüman olduklarını ifşâ ettiler. İslâm dini, görünüşe itibar eder. Hazret-i Peygamber de münafık olduğunu bildiği kimselere bile bu sebeple ilişmemiştir. Kaldı ki içlerinden samimî Müslümanlar da olabilir. Ancak Sevi, faaliyetten geri durmadı. Sabetayistlik denilen tarikatin 18 prensibini neşretti: "Allah birdir. Sabetay Sevi mesihtir. Yalan yere yemin edilmeyecektir. Allah'ın ve mesihin adı anıldığında hürmet edilecektir. Mesih'in sırrını anlamak için toplantılar yapılacak. Adam öldürülmeyecek. Zina edilmeyecek. Yahudi takviminin 9. ayı Kislev'in 16. günü bayram yapılacak. Yalan şâhidlik edilmeyecek. Birbirlerine mürüvvet ve merhametli davranılacak. Her gün gizlice mezamir okunacak. Müslümanların âdetlerine ve zahiren ibâdetlerine uyulacak. Oruç tutulacak. Kurban kesilecek. Müslümanlarla evlenilmeyecek. Müslüman bayramlarına hürmet gösterilecektir..." Taraftarlarıyla gizlice âyin yaparken yakalanan Sevi, Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa tarafından sorgulanıp adamlarıyla beraber Arnavutluk'a sürüldü. 1675'te burada öldü. Mesele sürgünle çözüldüğü için hükûmet öldürme yoluna gitmemiştir. Çünkü Osmanlılar, düzeni tehdit etmedikçe kimsenin inancına karışmazdı. Sabetay Sevi'yi tasvir eden gravür... Üç gruba ayrılan Sabetay Sevi taraftarlarının mezarlıkları bile farklı... KİLİT NOKTALAR... Sabetayistler, kendilerine ma'amînim (mü'minler), haberim (ortaklar), ba'ale milhamah (mücâhidler) gibi isimler verir. Tevrat'ın bâtınî tefsirini yapıp, Yahudilikteki birçok emir ve yasağı farklı yorumlayarak, İslâm dünyasındaki Bâtınîlere benzer bir yol tutmuşlardır. Sevi'nin Zohar (Işık) adlı Tevrat yorumunu okurlar. Sevi'nin ölümünden yüz sene sonra üç gruba ayrıldı. Yakub Qerido'yu sonraki mesih sayan Yakubîler, Osman Baruhya Ruso'nun, Sabetay Sevi'nin ruhunu taşıdığına inanan Karakaşlar; Sevi geleneğini sürdüren Kapanîler. Bunlar mesafeli yaşar. Birbirlerinden ve yabancılardan kız almaz. Mezarlıkları bile ayrıdır. Üsküdar Bülbülderesi ve Karacaahmed (8. ada) Karakaş ve Kapancıların; Feriköy ise Yakubîlerindir. İttihatçıların maliye nazırı olup cumhuriyet devrinde asılan meşhur Cavid Bey Karakaşların reisi idi. Yahudi cemaatinin de sapkın kabul edip dışladığı Sabetayistler, uzun yıllar Müslüman görünüp; evlerinde kendi inanç ve ibadetlerini yaşadılar. İçlerinden Bektaşî, Mevlevî, Melâmî şeyhleri, hatta şeyhülislâm (Hayatîzâde Emin Efendi-1748) çıktı. Selanik'in ekseriyeti Yahudi, bunların bir kısmı da Sabetayist idi. İzmir ve İstanbul'da da sayıları çoktu. Arnavutluk'a gidenler, zamanla Selânik'e yerleşti. Avrupa ile teması olan, birkaç ecnebi lisan bilen, entelektüel bir cemaat idi. Bu sıfatları ile Osmanlının modernleşmesinde mühim rol oynayıp kilit noktalara geldiler. Başka kilit noktalara da ister istemez bizzat tanıdıkları kendilerinden kimseleri getirdiler. Böylece 20. asır başlarında Osmanlı ülkesinde fiilî Sabetayist iktidarı kurulmuş oldu. Sultan Hamid'i tahttan indirenlerin çoğu bu gruptandı. Gazeteciler, filmciler, edebiyatçılar, politikacılar arasında çok Sabetayist vardı. Hüseyin Cahit Yalçın, Hasan Tahsin, Halide Edip Adıvar, Ahmed Emin Yalman, Namık Zeki Aral (Rahşan Ecevit'in babası), Halil Lütfi, Ahmed Salih Korur, Sıddık Sami Onar, Emre Gönensay, Abdi İpekçi, İsmail Cem, Dinç Bilgin, Halil Bezmen, Sabiha Sertel gibi. Sabetayist çocuklarının hem entelelektüel yetişmesi, hem de benliklerini unutmaması için Feyziyye Mektepleri, Şişli Terakki Lisesi gibi müesseseler kurdular. Burada çok sayıda Sabetayist genç yanında bazı Müslüman çocukları da tahsil gördü. Selanik Feyzi Sibyan mektebi müdürü ve din dersi muallimi Şemsi Efendi (Simon Sevi), muvaffak bir maarifçi idi. İzmir eski belediye başkanı Osman Kibar, "Dönme misiniz?" diye soranlara, "Evet, ama ben 360 derece döndüm" derdi. STATÜKO VE DÖNMELER Sabetayistler giderek aralarındaki katı ayrılıkları kaldırdılar. İçlerinden samimî Müslüman olanlar yanında, ateistliğe kayanlar da oldu; klasik Sabetayist geleneğini sürdürenler de.. 1924 mübadelesi ile Yunanistan'dan Türkiye'ye göçüp yeni devirde de mühim bir mevki elde ettiler. Mebus, bakan, vali, müsteşar, profesörler çıktı. Yaşantıları laiklik anlayışına örnek teşkil etti. Sinema ve matbuat dünyasına hâkim oldular. Türkiye'nin ilk sinema şirketlerinden İpek Film, İpekçi ailesine aitti. Yahudilerle devamlı bir çekişme içinde yaşadılar. 1920'li yıllarda Karakaş Rüştü adında birinin cemaat hakkındaki ifşaatı hükümetçe men edildi. 1942'de çıkarılan Varlık Vergisi, D Grubu denilen Sabetayistlerden Müslümanların iki misli olarak tahsil edildi. Zamanla statükoya sıkıca sarılıp, liberal ve demokrat hareketlere tavır alanların çoğunun Sabetayistlerden çıkması bazılarını şaşırttı. Sabetayistlerin, Türkiye'deki iktidarlarından, liberalizm, demokrasi ve insan hakları pahasına da olsa vazgeçmeyecekleri düşüncesine itti. Son zamanlarda Sabetayistler hakkında gayri ciddî bir neşriyat vardır. Türkiye'deki sayısının birkaç bin olduğu zannedilen Sabetayistlerin, azınlık psikolojisi altında bir nevi gizli faaliyet yürüttüğü doğru olsa bile, artık çoğunun bu işlerle alâkası kalmamıştır.
BABASININ GÖLGESİNDE KALAN PADİŞAH Sultan II. Selim
Büyük insanların çocukları çoğu zaman ne kadar meziyetleri olursa olsun, babalarının göl-gesinde kalmaya mahkûmdur. Sultan II. Selim de kıymetli bir hükümdar olmasına rağmen, Kanunî Sultan Süleyman gibi muhteşem bir hükümdar olan babasının gölgesinde kalmıştır Sultan II. Selim'in Mimar Sinan tarafından yapılan türbesi Ayasofya'da bulunuyor... Bu türbe yakın zamanda ziyarete açıldı... Geçenlerde Antakya'da idim. Şehrin ortasını süsleyen bir mabed var: Ulu Câmi. Memlûk mimarîsi tarzında, sâde ve ruhâniyetli bir eser. Sultan II. Selim eseri. Edirne'deki Selimiye gibi bir şaheserle zaten ismini ebedîleştirmiş bu hükümdarın nâmı, burada da yaşıyor. Sultan II. Selim, Kanunî Sultan Süleyman'ın sevgili zevcesi Hürrem Sultan'dan dünyaya gelen ortanca oğludur. İstanbul'da doğan ve ölen ilk padişahtır. Muhtemelen annesinden aldığı sarışınlığı sebebiyle Sarı Selim diye tanınır. Uzunca boylu, elâ gözlü ve yakışıklı idi. Şehzâdeliğinde ihtirasa kapılmadı. Sessizce ve akıllıca tahtın kendisine gelmesini bekledi. Birâderleri eceliyle; ikisi de hırsları sebebiyle hayatını kaybetti. Şehzâde Selim, sabrın nimetine kavuştu. Böylece tahta en lâyık olduğunu gösterdi. Gerçi babası da kendisine meyilliydi. Çünkü Şehzâde Selim, itaatli bir evlâd idi. Babasıyla seferlere katıldı. Manisa, Kütahya ve Karaman sancakbeyliğinde mahâretini ispatladı. Nitekim babası İran seferine giderken, kendisini yerine taht muhafızı olarak bıraktı. SÖMÜRGECİLİĞİ ÖNLEDİ Padişah olduktan sonra hükûmet işlerini tedbirli veziri ve dâmâdı Sokullu Mehmed Paşa'nın ellerine bıraktı. Bugünkü demokratik Avrupa monarşilerindeki hükümdarlara benzerdi. Ancak etrafındakilerin ihtiraslarına karşı uyanıktı. Lala Mustafa Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşa, Kılıç Ali Paşa, Piyâle Paşa gibi liyâkatli devlet adamlarını destekledi. Zamanı Osmanlı Devleti'nin en parlak devirlerindendir. Tunus İspanyollardan fethedildi. Portekizlilere karşı Endonezya (Açe) Müslümanlarına yardım için asker, top ve donanma gönderdi. Harzem sultanının talebi üzerine Astırhan Seferi'ne çıkıldı. Hazar Denizi'ne dökülen Volga Nehri ile Azak Denizi'ne dökülen Don Nehri'nin birbirlerine çok yaklaştıkları bir noktada kanal açılarak Karadeniz ile Hazar'ın birbirine bağlanması; böylece Rus yayılmacılığına karşı Türkistan'ın himâyesi planlandı. Ancak kış ve sair sebeplerle gerçekleşmedi. Ancak iki sene sonra padişahın yardım gönderdiği Kırım Hanı Devlet Giray, Moskova'yı işgal edip Rusları sulha mecbur etti. Böylece Asya'nın sömürgecilerin eline düşmesini önledi. Sultan Selim, sulhsever bir hükümdardı. İran, Avusturya ve Venediklilerle sulh yapıp memleketi imara koyuldu. Zamanındaki seferlerin hemen hepsi deniz seferleri idi ve padişahın donanmayla sefere çıktığı vâki değildi. PADİŞAHIN RÜYASI ÇIKTI Hükûmet işlerine müdahalesi nâdirdir. Birisi Kıbrıs'ın fethindedir. Kıbrıs tâ Halife Hazreti Muaviye zamanında Müslümanların eline geçmiş; hatta Hazreti Peygamber'in süt teyzesi Hala Sultan burada şehid düşmüştü. Ancak sonra kaybedilmişti. Ada, Osmanlı toprakları içine bir bıçak gibi saplanıyor; adanın sahipleri Venedikliler, Akdeniz'de Osmanlı emniyetini sarsıyordu. Ada fethi çok zor olduğu için, Divan-ı Hümayun buraya bir sefer yapılmasına karşı idi. Üstelik geçen sene Haçlılar İnebahtı'da Osmanlı donanmasını imhâ etmişti. Rivâyete göre o günlerde padişah bir rüyâ gördü. Hazreti Peygamber, Kıbrıs'ı fethedeceğini haber verdi; şükran nişânesi olarak da burada bir câmi yaptırmasını emretti. Birkaç defa tekrarlanan bu hâdise üzerine padişah adaya sefer yapılmasında ısrarcı oldu. Hummalı bir faaliyet neticesinde yeni bir donanma yapıldı. Ada, korkulanın aksine kolayca fethedildi. Padişah şükran nişânesi olarak Lefkoşa'da Selimiye Câmii'ni yaptırdı. Gelin görün ki adanın fethini, padişahın buranın şaraplarının medhini duymuş olduğuna bağlayanlar vardır. Padişah içkiye düşkün olsa, sanki buradan parasıyla istediği şarabı getiremezmiş gibi!.. Gayrimüslimler, kendi dinleri izin verdiği için şarap içebilir; alıp satabilir. Osmanlı Devleti'nde bunlara ait meyhâneler vardı. Hükûmet bundan vergi alırdı. Buraya Müslümanlar giremezdi. Bu bakımdan zaman zaman kontroller sıkılaştırılır; amme nizâmı endişesiyle gayrimüslimlerin ancak muayyen yerlerde meyhâne açabilecekleri esası getirilirdi. Kanunî Sultan Süleyman zamanında Müslümanların ekseriyette bulundukları mahallelerde meyhâne açılması yasaklanmış; Sultan II. Selim zamanında vergi kaybını telafi için buna tekrar izin verilmişti. İşin aslından habersizler, bunu Sultan II. Selim'in şaraba düşkünlüğüne bağlamışlar; hatta kendisine Sarhoş Selim adını takmışlardır. Ancak bunun hiç mesnedi yoktur. Bir beyiti var ki... Sultan II. Selim, Halvetî tarikatına mensup dindar bir padişah idi. Şeyh Süleyman Âmedî'den feyz almıştı. Şehzâdeliğinde çok iyi bir tahsil görmüştü. Âlimlere değer verirdi. Ebussuud Efendi'yi vefatına kadar şeyhülislâmlıkta tuttu. Avcılık ve yay çekmede fevkalâde mahâretli idi. Zamanında ondan daha kuvvetli yay çeken yoktu. Nâzik ve mütevâzı idi. Divan sahibi kudretli bir şâirdi. "Selimî" mahlâsıyla şiir yazardı. Yahya Kemal kendisini "Bir beyti, bir de câmi-i mâ'mûru var" diye övmüştür. Bu beyit şöyledir: Biz bülbül-i muhrik-dem-i şekvâyı firâkız, Âteş kesilir geçse sabâ gülşenimizden. Memleketin her tarafında câmi, medrese, imâret gibi hayır eserleri vardır. Selimiye'den başka, istinad duvarları ile tahkim ettirerek Ayasofya Câmii'nin bugüne kadar gelmesini sağladı. Yanına medrese ile iki de zarif minâre yaptırdı. Ayrıca Mekke-i Mükerreme su yollarını tamir ve Kâbe-i Muazzama'yı mermer kubbelerle tezyin ettirdi. Lefkoşa'da Selimiye Câmii ile Aziz Efendi Tekkesi, Navarin Liman Kulesi ve Antakya Ulu Câmii hayrâtı arasındadır. Konya'nın Karapınar ilçesini kurdu. Burada câmi ve külliye yaptırdı. Yangın felâketi geçiren Topkapı Sarayı'nı tamir ettirdi. Bu esnâda yeniden yapılan daireleri ve hamamı gezerken ayağı kayıp mermerler üzerine düşerek beyin kanamasından vefat etti. Ne yazık ki, yıllarca hamamda zevk safâ esnasında ve sarhoş vaziyette kız kovalarken düştüğü yazılıp çizilmiştir. 8 senelik saltanattan sonra 1574'te vefatında dedesi Yavuz Sultan Selim gibi 50 yaşında idi. Ayasofya'daki Mimar Sinan eseri türbesi yakın zamanda ziyarete açılmıştır. Sevgili zevcesi Nurbânû Sultan da Osmanlı tarihinin en hayırsever hanımlarındandır. Mimar Sinan'a Üsküdar'daki Âtik Vâlide Câmii ve külliyesi ile Toptaşı Bîmârhânesi'ni (akıl hastanesini) yaptırmıştır ki bugün Bakırköy'de hizmet vermektedir. Başkaca hayratı da vardır. Şehre sular getirtmiştir.
Osmanlılarda devlet, dini korumakla mükellefti. Halkın dinî ihtiyaçları ise yine kendileri tarafından karşılanır; devlet kimseye bu hususta müdahale etmezdi... Demokratik açılım, uzun zamandır böyle şeylere pek alışık olmayan cemiyetimizi hayli şaşırtıyor. İnsan haklarına riayet, herkesin din ve vicdan hürriyetine sahip olması, kimsenin ırkından dolayı ayıplanmaması, hatta mahallî dil ve örflerini yaşatabilmesi, Osmanlı Devleti'nin esas hususiyetlerindendi. Üstelik laik de değildi. KARIŞMA, KOORDİNE ET! Önceki hukukumuz, hükümdara dini, vatanı ve milleti koruma vazifesini yüklemiştir. Osmanlı hükümdarları bu sebeple İslâm dininin öğrenilip tatbiki için elverişli zemin hazırlamışlardır. Osmanlı Devleti'nde devletin dinî vazifelerini yerine getirmekle şeyhülislâmlık meşgul olurdu. Müftü, kadı, müderris ve beratlı imam-hatiplerin tayini buradan yapılırdı. Câmi, medrese gibi dinî müesseseleri devlet değil, şahıslar yapar; bunların maksatlarını gerçekleştirebilmesi için de gelir getiren vakıflar kurardı. İmam, hatip, müezzin, kayyım, müderris gibi vazifelilerin maaşı da vakıf bütçesinden karşılanırdı. Gayrimüslimlerin dinî hayatına ise devlet aslâ müdahale etmez; ancak gerektiğinde bunları desteklerdi. Osmanlı tarihinde, fakir düşen kiliselere devletin malî yardım yaptığına dair çok sayıda misal vardır. Ankara Hükûmeti zamanında şeyhülislâmlığın işlerini Şer'iyye ve Evkaf Vekâleti yürütür; kadı, müftü ve din adamı tayinlerini yapar; vakıfları idare ederdi. 1 Teşrinsâni (Kasım) 1922 tarihinde saltanatın kaldırılması üzerine Şeyhülislâmlık tarihe karıştı. Anayasada "Devletin dini, din-i İslâmdır" hükmü bulunduğu için Şer'iyye ve Evkaf Vekâleti bu hususta tek salâhiyetli makam oldu. Rıfat BörekçiDİYANET İŞLERİ KURULUYOR 3 Mart 1924 yılında halîfelikle beraber Şer'iyye Vekâleti de lağvedildi. Kadı mahkemeleri kapatıldı. Medreseler Maarif Vekâleti'ne (Milli Eğitim Bakanlığı) bağlanarak temelli tatil edildi. Türk tarihinin en mühim hâdiselerinden birisi olan bu inkılâp, bugün bile anayasaya aykırılığı iddia edilemeyecek inkılâp kanunlarından olarak anayasada yer almaktadır. Şer'iyye Vekâleti'nin kaldırılması üzerine, Müslüman vatandaşların dinî işlerinin devlet kontrolünde yürütülmesi için Başvekâlete (Başbakanlığa) bağlı Diyânet İşleri Reisliği (Başkanlığı) kuruldu. Başına da eski Ankara Müftüsü Rıfat (Börekçi) Efendi getirildi. Ayrıca Vakıflar Genel Müdürlüğü kuruldu. Anayasada devletin dininin İslâm dini olduğuna dair hüküm 1928'de kaldırıldı; CHP programındaki laiklik prensibi ise 1937'de anayasaya girdi. KAPATMA SEBEBİ Laik bir sistemde Diyânet İşleri Başkanlığı gibi bir müessesenin bulunması çok yadırganmış; hem dindar, hem de demokratik çevreler bunu kabullenmekte zorlanmıştır. Ancak bu tatbikatın kolayca tahmin edilebilecek sebepleri vardır. Öncelikle muhtemelen, devletin dinî hayata hizmet etme geleneğine alışkın bir cemiyette geçiş devresi öngörülmüştü. Ama daha çok, öteden beri devletin dinî esaslara göre yönetildiği bir inanç sistemine sahip Sünnî Müslümanları kontrol altında tutarak, bir tehdit unsuru olmasını engellemek isteniyordu. Gayrimüslimler, bu hususta daha serbestti. Din adamlarının tayini, maaş ve zâtî işleri, hutbe ve vaazlar, din adamı yetiştirilmesi tamamıyla devlet tarafından yapılıyor; fetvâ işleri sadece ibâdetlerle sınırlandırılarak münhasıran Diyânet İşleri Başkanlığı'na veriliyordu. Artık hangi ilmî sıfat ve ehliyete sahip olursa olsun, kimse namaz kıldırmak, nikâh kıymak, dinî konularda konuşmak, vaaz, hutbe, ders ve fetvâ vermek hakkını hâiz değildi. Hatta Diyânet İşleri Başkanlığı'nın yapısı hakkında programına madde koymak, siyasî partiler kanununa göre bir kapatma sebebi sayıldı. İstanbul'un en eski alışveriş ve ziyaret mekânlarından Mısır Çarşısı, Yeni Cami'nin vakıflarından biri. Hâdisenin görünmeyen yüzü Bugün, devletin, Sünnî Müslümanların dinî işlerine kendi ideolojisine göre tanzim etmesinden ziyade, bütçeden diyânet hizmetlerine aktarılan meblağ göze batmaktadır. Bazı Gayrimüslim, Ateist veya Alevî vatandaşlar, ödedikleri vergilerden Sünnî Müslümanların din işlerine para aktarılmasını istememekte; yahut kendilerine de böyle bir ödeme yapılmasını talep etmektedir. Bu sebeple birkaç senedir bilhassa Alevî cemiyetlerine örtülü ödenekten sus payı ödenmektedir. Gerçekte laik bir devlet, bütün dinlere eşit mesafede olan, hiçbir dine müdahale etmeyen, insanların dinî hayatını düzenleme hevesinde olmayan, vatandaşlar arasında din hususunda ayırımcılık yapmayan devlettir. Ancak hâdisenin görünmeyen bir yüzü daha vardır. Osmanlı Devleti'ndeki câmilerde hizmet veren imam, müezzin, kayyım, müderris gibi hademe-i hayratın maaşlarının ve ayrıca bunların ısıtma, aydınlatma, temizleme ve tamirat masraflarının karşılanması için ev, dükkân, çiftlik gibi gelir getiren mülkler vakfedilmişti. Cumhuriyetten sonra bu işlerden bazıları için diyânet bütçesi tahsis edildi. Bu vakıflardan satış veya gasp gibi sebeplerle gayri meşru biçimde istifadeden düşenler bir yana, kalanlardan elde edilen gelirler umumî bütçeye girmektedir. Meselâ Mısır Çarşısı, Yeni Câmi vakıflarından birisidir. Bugün geliri devlete aittir. Bu gelirler, rasyonel toplanacak olursa, diyânet işleri bütçesini fazlasıyla karşılayacak meblağdadır. Bunu hemen herkes gözden uzak tutmaktadır. Câmi, Kur'an-ı kerim kursu, imam-hatib mektebi gibi dinî hizmet müesseseleri ise halk tarafından gönüllü olarak yaptırılmakta; buradaki vazifelilerin tayini ise, halkın değil, devletin arzusuyla olmaktadır. Şu halde, Müslümanların dinî işleri için bütçeden ayrılan para, halktan toplanan vergilerden değil, bir bakıma vaktiyle Müslümanların kurdukları vakıfların gelirlerinden karşılanmaktadır. Üstelik devlet din hizmetlilerine en düşük maaşı vermekte; rağbetten düşen din hizmetlerinin, kalitesi de düşmektedir. Sonra da din adamları alaya alınmaktadır. O halde umumî bütçe yerine yalnızca bu vakıfların gelirleri diyânet hizmetlerine aktarılsa, kimsenin söyleyecek şeyi kalmayacaktır. Devlet, maarif, sağlık, bayındırlık gibi cemiyetin belli kısmının ancak faydalanabildiği hizmetlere para aktarmaktadır. Meselâ devlet okullarından hiç faydalanmayan bir kimsenin vergilerinden, bu okullara para aktarılmaktadır. Halkın dinî ihtiyaçlarının karşılanması için bütçeden para ayrılmasına karşı çıkmak, tek taraflı bir bakış açısını yansıtıyor. Bu, laikliğe aykırı ise; dinî maksatlarla kurulan vakıfların başka cihetlere yönlendirilmesi de laikliğe aykırı olsa gerek.
Dersim, bir dağ içinde...
DÜNDEN BUGÜNE ekrem.ekinci@tg.com.tr Günlerdir konuşula konuşula Tunceli'nin eski ismi Dersim de herkesin malumu oldu. Kim derdi ki bu küllenmiş hâdise yeniden dillere düşecek... Dersim aşiret liderleri Elazığ mahkemesinde (1937). Dersim, der (kapı, memleket) ve sim (gümüş) kelimelerinden müteşekkil Farsça bir kelime. Gümüş memleketi demek. Gümüş madeni bulunmadığına göre, mecaz olsa gerek. Antik çağda buraya İran hükümdarı Dara'nın ülkesi manasına Dranis deniyor ve Ermeniler yaşıyordu. Sim adlı bir Ermeni asilzâdenin adından aldığı da rivâyet olunur. Zamanla Kürdistan'dan gelme Kürt aşiretleri yerleşti. Adı da buradaki eski kaleden dolayı Derzini oldu. Sonra Dersim'e dönüştü. Çemişgezek, Pertek, Ovacık ve Hozat Batı, Pülümür, Nazımiye ve Mazgirt de Doğu Dersim diye bilinir. Fevkalâde dağlık ve nüfusu azdır... Merkezi Hozat iken, sonra Kalan köyü oldu. MELİKŞAHÎ'DEN MELKİŞÎ'YE... Dersimliler ekseriya batıda Kırmanc, doğuda Zaza'dır. Bu ikisine Anadolu'da Kürt denir. Zazalar, eski İran kavimlerinden Partların; Kırmanclar ise Medlerin soyundandır. 2500 sene evvel İran'da iktidarı ele geçiren ve yine İran kavimlerinden olan Perslerden kaçarak Kürdistan denilen Türkiye, İran ve Irak hududundaki dağlık mıntıkaya yerleşmişlerdi. Farklı lehçe konuşup kendilerini ayrı millet kabul ederler. Kürtlerin içinde hayli Türk ve Arap aşireti erimiştir. Kürtlerin bu kısmı Sünnî ve Şâfiî'dir. Kürdistan, Şah İsmail'e karşı Yavuz Sultan Selim'in idaresini tercih ederek kendi arzusuyla Osmanlı topraklarına katıldı. Dersim de bu esnâda fethedildi. Osmanlı âdetine göre mahallî Kürt beylerince bir nevi otonomi ile idare olundu. Beyler, Mengüceklerden inen bir ailedendi. Çevre tesiriyle Kürt ve Şiîleşmiş; Melikşahî adı da Melkişi'ye dönüşmüştü. Dersim Kürtleri Alevî'dir. Dersimde Sünnî ve Türk çok azdır. Sultan II. Mahmud merkezî idareyi güçlendirmek vesilesiyle Kürt beylerinin otonomisini kaldırdı. Dersim Sancağı kurularak önce Erzurum'a, sonra Elaziz'e bağlandı. Ancak asker ve vergi nâmına fazla istifade edilemedi. 93 mağlubiyeti ardından imzalanan Berlin Anlaşması'nda Kürd ve Ermenilere muhtariyet verilmesi deklare edildiği için, Sultan Hamid, mıntıkanın hassasiyetini gözetir; muhtariyet iddialarını da savsaklardı. Mutemed adamlar edinip şeyh çocuklarını İstanbul Aşiret Mektebi'nde okuttu. Hamidiye Alayları'nda istihdam etti. Bülent Ecevit'in dedesi Dersimli Mustafa Efendi, bu vesileyle yetişip Daday'a yerleşen ve Sünnîleşen bir ilim adamıdır. Türk olmayan unsurları tasfiye ederek ulus devlet kurmayı hedefleyen İttihatçılar, Kürt ve Arap milliyetçiliğinin doğuşuna da hizmet ettiler. Kürtçülük hareketinin reislerinden Nuri Dersimi, 1913'te İstanbul'da askerî baytar mektebinde okurken mektep duvarlarına İttihatçı muallimlerin "Ne mutlu Türk'üm diyene!" yazdırarak kendilerini tahrik ettiğini anlatıyor. ÇIBAN BAŞI!1926'da Dersim vilâyeti kaldırılıp, batısı Elazığ'a, doğusu Erzincan'a bağlandı. Cumhuriyet devrinde çıkan Koçgiri, Şeyh Said ve Ağrı ayaklanmaları sert biçimde bastırılmıştı. Bunlar, dikkatleri Dersim üzerine çevirtti. Başbakan İsmet İnönü tarafından hazırlanan resmî raporda, burası abluka altına alınıp, ahalisi tazyik edilecek bir çıban başı olarak vasıflandırıldı. 1934'te çıkarılan iskân kanunuyla Türk ırkından olmayanların nüfus kesafetinin dağıtılması planlandı. 1935'te Tunceli Kanunu çıkarıldı. Yasak bölge ilan edilen Dersim'in adı Tunceli olarak değiştirildi. Giriş çıkışlar, köylülerin alış verişleri tahdit edildi. Gençler askere çağrıldı. Bir yandan da köprü, yol, okul, kışla yapılarak buraların çağdaşlaştırılması, ağalık ve şeyhliğin kaldırılarak mallarına el konulması, problemli kimselerin başka yerlere göçürülmesi, küçük kızların ailelerinden alınarak Türk mıntıkalarında yatılı okullarda eğitilmesi ön görülüyordu. Böylece "Kürtler medenîleşip, aslî Türk benliklerine" kavuşacaktı. O zamana kadar tam bir serbestliğe alışkın ahali bundan tedirgin oldu. Dersim'in bir kısmı boyun eğdi. Buradaki 52 aşiret birbiriyle iyi münasebet içinde değildi. Ustaca bir siyaset takip eden hükûmet, aşiretlerinin bir kısmını kendisine bağlayıp bir kısmını tarafsız kılarak birliği bozdu. Batı Dersim, tehdit yuvası olarak tesbit edildi. 1937'de Batı Dersim'in en büyük aşiretlerinden Hasenanlıların reisi ve manevî rehberi Seyyid Rıza riyâsetinde akraba aşiretler toplanıp ne yapacaklarını gö-rüştüler. Seyyid Rıza, Alevî ve İmam Zeynelabidin soyundan olduğu iddia edilen bir ailedendi. Koçgiri isyanından kaçan bin kadar silahlı Kürt, mıntıkaya bir isyan havası getirmişti. Hasenan düşmanı aşiretler, öteden beri Seyyid Rıza'ya karşı resmî makamlarla iş birliği içinde idi. Böylece hükûmetin tuttuğu Seyyid Rıza, bir anda devlet düşmanı pozisyonuna itilip isyan lideri oldu. DERSİM MÜŞKİLESİNDEN KURTULDUK! Seyyid Rıza, Tunceli kanununun tatbik olunmaması ve halkın sürülmemesi için askerî vali Alpdoğan'a müracaat etti. Gazeteler bu toplantıyı büyük bir isyan olarak lanse etti. Bütçeye 1 milyon tahsisat konularak harekâta girişildi. Seyyid Rıza'nın harekatın durdurulması için Hozat'a giden oğlu pusuya düşürülüp öldürülünce, Seyyid Rıza silaha davrandı. Buna mukabil Diyarbakır'dan kalkan üç filo mıntıkayı bombardıman etti. Bunlardan birini ülkenin ilk kadın pi-lotu Sabiha Gökçen kullanıyordu. Binlerce kişi öldürülüp Kutu deresindeki köyler haritadan silindi. Zehirli gaz kullanılması, karşı tarafın zayiatını artırdı. Seyyid Rıza, teslim olmaya giderken tutuklandı. Harekatın ideoloğu Nuri Dersimi kaçtı. Alelusul muhakeme olunan Seyyid Rıza'nın yaşı 75'ten 57'ye indirilip, oğlunun yaşı da 17'den 21'e çıkarılarak diğer zanlılarla beraber Elaziz'de asıldı. Zamanın Diyarbekir emniyet müdürü İhsan Sabri Çağlayangil'e göre son sözleri "Evlâdı Kerbelâyıh. Bîhatayıh. Ayıptır. Zulümdür. Cinâyettir" oldu. Ölüsü bilinmeyen bir yere gömüldü veya yakıldı. Tedbirlerde gevşek bulunan İnönü başbakanlıktan alınıp, Celal Bayar getirildi. (Usta politikacı İnönü, sonradan Dersim tenkiline karşı çıktığı için başbakanlıktan alındığı propagandasını yaparak havâliyi CHP'ye ısındırmayı bilmiştir.) 1938 başlarında Dersim'i boşaltmak üzere geniş bir askerî harekat daha yapıldı. Dağa çıkan asilerle, mağaralara sığınan halktan resmî kayıtlara göre 13-14 bin kişi öldürüldü; köyleri yakıldı. Kalanlardan ileri gelen 350 kadar aile Edirne, Manisa, Balıkesir gibi Batı mıntıkalarına sürüldü. Eski içişleri bakanlarından İsmet Sezgin böyle bir ailedendir. Hayli çocuk da ailelerinden alınarak yetiştirilmek üzere memur ailelerine dağıtıldı. İsmet İnönü'nün, "Dersim müşkilesinden kurtulduk" sözü, neticedeki başarıyı ifade eder. Osmanlıların son ve Cumhuriyetin ilk zamanlarında çıkan ve her biri farklı sosyal, ekonomik veya şahsî sebeplere dayanan Kürt isyanlarını, önceki hükümetlerin çoğu istiklâl hareketi olarak görmek yanlışlığına düştü. Problemin sebeplerini bulup akılcı ve gerçekçi yollarla çözecek yerde, sertliği tercih etti. Bu da Kürt milliyetçilerinin ekmeğine yağ sürdü. Harekatta mezhebin hiç rol oynamadığını, diğer Kürt isyanları gösterdiği halde, bir kesim hâdiseyi Alevîlere karşı bir operasyon olarak takdim etti. Hükûmet, 1946'da muhaliflere af çıkardı. Dersim, 1948'e kadar yasak bölge olarak kaldı.
Vâlini seç, vergini öde gerektiğinde asker ver!
Osmanlı döneminde; Kırım, Eflak-Boğdan ve Erdel gibi imtiyazlı eyâletler neredeyse federe devlet gibiydi. Bu yapı, farklı ırk ve dinlere mensup halkları barındıran imparatorluğun uzun müddet yaşamasına imkân verdi Osmanlı Devleti, Roma, Emevî ve Abbasî örneğine uygun merkeziyetçi bir imparatorluk idi. İmparatorluk, farklı ırk, din ve mezhepte insanların yaşadığı; hatta çeşitli devletçiklerin bir taç etrafında toplandığı devletlerdir. Ancak merkeziyetçilik sıkı sıkıya tatbik olunmazdı. Bunlara federal devlet demek mümkün değildir. Taşımacılıkta ve haberleşmede insan ve hayvan gücünün kullanıldığı bir devirde imparatorluklar malî bakımdan muhtar, bürokrasinin dar kadrolardan oluştuğu ve ihtisaslaşmanın pek aranmadığı birimlerden teşekkül ederdi. HAZRET-İ PEYGAMBER'DEN BERİ Osmanlı ülkesi eyâletlere; eyâletler sancaklara, sancaklar da kazâlara ayrılıyordu. Beylerbeyi ve sancakbeyiler, eyâlet ve sancakların hem mülkî, hem de askerî âmiri iken; kazâların başındaki kâdılar hem kazâî, hem mülkî, hem de askerî sıfatı hâizdi. Eyâlet ve sancaklarda ayrıca eyâlet ve sancak idaresinden bağımsız birer kâdı bulunurdu. Bu sistemin temelinde, mülkî, mâlî ve askerî unsurların birbiriyle sıkı irtibatı yatar. Nitekim fetihle elde edildiği için devlete ait olan toprakların gelirleri, sipâhi tarafından toplanıp, karşılığında asker beslenir. Sipâhiler, sancakbeyi ve beylerbeyine bağlıdır. Osmanlı Devleti'nde mülkî hiyerarşiden ayrı olarak kendilerine mahsus şekilde idare olunan ve bazısının idarecisi doğrudan merkez tarafından tayin edilen eyâletler vardı. Osmanlı himâyesini tanımış bu eyâletler, bir bakıma iç işlerinde serbest (otonom) idi. Merkeze muayyen senelik vergi verir; ayrıca sefer esnâsında orduya askerî birlikler gönderirdi. Bunlara mümtaz (imtiyazlı) eyâletler denirdi. Hazret-i Peygamber zamanında, Eyle, Umman ve Necran; Hazret-i Ömer zamanında Tağlib, Hazret-i Osman zamanında Nubya ve Hazret-i Muaviye zamanında da Ermeniye otonomi ile idare olunan vilâyetlerdi. Kırım Hanı'nın Bahçesaray'daki sarayı. HÂNEDANLAR İŞ BAŞINDA... Fetihten sonra Osmanlı hükûmeti doğrudan ilhak etmek yerine, birtakım siyasî, tarihî, iktisadî, dinî ve sosyal sebeplerle bazı topraklara muhtariyet tanıdı. Çoğunda eski hânedanları iş başında bırakmayı tercih etti. Bunların bazısında Müslüman Türk nüfusu yok gibiydi. İmparatorluktaki nüfus azlığı nazara alınırsa, buraya yeni iskânlar yapılamayacağı da açıktır. Biraz da bu sebeple bu eyâletlere imtiyaz tanındı. Klasik devirde Hicaz Şerifliği, Eflak-Boğdan Voyvodalığı, Erdel Prensliği ve Kırım Hanlığı mümtaz eyâletlerdi. Mümtaz eyâletlerin idarî hususiyetleri, tarihî ve siyasî sebeplerle birbirinin aynı değildi. Memleketeyn (Eflâk-Boğdan) gibi idarecileri bile İstanbul'dan tayin edilen ve âdetâ sıradan vilâyet gibi yönetilenleri olduğu gibi, Dubrovenedik gibi merkeze gevşek bağlarla bağlı olanları da vardı. Bazılarında idareciler ya Kırım gibi muayyen bir hanedandan gelir; veya Dubrovenedik gibi halk tarafından seçilir; yahud da Eflak-Boğdan gibi Bâbıâli tarafından tayin olunurdu. Ama diğerlerinde de idarecilerin tayininin Bâbıâli'ce tasdiki söz konusu idi. Hemen hepsinin merkezle bağlantısı öncelikle vergi ödemek ve harb esnasında asker vermekti. Çeşitli devirlerde sadece vergi ödeyerek veya başka bir şekilde Osmanlı metbuluğunu tanıyan Bohemya, Lehistan (Polonya), Moskova, Umman, Açe, Kaşgar, Gücerat, Fas ve Bornu gibi devletler, imtiyazlı eyâletlerden sayılmaz. Bunlarla münasebetler siyasî himâye veya askerî ittifak çerçevesinde cereyan ederdi. Osmanlıların ilk devirlerinde bir ara Bizans İmparatorluğu, Rumeli fetihleri sırasında da Sırbistan, Bosna, Hersek, Karadağ, Bulgaristan Osmanlı Devleti'ne tâbi olarak vergi ve asker verdi. Kısa bir zaman sonra hepsi sıradan birer eyâlet olarak Osmanlı ülkesine ilhak edildi. ESKİ SİSTEM DAHA MI İYİYDİ? Osmanlı Devleti eski gücünü kaybettikçe, Kırım, Erdel gibi mümtaz eyâletlerin bir kısmı kaybedildi. Merkeziyetçi idareyi tekrar sağlamlaştırıp geri kalanları koruma endişesini taşıyan Sultan II. Mahmud'dan itibaren, Kaptan Paşa, Kürdistan gibi bazılarının imtiyazlı statüsü kaldırıldı. Bunlar sıradan vilâyetlere dönüştürüldü. Hicaz gibi bazılarının statüsü sınırlandırıldı. Öte yandan milliyetçi ayaklanmalara sahne olan Bulgaristan, Sırbistan, Romanya gibi eski eyâletlerle Lübnan, Mısır gibi problemli eyâletlere, hepten kaybetmemek için imtiyazlı statü tanındı. Dolayısıyla devletin sonuna kadar mümtaz eyâletler hep mevcut oldu. Nitekim 1876 tarihli Kanun-ı Esasî'nin ilk maddesi şöyledir: "Devlet-i Osmaniyye, memâlik ve kıta'ât-ı hâzırayı ve eyâlât-ı mümtâzeyi muhtevî ve yekvücûd olmakla hiçbir zamanda hiçbir sebeple tefrik kabul etmez." Adem-i merkeziyetçi tatbikat, geniş sınırlara sahip ve farklı ırk ve dinlere mensup halkların yaşadığı imparatorluğun daha kolay idaresine imkan vermiştir. Mümtaz eyâletler de bu sayede uzun müddet bağlılığını devam ettirmiştir. 1893-1898 yılları arasında İstanbul'da bulunan İngiliz diplomat Sir Charles Eliot, hatıralarında "Eski sistem daha iyiydi. Şüphesiz beyler sertti ama hiç olmazsa bölge halkının menfaatlerini daha çok düşünürdü" diyor. İmtiyazlı eyâletler 1.Memleketeyn (Eflâk ve Boğdan) Beyliği (Romanya). XV. asırdan 1878'e kadar. 2.Erdel (Transilvanya) Beyliği. XV. asırdan 1699'ya kadar. 3.Dubrovenedik (Ragusa, Dubrovnik) Beyliği. XIV. asırdan 1815'e kadar. 4.Karadağ Vladikalığı. 1478-1878 arası. 5.Kırım Hanlığı. 1475-1774. 6.Kaptan Paşa (Gelibolu ve Ege Adaları) Eyâleti. 1533-1876. 7.Nakşa (Naksos) Dükalığı. 1537-1830. 8.Hicaz Eyâleti. 1517-1918. 9.Arap Şeylikleri. 1918'e kadar. 10.Mısır Eyâleti. 1840-1914. 11.Garp Ocakları. Cezâyir 1681-1830, Tunus 1591-1881, Libya 1603-1912 arası. 12.Doğu Anadolu Beylikleri. 1514-1849. 13.Gürcü Beylikleri. XVI. asır sonu-XIX. asır başı. 14.Dağıstan. XVI. asır sonu-XVIII. asır sonu. 15.Aynaroz. 1374-1913. 16.Yunan Adaları (Yedi Ada Devleti). 1800-1863. 17.Sırbistan Emâreti. 1812-1878. 18.Yunanistan Emâreti. 1829-1830. 19.Sisam Emâreti. 1832-1913. 20.Lübnan Sancağı. 1861-1918. 21.Girit Vilâyeti. 1867-1913. 22.Bulgaristan Emâreti. 1878-1908. 23.Kıbrıs Sancağı. 1878-1914. 24.Yemen Vilâyeti. 1911-1918. 25.İstanbul. 1909'a kadar.
Herkesin minâresi kendine
Ekonomik krizler, Avrupa'da ulus devletleri tehdit ettiğinde, sağ partiler demokrasinin darbe alması pahasına milliyetçi propagandalarla oy kazanmaya bakarlar. İsviçre'deki durum da bundan farklı bir şey değil. Minârelerin asırlarca Müslüman hâkimiyetinin göklere yükselen sembolü olduğu düşünülürse, Avrupalılar minâreden ürkmekte haksız sayılmaz. Bu gibi meselelerin ileride yaşanmaması için Müslümanların da kendilerine verilen saldırgan imajı silmeye çalışmaları uygun olacaktır. Minâre, Arapça menâre kelimesinden gelir. Nur (ışık) yeri demektir. Arap ülkelerinde daha ziyade ezan okunan yer mânâsına mi'zene kelimesi kullanılır. İran'ın işaret kulelerine, Suriye'nin gözetleme kulelerine, Akdeniz'in deniz fenerlerine, Hindistan'ın zafer âbidelerine tarihî bir benzerliği vardır. Hıristiyanların, çan kulelerinde minârelerden ilham aldığı söylenir. İLK MİNARE MISIR'DA İslâmiyetin ilk devirlerinde Müslümanları namaza çağırmak üzere ezan okunması meşru olmuştu. Medine'de ilk ezanı Bilâl Habeşî, şehrin en yüksek evinin damında okumuştur. Mescid-i Nebevî'nin kıble tarafında iple çıkılan yüksekçe bir üstüvâne (silindir) vardı. Ezan buradan okunurdu. İlk minâreler, 673 senesinde Halife Hazret-i Muaviye'nin emriyle Mısır vâlisi Mesleme bin Muhalled tarafından Kâhire'deki Amr bin Âs Câmii'nin dört köşesine yaptırıldı. Sahâbenin sünneti, İslâmiyet'te delildir. Bu güzel âdet zamanla bütün İslâm dünyasına yayıldı. Her beldede oranın mimarîsine uygun taş, tuğla, kerpiç veya ahşap, gövdeleri yuvarlak veya dört köşeli minâreler yapıldı. Garpta dört köşeli minâreler birkaç katlı yapılır; pencerelerle aydınlatılırdı. Şarktakiler ise ince gövdeli ve yuvarlak idi. Şüphesiz, minâre mimarisi Osmanlılar zamanında en zarif seviyeye erişti. Buna rağmen Osmanlılar fethettikleri beldelerdeki mahallî mimarîye hürmet ederdi. Bu sebeple Osmanlı tarzı minârelere İslâm dünyasında az rastlanır. HER BİRİ ŞAHESER Minârenin toprak üzerindeki tabanına kürsü denir. Kübik veya yuvarlaktır. Minâreye çıkılan kapı buraya açılır. Bazıları câmiye bitişiktir. Bilhassa Memlûk minâreleri câmiden ayrıdır. Antakya'daki Sârımiye Câmii avlusuna minâre kürsüsündeki kapıdan girilir. Kürsüyle gövde arasındaki kısma pabuç denir. Gövdenin yukarısında müezzinin çıktığı korkuluklu çıkıntıya şerefe denir. Şerefenin kapısı hep kıbleye bakar. Şürfe, Arapça çıkıntı demektir. Bazı minârelerde birkaç şerefe vardır. Osmanlılarda, nezâket gereği, ancak hânedan mensuplarının yaptırdığı selâtin câmileri birkaç minâreli ve şerefeli olurdu. Gövdenin üzerinde konik çatı şeklinde ahşap veya kurşun kaplamalı külâh bulunur. Külâhın üzerinde Osmanlı minârelerine mahsus olarak hilâlli alem bulunur. Böylece gövde zarif bir şekilde tamamlanır. Bazı câmilerin minâresi câmi duvarı üzerinde yalnızca gövdeden ibarettir. Bazıları Bursa Timurtaş Paşa Câmii'ndeki gibi şadırvan üzerine oturtulmuş veya Haleb Sultaniye Câmii'ndeki gibi bazıları câminin veya avlunun duvarına bitişik küçük bir köşk şeklindedir. Eminönü'ndeki Timurtaş Mescidi'ndeki gibi bazıları ise câminin çıkıntısı (cumbası) şeklindedir. Fatih'de Mimar Sinan Mescidi'nin minâresi şerefesiz kubbeli köşk şeklindedir. Bolu ve Bosna gibi ormanlık beldelerde çatının ortasında gövde ve külâhtan müteşekkil ahşap minâreler vardır. Bunlara mahfilden dayama merdivenle çıkılır. Antep minârelerinin külâh kısmı ahşap altıgendir. Kâhire'deki İbni Tulun Câmii minâresinin alt gövdesi dört köşe, üst gövdesi yuvarlaktır. Ezher Câmii'nin minâreleri bezemeleriyle göze çarpar. Kuzey Afrika'da Kayruvan Sidi Ukbe Câmii'nin üç katlı dört köşeli kalın minâresi; İşbiliye (Sevilla) Ulu Câmii'nin minâresi (Giralda); Merakeş Kütübiyye Câmii minâresi ve Cezayir Tilemsan minâreleri geometrik motiflerle süslüdür. Irak Samarra'daki Ulu Câmi'nin at ile çıkılan meşhur minâresi Mezopotamya ziguratlarına benzer. Türkistan minâreleri yukarı doğru incelen silindiriktir. Buhara'daki tuğla süslemeli minâreler çok güzeldir. Selçuklu minâreleri İran tesiriyle çini süslemelidir. Hindistan'daki İslâm hâkimiyetinin sembolü olan Kutub Menar da böyledir. Anadolu'daki Selçuklu minâreleri umumiyetle silindirik tuğladan ve bazısı çini bezemelidir. Antalya'daki tuğla ve firuze renkli çinilerle süslü Yivli Minâre bu devrin en güzel örneklerindendir. Fetih sebebiyle bir kilise câmiye çevrildiğinde çan kulesi de minâreye dönüştürülürdü. Dört köşe minâreler böyle ortaya çıktı. Bunun ilk örneği Şam'daki Emevî Câmii minâreleridir. Bunlardan doğu tarafındaki beyaz minâreye, Hazret-i Mesih'in ineceğine inanılır. İslâm dünyasındaki en yüksek minâre Cezâyir'de 1971'de inşa edilen Emîr Abdülkâdir Câmii'ndedir. OSMANLI ZARAFETİ Osmanlılar da ilk devirde Selçuklu tesirinde kalmıştır. İznik minâreleri en güzel örnektir. Sonra artık taş minâreler yapılmıştır. Edirne Üç Şerefeli Câmi veya İstanbul'daki Burmalı Mescid minâreleri burmalı türün örnekleridir. Zamanla minâreler giderek incelmiş, külâhlar uzamış ve çok zarif bir hâl almıştır. Bu tedricîliği Ayasofya Câmii minârelerinde görmek mümkündür. Sultan Fatih'in tuğla minâresini, Sultan Bayezid'in kalın taş ve Sultan II. Selim'in ince taş minâreleri takip eder. Fatih ile iki, Süleymaniye ile dört, Sultan Ahmed ile altı minâreli câmiler denendi. Sultan Ahmed Câmii yapılınca, Mekke'deki Mescid-i Haram'ın hürmeten bir minâre daha eklendi. Edirne Selimiye Câmii'≠nin üç şerefeli 70 metrelik minârelerinde müezzinlerin birbirini görmeden çıkabildiği merdivenler bulunur. Minâreler ekseriya câminin sağındadır İstanbul'daki Firuz Ağa, Piyâle Paşa Câmileri gibi istisnalar vardır. Kıble duvarının solundaki yegâne minâre de İvaz Efendi Câmii'ndedir. Gelenekten bu sapmaları, arsanın topografik mevkiiyle izah edenler olduğu gibi; minârenin Gayrımüslim mahallelerine yakın tutularak, ezan sesiyle hidâyetlerine çalışmak emeline bağlayanlar da bulunmaktadır. Bir rivayette Firuz Ağa minâresi Rum mahallesinin güneşini kesmemek için sola yapılmıştır.. Minâreden direğe... Minâre, Müslümanlar tarafından bir beldedeki İslâm hâkimiyetinin göklere yükselen sembolü olarak görülürdü. Hem bu sembolik havayı yaşatmak, hem de ezanın yüksekten okunması sünnetini yerine getirebilmek için minâreler dikildi. Birden fazla minâresi olan câmilerde her birine bir müezzin çıkar; ezanın her cümlesinde birbirlerini bekleyerek beraberce ezan okurlardı. Dakikalarca süren bu ezana, ezan-ı cavk denirdi. Teknolojinin ilerlemesi ile ezanlar hoparlörlerden okunmaya başladı. Hoparlör ile ilk ezan 1948 senesinde İskenderiye'de okundu. Diyânet işleri reisi Hamdi Akseki'nin muhalefeti sebebiyle Türkiye'ye ancak Akseki'nin vefat ettiği 1951 senesinden sonra girebildi. İlk hoparlör Eyüp Câmii minâresine zamanın Eyüp kaymakamı Sabahaddin Zaim tarafından taktırıldı. Giderek müezzinler çıkmaya üşenir olmuş olacaklar ki, minâreler birer hoparlör direği hâlini aldı. Diyânet İşleri Reisliği 1952 tarihli bir talimatla mihraba hoparlör konulmasını yasakladı; 1981 senesinde de müezzinlerin ezanı minârelere çıkarak okumasını tamim ettiyse de netice alınamadı. Minâre mimarîsinde de eski zarafetten eser kalmadı. Normalde şerefenin câmi kubbesi hizasında olması gerekirken, kendini ispatlama psikozuyla, TV vericisi gibi sipsivri estetikten mahrum minâreler dikildi. Varillerin üst üste dizilmesiyle teşekkül eden minâre müsveddeleri de az değildir.
Kremlin Sarayında çar görürseniz şaşırmayın
Rus Romanov hanedanının son temsilcilerinden Grandüşes Mariya Vladimirovna, ailesine iade-i itibar aldı. 27 yaşındaki oğlunu tahta hazırlıyor. Ancak tahtın yolu hâlâ biraz uzun ve zahmetli görünüyor. Bir gün Kremlin Sarayı'nda yeni bir çar görürsek şaşırmayalım. Ayasofya'yı gezen Mariya Vladimirovna, her Hıristiyan gibi başparmağını 'dilek taşı'na sokmayı ihmal etmedi. Rus tahtının vârisi Grandüşes Mariya Vladimirovna sessiz sedasız Türkiye'ye geldi. İstanbul'u gezdi. Grandüşes, Romanov hanedanının son temsilcilerindendir. Romanov hanedanı prenslerine grandük, prenseslerine grandüşes denir. ŞAHANE ZÜĞÜRTLER 1917 ihtilalinde Çar II. Nikolay tahttan indirilmiş, ertesi sene de ailesiyle beraber kurşuna dizilmişti. Bolşevikler, Romanov hanedanından ele geçirdiklerini de aynı feci akıbete uğrattılar. Aile mensupları ancak yurt dışına kaçarak canlarını kurtarabildi. Çar'ın İngiltere kralının yeğeni olan zevcesi, dört kızı ve oğlu Çareviç Aleksey'den başka, kardeşleri de öldürülmüş, ancak bir kız kardeşi Xenia hayatta kalmıştı. Xenia, amcazadesi Grandük Aleksandr Mihayloviç ile evliydi. Karı-koca Fransa'ya kaçarak burada ömürlerini tamamladılar. İngiltere, Fransa ve Amerika'da yaşayan çocuk ve torunları bugüne dek gelmiştir. Bir zamanlar ülkemizde de sahnelenen Şâhâne Züğürtler adlı oyun, bu prenses ile kocasının sürgün hayatını mevzu edinir. Rusya'da çarlık devrildikten çarın amcası Grandük Vladimir'in oğlu deniz subayı Kiril, kendisini hanedan reisi ilan etti. Çar ile Kiril'in arası iyi değildi. Çünki Kiril, Çar'ın arzusu hilafına dul bir Alman prensesi ile evlenmişti. Zevcesi Victoria Melita, İngiltere Kraliçesi Victoria'nın torunu ve Romanya kraliçesi Mariya'nın kız kardeşi idi. Boşandığı kocası ise Çar'ın kayınbiraderi oluyordu. Çar, Kiril'i sürgüne gönderdi ve ancak ihtilalden iki sene evvel dönmesine müsaade etti. İhtilal olunca Kiril Bolşeviklerle iyi geçinmenin yollarını aradı. Ama Bolşevikler ona hep şüpheli gözüyle baktılar. Hayatını tehlikede hissedince zevcesi ile Finlandiya'ya kaçtı. Babasının adını verdiği oğlu Vladimir 1917'de burada dünyaya geldi. Bir miktar para toplamaya muvaffak olunca da Fransa'ya geçti. 1922'de de kendisini "tahtın hâmisi", 1924'de de "çar" ilan etti. Brötanya sahilinde Saint-Briac'daki evinde Rusya çarlık sarayının teşrifat gelenekleriyle yaşardı. Çar'ın amcazâdesi ve meşhur Rus generallerinden Grandük Nikolay buna itiraz etti. Nikolay, silahlı bir kuvvet teşkil edilmesi gerektiğine inanıyordu. Kiril ise sulh yoluyla maksada kavuşmayı düşünüyordu. Aile ikiye bölündü. 1929'da Grandük Nikolay vefat edince Kiril tek başına kaldı. Tahtı ele geçirmek için çok uğraştı. Rus ordusuna dağıtılmak üzere broşürler hazırlattı. Mussolini'den medet umdu. Finansmanı dünyaya yayılmış Ruslara çarlık nişanları satmak suretiyle temin etmesi protesto fırtınası kopardı. Grandük Kiril, 1938 senesinde hayal kırıklığı içinde vefat etti. 62 yaşındaydı. Ailede başka grandükler de vardı ama, hepsi ağır bir hayat mücâdelesi altında, tahtı hayal edecek durumda bile değillerdi. Çarlığın genç namzedi Grigory ÇARLIK HAYALİYLE YAŞADI Grandük Kiril'in iki kızı birer Alman prensi ile evlendi. Oğlu Vladimir, babası tarafından Londra Üniversitesi'nde okutularak itina ile yetiştirildi. Babasının vefatından sonra Romanov hanedanı reisi unvanını benimsedi. Fransa'da yaşadı. Rus soylularından Prenses Leonida Bagration ile evliydi. Gorbaçov reformlarından sonra Rus tahtına oturacağı günlerin hayali ile yaşadı. Gorbaçov'a karşı tertiplenen komünist darbenin bastırılmasından dolayı Rus Federasyonu Başkanı Yeltsin'e tebrik mektubu yazmış; Yeltsin kendisine unvanı ile hitab eden bir cevap vermişti. Bu da grandükün ümidini arttırmıştı. Ülkesine sıradan bir vatandaş gibi değil, ancak unvanıyla dönebileceğini her zaman tekrarlayan Vladimir Kiriloviç, 1992'de vefat etti. Cenazesi Rusya'ya götürüldü. Çarlara yapılan merasimle Petersburg'da defnedildi. Grandük Vladimir'in yegâne kızı ve tahtın vârisi Grandüşes Mariya 1953 doğumludur. Bir Alman prensi ile evlidir. Kocası, son Alman imparatoru II. Wilhelm'in oğlu Joachim'in torunu Franz Wilhelm'dir. 1943 doğumlu prens, grandüşes ile 1976 senesinde evlendi. 1986'da boşandılar. Bugün Madrid'de yaşayan Grandüşes Mariya tahta çıkmaya ömrü vefâ eder mi bilinmez. Mamafih Rusya'da kadınlar tahta çıkabilir. Tarihte çok meşhur iki Yekaterina ve bir de Yelizaveta adlı Rus çariçeleri hüküm sürmüştür. Bir köylünün kızı olup zekâsıyla Türklerin Deli Petro dediği Çar Büyük Piyotr'un zevcesi olan I. Katerina çok meşhurdur. II. Katerina da fırtınalı aşk hayatı ve sayısız âşıkları ile tanınmıştır. Grandüşesin Grigory (Giorg) adında 1982 doğumlu bir oğlu vardır. Oğlunu tahta hazırladığı muhakkaktır. Ancak ailenin bir kısmı bunu illegal bulmaktadır. Grigory, 1994'de Rusya'yı ziyaret ederek zamanın başbakanı Çernomirdin ve Moskova patriği Aleksey ile görüşmüştü. Rus deniz harb okulunda okudu. Enteresan bir şey, Grigory'nin, son Alman Kayzerinin de doğrudan torunu oluşudur. İki ülke Cihan Harbinde kıyasıya savaşmıştı. Rusya, hanedana itibarını iade etti. Ancak tahtın yolu hâlâ biraz uzun ve zahmetli görünüyor. Bir gün Kremlin Sarayı'nda yeni bir çar görürsek şaşırmayalım. Kiril ve ailesi. ALMAN ASILLI HANEDAN Romanov hanedanı aslen Alman'dır. Zaten Avrupa hanedanlarının çoğu Alman asıllıdır. İngiltere, Danimarka, Norveç, Belçika, Portekiz, Romanya, Yunanistan, Bulgaristan krallık hanedanları Alman'dır. Ayrıca Grandüşesin damarlarında Rus kanından başka bol miktarda İsveç, Norman, Leh, İngiliz ve Türk kanı dolaşmaktadır. Kazan'ın işgalinden sonra Ruslar Türk soylularını zorla Hıristiyan yapmış ve sarayda yer vermişti. Bugün bile önde gelen Rus aileleri Türk soyundandır. Godunov, Saltıkov, Saburov, Mamanov, Yusupov, Korsakov, Turgenyev aileleri en meşhurlarıdır. Grandüşesin büyük dedelerinden III. İvan, yanında son Bizans imparatoru IV. Konstantin Paleologos'un kızı Zoe ile evliydi. Rus çarları bu sebeple kendilerini Bizans tahtının vârisi sayar; çift başlı kartalı sembol olarak kullanırdı. Grandüşes, zorla Hıristiyan yapılarak Castilla Kralı ile evlendirilen bir Endülüs prensesi vasıtasıyla Hazret-i Muhammed'in de 32. kuşaktan torunu olmaktadır.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İslâm dünyasında öteden beri kullanılan Hicrî takvim, Ay'ın hareketlerine göre tanzim olunmuştur. Güneş takviminden daha doğru ve hassastır. Artık gün ve yıl gibi bir mesele doğurmaz. Güneş ve ay tutulması günleri ile mehtaplı geceler kolayca tesbit olunduğu için, tarihî hâdiselerin tayini kolaylaşır. Bu sebeple seyyah ve denizciler için çok elverişlidir... Güneş saati Müslümanlar, öteden beri Arabistan'da kullanılan Kamerî Takvimi (ay takvimi) kullanmıştır. Bu takvimde, Ay'ın Dünya etrafındaki bir dönüşü ile bir ay sâbit olur. Bu da 29.53 gündür. Dolayısıyla bu takvimde aylar 29 veya 30 gün çeker. Yeni hilâlin görünmesiyle yeni ay başlar. Görünmezse önceki ay 30 güne tamamlanır. Hakikatte ayın doğması ile görünmesi arasında bir gün oynadığından, hesapla bulunan ile tatbikattaki tarih değişebilir. HAZRETİ ÖMER'İN HİZMETİ Ay takvimi, güneş takviminden daha doğru ve hassastır. Artık gün ve yıl gibi bir mesele doğurmaz. Güneş ve ay tutulması günleri ile mehtaplı geceler kolayca tesbit olunduğu için, tarihî hâdiselerin tayini kolaylaşır. Bu sebeple seyyah ve denizciler için çok elverişlidir. Ayrıca Ramazan ve Bayram günleri de, her sene, güneş takvimine göre 11 gün evvel olduğundan, hep aynı mevsime rast gelmez. Bu takvimde aylar, Muharrem, Safer, Rebiülevvel, Rebiülâhir, Cemâzilevvel, Cemâzilâhir, Receb, Şa'ban, Ramazan, Şevval, Zilka'de, Zilhicce aylarıdır. 33 senede bir kamerî takvim ile şemsî takvim (güneş takvimi) aynı günde buluşur. Onun için yaşlı birisi için üç otuzunda denir. Yani iki takvimin buluştuğunu üç defa görmüş demektir. Müslümanlar arasında sene tarihleri, halîfe Hazret-i Ömer'in emri ile hicretin 17. senesinde başladı. Basra vâlisi Ebû Musa el-Eş'arî'den gelen bir yazının tarihinden şüphe edilmesi, bu hayırlı işe vesile oldu. Tarih başlangıcının, Medine İslâm devletinin kurulduğu hicret senesinin Muharrem ayının birinci günü olması, Sahâbilerin söz birliği ile kabul edildi. Bu da, mîlâdî 622 yılının 16 Temmuz günü idi. İslâm dininde oruç, namaz, zekât, hac gibi ibâdetler ve ıddet gibi hukukî bütün muameleler, bu hicrî kamerî takvime göre tesbit edilir. İKİ TAKVİM Osmanlılarda iki takvim Osmanlılar da Hicrî Kamerî Takvim'i (ay takvimi) kullandılar. Ancak mevsimlere göre tayin olunmadığı için, gelirleri ve askerî düzeni toprak hâsılâtına sıkı sıkıya bağlı bulunan Osmanlı Devleti'nde bazı sıkıntılara sebebiyet verirdi. Çünkü toprak mahsûlleri güneş takvimine göre elde edilmekteydi. Kamerî takvim ile arada 11 günlük bir fark olduğu için devlet hazinesi zarara uğruyordu. Bunun üzerine 1089/1678 senesinden itibaren sadece bu hususlarda Malî Sene adıyla halkın Romalılardan alındığı için Rûmî Takvim dediği Julyen Takvimi kabul edildi. Ancak yıllar yine hicret esasına göre hesab olundu. Hicrî takvim de kullanılmaya devam etti. 1120 senesinden itibaren 33 senede bir yıl siviş yılı sayılarak atlandı. 1120 Rumî senesini 1122 Rumî senesi takib etti. Böylece her iki takvimde de yıllar aynı oldu. 1287/1870 yılında bu yapılmadı. Böylece iki takvim arasında yıl farkı doğdu ve bu fark giderek arttı. Şimdi hicrî 1431 yılına karşılık Rumî 1425 yılındayız. Milâdî seneden 584 çıkarılırsa Rumî seneyi; Rumî seneye 584 eklenirse Milâdî seneyi verir. Ancak Rumî yılbaşı 1 Mart'tır. Meselâ Rumî 1327 senesi Milâdî 13 Mart 1911 günü başlar; 12 Mart 1912 günü biter. Hicrî senelerin milâdî karşılıklarını bulmak biraz karmaşık hesapları gerektirir ve bu hususta hazırlanmış cetvellere mürâcaat etmek iyi olur. Osmanlılarda takvimle alâkalı işleri tesbit etmek üzere müneccimbaşı ve maiyeti vazife yapardı. Ayrıca büyük câmilerde muvakkithâne ve burada çalışan muvakkitler bulunur; ibâdet vakitlerini tayin ve ilan ederdi. Gün, 12 saatlik iki eşit kısma ayrılır; akşam güneşin batması ile saat her zaman 12 olup, gerekirse ileri veya geri alınırdı. Ayrıca Osmanlı ülkesindeki Yahudî ve Ermenîlerin kendi aralarında kullandıkları hususî takvimleri vardı. RasathaneMîlâdî Takvim nasıl geldi? XVI. asır sonlarında Rusya ve Balkanlar dışında Avrupa, Julyen Takvimi'ni ıslah eden Gregoryen Takvimi'ni kullanmaya başlamıştı. Osmanlı Devleti hâlâ Julyen Takvimi'ni kullanıyordu. İki yıl arasındaki fark 13 günü bulmuştu. I. Cihan Harbi'nde müttefiklerimize uyalım diye bu fark kaldırıldı. 16 Şubat 1332 (29 Şubat 1917) Rûmî gününü takib eden gün 1 Mart 1333 olarak tesbit olundu. Rusya ve Balkan ülkeleri bir müddet daha Julyen Takvimi'ne devam ettiler. 1926 yılında resmî işlerde Hicrî Takvim bütünüyle kaldırıldı. Mâlî (Rumî) Takvim ise, yılı Avrupa ile aynı hâle getirilerek varlığını devam ettirdi. 1341 Rûmî senesinin 10. ayı olan Aralık ayının 31. gününü, 1 Ocak 1926 gününün takip etmesi kararlaştırıldı. Böylece yılbaşı da mâlî işler hâriç olmak üzere, 1 Marttan 1 Ocaka alındı. Ay isimleri aynen muhafaza edildi. 1944 yılında Teşrinievvel (İlkteşrin), Teşrinisâni (İkinciteşrin), Kânunuevvel (İlkkânun) ve Kânunusâni (İkincikânun) isimleri, Ekim, Kasım, Aralık ve Ocak olarak değiştirildi.
Yılbaşı ve Noel'deki putperest gelenekleri
Hıristiyan dünyası 24-25 Aralık gecesini Hazreti İsa'nın doğum günü olarak kutlar. Halbuki Hazreti İsa'nın doğduğu yıl bile belli değildir. Üstelik ilk zamanlar kilise, Hazreti İsa'nın doğum gününün kutlanmasına karşıydı. Romalılar, kışın ışık tanrısı Mitra'nın kendilerini terk etmesine üzülür; günlerin uzamaya başladığı 25 Aralıkta ise güneşin esaretten kurtulması şerefine büyük ve ahlâksızca eğlenceler yapardı. 354 senesinde Roma piskoposu Liberius'un kararıyla 25 Aralık Hazreti İsa'nın doğumu olarak resmen kutlanmaya başladı. Böylece eski bir pagan âdeti daha, "İsa bizim güneşimizdir" sloganıyla Hıristiyanlaştırılmış oluyordu. İLK NOEL TATİLİ 1836'DA Bu geceye Christmas/Noel adı verilmesi ise 597 yılındadır. Christ, Hazreti İsa'nın ismidir. Övülmüş manasına gelen Yunanca Hıristos'tan gelir. Mass ise ekmek ve şarapla yapılan meşhur Hıristiyan âyinidir. Noel, Hazreti İsa'nın beden alışı için kullanılan Latince nativitatis/natalis kelimesinden çıkmıştır. 525 senesinde Papa Dionysus, Hazret-i İsa'nın o zamana kadar belli olmayan doğum yılını (mîlâd) 754. Roma yılı olarak tesbit etti. Bu ise M. S. 1 senesine tekabül eder. Sıfır yılı, saygısızlık olmasın diye (veya o zaman Avrupa'da sıfır bilinmediği için) atlanmıştır. Noel tatil değildi ama 24 Aralık gecesi başlayan Noel kutlamaları, 1 Ocaka kadar sürerdi. 1 Ocak, Hazreti İsa'nın sünnet edildiği gün kabul edilmiştir. Malum, Hazreti Musa şeriatında çocuklar yedi günlükken sünnet olunur. Noel, ilk defa 1836'da Alabama'da tatil ilan edildi. Ermeni, Süryani ve Rum Ortodoksları, 6 Ocak'ta (Epifani) Hazreti İsa'nın doğumu, sünnet ve vaftiz olması, mabede takdim edilmesi ve beşikte konuşmasını kutlardı. Şimdi bugünde Noel'i kutluyorlar. Yılbaşı bambaşka bir gündür. Roma'da yılbaşı, gün uzunluğunun geceleri geçtiği 25 Mart idi. Sezar yılbaşını 1 Ocaka aldı. Güneşin koç burcuna girdiği 21 Mart (Nevruz) İran takviminin yılbaşıdır ve Zerdüşt bayramıdır. Bütün cemiyetlerde yeni yılın başlangıcı kutlanır. Osmanlı Müslümanları Muharrem ayının başında yılbaşı kutlaması yapar, birbirleriyle tebrikleşip hediye verirdi. Osmanlı ülkesindeki Avrupalılar yılbaşını mütevazı partilerle kutlardı. İngiliz sefiri 1829 senesindeki yılbaşı kutlamasına Osmanlı devlet adamlarını da çağırınca, iş diplomatik bir seremoniye dönüştü. Beyoğlu, yılbaşının kutlandığı yegâne mekândı. Yeni devirde 1926'dan itibaren Türkiye'de yılbaşı kutlamaları başladı. Tayyare Piyangosu yılbaşı çekilişi tanzim etti. 1929'da devletin üst kademesi için ilk yılbaşı balosu verildi. Alışverişe vesile olduğu ve tüketimi körüklediği için bu gibi günler zamanımızda hararetle teşvik edilmektedir. Noel, Nevruz dinî günler olduğu için Müslümanlık bu günlere değer verilmesini, hediyeleşilmesini kendi mensuplarına yasaklar. Müslümanlıkta güneş takviminin yılbaşısının kutlanmasına, âdet olduğu için cevaz verilmiş ise de, Müslümanların kendi yılbaşlarını kutlamalarının daha kişilikli bir hareket olarak görüldüğünden, yılbaşı kutlamaları her zaman muhafazakâr çevrenin reaksiyonuna sebep olmaktadır. Yılbaşı Çamı İngiliz keşiş Aziz Boniface, meşe ağacının kutsiyetine inanan Alman Druidleri, bunun doğru olmadığına inandırmak için büyük bir meşe ağacını kesmişti. Ağaç, küçük bir çam fidanı müstesna, etrafında ne varsa ezdi. Bu, hârikulâde bir hâdise olarak görüldü. Aziz Boniface, bu çamın, Hazreti İsa'nın çocukluğunu sembolize ettiğini söyledi. Malum, Hazreti Mesih ölmeyip göğe yükselmiştir. Alman Hıristiyanları Noel'de çam fidanı bulundurur; renkli kâğıttan güller, elma, şeker, bisküvi ve yaldızla süslerdi. Çam ağacında ilk mumu Luther yakmıştır. Bu, Yahudilerden gelme bir âdettir. İlk kez 1837'de Fransa'da Orleans düşesi Helene, Tuileries Sarayı'nda yılbaşında çam ağacı kurdu. Sonra dünyaya yayıldı. Çam ağacına itibar, hemen bütün eski cemiyetlerde vardır. Yaz-kış yapraklarını dökmediği için, "ölümsüzlüğü" sembolize eder. Yoksa Hazreti İsa'nın yaşadığı yerde çam ağacı ne gezer! HindiHindinin Noel ve yılbaşı ile hiç alâkası yoktur. Amerika'ya ilk gelen İngiliz muhacirler açlıkla karşılaşmış; Kızılderililerin yardımıyla çabuk yetişen mısır sayesinde felâketten kurtulmuştu. Mısır hasadı yaptıklarında Kızılderilileri de davet edip hindi ziyafeti verdiler. Kasım sonundaki bu günü Amerikalılar Şükran Günü adıyla hâlâ kutlarlar. Hindinin vatanı Amerika'dır. İlk gelenler bunu Hind Tavuğu sanmış; Hind tavuğu o zamanlar Türklerin hâkimiyetindeki Batı Afrika'dan Portekizli gemiciler tarafından getirildiği için hindiye turkey demişti. (Yahudiler, yılbaşından hemen sonra kutladıkları Yom Kipur bayramında bir kümes hayvanını başlarında döndürüp kurban eder, günahın bu hayvana geçtiğine inanırlar. Belki de bir irtibat vardır.) 1 Nisan şakası Yılbaşı her ne kadar Julyen takviminde 1 Ocak idiyse de, Avrupa'da uzun zamanlar 25 Mart veya Bâbil geleneğinin de tesiriyle 1 Nisanda kutlanırdı. 25 Martta başlayan bahar eğlenceleri 1 Nisana kadar sürerdi. 1564 yılında Fransa kralı IX. Charles, yıl başlangıcını ocak ayının birinci gününe aldı. O zamanki şartlarda çoğunun bundan haberi olmadı. Haberi olmayanlarla, olup da bu kararı protesto edenler, eski âdeti sürdürdüler. 1 Nisanda eğlenceler tertiplediler. Diğerleri bunlara "Nisan Aptalları" adını verip, şakalar yaptılar. Gerçek olmayan haberler ve şaşırtıcı hediyeler verdiler. Yapılmayan partilere davet ettiler. Yahudilerde yılbaşı Yahudi yılbaşısı (Roş ha-Şana) eylül sonundadır. Yahudiler ay ve güneş takviminin bir karışımını kullandığı için her sene günü değişir. Bir gün önce yıkanıp, tıraş olunup bayramlıklar giyilir. Yılbaşı günü ve öncesi oruç tutulur. O gün havrada ağırbaşlı bir âyin tertiplenir. Akşam havradan eve dönüşte beraberce yemek yenir. Yılbaşı âyinleri, Yom Kipur denilen mukaddes kefaret gününe kadar bir hafta sürer. Yahudilerin, 25 Aralığa denk gelen bir bayramları vardır. Hanuka denilen bu bayramda her yer kandillerle süslenir. Hediyeler verilip, oyunlar oynanır. Patates gözlemesi yenir. Başkaları Yahudiler de yılbaşını kutluyor zanneder. Noel Baba olarak bilinen Aya Nikola'nın ismini taşıyan Derme'deki Aya Nikola Kilisesi özellikle turistlerin ilgi odağı... Antalyalı Noel Baba! Hıristiyanların Noel Baba dedikleri Aya Nikola, Antalya'nın Patara kasabasında yaşamış bir azizdir. Aya, Rumca aziz demektir. Avrupa'da Saint denir. Kudüs'e giderken çıkan bir fırtınayı dindirdiği için denizcilerin koruyucusu sayılır. Derme'de fakirlere, bilhassa çeyizi olmadığı için evlenemeyen kızlara yardım ettiği anlatılır. Kendisini gizlemek ve fakirleri rencide etmemek için gece fakirlerin evine girip para bırakırmış. Pataralı bir zengin fakir düşmüş; kızlarına çeyiz yapamayacak hâle gelmiş. Aya Nikola, gece evin penceresinden bir kese para bırakmış. Sabah büyük kız keseyi bulup sevinmiş. Diğer iki kızın çeyiz paralarını da pencereleri kapalı olduğu için bacadan atmış. Kese, kuruması için ocağa asılı çorabın içine girmiş. İkonalarda Aya Nikola bu sebeple elinde üç altın top tutarak resmedilir. Noel Baba'nın hediye atması için ocağa çorap asılması geleneği buradan kalmadır. Aya Nikola, Myra (Demre) kasabasına piskopos tayin edildi. Hazreti İsa'nın dinini yaydığı için çok işkencelere maruz kaldı, hapse atıldı. Burada 342 senesinde vefat etti. Haçlı Seferleri sırasında 1087 senesinde İtalya'nın Bari şehrinden tüccarlar azizin kemiklerini alıp memleketlerine götürdü; burada yapılan bazilikanın içinde gömdüler. Kemiklerin bir parçası bugün Antalya müzesindedir. Hazreti Muhammed'in gelişinden önce yaşadığı için, Müslümanlar kendisini salih bir mümin kabul eder. ÇOCUKLAR HEDİYE BEKLERDİ! Aya Nikola, Rusya, Yunanistan ve Sicilya'nın koruyucu azizidir. Orta Çağ'da ünü Avrupa'ya yayıldı. En çok Hollandalılar sahip çıktı. Hollandalı çocuklar tahta ayakkabılarını ocağın yanına koyup hediye beklerdi. Amerika'ya muhacir götüren ilk Hollanda gemisinin pruvasını azizin büstü süslüyordu. Amerika'daki ilk kiliseye adı verildi. Hollandalılar Sint Nikolas derdi. Bu, Sinterklass, sonra da Santa Claus'a dönüştü. Böylece Amerika'ya giden Aya Nikola, sonra Avrupa'ya döndü. William Gilley bir çocuk şiirinde Aya Nikola'yı Noel Baba adıyla, sekiz Ren geyiğinin çektiği uçan kızağıyla tasvir etmişti. Vikingler, tanrıları Odin'in her aralıkta sekiz bacaklı atı Sleipnir ile dünyaya gelip fakirlere yardım ettiğine inanırdı. Noel Baba'nın 8 Ren geyikli kızağıyla benzerlik enteresandır. Roma ve Alman mitolojisinde de benzeri efsaneler vardır. Hervey'in 1837'de Amerika'da en çok satan The Book of Christmas adlı kitabı Noel Baba'yı dünyaya tanıttı. 1863-1866 arasında Harper Weekly mecmuasına Noel resimleri çizen Thomas Nast, Noel Baba'yı kırmızı elbisesi, beyaz sakalı ve Ren geyiklerinin çektiği kızağıyla tasvir etti. Bunu kendisinden İç Savaş'ta Noel esnasında askerleri cesaretlendirmek için başkan Abraham Lincoln istemişti. 1924 senesinde Coca Cola için reklam afişi yapan İsveçli Haddon Sundlom, bu karikatürü kullandı. Karışımında kokain olduğu için reklamında çocuk kullanılması yasak olan içeceğin böylece çocuklara da hitap etmesi sağlandı. 1939'da Chicago'da bir mağazanın reklam broşüründe de bu kılığıyla Noel Baba yer alıyordu. Broşür o sene 2.5 milyon dağıtıldı. İşte kırmızı elbiseli, beyaz sakallı, geyiklerin çektiği kızaklı Noel Baba'nın doğuşunun hikâyesi böyledir. Türklerin Aya Nikola'dan haberi olmayıp, ama Noel Baba figürüne Hıristiyanlardan fazla itibar etmesi şaşılacak şeydir! Yoksa Aya Nikola ile Noel arasında bir irtibat yoktur. Zaten Antalya'da Ren geyiği, kızak ve kürk ne gezer!
|
| Bugün 119 ziyaretçi (186 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
