Noel Baba’ya karşı Geyikli Baba

İç ve dış siyaset açısından zorlu bir yılı “Uludere Katliamı” ile bağladık. Türk Hava Kuvvetleri’nin stajını, resmî terminolojiyle söylersek “Kürt isyanlarını bastırma harekâtları” ile yaptığını 22 Kasım 2009 tarihli yazımda anlatmıştım. “Devletin demir yumruğu” dediğim Mustafa Muğlalı’nın 1943 yılında Van’ın Özalp İlçesi’ndeki Çilli Gediği’nde 33 (aslında 32) Kürt kaçakçısını nasıl kurşuna dizdirdiğini 10 Mayıs 2009 tarihli yazımda anlatmıştım. Kürt Meselesi’ni terör-direniş, özerklik, kendi kaderini tayin hakları bağlamında ele alan birçok yazı yazdım. Bunları söylüyorum çünkü internet arşivine bakmayı akıl edemeyen veya buna olanağı olmayan bazı okurlar “niye bu konuları yazmıyorsunuz” diye sitem ediyorlar. Elbette Kürt Meselesi’nin başka yönlerine ileride değineceğim. Ama bugün değil. Çünkü bazı günler havadan sudan bahsetmek hem yazar, hem de okur açısından iyi olur. Yılın ilk günü de bu “bazı” günlerden biri bence.

Konumuz, artık sadece Hıristiyan kültüründe değil Hıristiyanlık dışı kültürlerde de çok meşhur bir figür olan Noel Baba. Hani geçen hafta Keşan Müftüsü’nün, “İyi bir adam olsaydı bacadan değil kapıdan girerdi” dediği zat-ı muhterem.

Kapitalistlerin Noel Baba’sı

Batı dillerinde Santa Claus, bizde Aziz Nikola denen Noel Baba’nın gerçekten yaşayıp yaşamadığı, yaşadıysa nerede ve ne zaman yaşadığı, onu önemli kılan özelliklerinin neler olduğu gibi sorulara henüz bilimsel açıdan doyurucu cevaplar verilemedi ama Noel Baba’nın gündelik hayata girişi ilk kez, 1863 yılında ABD’de olmuştu. Thomas Nast adlı bir grafikçi, yoksullara, ihtiyaç sahiplerine yardım eden bir Hıristiyan azizinden esinlenerek beyaz sakallı tonton bir dede resmi çizmiş ve bu resim Harper’s Weekly adlı bir derginin 3 Ocak 1863 tarihli kapağında yayımlanmıştı.

Nast’ın siyah-beyaz Noel Baba figürünü, renklendirmeyi akıl eden kişi 1924 yılında, kapitalist tüketimin sembol içeceği Coca-Cola için reklâmlar tasarlayan İsveçli grafikçi Haddon Sundlom oldu. Bu buluş sayesinde, o tarihe kadar esas olarak sıcak mevsimlerde içilen Coca-Cola’nın kış aylarında da tüketilmeye başladığını tahmin etmek zor olmasa gerek. Ayrıca, figürün yaratılış hikâyesini bilmeyen biri için, Santa Claus gibi aziz bir kişinin renklerini taşıyan bir içeceğin, iddia edildiği gibi kötü bir içeriğe sahip olamayacağı bilgisinin bilinçaltına yerleştirilmesi de kolay olmuştu.

Sundlom’un kırmızı-beyaz elbiseli Noel Baba’sını güleç yüzüyle sekiz atlı bir rengeyiğinin çektiği kızağa bindirmek ve bu kızakla çocuklara hediyeler dağıtmasını sağlamak (böylece Coca-Cola’yı çocukların dünyasına iyice sokmak) ise, bir başka reklâm yazarının işiydi. 1939’da, Denver Gillen’in çizgileri ve Robert May’in şiirinden oluşan ve içinde “kızakla dolaşan neşeli Noel Baba” figürü taşıyan broşür o yıl tam 2,4 milyon basılıp dağıtılmıştı. 1947 yılına kadar bu broşürden kaç adet basıldığını artık siz tahmin edin. Sonuç olarak, Noel Baba’nın popülerleşmesi ile kapitalist tüketim kalıplarının yerleştirilmesi ve yaygınlaştırılması arasında sıkı bir ilişki vardı.

Pataralı mı, Demreli mi?

Türkiye’nin Noel Baba ile tanışması 1950’lerin başında olmuşa benziyor. 1951-1955 arasında Noel Baba figürlü posta pullarının basılmasıyla başlayan furya, 5 Ocak 1958 tarihli Hürriyet gazetesindeVasfi Râşit Sevig tarafından şöyle eleştiriliyordu: “Zamanla Noel Yortusu aynı adı taşıyan hayalî bir ihtiyar yarattı. Bu uzun beyaz sakallı ihtiyar baba, Noel gecesinde uslu çocuklara oyuncaklar hediye eder...”

Ancak Sevig’in Türk halkını kapitalist tuzaklara karşı uyarısının etkili olamadığı anlaşılıyor. Çünkü gazeteci Ayhan Hünalp tarafından 30 Aralık 1958 tarihli Tercüman gazetesinde çizilen Noel Baba portresi hâlâ geçerli. Hünalp’in Noel Baba’sı, 342 yılında Fethiye yakınlarında bir antik kent olan Patara’da doğmuştu. Çeşitli mucizeler göstererek (örneğin vaftiz edildiği leğenden ayağa kalkarak Allah’a şükretmiş, Hıristiyanların oruç günlerinde ve her cuma annesinin sütünü emmeyerek perhiz yapmış) azizlik mertebesine ulaşmıştı. Daha sonra darda kalanlara yardım etmeyi gelenek haline getirmiş olan Aziz Nikola, ömrünün son yıllarını Demre’de (Antalya’nın Kale ilçesinin antik adı) piskopos olarak geçirmişti. Noel Baba adını alması, hayırseverlik işini iki kez üst üste 26 aralıkta yapmasındandı!

Demokrat Parti’nin Türkiye’yi “Küçük Amerika” yapmaya soyunduğu yıllarda bu hikâyenin tutmasına şaşılmamalı. 1960’lardan itibaren Ankara, İzmir ve İstanbul’da açılan “Amerikan Pazarları” (PX mağazaları), Amerikan malları, otomobilleri, dergileri, Amerika’nın Sesi Radyosu (VOA), Hollywood filmleri ve “Barış Gönüllüleri” ile Amerikan kültürünün topluma nüfuz etmesiyle 1970’li yıllara gelindiğinde büyük otellerde ve çocuk yuvalarında Noel Baba’lı kutlamalar başlamıştı. Kimse de Antalya gibi sıcak bir yerden nasıl olup da rengeyiğinin çektiği kar kızağında hediyeler dağıtan bir Noel Baba çıktığını sorgulamamıştı!

Patara ile Demre bir süre Noel Baba için yarıştılarsa da, Noel Baba’nın Patara’da doğduğu, Demre’de yaşadığı şeklindeki formülde uzlaşıldı ve böylece iki şehrimizin de bu kutlu olayın meyvelerini toplaması mümkün oldu. 5-7 Aralık 1983 tarihinde Antalya’da yapılan Uluslararası Noel Baba Sempozyumu, bugün sıkça karşılaştığımız “medeniyetler arası diyalog” etkinliklerinin belki de ilklerinden biriydi. Noel Baba’nın bu yeni kimliği ile birlikte Türkiye’de tanınırlığı katlanarak arttı. İstanbul’daki Saint Antoine Kilisesi’nde 26 aralık gecesi düzenlenen Noel ayinlerine, her yıl giderek artan sayıda “Müslüman Beyaz Türk”ün katılımı bunun bir sonucuydu. 1990’larda Noel Baba’ya Noel Anne ve Noel Köpekleri eklendi. 2000’li yıllarda ise Noel Baba artık ailemizden biri olmuştu. Öyle ki, Yılmaz Erdoğan’ın “yerli” ve “çağdaş” bir Noel Baba’yı anlatan 2009 tarihli Neşeli Hayatadlı filmi, kısa sürede bir milyonu aşkın izleyicinin ilgisini çekmeyi başaracaktı.

Noel ağacı ve nahıl

Noel Baba ile birlikte tanıştığımız bir diğer adet de yılbaşında çam ağacı süslemek. Yaprak dökmeyen ağaçları veya onların yapraklı dallarından yapılmış çelenkleri ölümsüz hayatın simgesi olarak kullanmak çok eski bir pagan geleneği. Eski Mısırlıların, Çinlilerin, Yahudilerin, Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra İskandinavyalıların çeşitli amaçlarla ağaçları süsleyerek ev ve ambarlarına koydukları biliniyor.

16. yüzyılda, Almanya’da 24 aralıkta Âdem’le Havva Yortusu’nda, cennet bahçesini temsil eden bir oyunun sahnelendiği, oyunun ana dekorunu ise üzerinde elmalar bulunan bir çam ağacının oluşturduğu biliniyor. Daha sonraki dönemlerde, Almanya’daki Hıristiyanlar, Komünyon’daki kutsanmış ekmeği sembolize eden mayasız ekmek parçalarının asıldığı ağaçları evlerine koymaya başladı. Zamanla ekmek dilimlerinin yerini çörekler, mumlar aldı.

Göçmen Almanların ABD’ye götürdüğü Noel Ağacı’nı popüler hale getiren ise,19. yüzyılda tam 63 yıl boyunca Britanya tahtının sahibi olan Kraliçe Victoria. Kraliçe’nin Alman asıllı eşi Prens Albert’i hoşnut etmek için hazırlattığı, üzeri kurdeleler, mumlar, şekerleme ve keklerle süslü Noel ağaçlarının zamanla sadece Avrupa’ya ve Britanya İmparatorluğu’nun diğer topraklarına değil, Japonya ve Çin’e kadar yayıldığı biliniyor.

Bizde de ağaç süsleme geleneği var. Osmanlı döneminde gelin ve sünnet alaylarında üzerlerinde balmumundan hayvan, yemiş, çiçek figürleri, değerli taşlar, altın ve gümüş yapraklar, ipek mendiller, renkli ve yaldızlı kâğıttan süslemeler olan yapılara nahıl denirdi. Nahılların biçimi erkeklik gücünü, üzerlerindeki yemişler ise gelinin döl gücünü, süslemeler ise nahıl sahibinin zenginliğini simgelerdi. 1524’te (Muhteşem Yüzyıl dizisinin kahramanı) Makbul/Maktul İbrahim Paşa’nın düğünündeki nahıllardan biri 60 bin, diğeri 40 bin parçadan oluşmuştu. Bazı nahılların boyu 24 metreyi, tabanının çapı beş altı metreyi bulurdu. Bu büyüklükteki nahılların dar sokaklardan geçirilmeleri zor olduğu için, bazen evlerin çıkıntılı bölümleri ya da tamamı yıkılırdı.

Uludağ’ın Geyikli Baba’sı

Eleştirenlerin yanında, bir de Noel Baba’yı yerli bir baba ile alt etmeye çalışanlar var. Bu kişilere göre karıyla meşhur Uludağ’ın (eski adıyla Keşiş Dağı) eteklerindeki Bursa’da bir ziyaret yeri olan Geyikli Baba (ö. 1350’ler) ile Noel Baba arasında pek çok benzerlik var. 14. yüzyıl başlarında Anadolu Selçuklu Devleti’nin dağılmasından sonra ortaya çıkan “baba” veya “abdal” lakaplı, tahta kılıçlı birtakım dervişlere “Rum abdalları”’ denirdi. İşte Geyikli Baba da bu zümrenin en tanınmışlarındandı.

Geyikli Baba’nın adı, dağlarda geyiklerle gezip dolaşmasından ve binek olarak geyikleri kullanmasından geliyordu. Kaynaklara göre Geyikli Baba, Azerbaycan’ın Hoy şehrinden, kendisi gibi geyiklere binmiş müritleriyle birlikte Keşiş Dağı ile İnegöl arasındaki araziye yerleşmişti. Hilmi Ziya Ülken’in aktardığı bir rivayete göre, Geyikli Baba, Orhan Gazi’nin Bursa kuşatmasına katılmış, Kızılkilise denen yeri yoldaşlarıyla birlikte fethetmiş, bu başarısı üzerine de Orhan Gazi kendisine ve dervişlerine “Baba meyhordur [içki sever] deyu iki yük arakı [rakı] ve iki yük şarap” yollamıştı. Geyikli Baba da çeşitli kerametler göstermiş, o da hayatını birilerine iyilik etmekle geçirmişti. Geyikse geyik, karsa kar da vardı bu hikâyede. O halde, neden yüzde yüz yerli bir baba varken, elin babasını baş tacı ediyorduk?

Noel Baba’nın bilinçaltı mesajı “Coca-Cola için!” ise, Geyikli Baba’nın mesajı “rakı ve şarap için!” mi olur bilmiyorum ama gelecek yıllarda Noel Baba figürlerinin yerini özbeöz yerli Geyikli Baba; Noel ağacının yerini de nahıl alırsa şaşmayacağım.

Bu hikâyelere bakınca, ne Noel Baba, ne Noel ağacı Hıristiyan kültürünün otantik veya “kutsal” unsurlarından. Olsaydı bile eleştirilmesinde sakınca yoktu bence. Elbette benzer bir toleransı İslam kültürüne yönelik eleştirilere göstermek kaydıyla. Bu açıdan, eşdeğer olmadığını bilerek, Keşanlı Müftü’ye yönelik soruşturmayı da, bir karikatüründe “Allah yok, din yalan” yazan Bahadır Baruter’e veya “Din saçmalığı’ başlıklı yazısı yüzünden Ekşi Sözlük yazarı “sigaram ve ben”e açılan davaları da (Ekşi Sözlük yazarı “güneyazan”ın kulakları çınlasın) “şiddetle” eleştiriyorum.

Özet Kaynakça: Peter Burke, Yeniçağ Başında Avrupa Halk Kültürü, Çeviren: Göktuğ Aksan, İmge Yayınevi, 1996; Kudret Emiroğlu, Gündelik Hayatımızın Tarihi, Dost Kitabevi Yayınları, 2001; Ali Erbaş, “Noel ve Yılbaşının Dini ve Kültürel Boyutu”, İlim ve Sanat Dergisi, S. 46-47, s. 143-153; Steven E. Heegaard, “1979 Çocuk Yılı Dolayısıyla ve Çocuklara Yardım Sembolü: Anadolulu Noel Baba”, Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 1979, S. 354, s. 8544-8545.

***

Açıklama ve Özür: Okurlarımızdan Ahmet Acar ve Misak Hergel, “Franz Werfel ve Musa Dağ’da 40 Gün” (18 Aralık 2011) başlıklı yazımdaki bazı hatalara işaret ettiler. Bu konuda bir tez hazırlayan Ahmet Acar’a göre Musa Dağ’daki direniş benim iddia ettiğim gibi 6 Ağustos 1915’te değil, 21 Temmuz 1915’te başlamıştı. Musa Dağ direnişçilerinin Limasol’a götürüldüğüne dair bir belge de yoktu. Vakıflı Köyü’nde doğan Misak Hergel ise Musa Dağı Ermenilerinin benim dediğim gibi 1920 sonrası değil, 1919’da İskenderun Sancağı’na döndüklerini hatırlattı. Ayrıca her iki okur da bazı yer adlarını yanlış yazdığımı belirttiler. Örneğin Nuh Dağı değil Nur Dağı olacaktı. Erikli Kuyu (bugün Hacı Habipli) demiştim, tersi olmalıydı. Romandaki Zeytun’la, bugünkü adı Süleymanlı olan Zeytun farklı yerlerdi. Bu katkılara teşekkür ederken, dikkatsizliğim için hepinizden özür diliyorum.

Hakkı Sabancalı adlı okurumuz ise, 24 Ocak 2010 tarihli “Darbeciliğin miladı: Babıali Baskını” başlıklı yazımdaki “(1915’te Ermeni Kırımı’nın faillerinden olacak olan) Sapancalı Hakkı” ifadesinin dayanağını sordu. Sapancalı Hakkı Bey’in torunu olan okurumuz, konuyu hiçbir şekilde kişiselleştirmiyor, sadece gerçeği öğrenmek istiyordu. Üstelik bunu son derece nazik bir tavırla yapıyordu. Doğrusu okurumuza verecek cevabım yoktu. Çünkü her ne kadar Sapancalı Hakkı Bey, Teşkilat-ı Mahsusa’nın fedailerinden biri olarak ün yaptıysa da, kendisinin 1915 Ermeni Kırımı’nın faillerinden biri olduğuna dair kanıt yoktu. Hatta aksine, İttihatçılardan Galip Vardar’ın anılarındaki ifadeleri ve 1918 Mondros Mütarekesi sonrasında hakkında sadece yolsuzluk davası açılması ve bundan da beraat etmesini gözönünde tutarsak aksi belgeler ve kanıtlar ortaya çıkana kadar masum olduğunu düşünmemiz gerekiyordu. Hal böyle iken Hakkı Bey’in adının önüne o parantezi eklemem ayıp olmuştu. Bu yüzden Hakkı Sabancalı’dan ve onun şahsında, dedesinin manevi şahsiyetinden özür diledim. Hakkı Bey de büyük bir nezaketle özrümü kabul etti. Bu durumu sizlerle de paylaşmak istedim.

.1-1-12.

Hamza Grubu’ndan MAH ve MİT’e

26 Ekim 1994’te Başbakan Tansu Çiller, Tunceli’den kendisini ziyarete gelen muhtarlar askerlerin köylerini yaktığından, helikopterlerin de onları desteklediğinden şikâyet edince şöyle demişti: “Devletin köy yaktığını gözümle görsem inanmam. Her gördüğünüz helikopteri bizim sanmayın. PKK helikopteri olabilir. Hatta Rus, Afgan veya Ermeni helikopteri de olabilir.”

Bu konuşmanın üzerinden tam 18 yıl geçti ama devletin uçakları kendi halkını bombalamaya devam ediyor. Bu sefer de istihbaratı verenler, devletin adamları olamaz, PKK’lı olabilir, Amerikalı olabilir diyor büyüklerimiz. Ama eski Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ’un nihayet sorgulanması ve tutuklanmasının yarattığı haklı heyecan fırtınası içinde Uludere katliamı unutulmaya başladı bile. Belki de unutulsun diye birileri Başbuğ’u hatırladı, bilemiyorum. Çünkü emir-komuta zinciri içinde hazırlandığı belli olan darbe planları yüzünden, emir kulları yıllardır hapiste yatarken, emir verenlerin başında olması muhtemel İlker Başbuğ’a iki yıldır soru bile sorulmamıştı. Savcının daveti acaba Uludere’den önce mi yoksa sonra mı yaptığını bilmek isterdim. Öte yandan Başbuğ’a gelinceye kadar, Yaşar Büyükanıt, Çevik Bir, Çiller çifti ve Mehmet Ağar gibi önemli aktörler var sorgulanması gereken.

Bu haftanın yazısı, Uludere katliamında yanlış istihbarat vererek veya istihbarat vermeyerek dahli bulunan MİT’in tarihçesi üzerine. Bu konuda yazılmış kitapların hemen hepsi MİT’in internet sitesinde bulunan bilgileri içerdiği ve neredeyse kelimesi kelimesine birbirinin tekrarı olduğu için MİT’in “öteki” tarihini yazmanın kolay olmadığını belirteyim.

Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkınca, İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) ve onun ünlü ve etkili uzantısı Teşkilat-ı Mahsusa kadrolarını, İtilaf Devletleri tarafından yargılanma telaşı sarmıştı. Bu yüzden, İttihatçı önderlerin ülkeden kaçtığı günlerde İTC’nin adı Karakol Cemiyeti, Teşkilat-ı Mahsusa’nın adı da Umum Âlem-i İslam İhtilal Teşkilatı olarak değiştirildi. Değiştirildi ama Mustafa Kemal’in İttihatçı kadrolarla arasına mesafe koyma politikası yüzünden her iki değişiklik de kâğıt üzerinde kaldı.

Hamza ve Mim Mim

Ankara’nın ilk istihbarat örgütü 23 Eylül 1920’de kurulan Hamza Grubu’ydu. TBMM hükümeti ile Hamza Grubu arasındaki haberleşmede kullanılan şifre anahtarı İngilizlerin eline geçince grup 15 Aralık 1920’de ad değiştirdi. Sırasıyla Mücahid Grubu, Muharib Grubu, Felah Grubu diye adlandırıldı ama istihbarat faaliyeti esas olarak, Teşkilat-ı Mahsusa’nın son başkanı Hüsamettin Ertürk ve Fevzi (Çakmak) Paşa tarafından kurulan Müdafaa-i Milliye adlı askerî teşkilatça yürütüldü.

3 Mayıs 1921 tarihinde TBMM tarafından tanınan ve adının baş harflerinin Osmanlıca okunuşundan dolayı “Mim Mim” diye adlandırılan teşkilat, İstanbul’da Topkapı, Beyazıt ve Eminönü’nde kurulan üç şubede faaliyet gösteriyordu. Resmî tarihe göre Muavenet-i Bahriye, Yavuz, İmalat-ı Harbiye, Berzenci, Namık gibi başka küçük gruplarla da işbirliği yapan M.M. grubu Anadolu’ya silah, mühimmat ve subay kaçırdı, düşman karargâhlarından elde ettiği bilgi ve belgeleri Ankara’ya aktardı.

Bu dönemde İngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir’in Mustafa Kemal’i öldürmeye çalıştığının ortaya çıkarılması istihbaratçıların itibarını arttırdığı gibi sarstı da, çünkü Mustafa Sagir’in Anadolu’ya geçmesini sağlayan seyahat belgesinin üzerinde, Yavuz grubundan Yarbay Muğlalı Mustafa’nın vurduğu Karakol mührü vardı. (Mustafa Muğlalı; 1943’te Van’ın Özalp İlçesi’nin Çilli Gediği’nde 33 Kürt köylüsünü öldürme emrini verecek olan kişiydi.)

“Karıştırıcı bir teşkilat”: P

Aynı dönemde kurulan bir başka istihbarat örgütü, merkezi Eskişehir’de bulunan Garp (Batı) Cephesi bünyesindeki Askerî Polis Teşkilatı (APT) idi. Resmî yazışmalarda kısaca “P” olarak geçen teşkilatın önemli işlerinden biri Bakü’den Ankara’ya gelmeye çalışan TKP’li Mustafa Suphi ve arkadaşlarını izlemekti. Bilindiği gibi devletin sıkı takibi altındaki bu grup, 28/29 Ocak 1921 gecesi Trabzon açıklarında yine devletin hizmetindeki katiller tarafından boğulmuştu.

Ordunun sıkı denetimine rağmen, “P” kısa sürede yozlaştı. Örneğin 1921 başında TBMM’de bir konuşma yapan Kastamonu Milletvekili Abdülkadir Kemali (Öğütçü) Bey’e göre “P” elemanları “karıştırıcı idiler”, “üretici değil tüketici idiler”, “para alıp yiyorlardı”. Resmî makamlara yapılan şikâyetlerde “halka korku saldıkları”, “karı oynattıkları”, “gürültü yaptıkları” yazılıydı. Cenup (Güney) Cephesi Kumandanı Refet (Bele) Paşa’nın raporuna göre ise, gizli olması gereken “P” elemanları, üzerlerinde levha bulunan evlerde oturuyorlar, koltuklarının altında çantalarıyla kahvehanelere gidiyorlar, tavla oynarken teşkilatın mührü ile caka yapıyorlardı. Dahası bazı “P” elemanları gece ev basıyor, adam soyuyor, tehditle para sızdırıyor, dolandırıyor, hatta cinayet bile işliyordu. Refet Paşa’ya göre “P” teşkilatı “memleketin uzun müddet lanetle hatırlayacağı” bir oluşumdu. Sonunda Ankara şikâyetleri ciddiye aldı ve “P”, kuruluşundan yaklaşık sekiz ay sonra, “yetki aşımı, gizliliğe riayetsizlik (uymama), keyfî uygulamalar, lakaytlık (ilgisizlik), yolsuzluk” gerekçesiyle kapatıldı.

Kısa ömürlü THA’lar ve GT

“P”nin yerine 1 Nisan 1921’de Tedkik Heyeti Amirlikleri (THA) kuruldu, ancak taşradaki “P” elemanları uzun süre yetkilerinden vazgeçmek istemediler. Bunun üzerine THA’lar Genelkurmay bünyesine alındı. Ancak THA’ların ömrü de çok kısa oldu. Batı Cephesi Komutanlığı’nın 2. Ordu Komutanlığı’na gönderdiği 22 Haziran 1922 tarihli yazıda “...yüksek bütçelerine rağmen bu teşkilatların memleketin ihtiyacına tekabül edememesine binaen bilcümle Tedkik Heyetleri’nin lağvı, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’den emir buyrulmuştur...” deniyordu.

Resmî tarihe göre 1922 Mudanya Mütarekesi ile 1923 Lozan Antlaşması arasındaki dönemde istihbarat faaliyeti Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti tarafından, I. Ordu Komutanlığına bağlı olarak kurulan “Geçit Teşkilatı” (G.T.) tarafından yürütüldü, ancak bu teşkilatın marifetlerini öğrenmek mümkün olmadı.

Mr. Templeton’ın işleri

1923-1926 arasında istihbarat faaliyetlerini Emniyet Müdürlüğü üstlendi. Bu dönemin önemli işlerinden biri, İstanbul Emniyet Müdürlüğü elemanlarından Nizamettin Bey’in, 1924-1925 yıllarında kendisine “İngiltere Hariciye Nezareti görevlisi Mr. Templeton” süsü vererek Kürdistan Teali Cemiyeti Başkanı Seyid Abdülkadir’in yakın dostu Palulu Kör Said’le defalarca görüşmesiydi. Ancak Palulu Kör Said, ya tuzağı fark ettiğinden ya da isyan niyeti olmadığından, “Mr. Templeton kılığındaki Nizamettin Bey”in kendisine vermeye çalıştığı 80 bin lirayı kabul etmedi ve plan suya düştü.

20’ye yakın amatör örgütün yarattığı uzun anarşi döneminden sonra Mustafa Kemal, Cumhuriyet Dönemi’nin ilk modern istihbarat teşkilatını kurma işini has adamı Fevzi Paşa’ya verdi. Mareşal 6 Ocak 1926 tarihli yazı ile yeni teşkilatın kuruluşunu valiliklere şöyle müjdelemişti: “Genel merkezi Ankara’da, şubeleri şimdilik İstanbul, İzmir, Adana, Diyarbakır ve Kars’ta olmak üzere bir (Milli Emniyet Hizmeti) kurulmuştur. Bu şubeler doğrudan doğruya genel merkeze bağlanmıştır. Şimdiye kadar Ordu Müfettişlikleri’nce yürütülen istihbarat hizmetleri bundan böyle bu teşkilat tarafından yürütülecektir.”

MEH ve Walther Nicolai

Bu yazının hemen ardından kısa adıyla MEH’i kurmak ve personelini eğitmek için Birinci Dünya Savaşı öncesi ve esnasında Alman Genelkurmay İstihbarat Servisi başkanlığını yapan, daha sonra da Hitler’in istihbarat teşkilatını örgütleyen Polonya asıllı Albay Walther Nicolai gizlice Türkiye’ye getirildi. İlişki bir süre Türkiye’nin Nikolai’ye söz verdiği parayı ödememesi yüzünden bozulduysa da sonunda ödeme yapıldı ve Nicolai aralarında Kurmay Yarbay Şükrü Âli (Ögel), Kurmay Subay Hüseyin Rahmi (Apak), Sosyo-etnolog Hasan Reşit (Tankut), Kemal (Güçsav) beylerin de bulunduğu küçük biri grubu 16 Haziran-10 Temmuz 1926 arasında Almanya ve Avusturya’ya götürdü. Münih’te açılan Savaş Propagandası Sergisi’ni de gezen Heyet Türkiye’ye döndükten sonra Ankara Hacıbayram’da Şehit Keskin Sokak’ta 14 numaralı binaya yerleşti. Ardından Nicolai ile ilişkiye son verildi.

Kuruluşu sadece yazılı bir emre dayanan MEH, 19 Aralık 1926 tarih ve 4507 sayılı Gizli Kararname ile resmiyet kazandı. (Kararname gizli olduğu için Resmî Gazete’de yayımlanmamıştı.) Bu sefer merkez Işıklar Caddesi’nde Kemal Gedeleç Apartmanı idi. Ardından İstanbul, İzmir, Adana, Diyarbakır ve Kars’ta MEH şubeleri kuruldu. İlk MEH Başkanı Albay Ali Şükrü (Ögel) Bey oldu. MEH dört şubeden oluşmuştu. A Şubesi İstihbarattan (Espiyonaj): B Şubesi Müdafaadan (Kontr Espiyonaj): C Şubesi Propagandadan; D Şubesi Teknik Destekten sorumluydu.

MEH kanunla kurulmadığından, giderleri yıllarca örtülü ödenekten karşılandı. Resmî bir kadrosu olmadığından, A Şubesi’nin personeli Genelkurmay Başkanlığı’na bağlı subaylardan, B Şubesi’nin personeli Emniyet Genel Müdürlüğü ve Jandarma Genel Komutanlığı personelinden, C Şubesi’nin personeli Dışişleri Bakanlığı personelinden, D Şubesi’nin personeli ise asker ve sivil kişilerden temin edildi.

MEH’ten MAH’a

İçişleri Bakanlığı bir yazıyla MEH’in kuruluş tarihini 6 Ocak 1927 olarak açıkladı. Zaman içinde muhtemelen “Milli Emniyet Hizmeti”nin kısaltması olan MEH kulağa hoş gelmediği için, teşkilatın adı “Milli Âmâla Hizmet”e (“Milli emellere hizmet”) dönüştürüldü ve kulağa daha hoş gelen MAH kısaltması kullanılmaya başlandı. Bazen de MEHMAH dendi.

1932-1937 yılları arasında iç istihbarat alanında Emniyet (Polis) Teşkilatı ile görev ve yetki paylaşımına gidildi. 1937’den sonra iç istihbarat genel olarak Emniyet’e devredilirken, MAH dış istihbarat konusuna ağırlık verdi. MİT resmî tarihçilerine göre bu dönemin en büyük başarısı 1937’de Fransız Mandası olan İskenderun Sancağı (daha sonra Hatay) ile ilgili olarak Suriye yönetimine Fransa’dan yazılmış bir belgenin ele geçirilmesiydi. Belgede Fransız Dışişleri Bakanlığı “Sancak için dökülecek tek damla Fransız kanı yoktur. Durumun idaresini sizin eşsiz politik dehanıza bırakıyoruz” yazıyordu. İddialara göre bu bilgi Mustafa Kemal’i, Hatay’ın ilhakı konusunda cesaretlendirmiş, onun ölümünden sonra da Ankara kartlarını doğru oynayarak 29 Haziran 1939’da Hatay anavatana katılmıştı.

Çiçero MAH ajanı mıydı?

İkinci Dünya Savaşı yıllarında MAH Genelkurmay’ın kontrolüne girdi. Almanya ile imzalanan dostluk ve işbirliği anlaşması uyarınca Nazilerle dirsek teması halinde çalışan MAH, Zeplin Harekâtı ile Alman ajanlarının Sovyetler Birliği’ne sızdırılmasına yardım etti. Ancak Sovyetler Birliği durumu fark etti ve Türkiye’ye nota verdi. MAH bundan sonra bu tür operasyonlara hevesli olmadı.

İddialara göre İkinci Dünya Savaşı yıllarının ünlü casusu Çiçero takma adlı Elyasa (İlyas) Bazna’nın MAH’la ilişkisi vardı. İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi Sir Hughessen’in oda hizmetçisi olan Bazna, elçilikten edindiği bilgi ve belgeleri Almanlara aktarmış, belgelerin fotoğraflarının çekiminde kendisine MAH yardımcı olmuştu. Ancak Hitler Normandiya Çıkartması’nın (Operation Overlord) gizli planlarının da aralarında olduğu bu belgelerin gerçek olduğuna inanmadığından Almanlar Bazna’ya borçlarını sahte para ile ödemişlerdi. Böylece tarihin bu en büyük casusluk olayından hem Almanlar hem de Bazna faydalanamamıştı. Bu olaydaki katkısı güme giden MAH ise, 24 Şubat 1942 günü, Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Von Papen’e yapılan bombalı intihar saldırısının faillerini birkaç gün içinde bularak, Almanya’nın takdirlerini kazanmayı başarmıştı.

Hakkındaki gizlilik kararı 1943 yılında kaldırılan teşkilat, savaş sonrasında CHP tarafından muhalifleri ve özellikle komünistleri sindirmekte kullanıldı. 1947 Marshall Yardımı Programı’ndan sonra MAH-CIA ilişkisi, İsrail’in 6 Mart 1950’de resmen tanımasının hemen ardından MAH-MOSSAD ilişkisi başladı.

1950’de başlayan Demokrat Parti döneminde ise MAH, dışta bu ilişkilere devam ederken, içeride CHP’lilerin ve (yine) komünistlerin peşine düştü. 1956’da ABD’nin MAH’a yılda 100 bin lira yardımda bulunduğu ifşa olunca hem MAH hem hükümet zor durumda kaldı. Yıllardır süren bu durumdan güya Menderes’in haberi yoktu. ABD’liler gücendirilmeden yardım programına son verildi ama, Menderes’in MAH’ın başına getirdiği Hüseyin Avni Göktürk’ün gazeteci Nimet Arzık’a yaptığı uygunsuz teklifle MAH bir kez daha itibar kaybetti.

Kıbrıs’ta TMT’nin kuruluşu

Dış operasyonlar ise bu dönemde Seferberlik Tetkik Dairesi (1965’te adı Özel Harp Dairesi oldu) tarafından yürütülüyordu. Bu kapsamda, 9 Kasım 1957’de, Rauf Denktaş, Burhan Nalbantoğlu ve Kenan Tanrısevdi tarafından Lefkoşa’nın varoşlarındaki bir evde temelleri atılan Türk Mukavemet Teşkilatı (TMT) ileriki yıllarda Türkiye’nin Kıbrıs politikasının şekillenmesinde hayati rol oynayacaktı. İran’ın SAVAK’ıyla ilişki de bu dönemde kuruldu.

Önemli kadroları askerlerden oluştuğu için MAH 27 Mayıs 1960 darbesinin gelişini hükümete rapor etmedi veya hükümet anlatılanlara inanmadı. Darbeden sonra MAH’ın odalarını subaylar doldurdu, geriye kalan az sayıda sivil istihbaratçı bu subayların getir-götür elemanına dönüştü.

MİT Ajanı Mahir Kaynak

1961 Anayasası’nın ürünü olan Milli Güvenlik Kurulu’na bağlanan MAH, 6 Temmuz 1965 tarih ve 644 Sayılı Kanun’la Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) adını aldı. Ad değişimi sırasında elemanların maaşı eksildiği için (yine de askerlerden fazla alıyorlardı) tadı biraz daha kaçan MİT’in 1970’li yıllardaki faaliyetleri esas olarak sol hareketlere yönelikti. Örneğin 12 Mart 1971 Muhtırası öncesinde, başını Cemal Madanoğlu, İlhan Selçuk, Doğan Avcıoğlu, İlhami Soysal’ın çektiği ordu içindeki “sol cuntacıların” arasına günümüzün ünlü “istihbarat uzmanı” Mahir Kaynak’ı sokan MİT’in tek yapmadığı, Başbakan Süleyman Demirel’i bu oluşumdan haberdar etmekti.

MİT Muhtıra sonrasında, adeta “gizli polis teşkilatı” gibi davranarak pek çok operasyona katıldı ve pek çok elemanı deşifre oldu. 1973’te dönemin Genelkurmay Başkanı Semih Sancar, MİT’e çekidüzen verilmesini emretti. MİT Müsteşarı Orgeneral Nurettin Ersin kıta görevine gönderilirken, yerine Amiral Bahattin Özülker atandı. Yine de 1974 Kıbrıs Harekâtı öncesinde ve sırasında, istihbarat MİT’ten değil Özel Harp Dairesi’nden alındı. Bu kurumun istihbarat konusundaki zafiyeti de, Kocatepe Muhribi’nin, Türk uçaklarınca batırılmasından anlaşıldı.

Kesire Öcalan MİT’çi miydi

1974 yılında Kesire Yıldırım, Haki Karer, Cemil Bayık ve Kemal Pir’le ilk örgütünü kuran Abdullah Öcalan, daha sonra karısı olan Kesire Yıldırım için “Son derece iyi eğitilmiş ve çekiciydi. Büyük ihtimalle objektif olarak da sübjektif olarak da kanıtlayamadığım MİT ajanıydı” demişti. Öcalan’ın bu ifadesi ve Kesire Yıldırım’ın babası Abdullah Yıldırım’ın 1937-1938’de Dersim Valisi General Abdullah Alpdoğan için istihbarat ve milis toplayan biri olması, sonra da MAH ve MİT’e çalıştığı iddialarının inkâr edilmemesi, yıllarca PKK’yi, Barzani çizgisindeki gizli Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi’ni (T-KDP) kontrol etmek için MİT’in kurdurduğu iddiasına dayanak yapıldı. Ancak bugüne kadar bu iddiayı destekleyen somut bir kanıt ortaya çıkmadı.

MİT’in yeniden yapılanması 1976’da oldu. Ankara Kavaklıdere’deki bir evin çatı katında birlikte oturmaya başlayan Hiram Abbas ve Mehmet Eymür’ün ilk başarısı, 1977 yılında MİT’in İstihbarat Daire Başkan Yardımcılığını yürüten Albay Sabahattin Savaşman’ın ABD (CIA) lehine casusluk yaptığını ortaya çıkarmak oldu. 17 yıl hapse mahkûm olan ve 1985’e kadar askerî cezaevinde yatan Savaşman ileriki yıllarda, casusluk yapmadığını, çünkü söz konusu bilgilerin hepsinin zaten CIA’da olduğunu söyleyecekti.

12 Eylül’de MİT’in suskunluğu

MİT, 1979’da Bülent Ecevit Hükümeti’ni düşürmek için CIA’in yağ ve akaryakıt krizi çıkarmasına yardımcı oldu. Süleyman Demirel’in deyimiyle “Afrika’daki kabilelerin iç işleri hakkında bile bilgi veren, sadece darbeler hakkında bilgi vermeyen” MİT, 12 Eylül darbesine meşruiyet kazandırmak için işlenen siyasi cinayetleri ortaya çıkarmadığı gibi Sivas, Çorum ve Maraş olayları gibi büyük katliamların örgütlenmesinde de rol aldı. Elbette, “Bizim çocukların” yaptığı 12 Eylül darbesini de sivil iktidara haber vermedi.

1983’te “CIA casusluğu” ile suçlanan MİT elemanı Kurmay Albay Turhan Çağlar kendini şöyle savunacaktı: “Nasıl olsa bütün hükümetler ve Genelkurmay başkanları Amerika hesabına çalışıyor. Ben yapınca mı suçlu oluyor?” 27 Mayıs’ın albaylarından biri olan Turhan Çağlar’ın 15 yıldır casusluk yaptığını açıklaması ve cezaevindeki şüpheli ölümü (intiharı?) MİT’in güvenilirliğinin bir kez daha sorgulanmasına neden oldu.

1990’larda (Çiller döneminde) Abdullah Çatlı gibi kiralık katilleri istihdam eden, Erol Evcil ve Alaaddin Çakıcı gibi mafya babalarıyla ilişki kuran, komşu ülkelerde hükümet devirme işlerine karışan MİT’in hamurunu ve imajını düzeltmek için AKP hükümetinin epey uğraşması gerekiyor. İşe, Uludere’de MİT’in (ve elbette diğer devlet kurumlarının) rolünün ne olduğunu açıklamakla başlaması iyi olur.

Özet Kaynakça: Fethi Tevetoğlu, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, TTK Yayınları, 1988; Hamit Pehlivanlı, Kurtuluş Savaşı İstihbaratında Tedkik Heyeti Amirlikleri, Genel Kurmay Yayınları, 1993; Emin Demirel, Teşkilat-ı Mahsusa’dan Günümüze Gizli Servisler, IQ Yayınları, 2005; Kaya Karan,Türk İstihbarat Tarihi Yıldız İstihbarat Teşkilatı ve Teşkilat-ı Mahsusa’dan MİT’e, Truva Yayınları, 2008; Erdal Şimşek, Türkiye’de İstihbaratçılık ve MİT, Kumsaati Yayınları, 2004.

.8-1-12.

..

.Halide Edip ve Ermeni yetimleri

Sevgili Hrant Dink’i sonsuzluğa uğurlayalı beş yıl oldu. Acı ve özlemle geçen bu beş yılın sonunda varılan nokta insanda büyük bir öfke uyandırıyor. Çünkü 24 nafile duruşmadan sonra, tetikçilere kesilecek ceza ile bu dosya kapatılmaya çalışılıyor. Bu korkunç cinayeti örgütleyenler, yardakçılık edenler, katillerin sırtını sıvazlayanlar, delilleri karartanlar yakayı sıyırmak üzere. Ancak Hrant’ın Arkadaşları, davanın bu şekilde kapanmasına izin vermeyecek. Çünkü buna izin vermek demek, Hrant’ın bir kez daha öldürülmesine izin vermek demek. Buna izin vermek demek, benzeri cinayetlere kapı aralamak demek. Buna izin vermek demek, bu ülkenin sürekli korku ikliminde yaşatılmasına razı olmak demek. Hrant’ın Arkadaşları böyle olmasına izin vermeyecek. Hrant’ın Arkadaşları, bu konudaki kararlılıklarını göstermek için 19 Ocak 2012 Perşembe günü saat tam 13:00’te Taksim Meydanı’nın Elmadağ’a olan yönünde toplanacak ve AGOS’un önüne yürüyecek. “Slogan yok. Örgütsel flama, bayrak yok. Bu sessiz bir çığlık” olacak diyor Hrant’ın Arkadaşları. Ben bu yürüyüşe katılamayacağım çünkü aynı amaçla İzmir’de düzenlenen bir başka yürüyüşte ve toplantıda olacağım. Ama bir yarım sizlerle birlikte olacak.

Bir de kişisel notum var. Yazılarımın bir bölümünü Topladığım Öteki Tarih I: Abdülmecid’den İttihat Terakki’ye adlı kitabım, Profil Yayıncılık’tan çıktı. Ancak bu olaya sevinemedim çünkü kitaba ad verirken, dostum Erdoğan Aydın’ın Öteki Tarih adlı bir kitabı olduğunu fark etmemişim, fark etmemişiz. 2007 yılında Kırmızı Yayıncılıktan çıkan bu kitap 2011’de 4. baskısını yapmış üstelik. Kendisi büyük bir anlayışla özürlerimi kabul etti ama Erdoğan Aydın’dan ve Kırmızı Yayıncılık’tan bir kez de huzurlarınızda özür dilemeyi borç biliyorum.

xxx

Haftanın yazısı, bundan 97 yıl önce, İttihat ve Terakki’nin kötü yürekli yöneticileri tarafından öksüz ve yetim bırakılan Ermeni çocuklarının Suriye’deki serencamına dair.

Edebiyatçı ve siyasetçi Halide Edip (Adıvar) Hanım, 1916 yazında Cemal Paşa’dan bir mektup almıştı. Paşa’nın emir subayı Falih Rıfkı (Atay) tarafından getirilen mektupta Cemal Paşa “Türk kadınının medar-ı iftiharı” Halide Hanım’a, Beyrut’taki Amerikan ve Fransız kolejlerine benzer okullar açma hayalinden söz ediyor ve kendisini Suriye ve Lübnan’a davet ediyordu. Haydarpaşa Garı’ndan yola çıkan ekipte Falih Rıfkı (Atay), Halide Edip, Nakiye (Elgün) Hanım, Hamdullah Suphi (Tanrıöver) ile Falih Rıfkı’nın “çarşaflı sörler” dediği kadın hocalar vardı. Cemal Paşa Hamdullah Suphi’nin Suriye’deki eski Türk-İslam mimarisi eserleriyle ilgili çalışmalar yapmasını istemişti. Falih Rıfkı’ya göre Cemal Paşa, böylece “Lübnan’ı Konyalaştırmayı” hayal ediyordu.

Bahaeddin Şakir’le karşılaşma

Adana yakınlarındaki istasyonlardan birinde trene İttihat ve Terakki’nin ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın kurucu ve en etkili yöneticilerinden Dr. Bahaeddin Şakir binmişti. Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rıza Bey’in “Zeki, biraz mutaassıp bir vatanperver idi. Müslüman olmayan milletlere husumeti vardı (...) Ermenilere düşman idi (...) Bir gün Nişantaşı’nda karşı karşıya geldik. Tuttukları yolun doğru olmadığını söyledim. Ne kadar doğru olduğunu yakında göreceksiniz dedi” diye bahsettiği kişiydi Bahaeddin Şakir.

Ünlü İttihatçı gazeteci Hüseyin Cahit Yalçın’ın “[1915-1917] Tehcir işinde Bahaeddin Şakir’in rolü nedir? En hususi toplantılarımızda bile bu mesele teşrih edilmemiştir, aydınlanmamıştır. Açık, kati bir kanaatim yok, fakat başka meseleler konuşulurken, ağızdan çıkmış bir kelimeden, sızmış bir fikirden, zapt edilememiş jestlerden, hâsılı gözle görülmeyen, fakat insanda bir şüphe uyandıran ince ve hafif delillerden, bende kuvvetle peyda olan zanna göre, tehcir işinin en büyük amili (uygulayıcısı) ve haliki (yaratıcısı) odur. Yalnız başına Şark vilayetlerini dolaşarak [tehcire] zemin hazırladığını, esası kararlaştırdığını ve şahsi kanaatlerini tatbike çalışırken, haiz olduğu mevki dolayısıyla, emirlerinin Merkez-i Umumi ve hükümet emirleri diye telakki olunduğunu ve nihayet hükümetteki bazı nafiz arkadaşlarını da sürüklediğini kuvvetle zannediyorum” diye bahsettiği kişiydi Bahaeddin Şakir.

İttihat ve Terakki’nin uzun süre genel sekreterliğini yapmış olan Mithat Şükrü Bleda’ya göre, 27 Mayıs 1915 tarihli “Geçici Tehcir Kanunu”nun çıkarılması için en çok uğraşan adamlardan biriydi Bahaeddin Şakir.

“Bir katilin elini sıktırdınız”

Falih Rıfkı’ya göre, Halide Hanım, Bahaeddin Şakir’in adını ve önemini biliyorsa da o karşılaşmaya kadar Ermeni politikasındaki rolünün farkında değildi. Bahaeddin Şakir ise, o güne kadar kendisi gibi düşünmeyen bir Türk milliyetçisine rastlayacağını hatırına bile getirmemişti. Uzun bir konuşmadan sonra Bahaeddin Şakir trenden inmişti. O indikten sonra Halide Hanım Falih Rıfkı’ya “Bana bilmeyerek bir katilin elini sıktırdınız” demişti. Bahaeddin Şakir ise vedalaşırken Falih Rıfkı’nın kulağına eğilerek “Senin gibi yetişecek kıymetli gençleri, bu kadınla temas etmekten menetmelidir” demişti. Falih Rıfkı’ya göre ikisi de birbirinden nefret etmişlerdi.

Halide Hanım ve Nakiye Hanım, Lübnan’a vardıklarında Cemal Paşa’yı, Sofar’daki köşkünde ziyaret etmişlerdi. Dediklerine göre Paşa’nın eşi Seniye Hanım İsviçre’ye çocuğunu tedaviye götürdüğü için yoktu. Paşa’nın o günlerde “Lübnan’ın ecesi” diye ünlenen Linda Sürsok ile birlikte olduğu dedikodusu yapılıyordu. Halide Hanım’a göre, evde Cemal Paşa’nın kızkardeşi ve kayınvalidesi vardı. Kızkardeşi son derece ciddi ve iyi kalpli bir Türk kadınıydı. Yaşı da hayli ilerlemişti. Kayınvalidesi ise 60 yaşlarında ince, enerjik ve şık bir hanımdı. Ev halkı birbirine karşı son derece saygılı davranıyordu. Halide Edip’in bu tür kişisel açıklamalarla Ermeni kırımından dolayı itibarını kaybetmiş Cemal Paşa’yı okurların gözünde aklama gayreti içinde olduğu anlaşılıyordu.

Cemal Paşa’nın isteği üzerine iki hafta boyunca Beyrut’ta konuyla ilgili kişilerle görüşen Halide Edip Cemal Paşa’ya bir rapor sunmuştu. Rapora göre Lübnan, Beyrut ve Şam vilayetleri ortak bir eğitim sistemi altında birleştirilecek, üç vilayetin her birinde altı sınıflı bir ilkokul açılacak, bu ilkokulların görevi de öğrencileri normal okullara ve kolejlere hazırlamak olacaktı. Okullarda Türkçe, Arapça ve Fransızca, üç dil öğretilecekti.

Raporun sunumundan sonra Halide Edip, Kudüs’teki kutsal mekânları ve Cemal Paşa’nın açtığı Ayn Tura (Ain Toura) Yetimhanesi’ni gezdi. Yetimhane’de savaşta ve 1915’teki kırımda anne-babasını kaybeden Ermeni çocukları kalıyordu. Bilindiği gibi Suriye ve Lübnan 1915’teki ölüm yolculuğunun menzillerinden biriydi. Halide Edip, çocuklara Türk isimlerinin verildiğini öğrenince Cemal Paşa’ya itiraz etmişti. Ama Cemal Paşa, başka yol olmadığına ikna etmişti kendisini. Suriye’deki incelemelerini bitiren Halide Edip ve Nakiye Hanım İstanbul’a dönmüştü. Ama Halide Edip, kısa süre sonra Cemal Paşa’nın ısrarlı daveti üzerine tekrar Suriye’ye gidecekti.

Cemal Paşa ile aralarında ne vardı?

Halide Edip bu ikinci seyahatine kızkardeşleri Nigar ve Belkıs hanımları da götürmüştü. İki oğlunu ise ablası Mahmure’ye bırakmıştı. Ayrıca heyette, 50 kadar kadın eğitimci ile bir kaç da erkek eğitimci vardı. Ancak bu seyahat İstanbul’da dedikodulara neden olmuştu. Bazıları Halide Edip’le Cemal Paşa arasında bir gönül bağı olduğunu düşünüyordu. Yoksa evli barklı bir kadın, çocuklarını bırakıp böyle zorlu bir yolculuğa çıkar mıydı? İkiliyi yakından gözleme fırsatı bulmuş olan Falih Rıfkı’nın aktardığına göre ikili arasında böyle bir ilişki yoktu ancak Halide Edip’in Cemal Paşa üzerinde büyük etkisi vardı. Cemal Paşa ona danışmadan, onayını almadan bir evrakı bile imzalayamaz hale gelmişti. Halide Edip’in erkekler üzerindeki bu özelliği biliniyordu. Pek çok erkeği, hiç yüz vermeden etkilemeyi başarmış biriydi. Örneğin Yahya Kemal’in 1918 yılında Büyük Mecmua’da yayımlanan “Telakî” (Kavuşma) adlı şiirine konu olan kişinin Halide Edip olduğu sanılır:“Yollarda kalan gözlerimin nûrunu yordum/ Kimdir o, nasıldır diye rüzgârlara sordum/ Hülyâmı tutan bir büyü var onda diyordum/ Gördüm: Dişi bir parsın elâ gözleri vardı...”

“İnsaniyete yardım için”

Halide Edip ise biyografik eseri Mor Salkımlı Ev’de bu ikinci daveti neden kabul ettiğini şöyle anlamıştı: “1916 yılının Eylül’ü harbin insanları ümitsizliğe sevk eden ıstırap ve sefaleti ile doludur. Muharrirlik (yazarlık) hayatım bence o günlerde ehemmiyetini (önemini) kaybetmişti. Bir satır dahi yazamıyordum. Eğer Müslüman kadınlarının çekilebileceği bir manastır hayatı bizde olabilse idi, mutlak çekilirdim. Her ne ise bu vaziyette her insan mutlak insaniyete elinden geleni yapmak ister. Benim için tek saha talim ve terbiye sahası olabilirdi. O hizmet sahasını bana Lübnan ve Arap diyarı açtı. Ayn Tura Yetimhanesi’ndeki çocukların sayısı sekiz yüze çıkmış olduğunu, gerek orası ve gerekse Lübnan ve Suriye’de hazırlanmış plana göre mektep açma faaliyetini deruhte etmemi Cemal Paşa tekrar teklif ettiği zaman hiç düşünmeden kabul ettim.”

Gerekçe ne olursa olsun, sonuçta ikili gayet sıkı bir işbirliği yaptılar ve Halide Edip Suriye ve Lübnan’da bir dizi okul açtı. Beyrut’taki Darü’l Nasırat adlı yatılı kız mektebi ve muallim (öğretmen) mektebi, Beyrut, Şam ve Lübnan’ın değişik yerlerindeki yatılı ve normal kız ilkokulları, Beyrut’ta üç-dört bin kız ve kadının devam ettiği sanayi mektepleri ile Suriye’deki Tanail Ziraat Mektebi ilk akla gelenlerdi.

Vedi Sabra ve Kenan Çobanları

Cemal Paşa, Suriye’nin ünlü Katolik Ermeni/Arap müzisyeni Vedi Sabra’yı bu okullarda müzik dersleri vermekle görevlendirmişti. Paris’te konservatuar eğitimi aldıktan sonra Saint Esprit Kilisesi’ne birinci org sanatçısı olarak atanan ve 16 yıl bu görevi yürüten Vedi Sabra II. Meşrutiyet’ten (1908) sonra İstanbul’a geldiğinde Halide Edip’le yakın dost olmuştu. Vedi SabraHalide Edip’in 1916’da yazdığı, Yusuf Peygamber ve kardeşlerini konu alan Kenan Çobanları adlı oyunu bestelemişti. (Oyunun isim babası Yahya Kemal’di.)

Türkçe bir libretto üzerine bestelenmiş ilk opera sayılan Kenan Çobanları’nın İstanbul’daki ilk gösterimi izleyenlerde soğuk duş etkisi yaratmıştı. Bunun nedeni, Müslüman erkeklerin bile sahneye çıkmasının hoş karşılanmadığı bir dönemde, ilk defa Müslüman kız çocuklarının operada rol alması, ilk defa bir peygamberin canlı olarak temsil edilmesi ve İsrail’in müjdecisi olan semitik unsurların oyunda vurgulanmasıydı. Halide Edip’in Türk Ocağı’nda tehcir sırasında öldürülen Ermenileri savunan bir konferans vermesi ve Maarif Nazırı Şükrü Bey’le yaptığı tartışma da buna eklenince, İttihatçılar Halide Edip’in Amerikalılar ve Ermenilerle bir ilişkisi olup olmadığını tesbit etmek için Halide Edip’in arkasına bir sivil polis takmışlardı. Ancak Halide Edip, bu tepkilerden etkilenmemiş ve eseri 1917’de Lübnan’da tekrar sahneye koymuştu. Oyun Ayn Tura Yetimhanesi’nin öğrencileri tarafından 13 kez sahnelenecekti. Gerçi Vedi Sabra, Cemal Paşa tarafından Fransız casusluğu iddiasıyla bir süreliğine Lübnan’dan sürüldüyse de bu ve benzeri şıklıklar sayesinde okullar yerli halktan büyük rağbet gördü. Lübnan’daki okullara daha çok Hıristiyan aileler, Şam’daki okullara ise Müslüman aileler başvuruyordu.

“Ülkemi en çok ben eleştiririm!”

Halide Edip bu seyahatinde yaklaşık bin kadar Ermeni yetiminin kaldığı Ayn Tura Yetimhanesi ile daha yakından ilgilendi. Cemal Paşa’nın çağırdığı Dr. Lütfi (Kırdar) Bey’le birlikte çocukları salgın hastalıklara karşı korumaya çalıştı. Ona göre Cemal Paşa, “sürgün Ermenilerine karşı eski Osmanlı devlet adamına yakışır bir vaziyet almıştı” ve Ermeni kadınlar Cemal Paşa’ya bağlılıklarını, adını işledikleri mendillerle gösteriyorlardı. Ancak bir seferinde şu itirafta bulunmuştu: “Hiç kimse ülkesini benim sevdiğim kadar sevemez, ancak, hiç kimse ülkesini benim eleştirdiğim sertlikte eleştiremez. Bu katliamların lekesini de milletimin üstünden hiçbir şey temizleyemez.”

Bu konuşmaya şahit olan kişi Halide Edip’in Beyrut’ta açtığı okullardan birinde görev yapmış Harriet Fischer adlı bir misyonerdi. Rahibe Fischer, “liderlerinin bu vahşeti sürdürüp sürdürmeyeceğini” sorduğunda Halide Edip “Bazıları yaptı bunu ve hâlâ devam ediyorlar. Hâlâ bitmedi. Bazıları katılmadı. Ancak onların idari güçleri yoktu. Ayrıca, söylenen şuydu: Savaştayız. Her yanımız düşmanlarla kuşatılmış. Bölünmüş gözükürsek, her şeyi kaybederiz. Bizim milletimiz, ya da Ermeniler...” diye savunmuştu siyasi yoldaşlarını.

Çöllerde ot yiyen çocuklar

Halide Edip, Rahibe Fischer’e Cemal Paşa’yı savunmuştu ancak, İstanbul’da kurulan yeni kabinede Maliye Nazırı olan dostu Cavid Bey’e yazdığı şu mektuba bakılırsa trajedinin farkındaydı: “... Esasen bu memleket bugünlerde hep insanı ağlatacak gibi. Eleminde o kadar derin ve ezilmiş bir şey var. Bilhassa Ermeniler, Cemal Paşa’nın aziz başına Allah’la beraber yemin eden, sırf burada yaşamak hakkını bulan bir sürü bedbaht Ermeni var. Mektebe bağlı bir binada birçok var. Çöllerde ot yiyerek karınları şiştikten sonra kimi anasını, kimi babasını, birçokları da çocuklarını kaybettikten sonra buraya düşmüşler. Daha doğrusu, Cemal Paşa getirtmiş (...) Dışarıda anası açlıktan ölen, babası yanında öldürülen, on iki yaşında bir Ermeni kızı geldi, iltica etti. Mahzun, büyük gözleriyle etrafımda dolaşıyor, lüzumlu lüzumsuz elimi öpüp ağlıyor. Bahçede bir facia daha var. Oğlunu yanında öldürürlerken birdenbire dilini kaybeden bir bedbaht, öteki oğlunu ve ailesini nereye attıklarını bilmiyor. Ayakları çıplak, gözleri elem içinde, mütemadiyen işaretle felaketini haykırıyor. Bazen geceleri çocuğu ölen bir kadın gibi, başı elleri içinde döğünüyor, döğünüyor. Gündüzleri yazımı yazarken bazen hıçkırdığını işitiyorum. Pencereye koşuyorum, aşağıda bahçede ellerini sallıyor, oğlunun kalbinden kurşun geçerken çıkan sesi göklere uluyor, söylüyor. Bunlardan binlerce, yüzlerce var. Yetimhaneler hayatta bir şeyin telafi edemeyeceği şeyi kaybetmiş yarı aç bedbaht çocuklarla dolu...”

Halide Edip, mektubunu “Yeni kabine bu emsalsiz zulüm ve cinayetin hiç olmazsa sonuçlarını hafifletemez mi? Şimdi bugün yaşayanlara insan hakkı veremez mi? Ben kendi hayatımla bu fena ve çirkin şeyi ödeyebilsem öderdim. Fakat benim hayatım nedir? Hiç hem de pek gülünç ve küçük bir hiç!” diye bitirmişti.

Halide Edip 1917 yılının mart ayının sonlarına doğru Suriye’den ayrıldı. Cemal Paşa’nın buradaki görevi 12 Aralık 1917’de bitti. Suriye ve Lübnan’daki Ermeni yetimlerinin çilesi ise hiçbir zaman bitmedi.

Özet Kaynakça: Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Bateş Yayınevi, 1981; Hüseyin Cahid Yalçın, Tanıdıklarım, Yapı Kredi Yayınları, 2001; Memoirs of Halide Edib, Gorgias Press, 2004; Selahattin Çitçi, “Halide Edip Adıvar’ın Feminist ve Semitik Bir Operası: KenanÇobanları”,www.turkishstudies.net/sayilar/sayi16/çitçiselahattin1080.pdf; Nevzat Artuç, Cemal Paşa, Askeri ve Siyasi Hayatı, TTK Yayınları, 2008; İpek Çalışlar, Halide Edip, Biyografisine Sığmayan Kadın (Everest Yayınları, 2011; Halide Edip, Mor Salkımlı Ev, Can Yayınları, 2007; Ermeni ve Türk yetimlerinin savaş sonrası serencamına ilişkin daha fazla bilgi için: Ayşe Hür, “İttihat ve Terakki’nin Çocuk Askerleri” yazısının ikinci bölümü, Taraf, 12 Nisan 2009.

.15-1-12..

Cumhuriyet’in ‘azınlık raporu’

Hrant Dink Davası’nda çıkan karar aslında beni şaşırtmadı. Çünkü bu topraklardaki gayrımüslim düşmanlığının köklerinin ne kadar derinde, dallarının ne kadar yaygın olduğunu biliyorum. İktidar partisinin tepkileri yatıştırmak için kullandıkları “Yargıtay aşaması” sürecinin nasıl biteceğini de tahmin ediyorum. Çünkü hem AKP’nin Ergenekonlaşmış bu devletle giderek nasıl bütünleştiğini görüyorum, hem de Yargıtay’ın Pınar Selek, Uğur Kaymaz, Baskın Oran, N.Ç. başta olmak üzere daha nice dava hakkında verdiği kararları biliyorum. Bu hafta Cumhuriyet tarihi boyunca, devletin gayrımüslimlere karşı işlediği suçların özet bir dökümünü yapacağım. Böylece işimizin ne kadar zor olduğunu görüp tekrar derlenip toparlanalım.

» 16 Mart 1923’te, Mustafa Kemal Adana’da esnafa yaptığı konuşmada “Memleket en sonunda yine gerçek sahiplerinin elinde karar kıldı. Ermeniler ve diğerlerinin burada hiçbir hakkı yoktur. Bu bereketli yerler koyu ve öz Türk memleketidir” dedi. Böylece Cumhuriyet’in azınlık politikalarının çerçevesi belirlenmiş oldu.

» Haziran 1923’te, Yahudi, Rum ve Ermeni memurlar işlerinden çıkartılarak yerlerine Müslümanlar alınmaya başladı. Gayrımüslim azınlıkların Anadolu’da serbestçe dolaşımları kısıtlandı. Karar öyle ani olmuştu ki, pek çok kişi kısıtlamalar yüzünden memleketine dönemedi, gittiği yerde mahsur kaldı. Bu yetmezmiş gibi Yahudilerin Filistin’e göçmelerine de engeller konuldu.

» Eylül 1923’te, Kilikya (Adana havalisi) ve Doğu Anadolu’dan savaş sırasında göç eden Ermenilerin geri dönüşünü yasaklayan bir kararname çıkarıldı.

» Aralık 1923’te, Çorlu’da yaşayan birkaç yüz kişilik Yahudi cemaatine şehri 48 saat içinde terk etmesi emredildi. Hahambaşılığın müracaatı üzerine karar ertelendi ancak benzer bir karar Çatalca için alındı ve hemen uygulandı.

» 24 Ocak 1924 tarihli Eczacılar Hakkındaki Kanun’la eczane açma yetkisi “Türk bulunma” meselesine bağlandı.

» 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu uyarınca 40 kadar Fransız ve İtalyan okulu kapatıldıktan sonra sıra azınlık okullarının binalarının onarımında, genişletilmelerinde, yeni binalar yapmalarında kısıtlamalara geldi. Okul programları ve sınavlar MEB tarafından denetlenmeye başladı.

» 3 Nisan 1924’te, kabul edilen Avukatlık Kanunu uyarınca 960 avukat iyi ahlaklı olup olmadığı açısından değerlendirildi ve sonuçta 460 avukatın çalışma izni iptal edildi. Böylece Yahudi avukatların yüzde 57’si, Rum ve Ermeni avukatların dörtte üçü işsiz kaldı.

» 29 Ocak 1925 gecesi, Fener Rum Patrikliğine seçilen Araboğlu Konstantinos bir trene bindirilerek Selanik’e gönderildi. Suçu, hükümetin hoşuna gitmeyen biri olmasıydı. Bu durum, Yunanistan tarafından Lozan’ın ihlali olarak La Haye Adalet Divanı’na ve Milletler Cemiyeti’ne götürüldü ancak Türkiye’nin “Patrikhane’yi de sınırdışı etme” tehdidi savurması üzerine Yunanistan şikâyetlerini geri çekti ve Patrik “kendi isteğiyle istifa etmiş” gibi yapılarak konu kapatıldı.

» 22 Nisan 1926’da, ticari yazışmalarda sadece Türkçe kullanılmasını mecburi kılan kanundan sonra idari kadrolarda çalışan ve Türkçe yazı diline hâkim olmayan gayrımüslimler işten çıkarılmaya başlandı. Bu yönetmelik uyarınca işten çıkarılan Rumların sayısı beş bindi.

» 17 Şubat 1926’da, Medeni Kanun’un kabulünden sonra, Ermeni, Yahudi ve Rum cemaatleri, birbiri ardı sıra, Lozan Barış Antlaşması ile kendilerine tanınan azınlık haklarından vazgeçtiklerini açıklamaya zorlandılar.

» 1 Ağustos 1926’da, devletin Lozan Barış Antlaşması’nın yürürlüğe girdiği 23 Ağustos 1924’ten önceki tarihlerde gayrımüslimlerce edinilmiş tüm malları müsadere etme hakkına sahip olduğu ilan edildi.

» 17 Ağustos 1927’de, Elza Niyego adlı 22 yaşındaki Yahudi kızı, kendisine âşık olan ve uzun süredir taciz eden evli ve torun sahibi Osman Ratıp Bey tarafından öldürüldü. Olayın devlet tarafından örtbas edilmeye çalışıldığını gören Yahudi cemaatinin ilk kez sesini çıkarmaya cesaret etmesi üzerine, gazetelerde yoğun bir Yahudi düşmanı kampanya başlatıldı. Bazı Yahudiler “Türklüğe hakaret ettikleri” gerekçesiyle mahkemeye verildiler.

» 13 Ocak 1928’de, rejimin gözüne girmek isteyen bir grup Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) Hukuk Fakültesi öğrencisinin aldığı karar uyarınca, birden vapur, tramvay gibi toplu taşıma araçlarına “Vatandaş Türkçe Konuş!” yazılı pankartlar asılmaya başladı. Dönemin gazetelerinde “Türkçe Konuş!” hitabına tahammül edemeyen “sözde vatandaş”lardan şikâyet ediliyordu. Bu tarihten itibaren kampanyanın gereklerine uymadıkları gerekçesiyle pek çok gayrımüslim hakkında Türklüğü tahkir davası açıldı.

» 11 Nisan 1928 tarihli Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarz-ı İcrasına Dair Kanun’la doktorluk “Türk olma” şartına bağlandı. Böylece gayrımüslimler doktorluk yapamaz oldular.

» Eylül 1929’de, Defterdarlık, Yahudi okullarını, Or Ahayim Hastanesi’ni, Ortaköy Yetimhanesi’ni ve sinagogları ticari müessese sayarak bunlara yapılan bağışları ve intikalleri vergilendirmeye karar verdi. Uygulama geriye doğru, 1925 yılından başlatıldı. Bu yüksek vergileri ödeyemeyen Hahambaşılığa haciz geldi. Hükümetin baskıları sürdü ve bağışlar sıkı takibe alındı.

» 1929-1930 arasındaki 18 ay içinde Türkiyeli Ermenilerden 6.373 kişi Suriye’ye göç etmek zorunda kaldı.

» 18 Eylül 1930’da, Adalet Vekili Mahmut Esat Bozkurt, Ödemiş Yaylası’nda “Benim fikrim, kanaatim şudur ki, bu memleketin kendisi Türk’tür. Öz Türk olmayanların Türk vatanında bir hakkı vardır, o da hizmetçi olmak, köle olmaktır” şeklindeki ünlü vecizesini söyledi.

» Ekim 1930’daki Belediye seçimleri sırasında yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın (SCF) listesinde altı Rum, dört Ermeni ve üç Yahudi olması üzerine, iktidardaki CHF şiddetli bir gayrımüslim karşıtı kampanya başlattı. Parti kuruluşundan 99 gün sonra kendini feshetmek zorunda bırakıldı ama gayrımüslimlere kızgınlık bitmedi.

» 11 Haziran 1932’de, yürürlüğe konan Türk Vatandaşlarına Tahsis Edilen Sanat ve Hizmetler Hakkındaki Kanun’la yabancıların bazı mesleklerde çalışmaları yasaklandı. Bu durum özellikle Yunan uyruklu serbest meslek erbabını, küçük esnaf ve sokak satıcılarını kapsıyordu.

» Kasım 1932’de, İzmirli her Yahudi’ye Türk kültürünü benimsemeye ve Türk diliyle konuşmaya söz veren birer taahhütname imzalatıldı. İzmir Yahudilerini Bursa, Kırklareli, Edirne, Adana, Diyarbakır, Ankara Yahudileri izledi.

» 1933’te, Mardin’deki Süryani Patrikliği, gizli ve açık baskılara dayanamayarak “cemaatin arzusu doğrultusunda”, “görülen lüzum üzerine”, “muvakkaten” (geçici olarak) Mardin’den Suriye’deki Humus’a taşındı. Ancak o günden beri geri dönmesi mümkün olmadı.

» 14 Haziran 1934’te, kabul edilen ve ülkeyi “Türk kültüründen olan ve Türkçe konuşanlar” (has Türkler), “Türk kültüründen olan ve Türkçe konuşmayanlar” (Kürtler) ve “Türk kültüründen olmayan ve Türkçe konuşmayanlar” (gayrımüslimler ve diğerleri) olarak üçe bölen İskân Kanunu’ndan sonra Anadolu’nun çeşitli yerlerindeki Rumlar ve Ermeniler, kendileri için uygun görülen bölgelere sürüldüler.

» 21 Haziran-4 Temmuz 1934’de, Irkçı Cevat Rıfat Atilhan ve Nihal Atsız gibi ırkçı yazarların Yahudi aleyhtarı ve ırkçı yazılarla galeyana gelen kitleler, Çanakkale, Gelibolu, Edirne, Kırklareli, Lüleburgaz, Babaeski’de Yahudilere saldırdılar. Olaylarda Yahudilere ait evler ve mağazalar yağmalandı, kadınlara tecavüz edildi, bir haham öldürüldü. CHF Trakya teşkilatının örgütlediği anlaşılan olaylar sonucu 15 bin Yahudi, mal ve mülklerini geride bırakıp can havliyle başka şehirlere, ülkelere kaçmak zorunda kaldı. Olaylar yatıştığında bilanço ortaya çıktı. CHF’nin hazırladığı bir rapora göre Trakya ve Çanakkale’de yaşayan 13 bin Yahudi’den üç bini İstanbul’a göçmüş, pek çok kişi mallarını yağmalarda, mülklerini ise yok pahasına sattıkları için kaybetmişlerdi.

» 24 Temmuz 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde çıkan bir ilana bakılırsa, Ankara Askerî Baytar Mektebi’ne alınacak öğrencilerde aranan özelliklerden biri “Türk ırkından olmak” idi.

» 6 Eylül 1938 tarihli Cumhuriyet gazetesinde çıkan Türk Kuşu Direktörlüğü’ne alınacak tayyare öğretmenlerine dair bir başka ilanda ise ifade biraz daha rafine hale gelmiş ve “Türk soyundan olmak” haline dönmüştü.

» Ağustos 1938’de, hükümet “Tebaası oldukları devlet arazisinde yaşama ve seyahat bakımından baskılara tâbi tutulan Musevilerin bugünkü dinleri ne olursa olsun Türkiye’ye girmeleri ve ikametleri yasaktır” diyen 2/9498 numaralı kararnameyi çıkardı. Ülkenin tek resmî haber ajansı Anadolu Ajansı’nda çalışan 26 Musevi personelin işine son verildi. Gazete ve dergilerde genel olarak azınlıkları, özel olarak da Yahudileri ülkenin çektiği sıkıntıların sorumlusu gösteren yazı ve karikatürlerde patlama oldu.

» 1938-1939’da, yaklaşan savaşta milli güvenliği tehdit edecekleri gerekçesiyle, Anadolu’nun kırsal bölgelerinde yaşayan gayrımüslimler büyük şehir merkezlerine nakledildiler. Büyük şehirlerin yaşam koşullarına ayak uyduramayanlar ülkeden göç etmek zorunda kaldı.

» Temmuz 1939’da, Hatay’ın Türkiye’ye katılması sırasında bölgedeki Ermeniler baskılar sonucu Suriye’ye göç ettiler.

» 8 Ağustos 1939’da, Avrupa’nın çeşitli yerlerinden topladığı 860 Yahudi mülteciyi Filistin’e taşırken, yolda karşılaştığı bazı sorunlar yüzünden İzmir’e sığınmak zorunda kalan Parita gemisi, yolcuların “Bizi öldürün ama geri göndermeyin” haykırışlarına rağmen 14 ağustosta iki polis motorunun refakatinde limandan çıkarıldı. Gemi çıkarılırken CHP’ye yakın Ulus gazetesi “Serseri Yahudiler İzmir’den gitti” diye başlık atmıştı.

» 28 Aralık 1939’da, Erzincan’daki büyük depremde onbinlerce kişinin öldüğünü duyan Tel-Aviv, Hayfa, Buenos Aries, New York, Cenevre, Kahire ve İskenderiye’deki Yahudi cemaatleri aralarında topladıkları paraları, giyim eşyalarını Türkiye’ye yolladılar. Ancak gazetelerde Yahudilerin bu tavrını alaya alan, altında kötü niyet arayan yazılar, karikatürler boy gösterdi.

» 12 Aralık 1940’ta, Romanya’nın Köstence limanından aldığı 342 Yahudi mülteci ile İstanbul’a varan “yüzen tabut” namlı Salvador’un (aslında 40 kişilik bir tekneydi) bir mil bile gidecek hali olmadığı açık olduğu halde Türk makamları, gemiyi yoluna devam etmesi için zorladı. Sonuç hazindi: 13 aralık günü Silivri açıklarına şiddetli fırtınaya yakalanan Salvador’un parçalarından tam 219 ölü toplandı.

» 22 Nisan 1941’de bir gün kapılarında beliren jandarmalar tarafından 12 bin gayrımüslim erkek, sivrisinek kaynayan ve sıtma yayan bataklığın, rutubet, çamur ve aşırı sıcağın bunalttığı, su darlığı çekilen altyapısız kamplara gönderildiler. “İstanbul’u unutunuz!” diye bağıran çavuşları ve subayların sesi dönemi yaşamış tüm azınlıkların belleğine yerleşti. 20 Kur’a İhtiyatlar denen bu “askerler”, Zonguldak’ta tünel inşaatlarında, Ankara’da Gençlik Parkı’nın yapımında, Afyon, Karabük, Konya, Kütahya illerinde taş kırma, yol yapma gibi ağır işlerde çalıştırıldılar ve ancak 27 Temmuz 1942 günü terhis edildiler.

» 15 Aralık 1941, Köstence limanından aldığı 769 Romen Yahudi’sini Nazi zulmünden kaçırıp Filistin’e götürmek isteyen Struma gemisi Türk makamlarının yolcuların karaya çıkmalarına izin vermemeleri üzerine, 2,5 ay Sarayburnu açıklarında hastalıkla ve ölümle pençeleştikten sonra zorla Karadeniz’e çıkarıldı. 23 mil açıkta, motorsuz, yakıtsız, yiyeceksiz, susuz, ilaçsız kaderine terk edilen Struma 24 Şubat 1942 günü, saat 02:00’de kimliği bilinmeyen denizaltılarca batırıldı. Faciadan sadece bir kişi kurtuldu. Parita, Salvador ve Struma gibi mülteci gemilerine reva görülen muamele, aynı zamanda Türkiye Yahudilerine verilmiş bir mesajdı.

» 11 Kasım 1942’de, Şükrü Saracoğlu Hükümeti, savaş sırasında ortaya çıkan mali sorunları aşmak gerekçesiyle Varlık Vergisi’ni çıkardı. Vergi mükelleflerinin yüzde 87’si gayrımüslimdi. Ermeni tüccarlar kapital güçlerinin yüzde 232’si, Yahudi tüccarlar, yüzde 179’u, Rum tüccarlar yüzde 156’sı, Müslüman-Türk tüccarların ise sadece yüzde 4,94’ü oranında vergilendirilmişlerdi. Vergilerini ödeyemeyenler Aşkale, Sivrihisar, Karanlıkdere kamplarına gönderildiler. Mart 1944’e kadar süren “Varlık Vergisi Faciası” sırasında kimi malını, kimi canını, kimi onurunu, kimi Türkiye’ye inancını yitirdi.

» 1946 yılında ilk kez üniversite mezunu gayrımüslimlerin yedek subay olarak askerlik yapmasına izin verildi. Bu demekti ki, daha önce gayrımüslimlere bu yol kapalıydı. Ancak o tarihten bu yana TSK’da gayrımüslim bir komutana rastlanmadı.

» 1946’da, CHP’nin 9. Bürosu tarafından yayımlanan “Azınlık Raporu”nda “İstanbul’da özellikle Rumlara karşı ciddi tedbirler almalıyız. Bu anlamda söylenecek tek bir cümle var: İstanbul’un fethinin 500. yıldönümüne kadar bu şehirde tek bir Rum bile kalmamalıdır” deniyordu. Rapora göre bu sorunun çözümüne geçilmeden önce Anadolu’nun geri kalan kısmı da gayrımüslimlerden arındırılmalıydı.

» 1948’de, Yahudiler yeni kurulan İsrail’e, Ermeniler ise Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ne göç etmeye kalkınca, yıllardın onları kaçırtmak için her şeyi yapan devlet ve devlet güdümlü basın bu sefer de göçmek isteyenleri “hain” gösteren yayınlara başladılar.

» 6-7 Eylül 1955 günlerinde, Kıbrıs’la ilgili olarak Londra’da toplanacak üçlü konferansta Türkiye’nin “elini güçlendirmek” için ağırlıklı olarak İstanbul Rumlarına yönelik büyük bir yağma harekâtı örgütlendi. Ancak olaylar İzmir, Adana, Trabzon gibi merkezlere de yayıldı ve sadece Rumlar değil Ermeniler ve Yahudiler de saldırılardan nasiplerini aldılar. Kimi kaynaklara göre üç, kimine göre 11 kişi öldü, yaklaşık 300 kişi yaralandı, yüzlerce kadına tecavüz edildi. Resmî rakamlara göre 5.300’ü aşkın, gayrı resmî rakamlara göre yedi bine yakın bina saldırıya uğradı. Hasarın mali portresi konusundaki en düşük tahmin o günün değerleriyle 150 milyon lira, en yüksek tahmin bir milyar liraydı.

» 1964’te, Kıbrıs Olayları’nın etkisiyle Türk-Yunan ilişkilerinin gerginleştiği ve ünlü Johnson Mektubu’nun Türkiye’yi köşeye sıkıştırdığı günlerde, Atatürk ve Venizelos arasında 1930 yılında imzalanan “Dostluk Antlaşması” bir hükümet genelgesiyle, Türk hükümetince tek taraflı olarak iptal edildi. Türkiye’de doğup büyümüş, burada ticaret yapan, esnaflık yapan, emekçilik yapan Yunanistan vatandaşı on binlerce Rum sınırdışı edildiler. Sürgünlerin yanlarına bir bavul ve 200 lira almalarına izin verilmişti. Onlarla evli Türk vatandaşı Rumların da ülkeyi terk etmesiyle Rum cemaati yok olma noktasına geldi.

» 1974’te, İstanbul’daki Balıklı Rum Hastanesi Vakfı Yönetim Kurulu ile Hazine arasındaki bir dava nedeniyle Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun verdiği bir kararda Türkiye’deki gayrımüslim vatandaşlar “Türk olmayanlar” olarak değerlendirildi.

» 1984’te, Fener Rum Patrikhanesi, Heybeliada Ruhban Okulu’nun masraflarını karşılayamadığını söyleyerek kapatılması için izin istedi ancak o güne kadar okulu kapatmak için elinden geleni yapan hükümet, Lozan Barış Antlaşması, diğer ikili anlaşmalar açısından ve “mütekabiliyet ilkesi” açısından bunun mümkün olmadığını ileri sürerek, bu talebi kabul etmedi. Bugün bir tek öğrencisi olmadığı halde Milli Eğitim Bakanlığı’nca atanan okulun Türk yöneticisi her gün göreve gitmekte. Patrikhane de okulu açık tutmak için masraf yapmaya devam etmekte.

» 1985-1990 arasında PKK’ya karşı korucu olmayı reddettikleri için topraklarına el konularak yerlerinden edilen “Melek Tavusa Tapan” Yezidiler kitlesel olarak Batı ülkelerine göç etmek zorunda kaldı.

» 2000’li yıllarda Milli Güvenlik Kurulu toplantılarının önde gelen konularından biri “Misyonerlikle mücadele” idi.

» 15 Kasım 2003, Şişli’deki Beth İsrail Sinagogu ile Galata’daki Neve Şalom Sinagogu’na iki Müslüman Türk teröristi tarafından intihar saldırısı yapıldı, eylemciler de dâhil 25 kişi öldü, 300’den fazla kişi yaralandı.

» 5 Şubat 2006, Trabzon’daki Santa Maria Katolik Kilisesi Rahibi Andrea Santoro 16 yaşında bir genç tarafından öldürüldü.

» 19 Ocak 2007’de, AGOS’un başyazarı Hrant Dink öldürüldü.

» 18 Nisan 2007, Malatya’da yedi “milliyetçi” genç Hıristiyanlıkla ilgili yayın yapan Zirve Yayınevi’ni basarak üç büro çalışanını vahşice öldürdüler.

Şimdi bu tarihçeye bakınca Hrant Dink Davası’ndan çıkan karara şaşırılır mı? Sizi bilmem ama başta da dediğim gibi ben şaşırmadım.

.22-1-12.

.Türkiye’nin Cezayir konusunda alnı ak mı

Geçtiğimiz hafta Fransa Parlamentosu, “soykırım” tasarısını kabul etti. Yürürlüğe girmesi Cumhurbaşkanı Sarkozy’nin onayına kaldı. AKP hükümeti, ilk oylamaya göre daha soğukkanlı ancak Fransa’yı Cezayir Meselesi’nden dolayı eleştirmek hâlâ çok revaçta. Bu hafta, bilmeyenlere ya da unutanlara, Fransa Cezayir’de “soykırım” yaparken, Türkiye’nin ne yaptığını hatırlatmak istiyorum.

Cezayir, 1529’dan 1830’daki Fransız işgaline kadar Osmanlıların yönetiminde kaldı. Bugün “Fransa’nın Cezayir’de ne işi vardı?” diyenler “Osmanlı’nın Cezayir’de ne işi vardı” diye sormuyor elbette. Ancak kabul etmek gerekir ki, aynen Osmanlı gibi sömürgeci amaçlarla Cezayir’i işgal eden Fransızlar, Osmanlı’ya göre çok daha acımasız sömürgeci politikalar güttüler. Öyle ki, 19. yüzyılın sonuna kadarki dönemde ülke nüfusunun üçte birinin, yani bir milyon kişinin açlık ve hastalık başta olmak üzere çeşitli nedenlerle hayatını kaybettiği sanılıyor.

Milli Mücadele dostları

20. yüzyılın başlarından itibaren, Fransız sömürgeciliğine hem İslamcı, hem milliyetçi, hem de solcu gruplardan örgütlü tepkiler gelmeye başladı. Bu üç kesim de farklı nedenlerle Türkiye’deki Kemalist deneyimi büyük ilgi ile izliyorlardı. 1920’de Fransızlar, Adana-Antep-Urfa yöresini işgal ettiklerinde, Fransız birliklerindeki Moritanyalı, Libyalı, Tunuslu ve Cezayirli askerler topluca Türk tarafına geçtiler. Milli Mücadele’nin kazanılmasından sonra da bu askerler Türk vatandaşlığına alındılar, kendilerine bir miktar toprak verilerek Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde iskân edildiler. Ama ilgi bununla sınırlı kaldı.

1930’lar gelindiğinde Cezayir’de bağımsızlık mücadelesi üç ana akım tarafından yürütülüyordu. Solcu Ahmet Messali Hac, milliyetçi Ferhat Abbas ve İslamcı Şeyh Abdülhamid Bin Badis’in temsil ettiği üç akımın da ortak paydası, Fransız sömürgeciliğine karşı olmalarıydı. O yıllarda tamamen içine kapanmış olan Türkiye’nin Cezayir’le ilgili tek hamlesi, 1930’da Fransa’nın Cezayir’i işgalinin 100. yıldönümü için dış temsilciliklerinde bazı etkinlikler yapacağını duyması üzerine oldu. Dışişleri Bakanlığı, Türkiye’nin dış temsilciliklerine bu tür etkinliklere katılmamalarını emretti. Türkiye bundan sonra bir daha Cezayir’le ilgilenmedi.

Fransa’nın Setif Katliamı

İkinci Dünya Savaşı arifesinde Fransa’da iktidara gelen Halk Cephesi adlı sol koalisyon Cezayir’e özgürlük vaat etmişti. Ancak Fransa Naziler tarafından işgal edilince bu vaadini yerine getiremedi. Savaş Almanya’nın yenilgisiyle sonuçlanınca Cezayir’deki bağımsızlıkçı güçler tekrar Fransa’nın karşısında toplandılar. Savaşın bitmesinden bir hafta önce Fransızlar tarafından bilmem kaçıncı kez tutuklanmış olan Messali Hac’ın serbest bırakılması için 5 Mayıs 1945’te düzenlenen gösteriye 500 bin kişinin katılması üzerine Fransızlar iyice sertleşti. Setif, Blida, Oran, Guelma şehirleri başta olmak üzere pek çok yerde katliam yaptılar. Kısaca “Setif Katliamı” denen bu olaylar sırasında Fransız kaynaklarına göre 1.500, Cezayir kaynaklarına göre 10.000 Cezayirli öldürülmüştü. O sırada Türkiye’de tek parti iktidarı vardı ve katliama yönelik tepki olmadı.

1947’ye kadar legal yollardan bağımsızlık mücadelesi veren muhalifler bu tarihte Özel Örgüt dedikleri silahlı gücü oluşturdular. Fransa polisi örgütü dağıttı. Bunlar Türkiye basınında sadece birkaç kısa habere konu oldu. Buna karşılık, 1952’de Mısır’da Kral Faruk yönetimini deviren Cemal Abdülnasır, Cezayirli bağımsızlıkçıların yanında yer aldı. Arap milliyetçiliğinin başına geçen Nasır, Türkiye’nin Ortadoğu’daki en büyük rakibiydi. Dolayısıyla Mısır’ın desteklediği bir hareket, otomatik olarak Türkiye’den destek görmüyordu.

NATO mu Cezayir mi?

Ama daha önemlisi, Türkiye o yıl Fransa’nın belkemiğini oluşturduğu NATO’ya üye olmuştu. Batı blokunda kendisine yer açmaya çalışırken, Fransa’nın sömürge politikalarını eleştirmesi hiç doğru olmazdı. Fransa’yı eleştirmek bir yana, 1953’te Fransa’ya giden Adnan Menderes’e Légion d’Honneur Nişanı takıldı, Grand Cordon rütbesi verildi. Ardından ilk Fransız-Türk Parlamenterler Dostluk Grubu faaliyete geçti. Dönemin gazeteleri (iktidara yakın Zafer de, CHP’ye yakın Ulus da) hükümetin NATO üyeliği, Fransa müttefikliği veya Nasır aleyhtarlığı temelindeki politikalarını destekliyordu.

10 ve 24 Ekim 1954 tarihlerinde Kahire’de toplanan Cezayir Kongresi’nde bütün örgütlerin lağvedilerek yerine Ulusal Kurtuluş Cephesi (FLN) ve silahlı kanadı Ulusal Kurtuluş Ordusu’nun (ALN) kurulmasına karar verildi. Bu tarihten sonra örgüt, hem Cezayir’deki diğer siyasal gruplarla hem Fransızlarla mücadele etti. Sabotajlar, direnişler, genel grev gibi değişik yöntemlerle sömürge yönetimini felç etti. Örgüt modern silahlara sahip değildi ama kısa sürede Cezayir’in genelinde etkili olmayı başardı. Setif Katliamı sonrasında Messali Hac’ın örgütüne katılan Ahmed Ben Bella ve diğer önemli liderler Fransızlar tarafından sık sık tutuklandı, kimi öldürüldü, kimi yıllarca hapse atıldı. Bu dönemde 12 bin Cezayirli hayatını kaybetti.

Türkiye’deki gazeteler ANL’nin eylemlerini “tedhiş (şiddet, terör) hareketleri”, “çapulculuk”, “eşkıyalık”, “isyan”, “ayaklanma” olarak niteliyordu. Gazetelere göre konu Fransa’nın “iç işi” idi. Bunda şaşılacak bir şey yoktu çünkü gazetelere Fransız kültürüne sempati duyan, Fransızca bildiği için olayları Fransa gazetelerinden öğrenen gazeteciler egemendi. Hükümet ve ana muhalefet partisi ise iyi bir NATO üyesi, sadık bir Batı müttefiki olmaktan başka bir şey düşünmüyordu.

Bandung Konferansı

Türkiye yan çizmeye devam ederken, Cezayir Meselesi 18- 24 Nisan 1955’te Endonezya’nın Bandung şehrinde toplanan Bandung Konferansı’nın en önemli gündem maddesi oldu. Konferansın amacı sömürgecilik sonrası dönemde kurulan yeni ulus-devletleri, ABD ve Sovyetler Birliği’nin tasallutundan korumak için bir birlik oluşturmaktı. Konferansa Türkiye ile birlikte 29 ülke katıldı. Türkiye’yi DP Hükümeti’nin karizmatik Başbakan Yardımcısı Fatin Rüştü Zorlu temsil ediyordu. Zorlu, konferansın etkili üyelerinden Hindistan Başbakanı Nehru ile pek çok konuda tartıştı. Nehru NATO’yu sömürgeciliğin zaptiyesi olarak, Zorlu, NATO’nun gerekli olduğunu söylüyordu. Nehru sömürgeciliği kınarken, Zorlu esas tehlikenin komünizm olduğunu söylüyordu. Sonuç olarak Zorlu’nun şahsında Türkiye Cezayir’in ve diğer sömürge halklarının bağımsızlığına karşı çıkıyordu. Bu tutum, Türkiye’nin itibarını ezilen halklar nezdinde yerle yeksan etmişti.

Fransa’nın hava korsanlığı

Bandung’dan sonra Mısır’la Suudi Arabistan, Cezayir Meselesi’ni BM Güvenlik Konseyi’ne taşıdı. Türkiye tahmin edileceği gibi Fransa ile birlikte aleyhte oy kullandı. Ancak ilk kez Türkiye basınında, DP’nin Cezayir politikasını eleştiren sesler yükselmeye; “tedhişçiler” teriminin yerini “mukavemetçiler”, “hürriyetçiler” terimleri almaya başlamıştı. 1956’dan itibaren dil daha da sıcaklaştı. Hatta Ulus gazetesi bir keresinde “Cezayir’de 102 Milliyetçi Daha Şehit Edildi!” diye başlık attı. Basının sempatisi 23 Ekim 1956’da Ahmet Ben Bella ve beş arkadaşının bindiği uçağın, Fransız askerî uçakları tarafından zorla Fransa topraklarına indirilmesiyle daha da arttı. Bu zorbalık başta Mısır ve Arap ülkeleri olmak üzere, dünyanın pek çok yerinde tepkiye neden olmuş, Türkiye de bu dalgadan etkilenmişti. Ancak Menderes hükümetinin Cezayir politikası değişmedi. Türkiye, BM’de Cezayir’le ilgili oylamalarda aleyhte oy kullanmaya devam etti.

Türkiye’nin tarihî oyu

İleride ABD Başkanı olacak, Demokrat Parti Senatörü John F. Kennedy’nin Temmuz 1957’deCezayir’in artık sadece bir Fransız meselesi olmadığı, ABD’nin Cezayir’in bağımsızlığının yolunu açması gerektiği şeklindeki konuşması Türkiye’nin yeni rotasını belirledi. O tarihten sonra Türkiye, Cezayir ve benzeri konularda Fransa ile birlikte hareket etmeyi bırakıp, ABD ile birlikte çekimser oyu kullandı. Örneğin Aralık 1958’de BM’deki Asya-Afrika ülkeleri grubunun Cezayir’in bağımsızlığının hemen tanınması yönündeki önergesine çekimser oy verecekti. Ancak bu tarihî bir oydu, çünkü önerge bir oy farkla, bu yüzden Cezayir’deki kanlı savaş üç yıl daha devam etmişti. Kısacası Türkiye dolaylı yoldan yüzbinlerce Cezayirlinin kanına girmişti.

Bu oylamadan sonra Cezayirlilerin bağımsızlık talepleri daha da şiddetlendi. Cezayir ve Fransa tam bir savaş alanına dönünce (bu arada Uzakdoğu Asya’daki Fransız politikaları da çökmüştü) Fransa çareyi, De Gaulle’ü göreve çağırmakta buldu. 2 Haziran 1958’de, altı aylık bir dönem için kendisine sınırsız yetkiler verilmesi ve yeni bir anayasa yapılması kaydıyla “ulusun başına geçmeyi” kabul eden De Gaulle, sözümona sosyal plan olan Cezayir için “Bin Köy Projesi” adlı planını açıkladığında, Türkiye bunu “De Gaulle Mucizesi” diye alkışlayacaktı. Hâlbuki plan Cezayir’i modern bir sömürge haline getirmeyi amaçlıyordu.

Çekimser oylara devam

Türkiye tahmin edileceği gibi, 19 Eylül 1958’de Kahire’de kurulan Cezayir Cumhuriyeti Geçici Hükümeti’ni de tanımadı. Türkiye meşhur “çekimser” oylarından birini, Aralık 1958’de BM’de Cezayir Meselesi’nin çözümü için, tarafları görüşmeye çağıran karar metni oylanırken verdi. Karar 35 kabul, 18 ret, 28 çekimser oyla kabul edildi ancak kabul oyları üçte iki çoğunluğu oluşturmadığı için bağlayıcı olmadı. Neyse ki Türkiye’nin çekimser oyu bu sefer hayati bir rol oynamamıştı.

1959 yılının sonlarında, Arap Birliği üyesi ülkeler, BM Siyasi Komisyonu’na Fransa’nın, esir kamplarında tuttuğu Cezayirlileri imha ettiği yolundaki haberleri soruşturmak üzere bir komisyon kurulmasını önerdiler. Karar tasarısı “Cezayir Meselesi’nin ‘kendi kaderini tayin hakkı’ çerçevesinde hallinden üye ülkelerin memnuniyet duyacağı” şeklinde bir cümle de içeriyordu. Tasarı 26’ya karşı 35 oyla kabul edilirken, 17 ülke çekimser kaldı. Tabii Türkiye de...

Henry Alleg ve ünlü kitabı

Bu yıllarda Fransızların Cezayirlilere yaptığı sistematik işkenceleri dünya kamuoyu yine bir Fransız’dan, Fransa’nın Cezayir politikasını eleştirdiği için kendisi de bu işkencelerden nasibini alan gazeteci Henry Alleg’in Le Question (Sorgu) adlı kitabından öğrenmişti. Kitap, Jean Paul Sartre’ın önsözü ile Fransa’da 1958’de yayımlanmış, Türkçeye 1959’da çevrilmişti. Muhtemelen kitabın da etkisiyle, DP hükümetinin Fransa’ya ayarlı Cezayir politikası en sonunda DP milletvekillerinden birinin tepesini attırdı. 1953’te kurulan Türk-Fransız Dostluk Grubu’nun Başkanı, Nevşehir Milletvekili Münip Hayri Ürgüplü, görevinden istifa etti. Ardından bazı milletvekilleri Türkiye Afrika İslam Devletleri Dostluk Grubu’nu kurdular. Ancak hepsi bu kadardı.

1960 darbesi ile değişen politika

Şubat 1960’ta Fransız aşırı sağı Cezayir’de ve Fransa’da De Gaulle hükümetine karşı direnişe geçti. Basın olayları nötr bir dille kısaca haberleştirirken, Menderes hükümeti o sırada kendi başının derdine düşmüştü. Türkiye’nin Cezayir politikası, ancak 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra değişikliğe uğradı. Çünkü darbeciler Fransa ve ABD’yi emperyalist, kendilerini ise anti-emperyalist olarak niteliyordu. MBK Başkanı Cemal Gürsel, 31 Temmuz 1960’ta “Ben öteden beri Cezayirlilerin sarf ettikleri asilane ve kahramanca mücadelelerini yakın bir alaka ile takip etmekte idim” demişti. Darbe hükümetinin Dışişleri Bakanı Selim Sarper de 23 Eylül 1960’ta BM Genel Kurulu’ndaki konuşmasında, Türkiye’deki yeni yönetimin Cezayirli bağımsızlık savaşçılarını daha aktif destekleyeceğinin işaretini vermişti. Ancak çok geç kalınmıştı. Fransa 1960 yılında tam 360 bin askerle Cezayir’deki bağımsızlık savaşını en kanlı biçimde bastırmaya çalışıyordu. Milyonlarca insan evlerinden yurtlarından ayrılarak daha güvenli gördükleri bölgelere gitmiş, yüzbinlerce Cezayirli, Tunus ve Fas’a sığınmıştı. Sınır boylarında kurulan mülteci kamplarında yoksulluk ve açlık hüküm sürüyordu.

De Gaulle’e darbe girişimi

Bu dönemin gerçek bilançosu hâlâ bilinmiyor, ama 1982 yılında Fransa Parlamentosu’nda açıklanan bir resmî rapora göre 1954-1960 arasında 157 bin ANL askeri ve 187 ila 227 bin arasında sivil ölmüştü. Cezayir kaynaklarına göre ölü sayısı 1,5 milyona yaklaşıyordu. Bağımsız kaynaklar ise 500 bin Cezayirlinin hayatını kaybettiğini söylüyordu. Bir milyondan fazla Cezayirli hapse girmiş, 2,5 milyona yakın Cezayirli de mülteci durumuna düşmüştü. En düşük rakam esas alındığında bile ortada korkunç bir katliam vardı.

Bunca kan döküldükten sonra De Gaulle Hükümeti pes etti ve Cezayir Geçici Hükümeti ile görüşme kararı aldı. Bu durum Fransız ordusunun içindeki aşırı milliyetçileri ve Cezayir’deki Avrupalı göçmenleri çok rahatsız etti. 21 Nisan 1961’de Fransız ordusunun dört önemli generali De Gaulle’e karşı bir darbe girişiminde bulundu. Darbe önlendi ve iki generali tutukladılar. Ele geçirilemeyen iki general seçkin paraşütçü birliklerinin içinde OAS (Organization de l’Armée Secrète –Gizli Ordu Örgütü) adı altında örgütlenerek Cezayir’de ve Fransa’da terör eylemleri başlattılar. Örgüt Eylül 1961’de De Gaulle’e suikast yapmaya bile çalıştı. OAS mensubu iki general tutuklandıktan sonra Fransız Hükümeti ile Cezayir Geçici Hükümeti arasında görüşmelere devam edildi. Ama bu tarihten sonra De Gaulle’ün başı Cezayirli milliyetçilerden çok, Cezayir’den çekilmek istemeyen aşırı sağcı Fransızlarla (sloganları “Cezayir Fransız’dır” idi) dertte olacaktı.

Görüşmeler Temmuz 1961’de Batı Sahra Meselesi yüzünden kesilince Cezayir Ulusal Kurtuluş Cephesi ağustos sonunda Fransa’da eylemlere başladı. Fransız polisi de tavrını sertleştirdi. Cezayirli göçmenlerin yaşadığı mahalleler abluka altına alındı. Arama ve taramalarda insanlar kaybolmaya, Seine Nehri’nde kara derili insanların cesetleri görülmeye başladı.

Evian Antlaşması

Polisin baskılarını protesto etmek için 17 Ekim 1961 günü Paris’te 30 bin kişinin katıldığı bir gösteri yapıldı. Polis 13 bin göstericiyi gözaltına aldı ve Paris yakınlarındaki bir stadyuma kapattı. Göstericilerden 22’si idama mahkûm edildi. Binlerce kişi hapse atıldı. Binlerce gösterici sınırdışı edildi. Bunun üzerine Fransız hapishanelerinde yatan Ahmet Ben Bella ve arkadaşlarının öncülüğünde dört bin Cezayirli mahkûm açlık grevine başladı.

Bütün bunlar (Türkiye hariç) dünya kamuoyunu ayağa kaldırdı. Asya-Afrika Grubu devletleri konuyu BM’ye taşıdı. 16 Kasım 1961’de 31 çekimser oya karşı 62 oyla kabul edilen tasarı, Fransa’yı Cezayir’in bağımsızlığını tanımaya ve hapiste tutulan kişilere adil davranmaya davet ediyordu. Türkiye’nin oyu hâlâ çekimserdi.

Sonunda Fransa pes etti ve 20 Mayıs 1961’de Evian-les-Bains şehrinde Ulusal Kurtuluş Cephesi ile görüşmeler yeniden başladı. Bu arada Cezayir’de her gün 30-40 kişi ölüyor, gün oluyor, 117 bomba patlıyordu. De Gaulle’ün görüşmeler hakkında radyodan halka bilgi verdiği 5 Şubat 1962 günü Paris’te 25 bin polis elleri tetikte bekledi. Neyse ki korkulan faşist kalkışma olmadı ve nihayet 19 Mart 1962 günü saat 12:00’de taraflar 7,5 yıl süren bağımsızlık mücadelesinin resmen sona erdiğini açıklandı. 8 Nisan 1962’de De Gaulle’ün politikaları Fransa’da referanduma sunuldu ve 497 bine karşı 4. 768 bin oyla kabul edildi. İşin ilginç yanı referandumda iki sorunun sorulmuş olmasıydı. Biri De Gaulle’ün Cezayir politikaları, diğeri De Gaulle’e olağanüstü yetkiler verilmesiydi. Sonuçta halk kanlı Cezayir sayfasını kapatmak için De Gaulle’e istediği yetkileri vermek zorunda kaldı.

Fransa otoriter Beşinci Cumhuriyet’e adımını atarken Cezayir’de 1 Temmuz 1962’de yapılan halkoylamasında 16.534 hayır oyuna karşılık 5.975.581 oyla Cezayir’in bağımsızlığı kabul edildi. Bağımsızlıkla birlikte Cezayirli liderlerin (Ben Bella, Ben Hedda, Huari Bumedyen) iktidar savaşı başladı. Ve nihayet Cezayir 8 Ekim 1962’de BM’ye üye oldu. Hakkını teslim edelim, Türkiye basını bu süreci günü gününe ve Cezayirlilere sempati ile okurlarına aktardıysa da Hükümet Cezayir’de büyükelçilik açmaya ancak 1963 yılının şubat ayında karar verecekti. İlk büyükelçi Semih Günver, Temmuz 1963’te göreve başladı. Ancak 1965’te Cezayir’in ilk cumhurbaşkanı Ben Bella’yı kansız bir darbe ile devirerek iktidarı ele geçiren Bumedyen’in ilk açıklamalarından biri, “Türkiye’ye dargın ve kızgın olduğuna” dairdi. Nitekim Bumedyen döneminde (1977’ye kadar sürdü) Cezayir Türkiye’de elçilik açmadı.

Turgut Özal’ın özrü

1985’de Cezayir’i ziyaret eden dönemin Başbakanı Turgut Özal 1950’li yıllarda BM oylamalarında Türkiye’nin takındığı tutum için Cezayir’den özür diledikten sonra Türkiye-Cezayir ilişkileri normalleşmeye başladı. 1988’de darbeci Cumhurbaşkanı Kenan Evren yanında Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz’la Cezayir’e gitti. İlişkiler güya daha da ısındı. Ancak, Fransa Parlamentosu’ndaki son oylama sırasında, Başbakan Ahmed Uyahya’nın gazetecilere “Türkiye’deki dostlar Cezayir’in kolonileştirilmesinin ticaretini yapmaktan vazgeçmeliler” demesine bakılırsa bu dargınlık veya kızgınlık içten içe hâlâ sürüyor.

Fransa’ya gelince, Cezayir konusu Fransız halkı için hâlâ açık bir yara; Fransız devleti için bir tabu. Fransız aydınları ise devleti Cezayir’de işlenen suçlarla ilgili sıkıştırmaya devam ediyorlar. Örneğin 2000 yılında Le Question kitabının yazarı Henri Alleg’in öncülük ettiği 12 Fransız aydını Cezayir Savaşı boyunca Fransa tarafından yapılan işkencelerin kabul edilmesini ve kınanmasını isteyen bir bildiri yayımladı. Aynı şekilde Fransız ordusunun mensupları da eskisi gibi suskun değil. Örneğin 1955–1957 yılları arasında Cezayir’de görev yapan General Paul Aussaresses, 2001 yılında yayımladığı Services Speciaux Algérie 1955–1957 (Cezayir’de Özel Görevler 1955–1957) adlı kitabında Fransız ordusunun Cezayir’de işlediği korkunç suçları itiraf etti.

Bu tarihçeye bakınca gerçekten de Fransa’nın yaptığına “soykırım” demek mümkün. Ayrıca Fransız ordusunun da darbecilikte Türk ordusundan geri kalmadığı anlaşılıyor. Ancak Cezayir’in en sıkıntılı anlarında Fransa’ya payanda olmayı seçen bir ülkenin Fransa’ya ders vermesi biraz garip kaçıyor. AKP hükümeti, Fransa’yı mahcup etmek istiyorsa önce Türkiye’nin Cezayir politikası için Cezayir halkından özür dilemeli. Ondan sonra da 1915’ten günümüze kadar işlenen tüm siyasi suçlarla yüzleşmenin yolunu açmalı.

Özet Kaynakça: Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, Metu Pres, 2001; Semih Günver, Fatin Rüştü Zorlu’nun Öyküsü, Bilgi Yayınları, 1985; Henri Alleg, Sorgu, Çeviren, AlaattinBilgi, Açık Oturum Yayınları, 1959; Georges-Marc Benamou, Bir Fransız Yalanı (Bir Soykırım Soruşturması Cezayir Savaşı ve Gerçekler), Çeviren: Sonat Ece Kaya, Babıali Kültür Yayınları, 2006; Frantz Fanon, Cezayir Bağımsızlık Savaşının Anatomisi, Çeviren; Kamil Bilgin Çileçöp, Pınar Yayınları, 1983; Milliyet gazetesinin söz konusu yıllara ait arşivi.
.

.29-1-12.

.
.
.Kemalist Sureler: Andımız ve Gençliğe Hitabe

“1933 yılının 23 Nisan Çocuk Bayramı idi. O, heyecanla Çankaya Köşkü’ne geldiği vakit, Atatürk’ün yanında bana bir kâğıt uzattı ve şunları anlatmaya başladı. ‘Sabahleyin ilk bayramlaşmayı kızlarımla yaptım. Onlara bir şeyler söylemek istediğim vakit, bir ant meydana çıktı. İşte Cumhuriyetimizin 23 Nisan çocuklarına armağanı’ dedi. Kâğıtta şöyle yazıyordu: Türküm, doğruyum, çalışkanım. Yasam, küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak; yurdumu, budunumu özümden çok sevmektir. Ülküm, yükselmek, ileri gitmektir. Varlığım Türk varlığına armağan olsun.

Bu sözler, Türk çocukları tarafından o yıldan beri tekrarlanmaktadır. Vatanperver Dr. Reşit Galip, evvelâ bir baba olarak bu hisleri duymuş; sonra da Millî Eğitim Bakanı olarak okul çocuklarına bu andı içirmişti.”

Bu satırlar Mustafa Kemal’in (o yıllarda henüz Atatürk soyadını almamıştı) en yakın çalışma arkadaşlarından Afet (İnan) Hanım’a ait. Sözü edilen ant ise tahmin edeceğiniz gibi, o tarihten beri çocuklarımızın her sabah derse başlamadan önce hep bir ağızdan okudukları ve başta Kürt siyasal hareketi olmak üzere aklı başında tüm kesimlerin kaldırılmasını talep ettiği ünlü “Andımız”.

Reşit Galip kızları için yazmış

Başka kaynaklardan öğrendiğimize göre dönemin Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Reşit Galip’in bu icadı Mustafa Kemal tarafından çok sevilmiş ve Talim Terbiye Kurulu tarafından 10 Mayıs 1933 tarihli bir genelge ile bütün okullarda her gün tekrarlanması zorunlu kılınmıştı. 12 Mart 1971 Muhtırası’nın etkisiyle olsa gerek, 1972 yılında, “Öğrenci Andı”nın bir kelimesi değiştirilmiş, bir de koyu renkle gösterdiğim cümleler eklenmişti:

“Türküm, doğruyum, çalışkanım. Yasam, küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak, yurdumu,milletimi özümden çok sevmektir. Ülküm, yükselmek, ileri gitmektir. Varlığım Türk varlığına armağan olsun.

Ey bu günümüzü sağlayan, Ulu Atatürk; açtığın yolda, kurduğun ülküde, gösterdiğin amaçta hiç durmadan yürüyeceğime ant içerim. Ne mutlu Türküm diyene.”

1997’de, büyüklerimiz andı elden geçirme ihtiyacı hissettiler nedense. “Yasam” kelimesi “ilkem” ile değiştirildi, “Varlığım, Türk varlığına armağan olsun” cümlesi sona alındı ve ant şöyle oldu:

“Türküm, doğruyum, çalışkanım. İlkem, küçüklerimi korumak, büyüklerimi saymak, yurdumu, milletimi özümden çok sevmektir. Ülküm, yükselmek, ileri gitmektir.

Ey Büyük Atatürk! Açtığın yolda, gösterdiğin hedefe durmadan yürüyeceğime ant içerim. Varlığım, Türk varlığına armağan olsun. Ne Mutlu Türküm Diyene!”

Sekiz yılda 1280 kere

O günden beri bütün okul çocukları her sabah bu hamasi cümleleri gırtlaklarını yırtarak söylemek zorundalar. Yazılarımdan birinde (“Fitne, CIA, Jakobenlik, bilimsel şüphecilik”, 9.10.2011) “Kemalist rejimin tüm pozitivizmine(!) rağmen, hayatım boyunca tam 101.425 kere ezanla ibadete davet edildiğimi hesapladım. Üstelik son 10 yıldır camili bir sitede oturduğum için bu daveti bilmem kaç desibellik mikrofonlardan haykıran, usulden nasibini almamış müezzinlerden dinledim” demiştim de bazıları bana pek kızmıştı. Şimdi de Kemalistleri kızdıralım: Yılda ortalama 160 öğrenim günü olduğunu varsayarsak, bir çocuk, ister Kürt, ister Ermeni, ister Rum, ister Laz, ister Çerkes, ister Fransız kökenli olsun çocuk sekiz yıllık temel eğitimi boyunca 1280 kere ‘Türküm, doğruyum, çalışkanım...” demek zorunda. Bunun ideolojik bir beyin yıkama olduğunu söylemeye herhalde gerek yok. Yine de matematiksel olarak bakarsak, “Dindar kuşaklar yetiştirmek” isteyenler Kemalist ideologlara göre daha şanslı görünüyor. Yani yakın tarihte andımızı kaldıramazlarsa çok telaş etmesinler.

Gençliğe en büyük armağan

Andımız’dan sonra topun ağzında olan Gençliğe Hitabe ise, daha az tekrarladığımız bir metin olmakla birlikte kapsama alanı Andımız’dan çok daha geniş ve daha derin.

Bilindiği gibi Gençliğe Hitabe, Mustafa Kemal’in 15-20 Ekim 1927’te toplanan CHF Kongresi’nde okuduğu Nutuk’un sonuç bölümü. Hazırlıklara Ankara’da başlayan Mustafa Kemal, çalışmalarını İstanbul’da sürdürmüştü. 16 Mayıs 1919’da Samsun’a gitmek üzere İstanbul’dan ayrılışından tam yedi yıl sonra 1 Temmuz 1927 günü İstanbul’a geldiğinde halk kendisini büyük sevinçle karşılamıştı.

Bu yedi yılda neler olmamıştı ki... “Yedi düvele karşı Kurtuluş Savaşı” kazanılmış (1919-1922), Saltanat kaldırılmış (1922), Ankara başkent olmuş (1923), Cumhuriyet kurulmuş (1923), Hilafet kaldırılmış (1924), Tevhid-i Tedrisat Kanunu (1924), Şapka Kanunu (1925), Medeni Kanun (1926) gibi Kemalist modernleşmenin temel metinleri kabul edilmiş, Takrir-i Sükûn Kanunu (1925), İstiklal Mahkemeleri (1920-1925) ile muhalefet susturulmuş, İzmir Suikastı Davası (1926) ile önemli siyasi rakipler radikal biçimde tasfiye edilmişti. Sıra muzaffer bir komutan olarak eski payitahta, İstanbul’a dönmeye gelmişti. Mustafa Kemal, Dolmabahçe Sarayı’nda kaldığı üç ay boyunca Nutuküzerinde çalışacaktı.

Uykusuz geceler

Falih Rıfkı’ya (Atay) göre “Uzun saatler süren diktelerden sonra yazanlar sekiz on saatlik bir uykuya gittikleri zaman Atatürk bir banyo alır, giyinir, akşam davetlilerine o gün yazdıklarını okutmak üzere sofraya inerdi. Okuma ve o günkü yazılar üzerine konuşmalar da saatlerce sürerdi. Bu defa dinleme ve konuşmalardan yorulanlar uzun bir rahatlama için evlerine dönerler, Atatürk çok defa kısa bir uykudan sonra bir gün önceki çalışmalarına koyulurdu. Bu kadar sıkı çalışma haftalarca sürmüştür. Cümleler, kelimeler ve noktalar üzerinde titizce durduğunu unutmayınız.”

Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) de şöyle der: “Atatürk, fikrî alanda da cephedeki kadar destanî bir adamdı. Biz bunu, ilk defa Büyük Nutuk’unu hazırlayıp yazarken gördük. Bunun üstünde bütün bir gün gece yarılarına, bazen şafak sökünceye kadar emek sarfettiği olurdu. Ertesi aksam hepimizi toplar, yazdıklarını ve sıraya koyduğu vesikaları hep birarada okumamızı isterdi. Bazı akşamlar kendisi okur, biz dinlerdik. Fakat bu boşuna bir dinleme değildi. Daha doğrusu; yalnız dinlemek zevkiyle kalmazdık. Her beş veya on dakikada durup okudukları hakkında fikir ve görüşlerimizi söylemeğe mecbur tutulurduk. Atatürk, mülâhaza ve mütalâalarımızı derin bir dikkatle karşılar ve bazen bu mütalâa ve mülâhazalar neticesinde, kimbilir kaç saatlik emek sarfederek yazıp çizdiklerini baştan aşağıya değiştirirdi.”

İki damla gözyaşı

Nutuk’un yazılış sürecini neredeyse aynı cümlelerle anlatan Afet İnan, muhtemelen o günlerde (1926) bazı dedikodulara cevap vermek için, Gençliğe Hitabe’nin bizzat Mustafa Kemal tarafından yazıldığını ısrarla söyler: “Yaz aylarının sıcak bir gününün gecesi, Atatürk’ün etrafında daha kalabalık bir aydınlar topluluğu vardı. O, arkadaşlarına adeta bir sürpriz hazırlamanın sevinci içinde, ‘Oturunuz ve dinleyiniz’ dedi. Sonra da Nutuk’un sonuna koyacağı satırları yüksek sesle okumaya başladı. Dinleyicilerin nefes dahi almadıklarını sanıyorum. Çünkü ben kendimi öyle hissediyor ve ulusal bir heyecanın etkisi içinde yaşıyordum. Bütün Milli Mücadele’nin tarihi olanNutuk bu satırlarla son bulacaktı. Atatürk bu metni okuyup bitirdiği zaman derin bir nefes almış, fakat iki damla gözyaşını da bizlerden saklamamıştı.”

Gençliğe Hitabe’deki tashihler

Afet İnan şöyle devam eder: “505-506 sayfa numarasını taşıyan bu son yapraklarda görüldüğü gibi hemen hiçbir düzeltme yoktur. Yazı Atatürk’ündür. Üç yerdeki düzeltme ise yazarken yapılmıştır. Evvela ‘Ey Türk Genci’ demiş, fakat hemen ‘Genci’ kelimesini silerek ‘Gençliği’ olarak düzeltmiştir.

İkinci düzeltme şudur: ‘Galipler cebren ve hile ile’ diye başlayan cümlenin başındaki ‘Galipler’ kelimesini silmiştir.

Sonuncu düzeltme ise ‘İşte bu ahval ve şerait içinde dahi Türk istiklal ve cumhuriyetini kurtarmaktır’ cümlesinde yapılmıştır. [Araya “vazifen” kelimesi konmuştur.]

Devam ettiği en son cümle de yarım kalmış ve onu tamamen silmiştir. O da aynen şöyledir: ‘Efendiler, son kuvvetini kendi mefkûresinde (ideallerine) ve damarlarında bulan Türk evladının elinde İstiklal ve Cumhuriyetin ilânihaye (sonsuza dek) mahfuz ve masun (korunacağına ve dokunulmaz) olacağına, Cumhuriyet sancağının itibarı[nın] daima yüksek bulunacağına’...”

Nihayet Nutuk okunuyor

Afet İnan’ın şahitliğini burada kesip, CHF Kongresi’ne dönelim. 15 Ekim 1927 Cumartesi günü saat tam 10:00’da Mustafa Kemal TBMM salonuna girmişti. Üzerinde şık bir lacivert jaketatay (Fransızca “jacquet a taille” yani “kuyruklu ceket” denen resmî giysi) vardı. Sürekli alkışlar arasında kürsüye yürüdü ve başıyla salondakileri selamladı. İlk cümlesi “Halk Fırkası Kongresi açıldı” olmuştu. Daha sonra cebinden çıkardığı kırmızı kaplı küçük defterin sayfalarını karıştırıp nutkuna başlamıştı. O günün basınından öğrendiğimize göre, nutkunu atarken, önünde duran notlara bakarak konuşmuş, kelimeleri tane tane, üzerine basa basa telaffuz etmişti. Yine basının belirttiğine göre, ilk başlarda sesi zayıf çıkmasına rağmen, giderek güçlenmiş ve “müzikal bir ahenk” almıştı. Nutuk’u okurken, zaman zaman dinleyicilerden sesi için özür dilemişti. Hatta bir keresinde bir yudum su içtikten sonra “Efendiler, biraz nezle oldum. Sizi rahatsız etmiyor muyum?” demişti.

“Ey Türk Gençliği!..”

Nutuk’un okunması tam altı gün, 36 saat 33 dakika sürmüştü. Nutuk’un tarihsel ve metinsel analizini bir başka yazıya bırakıp uzun maratonun sonuna gelirsek; Kongre’nin son günü olan 20 Ekim 1927’de Mustafa Kemal sözlerini şöyle bağlamıştı: “Bugün ulaştığımız sonuç, yüzyıllardan beri çekilen ulusal yıkımların yarattığı uyanıklığın ve bu sevgili yurdun her köşesini sulayan kanların karşılığıdır. Bu sonucu, Türk gençliğine kutsal bir armağan olarak bırakıyorum.” Bu cümleyi okurken sesi daha kısılmış, titremiş, gözlerinden yaşlar akmaya başlamıştı. Gözyaşları içinde “Ey Türk Gençliği! Birinci vazifen Türk istiklalini, Türk cumhuriyetini, ebediyen muhafaza ve müdafaa etmektir!” diye başlayan ve “Muhtaç olduğun kudret damarlarındaki asil kanda mevcuttur!” diye biten Gençliğe Hitabe’yi okuduktan sonra cebinden çıkardığı mendil ile gözlerinin yaşını silmiş ve alkış tufanı arasında kürsüden inmişti. Bu sırada neredeyse tüm salon onunla birlikte ağlamaktaydı.

Resul mü, yaradan mı?

Ertesi gün gazeteler bu duygulu anları okuyucularına aktarmakta yarış içindeydiler. Hakimiyet-i Milliye yazarı Avni Yavuz, “Gazi’nin kitabını okuyan ve onun eserlerini tetkik eden en mutet (sayılı) imansızlar bile artık onun bir millî resul (peygamber) olduğuna şüpheleri kalmayacağından emin olmak isterler” derken, aynı gazeteden Akçuraoğlu Yusuf Bey “O, yalnız Türk düşmanlarına galebe çalarak, Türk yurdunu kurtarmadı: O, yalnız Türk’lerin önüne düşerek, Türk’lere doğru yolu göstererek, Türk’lere hakikati göstererek Türk’leri necata erdirmedi. O, Ademoğullarının büyük bir kısmına, yalnız büyük kısmına değil, belki hepsine yeni bir hayat yaratıyor. ...Yeni bir hayat yaradana bilmem ne derler?” diyerek Mustafa Kemal’i tanrı katına çıkarıyordu.

Mustafa Kemal Paşa’nın Gençliğe Hitabe’yi okurken gözlerinin yaşarması yabancı gazeteleri de etkilemişti. Örneğin İngiliz gazeteleri Daily Telegraph “Gözleri Yaşlı Mustafa Kemal”, Westminster Gazette “Gözü Yaşlı Türk Diktatörü” Daily Herald ise “Mustafa Kemal’in Göz Yaşları” başlıklı haberler vermişti.

“Gençliğin Gazi’ye Cevabı”

Ertesi gün sıra “Türk Gençliği”nin Gazi’ye cevap vermesine geldi. Ankara Hukuk Fakültesi öğrencileri, 21 Ekim 1927 günü biraraya geldiler ve Gençliğe Hitabe’yi yüksek sesle tekrarladıktan sonra duygularını kâğıda döktüler, ardından bu metni basına dağıttılar. Metinde şöyle diyordu:

“Ey Türklüğün büyük teşahhusu (şahsiyeti), ey bizim aziz babamız!
Ruhlarına heyecan, dimağlarına nur saldığın gençlik sana diyor ki: Senin sevgini gönlünde, irşadlarını (doğru yolu göstermeni) şuurlu (bilinçli) adımlarının istikametinde bulan gençlik, şüphesiz ki senin dehan ve azminle Türklüğe hediye edilen Cumhuriyeti hayatından daha aziz ve mukaddes (kutsal) tanımıştır. Onun müdafaası için hiç bir fedakârlıktan çekinmeyecek, onu gözlerken çok kıskanç davranacaktır. Bugün de seni görmekle bahtiyar olan gençlik, tarihte masum ve asil kalmış olan milletimize köşe köşe dahilî ve haricî tuzaklar hazırlayan bu tarihi nasıl değiştirdiğinden ve bunların acı neticelerinden habersiz ve hissiz kalamaz ve kalmayacaktır. Dedelerinin gafletiyle yuvarlandıkları çukurlara bir daha düşmemek için bugünün dersini pek kara ve karanlık olan dünden halâs (kurtuluş) ve intibahının (uyanışının) hassasiyetini ise senin mevcudiyetinden ve iradenin ateşinden alacaktır. Milletinin hissiyatı ve sevgisini ondan aldığı saf ve mert kanla damarlarında dolaştıran gençlik –Türk istikbalinin evlatları– milletin varlığına ve onun kalbi olan aziz Cumhuriyetine en ufak yan bakışların bile tahayyül ve tasavvuruna uyuşuk ve hareketsiz kalamaz. Adı Türk, kanı Türk, bütün mevcudiyeti Türk olan millet ve onun gençleri kendisini yokluktan varlığa, ölümden hayata, karanlıktan ışığa is’âl edenlerin (ulaştıranların) açtıkları kurtarış çığırında her vakit istiklal ve istikbalinin koruyucusu, kan ve candan çizilmiş hudutların bekçisi olacak ve ebediyete kadar da öyle kalacaktır.”

Benzer bir töreni, 22 Ekim 1927 Cumartesi günü İstanbul’da Darülfünun öğrencileri yaptı. Ertesi gün bütün fakülte ve üniversitelerin temsilcilerinin katıldığı toplantıda Milli Türk Talebe Birliği Cemiyeti Reisi Tahsin Bekir (Balt) Bey, önce Gençliğe Hitabe’yi okudu, ardından Gazi’ye çekilecek telgraf metni hazırlandı. Bu da en az Ankara Hukuk Fakültesi öğrencilerinin metni gibi hamasiydi. Ardından Maarif Vekâleti, hem Gençliğe Hitabe’nin hem Gençliğin Gazi’ye Hitabesi’nin okul duvarlarına asılması talimatını verdi. O tarihten sonra da metin Mustafa Kemal’in üstün hitabet gücünün, belagatinin mümtaz bir örneği olarak kutsandı.

Gençliğe Hitabe’yi İnönü mü yazdı?

Yıllar sonra, Oral Çalışlar Liderler Hapishanesi, 12 Eylül Günlükleri (Güncel Yayınları, 2007) adlı kitabında Gençliğe Hitabe’nin asıl yazarının İsmet İnönü olduğunu iddia etti. Çalışlar’a bu bilgiyi 12 Eylül darbesinden sonra hapishane arkadaşlığı yaptığı Bülent Ecevit vermişti. Bülent Ecevit’e de İsmet Paşa anlatmıştı. İddiaya göre, Mustafa Kemal hazırladığı nutku okuması için İnönü’ye vermiş ve fikrini söylemesini istemişti. İnönü uzun konuşmayı okuyup bitirdikten sonra Atatürk’e iade etmişti. Atatürk’ün “Nasıl buldun” sorusuna, “Paşam çok güzel, ancak, sonunu gençliğe hitap ederek bitirmek sanırım faydalı olur” cevabını vermişti. Atatürk de bunun üzerine “O zaman sen yaz böyle bir bölüm; bakalım, iyi olursa dediğin gibi yaparız” demişti. Bunu üzerine İnönü Nutuk’un sonundaki ünlü Gençliğe Hitabe bölümünü kaleme almıştı. Ecevit bu hikâyeyi 1978-1979 yıllarında Milli Eğitim Bakanı olan Necdet Uğur’a da anlatmıştı.

İddia o günlerde epey ses çıkardı ama yeminli Atatürk uzmanları “Gençliğe Hitabe’nin Atatürk’e ait olmaması ihtimali milyonda birdir” demekten öteye gidemediler, çünkü Afet İnan’ın gördüğünü söylediği müsveddeler ortada yoktu. (Bir rivayete göre dönemin Cumhurbaşkanlığı Sekreteri Tevfik Bıyıklıoğlu’nun ailesi tarafından muhafaza ediliyor.) Bülent Ecevit de yaşamadığı için, bu iddiayı doğrulamak da yalanlamak da mümkün değil. Ancak metin, Nutuk’la büyük uyum içinde. Türk, kan, ırk, dâhili ve harici düşmanlar, gaflet, delalet, hıyanet, istilacılar gibi kavramlar Nutuk’un da temel kavramları.

Kutsala dokunan yanar!

Sonuç olarak kim yazarsa yazsın, Gençliğe Hitabe, okunduğu günden beri Kemalist düşünce setinin kutsal metinlerinden biri oldu. Rejimin kendini tehlikede hissettiği dönemlerde, (mezarlıktan geçerken ıslık çalmak gibi) Gençliğe Hitabe yüksek sesle okunarak korkular savuşturuldu. Saflar sıklaştırıldı, iman tazelendi. Hükümet sözcüsü Hüseyin Çelik’in “Gençliğe Hitabe ve Andımız ayet mi” diye sorması aslında tersten durum tesbiti sayılabilir. Yani Gençliğe Hitabe’ye yönelik eleştirilerin Kemalist müminlerin tepesini neden attırdığını tahmin etmek zor değil. Bunu hükümetin de anlaması gerekir, çünkü onların da kutsalları bol.

Sözü bağlarken hükümete naçizane bir tavsiyede bulunayım: İşe, Milli Eğitim Bakanlığı’nın internet sitesinde, 19 Mayıs-Vecizeler bölümünde yer alan “Gençliğin Atatürk’e Cevabı” başlıklı garip metni kaldırarak başlayabilirler. Ardından Reşit Galip’in kızları için yazdığı ama sonra tüm çocuklarımızın başına bela olan Öğrenci Andı’na gelirler. Ancak Gençliğe Hitabe konusunda epey zorlanacaklarını söyleyeyim...

Özet Kaynakça: Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler (Baskıya Hazırlayan: Arı İnan), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007, s.280-287 ve 440-451; a.g.y., “Büyük Nutuk’ta Atatürk’ün Gençliğe Hitabesi”, Belleten, C. XXX, S. 120, 1966; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Doğan Kardeş Matbaacılık, 1969, s. 551; “Yakup Kadri Karaosmanoğlu, “Hatıralar: Yorulmak Bilmez Atatürk”, Ulus, 13 Temmuz 1961; Ruşen Eşref Ünaydın, “Mustafa Kemal’le Mülakat”, Türk Dili, C.V, S. 56, 1956, s. 475.

.5-2-12.

.Muzır kelimeler ve II. Abdülhamid

Bağımsız İletişim Ağı’nın (BİA) 2011 Medya Gözlem Raporu’na göre 2012 yılında 104 gazeteci ve 30 dağıtımcı hapse girdi. Bu 134 kişinin 94’ü Kürt medyasından. Hükümet ise bu kişilerin terörle veya adi suçlarla ilişkili olarak hapiste olduğunu söylüyor. Bana göre gerçek ortada bir yerde. Başlıklar halinde şöyle özetleyebilirim düşüncelerimi: 1) Ergenekon Davası, İnternet Andıcı Davası, Balyoz Davası vb. asli faillerin çoğu kasıtlı ya da kasıtsız olarak dışarıda bırakıldığı halde son derece önemli ve meşru davalar. Sonuna kadar götürülmeliler. 2) Darbecilik suçlamasıyla tutuklu bulunan 104 kişinin çoğu gazeteci ancak bunların bir kısmı gazetecilikten değil, darbe girişimlerine destek olmaktan tutuklu. 3) Zaten gazeteci olmak kişiye yargı muafiyeti vermez. 4) Öte yandan bir kişinin TMK veya TCK kapsamında suçlanması hiç de zor değil. Dolayısıyla bir kişinin terör veya adi suçlarla ilişkili olarak hapiste olması, o kişinin ‘gerçek’ gazeteci olmadığını göstermez. 5) Ancak gazeteci olsun veya olmasın, darbe girişiminin planlayıcısı/ destekçisi/ yardımcısı olsun veya olmasın bu kişilerin bu kadar uzun süre tutuklu kalması, daha doğrusu evrensel hukuk normlarına uygun mahkemelerde evrensel yargılama usullerine göre yargılanmamaları hakka, hukuka, adalet duygusuna, vicdana uymaz!

Bir de Cüneyt Ülsever, Mehmet Altan, Ece Temelkuran gibi hükümeti eleştiren gazetecilerin ikna edici gerekçeler gösterilmeden işten çıkarılması veya Nuray Mert gibi ‘izne’ ayrılması, bazılarının (Perihan Mağden gibi) tazminat davalarıyla yıldırılması ve birçoğumuzun oto-sansüre başvurması meselesi var. Tiyatro, sinema, müzik alanında çalışanların veya sosyal medyada yazanların uğradığı baskıları da ekleyince ifade özgürlüğü alanında ciddi sorunlar olduğu açık. Bu yüzden bu haftaki yazıma sansür konusuna ayırdım.

***

Osmanlı Dönemi’ndeki ilk “sansür kararnamesi” Abdülaziz Dönemi’nde (1861-1876) yayımlanmıştı. Ama yakın zamana kadar sansür deyince aklımıza II. Abdülhamid gelirdi. Bunun da son derece haklı nedenleri vardı.

Saltanatının 93. gününde “akıl rahatsızlığı” nedeniyle tahttan indirilen V. Murad’ın yerine 31 Ağustos 1876 tarihinde tahta çıkarılan Abdülhamid’in basına karşı yumuşak davranmayacağı daha iktidarının ilk aylarında anlaşılmıştı ama tutumun sertleşmesi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında oldu. İlk kurban da 1870’ten itibaren Diyojen, Çıngıraklı Tatar, Hayal ve İstikbal adlı mizah gazetelerini çıkaran Rum asıllı gazeteci Teodor Kasap oldu. Gazeteci Kanun-i Esasi’nin “Matbuat kanunlar dairesinde serbesttir” diyen 12. maddesini hicveden karikatüründen dolayı 1877 yılının mart ayında üç yıl hapse mahkûm oldu.

Resmî gazeteye sansür

20 Eylül 1877’de sıkıyönetim ilan edildi. 18 Şubat 1878’de daha bir yılını bile doldurmamış Meclis kapatıldı, 1876 tarihli Kanun-i Esasî rafa kaldırıldı. Abdülhamid, anayasa gereğince hazırlanan Matbuat Kanunu’nu yürürlüğe koymadı. Bu tarihten itibaren basılı yapılacak her türlü yayın Dahiliye Nazırlığı bünyesindeki Matbuat Müdüriyeti’nce öndenetime tabi tutuldu, bazı sözler ve konular yasaklandı, bu yasaklara uymayan gazeteler kapatıldı, bir daha mizah dergilerine ruhsat verilmedi. Aslında savaşın neden olduğu ekonomik sorunlar halkın gazetelere ilgisini azaltmış, gazeteler “kaime” denen kâğıt paralar yüzünden darboğaza düşüp birbiri ardına kapanmaya başlamıştı. Geriye sadece suya sabuna dokunmayan “tahsisat” gazeteleri kalmıştı. Ama bu gazeteler bile vehimli padişahın gadrinden kurtulamayacaklardı. Daha ilginci devletin resmî gazetesi olan Takvim-i Vekayi’nin bile bir dizgi hatasından dolayı 1879’da kapatılmasıydı. Üstelik bu kapanış tam 12 yıl sürecekti.

Muzır başlıklar

Sansür 1888’de yürürlüğe giren Basmahane Nizamnamesi ile iyice şiddetlendi. Nizamnameye göre sadece matbaacılar değil, kitapçılar, hurufat (harf) dökümcüleri, kitap ve süreli yayın çıkaracak olanlar, her türlü resim, tasvir, madalya, arma basıp satanlar “padişahın hakkına ve devletin yararına dokunur” yayından kaçınacaklarına dair bir taahhütname imzalamak zorundaydılar. Ayrıca sayısız kural vardı. Ama dizgi sırasında kazara düşen (ya da bilhassa düşürülen) bir harf, padişaha yaranmak isteyen bir jurnalcinin gözüne takılınca olanlar oluyordu.

Uygulamadan örnekler verelim: Sabah gazetenin başlığında Abdülhamid’in sıfatlarından biri olan “Şevketlu” sözcüğünün v (vav) harfi düşmüş ve sözcük şöyle okunur hale gelmişti: “Şu kötü Ulu Gazi İkinci Abdülhamid Han.” Sonucu tahmin ediyorsunuzdur. İkdam’ın başlığında Abdülhamid’in tahta çıkışı için “mutlu gece” anlamına gelen “leyl-i mes’ude” tamlamasının ikinci kelimesi “mesude” diye basılınca tamlamanın anlamının “kara gece” olmasını affetmek mümkün müydü?Servet-i Fünun dergisinde Abdülhamid’in tahta çıkışıyla ilgili bir cümlede “ve’l-istihkak” (hakkı olarak) ibaresindeki “l” yani elif harfinin yeri değişince, kelime “ve la istihkak” (haksız olarak) haline gelmişti ama neyse ki gazetenin sahibi yanlışlığı zamanında fark etmiş ve sansür heyetini uyarmış, basılan nüshalar yakılmış da belki de Fizan’a gitmekten kurtulunmuştu. 12 yıllık aradan sonra 1891 yılında yayımlanmaya başlayan Takvim-i Vekayi’nin bir yıl sonra kapatılmasına da bir dizgi hatası neden olacaktı. Gazetede Abdülhamid’in 12 yaşındaki Felemenk Kraliçesi’ne verdiği nişandan bahsederken “nişan ita” (vermek) yerine “nişan hata” yazılınca, sansürden sorumlu müsteşar azledilmiş, düzeltmenler cezalandırılmış, gazete yeniden kapatılmıştı. (Bir daha yayımlanması ancak 1908’de mümkün olacaktı.)

1898’de “Bilumum matbaaların daima zabtiye nezareti altında bulundurulması hakkında” irade çıktı. Sansür heyetinin üyeleri arttıkça basılan kitap sayısı azaldı. “Tutuklu” kitaplar hamam külhanlarında yakıldı. Yurtdışından gelen postaların hepsi açıldı, muzır (zararlı) görülen kelimeler dantel gibi oyularak çıkarıldı. Öyle ki Halid Ziya Uşaklıgil Kırık Kalpler adlı romanının sansür memurlarının kırmızı kalemiyle delik deşik edildiğini gördükten sonra (1908’e kadar) yazarlığa ara vermişti. Benzer şekilde Tevfik Fikret de yazamaz hale gelmişti, inzivaya çekilmişti. Akıl sağlığını yitirdiği için 93 günde tahttan indirilen V. Murad’ı hatırlattığı için “deli” kelimesinin kullanılmasının tehlikeli olduğunu söyleyen Halit Ziya’ya göre o yıllarda adları Hamid, Reşad ve Murad olanlar yeni adlar almış, o yıllarda nüfusa bu adda çocuk kaydı yapılmamıştı.

Yasak kelimeler listesi

Lise yıllarında bellediğimiz gibi “burun”, “tepe” ve “Yıldız” kelimelerinin yasaklı olmadığını söyleyen kaynaklar varsa da Hüseyin Cahit (Yalçın) Pierre Loti’den çevirdiği İzlanda Balıkçısı’nda coğrafi bir tanım olan “burun” yerine “karaların denizlere doğru ilerlediği yer” dediğini anlatır. Öte yandan Ali Seydi Bey ve arkadaşlarınca 1908-1914 arasında üç cilt halinde yayımlanan Resimli Kamus-u Osmanî’nin sonundaki bir listeye ve başka kaynaklara göre adalet, arsenik, aksülmen (bir çeşit zehir), avam, büzürgvar (değerli, yüce), cemiyet, cumhuriyet, Darvinizm, disiplin, demokrat, diktatör, dinamik, Ermenistan, hafiye, hal’ (tahttan indirmek), humbara (bomba), hürriyet, ihtilal, infilak, inkiraz (yıkılma), irtica, irtiyab (kuşku), ispirtizm (ruh çağırma), istibdat, isyan, klik (hizip), mabad (arka), ma’bas (baldır), memorandum, müfteris (parçalayan), müsavat (eşitlik), nihilist (yıkıcı), obstrüksiyon (engelleme), oportünist (fırsatçı), oligarşi, psikolocya (psikoloji), radikal, randevu, sansür, siyanür, siyemma (özellikle), Şura-yı Devlet, tahtakurusu, teevün (ah etmek), vatan, veto, zehir, zulüm kelimeleri de aforoz edilmişti.

Kısacası Abdülhamid Dönemi, sansür tarihimizin nadide bir parçasıydı. Ancak unutmamak gerekir ki, Abdülhamid’in 30 yıllık otoriter dönemine (ilk iki yılı ile son yılı görece demokratikti) son veren II. Meşrutiyet’ten sonra Şair Eşref şöyle demişti: “Vakt-i istibdatta söz söylemek memnu (yasak) idi/ Ağlatırdı ağzını açsan hükümet mananı/ Devr-i hürriyetteyiz şimdi, değişti kaide/ Söyletirler evvela, sonra s...r ananı.”

Eşref’in dediği gibi de olacaktı. Aslında 23 Temmuz 1908’de İttihatçılar II. Abdülhamid’e Meşrutiyet’i ikinci kez ilan ettirdikleri gün gazeteciler ile İttihatçılar yazıların sansür heyetine gönderilmemesi ve matbaalara zaptiye girmemesi konusunda anlaşmışlardı. Böylece ilk “özgür yayıncılık” 25 Temmuz 1908 günü başlamıştı. Bir ay içinde 200’ü aşkın gazete ve dergi yayın hayatına başlamıştı. 31 Mart Olayı’nın yaşandığı 1909’a kadar bu sayı 350’ye ulaşacak, Babıali Yokuşu’ndaki kitapçıların sayısı artacak, matbaalar sabahlara kadar gazete, dergi, kitap, risale, afiş basacaklardı.

31 Mart Olayı’nın kıvılcımını çakan 6 Nisan 1909’u 7 Nisan’a bağlayan gece, Serbesti gazetesinin başyazarı Hasan Fehmi Bey’in Galata Köprüsü üzerinde üç kurşunla öldürülmesiydi. Cinayetin arkasında, o sıralar ülkeyi perde arkasından yönetmeye çalışan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin (İTC) olduğu söylendi. 25 Nisan 1909’da sıkıyönetim ilan edildi ve bu durum 15 temmuza kadar sürdü. 27 Nisan 1909’da Abdülhamid’in tahttan indirilmesinden sonra iktidara ağırlıklarını koymaya başlayan İTC, aynen Abdülhamid’in yolunu izleyerek bir dizi yasaklayıcı kanun çıkardılar. Bunlardan biri olan 31 Temmuz 1909 tarihli Matbuat Kanunu’na göre devletin güvenliğini bozacak, ayaklanmaya kışkırtacak yayınlar yapan gazeteler, açılacak dava sonuçlanıncaya kadar hükümet tarafından kapatılabilecekti. İş bununla bitmedi. 9 Haziran 1910’da Sada-yı Milletyazarı Ahmet Samim Bey, 10 Temmuz 1911’de Şehran gazetesi başyazarı Zeki Bey’in öldürüldü. Bu olayların da arkasında basına gözdağı vermek isteyen İTC’nin olduğu iddia edildi. Trablusgarp Savaşı (1911)ve Balkan Savaşları (1912-1913) sırasında basına baskı arttırıldı. Ancak savaşlar yüzünden halkın alım gücü düşmüş, keyfi kaçmış, dolayısıyla gazetelere ve kitaplara ilgisi de sönmüştü. Nitekim 1909’daki 350 gazeteden, 1910 yılında 130’u kalmıştı. 1911’de sayı 124’e, 1912’de 45’e düştü. 1913’te sayı 92’ye çıkarken, 1914’te sadece 75 gazete ve dergi yayımlanıyordu. Savaş yıllarında sadece İttihatçıların yandaşı gazeteler yayına devam etti. Sansür, Birinci Dünya Savaşı’nı Osmanlı İmparatorluğu için bitiren 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile kaldırıldı. Bugün bazı çevrelerin “Mütareke Basını” diye küçümsediği dönemin basını kısa süren bir özgürlük döneminden sonra 1919 şubatından itibaren bir yandan Sultan Vahdettin, bir taraftan İtilaf Güçleri tarafından tekrar sansüre tabi tutuldular.

Bundan sonrasını 17 Şubat 2008 tarihli Taraf’ta yayımlanan “İktidar basının uysalını sever” başlıklı yazımdan okuyabilirsiniz. Onu bitirdikten sonra lütfen dönün ve baştaki bölümü okuyun. Sonra hep birlikte düşünelim: Neden 130 yıldır aynı yerde çakılıp kaldık?

“Jacobin: Hind’in bir nev’i kuşu”

Dönemin önemli aydınlarından Şemseddin Sami Fraşeri’nin Kamus-i Fransevi adlı Fransızca-Türkçe sözlüğünün 1905 yılında yapılan 4. basımı Abdülhamid sansürcülüğünün niteliğini anlamak için eşsiz bir kaynaktır. Fransız Türkolog Louis Bazin’in incelemesine göre sözlükten özellikle 1789 Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı kavramların birçoğu çıkarılmıştı. Örneğin “anarşi” (anarchie), “anarşizm”, (anarchisme), “anarşist” (anarchiste) sözcükleri sözlükte yer almıyordu. Aynı şekilde “komünist” (communist) ve “komünizm” (communisme) sözcükleri de yoktu. Bu karşılık “sosyalist” (sosyaliste) ve “sosyalizm” (socialisme) kelimeleri vardı. Ancak bu sözcüklerin tercümesi pek garipti. Örneğin sosyalizm karşılığında “silk-i sekim-i iştirakiyyun” yani “sosyalistlerin sapık yolu” deyimi kullanılmıştı. “Révolution” (devrim) kelimesi geometri ve astronomideki anlamlarıyla yer alırken, “révolutionner” fiili “telaşa düşürmek, tahrik, igzab etmek” haline dönüşmüş, “révolutionnaire” (devrimci) kelimesi ise ortadan kaldırılmıştı.

Kamus’ta “libelarism” kelimesi de yoktu ancak “libre” kökünden türemiş kelimeler siyasi çağrışım yapmayacak şekilde, örneğin “liberté” için “serbestlik, ihtiyari” veya “liberal”, “gönül yüceliği”; “liberalité” için “cömert, sehî, kerîm” açıklamaları tercih edilmişti. “Halk” (demos) kökeninden gelme kelimelerden sadece “ihtiyar meclisi azası” anlamına gelen “demogretontie” ile “demographie” (nüfus) sözcüğü muhafaza edilmişti. “Demos”tan korkulduğu gibi “etnos”tan da korkulmuştu. Dolayısıyla ne “etnik” (ethnique) ne de “etni” (ethnie) kelimeleri sözlükte bulunmuyordu.

Monarşi var cumhuriyet yok

Bir de hangi kritere göre sözlüğe dahil edildiği ya da edilmediği anlaşılamayan kavramlar vardı. Örneğin “nation” (millet, kavim), “national” (milli), “nationalité” (milliyet) gibi kavramlar sözlükte yer alırken, “nationalisme” (milliyetçilik) ve “nationalisté” (milliyetçi) kelimeleri yoktu. Buna karşılık “İslamique” (İslami), “İslamisme” (İslamcılık) ve “İslamiste” (İslamcı) kelimeleri vardı.

İmparatorluk rejiminde yayımlanan bir sözlükte “Republique” (cumhuriyet) kelimesinin olmamasına şaşmamak gerek herhalde. Halbuki bu kelime sözlüğün 1900 tarihli baskısında vardı. Anlaşılan o sırada gözden kaçmıştı. Buna karşılık Abdülhamid’in hoşuna gidecek kavramlar “monrachie” (monarşi) ve türevleri; “ablolutisme” ve türevleri; “theocratie” (teokrasi) ve türevleri sözlükte kendilerine bol bol yer bulmuşlardı. “Tyran” (tiran) karşılığı olarak ise “gaddar”, “şedit” gibi açıklamalar yapılmakla birlikte hemen arkasından yapılan “Amerika’ya mahsus incir kuşu” ve “Amerika’ya mahsus iskete kuşu” açıklamalarıyla dikkatler saptırılmıştı. O yıllarda yeni yeni telaffuz edilmeye başlamış olan bir terim olan “imperialiste” (emperyalist) ise “imparatorluk taraftarı” olarak çevrilmişti. Bunun gibi “detroner” (tahttan indirmek), “regicide” (hükümdarı öldürmek) kelimeleri de yoktu.

Bugün tepeden inme Kemalist devrimleri anlatmak için kullanılması moda olan “Jacobin” kelimesinin karşılığı olarak “a) Sen Dominik tarikatına mensup rahip ve rahibe; b) Hind’in bir nev’i kuşu” tanımları vardı. Fransız İhtilali’nin önemli kavramlarından biri olan “Sans-culotte” terimi de kelimesi kelimesine tercüme edilmişti: “Donsuz (Fransa’da birtakım serserilere verilen isimdir)” deniyordu. Amacın ne olduğunu tahmin etmek zor değildi.

Özet Kaynakça: Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım, Fatmagül Demirel, II. Abdülhamid Dönemi’nde Sansür, Bağlam Yayınları, 2007; Hüseyin Cahit Yalçın,Edebiyat Anıları, Yayına Hazırlayan: Rauf Mutluay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1975; Cevdet Kudret Aksal, Abdülhamid Dönemi’nde Sansür-1,http://www.belgeler.com/blg/2cyl/cevdet-kudret-abdulhamit-doneminde-sansur-1; Louis Bazin, “Osmanlı Sansürü ve Sözlük Yazarlığı: Sâmî Bey’in Kamus-i Fransevî’si” (Çeviren: Server Tanilli), Tarih ve Toplum, S. 19, Temmuz 1985, s. 10-12.

.19-2-12.

.Vagon-Li Olayı ve ‘öz dil’ zorbalığı

Birleşmiş Milletler, 1999 yılında 21 Şubat gününü “Uluslararası Anadil Günü” ilan etti. Neden 21 Şubat derseniz kısa hikâyesi şöyle: 1947’de Hindistan’dan ayrılarak kurulan Pakistan’da hükümet Batı Pakistan bölgesinde yaygın olan Urducayı resmî dil olarak kabul edince, Bengal dilini konuşan Doğu Pakistanlılar (Bengalliler) buna büyük tepki göstermişlerdi. Dakka Üniversitesi öğrencileri, 21 Şubat 1952’de hükümeti protesto etmek için büyük bir gösteri düzenlediler. Polisin müdahalesi üzerine meydana gelen ölümler, ülkenin başka bölgelerinde de benzer gösterileri tetikledi. Hükümet yıllarca direndi, nihayet 1956 yılında Bengalceye Urduca gibi resmî dil statüsü verildi. Birleşmiş Milletler (BM), kültürel çoğulculuk politikaları uyarınca birden fazla dilin konuşulduğu ülkelerde, çok dilliliği teşvik için özel bir gün seçmeye karar verdiğinde, halen Pakistan’da milli bayram günü olan 21 Şubat’ı seçti.

Dilkırımının sonuçları

BM’nin Eğitim, Kültür ve Bilim Örgütü UNESCO, 21 Şubat Uluslararası Anadil Günü nedeniyle bir dil atlası yayımladı. Bu atlasa göre dünya genelinde konuşulan yaklaşık altı bin dilin yarısı yok olma tehlikesi ile karşı karşıya. Atlas, dünya genelinde tehlikede olan dilleri, “güvensiz” (yok olmaya eğilimli), “tehlikede”, “ciddi tehlikede”, “kritik” ve “ölü” kategorilerine ayırıyor. Atlasa göre Kapadokya Yunancası, Mlahso dili (Lice-Kamışlı civarında konuşuluyor) ve bir Kafkas dili olan Ubıhça “ölü” diller kategorisinde yer alıyor. Abazaca, Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Romani (Çingene dillerinden biri), Suret (Süryaniceye benziyor) ve Ermenice “tehlikede”.

Gagavuzca ve İspanya kökenli Yahudilerin konuştuğu Ladino ve Mardin-Midyat bölgesinde konuşulan Turoyo dilleri “ciddi tehlikede”. Midyat bölgesinde kullanılan bu dil 2008’deki konuşanların sayısı 50 bin olarak belirtiliyor. Siirt-Pervari’de konuşulan Hervetin dili “kritik durumda” yer alırken, Abhazca, Adige, Kabar-Çerkes dilleri ve Zazaki (Zazaca) “güvensiz” diller kategorisinde bulunuyor.

Bu durumun esas nedeni, ulus-devletlerin kültürel olarak “homojen” bir ulus yaratmak amacıyla “dilkırım”a varan zorba politikalar gütmesi. Sevindirici haber ise şu: Cumhuriyet tarihi boyunca ağır asimilasyona tabi tutulmasına rağmen Kürtçenin hâlâ ayakta kalması. Türkçenin bugünkü hegemonik statüsüne nasıl kavuşturulduğunun hikâyesini 8 Haziran 2008 tarihli Taraf’ta yayımlanan “Haydi, hep birlikte: Kürtçeye özgürlük!” başlıklı yazımda anlatmıştım. O yazıda yer almayan bir olayı da bu hafta anlatmak istiyorum.

Şark Ekspresi’nin mirasçısı

Türkiye’de yataklı vagonları Osmanlı döneminden beri, La Compagnie des Wagons-Lits (kısaca “Vagon Li” denirdi) adlı bir Belçika şirketi işletirdi. Filmlere ve romanlara konu olan efsanevi Şark Ekspresi’nin ve 1895’ten 1923’e kadar Pera Palas’ın da sahibi olan şirket 1924 yılının ağustos ayından itibaren, Mustafa Kemal’in izniyle, İstanbul-Ankara arasında yataklı ve yemekli vagon seferleri başlamıştı. Karayollarının henüz gelişmediği bu yıllarda Vagon-Li trenleri İstanbul-Ankara arasında tüccarlar, politikacılar, henüz Ankara’ya taşınmamış elçilik mensupları gibi pek çok önemli kişiyi taşıyordu. Başlangıçta, İstanbul-Ankara arası haftada iki gün (salı ve cumartesi) bir yataklı ve bir yemekli vagonu servis koyan şirket, daha sonra sefer sayısını haftada üçe çıkardı. 1926′da Mustafa Kemal’in isteğiyle, şirkete yeni kurulan TCDD’nin yataklı ve yemekli vagonlarını 40 yıl boyunca işletme ayrıcalığı tanındı. İşte devlet katında böyle itibarlı bir şirket olan Vagon-Li’nin Beyoğlu Acentesi’nde 22 Şubat 1933 günü yaşanan bir olay tarihe “Vagon-Li Olayı” olarak geçti.

Türkçe telefon konuşması

O gün, Tokatlıyan Hanı’nın alt katındaki acenteye gelen bir müşteri, memurlardan Naci Bey’e akşam kalkacak Ankara treninde, yataklı vagonda yer olup olmadığını sormuş, yer bulunmadığını öğrenince talebinde ısrar etmişti. Naci Bey de yardımcı olmak için şirketin Galata’daki acentesini aramıştı. Naci Bey’in telefonda Türkçe konuşması, şirkete yeni atanmış olan Belçikalı müdür Gaetan Jannoni’nin dikkatini çekmişti. Türk tarafının iddiasına göre müdür önce diğer memurlara Naci Bey’in hangi dille konuştuğunu sormuş, onlardan “Türkçe” yanıtını alınca Naci Bey’i yanına çağırarak “Burada resmî lisanın Fransızca olduğunu bilmiyor musunuz? Size sopa ile mi davranmalı!” diye bağırmıştı. Naci Bey’in yanıtı da şöyle olmuştu: “Ben Türk’üm. Ülkemde resmî lisan Türkçedir. Hatta siz bile Türkçe öğrenmelisiniz.” Bu cevaba çok sinirlenen Mösyö Jannoni, “Size on lira para cezası veriyorum” demiş, Naci Bey’in Fransızca olarak “Niye ceza vereceğim, kabahatim nedir? Memleketimde Türkçe konuşmak hakkımdır” demesi üzerine çileden çıkarak “Sizi 15 gün için kovuyorum” diye bağırmıştı. Bu konuşmalara şahit olan diğer memurlar, müdüre hareketinin doğru olmadığını söyleyerek arkadaşları hakkında verilen kararın geri alınmasını istemişlerse de müdürden “Ya ben giderim yahut da o!” cevabını almışlardı. Elbette müdür değil, Naci Bey gitmişti.

Gazetelerin kışkırtıcı yayınları

Dönemin yarı resmî gazetesi Cumhuriyet’in olayı “Vagon-Li şirketinde çirkin bir hadise”, “Türkçeyi istemeyenin Türkiye’de yeri yoktur”, “İki gün evvel Vagon-Li şirketinin Beyoğlu acenteliğinde milli haysiyetimize bihakkın tecavüz telakki edilebilecek teessüfe şayan bir hadise olmuştur” şeklindeki başlıklarla vermesiyle “milli hisleri galeyana gelen” Milli Türk Talebe Birliği (MTTB) üyeleri ve Darülfünun öğrencileri 25 Şubat 1933 günü üniversitenin arkasındaki arsadan topladıkları taşları gazete kâğıtlarına sararak üçerli, beşerli gruplar halinde Galatasaray ile Parmakkapı arasında toplanmaya başlamışlardı. Göstericiler, bir öğrencinin “Arkadaşlar Türkiye’de Türk dili hâkimdir” diye bağırmasının ardından sloganlar atarak, kapıları, camları kırarak acenteye girmişlerdi. Acenteyi tahrip eden göstericiler, “Bu müessese bu resmi asmağa layık değildir” diyerek duvardan indirdikleri Mustafa Kemal fotoğrafı ve Türk bayraklarıyla Vagon-Li Şirketi’nin Karaköy bürosuna gelmişlerdi. Aynı tahribatı burada da yapan göstericiler ardından İstanbul Valiliği’nin önüne gelip, bir süre daha gösteriyi devam ettirmişler ve ellerindeki Mustafa Kemal fotoğrafını Eminönü Halkevi’ne teslim ettikten sonra Cağaloğlu’ndaki Akşam, Cumhuriyet, Milliyet ve Vakit gibi gazetelerinin önünde sloganlar atmışlardı. Gençlerin gazetelere kızgınlığının nedeni, gazetelerin o günlerde yapılan güzellik yarışması seçmelerine gösterdikleri ilgiyi Vagon-Li Olayı’na göstermemesiydi. Gençlerin bir türlü yatışmadığını gören polis gruba müdahale etmiş, 30 kadar elebaşını Galatasaray Karakolu’na götürmüştü.

Mustafa Kemal’in tavrı

Olayların içinde bulunan Adnan Ötüken adlı bir tanığın iddiasına göre, bunlar olurken, Vagon-Li Şirketi’nin Beyoğlu acentesinin yakınlarında Diş Hekimi Sami Günzberg’in muayenehanesinde dişlerini yaptırmakta olan Mustafa Kemal (6-26 Şubat 1933 arasında İstanbul’da kalmıştı) gürültünün nedeni sormuş, olayı öğrendikten sonra “Oradan polisleri, jandarmaları çekin. Çocuklardan da birinin başına en ufak bir şey gelmesin” demişti.

Cumhuriyet gazetesi başyazarı Yunus Nadi, 26 Şubat 1933 tarihli yazısında olayı aktardıktan sonra özetle şunları dile getiriyordu: “Türkiye’de çalışan hiçbir müessese burada illa filan dil konuşulur diye iddia edemez. Bu, kapitülasyonları ilga eden (yürürlükten kaldıran) Türkiye’ye mahsus bir hâl değildir. Bütün dünyanın medeni ve müstakil her memleketinde cari olan ve öyle cereyanı da pek tabii bulunan bir hâldir. Medeni ve müstakil her memlekette yabancı dillere sadece müsamaha olunur. O kadar. Yoksa herhangi yabancı dilin herhangi medeni ve müstakil bir memlekette, değil böyle yataklı vagonlar idaresi gibi umuma mahsus bir merkezinde, hatta yataklı vagonun birkaç kompartımanında dahi, kendisine mahsus bir hakimiyet iddia edilmesine asla ve kat’a müsamaha olunamaz. Yataklı Vagonlar Şirketi’nde Fransızca da konuşulabilir. Fakat orada Türkçe konuşmanın memnuiyetini (yasaklanmasını) farz etmek sadece mecnunluk veya ahmaklıktır...”

Yalnız Türk kültürü

Buraya kadar sorun yoktu. Gerçekten de bir ülkede, bir kişinin anadilini şu veya bu türdeki bir iletişimde kullanamamasının saçmalığı ortadaydı. Ancak ahmak ve kibirli bir şirket müdürünün densizliğinin böyle büyük çapta şiddet olaylarını tetiklemiş olmasını anlamak kolay değildi. Esas çelişki ise anadilini konuşamamayı aşağılanma olarak gören bir toplumun üyelerinin başka anadilleri gayet rahatlıkla aşağılaması ve yasaklamasıydı.

27 şubat tarihli Cumhuriyet’te, şiddet olaylarını yorumlayan Edebiyat Fakültesi’nden Adnan Bey ve Meliha Hanım adlı öğrencilerin sözleri olaylara katılanların duygu ve düşüncelerine tercüman olacak nitelikteydi: “Hadise Türklüğe ve Türk lisanına tecavüzlerin gençlik tarafından nasıl karşılanacağını, nasıl cezalandırılacağını çok iyi gösterdi. Bu hadise La Jeunnes, Parisien, Gloria vesaire gibi isimler taşıyan müesseselere de ders olmalıdır. Türkiye’de yalnız Türkçenin, yalnız Türk kültürünün hâkim olmasını istiyoruz.... Milli hudutlar dahilinde en küçük gayrımilli bir harekete tahammül göstermeyen gençlik bilhassa Türklüğe karşı yapılan en küçük bir hareket karşısında coşacak vaziyette bulunmaktadır. Eğer bu hareketi hukuki esaslara aykırı bulanlar varsa yanılıyorlar. Onlara deriz ki: Heyecan ve halecanlar (titreme, çarpınma) hayati kaidelere sığmaz. Halecanların hususi (özel) bir mantığı ve şuuru (bilinci) vardır. Nitekim Fransa’da ve Almanya’da hiçbir hukukçu, talebe hareketlerini tenkit etmez ve edemez. Her hareket aynı sertlikteki mukabilini doğurmak zaruretindedir. Gazi’nin içimize akıttığı milli heyecanları bulaştırmalarına gene Gazi’nin kafalarımıza aşıladığı fikirlerle isyan ettik. Ana vatanda her şey milli Türk dili ile yazısı ile olacaktır. Türkçe olmayan her şeyin akıbeti (sonu) budur.”

Jannoni Türkçe öğreniyor

Olayların yatışmasından sonra ortaya çıkan Bay Jannoni, kendisini şu sözlerle savundu: “Mevzubahis memuru bir müşteri ile sert bir tavırla konuşurken gördüm. Müşteri hoşnutsuzluğunu izhar ediyordu. O zaman meseleyi bana anlatmasını söyledim. Memur şu cevabı verdi: ‘Burası Türkiye’dir; ben Türkiye’de başka lisanla konuşmam.’ Bunun üzerine, memura 10 lira ceza verdim. Bana bu cezayı vermeyeceğini söyledi. Bunun üzerine kendisine 15 gün muvakkat mezuniyet (geçici izin) verdim. Fakat çalışkan bir memur olduğu için, cezayı bir haftaya indirdim. Memur şapkasını giydi ve gitti. Hadise bundan ibarettir. Benim Türkleri sevmediğimi söylüyorlar. Tamamen asılsızdır. Nitekim şimdi Türkçe öğreniyorum.”

Ancak Müdür Bay Jannoni’ye Türkçeyi öğrenmek nasip olmadı. Şirketin Paris’teki merkezinden gelen müfettişler, yaptıkları soruşturma sonucu davranışlarını hatalı buldukları Müdür Jannoni’ye işten el çektirdiler, yerine bir Türk müdür atadılar. Şirket Naci Bey’i de işe başlattı. Ayrıca, Vagon-Li kadrosunun tamamen değiştirilmesi ve Türk memurların sayısının arttırılması gündeme geldi.

“Vatandaş Türkçe Konuş!”

Olaydan sonra aynen 1928’de olduğu gibi ateşli bir “Vatandaş Türkçe Konuş!” kampanyası başlatıldı. Bursa, Diyarbakır, Adana, Ankara, Edirne, Kırklareli Yahudileri Türkçeyi “öz dil” ilan ettiler, cemaatin mekânlarına “Türkçe konuş!” levhaları astılar. İstanbul’da yaşayan Rum, Ermeni, Yahudilerden bir grup, Beyoğlu Halkevi’nde biraraya gelip Türk Dilini Yayma Birliği adı altında bir cemiyet kuracaklarını açıklamak zorunda kaldılar.

Ancak 18 Mayıs 1933 tarihli Uyanış dergisinde Reşat Feyzi (Yüzüncü) “Dil İnkılâbının Mana ve Ehemmiyeti” başlıklı yazısında şöyle şikâyet edildiğine bakılırsa henüz hedefe ulaşılamamıştı: “Hâlâ Beyoğlu’nda, Polonya, Venedik, Lamartin daha bilmem ne sokakları var. Türkiye Cumhuriyeti topraklarında olduğumuzu bize bu isimler mi hatırlatacak? (...) Milli dil davası hepimizin davasıdır. Türklüğün hâkim olduğu bir memlekette yalnız Türk hâkimdir. Dil inkılâbının gayesi bu topraklarda yaşayan her mefhumun söylenişini Türkçeye çevirmek olmalıdır.”

Dört gün mühlet veriyoruz!

Aradan beş ay geçmişti. 25 Ekim 1933 günlü Cumhuriyet gazetesinde yayımlanan (güya) bir okur mektubu azınlıklardan beklenenler bir kez daha hatırlatılıyordu:

“Yurttaş,

Cumhuriyet Bayramı’na kadar:

1) Enstitü dö Bote, Bazar dö Lövan, Rejans, La Jönes... gibi Türkçe olmayan levhaların Türkçeye çevrileceğini;

2) Otel Balkan, Otel Turan gibi Türk gramerine uymayan adların Turan Oteli, Balkan Oteli şekline konulacağını;

3) Türk topraklarında yaşayan her adamın Türkçe bilmesi icap ettiğine göre Türkçe yazıların yanında yabancı dilden tercümelerinin konulmasında faide olmıyacağı cihetle bunların da atılacağını kuvvetle umarız.”

Bu mektup üzerine azınlıkların ve gayrımüslimlerin yoğun olarak yaşadığı Pera civarında birçok yabancı şirket Türkçe isimler kullanmaya başladı. Aralık ayında MTTB, Avrupa mallarının kullanılmaması için bir kampanya başlattı. Vagon-Li ise daha sonra Osmanlı döneminden kalan birçok yabancı şirket gibi devletleştirildi ve o tarihten sonra Türkiye’de faaliyet göstermesine izin verilmedi.

Loryan nasıl Baylan oldu

Bu dönemde ismini değiştiren işletmelerden biri de Beyoğlu İstiklal Caddesi’ndeki Loryan Pastanesi idi. Lezzetli pasta, turta ve çikolatalarıyla, kakao ve krema esaslı Batı tipi tatlılarıyla meşhur olan Loryan Pastaneleri’nin kurucusu Arnavutluk’un Epir bölgesinden gelmiş Philippe Lenas’tı. Osmanlı ülkesine göç ettiğinde 16 yaşında olan Lenas’ın kuzeni Yorgi ile Beyoğlu’nda Deva Sokak’ta kurduğu ilk pastanenin adı Fransızca L’Orient (Doğu) sözcüğünün okunuşundan geliyordu. İlk pastane 1923’te Beyoğlu’nda açılmıştı, kısa zamanda Markiz, Nisuaz, Lebon, Petrograt ve Moskova gibi ünlü pastanelerin klasmanına girmişti.

1933’te İstiklal Caddesi’ndeki yerine taşınan ve edebiyatçıların, sanatçıların uğrak yeri haline gelen pastane, Vagon-Li Olayı vesilesiyle yükselen “Vatandaş Türkçe Konuş” kampanyası sırasında sanat tarihçisi Burhan Toprak’ın önerisiyle Loryan olan adını, Çağatay Türkçesinde “kendi alanında kusursuzluk, mükemmellik” demek olan “Baylan” ile değiştirdi. Bu yıllarda pastane o kadar popülerdi ki, 1934’te Soyadı Kanunu çıktığında, pek çok kişi kendine soyadı olarak bu adı aldı, aileler yeni doğan çocuklarına Baylan adını verdiler. Ailenin büyük oğlu Harry, Viyana, Luzern ve Solingen’de pastacılık eğitimi aldıktan sonra Türkiye’ye döndü ve 1954’te Tünel’in Karaköy çıkışına yakın yerdeki şubeyi açtı. Ailenin Türkiye’de iktisat okuyan küçük oğlu Michael ise Kadıköy’deki şubeyi açtı.

Baylan’ın Beyoğlu şubesine uğramayı adet edinmiş Fahir Önger, Peyami Safa, Oktay Akbal, Behçet Necatigil, Orhan Arıburnu, Salah Birsel, Sait Faik, Orhan Kemal, Haldun Taner, Atilla İlhan, Fethi Naci, Hilmi Yavuz, Ferit Edgü, Cemal Süreya, Fazıl Hüsnü Dağlarca gibi ünlülere “Baylancılar” adı takılmıştı.

1967’de Beyoğlu’ndaki pastane ekonomik zorluklara dayanamayarak kapandı ancak, Kadıköy ve Karaköy şubeleri günümüze kadar devam etti. 2009 yılında Altınkılıç Ailesi’ne devredilen ve Türkiye’nin en eski pastanesi olan Baylan’ın “mousse au chocolat”, “truffe”’ ve dünya literatürüne giren kendi spesiyalitesi “coupe grille”si hâlâ çok ünlü. Türkiye ise zaman zaman ırkçılığa varan milliyetçiliği ile...

Özet Kaynakça: Hakan Uzun, “Cumhuriyet Gençliğinin Misyonu Çerçevesinde 1933 Yılı Vagon-Li ve Razgrad Olayları”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, S. 3 (Eylül 2009), s. 57-81; Rıfat Bali, “Vagon-Li Olayı ve Yeni Bir Türkleştirme Kampanyası”, Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), İletişim Yayınları, 2005; Ertan Ünal, “Wagon-Lits Olayları”, Popüler Tarih Dergisi, S. 30, Şubat 2003, s. 70-75; “Baylan Pastanesi”, (İstanbul imzalı), Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 1994, C.2, s. 98.

..

.Milli Görüş Hareketi ve Erbakan

1960’ların ortasında, Türk-İslam sentezcisi gazeteci ve Adalet Partisi (AP) Milletvekili Osman Yüksel Serdengeçti’nin Cebeci’deki evinde toplanan bir grup, Cumhuriyet’le birlikte yeraltına itilmiş olan İslamcı hareketin siyasal hayata girmesinin yollarını tartışmıştı. Önce hepsi de Türk-İslam sentezcisi olan Yeni Türkiye Partisi (YTP), Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ve Millet Partisi’nin (MP) birleştirilmesini planlamışlar, ancak MP’nin buna olumlu yaklaşmaması üzerine yeni bir parti kurmaya karar vermişlerdi.

“Toy, sofu, çalışkan”

Bu gruba daha sonra, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) Başkanı olan Profesör Necmettin Erbakan da dâhil olmuştu. 1926’da Sinop’ta doğan, 1948’de İTÜ Makine Mühendisliği Bölümü’nü bitiren Necmettin Erbakan için okulun mezunlar albümünde şu satırlar yazılıydı: “Toylardandır. Sofudur, dindardır ve çalışkandır. Hayatının yarısını namaz, yarısını da projeler işgal eder. Sınıfının yarısını kendisi, yarısını da arkadaşları işgal eder. Proje ve raporları, Saatli Maarif Takvimi gibi geniş izahlıdır. Herkesin bir sayfada bitirdiği konuyu o kırk sayfada özetler. Kendisine cıvata nedir diye sorarsanız, izaha demir filizlerinin naklinden başlar ve o kadar anlatır ki, nihayet namaz vakti gelir ve sonunu dinleyemezsiniz...”

Gümüş Motor fiyaskosu

Okulu bitirdikten sonra bir süre İTÜ’de asistanlık yapan Necmettin Erbakan 1953’te Almanya’daki Aachen Teknik Üniversitesi’nde doktora yapmıştı. Doktorasını yaparken Alman ordusuna tank imal eden Deutz Motor Fabrikası’nda çalışmış,1953’te İTÜ’de doçent, 1965’te de profesör olmuştu. Akademik çalışmaları sırasında iş hayatına da giren Erbakan 1956-1963 arasında kurucuları arasında olduğu Gümüş Motor firmasında genel müdürlük yapmıştı. Fabrikanın hissedarlarının çoğu Erbakan’ın da mensubu olduğu Nakşibendî Tarikatı’na bağlı olan Gümüşhaneli Tekkesi müritleriydi. Firma adını da tekkeden almıştı. Tarikatın şeyhi Mehmet Zahid Kotku da hisse sahibiydi. 1963’te yanlış yatırımlar ve hatalı üretimlerden doğan mali problemlerdeki rolü nedeniyle şirketteki görevinden istifaya zorlanan Erbakan’ın kamuoyunun dikkatini çekmesi, 1969 yılında “Anadolu burjuvazisi”ni örgütlemek için kullandığı TOBB’deki görevinden kendi deyimiyle ‘komprador-Mason bir azınlık” tarafından indirildiğinde, kendisini odasına iki gün kilitlemesiyle olmuştu. Erbakan’ın ne kadar inatçı bir siyasi kişilik olduğu bu eyleminden belliydi.

Anadolu sermayesinin desteği

Kendilerini “Bağımsızlar Hareketi” olarak adlandıran grubun arkasında Nakşibendîler, Nurcular ve Kadiriler de vardı. Harekete sonradan Milli Görüş Hareketi’ adının takılması da bu dinî hareketlerin Avrupa’daki örgütlenmelerinin Avrupa Milli Görüş Teşkilatları (AMGT) adıyla örgütlenmesinden kaynaklanmıştı. Bağımsızlar veya Milli Görüş Hareketi, parti kurma işini tamamlayamayınca, Necmettin Erbakan boş milletvekili kadrosunu doldurmak için yapılan 2 Haziran 1968 seçimlerinde AP’nin Konya milletvekili adayı olmak istemiş, bu talebi reddedilmişti. Ekim 1969’da yapılacak genel seçimlerde yeniden AP’den aday olmak isteyen Erbakan, AP tarafından ikinci kez reddedilince bu kez Konya bağımsız milletvekili adayı olarak seçimlere katılacaktı. Konyalı tüccarlar ve Anadolu sermayesinin büyük esnaflarının desteğiyle milletvekili seçilen Erbakan ve arkadaşları, 26 Ocak 1970’de MNP’yi resmen kurdular. Erbakan’ın deyimiyle “gül kokanların, cennet kokanların” partisi MNP’nin kuruluşunu ilan eden basın toplantısında, “partiye Masonların ve Siyonistlerin alınmayacağı” ilan edilmişti.

MNP’nin kuruluşu üzerine CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, “İyi olmuş parti kurdukları, bakalım elli sene sonra oranları kaça düşmüş öğreniriz” demişti. AP’den istifa eden Hüsamettin Akmumcu ve Hüseyin Abbas’ın katılımıyla MNP, TBMM’de üç sandalyeye sahip olunca, İnönü Malatya’da tekrar konuştu: “Bir mühendis efendi çıkmış, İmam Gazali’yi ve İmam Rabbani’yi okutacağız diyerek, iktidara geleceğini ümit ediyormuş. Böyle şey olmaz!”

Milli Nizam Marşı

MNP’nin amblemi “şahadet parmağı havada sağ el” idi. Bir de parti marşı vardı: “Hür Dünya’nın göbeğine/ Milli Nizam yazacağız/ Kuşların göz bebeğine/ Milli Nizam yazacağız/ Yola, ağaca, pınara/ Esen yele yağan kara / Yağmur yüklü bulutlara/ Milli Nizam yazacağız/ Koç burcuna, yay burcuna / Bebeklerin avucuna/ Minarelerin ucuna/ Milli Nizam Yazacağız/ Herkes duyacak, bilecek/ Gizlenmez gayri bu gerçek/ Yaprak yaprak, çiçek çiçek/ Milli Nizam yazacağız.”

Necip Fazıl Kısakürek ve Eşref Edip gibi İslam entelektüellerinin sahneye çıktığı Ankara Büyük Sinema’da 8 Şubat 1970 günü yapılan kuruluş toplantısında, Necmettin Erbakan Milli Nizam Partisi kurucuları takdim olundu. Erbakan ise asıl kurucular olarak Nizamülmülk’le başlayıp Sultan Hamid’le biten upuzun bir liste sundu izleyicilere. Kronolojik olarak karışık sunulan 13 kişilik listede Ulubatlı Hasan bile vardı.

Antisemitizm şampiyonu

Ruşen Çakır’ın deyimiyle, MNP İstanbul’un Fethi, Viyana Kuşatması gibi söylemleriyle “Osmanlıcı”; Kurtuluş Savaşı’na yaptığı göndermelerle “Milli Bağımsızlıkçı”; ayetlerden yaptığı alıntılarla “İslamcı”; ve sanayileşme söylemiyle “Modernist” bir partiydi. Ancak bunların yanı sıraciddi bir antikomünist, antisemitik bir dili vardı. Erbakan ve arkadaşları ileriki yıllarda“Beynelmilel Yahudilik”, “Beynelmilel Siyonizm”, “Nil’den Fırat’a Büyük İsrail”, “Ortak Pazar Siyonizmin bir oyunudur”, “Ortak Pazar’a girmek Türkiye’nin İsrail’e bir vilayet olmasıyla sonuçlanabilir”, “İsrail Güney Amerika’ya nakledilmelidir”, “Terörün kökünü ararsak, Tevrat’a kadar gitmek gerekir” gibi fikirlerin mucidi olarak, antisemitizm tarihçemize önemli katkılar yaptılar.

Gönderen de getiren de asker

Partiyi ortaya çıkaran o yıllarda sert biçimde ilerleyen kapitalistleşme süreci idi. Tarımsal üretimin egemen olduğu bir düzenden sanayi kapitalizminin egemenliğine geçilirken taşrada ekonomik durumları her geçen gün bozulan küçük sermaye grupları, küçük toprak sahipleri, küçük esnaf ve zanaatkârlar; büyük kentlerde her geçen gün daha da yoksullaşan muhafazakâr emekçi kesimler ile çıkar çatışması yaşayan sermaye kesimlerinin bir bölümü, nihayet Cumhuriyet’in katı laikleştirme politikalarından rahatsız dindar kesimler MNP’nin kitle tabanını oluşturdular. Bu kesimler çıkarları ve beklentileri çoğu zaman birbirine zıt olsa da kurtuluşlarını Erbakan’ın “İslam kardeşliği” sosuyla süslenmiş millileşme (sanayileşme) hamlesinde gördüler.

Kapitalizmi, ahlaksızlık, namussuzluk ve rüşvetle özdeşleştiren MNP’nin, kapitalist tekellerin partisi diye nitelediği AP için çok ciddi bir tehlike haline gelmesi ile Kemalist rejimin temel direklerinden laiklik ilkesine meydan okuması birleşince, MNP’nin sonu geldi. 12 Mart 1971 Muhtırası’nın etki alanındaki Anayasa Mahkemesi jet hızıyla karar verdi ve 20 Mayıs 1971’de partiyi kapattı. MNP yöneticileri hakkında herhangi bir ceza davası açılmadı ama Necmettin Erbakan, “sağlık nedenleri” ile İsviçre’ye gitti (kendi deyimiyle “Hicret etti”) ve 2,5 ay ortalığın yatışmasını bekledi. İstanbul sermayesinin örgütü TÜSİAD’ın tam bu günlerde kurulması herhalde tesadüf değildi.

Ancak Erbakan’ın gidişi değil dönüşü çok tartışıldı. Çünkü iddialara göre 12 Mart darbesinin Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Muhsin Batur ile Orgeneral Turgut Sunalp İsviçre’ye giderek, Erbakan’a Türkiye’ye dönüp parti kurması için her türlü güvenceyi vermişlerdi. Amaçlarının AP’yi durdurmak olduğu da söylendi, dini komünizme ve sola karşı dalgakıran olarak kullanmak olduğu da söylendi. Bu bağlamda ABD’nin ünlü Yeşil Kuşak Projesi ile ilişkilendirildi. Hakikaten 1971’de kapatılan TİP’in yöneticilerinin siyasi yasağı sürerken, MNP’lilerin siyasi yasaklarına son verilmesi hakikaten ilginç bir durumdu. Sonuçta, MNP’nin kadroları, benzer bir tüzükle, 11 Ekim 1972’de, Süleyman Arif Emre’nin genel başkanlığında Milli Selamet Partisi (MSP) adıyla yeni bir parti kurdular.

“Kıbrıs Fatihi” Erbakan

Kuruluş çalışmaları içinde yer alan Erbakan, partiye resmen 1973’ün mayıs ayında katıldı. 20 Ekim 1973 seçimlerinde ağırlıklı olarak kentlerden oy alan parti yüzde 11,8 oyla 48 milletvekilini Meclis’e sokmayı başardı. Seçimlerin galibi ise yüzde 33 oy alan CHP idi. Seçimlerden sonra partinin genel başkanı olan Erbakan, 25 Ocak 1974’te CHP lideri Bülent Ecevit’le koalisyon hükümeti kurdu ve Başbakan Yardımcılığı’na getirildi.

Bu dönemde, “Milli Görüş”e anlam kazandırmak için “Yeniden Büyük Türkiye”, “Maddi ve Manevi Kalkınma” sloganları ortaya atılmıştı. Bunların bize anlattığı, Erbakan’ın derdinin kapitalizmle değil, onun ahlakıyla ilgili olduğuydu. Sonuçta işin maddi yanında (“Ağır Sanayi Hamlesi”, “Milli, Güçlü, Süratli, Yaygın Kalkınma”) diğer partilerle aynı paydada buluşulmuş, manevi yanında (“Ahlak”, “Saadet”, “Maneviyat”) ise retorik düzeyde bir tepki konulmuştu. Nitekim Erbakan’ın “maddi kalkınma” projelerinin hiçbiri işlemedi. “Fabrika yapan fabrikalar” sloganı ile temeli atılan 200 fabrikadan sadece 70’i işletmeye açılabildi, gerisi paslı tabelalar olarak kaldı. Bu yüzden de Şeyhi Zait Kotku ve akıl hocası Necip Fazıl Kısakürek tarafından ciddi biçimde eleştirildi.

Buna karşılık, Nakşibendî, Kadîrî ve Nurcu kadrolar devlet mekanizmasında daha çok yer aldılar. Ancak gerek bakanlıkların paylaşılması sırasında tarikatlar arasında çıkan kavgalar, gerekse 15 Mayıs 1974 günü hükümetin Meclis oylamasına sunduğu Genel Af Yasası’na Erbakan cezaevindeki solcuları çıkarmamak için hayır oyu verilmesini isterken, bazı MSP milletvekillerinin evet oyu vermesi üzerine hem parti, hem de koalisyon hükümeti ciddi bir krize girdi. Üstüne üstlük 1974 Kıbrıs Harekâtı ile “Kıbrıs fatihi” unvanını almayı başaran Erbakan, Ecevit’in ve TSK’nın Kıbrıs’tan erken çekilmesine itiraz edince 17 Kasım 1974’te koalisyon hükümeti dağıldı.

Milliyetçi Cephe hükümetleri

31 Mart 1975’de, Süleyman Demirel’in başkanlığında 1. Milliyetçi Cephe Hükümeti olarak bilinen AP, MSP, MHP ve CGP hükümeti kurulduğunda Erbakan yine Başbakan Yardımcısı ve Devlet Bakanı idi. Bu sürecin mimarı Türk-İslam sentezcisi Aydınlar Ocağı, partiye damgasını vuran ise Nakşibendî-Nurcu çekişmesiydi. (Daha radikal bir siyasi tavrı olan Süleymancılar ise MNP ve MSP’den uzak durmuşlardı.) Bu döneme Erbakan’ın “Kadayıfın altının kızarıp kızarmadığına bakacağız” sözü damgasını vurdu. Kadayıfın altının kızarması hükümeti düşürme zamanının geldiğini gösterecekti. Ne kadayıfın altı kızardı, ne de Erbakan hükümeti düşürmeye cesaret edebildi! Erbakan’ın adı, “Kadayıfçı” ya çıktı, hükümeti deviren ise Demirel oldu.

5 Haziran 1977’de yapılan erken seçimlerde geleceğin parlak siyasetçisi Turgut Özal, AP’den gelen teklifi kabul etmeyerek İzmir birinci sıradan MSP milletvekili adayı olmayı tercih etti, fakat seçilemedi. Özal’ın amacının MSP’nin başına geçmek olduğu söyleniyordu. 1977 seçimlerinde Güneydoğu Anadolu’da dikkati çeken bir artış sağladı ancak oy oranı yüzde 11,8’den yüzde 8,6’ya, milletvekili sayısı 48’den 24’e düştü. MSP, Demirel başkanlığındaki 2. Milliyetçi Cephe Hükümeti’ne girdi. 24 milletvekiline rağmen Erbakan’ın MSP’nin “anahtar parti” olduğunu düşünerek taviz vermemesi yüzünden AP epey zor günler yaşadı. TÜSİAD’ın ekonomide ve siyasette bazı düzenlemelerin gerektiği yolundaki müdahalelerinin sonucu olarak 24 Ocak 1980 Kararları’nın damgasını vurduğu bu dönemde siyasi literatüre “Renksizler”, “Batı taklitçileri” gibi kavramları katan, Anıtkabir’e gitmeyi reddeden, 23 Nisan kutlamalarına katılmayan MSP’nin sonunu 12 Eylül 1980 askerî darbesi getirdi.

Şeriat gelecek derken

Darbeden bir hafta önce Konya’da yapılan “Kudüs’ü Kurtarma ve Gençlik Mitingi” sırasında “Dinsiz Devlet Yıkılacak Elbet”, “Şeriat Gelecek, Gözyaşı Dinecek”, “Şeriat İslam’dır, Anayasa Kuran’dır”, “Ne Doğu Ne Batı, Tek Yol İslam” gibi sloganlar atılması, miting sonrasında takkeli, sarıklı, yeşil cübbeli ve boyunlarında tespihler asılı eylemcilerin içki satan dükkânlara saldırması, turistlerin kaldığı otellerin camlarını kırması darbecilere iyi bir malzeme oldu. MSP, cunta tarafından diğer partilerle birlikte kapatıldı. Diğer parti liderleriyle birlikte Zincirbozan’a götürülen Erbakan, 1981’de serbest bırakıldı. MSP davasında Erbakan ve diğer yöneticiler için 36 yıla kadar hapsi isteniyordu ama 4,5 yıl süren MSP davası tüm sanıkların beraatıyla sonuçlandı.

“Adil Ekonomik Düzen”

21 Eylül 1983’de kurulan Refah Partisi, kurucular listesinin Milli Güvenlik Konseyi (MGK) tarafından veto edilmesi üzerine 1983 genel seçimlerine katılamadı ancak, 1984 seçimlerinde yüzde 4,4 oy almayı başardı. Bu dönemin şiarı ise “Adil Ekonomik Düzen” idi. Bu düzenin niteliğini merak edenlere parti broşürü şu cevabı veriyordu: “Gerçek ve tek özel sektörcü parti Refah Partisi’dir. Tekserbest piyasa partisi Refah Partisi’dir.” 1986’da halk oylamasıyla siyasi yasaklar kaldırılınca Erbakan yeniden partinin başına geçti. Siyasi literatüre “Batı taklitçileri”, “Renksizler” gibi terimler katan Erbakan’ın başkanlığında girilen 1987 genel seçimlerinde oylarını yüzde 7,1’e çıkaran parti yüzde 10’luk ülke barajını geçemediği için Meclis’e temsilci gönderemedi.

1991 seçimlerine RP çatısı altında Milliyetçi Çalışma Partisi ve Islahatçı Demokrasi Partisi ile ittifak yaparak girdi ve yüzde 17’ye yaklaşan bir oy aldı. Erbakan da Konya’dan milletvekili seçildi. Artık taşranın değil 1960’lardan beri büyük kentlerin çeperlerinde oluşmuş gecekondu mahallelerinin, sosyolojik terimle, varoşların oyuna talipti RP. Nitekim 1995 genel seçimlerinde yüzde 21,4 oy alarak büyük bir patlama gerçekleştirdi. RP artık birinci partiydi. Bu başarı, Erbakan’ın 13 Nisan 1994 tarihinde parti grubunda yaptığı “Refah Partisi iktidara gelecek. Adil düzen kurulacak. Sorun ne? Geçiş dönemi sert mi olacak, yumuşak mı, kanlı mı olacak kansız mı? 60 milyon buna karar verecek” şeklindeki ünlü konuşmasının ardından geldiği için önemliydi. Kısa ömürlü DYP-ANAP koalisyonundan sonra kurulan RP-DYP (Refahyol) Koalisyonu’nda Erbakan Başbakan, Tansu Çiller Başbakan Yardımcısı idi.

Söylem ve eylem farkı

Fransa’da yayımlanan L’Express dergisinin muhabiri Jean-Michel Demetz 14 Haziran 1996’da yayımlanan yazısında Erbakan hakkında şöyle diyordu: “Bebeksi yüzü, beyaz bıyığı ve şişman görünüşüyle, Cezayirli bir sakallıdan ziyade iki savaş arasında yaşayan soylu Belçikalı Kilisesi’nden birini andırıyor. 70 yaşındaki Necmettin Erbakan gösterişli kravatlarının güzelleştirdiği Batılı kıyafetlerine rağmen Avrupa’yı çok endişelendiriyor. Erbakan kendisine uzlaşmaya açık, entegrist düşüncelere muhalif, ılımlı bir İslamcı görünümü vermeye çalışıyor. Bu zengin, yetmişlik delikanlı parlamenter demokrasinin bütün dolambaçlarını biliyor. 70’li yıllarda sol ve sağın yönetimindeki koalisyon hükümetlerine katıldı. İstanbul Kapalı Çarşı’sının kurnaz tüccarını aldatan gevşek havasıyla şarkı söyler gibi konuşarak, davetlilerine vişne suyu ikram ettirirken çevresini etkilemeyi biliyor. Toprak ve dövizden elde ettiği servetin tadını hiç pişmanlık duymadan bir Avrupalı burjuva gibi çıkarıyor. Lüks arabalar, Ege sahilinde yazlık ev, şatafatlı kutlamalar –geçen sene kızının düğününde olduğu gibi– Erbakan, dünya nimetlerinden elini eteğini çekmiş gibi değil. İnsani görünümlü bu İslamiyet endişe verici çizgiler taşıyor.”

“Glu glu dansı yapıyorlar”

Rejimin sahipleri Milli Görüş ideolojisinden mi, yoksa Susurluk Kazası’nın arkaplanının aydınlatılması için başlatılan ve Erbakan’ın “glu glu dansı” diye, RP’li Adalet Bakanı Şevket Kazan’ın “mum söndü oynuyorlar” küçümsemeye çalıştığı “Sürekli Aydınlık İçin Bir Dakika Karanlık” eyleminden mi endişeliydiler bilinmez, 28 Şubat 1997 tarihli “Post-modern Darbe” ile İslamcı muhalefet (daha doğrusu İslamcı muhalefetin radikal kanadı) yine sahneden aşağı itilmeye çalışıldı. Aslında ilk hamle başarılı olamamış, “Refahyol” hükümeti ayakta kalmayı başarmıştı. Ama Yargıtay Başsavcılığı RP’nin “laikliğe aykırı eylemlerin odağı haline geldiğini ve ülkeyi giderek bir iç savaş ortamına sürüklediği” iddiasıyla 21 Mayıs 1997’de dava açınca Erbakan pes etti ve 28 Haziran 1997’de Cumhurbaşkanı’na istifasını sundu. İstifa bile malum odakları yatıştırmadı, nitekim RP 16 Ocak 1998’de kapatıldı. Üstelik bu kez iş sağlam tutulmuş, beyan ve eylemleri ile partinin kapatılmasına neden olan Necmettin Erbakan ve altı arkadaşına beş yıllık siyaset yasağı konmuştu.

AKP'nin doğum sancıları

1997’de RP’nin kapatılma olasılığına karşı kurulan Fazilet Partisi (FP) 1999 seçimlerinde yüzde 15,4 oy almakla kalmayıp, “başörtülü” Merve Kavakçı’yı Meclis’e sokunca, Yargıtay Başsavcısı tekrar harekete geçti. Yine “laikliğe aykırı” eylemlerden dolayı 22 Haziran 2001’de FP kapatıldı. Bu süreçte Erbakan son derece silik bir profil çizdi, 28 Şubat darbesi hakkında tek kelime etmedi.

FP’nin kapatılması üzerine Milli Görüş Hareketi ikiye bölündü. Erbakan ve çevresinde yer alan “Gelenekçiler”, kapatılan FP’nin genel başkanı Recai Kutan’ın başkanlığında 20 Temmuz 2001’de Saadet Partisi’ni (SP) kurdular. İstanbul Büyükşehir eski Belediye Başkanı Recep Tayyip Erdoğan ve çevresinde yer alan “Yenilikçiler”, 14 Ağustos 2001’de Adalet ve Kalkınma Partisi’ni (AKP) kurdular. Böylece kurulu düzene ciddi eleştiri getirmek bir yana, düzenin bir parçası olmayı seçen “İslamcı retorik” partilerinin yerini ilk kez kurulu düzene ciddi eleştiri yapan bir “İslamcı” parti almış oluyordu. Bu yeni parti, artık sadece muhafazakâr kent ya da taşra yoksullarının değil, gözünü dünyaya dikmiş, hırslı kent ve taşra zenginlerinin de partisi olacaktı.

Kayıp trilyon davası

Necmettin Erbakan’ın son yılları epey hareketli geçti; 1997’de kapatılan RP’ye Hazine yardımı olarak verilen 1 trilyon TL’nin hazineye iade edilmemesi üzerine açılan davada “özel evrakta sahtecilik” suçundan iki yıl dört ay hapis cezasına mahkûm edildi. Aynı konuda haklarında fezleke hazırlanan Abdullah Gül ve Abdülkadir Aksu ise milletvekili dokunulmazlığı sayesinde yargılanmaktan kurtuldular. Erbakan’ın cezası AKP’nin TCK’da yaptığı bir değişiklik sayesinde ev hapsine çevrildi, bu ev hapsi de 2008 yılında Cumhurbaşkanı Abdullah Gül tarafından “sürekli hastalık” gerekçesiyle affedildi. Erbakan’ın FP’nin başörtülü milletvekili Merve Kavakçı’ya çok ağır sözler eden Bülent Ecevit için 2006 yılında mevlit okutması buna karşılık son nefesine kadar “28 Şubat” hakkında tek kelime etmemesi birer soru işareti olarak kaldı. 2010 yılında tekrar SP’nin başına geçen Erbakan, 27 Şubat 2011 tarihinde son nefesini verinceye kadar siyasete devam etti. Cenaze törenine iştirak edenler arasında TSK mensupları da vardı.

Özet Kaynakça: Necmettin Erbakan, Milli Görüş-Temel Görüş, Derleyen: A. Lalik, Dağarcık Neşriyat Dağıtım, 1975; Kenan Akın, Milli Nizam’dan 28 Şubat’a Olay Adam Erbakan, Birey Yayıncılık, 2000; Ruşen Çakır, Ne Şeriat Ne Demokrasi, Refah Partisini Anlamak, Metis, 1994; Çakır, Ayet ve Slogan, Türkiye’de İslami Oluşumlar, Metis, 1994, Çakır, Milli Görüş Hareketi, İletişim, 2005; Oral Çalışlar, Refah Partisi Nereden Nereye, Pencere Yayınları, 1997;Türkiye’de Siyasi Düşünce, İslamcılık, (6. Cilt), İletişim, 2005; Serdar Şen, Refah Partisi’nin Teori ve Pratiği: Adil Düzen ve Kapitalizm, Sarmal Yayınevi, 1995.

.4-3-12.

.Dr. Tulp’un Anatomi Dersi’ni izlediniz mi

Her hafta siyasi tarih hakkında yazmaktan bıktığımı itiraf etmeliyim. Sizin de okumaktan bıktığınızı tahmin ediyorum. Aslında epeydir, her ay bir kere siyaset dışı konularda yazmayı düşünüyordum. İlk denemeyi bu hafta yapıyorum. Bu yazıların ille de gündemle ilgisi olması şart değildi ama bu hafta esin kaynağım İstanbul-Emirgân’daki Sakıp Sabancı Müzesi’nde açılan “Remrandt ve Çağdaşları Sergisi” oldu. 10 Haziran 2012’ye kadar açık kalacak sergide Hollanda resminin Altın Çağı olarak adlandırılan 17. yüzyıldan 59 sanatçıya ait 110 eser sergileniyor. Ben henüz gidemedim ama “bu olağanüstü fırsatı kaçırmamak lazım” deyip yazıya geçiyorum.

“Rembrandt’ın Anatomi Dersi adlı eserini gördün mü” diye sorar bir mektubunda Vincent Van Gogh kardeşi Theo’ya. Ve devam eder: “.... Tenin tonlarını hatırlıyor musun? Toprak, çırılçıplak toprak, özellikle de ayaklar... Bir de yer yer –aslında bütünüyle– giysinin tonuyla yüzün tonu arasında bir kontrast var...” Van Gogh’un resimde dikkatini çeken nedense sadece renkler ve kontrast duygusu olmuştur, halbuki söz konusu resim tıp tarihi açısından eşsiz bir hazinedir.

Tenebroso tekniğinin büyüsü

Sanat tarihine ışık-gölge resminin en önemli ustalarından biri olarak geçen Rembrandt 1606’da Leiden’da Kalvinist bir ailenin oğlu olarak dünyaya gelmişti. 1850’lere gelinceye kadar kendisinin cahil biri olduğu sanılıyordu ancak bu tarihte biyografisi biraz daha bilinir hale geldi. İlk gençlik yıllarında Venedik’te İtalyan ressam Carravaggio’nun “aydınlık ve karanlık alanların dramatik bir etki yaratacak şekilde boyanması” diye özetlenebilecek tenebroso tekniğini öğrendikten sonra büyük sanat hamisi Constantijn Huygens’in dikkatini çekmişti. Bu dönemde Rembrandt “Hollanda’nın Shakespeare’i” olarak anılıyordu.

Günümüze 600’dan fazla tablosu kalmış olan Rembrandt 1669 yılında 63 yaşında öldü. Rembrandt’ın 26 yaşında yaptığı “Dr. Tulp’un Anatomi Dersi” adlı tablosu, dönemin ünlü zenginlerinden biri olan Hendrik Uylenburgh tarafından sipariş edilmişti. Bu tür siparişler 17. yüzyılda İspanyol egemenliğinden giderek kurtulan Felemenk (bugünkü Belçika ve Hollanda) burjuvalarının yeni âdetlerinden biriydi. Sri Lanka, Cava, Formoza, Japonya, Brezilya’da ticaret kolonileri kuran; Batı Hindistan ve Doğu Hindistan kumpanyalarının faaliyetleri ile zenginliklerine zenginlik katan bu yeni burjuvalar kendilerini ölümsüzleştirmek amacıyla sanat yapıtlarında boy göstermek için yarış ediyorlardı. Genellikle önemli kişilerin yanında yer alan grup portreleri sipariş ediyorlardı. Batı’da resim sanatının gelişmesinde burjuvazinin bu tür destekleri çok önemli bir rol oynamıştı.

Kamuya açık otopsi

Tablonun başkişisi, tıp tarihinin önemli adlarından biri olan Felemenk doktoru Nicolaes Tulp’tu. O sırada 39 yaşında olan Dr. Tulp Cerrahlar Loncası üyesiydi ve Amsterdam’da hilkat garibeleri üzerinde tıbbi araştırmalar yapıyordu. Daha sonraları yanlışlıkla İsviçreli hekim Gaspard Bauhin’e atfedilse de kalınbağırsak ve incebağırsak arasındaki kapakçığı o tanımlamıştı.

16 Ocak 1632’de, Amsterdam Et Pazarı’ndaki Lonca merkezinde yaklaşık 300 kişinin huzurunda yapılan otopsi işleminin beş ressam tarafından resmedildiği biliniyor. Ama bunlardan en bilineni Rembrandt’ınkidir. Resmin tam tarihi saptanabilmiştir çünkü o yıllarda Amsterdam Cerrah Loncası, halk açık diseksiyonlara (vücudun parçalara ayrılması) yılda bir kez izin veriyordu ve bunun için cesedin daha uzun dayandığı kış ayları seçiliyordu. Ayrıca diseksiyon yapılacak kişinin idamla hayatını kaybetmesi ve erkek olması gerekiyordu. Rembrandt’ın resminde gördüğümüz vücut da silahlı soygun suçundan asılan Aris Kindt’e aitti. Burada bir parantez açalım. Cinayet sonucu ölmüş bir kişiye yapılan ilk otopsinin 1302’de İtalya’nın Bologna kentinde yapıldığı biliniyor. Hollanda’da 1555 yılına kadar teşrih işlemine izin verilmiyordu. Bu yüzden tüm Avrupa’da olduğu gibi, bu ülkede de sanatçıların ve hekimlerin sıkça mezar hırsızlığı yaptığı biliniyor. 17. yüzyıldan itibaren durum değişmiş ve Cerrahlar Loncası’ndan izin belgesi alan hekimler yılda belirli sayıda teşrih yapabilmişlerdi. Bu arada, 1652’ye kadar cerrahlık yapan Dr. Tulp bu tarihten sonra ceza mahkemesi yargıcı olarak onlarca mahkûmu otopsi masasına gönderen karara imza atmıştı.

Resmin anlattıkları

Konumuza geri dönersek; Resimde bir grup burjuvayı Dr. Tulp’un yönettiği bir otopsi sahnesini izlerken görürüz. O döneme kadar ressamlar, para ödeyen zengin müşterilerini gücendirmemek için, resmettikleri kişileri aynı sıraya eşit büyüklüklerde yerleştirirlerdi. Bu resminde Rembrandt bu gelenekten radikal biçimde ayrılmıştır. Ressam, resmindeki figürleri değişik konumlarda ve çok değişik yüz ifadeleriyle göstermiştir.

Resimde (hele bu sayfada yer alan siyah-beyaz halinde) çok net göremediğimiz, ancak sezinleyebildiğimiz arka planda kemerli mimariyi hissederiz. Sanatçı grup portresinden oluşan kompozisyonu bu kapalı mekâna yerleştirmiştir. Çakışan iki üçgen yapının doruk noktasını geniş kenarlı siyah şapkasıyla Dr. Tulp oluştururken diğer üçgenin tepesindeki portrenin Rembrandt olduğu sanılır. Dr. Tulp’un arkasındaki figürün elinde güçlükle sezildiği üzre, 16. yüzyılın büyük tıp adamı Andreas Vesalius’un tıp kitabı bulunmaktadır.

Kesik kol, kaslar ve sinirler

Resimde yumuşak ve ton geçişleriyle oluşturulmuş sıcak bir ortam hissedilir. Kompozisyonun temel figürü olan ölüden dağılan çiğ ışık, kadavranın resmin doğal bir elemanı gibi durmasını, soldan gelen ışık ise dikkatimizin diğer figürlere yönelmesini sağlar. Ölü büyük bir sessizlik içinde yatarken, olaya dâhil olan figürler dikkatli ve meraklı bakışlarıyla resmedilmiştir. Özellikle ortadaki iki figürden biri, ölünün üzerinde kesilen kısma dikkatle bakarken diğeri Dr. Tulp’a bakmaktadır. Rembrandt ölünün kesilmiş olan kolunu hareketsiz olarak gösterir. Dr. Tulp’un kıvırdığı sol el gösterilen kesik kolun flexor digitorum superficialis kasının ve sinirlerinin yapabileceği hareketi almıştır. Bu ifade sanki Dr. Tulp’un tam da bunu göstererek anlatıyormuş etkisini yaratır.

Tıpla ilgili olmayanları sıkma pahasına bir not daha ekleyelim: Rembrandt’ın daha sonra yaptığı“Johann Deyman’ın Anatomi Dersi” adlı bir başka yapıtı daha vardır. Bu resim sadece renkleri açısından farklı olmakla kalmaz, diseksiyon işi iyice ileri götürülmüştür. Resimdeki kadavra Feleming Johan Fonteyn adlı bir suçluya aittir ve doktor Deyman’ın (1620-1666), sol eli hastanın beyninde faaliyet göstermektedir. Her iki resim de halen Amsterdam’daki Rijksmuseum’da görülebilir.

***

Cem Sultan ve Müneccim Krallar

Bu resim, aklıma bir başka resmi getirdi. Üstelik bu resim Osmanlı tarihiyle de ilgili. Sanat tarihçisi Funda Berksoy’a göre, Rembrandt’tın doğumundan (1606) tam 100 yıl önce (1506) ölmüş olan İtalyan ressam Andrea Mantegna’nın “Müneccim Kralların Tapınması” adlı iki eserinden, Los Angeles’ta, J. Paul Getty Müzesi’nde sergilenen tablodaki “müneccim kral” Osmanlı tarihinin en popüler figürlerinden Cem Sultan’dan esinlenerek yapılmış.

Cem Sultan’la ressamın nereden tanıştığına geçmeden önce, Cem Sultan’ın hüzünlü öyküsünü hatırlayalım: Babası Fatih Sultan (II.) Mehmed’in 4 Mayıs 1481 günü Gebze’de ani ve şüpheli ölümünden sonra kardeşi Bayezid’le girdiği taht kavgasını kaybeden Cem, ailesini yanına alarak Adana, Halep, Kahire ve nihayet Mekke’ye gitti. Böylece Osmanlı hanedan üyeleri arasında Hacca giden ilk kişi oldu. Ardından geri dönüp Konya’yı kuşattı ama etrafının Bayezid’in orduları tarafından sarıldığını anlayınca 29 Temmuz 1482’de Rodos’taki Saint Jean Şövalyeleri’ne sığındı. Anlaşmaya göre, II. Bayezid Cem’in masrafları için şövalyelere her yıl 45 bin düka altın verecekti. Ama Cem anlaşma yapılırken çoktan Rodos’tan Fransa’ya (Nice’e) gönderilmişti bile. Altı yıl, üç ay, 26 gün Fransa’da hapis hayatı yaşadıktan sonra İtalya’ya gönderilen Cem, ömrünün son beş yılını Vatikan’da iki papanın (VIII. Innocent ve VI. Alexander) himayesinde (esaretinde) geçirdi.

Papalık’la Osmanlı arasında

Bu yıllarda ne Cem tahtta hak iddia etmekten geri durdu, ne Papalık ve Macar Krallığı Cem’i kullanarak Osmanlı Devleti’ni tehdit etmekten, ne de II. Bayezid Cem’i öldürmeye teşebbüs etmekten. Cem’in nasıl öldüğü tam olarak bilinmiyor ama ne zaman ve nerede öldüğü biliniyor. 1495’te Fransa Kralı VIII. Charles, İtalya’yı işgal etmiş, ülkesine dönerken de Cem’i yanında rehin olarak götürmek istemişti. O sırada rahatsızlanarak yüzü gözü şişen Cem, Papa tarafından Charles’ın birlikleriyle buluşmak üzere yola çıkarıldı ancak 24- 25 Şubat 1495’te Napoli’de son nefesini verdi. Osmanlı tarihçilerinden Aşıkpaşazade ve Hoca Saadettin’e göre Papa tarafından gönderilen bir berberin zehirli ustura ile tıraş etmesi sonunda yavaş yavaş ölmüştü. Bir başka Osmanlı tarihçisi Solakzade’ye göre ise İstanbul’dan gönderilen Kapıcıbaşı Mustafa adlı berberin usturasından zehirlenmişti. Öldüğünde 36 yaşındaydı. Ölüm haberi İstanbul’a ulaştığında II. Bayezid’in çok üzüldüğü söylenir. (Üzerine de epey pazarlıklar yapıldı.) Nihayet dört yıl sonra, 1499’da Bursa’da kardeşi Şehzade Mustafa’nın yanına defnedildi. (Cem’n ailesinin başına gelenler ise ayrı bir yazı konusu olacak kadar ilginç.)

1495’te Fransızlara karşı direnen ve onları Taro Nehri yakınlarında yenen İtalyan ordusunun başında ressamımız Montegna’nın hamisi Gonzaga vardı. Gonzaga ile II. Bayezid, 1491 yılında at ticareti vesilesiyle tanışmışlar ve dostlukları 20 yıl kadar sürmüştü. Bu süre içinde muhtemelen bir kaç kez Cem’i öldürmeyi deneyen Gonzaga’nın Fransız ordusu karşısında kazandığı zaferin şerefine bir dizi tablo yaptırdığı sanılıyor. Muhtemelen “Müneccim Kralların Tapınması” tabloları da bu fasıldandı. Tabloda Cem Sultan’a yer verilmesi ise (bana göre) ressamın bu hüzünlü sultana duyduğu sempatinin sonucuydu.

Hıristiyan kıssası

Şimdi de, “Müneccim Kralların Tapınması” tablosuna adını veren kıssadan söz edelim: Rivayete göre Filistin’deki kutsal Beytüllahim şehrine gelen Doğulu üç müneccim, bebek İsa ile Meryem’i bulup önlerinde secde ettikten sonra, onlara kıymetli hediyeler sunmuşlardı. Hıristiyanlar tarafından her yıl 6 ocakta Epifanya Yortusu ile kutlanan bu olay, pek çok ressama esin kaynağı olmuştu. Andrea Mantegna da onların en ünlüsüydü.

Resimde Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarını temsil ettikleri düşünülen üç müneccim kral tasvir edilir. Bunlardan biri zenci kral Caspar, biri ortanca kral Balthasar, biri de yaşlı kral Melchior’dur. Bunlardan yaşlı kral, saygı ifadesi olarak sarığını çıkararak, Meryem, Meryem’in eşi Yusuf ve bebek İsa’dan oluşan ailenin önünde eğilerek elindeki altın renkli seramik kabı İsa’ya uzatır. İsa kutsama işareti yaparken, sırasını bekleyen taçsız ve sarıklı diğer iki müneccim ise ellerinde değerli birer kap içinde günnük ve mür taşırlar. İşte Funda Berksoy’a göre, ortanca kral Balthasar figürünün esin kaynağı Cem Sultan’dır.

Hüzünlü ve düşünceli sultan

Gerçekten de, ortanca kral, başında sarığı ile hüzünlü bir Doğuluya benzer. Bugüne kadar Cem Sultan’a ait olduğu kesin bir portre günümüze ulaşmamıştır. Ama Rodos Şövalyeleri’nin kronikçisi Caoursin’in tasvirine göre, Cem Sultan uzun boylu, birazcık şaşı mavi gözlü, sık kaşlı, minkari (gaga) burunlu, seyrek ve kısa sakallıdır. Elbiseleri daima şıktır. Her zaman kederli ve düşünceli görünür, uzun süre bir yerde oturmaz. Osmanlı tezkirecilerine göre de Cem Sultan şiire ve güzel yazı yazmaya kabiliyetli, gazelleri mecaz ve hayallerle dolu, ince ruhlu, hassas bir şair, ilim ve irfan sahibi, cömert bir Osmanlı şehzadesidir. Benzer ifadeler, Mantegna’nın bazı mektuplarında da görülür. Ona göre Cem Sultan “âşık bakışlı” (melankolik) biridir. Bütün bu bilgileri birleştiren Funda Berksoy, “aksi ispat edilinceye kadar Mantegna’nın ‘Müneccim Kralların Tapınması’ adlı ikinci tablosundaki ortanca kralın Cem Sultan olduğunu düşünebiliriz” der.

Evet, bu hafta siyasi tarihin sıkıcı konularına ara verip, Rembrandt’ın anatomi dersinden, Mantegna’nın tarih dersine uzandık. Çok zevkli bir yolculuk oldu benim için bu yazı. Umarım sizin için de öyle olmuştur.

Özet Kaynakça: Pascal Bonofoux, Rembrandt: Master of the Portrait, Harry N. Abrams, 1992; Jakob Rosenberg, Rembrandt: Life&Work, London: Phaidon Publishers, 1964; Müzeyyen Mazlum, “Osmanlı Kaynaklarına Göre II. Bayezid-Cem Mücadelesi ve Osmanlı Devleti’nin Dış Politikasına Etkileri”, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2006 yılında kabul edilmiş yüksek lisans tezi; Funda Berksoy, “‘Müneccim Kralların Tapınması’nda Osmanlıimgesi”, Toplumsal Tarih, S.116, Ağustos 2003, s. 90-95.

***

Açıklama ve özür: Okurlarımızdan Tufan Gökay’dan geçen haftaki Milli Görüş ve Erbakan başlıklı yazımdaki “17 Kasım 1974’te koalisyon hükümeti dağıldı” ifadem ile “21 Mayıs 1997’de dava açınca Erbakan pes etti ve 28 Haziran 1997’de Cumhurbaşkanı’na istifasını sundu” ifademin yanlış olduğunu nedenleriyle belirten bir mail aldım. Tufan Bey haklıydı. 1974’te koalisyonu Ferruh Bozbeyli’nin Demokratik Partisi ile koalisyon kurmak ya da Kıbrıs Harekâtı’nın prestijini oya tahvil etmek için seçimlere gitmeyi planlayan Bülent Ecevit idi. Benim kestirme ifadem bu nüansı vermiyordu. Ancak ikinci ifadem ciddi bir hata içeriyordu. Gerçekten de Haziran 1997’de Necmettin Erbakan, “pes ettiği için” değil, koalisyon ortağı DYP ile yaptığı anlaşma uyarınca başbakanlığı Tansu Çiller’e devretmek için istifa etmiş, Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel hükümeti kurma görevini Çiller’e değil, Mesut Yılmaz’a verince de Refahyol Hükümeti sona ermişti.

Yazıya ikinci eleştiri, Öteki Tarih-I adlı kitabımın yayımcısı Cem Küçük’ten geldi. Cem Küçük, yazıda RP’nin yüzde 19,1 oy alarak küçük bir farkla DYP ve ANAP’ın ardından üçüncü parti olarak çıktığı 1994 yerel seçimlerinden bahsetmememi önemli bir eksiklik olarak gördüğünü söyledi. Gerçekten de bu seçimler sadece oy oranı açısından değil İstanbul, Ankara, Erzurum, Diyarbakır, Kayseri, Konya gibi metropollerde RP’nin belediye başkanlıklarını kazanmasıyla da önemliydi. Üstelik bu başkanlardan biri, İstanbul Belediye Başkanı olarak başarılı bir kariyere imza atacak olan Recep Tayyip Erdoğan’dı. Yazıyı kısaltayım derken bu kadar önemli bir olayı dışarıda bırakmıştım.

Her iki okurumuza son derece haklı eleştiri ve katkıları için teşekkür eder, eksiklikler için sizlerden özür dilerim.

.11-3-12.

.Geleneğin icadı: Newroz ve Nevruz

1990’lı yıllardan beri Türk milliyetçiliği ile Türk milliyetçiliğinin “üvey evladı” olan Kürt milliyetçiliği arasındaki ideolojik (ve giderek fiziki) savaşın alanlarından biri Newroz/ Nevruz kutlamaları. Sözcüğün yazılış şekli bile ideolojik savaşın tezahürleri arasında. (Benzer bir savaş “Pe Ka Ka” ve “Pe Ke Ke” söyleyişleri arasında sürüyor.) Kürt milliyetçiliği Newroz’un “aslında bir Kürt bayramı”, Türk milliyetçiliği ise “aslında bir Türk bayramı” olduğunu ispatlamaya çalışıyor. İş bununla kalmıyor. Bazı yıllarda olduğu gibi Newroz kutlamaları sırasında, yakıp yıkmalar, yaralanmalar, hatta ölümler oluyor. Bu yıl da zorlu geçeceğe benziyor. Çünkü ben bu yazıyı yazarken hükümet, BDP’lilerin Newroz’u 18 mart pazar günü kutlama taleplerini geri çevirmişti. Kürt tarafı da Newroz’u nasıl ve ne zaman kutlayacağını açıklamamıştı. Dilerim, siz bu yazıyı okurken Türkiye’nin dört bir yanından çatışma değil şenlik haberleri geliyordur.

Gündönümü şenlikleri

Newroz/ Nevruz Farsçada “yeni gün” (Nev= yeni, roz= gün) anlamına geliyor. Çeşitli Orta Asya dillerinde ufak tefek farklılıklarla (Noruz, Noruz, Naras, vb.) karşımıza çıkan Newroz, gece ile gündüzün eşit olduğu ilkbahar gündönümünün (ekinoks) ilk günü, yani 21 mart günüdür. Eskiden pek çok kültürde 21 mart yılbaşı günü sayılırdı. Örneğin Babillilerin Akitu bayramı, Hititlerin Purulliyas festivali bir çeşit “Newroz” töreni idi. Daha yakın yüzyıllarda özellikle tarım topluluklarının “yeni yıl” başlangıcıdır. Bugün İran’da, Afganistan’da, Azerbaycan’da ve pek çok Orta Asya (Türkî) devletinde yeni yıl 21 martta başlar. Zerdüştlerde, Alevilerde, Bahaîlerde Newroz kutsal gündür. Ama “Newroz”u 12 martta, 20 nisanda kutlayan topluluklar da var. Dahası, bazı kültürlerde “ilkbahar gündönümü” (21 mart) ile “sonbahar gündönümü” (23 eylül) yer değiştirmiş durumda. Kısacası durum karışık.

Firdevsi ve Şehname

Newroz’dan bahseden en önemli metinlerden biri İranlı şair Firdevsi’nin (ö. 1020) Şehname’si. Aruz vezninin “fa’ülün, fa’ülün, fa’ülün, fa’ül” kalıbıyla yazılan 60 bin beyitten oluşan eser, ilk insandanIII. Yezdigirt (ö. 651) dönemine kadarki İran tarihini söylence kalıbında aktarır. Eserin konumuzla ilgili olan “Cemşid”, “Dahhâk” ve “Feridun” adlı bölümlerinin özeti şöyle: Cemşîd yedi yüz yıl hüküm sürmüş bir hükümdardır. Cemşid’in tahta çıktığı ve kılıcının bir güneş gibi parladığı gün Newroz diye anılır.

Halkına çok büyük hizmetler yapan Cemşid kendini tanrıyla karşılaştırmaya başlayınca her şey tersine döner. Tanrı Cemşid’in başına bela olarak Dahhâk’ı (Zahhak, Dehak, Dehaq diye de yazılır) gönderir. Zerdüşt inancının kutsal kitabı Avesta’da karşımıza çıkan şeytani varlık Azhi Dahaka’ın izdüşümü olduğu anlaşılan Dahhâk çok zalim biridir. Cemşîd’in koruduğu güneş, Newroz, cem âyinleri, inançları yerine, omzundan yılanlar sarkan, yılanlara tapan ve onlara küçük çocukları kurban vermeyi zorlayan kanlı bir kişiliktir. Adeta iblisin (şeytanın) vücuda gelmiş halidir. Aradan yıllar geçer. Halk Dahhâk’ın zalimliklerinden bezmiştir. Sonunda Gâve (Kave, Kava, Kawa diye de yazılır) adlı demirci Dahhâk’ı alt eder ve Tahran yakınlarındaki Demavend Dağı’na hapseder. Başa Cemşîd’in oğlu Ferîdun geçer. Feridun’un tahta geçmesi olayı Mihrigan (Mihrican) Bayramı ile kutlanır. Mihrigan Bayramı İran güneş takviminde yedinci ay olan ve 23 Eylül-22 Ekim arasını kapsayan “Mihr” ayının 16-21. günlerine denk gelir. Yani Newroz nasıl baharın başlangıcı ise, Mihrigan da sonbaharın başlangıcıdır. Dikkat edileceği gibi Şehname’de Newroz’la Demirci Kawa’nın veya Dahhak’ın ilişkisi yoktur. Yine Şehname’de Demirci Kawa’nın Kürt veya Türk asıllı olduğuna dair bir bilgi de yoktur.

Şeref Han ve Şerefname

Kürt kültüründe Newroz’un izlerini ararsak, ilk ipucunu Şerefname adlı eserde buluruz. İran’da Şah Tahmasp’ın sarayında büyüyen ve Tahmasp tarafından “Kürtlerin Emiri” unvanı verilen Bitlisli Şeref Han, merkezî devletin Kürt topluluklarını yerleşik hayata geçmeye zorladığı yıl olan 1597’de kaleme aldığı Şerefname adlı eserinde Kürtlerden, Kürtlerin ülkesinden ve Dahhâk’tan söz edilir. Şeref Han şunları söyler: “Kürtlerin aslı ve çok olan toplulukları konusunda çeşitli sözler ve rivayetler vardır. Bu rivayetlerden biri, bazılarının öne sürdükleri gibi şudur: Kürtler, beyinlerinin alınıp Dahhâk (Bivrasb)’ın iki omuzu üzerinde meydana gelen kansere benzer bir çıbana sürülmesi için öldürülmekten, boğazlanmaktan, başları kesilmekten kaçarak dağlara ve engin yerlere dağılan insanların soyundan gelmişlerdir.” Şeref Han “bir başka hikâyeye göre de” “Kürtlerin şeytani ruhlardan oluşan bir topluluk olduğunu”, “aşırı derece cesur, korkusuz bir topluluk olduğunu” kaydeder. Sonra da ekler: “Hangi rivayet doğrudur, Allah bilir...” Not edelim, Şerefname’de Dahhâk’tan söz edildiği halde Demirci Kawa, Cemşid, Feridun, Newroz ya da Mihrigan’dan söz edilmez.

Ehmedê Xani ve Mem û Zîn

Kürt edebiyatının kurucusu sayılan Ehmedê Xani’nin (Türkçe Ahmede Hani) 1690 yılında kaleme aldığı ve 1450 yıllarında Cizre hükümdarlarından Emir Zeynuddin zamanında geçen olayları anlatanMem û Zîn adlı eserinde ise şu dizeleri okuruz: “Feleğin dönüşü mavi talihten/ gösterince Newroz’u yeniden/ o kutlu geleneğe göre/ tüm kentliler varıncaya dek askerlere/ terk etti kenti, kaleleri, evleri/ andırarak avcıları ve talancıları/ saf saf tepelere ve ovalara yürüdüler/ .../ Yılbaşına katılan bakireler, delikanlılar/ yüz yaşına varmış erkek ve kocakarılar/ geleneksel yol ve yordamla yılbaşını/ kutladılar, göklere dek yükselterek/ seslerini...” Bu eserde, Newroz’dan söz edildiği halde Cemşid’den, Demirci Kawa’dan veya Dahhak’tan söz edilmez.

Batılı şarkiyatçılar ve İyd-i Kurdî

1907-1909 yılları arasında Kürdistan coğrafyasını ziyaret eden şarkiyatçı, dilbilimci Ely Bannister Soane, İran bölgesindeki Kürtlerin, “Zohak” adlı şeytani bir varlığın soyundan geldiğini anlatan bir Pers söylencesi aktarır. Bu “Zohak”la, Şehname’deki Dahhâk’ın akrabalığı aşikârdır. AncakŞehname’deki söylencenin diğer unsurlarından bahsetmez yazar. Osmanlı ülkesini ve İran’ı gezen James J. Morier adlı İngiliz diplomat-seyyah, anılarında İran’ın Demavend bölgesinde 31 ağustosta kutlanan Kürt bayramından (İyd-i Kurdî) söz eder. Bu bayramda, Demirci Kawa’nın Dahhâk’ı öldürmesi kutlanmaktadır. Ama bayram ne ilkbahar gündönümüne, ne sonbahar gündönümünde rastlar ki bu gayet ilginçtir.

Kürdistan Teali Cemiyeti ve Jin

Morier’in bahsettiği bu bayram modern anlamda ilk milliyetçi Kürt örgütlerinden olan Kürdistan Teali Cemiyeti’nin 1918-1919 yıllarında yayımlanan yayın organı Jin (Hayat) dergisinde karşımıza çıkar. Derginin Mart 1918 sayısında yazar “bütün milletlerde olduğu gibi Kürtlerin de milli, dinî ve sosyal bazı özel günleri” olduğunu, Kürtlerin milli günlerinin, “Kawe’nin Dehak’ı kırdığı gün olan 31 Tabax (ağustos) ile Selahaddin Eyyübi’nin doğduğu ve tahta çıktığı günler (?)” olduğunu belirtir. Yazar (sadeleştirilmiş dille) şöyle devam eder: “Dinî günlerimiz ise malumdur. Kürdlerin bir de ‘Sersal’ı (yılbaşı) vardır. Bu, Rumi Martın dokuzuncu günüdür [Miladi Takvim’e göre martın 21’i] ki, bu günü Kürdler bayram bilirler, yeni bir hayata başlangıç sayarlar; birbirlerini ziyaret ederler, tebrikleşirler, birbirlerine hediyeler gönderirler...” Görüldüğü gibi, Demirci Kawa “Kürtlerin atasıdır” ama hâlâ bu “milli gün” ile Newroz’un ilişkisi yoktur. Newroz “milli bir gün” değil, “sosyal bir gündür”...

İhsan Nuri ve Kürtlerin Kökeni

Bu iki ayrı olayı tek bir günde birleştirme işini bir başka Kürt milliyetçisi İhsan Nuri üstlenecektir. 1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı’nda bir “Kürt Cumhuriyeti” kurulmasına önderlik eden, Osmanlı Ordusu’nda kurmay binbaşı olarak görev yapan İhsan Nuri, “Ağrı İsyanı”nın Türk ordusu tarafından kanlı biçimde bastırılmasından sonra sığındığı İran’da Kürtlerin Kökeni adlı bir kitap yazar. Kitap 1946’da İran’da Kuhistan gazetesinde tefrika edilir, 1955’te de Farsça basılır.

Yazar İran, Hint, Çin, Yahudi ve Hıristiyan mitolojileri üzerine yaptığı araştırmalardan sonra,Şehname’deki Demirci Kawa efsanesinin, Kürtlerin kökeniyle ilişkili olduğunu, Kawa’nın Dahhak’ı İran takvimine göre “MÖ 612 yılının Ferferdin ayının 1. günü” (yani MÖ 21 Mart 612’de) alt ettiğini” keşfetmiştir. MÖ 612, Kürt tarih yazımında “zalim” olarak geçen Asurların elindeki Ninova şehrinin Kürtlerin atası olduğu ileri sürülen “Ari ırktan” Medler tarafından ele geçirildiği tarihtir. İhsan Nuri’ye göre, Morier’nin Demavend’de tesbit ettiği bayram ise Newroz’dan 20-22 gün önce kutlanan “Tol Hıldan Bayramı”dır. “Tol Hıldan” Kürtçede “intikamını al” anlamına gelir. İhsan Nuri’nin bu yeni bayram için Newroz’dan farklı ama ona yakın bir tarihi uygun görmesinin nedeni, muhtemelen Newroz’un Kürtlerle değil İrani halklarla olan ilişkisini fark etmesi olmalıdır. Ancak İhsan Nuri’nin bu “icadı” çok taraftar bulmaz.

İlk “milli” kutlamalar

1937 yılında, Kızılbaş inancının egemen olduğu Dersim bölgesinde Seyit Rıza’nın adamları, devletin baskıcı yüzünü temsil eden Kahmut Köprüsü’nü 21 mart günü yakarlar. Ama Newroz hâlâ bir “Kürt bayramı” değildir, sadece Kızılbaşlar için Hazreti Ali’nin doğum günü oldu için kutsaldır.

Kürdolog Martin van Bruinessen’e göre Newroz ilk kez 1950’li yıllarda Kuzey Irak’ta Kürtlerce “milli gün” kabul edilmiştir. Kürt araştırmacı Naci Kutlay da, Newroz’u ilk kez Irak’tan Türkiye’ye gelen öğrencilerden duyduğunu söyler. Türkiye’deki ilk Newroz kutlaması 1970’ye doğru Silvan’da “piknik” şeklinde yapılır. Bu yıllarda Şii Azeri göçmenlere evsahipliği yapan Kars’ta Newroz kutlamaları yapılmaktadır. Yine de Kürt milliyetçilerinden Kadri Cemil Paşa’nın Zinar Silopi adıyla kaleme aldığıDoza Kürdistan adlı eserde (ilk baskısı 1969’da Beyrut’ta yapılmıştı) Demirci Kawa Kürt halkını Dahhâk’ın zulmünden kurtaran bir Kürt olarak tarif edilmekle birlikte Kawa ile Newroz’un ilişkisi konusunda kesin ifadeler kullanılmaz.

Kürt solu ve Kawa efsanesi

1970’lerin ikinci yarısında, Marksist-Leninist gençlik örgütlerinde yer alan Türklerle Kürtler, “milli günler” ile ilgili değillerdi. 1 Mayıs İşçi Bayramı solcuların tek meşru bayramıydı. Demirci Kawa efsanesi, kapitalistleşme sürecine geç girdiği (hatta o yıllarda henüz giremediği) için işçi sınıfı olmayan Kürtlerin, “emekçi” kahraman ihtiyacını karşılıyordu. Nitekim Kemal Burkay ve arkadaşlarının yayımladığı Özgürlük Yolu gazetesinin Mart 1976 sayısında ilk kez Newroz bir “Kürt bayramı” olarak tanımlandı. Makaleyi o sırada Suriye’de yaşayan ünlü Kürt şairi Cigerxwin’in (Cigerğin) “Ben Kimim” adlı şiiri tamamlıyordu. Şiirin dizeleri şöyleydi: “Benim atam Demirci Kave/ Ezdi zalim Dehak’ın başını/ Kürdün boynundan/ Zinciri kopardı/ Korudu başımızı/ Yardan, kılıçtan/ Öldüğü gün kan emici, zalim yürekli/ Derler ki o gündür işte Nevruz günü/ Kış gider, tüm acılı günler/ İşte Zergeş devinden/ Kurtulur Kürtler/ Yolbilir Zerdeşt işte böyle der/ Hürmüz meydana çıkınca Ehriman çöker/ Kimim ben?”

Bir başka önemli Kürtçe yayın olan Rızgari’nin 21 Mart 1976 tarihli sayısında Newroz’un İranlılar, Afgan ve Beluciler arasında kutlanan bir gün olduğu, Türkçede “yeni yıl” anlamına geldiği belirtiliyor, Newroz hakkındaki çeşitli efsanelerin ortak motifinin “kötülüğe, tiranlığa ve sömürüye karşı başkaldırı” olduğu vurgulanıyordu. Newroz efsanesinin Rızgari diline tercümesi şöyleydi: “Devrimciler, kendi halklarının demokratik muhtevalı değerlerinin mirasçılarıdırlar. Kendi tarihî geçmişi üzerine oturmayan ve tarihindeki devrimci değerlerin, oluşumların mirasçısı olmayan bir hareketin başarı şansı azdır. Eksikliğine, aksaklığına rağmen geçmişe sahip çıkmak ve bunu günümüzün bilimsel teorik belirlemeleri içinde eriterek tekrar halka götürmek zorunluluğu vardır.Rızgari’nin özgürlüğe ve zulme başkaldırıyı simgeleyen ateşlerin yakıldığı Newroz gününde çıkışı bir tesadüf değildir. Üstlenilen görevin bir ürünüdür ve bir parçasıdır.”

Dikkat edileceği gibi Özgürlük Yolu’ndaki “Nevruz” ve “Kave”, Rızgari’de “Newroz” ve “Kawa” olmuştu. Böylece günümüze kadar sürecek “harf milliyetçiliğinin” işaret fişeği atılmıştı. Bu akımın ürünü olan Kawa dergisinin 1 Aralık 1978 tarihli ilk sayısında Demirci Kawa “çağımızın Dehaklarına başkaldıran” bir anti-emperyalist kahraman, 1 Ocak 1979 tarihli ikinci sayısında ise “Kürdistan’ın Spartaküs’ü” olarak tanımlandı. Derginin çağrısı ile, İstanbul’da İnci Düğün Salonu’nda toplanan 1500 kadar Kürt “2589 yıl önce yaşanmış bir direniş öyküsünü” kutladılar. Törende Kürtçe ve Türkçe şiirler okundu, koro şarkılar ve marşlar söyledi. Böylece İhsan Nuri’nin “icadı” olan MÖ 612 tarihi “Kürt Tarih Tezi”ne dâhil edildi.

12 Eylül 1980 darbesinden sonra Diyarbakır Hapishanesi’nde akıl almaz işkencelere uğrayan Kürt sosyalistleri, Newroz ve Demirci Kawa efsanesinden güç almaya çalıştılar. Hapishanedeki işkenceleri protesto etmek için Mazlum Doğan kendini 21 Mart 1982 günü astı. Kürt tarih yazımında Mazlum Doğan “Modern Kawa” olarak yer aldı.

PKK ve Newroz “serhildanı”

Newroz’u Kürt milli kimliğinin çimentosu olarak kullanma fikri Abdullah Öcalan’a ait değildi ama bu işi en etkin biçimde PKK yürüttü. Dahası PKK Newroz’u sadece “milli bir gün” olarak değil aynı zamanda bir “direniş günü” (serhildan) olarak tanımladı. Örneğin 13 Mart 1990’da Savur’da (Mardin) bir mağarada öldürülen 20 yaşındaki Kamuran Dündar adlı PKK mensubunun Nusaybin’deki cenaze töreni ile 21 marttaki Newroz törenleri birleştirilmiş, o gün Zekiya Alkan adlı tıp fakültesi öğrencisi “Kürt halkına yapılan baskıları” protesto etmek için kendini yakmıştı. Nusaybin, Cizre, Silopi ve İdil’de olaylar sürerken güvenlik güçlerinin halka açtığı ateş sonunda dört kişi ölmüş, dokuz kişi yaralanmış, 138 kişi ise tutuklanmıştı. Zekiye Alkan da ilk dişi “Kawa” oldu.

Devletin “Nevruz”u icadı

Devletin “Newroz”a karşı “Nevruz”u kutlamaya başlaması da bu yıllarda oldu. 1985’te “Türkçü” tarihçi Abdülkadir Çay Nevruz/ Ergenekon Bayramı adlı kitabında Nevruz’un aslında bir Orta Asya geleneği olduğunu, ancak bayram olarak kutlanmasına Cumhuriyet’le birlikte başlandığını, hatta Mustafa Kemal’in 1925’te Ankara’da bir Nevruz kutlamasına katıldığını belirtmişti. Devlet kitaptaki tezler uyarınca. 1991’de bir genelge yayımladı. Buna göre bütün illerde “Nevruz, Türk Ergenekon Festivali” kutlanacaktı. Ardından “resmî Nevruz ateşleri” yakıldı. Sivil, asker bürokratlar, “halkla bütünleşerek” ateş üstünden atlamaya başladılar. Bu arada Abdülkadir Çay’ın 216 sayfalık kitabı “gerekli eklemelerle” 555 sayfaya çıkarak, çeşitli yerlere dağıtıldı.

Ardından “Nevruz” söylencesi Türk-İslam sentezine uyarlandı. 1995’ten itibaren Diyanet İşleri Başkanlığı camilerde Nevruz Hutbesi okuttu. Hükümet, “Nevruz Masalları”, “Nevruz Yarışı”, “Nevruz Sergisi”, “Nevruz Karagöz-Hacıvat Gösterisi”, “Nevruz Çekilişi” gibi karşı-icatlarla kültürel hegemonyasını korumaya çalıştı. Abdullah Öcalan’ın tutuklandığı 1999 yılından itibaren her yıl 21 mart günü, Türk milliyetçiliği ile Kürt milliyetçiliğinin bilek güreşini izliyoruz.

Anlattığım tarihçeden anlaşılacağı gibi aslında ne Türk ne Kürt kültürünün otantik bir parçası olmayan, Eric Hobsbawm’ın tabiriyle “icat edilmiş gelenekler” olan Newroz ve Nevruz, Kürtler için coğrafi, dinsel, dilsel ve sınıfsal kimliklerin aşan, homojen (tektip) bir Kürt kimliğinin oluşturulmasında ve Türk milliyetçiliğinin hegomonik pozisyonunu bozmakta önemli bir rol oynuyor. Türkler için ise kimliksel boyutta bir rolü yok, sadece Kürt siyasal hareketinin elinden alınması gereken ideolojik bir silah. Hâl böyle olunca da, Newroz/ Nevruz kutlamalarının şenlik olarak kutlanması zor oluyor...

Not: Bu yazıyı esas olarak Delal Aydın'ın “Mobilizing The Kurds in Turkey: Newroz as a Myth” adlı, ODTÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde 2005 yılında kabul edilmiş master tezinden yararlanarak yazdım. Delal Aydın'ın da eserlerinden yararlandığı Gürdal Aksoy ise pek çok makaleye erişmemi sağladı. Her ikisine de yürekten teşekkür ederim.

Özet Kaynakça: Gürdal Aksoy, Bir Söylence Bir Tarih: Newroz, Yurt Yayınları, 1998; Geleneğin İcadı, (Yay. Haz.: E. Hobsbawm, R. Terence, Agora Kitaplığı, 2006; Türk Dünyasında Nevruz, Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri: 18-20 Mart 1999, Elazığ, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları; Abdülkadir Çay, Türk Ergenekon Bayramı Nevruz, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985.

.18-3-12.

.

.Milli’ aşk ve nefret hikâyeleri

Geçtiğimiz günlerde, AB Bakanı ve Başmüzakereci Egemen Bağış, “Avrupa Parlamentosu’nun Türkiye raporları katılım sürecine katkı sağlamak bir yana, Türkiye düşmanlarının kinlerini kusmaya çalıştıkları bir belgeye dönüşmeye başladı” dedi. Türkiye’de ifade ve örgütlenme özgürlüğüne yönelik uygulamaların Avrupa Birliği’nin çeşitli organları tarafından eleştirilmesini “kin kusma” olarak görmek bence gayet sağlıksız bir tutum. Ama bunda şaşılacak bir durum da yok. Çünkü neredeyse 200 yıldır, bu ülkenin yöneticilerinden edebiyatçılarına, askerlerinden diplomatlarına tüm kamuoyu yapıcıları Batı konusunda son derece olumsuz mesajlar verirler. Özel olarak Batı’ya, genel olarak da “öteki”ye karşı tutumumuzu edebiyat üzerinden izlemek ilginçtir. Hele bu yolculukta bize Herkül Millas’ın değerli doktora çalışması Türk ve Yunan Romanlarında ‘Öteki’ ve Kimlik (İletişim Yayınları, 2005) adlı eseri kılavuzluk ediyorsa...

Osmanlı İmparatorluğu, 17. yüzyılın sonralarından itibaren Avrupalı devletlerle başetmekte zorlanmaya başladığında, o güne kadar “kâfir” diye anılan Batılıların yaptıkları, yani “modernleşme”, imparatorluğun yok olup gitmesini önlemenin neredeyse tek yolu olarak görülmüştür. Tanzimat Dönemi’nde (1839 sonrası) İstanbul’da Batı saraylarının benzerleri inşa edilir, şatafatlı seremoniler düzenlenir, Batılı uzmanlar başkente doldurulur, şimendiferler, gemiler getirtilir. Dönemin fikir adamları, eserlerinde Batılıları dengeli bir dille, hatta beğenerek ele alırlar. Örneğin Şemseddin Sami Taaşuk-i Tal’at ve Fitnat adlı romanında Batılı kadınların “ırzına halel getirmeyecek bir yere gidip kemal-i edeple” oturduğundan bahseder. Aynı şekildeAhmet Mithat’ın Hasan Mellah adlı romanındaki kahramanlar sevecen bir dille ele alınır, din ve mezheplerini koruma istekleri anlayışla karşılanır. Yazar gayrımüslimlerde, Osmanlı ahlakını görür.

Bu eserlerde Batı’nın simgesi olarak görülen ve Rumların yoğun olduğu Beyoğlu bölgesi de olumlu, revaçta ve modern bir yer olarak tasvir edilmektedir. Beyoğlu hakkında olumsuz bir söze rastlanmaz. Hatta Halit Ziya’nın (Uşaklıgil) Mai ve Siyah (1871) adlı eserindeki Alman fahişe, Polonyalı çalgıcı kız bile olumlu tiplerdir, çünkü Halit Ziya, tek Türk çocuğu olarak eğitimini bir papaz okulunda geçirmiştir.

Ben şarklıyım!

Osmanlıcılıktan ulusçuluğa geçiş dönemi edebiyatında Batı genel olarak düşman ama üstündür. Bu dönemin en tipik edebi temsilcilerinden Hüseyin Rahmi ilk romanlarında Osmanlı, Türk, Rum, Ermeni, Frenk gibi tanımları hümanist bir bağlamda kullanırken, 1899’da yayımlanan Metres adlı romanındaki bir kahraman “Ben şarklıyım. Avrupa âdetlerine gösterdiğim hayranlığa bakma, bu hâlim dıştadır, bende o kadar medeni Avrupalı havası yoktur” der. 1908 Devrimi’ni yapanlar (Jön Türkler) devlet aygıtını modernleştirmeye hız verdikleri ve parlamentonun gücünü arttırdıkları için Avrupa kulübüne kabulü beklerken, Trablusgarp ve Balkan savaşları ile Batı’dan şiddetli bir tokat yiyince, ülkede yavaş yavaş Batı düşmanlığı uç vermeye başlar. Örneğin Hüseyin Rahmi 1912 Balkan felaketi sırasında yazdığı Cadı’da “Bu memlekette üstün ve başarılı yaşamak için Türk’ten başka şey olmak gerekiyor. Yurdumuzda Alman, İngiliz, Fransız, Rus üstünlüğü her şeye söz geçirmesi her gün bizi biraz daha kaplayarak boğuyor” diyecektir. Bu dil Batı’nın artık bizi geliştiren değil, bizi engelleyen bir güç olarak algılanmaya başladığını gösterir. Mehmed Akif’e (Ersoy)Çanakkale Şehitleri şiirinde, “Nerde gösterdiği vahşetle bu bir Avrupalı/ Dedirir, yırtıcı, his yoksulu, sırtlan kümesi!/ Varsa gelmiş, açılıp mahbesi, yahûd kafesi” dedirten de bu ihanet eden Batı’dır.

Primo Türk Çocuğu

İmparatorluğun tarihe gömülmek üzere oluşunun acısını en derinden hissedenlerden biri olan Ömer Seyfeddin ise yeni filizlenen Türk milliyetçiliğinin tüm karakteristik temalarına yer verdiği Primo Türk Çocuğu adlı hikâyesinde, kahramanı genç ve güzel Grazya’yı “muzaffer, genç, kavi ve uyanık Turan’ın muhakkak galebesi altında ezilecek olan zayıf, hasta ve miskin Garb’ın korkak ve kadından bir timsali gibi” hıçkıra hıçkıra ağlarken tasvir eder. Topuz adlı öyküsünde istiklal sevdasına düşen Hıristiyan Avrupalılara, eziklik ve korku içinde Türk’ün elini öptürür. Ancak aynı zamanda, “Garp medeniyetinin en bariz seciyesi milliyetler, harslarıdır.... Hele bu cihan harbinden sonra mutlak millet haline geleceğiz. Rumlar gibi, Ermeniler gibi, Yahudiler gibi...” diyerek nefretle andığı azınlık ve Batı kültürüne gizli bir hayranlık beslediğinin ipuçlarını verir. Bu dönemin özelliklerinden biri de Batı düşmanlığı ile azınlık (gayrımüslim) düşmanlığının artık örtüşmeye başlamasıdır. Yani eleştirilen Batı mı yoksa Hıristiyanlık mı, ya da azınlıklar mı anlaşılamaz. Bu nefretle flört eden eleştirel damar capcanlı biçimde günümüze kadar ulaşmıştır.

Batı’ya Rağmen Batılılaşma

Cumhuriyet Batılılaşması ise, Osmanlı dönemindeki gibi belli kurumların ve teknolojinin ithali olarak değil, Batılı dünya görüşünün “halk için halka rağmen”, yani aynen Osmanlı döneminde olduğu gibi tepeden inmeci biçimde toplum yaşamına egemen kılınması şeklinde anlaşılmıştır. Mustafa Kemal için bu Batı tümüyle beğenilen bir Batı değildir, sadece aşılması şart olan bir merhaledir. Dolayısıyla, erken Cumhuriyet döneminde siyasi kadrolar Batı tipi devrimlerle ülkeyi Batı tarzında modernleştirirken, Batı edebiyat dünyasında pek sevecenlikle ele alınmaz.

Örneğin Amerikan koleji mezunu, Amerikan mandası yanlısı Halide Edip Adıvar’ın romanlarında doğrudan bir Batı eleştirisi yoktur ama, Batı’nın temsilcisi olarak Rum ya da Yunan kadınlarının hemen hepsi fingirdek, ahlaksız, ayartıcı, kahpe, erkekler saldırgan, kurnaz, vahşi, acımasız ve uşak ruhludur.

Nev Yunanilik ve Rum Düşmanlığı

Attila İlhan’a göre, Mustafa Kemal tarafından Batı hayranı İnönü’nün tepesine dikilen bir nevi jandarma olan Kadrocu Yakup Kadri’nin, Yahya Kemal’le birlikte inşa ettiği Nev Yunanilik tezine göre, eski Yunan’ın kökeni Türk’tür ve bugünkü Yunan’la eski Yunan birbirinden farklıdır.Nitekim Panorama adlı eserinde Mustafa Kemal’i Yunan mitolojisindeki Prometheus’a, Atatürk adlı kitabında ise Atatürk’ün sofrasını Sokrates’in meclislerine; Atatürk’ün kadehe uzanışını “Zeus’un altın kupalar içinde Kevser şarabını dağıtışına” benzetir. Ancak bütün bunlar yazarın Yunanlıları sevdiğini göstermez. Onun için “antik olmayan öteki” olarak Yunanlılar ve Rumlar, Türklerin baş düşmanıdır, ahlaksızdır, aşağıdır, kötü ruhludur. Yakup Kadri’nin romanlarındaki Rum kadınların çoğu fahişedir; geri kalanların da Türk erkeklerle cinsel ilişkileri vardır. Rum kadınlarıyla ilişkiye giren Türk erkekleri genelde bedbaht olurlar. Yunan ve Rum erkek karakterlerse çoğunlukla olumsuzdur. “Öteki” erkekler katliam yapar, köy yakar, ırza geçer. Bir zamanlar Halit Ziya’nın sevecen dille andığı Beyoğlu da yazarın öfkesinden nasibini almıştır. Beyoğlu, Rumların mekânı olmuştur ve kurtuluşu buranın dışında aramak gereklidir. Burada sadece Rum fahişeler yoktur, aynı zamanda sapık erkekler de burada bulunur.

Batı-Doğu ikiliğini en çok konu eden yazar olan Ahmet Hamdi Tanpınar 1940’da bir CHP konferansında Avrupa’dan ilk hamlede alınması lazım gelen şeylerin hemen hepsinin alındığını söyledikten sonra “Şimdi yapılacak şey kendimize, kendi hayatımıza, mazimize, zenginliğimize dönmek ve mükemmeliyeti olduğu kadar muhtevayı da kendimizde aramak” der, Huzur adlı romanında ise noktayı koyar: “Bence bu iki dünya [Müslümanlık ve Hıristiyanlık] arasında münakaşa zemini bile yoktur (...) Dikkat edin ki, garp medeniyetinde her şey bir kurtulma, bir azat edilme fikri üzerinde kurulur (...) Bir bakıma biz başından beri hürüz.”

Amerika’ya ciro edilen hayatlar

Bu hürriyetin sınırlarını, Türkiye’nin Batı bloku içinde yer almasının bileti olan 1950-1953 Kore Savaşı’nı eleştiren Nâzım Hikmet’in “Amerika’ya ciro ederler onu/ seni de büyük hürriyetinle beraber/ hava üssü olmak hürriyetiyle hürsün!/ yapışır yakana kopası elleri Valstrit’in/ günün birinde, diyelim ki/ Kore’ye gönderilebilirsin, bir çukura doldurulabilirsin/ meçhul asker olmak hürriyetiyle hürsün!” dizeleri verecektir.

Demokrat Parti döneminde (1950-1960) İslamcı yazarlar hem Batıcı olarak gördükleri Cumhuriyet’le hesaplaşmaya başlarlar hem de Batı’yla. Necip Fazıl Kısakürek ileriki yıllarda Oksidentalizm diye anılacak ideolojik kodlamanın ana temasını belirler: “Batı bir bütün olarak ‘karbon olmaya mahkûm bir dünya’dır.” Hekimoğlu İsmail’de Batı artık açıkça Müslüman dünyasının düşmanı olarak ortaya çıkar. Minyeli Abdullah’ın romanlarında Mısır’da İngilizler, Fransızlar ve Yahudiler İslamiyet’i yok etmeyi gaye edinen tipler olarak çizilir.

Hıristiyan-Müslüman karşıtlığı

Peyami Safa, 1930’ların başında sosyalizme ilgi duyarken, 1938’de Atatürkçü olmuş, II. Dünya Savaşı yıllarında ise ırkçı bir tutum sergilemiştir. İslamcılığı ise 1946’dan sonradır. Ama yazar her döneminde Batı düşmanıdır. 1931’de yazdığı Fatih-Harbiye romanında Hıristiyan-Müslüman karşıtlığı ana temadır. 1938’de yazdığı Türk İnkılabına Bakışlar adlı kitabında İslam-Türk ve Batı düşüncesinin kaynaklarının ortak olduğunu ileri sürerken, 1949’da yazdığı Matmazel Noralya’nın Koltuğu’nda, Noralya’nın İtalyan annesi bağnaz Batı’yı temsil ederken, Türk babaannesi olumlu Doğu’dur.

1964’da Kıbrıs’a müdahale etmeye hazırlanan Türkiye’ye gönderilen kaba Johnson Mektubu ile birlikte artık sadece aydınlarda değil hem siyasi elitlerde ve halkta da Batı düşmanlığı belirginleşir.Vietnam Savaşı ve 1968’de tüm Avrupa’yı saran öğrenci eylemlerinin yarattığı uluslararası atmosferle ABD’nin bu saygısız politikaları birleşince “Milli Mücadele” ruhu tekrar ortaya çıkar.

Bu dönemin edebiyatında da Batı düşman ve aşağıdır. Örneğin Halikarnas Balıkçısı adıyla tanıdığımız Cevat Şakir’in 1966’da yayımlanan Turgut Reis adlı romanında Batı’yı temsil eden bütün karakterler hem ahlaken, hem de cinsel anlamda kötüdür, Türkler ise üstün ve eksiksizdir. Edebiyat eleştirmenleri Berna Moran ve Fethi Naci’nin ortak kanısı Kemal Tahir’de Batı düşmanlığının nefretle at başı gittiği şeklindedir. Yazarın “Doğu” kavramını açıkça ortaya koyduğu Yorgun Savaşçı’da Batı’nın her açıdan Doğu’dan ne kadar farklı ve üstün olduğu adeta teorileştirilir. Bu temalar Devlet Ana’daki cinsel sapık ve sadist Batılı şövalye Notus Gradyus’un şahsında ete kemiğe bürünür.

Batı’nın suçları

Milli Mücadele’yi konu olan Ateş Yılları’nı ancak 1968’de yayımlayan Hasan İzzettin Dinamo ile birlikte Batı yıllar sonra sosyalist bir terminoloji ile antiemperyalist bağlam içinde karşımıza çıkar. Ülkede gayrımüslim azınlıkların sayısı çok azaldığından bir süredir gerek duyulmayan “iç düşman” teması bu romanda tekrar boy gösterir. Romanda Rum Patrikhanesi pek çok kötülüğün nedeni olarak belirir. 1970’lere gelindiğinde Batı üstün ama düşmandır. Örneğin Füruzan ve Pınar Kür’de Avrupalı ulusların gelişmişlikleri teslim edilir ama sosyalist bir bilinçle yargılanır. Milli Selamet Partisi’nin koalisyon ortağı olduğu hükümetler ise Amerikan karşıtı ulusal çizgiyi devam ettirirler. 1973 petrol krizi, ardından ABD’nin haşhaş ekimine yasak koyması gibi olaylar Batı’ya karşı antipatiyi tırmandırır. İslamcı kesimin ağzından Erbakan Hoca’nın “Batı taklitçiliği” sözü bolca duyulur olur. Roman tekniği açısından Batılı olan İslamcı yazar İsmail Miyasoğlu için 1974 Kıbrıs Harekâtı Allah’ın bir lütfudur çünkü bu harekâtla dünya Türk’ün varlığından haberdar olmuştur! Sol eğilimli Fikret Otyam’ın Pavli Kardeş romanında da benzer bir laflar edilir.

Sevgiden söz aç

Yine “solcu” Attila İlhan’ın romanlarında boy gösteren Yahudi erkekleri korkaktır, çıkarcıdır. Rum kadınların hepsi ya fahişedir, ya sevicidir ya uyuşturucu kullanırlar. Üstelik cinsel ilişkiler birer ulusal metaforudur. Mesela 1974’te yazdığı Sırtlan Payı’nda kahramanımız Binbaşı Ferid, fahişe Kalyopi ile sevişirken “Osmanlı yatağanı gibi yalın ve seri, kadının içine” girer ve “altına o an boylu boyunca uzanmış yatanın Yunanistan olduğunu” sanır. Yunanistan burada Batı’nın en antipatik temsilcisidir. Batılıların ve gayrımüslimlerin kadın, Türklerin ve Müslümanların erkek olarak resmedilmeleri ileriki yıllarda da çokça karşımıza çıkacaktır.

90 yıldır, tüm kamuoyu yapıcılarının, Batı’yla ilgili ne kadar kafa karıştırıcı mesajlar verdiklerini düşününce, hele edebiyatın milli kimliğin yapımındaki rolünü düşününce, halkımızın Batılıyı, en iyi ihtimalle yabancı biri, ama daha çok da düşman, zararlı, tehlikeli bir varlık olarak görmesine şaşırmıyorum. Ama Batı’yı hiçbir zaman sevmemiş olan elitlerimizin “Batı bizi sevmiyor!” diye alınganlık göstermesi biraz garip kaçıyor. Umudum bir gün Sait Faik’in şu sözlerini duyanların sayısının artmasında: ”Sevgiden söz aç. O seni değil, sen onu anlarsan bir şeyler olacak...”

***

Ek Kaynakça: Taner Timur, Osmanlı-Türk Romanında Tarih, Toplum ve Kimlik, İmge Yayınları,2002; Ahmet Oktay, Toplumcu Gerçekçiliğin Kaynakları, Everest, 2003, Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, Cem Yayınevi, 1991.

***

Not: Bu yazı 13 Haziran 2008 tarihli AGOS’ta yayımlanan ”200 yıllık aşk ve nefret hikâyemiz” adlı yazının bir versiyonudur.

***

Açıklama: Geçen haftaki “İcat edilmiş gelenekler: Newroz ve Nevruz” yazıma, çalışmalarından yararlandığım Delal Aydın ve Gürdal Aksoy’dan yapıcı eleştiriler geldi. Delal Aydın, yazının sonuna koyduğum notu okuyan birinin, vardığım sonuçları kendi tezinden çıkardığımı düşüneceğini, hâlbuki bazı konularda benimle aynı düşünmediğini belirterek başlıyor. Gerçekten de Delal Aydın’ın tezinden olgusal örnekler için yararlanmıştım. Vardığım sonuçlar tamamen kendi görüşlerimdi. Yarattığım sıkıntıyı bir nebze olsun gidermek için, Delal Aydın’ın açıklamalarını özetleyerek aktarmayı borç biliyorum.

Delal Aydın, Şehname’de Kürtlerden bahsedildiğini, Kürtlerin Dahhak’ın zulmünden dağlara kaçanlar olduğunu, Kawa’nın yaktığı ateşi görüp gelenlerin o dağdakiler olduğunu söyledikten sonra “Kürtler de diğer İranî halklar (antik Büyük İran’ın topraklarındaki halklar) gibi geleneksel olarak Newroz’u kutladıklarına göre, Kürtler açısından yeni olan (icat) şey Newroz ile Kawa efsanesinin birleştirilmesidir. Bunu da bir karşı-hegemonya mücadelesi olarak görsek daha iyi olur” diyor. Öte yandan Aydın’a göre “Newroz miti Kürtlere ve Türklere eşit mesafede olan yepyeni bir icat değil. Kürtler açısından ‘zulmün olduğu her yerde yeniden ayaklanalım’ diyen bir mitken Türk resmî ideolojisi tarafından 1990’larda Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından ortaya çıkan ortamdan yararlanmaya çalışan Türk milliyetçiliğinin genişleme hayallerinin bir sembolü olan Ergenekon Efsanesi’ne iliştiriliyor. Kısacası Newroz Kürtler açısından ezilenlerin bir başkaldırısı (Walter Benjamin buna ‘hatırlama’ derdi), Türk devleti açısından ise egemen ideolojiye dâhil etme çabası.”

Newroz konusunda iki kitabı olan Gürdal Aksoy ise genel olarak mitolojilerin ortaya çıkışı, tarihsel süreç içinde aldıkları biçimler ve işlevleri üzerine son derece aydınlatıcı açıklamalar yaptıktan sonra özel olarak yazıdaki bazı ifadelerimi düzeltiyor. Aksoy’a göre “Şerefname’de Dahhak’tan söz edildiği yerde, Demirci Kawa’nın adının geçmediği bilgisi doğru. Fakat, başka bir yerde Kawa ya da Gave olarak değil de, Keyo olarak geçiyor. Mehmet Emin Bozarslan’a göre Keyani Sülalesi döneminde Babil sehrinin valisi bu kişi. Başka kaynaklarda da Goranlar ‘Kayo’nun soyuna dayandırılıyor ki, Kayo’nun Demirci Kawa olduğu anlaşılmakta”

Gürdal Aksoy, Şerefname’nin yazarı Şeref Han’ın da Goran aşiretlerini Keyo’nun oğlu Ruham’a bağladığını belirttikten sonra “fakat Goranların Kürt olup olmadıkları tartışmalı görülür” diye ekliyor. Aksoy, bir adım daha ileri giderek, Kürt adının o dönemlerde “göçebe”, “çoban” anlamında kullanıldığına dair şüpheler olduğunu; eğer bu iddia doğruysa, terimin nasıl olup da bir kavmin genel adı haline dönüştüğünün araştırılması gerektiğini belirtiyor. Gürdal Aksoy’un bir diğer itirazı ise“Anlattığım tarihçeden anlaşılacağı gibi aslında ne Türk, ne Kürt kültürünün otantik bir parçası olmayan, Eric Hobsbawm’ın tabiriyle ‘icat edilmiş gelenekler’ olan Newroz ve Nevruz...” ifadesine. Aksoy Nevruz’un bütünüyle kurgu olduğunu, Newroz’un ise sadece Demirci Kawa ile Newroz’un ilişkisi açısından kurgu olduğunu belirtiyor.

Yer sorunu yüzünden iki yazarın söylediği her şeyi aktaramadım. Umarım beni bağışlarlar. Newroz ve Nevruz mitosları konusundaki yorumum kendilerininkinden farklı da olsa, bu çok değerli iki yazara katkılarından dolayı teşekkür ederim.

.25-3-12.

.Ali Şükrü Bey ve Topal Osman

Zorunlu eğitimi 12 yıla çıkaran 4+4+4 Kesintili Eğitim Kanunu TBMM’de kabul edildi. Eğitim yılının ortasında, konunun ilgilileriyle tartışılmadan, altyapısı hazırlanmadan, içeriği hakkında kamuoyuna bilgi verilmeden, komisyonlarda yeterince tartışılmadan, dahası usulüne uygun oylanmadan kabul edilen kanunu, Başbakan Erdoğan 28 Şubat’ın son izini tarihin tozlu raflarına göndermek olarak tarif etti. Bense 28 Şubat post-modern darbesi ile hesaplaşmaya çok önem verdiğim halde, son değişikliğin eğitim sistemimizin sorunlarını gidermek bir yana daha da derinleştireceğine inanıyorum. Yer sorunu yüzünden şimdilik, Neşe Düzel’e konuşan İbrahim Betil (5 Mart 2012, Taraf) ve kaynakçada linkini verdiğim Eğitim Reformu Girişimi’nin (ERG) raporunu hazırlayanlarla benzer düşündüğümü söylemekle yetineceğim.

Bu haftanın yazısı, 1923 yılının tam bu günlerinde karanlık bir cinayete kurban giden Trabzon Mebusu Ali Şükrü Bey ile onu öldüren Giresunlu Topal Osman’a dair olacak. İlk olarak 2006 yılında Radikal İki’de ve Birikim’in internet sitesinde yayımlanan yazılarımda anlattığım bu hikâye, bazılarına göre “CHP ve ona muhalefet edenler” arasında geçer. Bazılarına göre iki şahıs arasında. Bana göre ise “iktidar ve muhalefet” arasında. Çünkü Cumhuriyet tarihimiz gösteriyor ki, zaman değişiyor, iktidarlar değişiyor ama iktidarla muhalefet arasındaki ilişkilerin niteliği pek değişmiyor. 2012 seçimlerinden beri TBMM’ye hâkim olan hava, fena halde 1920’lerin, 1950’lerin, 1970’lerin havasını andırıyor.

***

1884 yılında Trabzon Vakfıkebir’de doğan Ali Şükrü Bey, Bahriye Mektebi’nde okumuş, İngiltere’de deniz hukuku eğitimi görmüş, deniz kurmay binbaşısı iken son Osmanlı Meclisi’ne Trabzonmebusu olarak katılır. Ancak, Meclis’in, 16 Mart 1920’de İtilaf Güçleri tarafından işgal edilip kapatılmasından sonra Ankara’ya geçer. Yeni kurulan Büyük Millet Meclisi’nde Trabzon Milletvekili sıfatıyla vazife alır. Bir süre sonra Mustafa Kemal’e çeşitli nedenlerle muhalefet edenlerden oluşan İkinci Grubun önde gelenlerinden olur.

Kendini yakından tanıyanların ifadesine göre, Ali Şükrü Bey hitabet yeteneği yüksek, kürsüde sözünü sakınmadan konuşan biridir. Dönemin siyaset adamlarından Zamir Bey’e (Damar Arıkoğlu) göre “İyi İngilizce bilir, etine dolgun, uzunca boylu, gözleri miyop, kalın camlı gözlük kullanır, çenesi biraz kısa, hafif elmacık kemikli, sert bakışlı, ifadesi düzgün, iyi konuşan, sözünü dinleten, kendi bildiğinden şaşmayan” biridir. “Hükümet lehine konuşanları dalkavuklukla suçlayan”, “Taassubu hocalardan geri olmayan, kadının serbestîsi şöyle dursun, yüzlerinin açılmasına bile tahammülü olmayan” biridir. Falih Rıfkı Atay da Ali Şükrü Bey’in Meclis’teki muhafazakâr grup içinde “en azılı” olanlardan biri olduğunu söyler. Nitekim 1920 yılında TBMM’nin kabul ettiği Men-i Müskirat (içki yasağı) Kanunu onun işlerindendir.

Tan gazetesi

Dinî konulardaki hassasiyetleri ile dikkati çeken Ali Şükrü Bey 2 Kasım 1922’de Saltanat’ın kaldırılmasından sonraki dönemde, her söz alışında Hilafet’i savunmakla kalmaz, Mustafa Kemal’in Hakimiyet-i Milliye gazetesine karşılık Tan gazetesini çıkarır, bir de Hilafet’i savunan broşür bastırır. Aynı dönemde başlayan Lozan Barış Görüşmeleri’nde Türk heyetinin başındaki İsmet İnönü’nün hariciyeci olmamasını sert şekilde eleştirdiği gibi, Meclis çalışmalarını engelleyerek Mustafa Kemal’in tepesini iyice attırır. Hatta 6 Mart 1923 tarihli oturumda Mustafa Kemal’le birbirlerinin üzerine yürürler. Mustafa Kemal’in bir oldubittiyle bu ilk Meclis’i feshederek seçimlere gitmeye karar verdiği günlerde Ali Şükrü Bey birden ortadan kaybolur.

Son olarak 26/27 mart akşamı, Karaoğlan Çarşısı’ndaki Kuyulu Kahve’de dostlarıyla sohbet edip ve nargile içtikten sonra Mustafa Kemal’in muhafızlığını yapan Topal Osman’ın adamlarından Mustafa Kaptan’la kol kola yürürken görülmüştür. Kayboluşunun üçüncü günü kardeşi Şevket Bey, Başbakan Rauf (Orbay) Bey’e başvurur. İkinci Grup üyeleri tarafından Meclis gündemine taşınan konu, vekillerce ateşli biçimde tartışılır, “kaybolan tavuk değildir, bir milletvekilidir! Meclis derhal harekete geçmelidir” çağrısı üzerine Ankara Valisi Abdülkadir Bey’in emriyle tüm polis ve jandarma teşkilatı seferber edilir.

Papazın Bağı’nda ne oldu?

Topal Osman’ın yardımcısı Mustafa Kaptan’ın itiraf ettiğine göre, Mustafa Kaptan tarafından, yemek bahanesiyle Topal Osman’ın Saman Pazarı’ndaki evine götürülen Ali Şükrü Bey, burada Topal Osman ve sekiz adamı tarafından kementle boğulmuştur. Mustafa Kaptan cesedin nereye gömüldüğünü söylememiştir ama öğrenildiğine göre Topal Osman, kendisine Mustafa Kemal tarafından verilen Papazın Bağı denen yerdeki evde saklanmaktadır.

Olayın ortaya çıkması üzerine Topal Osman’ın nasıl teslim alınması gerektiğine dair harekât planını bizzat Mustafa Kemal hazırlar. Rauf Bey’in anlattığına göre önce Muhafız Taburu Kumandanı İsmail Hakkı (Tekçe) çağrılmış, Mustafa Kemal bizzat sarmalama harekâtının krokisini hazırlamış, ardından eşi Latife Hanım’la birlikte Çankaya Köşkü’nden ayrılıp, Rauf Bey’in İstasyon’daki dairesine çekilmiştir. Latife Hanım’ın kızkardeşi Vecihi İlmen’e göre ise Topal Osman ve adamları Çankaya Köşkü’nü sarıp da silah atmaya başlayınca, Mustafa Kemal çarşafa bürünüp Latife Hanım’la birlikte köşkten gizlice çıkmıştır. Hangi anlatım doğrudur bilinmez ama alınan tedbir yerindedir, çünkü Topal Osman Ağa teslim olmayı kabul etmediği gibi Çankaya Köşkü’ne gidip öfke ile her yeri kırıp dökecektir.

Bunlar olurken, polis ve jandarma cesedin neredeye gömüldüğünü tesbit etmeye çalışmaktadır. 1 nisan günü bir çobanın ihbarıyla Ali Şükrü Bey’in ölüsü Ankara civarındaki Mühye (Mehye) Köyü civarında gömülü olarak bulunur. Ölünün vücudundaki izlerden anlaşıldığına göre Ali Şükrü Bey son nefesine kadar direnmiştir. Öyle ki sıkılmış yumruğunun arasında Topal Osman’ın evindeki sandalyeden kopardığı bir parça bulunmaktadır.

Resmî tarihe göre cesedin bulunmasından sonra, Topal Osman Papazın Bağı’nda kıstırılmış, 1 nisanı (1923) 2 nisana bağlayan gece sabaha kadar süren çatışmada yaralı olarak ele geçirilmiş, hastaneye götürülürken yolda ölmüştür. Nedense (bazı kaynaklara göre başı kesilerek) alelacele gömülmüştür. Ancak Meclis Ali Şükrü Bey’in katilinin yakalanarak Ulus Meydanı’nda idam edilmesi kararını oybirliği ile aldığı için, başsız ceset mezardan çıkarılmış, Meclis’in kapısında, ayağından darağacına asılmıştır.

Cinayetin ardında kim var?

Ali Şükrü Bey cinayetinin arkasında kim vardır sorusu o günlerde de, daha sonra da çok kişiyi meşgul etmiştir. Mustafa Kemal’in neden İstasyon’daki eve geçtiği, Topal Osman’ın neden Çankaya Köşkü’nü talan ettiği, yaralı halde yakalandığı halde neden kafasının hemen kesilip gömüldüğü gibi konular şüphe çekmiştir. İlginçtir, hemen her konuda bir şeyler söyleyen Mustafa Kemal, bu konuda suskunluğunu korumuş, Topal Osman’dan “suçlu” diye değil “zanlı” diye bahsetmiştir. Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923 adlı kitabında, olayı değişik ağızlardan derledikten sonra Topal Osman’ın Ali Şükrü Bey’i şahsi husumetinden dolayı öldürdüğünü savunur. Ali Fuat Cebesoy Siyasi Hatıralar adlı eserinde Mustafa Kemal’in Topal Osman’ın “tepelenmesi” sırasında sessiz kalışını biraz imalı biçimde anlatır. O dönemde TBMM zabıt kâtibi olan Mahir İzYılların İzi adlı anı kitabında “Bu çete şehirde nizam ve intizamı, hem de nizamiye askeri kışlasında askerî disiplini bozacak tavırlar takınmaya başladı. Elbette bu gayrıtabii hâl devam edemezdi. Galiba ‘bir taşla iki kuş vurulsun’ diye Ali Şükrü Bey’in vücudunun ortadan kaldırılması Topal Osman’a havale edildi” der. Mustafa Kemal’e ömrü boyunca sadık kalmış olan Falih RıfkıÇankaya kitabında, “Topal Osman da en sonunda nizamlı ordunun kıta kumanlarından İsmail Hakkı Tekçe tarafından ve Mustafa Kemal’in emriyle Çankaya sırtlarında vurulmuştur” der.

Rıza Nur’un iddiaları

Mustafa Kemal’in yeminli düşmanı Rıza Nur ise Hayat ve Hatıralar kitabında olayın arkaplanını şöyle anlatır: “[Osman Ağa] Beni severdi, bana itimadı vardı. Ben de onu severdim. Meclis’in önünden geçerken dedi ki: ‘Yahu Mecliste birçok vatan haini mebus varmış, bunlar memleketi satıyorlarmış. Niye bana söylemiyorsun. Meclisi basıp hepsini keseceğim. Başka çare yok, bu kadar emek, bu kadar kan. Memleketi kurtardık, şimdi bunlar çıktı.’... Dedim ki bu hainleri sana kim haber verdi? Dedi ki ‘Orasını sorma!’ Hayır, illa söyle dedim ve zorladım. Dedi ki ‘Gazi söyledi!’ İş anlaşıldı. Mustafa Kemal İkinci Gruptan bîzâr (zarar görmüş), çaresi de kalmamış. Topal Osman’a bunları katlettirecek...”

Rıza Nur’a göre, Topal Osman’ın öldürülmesi emrini bizzat Mustafa Kemal vermiştir. Topal Osman cinayetten sonra Mustafa Kemal tarafından teselli edilmiş, Mustafa Kemal’in evinde saklanmıştır. Yine Rıza Nur’a göre etrafları sarılan Topal Osman ve sekiz adamı mukavemet etmeden Muhafız Alayı Kumandanı İsmail Hakkı Bey’e teslim olmuşlar, İsmail Hakkı Bey bu dokuz kişiyi tabanca ile öldürmüştür.

Olaylı cenaze töreni

Ali Şükrü Bey’in cenaze töreni, hem Birinci ve İkinci Gruplar arasındaki hem de Enver Paşacıların güçlü olduğu Trabzon ile Mustafa Kemal arasındaki eski husumetlerin tazelenmesine vesile olur. Cenazeyi götürmekle görevlendirilen Birinci Grup üyeleri cenazenin Kastamonu üzerinden İnebolu’ya oradan da Trabzon’a götürülmesini uygun bulurken, İkinci Grup’tan Lazistan Mebusu Ziya Hurşit ve arkadaşları ise söz konusu yolun kardan kapalı olmasını bahane ederek önce İstanbul’a oradan Trabzon’a götürülmesini isterler. Mustafa Kemal ise, yolun kapalı olduğunu kabul etmekle birlikte protesto gösterilerine neden olur endişesi ile İstanbul’a götürülmesine karşı çıkar. Sonuçta cenaze İnebolu üzerinden Trabzon’a gönderilir ancak yol boyunca ve Trabzon’da hükümet aleyhine olaylar yaşanır. 4 Nisan 1923’te Barutçuzadelerin İstikbâl gazetesinde eski Trabzon Valisi “Deli” Hamit Bey imzasıyla Mustafa Kemal’i hakarete varan ağır sözlerle eleştiren bir yazı yayımlanınca Mustafa Kemal, Kazım Karabekir’e “Trabzon’da kaynayan bir kazan var. Sen bunu vaktiyle söndürmedin. Şimdi de yine kaynamaya başladı. Bu sefer kuvvetli bir yumruğu hak ettiler” diyecektir.

Trabzon muhalefeti

Topal Osman’ın cesedi Ulus’ta sallanırken, TBMM kendini feshederek seçim kararı almış, ardından geçici seçim kanunu tadil edilmiş, 15 nisanda 1920 tarihli Hıyanet-i Vataniye Kanunu’na alelacele bir ek yapılarak “TBMM hükümetlerinin kararlarına muhalefet etmek ve Saltanat’ı geri getirmeye çalışmak vatana ihanet suçu” olarak tanımlandıktan sonra Meclis kapanmış ve seçim ortamına girilmiştir.

Mustafa Kemal’in otoriter tavrını halk nezdinde teşhir etmek için seçimleri fırsat olarak gören İkinci Grubun, artık ağzından çıkacak her cümle “vatana ihanet” tanımı içine sokulabilecektir. Yine de Rize ve Gümüşhane livalarını da içine alan Trabzon Vilayeti’nde Mustafa Kemal’in ekibi aleyhine büyük bir çalışma başlar. Bazı Trabzonlular muhalefetin dozunu öyle arttırırlar ki, Mustafa Kemal’in fotoğrafları yırtılır, Latife Hanım ile Mustafa Kemal birlikte filmlerde göründüğünde ıslık çalınır.

Mayıs ayında İttihatçıların eski Maarif Nazırı Şükrü Bey Trabzon’a vali olarak atanarak durum tamamen kontrol altına alınır. Barutçuzade Faik Bey ve Hamit Beyler nedamet getirince affolunurlar. Lazistan Mebusu Ziya Hurşit Bey’in adaylığı kabul edilmeyerek Meclis dışında kalması sağlanır, yerine ağabeyi Faik (Günday) Bey seçilir. Böylece Milli Mücadele’nin başından beri Ankara’yı meşgul eden “Trabzon Meselesi” sona ermiş olur. 11 Ağustos 1923’te açılan İkinci Meclis’e muhaliflerden sadece Gümüşhane Mebusu Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey bağımsız olarak girebilmiştir. Muhalefetsiz Meclis Lozan Barış Antlaşması’nı imzalar (yine de 14 kişi ret oyu verir), ardından Ankara başkent yapılır ve Cumhuriyet ilan edilir. Artık yeni bir döneme girilmiştir. Ama iktidar-muhalefet ilişkilerinde yeni bir şey yoktur...

***

Topal Osman kimdir?

Teşkilat-ı Mahsusa’dan Arif Cemil’e bakılırsa, Topal Osman’ın tarih sahnesine ilk çıkışı 1. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla Giresun’dan topladığı 100 kişilik çeteyle Trabzon hapishanesinin kapısını açtırıp 150 mahkûmu çetesine ilave etmesiyledir. Kendi ifadesine göre 1. Balkan Harbi’nde yaralanarak topal kalmıştır. Topal Osman’ın gönüllüleri Teşkilat-ı Mahsusa’ya bağlı olarak Artvin yöresindeki Ermeni tehcirinde görev (!) yaparlar. Nisan 1916’da Borçka’da Ruslara karşı savaşan Türk ordusuna katılan Topal Osman, orduda olduğunu unutup kabadayılığa devam etmekle kalmayıp, sıcak çarpışmaları görünce kaçma emareleri gösterince, komutanı kendisini affetmez ve 50 değnekle cezalandırır. Değnekler, kahramanımızın alelacele çürük raporu alıp memleketine geri dönmesine yeter de artar bile. Topal Osman bir süre sonra Giresun-Samsun havalisinde ortaya çıkar. Bölge uzun süredir bağımsız Pontus Devleti’ni kurmayı hedefleyen Rum çeteleri ile uğraşmaktadır.

1915 suçlularından

İttihatçıların gizli örgütü Teşkilat-ı Mahsusa’nın son başkanı Hüsamettin Ertürk anılarında, Mustafa Kemal’in 19 Mayıs 1919’da, 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla Samsun’a gelir gelmez Havza’da Osman Ağa ile görüştüğünü anlatır. Hâlbuki bu sırada Topal Osman İstanbul Divan-ı Harbi tarafından Ermeni katliamlarına katılmaktan aranmaktadır. Anlaşılan bu alandaki maharetlerinden Rumlara karşı yararlanmak ihtiyacı doğmuştur ki, 8 Temmuz 1919’da Osman Ağa hakkındaki tutuklama kararı Padişah Vahdettin tarafından kaldırılır. Topal Osman, Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin Giresun Şube Başkanı olur ardından 23 Temmuz 1919’da toplanan Erzurum Kongresi’nde Mustafa Kemal’e muhalefet edenleri sindirme görevini başarı ile yapar.

Vapur kazanlarında yakılanlar

Dönemin tanıklarından Hasan İzzettin Dinamo’ya göre Mustafa Kemal “Pontus belasından kurtulmayı Topal Osman’ın tecrübeli ellerine” bırakmıştır. Topal Osman da “Siz hiç merak etmeyin Paşam. Bu Pontus Rumlarına öyle bir tütsü vereceğim ki, hepsi mağaralarda eşekarısı gibi boğulacak” demiştir.

Falih Rıfkı’ya göre Topal Osman basılan her Türk evine karşı üç Rum evini basmak, mezarını kendine kazdırıp diri diri adam gömmek, vapur kazanlarında kömür yerine canlı adam yakmak gibi zulüm ve işkenceleri ile bölgeyi Rumlardan tamamen temizler.

Ancak Topal Osman’ın bu “milli” gayretleri, sadece gayrımüslimleri değil, bölgenin Müslüman/Türk eşrafını da mağdur eder. Örneğin 3. Fırka Komutanı Rüştü Bey, 1920 yılının ağustos ayında TBMM’ye gönderdiği mektupta, Osman Ağa’nın eşkıyalığından, taşkınlığından şikâyet eder. Mustafa Kemal’den gelen cevabi telgrafta adeta “şikâyetlere kulak asma, devam et” denmektedir.

Şikâyetlere kulak veren yok

1921’de bu sefer Lazistan (Rize) Mebusu Osman Bey Mustafa Kemal’e bir telgraf gönderir. Rüştü Bey’in durumu yeterince anlatamadığını düşündüğünden olacak, ayrıntılara girer: “Bu cahil adamın şimdiye kadar Giresun’da yapmadığı rezalet kalmadı. Rumlardan ve ahaliden aldığı yüz binlerce liranın hesabını kimse soramıyor. Şimdi eşkıyalığını Trabzon Limanı içinde yapmaya başlıyor ki (...) bu halin devamı pek çok çirkin olaya sebebiyet verecektir.”

Ancak, bu mektup da işe yaramaz.

Aynı tarihlerde hazırlanan resmî bir raporda ise, daha vahim bir iddia vardır: Topal Osman, Samsun havalisinde 900 kişiyi bir mağaraya koyup öldürmüştür. Ama Topal Osman’ın işlediği suçlar, hakkında adeta bir referans mektubu işlevi görür. Ağamız bir ay sonra TBMM tarafından Mustafa Kemal’in muhafızlığını yapmak üzere Ankara’ya davet edilir. Topal Osman yolda da boş durmaz ve Çorum-Alaca civarında evlere tecavüz eder, bazı hayvan ve malları gasp eder.

Mart 1921’de patlak veren Koçgiri Kürt isyanını bastırmak üzere bölgeye gönderilen Sakallı Nurettin Paşa komutasındaki orduya katılan Topal Osman’ın 47. Alayı öyle zalimane yöntemlere başvurur ki, Meclis’te büyük tartışmalar yaşanır. Topal Osman sadece isyancı Kürtleri değil, Suşehri, Koyulhisar, Reşadiye, Niksar ve Erbaa’daki Ermeni ve Rumları da öte dünyaya göndermiştir. Koçgiri’den Sakarya Meydan Savaşı’na katılmak üzere yola çıktığında son bir hamle yapar ve Merzifon’un Rum ve Ermeni ahalisini katleder. Topal Osman Sakarya’da savaştıktan sonra sağ salim geri döner.

Efsanenin dirilişi

Bu tarihten sonra Topal Osman Ağa, Ankara’da en üst makamların koruması altında iktidarın tadını çıkarmaya başlar ama saltanatı Ali Şükrü Bey cinayeti ile sona erer. Peki, Topal Osman efsanesinin sonu gelmiş midir? Hayır, gelmemiştir. 1925’te bizzat Mustafa Kemal’in emri ile Topal Osman’ın naşı Giresun Kalesi’nde ilk gömüldüğü yerden alınıp, yine kale içindeki anıtmezara nakledilir. Bu nakil olayı, Giresunluların, “Topal Osman’ın ölümüyle Mustafa Kemal’in ilgisinin olmadığına” yürekten inanmalarını sağlamıştır. Bu tarihten sonra Trabzonlular Ali Şükrü Bey’i “demokrasi şehidi” olarak yüceltirken, Giresunlular da Osman Ağa’yı adeta kutsal bir figüre dönüştürmüşlerdir.

12 Eylül darbesinin ardından 1981’de Giresun mülki yöneticileri kendisini kahraman ilan etmek için Türk Tarih Kurumu’ndan görüş alırlar ama gelen cevap olumsuzdur. Ama 1983’te Kenan Evren şehri ziyareti sırasında Topal Osman’dan övgüyle söz eder. 1987’den itibaren yerel yöneticiler 2 nisanda Topal Osman’ı anmaya başlarlar. Yıllar sonra Susurluk Skandalı’nın başkahramanlarından şimdi Ergenekon sanığı olarak Silivri’de hapiste olan emekli Tuğgeneral Veli Küçük, Giresun’da Jandarma Bölge Komutanlığı yaptığı sırada, “Topal Osman Ağa’nın hayatından pek etkilendiği için” adına bir heykel yaptırmaya karar verir. İstanbul’da yaptırdığı heykel, 2001 yılında dikilmesi için Giresun’a gönderilir ama dönemin belediye başkanı, 22. Dönem CHP Milletvekili ve iki dönem Giresun Belediye Başkanı Mehmet Işık’ın talimatıyla, depoya kaldırılır. 2002’de heykel konusunda mülki idare, İçişleri ve Genelkurmay arasında bir dizi yazışma yapıldığı haberleri basına sızar. Aynı yıl, Giresun Kalesi’ndeki anıtın eski Türkçe yazılı kitabesi üzerindeki metinde Topal Osman’ın “Pontus’çuların imhasındaki hizmetlerini” öven cümleleri “milli güvenlik siyaseti” açısından sakıncalı bulunur ve yerine “milli güvenlik siyasetine uygun” Latin harfli yeni plaket konulur. Giresun’un milliyetçileri bu gelgitlere bir türlü anlam veremezler ve celallenirler. Bu celallenme hâlâ sürüyor. Ne zaman Topal Osman’dan söz açsam, mutlaka Giresun’dan tehdit mektupları alırım. Bakalım bu sefer de alacak mıyım?

Özet Kaynakça: Damar Arıkoğlu, Hatıralarım, Tan Matbaası, 1961, Rauf Orbay,Cehennem Değirmeni, Siyasi Hatıralarım-2, Emre Yayınları, 1993; Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Başnur Matbaası, 1971; Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, 3. Cilt, Yayınlayan: Heidi Schmit, Altındağ Yayınları, 1967; Ahmet Demirel, Ali Şükrü Bey’in Tan Gazetesi, İletişim, Cemal Şener, Topal Osman Olayı, Etik Yayınları, 1992; İpek Çalışlar, Latife Hanım, Doğan Kitap, 2006; ERG Raporu için.bkz.:http://erg.sabanciuniv.edu/sites/erg.saba

.1-4-12..

.Osmanlı’nın sevgilisi lalenin sergüzeşti

Bahar geldi, etraf rengârenk, doğa kendini son hızla yeniliyor, ama siyasal hayatımız henüz karanlık çağından çıkamadı. Operasyonlar, davalar, iddianameler, uzun tutukluluk süreleri, Meclis’teki kavgaların damgasını vurduğu son yılların en önemli olaylarından birisi Kenan Evren’le Tahsin Şahinkaya’nın yargılanmaya başlaması idi. Dava kimine göre “Türkiye tarihinde bir dönüm noktası”, kimine göre “çok önemli”, kimine göre “sembolik bir adım”, kimine göre “siyasi şov”, kimine göre “hedef saptırma”.

Sondan başlarsam, KCK iddianamelerinin de aynı günlerde kabul edilmesi “hedef saptırma” diyenleri adeta haklı çıkardı. Basında ve kamuoyunda beklediğim kadar yankı uyandırmayan 2.500 sayfalık ilk iddianame demokrasinin, insan haklarının, ifade özgürlüğünün geleceği konusunda içimizi karartmakla kalmadı, (15 yılla yargılanmayı göze alarak tekrarlayacağım) ülkeyi bir iç savaşın ve bölünmenin eşiğine getiren Kürt Meselesi’nin çözümünü iyice zora soktu. Umalım ki, davanın yargıçları durumun farkında olsun.

Başa dönersem, Evren-Şahinkaya Davası’nın, KCK, Ergenekon, Balyoz, İnternet Andıcı, vb. diğer davalarda yaşanan hukuk dışılıkları, hak ihlallerini gözden kaçırmak için açıldığını iddia edenlerin yanılmasını diliyor ve bu davayı “darbeci zihniyetle hesaplaşma yolunda sembolik ama önemli bir başlangıç” olarak görüyorum. Yargılamaların iki kişiyle kalmamasını, işkencecileri, katilleri, onları görevlendirenleri kapsayacak şekilde genişletilmesini (elbette işi yine cadı avına çevirmeden) diliyorum. Ama asıl ve biraz da ümitsiz beklentim, bir daha darbe yapılmasını imkânsız kılacak zihinsel, hukuksal ve kurumsal değişiklikler için hükümetin acilen adım atmasında.

Osmanlı’nın lale sevgisi

Bu girişten sonra ciddi bir siyasi konudan değil de, nisan ayı boyunca İstanbul’un parklarını, meydanlarını, yol boylarını, bahçeleri süsleyecek olan rengârenk lalelerden söz etmemi garipsemezsiniz umarım.

Roma ve Bizans kaynaklarında hiç rastlanmamasından dolayı bize Selçuklular’dan miras kaldığı sanılan (nitekim bilinen ilk lale şiirini 13. yüzyılda yaşamış Mevlana yazmıştır) lalenin, Osmanlı Dönemi’nde, İstanbul’da soyluluğun ve seçkinliğin simgesi olduğunu, adını tarihsel bir döneme, bir semte, sayısız cami ve mescide verdiğini; adına şarkılar bestelendiğini, şiirler yazıldığını; mimariden çiniciliğe, dokumacılıktan camcılığa, ciltçilikten edebiyata kadar uzanan geniş bir yelpazede zengin bir kültür oluşturduğunu biliyoruz. İstanbul’da lale sevgisi her zaman güçlüydü, ama doruğa II. Selim zamanında (1566-1574) ulaşmıştı. Şaşırtıcı gelebilir ama ilk ithalat da o zaman yapıldı. Kırım’dan getirtilen 300 bin “sahraî lale” (kır lalesi) daha sonraları Kefe Lalesi olarak ünlenecekti. Bu tarihten itibaren hem Frengistan’dan (Avrupa) hem de İran’dan lale soğanı getirilmesine devam edildi. Örneğin Nemçe (Avusturya) Kralı III. Ferdinand’ın IV. Mehmed’e (1648-1687) gönderdiği elçi Schmid Von Schwarzenhorn’un İstanbul’a getirdiği hediyeler arasında her birinden dörder tane olmak üzere, on adet de makbul lale soğanı vardı. Soğanların gelişi İstanbul’da büyük heyecan yaratmıştı. Evliya Çelebi’nin anlattığına göre, bu yıllarda Tahtakale, Aksaray, Sultan Mahmud, Ayasofya ve Cebehane Kapusu’nda 80 kadar çiçekçi dükkânı vardı.

Lale sevdasının “lale eğlenceleri”, “lale fasılları”, “lale yarışları”, “lale sohbetleri”, “lale şiirleri” ile doruğa çıktığı Lale Devri (1718-1730), Patrona Halil İsyanı ile kanlı biçimde sonlandıktan sonra İstanbul’un yerli lale türleri yavaş yavaş yok olmaya başladı. (12 yıl, dört ay 13 gün süren bu döneme Lâle Devri adını 1900’lerin başında Yahya Kemal koymuş, Ahmed Refik Altunay, 1913 yılında yazdığı Lâle Devri adlı kitabıyla yerleştirmişti.)

Ne yazık ki, yüzyıllar boyunca İstanbul’da yetiştirilen 1100’den fazla lale çeşidini bugün sadece minyatürlerden, kumaşlardan ve çinilerden tanıyoruz. Hâlbuki Osmanlı ülkesinde lale unutulurken, 1570’lerden itibaren Avrupa’da tam bir lale çılgınlığı yaşanıyordu. Bu güzel ve soylu çiçeğin bu tarihlerde Avrupa’ya nasıl gittiğinin hikâyesini kısa yoldan anlatmak mümkün elbette, ama ben daha ilginç olan uzun yolu tercih edeceğim. Yolculuğumuzun duraklarını, bir yazıtın, bir kavmin, iki seyyahın, bir hanın, bir çiçeğin ve bir el yazmasının hikâyeleri oluşturacak. Umarım sabırla sonuna kadar okursunuz.

Bir yazıtın hikâyesi

1909 yılının (belki de) nisan ayıydı. Avusturya’da Viyana Kraliyet Kütüphanesi’nde Osmanlı tarihi üzerine araştırmalar yapan Alman tarihçi ve dilbilimci Franz Babinger, karıştırdığı kitaplardan birinin içinde bir kâğıt parçası buldu. Kâğıtta Babinger’in tanımadığı bir dilde bazı kelimeler yazılıydı. Babinger, bir süre yazıyı sökmek için uğraştı ancak başaramadı. Birkaç yıl sonra kopyayı Danimarkalı dilbilimci Vilhelm Thomsen’e gönderdi. Thomsen yazının 1893 yılında deşifre ettiği Göktürk yazısına benzerliğini hemen fark etti ancak o da okuyamadı. Görevi devralan Macar dilbilimci Sebestyen Gyula ise, yazının aynen Göktürk yazısında olduğu gibi sağdan sola doğru yazıldığını ve her iki yazıda da kelimelerin (:) işareti ile birbirinden ayrıldığını anlayınca ardını getirdi. Kâğıtta şunlar yazılıydı: “Bin beş yüz on beş senesinde bunu yazdılar. Kral Ulaszlo’nun beş elçisini burada beklettiler. Bilayi Barlabaş iki sene burada idi... hükümdar... Kedeyi Sékel Tamaş bunu yazdı. Hükümdar Selim Beğ burada yüz at ile (alı)koydu.”

Bu bozuk cümlelerden ilk bakışta bir şey anlamak zor oldu. Ama sonra tarih bilgisi imdada yetişti. Sözü edilen Bilayi Barlabaş, Habsburglar tarafından 1490’da II. Ulaszlo adıyla Macaristan Kralı ilan edilen Bohemya Kralı Vladislav Jagiello’nun II. Bayezıd’a gönderdiği elçiydi. Bilindiği kadarıyla, Barlabaş ve heyeti 1513 yılı başlarında İstanbul’a vardıklarında, II. Bayezıd’in oğlu I. Selim tarafından tahttan indirildiğini öğrenmişlerdi. Tarihteki adıyla Yavuz Sultan Selim, babasına kardeşlerini öldürmeyeceğine söz verdiği halde sözünü tutmamış, hatta bir iddiaya göre babasını zehirletmişti. Selim, muhtemelen bu olayların Avrupalıların kulağına gitmemesi için, Barlabaş ve heyetini iki yıldan fazla Elçi Hanı’nda esir tuttuğu gibi zorla İran Seferi’ne, ardından Mısır Seferi’ne götürmüştü. Heyet ancak Papalığın tepkisi üzerine, 1516 yılında serbest bırakılmıştı. İşte Babinger’in kitabın arasında bulduğu kopyada bu olay anlatılıyordu. Muhtemelen Bilayi Barlabaş’ın yardımcılarından biri olan Kedeyi Sékel Tamaş, Elçi Hanı’nda sıkıntı ile geçirdiği günlerden birinde, hanın duvarına bu hapislik olayının özetini kazımıştı. Hikâyenin çözülmesi, bilim dünyasını çok heyecanlandırmıştı. Bu tarihten itibaren sözkonusu satırlar İstanbul Yazıtı diye anılacaktı.

Peki, yazıtta kullanılan alfabe hangi dile aitti?

Bir kavimin hikâyesi

Yazıtın kâtibinin Sekel Tamaş adını taşıması tarihçilerin ilgisini çekmişti, çünkü Osmanlı döneminde Erdel adıyla anılan Transilvanya’da (bugün Romanya ile Macaristan arasındaki dağlık bölge) tarihin çok eski çağlarından beri Sekeller adıyla anılan bir halk yaşıyordu.

“Sekel” (Székely) Macarcada “sınır muhafızları” anlamına geliyordu. Bazılarınca Transilvanya’nın otokton ahalisi, bazılarınca Atilla Hunları’nın kalıntısı; bazılarınca Macar, Peçenek, Kuman ya da Esegel-Bulgar soyundan; bazılarınca Türk boylarından sayılan Avarların bir kolundan gelen bu esrarengiz kavmin (Bram Stoker’in 1897’de yayımlanan ünlü romanıDrakula’daki Kont Drakula, bir Sekel’di. Bugün de Transilvanya ve civarında 1,5 milyona yakın Sekel yaşıyor) bir alfabesi olduğundan söz eden ilk kaynak, 1282-85 tarihli Simon Keza Kroniği idi. Daha sonraki yıllarda da bazı kitaplarda Sekel alfabesiyle yazılmış bazı takvimlerden, şarkılardan, yazıtlardan söz edilmişti. Sözü edilen bu malzemeler ortada olmadığından Sekel alfabesi 700 yıl boyunca tevatür olarak kalmıştı. İşte Franz Babinger’in kopyasını keşfettiği İstanbul Yazıtı, Sekel alfabesi diye bir şeyin olduğunu göstermesi açısından çok heyecan verici bir kanıttı.

Peki, nasıl olmuştu da Osmanlı ülkesinde geçen bir hikâyeyi Sekel alfabesi ile anlatan satırların kopyası Avusturya’daki bir kütüphaneye gelmişti?

İki seyyahın hikâyesi

Yaklaşık 25 yıldır Alman asıllı Fugger Ailesi’nin Macaristan’daki bakır, altın ve gümüş madenlerinin müdürlüğü yapmakta olan Hans Dernschwam adlı Alman aydını, biraz işinden bıktığı için, biraz da seyahat etme merakı yüzünden, masrafları kendi cebinden karşılayarak Avusturya Arşidükü Ferdinand’ı temsilen Osmanlı ülkesine gönderilen heyete katılmaya karar vermişti. Ancak 25 Ağustos 1553’te İstanbul’a geldiğinde heyeti kötü bir sürpriz bekliyordu: Kanuni Sultan Süleyman, üç gün önce Nahçıvan Seferi’ne çıkmıştı. Heyet iki hafta Eminönü civarındaki Yahudi mahallesinde bulunan bir kervansarayda konakladıktan sonra Çemberlitaş’taki Elçi Hanı’na taşındı. Ve tam iki yıl boyunca burada “misafir” edildi. Çünkü padişahı görmeden geri dönmelerine izin verilmiyordu. Ancak o yıllarda yabancıların şehirde dolaşmasına izin olmadığı için, bu misafirlik bir çeşit hapislikti.

1554’ün kasım ayında onları kurtarmak için Felemenk asıllı Ogier Ghislain de Busbecq’in başkanlığında yeni bir heyet gönderildi. Paris, Venedik, Bologna ve Padua üniversitelerinde eğitim görmüş seçkin bir Rönesans aydını olan Busbecq de elçilik görevini aynen Dernschwam gibi yeni bir ülke, yeni bir kültür ve yeni insanlar tanımak için kabul etmişti. Ancak, onun da kaderi Dernschwam gibi Elçi Hanı’na hapsedilmek oldu. İki talihsiz adam, Padişahın seferden dönüşünü bekledikleri bu sıkıntılı günlerden birinde hanın ahırının dış duvarında, yere yakın bir yerdeki uzunca bir taşın üzerinde üç satırlık bir yazıt (kitabe) buldular. Yazıtta kullanılan harfler ikisine de yabancıydı. İlk olarak bunun Atik Ali Paşa Külliyesi’nin üzerine inşa edildiği Bizans kilisesinin bir kalıntısı olduğunu sanmışlardı. Dernschwam, memlekete gittiğinde bir dilbilimciye okutmak için o üç satırın bir kopyasını çıkarttı. İşte bu İstanbul Yazıtı’nın kopyası idi.

Tam o günlerde Kanuni’nin seferden dönmekte olduğu haberi gelince iki arkadaş, 9 Mart 1555 günü apar topar yola çıktılar ve padişahı Amasya’da karşıladılar. Görüşmeler yapıldıktan sonra, herhangi bir başarı sağlayamadan 23 Haziran 1555’te ülkelerine doğru yola koyuldular. Busbecq dönüş yolunda Momentum Ancyranum (Ankara Anıtı) üzerindeki Roma İmparatoru Augustus’un yaptığı işlerin dökümünü içeren ünlü Latince yazıtı kopyaladı. İkili yaklaşık iki ay sonra Viyana’ya vardılar. Dernschwam bu tarihten sonra hayatını Viyana ve Kuzey Macaristan’da geçirdi. Bu dönemde Türkler hakkında önyargılarla zedelense de çok önemli bilgiler veren Anadolu ve İstanbul Seyahat Günlüğü adlı eserini kaleme aldı. 1568 yılında öldüğünde 2.000 ciltlik kitap koleksiyonu varisleri tarafından 500 gulden karşılığında Viyana Kraliyet Kütüphanesi’ne satıldı. İşte hikâyemize konu olan İstanbul Yazıtı’na ait kopya bu kitaplardan birinin arasında bulundu.

Peki, yazıtın aslına ne olmuştu?

Bir hanın hikâyesi

Dersnchwam’la Busbecq’in sözkonusu kopyayı bulduğu Elçi Han 1510-1511’de inşa edilmişti. Adından da anlaşılacağı üzere, elçilerin konaklamasına ayrılmış bir mekândı. Dernschwam’ın anılarında ayrıntılı bir tasviri olan Elçi Hanı, 23 Temmuz 1587 günü tüm Çemberlitaş’ın yok olmasına neden olan korkunç yangından, kurşun kubbelerinden aldığı güçle kurtularak eski görevine devam etmişti ancak 1646’dan itibaren elçilerin artık Galata’da kalmalarına izin çıktığından gözden düşmüştü. Bu tarihten sonra Osmanlı Devleti’nin vergi mükellefi olan Eflak, Boğdan, Erdel ve Raguza’nın kapı kethüdalarına tahsis edildi. 1652 ve 1660 yangınlarında iki kez daha yandıktan ve 1766 depreminde zarar gördükten sonra 19. yüzyılın başlarında posta tatarlarının barınağı olduğu için Tatar Hanı diye anılmaya başladı. 19 Eylül 1865 tarihli korkunç Hocapaşa Yangını’nda bir kere daha yandıktan sonra uzun süre harabe halinde kaldı, sonra yıkılarak yerine Matbaa-i Osmaniye binası, ardından da günümüzdeki Elçi Han inşa edildi. İşte hikâyemize konu olan Sekel yazıtının aslı muhtemelen Hocapaşa Yangını’nda yok oldu.

Peki, bu hikâyelerin laleyle ilgisi neydi?

Bir çiçeğin hikâyesi

Başından geçen bütün tatsız olaylara rağmen, Busbecq, 1555 yılının kasım ayında elçi olarak tekrar İstanbul’a gelmişti. Avusturya ile Osmanlı Devleti arasında barış anlaşması imzalandıktan sonra 1562’de bir kez daha ülkesine dönerken Busbecq yanında altı deve ile adlarını bilmediğimiz onlarca bitkinin yanı sıra, İstanbul’un ünlü lale soğanını da götürdü. Laleyi ilk kez Edirne’den İstanbul’a giderken, Lüleburgaz civarında, yol kenarındaki tarlalarda gören Busbecq’in o yıllarda bolca ekilen “dülbend” lalesinin adını yanlış anlayıp, “Türkler bu çiçeğe tulipan adını veriyorlardı” demesinin, bugün Batı’da lale için kullanılan tulip/ tulipe/ tulipa sözcüklerinin kökeni olduğu sanılır.

Busbecq, lale soğanlarını Viyana’da dostu botanikçi Carolus Clusius’a teslim etmiş, Clusius, Hollanda’daki Leiden Üniversitesi’ne gitmiş, bu tarihten sonra Hollanda başta olmak üzere tüm Kuzey Avrupa’da binlerce aile lale yetiştirmeye başlamıştı. Başlangıçta Avrupalıların lale sevdası Osmanlılar’ı aratmıyordu. Ancak, 1634-1637 yılları arasında Hollanda’da iş öyle bir noktaya vardı ki sadece profesyoneller değil, orta ve yoksul kesimden aileler bile spekülatörlüğe soyunmuşlar, lale soğanı alıp daha yüksek satabilmek için tüm varlıklarını ipotek ettirmeye başlamışlardı. Soğanlar el değiştirmeden defalarca satılıyor ve inanılmaz fiyatlara alıcı buluyordu. Mesela, o günlerin en gözde lale soğanı olan Semper Augustus’un bir tanesi için bir Hollandalı tüccar “dört ton buğday, sekiz ton çavdar, dört öküz, sekiz domuz, on iki koyun, iki varil şarap, dört varil bira, iki ton tereyağı, dört ton peynir, bir gelin yatağı, bir takım elbise ve bir gümüş kadeh” ödemişti. Uzunluğuna göre bir Admiral van Enkhuijsen lâlesinin değeri, bir taş ustasının 15 yıllık gelirine eşitti. Bugünkü “borsa” sözcüğü de o günlerde lale soğanı spekülatörlerinin fiyatları tesbit etmek üzere toplandıkları Van Bourse ailesinin Amsterdam’daki evinden geliyordu. Ancak, 1637 yılının şubat ayında “Lale Çılgınlığı” (Felemenkçe “Tulpenwoede”) adıyla anılan spekülasyon dalgası sonunda, hükümet lale soğanının borsada işlem görmesini yasaklayınca sonuç korkunç bir yıkım oldu. Binlerce lale üreticisi ve satıcısı tüm mal varlıklarını bir gecede kaybettiği gibi akıl sağlığını, canını yitirenler oldu. Böylece dünyanın en güzel çiçeklerinden biri olan İstanbul lalesi, istemeden tarihin en büyük mali krizlerinden birinde başrolü oynadı.

Bir el yazmasının hikâyesi

Uzun yolculuğumuzu çok değerli bir el yazmasının hikâyesi ile bitirelim. İlk kez 1588’de yayımlanan “Türk Mektupları” (Turcicae epistolae) yazarın İstanbul’da kaldığı yedi yıl içinde öğrencisi ve arkadaşı Nicholas Michault’ya yazdığı dört; resmî makamlara yazdığı iki uzun mektuptan oluşur. Busbecq mektuplarından birinde, İmparatorluk Kütüphanesi için 240 ciltlik bir yazma koleksiyonunu deniz yolu ile Venedik’e yolladığından söz ediyor ve şöyle diyordu: “Bunların çoğu alelade eserlerdir. Fakat bazıları pek kıymetlidirler. Bunları şuradan buradan bin zahmetle topladım. Bu yoldaki eserlerin artık sonuncularıdır. İstanbul’da koca bir hazine bıraktım. Bu, Dioscorides’in bir eseridir. Gayet eskidir. (...) Kitap Hamon isminde bir Yahudi’nin oğluna aittir. Hayatında (Kanuni) Süleyman’ın doktoru idi. Kitabı satın alacaktım. Fakat fiyatı beni korkuttu. Yüz altın duca istediler.”

Sözü edilen el yazması kitap Roma İmparatoru Neron’un ordusunda botanikçi olarak görev yapan hekim ve eczacı Dioskorides’in 50 ila 70 yılları arasında kaleme aldığı sanılan De materia medicaadlı eseri olmalıdır. Bilindiği kadarıyla kitapta 498 bitki, 100 kadar hayvan (özellikle küçük kuş) minyatürü ile 1000 kadar ilaç tarifi yer almaktaydı. Aslı henüz bulunmayan beş ciltlik eserin bir kopyasının 512-513’te Konstontinopolis’li soylu hanım Anicia Juliana için hazırlandığı; bu kopyanın 1204’ten sonra şehri işgal eden Latinlere (Haçlılara) geçtiği, ancak 14/15. yüzyıllarda Petra’daki (bugünkü Karagümrük) İoannes Prodromos Manastırı’nda sakladığı, 1520’den sonra da Kanuni’ni hekimlerinden Moşe Hamon’un eline geçtiği sanılıyordu. Bugün Avusturya Milli Kütüphanesi’nde bulunan ve Viyana Dioskoridesi diye bilinen yazmanın bu kopya olduğu sanılır. Eğer bu doğruysa daha sonra birileri Busbecq’in ödeyemediği 100 altın duca’yı temin etmiş ve bu değerli eseri Viyana’ya götürmüştür!

Özet Kaynakça: Naciye Güngörmüş, “İstanbul Yazıtı-1515”. DTCF Dergisi, 1990, C. XXXIII. S. 1-2, s.193-198; Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, TDK Yayınları, 1994, s. 659-729; Yaşar Önen, Hans Dernschwam’ın İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987; Ogier Ghislain De Busbecq, Türk Mektupları, Doğan Kitap, 2005; Necdet Sakaoğlu, “Lale” maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı’nın ortak yayını, 1994, C. 5, s.178-182; Semavi Eyice, “Elçi Hanı” maddesi, aynı eser, C. 3, s. 148-149.

***

Not: Geçtiğimiz haftalarda okurumuz İlhan Güneri, Newroz ateşinin üstünden atlayan bir kadın ve bir erkeği gösteren imzasız çizimin Deng Yayınları’nın veDema Nu gazetesinin Genel Yayın Yönetmeni Arif Sevinç’e ait olduğunu (epey kızarak) bildirdi. Bu bilgiyi sizlerle paylaşırken, eserini izinsiz kullandığımız için Sayın Sevinç’ten özür dilerim.

.8-4-12.

.1909 Adana İğtişaşı/ Faciası/ Katliamı

Bundan 103 yıl önce tam bu günlerde, İstanbul’da tarihe “31 Mart Vak’ası” veya “31 Mart Olayı”olarak geçen ayaklanma patlak vermişti. Olay, bugün kullandığımız Milâdî Takvim’e göre 13 Nisan 1909 günü, o tarihte kullanılan Rumî Takvim’e göre ise 31 Mart 1325 günü başladığı için böyle adlandırılmıştı. 11 gün süren isyanın lider kadrosu doğru dürüst soruşturma yapılmaksızın idam edildiği ve İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC) arşivleri günümüze kadar ulaşmadığı için olayın arkaplanını hâlâ tam bilmiyoruz. Ancak ön yüzde, İTC’yi sevmeyen sabık Sadrazam “Monarşist” Kâmil Paşa, hem İTC’ye, hem Saray’a karşı olan “ademimerkeziyetçi” Prens Sabahaddin’in Ahrar Fırkası; iktidara tamamen el koymak isteyen İTC; halkın dinî duygularını tahrik eden Derviş Vahdetî ve Nakşibendîlerin kontrolündeki İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti; Meşrutiyet’le birlikte ayrıcalıklarını yitirmekten korkan medreseli softalar; Arnavut asıllı askerler arasındaki milliyetçi unsurlar, ulema veya asker kılığına girmiş yerli ve yabancı ajanlar gibi değişik aktörler vardı.Ancak, planlayıcısı kim olursa olsun, sonuçta kazançlı çıkan ordu ve İTC olmuştu. İsyan bastırıldıktan sonra, Abdülhamid tahttan indirilerek Selanik’e sürgüne gönderilmiş, 1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kapatılmasından beri siyasetten uzak tutulan ordu yeniden siyasete ağırlığını koyarken, İTC adım adım iktidarı ele geçirmeye başlamış, 23 Ocak 1913 tarihindeki Babıâli Baskını ile de otoriter rejimini kurmuştu.

Resmî tarihe göre “irticai” bir kalkışma olan 31 Mart Olayı’nı ve gayrı resmî tarihe göre “darbeciliğin miladı” olan Babıâli Baskını’nı bu sayfalarda (sırasıyla 6 Nisan 2008 ve 24 Ocak 2010’da) anlatmıştım. Bu haftaki konumuz, 31 Mart Olayı ile eş zamanlı olarak Adana’da yaşanan olaylar. Osmanlı yöneticilerinin deyimiyle “Adana İğtişaşı” (karışıklığı), yerel hükümet temsilcilerinin deyimiyle “Adana Vak’ası”, Ermeni kaynaklarına göre “Adana Faciası”, misyoner kaynaklarına göre “Adana Katliamı”. Bu yazının, her yıl ocak ve nisan aylarında zoraki biçimde hatırlanan Ermeni Meselesi ile ilgili belleğimizi tazelemesini umuyorum.

Çukurova’da zorlu mevsim

Kilikya (Adana havalisi), Ermeni nüfusun yoğun olduğu, ancak 1894-96 çatışmalarında zarar görmemiş bölgelerden biriydi. Zengin bir liman bölgesi olan Adana’nın 550 binden biraz fazla olan nüfusunun 60 bin kadarı Ermeni, 25 bini “Arap Uşağı”, 10-15 bini Rum, geri kalanı, yani 450 bin kadarı da Müslüman/Türk’tü. Ancak bu kesimler arasında en zengini Ermenilerdi. Adana’daki pamuk tarımı ve ticaret Ermenilerin elindeydi. Meşrutiyet’in ilanı bölgede zaten hassas olan dengelerin bozulmasına neden olmuştu. Müslüman-Türk kesim, artık “millet-i hâkime” olmadıkları için rahatsızdı. Ermeniler ise verilen haklardan tatmin olmamış, daha fazlasını elde etmenin yollarını arıyordu.

Nisan ayının başları Çukurova için önemli günlerdi. Her yıl olduğu gibi mart ayından itibaren pamuk çapası için çevre illerden gelen çoğunluğu Kürt asıllı mevsimlik işçiler şehrin çeperlerinde konaklıyorlardı. Arpa hasadı için ise civardaki Ermeni köylerinden işçiler gelmişti. 12 Nisan 1909 günü Ermeniler için çok önemli olan Paskalya Yortusu idi. 13 nisanda ise Adana’da pazar kurulmuştu. 14 Nisan 1909 günü Doğu vilayetlerinde çalışan Amerikalı misyonerler yıllık toplantıları için Adana’ya gelmişlerdi.

İşte böylesi yoğun ve heyecanlı günlerde, şehirde nasıl olduğu hâlâ tam olarak bilinmeyen bir nedenle iki toplum birbirine girdi. Ermeniler, 31 Mart Olayı’nı bastırmak üzere Selanik’ten gelen Hareket Ordusu olaylara müdahale edecek diye ikna edilerek ellerindeki silahları yerel yöneticilere teslim ettikten sonra katliam şiddetlenmiş, 23 Nisan 1909 günü Hareket Ordusu’nun bir bölüğü şehre girdiğinde ise ortalık kan gölüne dönmüştü. Şiddet olayları buna rağmen durmadı. Sadece Adana’da değil Misis, İncirlik, Ceyhan (Hamidiye), Osmaniye, Tarsus, Sis (Kozan) kazalarında da sürdü. 25 nisanda Adana’da bazı Ermeni gençlerinin askerî kışlaya silahlı saldırıda bulunması üzerine Adana’da yeni bir alevlenme yaşandı. Ardından kan gövdeyi götürdü.

Meclis heyeti gönderiliyor

Nisan ayı sonunda Vali Cevad Bey ve Ferik Mustafa Paşa azledildi. Yeni Vali Babanzade Zihni Paşa’nın yaptığı ilk tahkikat sonunda ölü sayısı yaklaşık 1.900 Müslüman, 1.500 Hıristiyan olarak verildi. (Ancak daha sonra gerçek sayının daha çok olduğu anlaşılacaktı.) Zanlıları yargılamak üzere biri Adana’da diğeri Cebel-i Bereket’te (Osmaniye) olmak üzere iki Divan-ı Harb-i Örfi kuruldu. İstanbul’dan da iki heyet gönderildi. Heyetlerden biri Mersin Mutasarrıfı Esad Bey başkanlığında Şûra-yı Devlet üyesi Faik Bey ile Cinayet Mahkemesi üyesi Artin Mosmorciyan Efendi’den; diğeri ise Meclis-i Mebusan üyeleri Yusuf Kemal (Tengirşenk) başkanlığında Tekirdağ Mebusu Hagop (Agop) Babikyan, Arif Bey ve Musdikyan Efendi’den oluşuyordu.

Mahkemeler ve heyetler işe koyuldular. Ermeni çevrelerine göre Bağdadizade Abdülkadir adlı biri Müslümanları Ermenilere karşı kışkırtmıştı. İki Ermeni gencin öldürüldüğü 13 nisandan beri Müslümanların dükkânlarına bir zarar gelmemesi için beyaz tebeşirle işaretlenmesi, hükümet yetkilileri de dahil bütün Müslümanların fes yerine sarık giymeleri, Payas Hapishanesi’nden üç bin tutuklunun silahlandırılarak salıverilmesi, Ermeni tarafınca olayların kasıtlı ve planlı olduğunun karinesi olarak görülüyordu.

Türklere göre ise suçlu 12.-14. yüzyıllar arasında Adana havalisinde varlığını sürdüren Kilikya Ermeni Krallığı’nı yeniden kurmak için Ermenileri kışkırtan Hınçak Partisi’ne yakın duran Piskopos Muşeg Seropyan’dı. 14 nisan günü taraflar arasında arabuluculuk yapmaya çalışan İngiliz Konsolos Yardımcısı Doughty-Wylie ise Müslümanların hepsinin olaylara karışmadığını, hatta bazı Müslümanların Ermenileri koruduğunu anlatacaktı.

Meclis-i Mebusan heyetinden Yusuf Kemal Bey hatıratında (sadeleştirilmiş Türkçe ile) şöyle demişti: “Yabancı müdahalesi sayesinde ayrı bir krallık kurmak amacıyla girişilmiş bir Ermeni ihtilaline kesinlikle inanmam. Eğer böyle bir amaçları olsaydı, topluca dağa çekilir, oradan kendilerini savunabilirlerdi (...) Bundan başka revolver ve av tüfeklerinden başka bir şeyle silahlı olmayan Ermenilerin gelişkin Osmanlı ordusuna karşı gelebileceklerini varsaymak saçma olur. Yabancı müdahaleye gelince, biraz siyasetten anlamak, böyle bir fikrin saçmalığını kanıtlamaya yeter. Müslümanlara gelince onların pek çoğunun, hükümetlerinin, yaşamlarının, dinlerinin tehlikede bulunduğuna gerçekten inandıkları düşüncesindeyim. Cehaletleri böyle bir durumun olanaksızlığını anlamayacak kadar çok idi. İçlerinden birçoğu Ermenilerce verilen küstahça söylevlerle kışkırtılmış (...) bundan başka yağma hırsı çevrenin çapulcularını çekmişti.”

Cemal Paşa Adana’da

Uzun bir süreçten sonra, tutuklu bulunan 130’u Müslüman, 95’i gayrımüslim (çoğu Ermeni) 225 kişiden, dokuz Müslüman, altı Ermeni suçlu bulunarak 10 Haziran 1909’da idam edildi. Ancak idamlardan sonra da olaylar devam etti, ortalık ancak, ağustos ortalarında Adana’ya vali olarak atanan Cemal Paşa’nın 47 Müslüman ile bir Ermeni’yi daha idam ettirmesinden sonra duruldu.

Olaylarda kaç kişinin öldüğü hâlâ bilinmiyor. Çünkü Yusuf Kemal Bey ve Hagop Babikyan görüş ayrılıkları yüzünden raporlarını hazırlayamamışlar; bir süre sonra da Babikyan evinde şüpheli biçimde ölmüştü. Adana Piskoposluğu’nun raporuna göre 17.844, Patrikhane’nin Adana’ya gönderdiği heyete göre 21.236 ölü (Ermeni?) vardı. Ayrıca kiliseler, okullar, tiyatro binaları, değirmenler, camiler, han ve oteller, evler, dükkânlar hasar görmüştü. Almanya’da yayımlananFrankfurter Zeitung gazetesinin 20 Haziran 1909 tarihli nüshasında çıkan bir asker mektubunda ise “Kanları Adana sokaklarında akan 30 bin gâvur köpeğini öldürdük” deniyordu.

Cemal Paşa da anılarında, Adana’da 17 bin Ermeni ile 1.850 Müslüman’ın öldüğünü yazacaktı. Ölümünden sonra Babikyan’ın evine giden bir Ermeni ve bir Türk mebus Babikyan’ın raporunu mühürleyerek resmî olarak yayımlanana kadar eşine teslim etmiş, ancak bir grup Ermeni mührü kırarak mektubun bir kopyasını almıştı. 1912 yılında Kilikya gazetesinde yayımlanan bu kopyaya göre Adana İğtişaşı’nda hayatını kaybeden Ermeni sayısı 21 bindi.

Hangi rakam doğru olursa olsun, ortada büyük bir katliamın olduğu açıktı. Cemal Paşa yaraları sarmak için kolları sıvadı. Yıkılan binaların onarımı için bir komisyon kurdu, 200 bin lira banka kredisi buldu. Bu sayede Müslüman ve Ermeni mahalleleri yeniden ayağa kalktı, bir süre sonra da şehir tekrar eski günlerine döndü. Bu arada ilginç bir durum da şuydu: 1895’te Fransa’nın Ermenilere karşı sorumluluğuna dair ateşli konuşmalar yapan J. Jaures, A. France ve J. Clémenceau, Adana olaylarının haberleri geldikten sonra ya açık ya da örtük bir şekilde 1908 Devrimi’ne güvenmek gerektiğini savunmuşlardı. O günlerde en önemli hedefleri Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı ülkelerle ticaretinden daha büyük pay olmak olan ABD’nin tavrında da bir değişiklik olmamıştı.

İttihatçı-Taşnak kopuşu

Ancak Adana olayları, 1908’de II. Abdülhamid’e Meşrutiyet’i ikinci kez ilan ettiren İTC-Taşnak ittifakında ciddi bir kırılmaya neden oldu. Taşnaklar içinde bazı kesimler olayların liberaller, dinciler ve Abdülhamid arasında kurulan bir ittifakı sorumlu tutarken, bir grup doğrudan İTC’yi suçluyordu. Bunun ilk meyvesi parti içindeki Rusya yanlılarının (ayrılıkçı radikallerin) güçlenmesi oldu. Taşnaksutyun’u İTC’nin politikalarına fazla bel bağlamakla suçlayan Hınçakçılar da biraz mevzi kazandılar.

Taşnaksutyun’un 1909 ağustosunda yapılan V. Kongresi’nde bu durum uzun uzun tartışıldı ve birlikçiler galip geldi. Sonuç bildirgesinin ilk maddesinde İTC ile dayanışmayı devam ettirmek kararı alındı. İttihatçılar ve Taşnakçılar yeni bir ittifak antlaşması imzalamak için Selanik’te biraraya geldiler. İlk görüşme başarısız olduysa da İttihatçılar adına Mithad Şükrü (Bleda), Dr. Nâzım; Taşnaksutyun adına Karekin Pastırmacıyan (nam-ı diğer Armen Garo) ve Vahan Papazyan’ın yaptığı ikinci görüşmede “Vatanın hürriyeti, ülkenin birliği ve toprak bütünlüğü için, anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması ve Osmanlı halkları arasında en iyi ilişkilerin kurulması için” İTC ve Taşnaksutyun arasında tam anlaşma sağlandı. Bundan böyle partideki çatışmalar Rusya Ermenileri ile Osmanlı Ermenileri arasında ya da genç kuşaklarla yaşlılar arasında değil, sosyolojik kökenlere göre gelişecekti.

***

Abdülhamid’in halli

İstanbul’da ve Adana’da olaylar bastırıldıktan hemen sonra İttihatçılar Abdülhamid’i hal etmeye karar vermişlerdi. Hal fetvasının ilk müsveddesini sarıklı mebuslardan Elmalı Hamdi Efendi (Yazır) hazırlamıştı. Fetva Emini Hacı Nuri Efendi, fetva metnini imzalamak istememişti, çünkü Padişah’a isnat edilen “31 Mart Olayı’na sebep olmak”, “dinî kitapları yaktırmak” ve “devlet malını israf etmek” suçlarına katılmıyordu. Ama sonunda imzalamak zorunda kaldı. Şeyhülislam’ın hal fetvasını padişaha okumak için Draç Mebusu Jandarma Mirlivası Esat Toptani Paşa, Selanik Mebusu Emanuel Karasu, Ermeni Katolik Cemaati temsilcisi Aram Efendi ve Ȃyan Meclisi’nden Gürcü Arif Hikmet Paşa görevlendirilmişti.

Emanuel Karasu anlatıyor

Emanuel Karasu’nun Alman gazetesi Frankfurter Zeitung’un 30 Nisan 1909 günkü nüshasında çıkan mülakatına bakılırsa, 27 Nisan 1909 günü Saray’ın girişinde kendilerini üç subay karşılamış, subaylar asker selamı verdikten ve kendilerini kucakladıktan sonra heyeti içeri yollamışlardı. Saray’da büyük bir sessizlik vardı. Tek ses heyetin adım sesleriydi. Nöbetçi subaylardan Selanikli Salih Bey heyeti sarayın bahçesindeki ufak nöbetçi kulübesine götürerek şapkalarını ve paltolarını burada bırakmalarını istemişti. Emanuel Karasu “Burası benim için garip buluşma yeriydi. Aylar önce tutuklu olarak buraya getirilmiş ve tam burada sorgulanmıştım. Kanun-i Esasi’nin ilan edilmesinden kısa süre önce Abdülhamid’in askerleri tarafından yakalanıp buraya getirilmiştim” diye devam ediyordu mülakatına.

Padişahı öldürecektik

Sultan’ın kaldığı köşkte Mabeyn Başkâtibi Cevad Bey tarafından karşılanan heyetteki bir diğer üye Esad Paşa, “Bir ilanı bildirmek için Sultan’ı görmek istiyoruz” demişti Cevad Bey’e. Devamını yine Emanuel Karasu’dan dinleyelim: “[Esad Paşa’nın] Kardeşini Galata Köprüsü’nde kiralık katile öldürtmesi nedeniyle, Abdülhamid’den öldüresiye nefret ettiğini biliyorum. Bundan dolayı Sultan’ın karşısında heyecanını kontrol edemeyip patlamasından korkuyordum. Fakat sakin görünüyordu. Abdülhamid sürekli olarak silah taşırdı ve bir suikasttan korktuğu anda bunu kullanmaktan çekinmeyecekti. Ani bir kol hareketiyle pek çok masum insanı öldürttüğünü biliyoruz. İyi bir nişancı olarak tanındığından, kendimizi korumak için tabancamızın kınını açtık; böylelikle tabancamızı kolaylıkla çıkarabilirdik. Bu bize güven verdi. Sultan eğer bize bir silah çekerse, kendisini birkaç saniye içinde öldürecektik.”

Padişaha “sen” mi dediler?

Abdülhamid’in heyeti gördüğünde “bir Türk padişahına, bir İslam halifesine hal kararını bildirmek için bir Arnavut, bir Yahudi, bir Ermeni’den ve bir nankörden başkasını bulamamışlar mı?” dediği rivayet olunur, ancak olayın tanıkları bu ifadeleri doğrulamazlar. Emanuel Karasu’ya göre küçük oğlu Abdürrahim ile salona gelen Abdülhamid korkulu gözlerle ve çaresizlik içinde heyete bakmıştı. Esad Paşa kaba bir Arnavut lehçesiyle “Milletimizin Şeyhülislam’ın verdiği fetvayla seni tahttan indirdiğini sana bildirmek için geldik” deyince Abdülhamid ürkmüş, yüzünde ve vücudunda bir ürperme görülmüştü. Padişaha “sen” diye hitap edildiği, Abdülhamid’in son Mabeyn Başkâtibi Ali Cevad Bey’in fezlekesinde de belirtiliyordu. Abdülhamid tebligatı duyduktan sonra derin bir yeis ifadesiyle sekiz on saniye suskun kaldıktan sonra “Milletin arzu ve amalinden zerre kadar inhiraf etmem,” diyecekti. Böylece “milletin arzu ve amali” ilk kez padişahın yetkilerinin kısıtlanmasının gerekçesi olmuştu. Abdülhamid önce Çırağan Sarayı’nda ikamet etmek istediğini söylemiş, İttihatçılar bunu kabul etmeyerek kendisini Avrupa’ya göndermek istemişler, Avrupa’yı da Abdülhamid kabul etmeyince, ailesi ve hizmetlileri ile birlikte Selanik’te Alatini adlı bir İtalyan un tüccarının köşkünde (Alatini Köşkü, sonradan Ordu Köşkü diye anılacaktı) mecburi ikamete tabi tutulmuştu.

Abdülhamid’in yerine Veliaht Mehmed Reşad Efendi’nin padişah ilan edilmesinden sonra İTC iktidara yerleşmeye başladı. 5 Mayıs 1909’da kurulan Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinde cemiyetten bakan yoktu ama Hüseyin Hilmi Paşa’nın temmuz ayında kurduğu kabinede Talât Bey Dâhiliye Nazırı’ydı. Bu tarihten itibaren hükümet işleri İTC Merkez Komitesi’nin eline geçmeye başladı.

Abdülhamid’e gelince; İddialara göre, her tarafı sıkı sıkıya kapatılmış olan Alatini Köşkü’nde halı veya kilim parçası dahi bulunmadığı gibi, başlangıçta Abdülhamid ve ailesi yerde yatmak zorunda kalmıştı. Daha sonra ikamet şartları nispeten düzelecek, hükümet kendisine bazı şirket hisselerini ve Osmanlı Bankası’ndaki parasını teslim edecek, ancak gazete bile okumasına izin verilmeden, toplumdan tecrit edilmiş şekilde yaşayacaktı. Bu durum, I. Balkan Savaşı sırasında Selanik’in elden çıkması üzerine Abdülhamid’in İstanbul’da Beylerbeyi Sarayı’na nakline kadar böyle sürdü. Abdülhamid 10 Şubat 1918 günü bu sarayda son nefesini verdi.

Özet Kaynakça: Meltem Toksöz, “Adana Ermenileri ve 1909 ‘İğtişaşı’”, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri, Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları, İstanbul Üniversitesi Bilgi Yayınları, 2011, s. 153-162; Yusuf Kemal Tengirşenk, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaası, 1967; Hatıralar, Cemal Paşa, Hazırlayan: Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2001; Necmettin Alkan, “II. Abdülhamid’in Tahttan İndirilmesi”, Toplumsal Tarih, Nisan 2008, S. 172, s. 22-28; Ziya Şakir, Sultan Abdülhamid’in Son Günleri, Çatı Kitapları, 2006; Atıf Hüseyin Bey, Abdülhamid’in Sürgün Günleri, Yayına Hazırlayan: M. Metin Hülagü, Timaş Yayınları, 2010.

.15-4-12.

.Ermeni Soykırımı’nda Alman rolü

Yazıma bir duyuru ile başlayayım. Irkçılığa ve Milliyetçiliğe Dur De Girişimi, bizleri İstanbul’daki Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinin Çankırı’ya ve Ayaş’a doğru bir ölüm yolculuğuna çıkarıldığı o meşum günün 97. yıldönümü olan 24 Nisan 2012 günü saat 19:15’te Taksim’e davet ediyor. O gün orada olacağım. Bugün de, “Özür literatüründe Almanya ve Japonya örneği” (Taraf, 27.112012) başlıklı yazımda söz verdiğim gibi, 1915-1917 arasında tehcir adı altında yapılan soykırımda Alman uzmanların rolünü ele alacağım.

Osmanlı-Rus Savaşı sonunda imzalanan 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi uyarınca Doğu Anadolu’da Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı altı vilayette yapılması gereken Ermeni Islahatları’nın bir türlü yapılmaması üzerine ortaya çıkan gerilim sonucu 1894 yılında, Doğu Anadolu’da başlayan, ardından Orta Anadolu ve Karadeniz bölgesine yayılan ve 26 Ağustos 1896’da Osmanlı Bankası Baskını ve onu izleyen katliamların ardından 1909’a kadar sönümlenen toplumlararası çatışmalarda, bazı kaynaklara göre 80 bin, bazı kaynaklara göre 200 bin Ermeni hayatını kaybetmişti.

Bu olaylar yüzünden Avrupalı devletlerin Osmanlı İmparatorluğu’nu izole etmesinden korkulduğu günlerde, Ortadoğu’da Alman hegemonyası ile ilgili gizli emelleri olan Kayzer II. Wilhelm, dönemin padişahı II. Abdülhamid’e imzalı bir aile fotoğrafını yaş günü hediyesi olarak gönderdi. Abdülhamid bu hediyeye çok sevinmiş, Kayzer’e tekrar tekrar teşekkür etmişti. 1897 yılında, Kayzer’in tavsiyesiyle İstanbul’a gelen ve Osmanlı ordusunu yeniden örgütleyen Goltz Paşa’nın hazırladığı planlar sayesinde Yunan ordusu bozguna uğratılınca, Abdülhamid Kayzer’i İstanbul’a davet etti.

Kayzer’in 7.11.2010 tarihinde bu sayfalarda ayrıntılarıyla anlattığım 1898 tarihli Doğu Seyahati sırasında Milliyetçi liberal Alman gazetesi Badische Landeszeitung, Abdülhamid’i kastederek “Elleri Ermeni kanına bulanmış bir adamın elini Kayzer nasıl sıkacak? Bu gezide yatın kömür masraflarını haşmetmeab kendi tahsisatından mı, yoksa devlet kasasından mı ödüyor?” diye sert bir eleştiride bulunmuştu. Resmî ideolojiyi savunan Germania bu yazıya “Budala şaşkın liberallerin zırvası” diye cevap verirken, liberal gazete Constanzer Zeitung “Ermenilerin kendileri suçlu. Abdülhamid olmasa Türkiye ayakta duramaz. Abdülhamid akıllı bir diplomattır. Sınırları dışında bile halife olarak hürmet görür, İmparator’un böyle bir Sultan’a misafir olması önemli olaydır” diye cevap vermişti.

Sosyalist ve komünistlerin tavrı

Bu polemiklerin arkaplanında Bernstein ve Kautsky’nin liderliğini yaptığı Revizyonist Sosyalist Parti ile komünist Liebknecht’in başını çektiği Spartakistlerin çatışması vardı. İlginç biçimde, Revizyonistler Abdülhamid’in Ermeni politikalarını eleştirirken, Spartakistler 1853-1856 Kırım Savaşı’ndan beri, Çarlık Rusya’sına karşı Osmanlı İmparatorluğu’nu desteklemeyi doğru bulan Karl Marx ve Friedrich Engels’in politikalarını izliyorlardı. Liebknecht’in yoldaşlarına göre Balkanlar ve İstanbul’da Çar’ı görmektense Sultan’ı görmek evlaydı. Kayzer de böyle düşünüyor olmalıydı ki, Almanlar Birinci Dünya Savaşı’na girerken, Osmanlı İmparatorluğu’nu İtilaf Devletleri’nin eline bırakmamak için kesenin ağzını açmışlardı. (1914’te Almanya ile kol kola nasıl Cihan Harbi’ne girdiğimizin hikâyesini de 18.9.2011’de bu sayfalarda anlattığımdan hızla devam ediyorum.)

Önce Almanya’daki Almanların 1915-1917’de yaşananlara dair tavrına ilişkin küçük bir özet yapalım. Almanlar kamuoyuna yönelik açıklamalarında konudan habersiz gibi davranıyorlardı. Örneğin çok satan sol eğilimli Berliner Tageblatt gazetesi, günde üç dört baskı yaptığı halde, 24 Nisan 1915’te gayrı resmî olarak başlayan Ermeni Tehciri/Soykırımı’na değinen haber sayısı sadece beş tane idi. Bunlardan üçü Talat Paşa, Enver Paşa ve Halil (Menteşe) Bey’le yapılmış röportajlardı. İkisi ise Osmanlı kaynaklı iki haberin tekrarıydı. Halbuki başka kaynaklardan bilindiği gibi, o sırada Almanya’da Anadolu’da nelerin olup bittiğini bilen çok kişi vardı. Örneğin, Sosyal Demokratların ve Hıristiyanların yayın organlarında çalışan uzmanlar, İstanbul’daki Doğu İstihbarat Bürosu’nun istihbaratçı şarkiyatçıları, Protestan Kilisesi’nin önde gelenleri, Alman Katolik Kilisesi’nin önde gelenleri ve Papa, Deutsche Bank’ın başkanı ve Reichstag’ın (Parlamento) bazı üyeleri Anadolu’da olanları biliyorlardı. Nitekim, basında bu konulara en fazla yer ayıranlar Hıristiyan gazeteleriydi. Ancak onlar da son derece dikkatli ve kontrollü bir dil kullanıyorlardı. Sosyalistler ise “savaştayız ve hükümet bu ittifakın bizim için önemli olduğunu düşünüyorsa, biz bu ittifakı devam ettireceğiz”diyorlardı.

Madalyonun iki yüzü

Osmanlı ülkesindeki Alman görevliler ise 1915’e kadarki dönemde merkezden gelen emirler uyarınca Ermeni taleplerini geri çevirmişlerdi. Çok sıkıştıkları zamanlarda ise, konuyu “savaştan sonra” görüşmek üzere savuşturmuşlardı. Nitekim Osmanlı Devleti’nde yaşayan Alman işadamları, bankerler, mühendisler ve diplomatlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ermeni politikalarını protesto ederken, Kayzer: “Türkler ne yaparlarsa yapsınlar, bizim müttefikimiz onlardır, Ermeniler değil”diyordu. Taner Akçam’a göre Alman karar alıcılar, 1915 baharından beri İttihatçı liderlerin Ermeniler için yaptıkları planlardan haberdarlardı.

Ancak Mart 1915’te Müttefiklerin Gelibolu Harekâtı başladığında Almanlar için durum hayat memat meselesine dönmüştü. Almanlar o sırada Belçika, Fransa, Galiçya ve Doğu cephesinde yaşananlarla da baş etmek zorundaydılar. Dolayısıyla Anadolu’da nelerin olup bittiğine pek dikkat etmiyorlardı. Örneğin 1890’lı yıllardan beri Doğu Anadolu’da görev yapan Protestan Rahibi Johannes Lepsius’un (biyografisi yanda) Almanya’ya gönderdiği raporları önemsenmiyordu.

Biraz daha ayrıntıya girmek gerekirse, bugün Alman arşivleri üzerinde çalışan uzmanlar, 1915 Ermeni Tehciri/Soykırımı sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nda görevli Alman askerlerin, diplomatların (kısaca Alman uzmanların) rolleri konusunda ise ikiye ayrılıyorlar. Bazı araştırmacılara göre Alman uzmanlar Tehcir’in soykırıma dönüşmesinin asıl sebebiydi. Bazı araştırmacılara göre ise, Almanların merkezden yönlendirilen, sistematik bir tutumu yoktu. Daha çok kişisel yaklaşımlar sözkonusuydu.

Dadrian’ın yorumu

İlk gruba Alman tarihçiler Tessa Hoffman ve Wolfgang Gust, İsviçreli tarihçi Christoph Dinkel ve Ermeni araştırmacı Vahakn Dadrian giriyor. Bunlardan bizde daha iyi tanınan Dadrian’a göre Almanların Bakü petrol bölgesine ulaşma niyeti Pantürkizm’in kışkırtılmasına, Berlin-Bağdat demiryolu hattının güvenliği ve Almanların Ermeni burjuvazisinin yerine geçme düşünceleri de soykırıma giden yola döşenen taşlardı.

Dadrian, Alman etkisini iki kategoride inceler: Biri tavsiye ve kolaylaştırma, diğeri de rıza ve icabet etme. Dadrian’a göre Alman askerî misyonuna bağlı görevlilerin bir kısmı kararları verirken, bir kısmı verilen kararları uygulamış, bir kısmı Ermenilere yapılan muamelelere rıza göstererek göz yummuştur. Dadrian’a göre katliama bizzat iştirak eden Alman görevliler de vardır. Örneğin Mart 1915’te isyan eden Zeytun’a Osmanlı birliklerinin gönderilmesi emrini bir Alman subay vermiştir. Ağustos 1915’te Musa Dağ’a saklanan Ermeni köylüleri kuşatan Osmanlı birliklerine bir Alman komuta ediyordu. Ekim 1915’te Urfa’da toplanan Ermeni sürgünlerin etrafının kuşatılmasını Suriye’deki Alman Kurmay Eberhard Graf Wolfskeel von Reihenberg yönetiyordu. Bağdat Demiryolları Şirketi ile Alman ordusu arasındaki ilişkileri sağlayan görevli Colonel Böttrich, şirketin bazı Ermeni işçilerinin tehcirine bizzat izin vermişti.

Serdar Dinçer de, kaynakçada künyesini verdiğim kitabında Dadrian’ı destekleyen örnekler veriyor ve sürgün kafilelerine saldırılarda görev alan sabıkalı timleri örgütleyen Miralay Seyfi’ye propaganda çalışmalarında yardım eden “Kayzer’in Casusu” Max von Oppenheim’dan, “Türk hükümetine karşı tehlikeli bir ayaklanma içinde olan bir ahaliye biz yardım edemeyiz” diyen Osmanlı ordusunun Alman Genelkurmay Başkanı Schellendorf’tan, “Ermenilerin şimdi az ya da çok kökleri kazınıyor. Bu katıca, ancak yararlı” diyen Kayzer’in muteber adamı denizci Humann’dan, “Türkler Ermenilere karşı mümkün olduğunca sessiz ve radikal şekilde yürüyor. (Bunların dörtte üçü bertaraf edilmiş durumda.) Umarım bu dram yakında son bulur” diyen Amiral Suchon’dan, sürgünlerin acıklı durumlarını anlatan raporları sumen altı etmekle meşgul olan Büyükelçi Wangenheim’dan bahsediyor.

Ancak Dadrian soykırıma tavır alıp belgeleyenlerin de yine bu misyon görevlileri olduğunu teslim eder. Bu işlevleri görenler arasında, İstanbul’daki Alman Büyükelçiliği Müsteşar Vekili Neurath, Almanya’nın Erzurum Konsolosu Scheubner-Richter (daha sonra Hitler’in en yakın adamı olacaktır) Teşkilat-ı Mahsusa’da görevli olan Albay Stange, Ege’de görevli von Sanders’in adını sayar.

Anderson’un yorumu

Alman arşivlerinde çalışan Amerikalı araştırmacı Margareth Anderson’a göre ise Dadrian gibi yazarlar durumu abartmaktadır. Osmanlı ordusundaki Alman askerler Alman Genelkurmayı’na bağlı olmadığı için (çoğu Prusya ordularından emekli olmuş, atılmış ikinci sınıf askerlerdi) benzer bir emri Ermeni Tehciri konusunda veremezdi. (Gerçekten de Enver Paşa’nın Erkân-ı Harbiye Reisliğine bizzat seçtiği, “vasatlığı ile tanınan” Schellendorf Enver Paşa’nın her dediğine evet diyecek biriydi.Ancak bu adam bile bazen “Türk hükümetine karşı tehlikeli bir ayaklanma içinde olan bu ahaliye biz yardım edemeyiz” derken bazen de Ermeni işçilerin sürülmesine karşı çıkmıştı.) Anderson’a göre, Almanya’nın elindeki tek silah, Osmanlı Devleti’ne söz verdiği beş milyon markı göndermekten vazgeçmesiydi ancak bu da genel stratejik hedefler açısından zararlı olurdu.

Yine Anderson’a göre Osmanlı ülkesinde görevli Alman yetkililer İttihatçıların Ermenilere karşı eylemlerini büyük bir dikkatle izlediler, Ermenilerin büyük bir kısmının hain olmadığını tesbit ettiler, bunu hükümetlerine bildirdiler ancak olayları önlemek için bir şey yapmadılar. Bu da o dönemdeki bütün ülkelerin askerlerinin tavrından farklı değildi. Nitekim 1909-1917 arasında Almanya Şansölyesi (Başbakanı) olan Bethmann Hollweg bir raporunda şöyle yazmıştı: “Bizim tek hedefimiz, Türkiye’yi savaşın sonuna kadar kendi tarafımızda tutmaktır, bu arada Ermeniler mahvolur veya olmaz, fark etmez.” Ve bu politika uyarınca 1915’te İstanbul’a Alman Büyükelçisi olarak atanan Metternich, “Ermeni Tehciri hakkındaki gerçekleri fazla vurgulamaya başlayınca” 1916’da görevinden alınmıştı.

Serdar Dinçer’in kitabından Anderson’u destekleyen birkaç olumlu örnek de verebiliriz: Trabzon’dan Bergfeld, Samsun’dan Kuckhoff, Musul’dan Holstein, Adana’dan Büge, Tekirdağ’dan Ziemke, Bağdat’tan Dr. Schact, Şam’dan Lytved-Hardegg, Halep’ten Niepage adlı görevliler sürgünlerin maruz kaldıkları korkunç muamele konusunda merkezi sürekli uyarmışlardı. Almanya’nın Halep Konsolosu Rössler 27 Temmuz 1915 tarihli uzun raporunda Tehcir’e dair öyle korkunç bilgiler vermişti ki, Almanya Dışişleri Dairesi Müsteşar Yardımcısı Zimmerman, savaş sonrasında Almanya’dan hesap sorulmasından korkmaya başlamış ve görevlilere Almanya’yı temize çıkaracak belgeler toplamaları için emir vermişti. Aynı şekilde Bağdat Demiryolları Şirketi’nin 2. Direktörü Günther başta olmak üzere şirketin bazı Alman çalışanları bazı Ermenileri saklamış, korumuşlar ve merkez ofisleri nezdinde olayı protesto etmişlerdi. Cemal Paşa’nın yardımcısı Albay (daha sonra General) von Kressenstein Suriye’de 400 Ermeni yetiminin hayatını kurtarmıştı.

Sonsöz

Yer olsaydı örnekleri daha da çoğaltabilirdim, ama tablo değişmezdi. Anlaşıldığı kadarıyla, Osmanlı ülkesindeki Alman askerî uzmanlar sonunda bir soykırıma dönüşen tehcir sırasında tek tip davranmamışlardı. Almanya ise savaş sonrasında da Enver, Talat ve Cemal gibi bu kanlı sürecin üç asli failine kol kanat gererek Kayzer’in mirasına sahip çıkmıştı. Ama en kötümser bakış açısıyla bile Ermenilerin başına gelenleri Almanların sırtına yıkıp İTC’yi ve onun seferber ettiği kesimleri temize çıkaramayız. Nitekim Talat Paşa bile anılarında “Bazı fena fikirli düşman propagandacıları Almanların Türkleri, Ermenileri ezmek hususunda teşci ettiklerini söylemek suretiyle Ermeni hadiseleri dolayısıyla Almanya’nın şerefine de tecavüz etmişlerdir. Hadiseler ise tamamıyla aksini ispat etmektedir” demişti.

***

Lepsius kimdir?

Bugün 1896-1915 yılları arasında Anadolu Ermenilere ne olduğunu en çok Johennes Lepsius adlı bir rahibin çalışmalarından biliyoruz. Entelektüel bir ailenin çocuğu olarak üniversitede matematik okumuş, doktorasını felsefe dalında almış olan Lepsius, misyonerlik faaliyeti yürütmek üzere Osmanlı ülkesine 1896 yılında gelmiş, aynı yıl Urfa’da Ermenilere Yardım Cemiyeti’ni kurmuştu. Örgütün adı dört yıl sonra “Alman Doğu Misyonu” olarak değiştirilmişti. Bu tarihten itibaren aralıksız olarak Osmanlı ülkesinde kalan Lepsius 16 Haziran 1914’te Türk-Alman Derneği’ni kurdu. Derneğin kuruluşu için yayımlanan çağrı mektubunu imzalayanlar arasında ünlü romancı Thomas Mann da vardı. (Dernek 1956 yılına kadar faaliyet gösterdi.)

Oğlunun Doğu Cephesi’nde hayatını kaybetmesinden sadece beş gün sonra, Almanya Dışişleri Bakanı Zimmerman’ın görevlendirmesiyle İstanbul’a gelen Lepsius, 1915 temmuzunun sonlarında İstanbul’da Tokatlıyan Han’da Enver Paşa’yla görüştü ve ondan Ermenilere karşı insaflı olmasını rica etti. Ancak Ermenilerin büyük bir kısmının tehciri tamamlandığı için Lepsius’un ricaları işe yaramadı.

Lepsius 1915-1917 sürecine ilişkin gözlemlerini “Türkiye’deki Ermenilerin Durumu Hakkında Rapor” adıyla ve yaklaşık 20.500 adet olarak 1916 yılında Almanya’da gizlice yayımladı. Alman hükümeti bunların büyük bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu yetkilileri duruma müdahale etmeden toplattı. Bu tarihten itibaren Lepsius’la Alman hükümetlerinin arası iyice açıldı, nihayet Lepsius Hollanda’da inzivaya çekildi. 1917 yılı sonbaharında Lepsius tekrar hatırlandı. “Başta Ermeniler olmak üzere Doğu’daki Hıristiyanlar için yapmış olduğu etkin çalışmaları” için Berlin Üniversitesi Teoloji Fakültesi tarafından “fahri doktora” payesi verilen Lepsius Almanya’ya dönerek hevesle çalışmaya başladı.Savaştan sonra Alman Dışişleri Bakanlığı’nın desteğiyle, arşiv belgeleriyle desteklediği Almanya ve Ermenistan 1914-1918. Toplu Diplomatik Belgeler başlıklı kitabını ise Mayıs 1919’da yayımladı. Bu kitap, uzun yıllar, Lepsius, Almanları suçlu veya sorumlu gösterecek, Ermenileri suçlayan bazı belgeleri ve ifadeleri yayımlamadığı için Türk resmî tarihçileri tarafından kaynak olarak değersizleştirmeye çalışıldı. Ancak, hatıratın sansürsüz şeklini “Almanya ve Ermeniler” adı altında yayımlayan Alman tarihçi Wolfgang Gust, Lepsius’un atladığı belgelerin ve yaptığı tahrifatların işin esasını değiştirecek kadar önemli olmadığını ortaya koydu.

Özet Kaynakça: Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller, Toplu Makaleler, Kitap 1, Çeviren: Atilla Tuygan, Belge Yayınları, 2004; Dadrian, Türk Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, Toplu Makaleler, Kitap 2, Çeviren: Attila Tuygan, Belge Yayınları, 2005; Dadrian,İttifak Devletleri Kaynaklarında Ermeni Soykırımı, Toplu Makaleler, Kitap 3, Çeviren: Ali Çakıroğlu, Belge Yayınları, 2006; Margareth Anderson’la Khatchig Mouradyan’ın yaptığı mülakatın İngilizce versiyonu için bkz. http://headoverhat.blogspot.com/2007/06/interview-with-margaret-anderson.html; Mustafa Çolak, “Kaynak Kritiği ve Tehcir Olayında Belge Tahrifatı–Johannes Lepsius Örneği”,http://www.ttk.org.tr/templates/resimler/File/Makaleler/247/247_9/247_9.html; Serdar Dinçer,Alman Belgelerinde Alman-Türk Silah Arkadaşlığı ve Ermeniler, İletişim Yayınları, 2011; Wolfgang Gust, Alman Belgeleri, Ermeni Soykırımı 1915-16, Belge Yayınları, 2012.

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Malazgirt-Büyük Taarruz parantezi

27.08.2012 - Bu Yazı 3515 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Diogenes'in esir düşmesini gösteren bir illustrasyon

1071 Malazgirt Savaşı'nın tarihinden ancak 60'larda emin olabildik. 26 Ağustos tercihinde belki de bu 'zafer'i Büyük Taarruz'la aynı güne denk getirme arzusu etkili oldu

Merhaba, bundan böyle pazar günleri birlikte olacağız. Yazılarımı bize doğru diye belletilenlerin arkasında yeni, farklı bir şey var mı diye bakmaya heves uyandırmak; kasıtlı olarak çarpıtılan, atlanan, abartılanlara dikkat çekmek amacıyla kaleme alacağım. Geniş bir yelpazede yazı yazan pek çok kişi gibi, değişik alanlarda çalışmalar yapmış bilim insanlarının makale ve kitaplarından; döneme tanıklık etmiş kişilerin anılarından; arşivlerdeki belgelerden, fotoğraflardan yararlanacağım. Her yazının altında o yazıyı yazarken en çok yararlandığım kaynakları gösteren bir not koyacağım. Yine de yazılarımın ‘bilimsel’ değil ‘popüler’ nitelikte olduğunu aklınızda tutmanızı rica ediyorum. Bazen tarih, isim gibi konularda ufak tefek hatalarım olabilir. Bunlar için peşinen özür diliyorum. Mail adresimi bir kenara not edin ve bana yazmaktan çekinmeyin lütfen. Eleştiri, katkı, önerileri ve sorularınızı cevaplamaktan büyük bir zevk duyacağım.

İlk yazım, bundan 941 yıl önce bugün yaşanan tarihi bir olayın, 26 Ağustos 1071’de Selçuklu ordusu tarafından Bizans ordusuna karşı kazanılan Malazgirt Zaferi’nin Türk-İslam Tarih yazımındaki yerine dair. Bu olayı sadece kronolojik uygunluğu açısından seçmedim. Malazgirt Savaşı/Zaferi ve ona yüklenen anlamlar (ki bunların arasında 26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruz’un öncülü olması da var), günümüzün pek çok siyasi, sosyolojik, kültürel tartışmalarını anlamakta önemli bir anahtar niteliği taşıyor bana göre. Elbette konunun tüm yönlerini açmaya elverişli değil gazete sayfaları. Bu yüzden bu yazıyı sadece bir başlangıç kabul edin.

Hikâyenin ortasından başlayalım: Amcası Tuğrul Bey’in 1063 yılında ölümü üzerine Selçuklu tahtına geçen Alparslan’ın ordularının bugün Anadolu dediğimiz coğrafyadaki ilk zaferi 16 Ağustos 1064’te gerçekleşmişti. O gün, Pakraduni Ermeni Krallığı’nın bir süredir Bizanslılara teslim olmuş başkenti Ani’yi (bugünkü Kars yakınlarında) şehirdeki Bizans garnizonunun kaçması sonucu umulmadık şekilde kolay ele geçiren Alparslan’ın şöyle haykırdığı rivayet olunur: “Bu ele geçirilmez şehri bizim ellerimize bırakan onların tanrısı!”
Bizans ile Selçuklular 1068’de tekrar karşılaştılar ama ilişkiler 1069 ve 1071 tarihli iki anlaşma ile düzeltildi. Daha doğrusu düzelmiş göründü, çünkü Bizans İmparatoru Romanos IV. Diogenes, Selçuklu ilerlemesini durdurmak için daha radikal bir politika izlemeye karar vermiş ve Ermenistan ülkesine doğru yola çıkmıştı.

Çürümüş Bizans’a karşı zinde Türkler
Çeşitli Müslüman-Arap kaynaklardan derlenen resmi teze göre, iki ordu 24 Ağustos 1071 günü Manzikert’te (bugün Muş’a bağlı Malazgirt) karşılaştılar. Ermeni tarihçi Urfalı Matteos (ö.1144) gibi Bizans ordusunun sayısını 1 milyona çıkaranlar varsa da, modern Türk kaynakları 200 bin, modern Batılı kaynakları 40 bin civarında olduğunu söylüyor. Onlara göre ortaçağ için gayet büyük bir ordu demekti bu. Bizans ordusunun ana gövdesini Ermeniler ve Greklerle paralı asker olarak hizmet veren Normanlar, Kumanlar, Bulgarlar, Cermenler, Peçenekler, Suriyeliler, Uzlar (Oğuzlar) ve Ruslar oluşturuyordu. Yine Batılı kaynaklara göre Bizans ordusunun bu ‘kozmopolit’ yapısı gayet doğaldı, çünkü o dönemde, Bizans ordusunda kariyer yapmak, her askerin rüyasıydı. Bu yüzden de dünyanın pek çok yerinden paralı askerler akardı Konstantinopolis’e. Türk kaynaklarına göre ise Bizans ordusu ‘birbirinin dilini anlamayan’, ‘disiplinsiz’, ‘karmakarışık’, ‘yozlaşmış’, ‘çürümüş’ ‘paralı askerler’ topluluğuydu.

Alparslan’ın ordusunun mevcudu konusunda Batılı kaynaklarla Türk kaynakları anlaşıyorlar. Buna göre, Selçuklu ordusunun mevcudu 20-30 bin civarındaydı ve hepsi Müslüman, çoğunluğu Türk’tü. Yine Türk kaynaklarına göre Selçuklu ordusu ‘düzenli’, ‘disiplinli’, ‘enerjik’, ‘inançlı’ bir orduydu!
Kabul gören anlatıya göre, 24-25 Ağustos 1071 gecesi Malazgirt kalesi Selçukluların eline geçti, 26 Ağustos günü ise düşmana nihai darbe vuruldu. Rivayete göre, Alparslan o gün baştan aşağı beyazlar giyinmiş, eski Türk geleneğine uygun olarak atının kuyruğunu bağlamış, ordusuna Cuma namazını kıldırıp öldüğü yere gömülmeyi vasiyet etmişti. Ayrıntılarına girmeye yerimiz yok, bu yüzden kısaca sonucu söyleyelim: Savaş Alparslan’ın ordularının zaferiyle bitti. Romanos Diogenes esir alındı. Ama Alparslan kendisine bir esir gibi değil bir konuk gibi davrandı!

Alparslan’ın Bizans’tan toprak talebinde bulunmayıp, 1,5 milyon altın fidye, yılda 360 bin altın vergi, zaten Müslümanlara ait kimi beldelerin Selçuklulara devri ve oğlu ile Romanos’un kızının evlendirilmesiyle yetinmesi Malazgirt Savaşı’nın Alparslan açısından pek de önemli olmadığını düşündürüyordu. Bugün daha iyi anlaşılıyor ki, Alparslan’ın Anadolu’yu fetih gibi bir düşüncesi yoktu.Çünkü başı Karahanlılar ve Fatımilerle dertteydi. Tek amacı, onlarla savaşırken arkasını sağlama almaktı. Savaşın esas sonucu, Romanos’un tahtını VII. Mihail’e kaptırması oldu. Selçuklu orduları Bizans içlerine doğru yürüyüşe 10 yıl kadar sonra geçti.
Halbuki bugün Türk-İslam Sentezi diye adlandırılan söylemde, Malazgirt Savaşı/Zaferi “Anadolu’nun kapısının Türklere kesin olarak açılmasına neden olan”, “Anadolu’yu Türklere ikinci bir vatan yapan” kutlu bir olay olarak ele alınıyor. Bu anlatı ilk kez 1930 tarihli Umumi Tarih II adlı kitapta yer almıştı. Mükrimin Halil (Yinanç) 1934 yılında yayımlanan Türkiye Tarihi Selçuklu Devri (I) kitabının alt başlığını “Anadolu’nun Fethi” koymuştu. 1934’te genç Fransız Marksist Şarkiyatçı, Claude Cahen Byzantion dergisindeki makalesinde Arap ve Bizans kaynaklarına göre günümüzdekine yakın bir anlatıyı dolaşıma soktu. (Tek fark, Cahen’in zafer günü olarak 25 Ağustos’u zikretmesiydi. ) Ancak o yıllarda hikâyeye, bugünkü gibi aşırı bir önem atfedilmiyordu. Çünkü 1932’den itibaren dolaşıma giren Türk Tarih Tezi’ne göre dünyadaki tüm medeniyetlerin kurucusu zaten Türklerdi. Böyle yüce nitelikli bir kavmin varoluşunu küçücük Anadolu coğrafyasıyla sınırlamak cazip değildi!

Saf değiştiren Türkler
1931-1938 arasında yayımlanan ders kitaplarında Türk Tarih Tezi’nin ve Türk-İslam Sentezi’nin izini süren Etienne Copeaux’dan öğrendiğimize göre, çok partili dönemin başladığı 1945’te bu söylem bazı değişikliklere uğradı. Orta Asya’da bulunan Orhun ve Yenisey yazıtlarını milliyetçi söyleme uygun biçimde ‘deşifre etmesi’ ile ünlü Türkçü dilbilimci Hüseyin Namık Orkun’un ‘ortaya çıkardığı’ anekdotlara göre savaşın kazanılmasında Bizans ordusundaki Uz (Oğuz), Peçenek, Kuman, Kıpçak paralı askerleri, ırkdaşlarının yanında yer almak için saf değiştirmişler ve Selçuklu ordusunun Bizans ordusunu yenmesine katkıda bulunmuşlardı. Böylece hikâyeye bir de ırkçı girdi eklenmişti. Halbuki Cahen, 1934 yılında yazdığı makalede, bu ‘saf değiştirme’ hikâyesinin Romanos Diogenes’in siyasi muarızı olan Attaleiates’in ‘palavrası’ olduğunu yazmıştı. Çünkü bu iddia ne diğer Bizans kaynaklarında, ne Arap kaynaklarında ne de Süryani kaynaklarında yer alıyordu. Nitekim modern Batılı araştırmacılara göre, Diogenes’in ordusu daha Malazgirt’e varmadan dağılmıştı. Ayrıca ordunun içinde imparatora muhalefet eden pek çok soylu vardı ve bunlardan bazıları ihanete varan davranışlara girmişlerdi. Bunlar yetmezmiş gibi Diogenes, orduyu iki kanada ayırmış, gücünü bölmüştü. Yine de savaşta kaybedilen asker sayısı 8 bini geçmiyordu. Bu da ordunun yüzde 20’sine tekabül ediyordu ki, hiç de büyük bir sayı değildi. Bu kaynaklar “Zaten ortada büyük bir hezimet olsa Alparslan’ın talepleri çok daha radikal olurdu” diye devam ediyorlardı.

1980 askeri darbesinden sonra olayın ulusal ve siyasi yanı öne çıkarıldı. Atatürk’e yönelik kişi tapıncının zirveye ulaştığı bu yıllarda, Malazgirt’le Büyük Taarruz’un aynı güne rastlamasının altı çiziliyor, Atatürk Alparslan’ın devamı olarak tarif ediliyor, Atatürk’ün Yunan generali Trikopis’e davranışı ile Alparslan’ın Romanos Diojenes’e karşı tutumu arasında paralellik kuruluyordu.
1990’ların yeniden dinselleşen söylemine göre ise Anadolu’nun Türklerin eline geçişi Haçlı Seferleri’ni kışkırtmış İslam’la ilişkiye giren Avrupa uygarlaşmıştı. Yani Türklerin Anadolu’ya gelişi hem İslamiyet hem de Avrupa (daha doğrusu ‘cihan’) için hayırlı sonuçlar doğurmuştu... Kısacası Malazgirt Zaferi, her dönemin ihtiyacına göre yeniden üretilmiş, sonunda ortaya koca bir efsaneler yığını çıkmıştı.
Peki, o tarihte Anadolu’da kimler yaşıyordu? Bu topluluklara ne oldu? Türkler bu topraklara neler getirdi, neler götürdü? Bugün tüm yakıcılığıyla önümüzde duran sorunlar nasıl ortaya çıktı?Bu soruları da önümüzdeki haftalarda cevaplayalım…

Savaş gerçekten 26 Ağustos 1071’de mi oldu?
1924-1925 yılları arasında 12 sayı çıkan Anadolu Mecmuası’ndaki yazıları okuyan biri, ilk Türkolog Necip Asım’ın yine aynı kaynakta yayımlanan ‘Milli Bayramlarımız’ başlıklı makalesinde, neden “Malazgirt Savaşı’nın gerçekleştiği gün olan (29 Ağustos’u) bayram ilan etmeyi” teklif ettiğini anlar. Anlayamadığı şey ise, neden 26 Ağustos değil de, 29 Ağustos’un önerildiği olacaktır muhtemelen. Bir matbaa hatası mı söz konusudur acaba? Belki de. Ama dönemin Arap ve Bizans kaynaklarında savaşın ne gün gerçekleştiği konusunda kesin bir bilgi olmadığını öğrenince şaşkınlığımız geçecektir. Gerçekten de, İbn’ül Ezrak’a (ö. 1176) göre savaşın hangi ayda olduğu, hatta Diogenes’in esir alınıp alınmadığı bile belli değildi. Kamal ad-Din’e (ö. 1262) göre kesin zafer 24 Zilkade 463 (25 Ağustos 1071) günü kazanılmıştı. 1934’te Cahen’in 25 Ağustos’u esas almasının nedeni de buydu.

Konu üzerinde yıllarca durulmadı. Çünkü Büyük Taarruz ve 30 Ağustos Zafer Bayramı, ancak 1960 darbesinden sonra tekrar önem kazandı. Osman Turan ilk kez 1965’te yayımlanan Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti adlı eserinde, önce alçak sesli bir itirafta bulunacak, ardından da mutlu haberi verecekti: “Zaferin ağustos ayında ve cuma gününde kazanıldığı hakkında ittifak varsa da, ayın kaçıncı günü olduğu ihtilaflıdır. İbn’ül-Cevzi, Sibt ve İbn Kesir, 26 Ağustos üzerinde birleştiği halde diğer kaynaklar 6, 16 ve 19 Ağustos üzerinde dağılır (…) Halbuki Mükrimin Halil Yinanç’ın rakam hatalarının tesbiti/ve bizim de teferruatlı araştırmalarımızın teyidi sayesinde 26 Ağustos Cuma gününün kat’iyeti meydana çıkmıştır. Türkiye’de eskiden beri bu günün umumi olarak kabul edilmiş olması, isabetli bir tesadüften başka bir şey değildir.” (s. 133-4)
Peki, 26 Ağustos’u böyle özel kılan neydi? Bunun cevabını Ortaokul I (1987) adlı tarih kitabının ve daha nice okul kitabının yazarı Niyazi Akşit’ten alalım: “Ne tesadüftür ki Kurtuluş Savaşımızı sonuçlandıran Atatürk’ün başlattığı Büyük Taarruz da Malazgirt Zaferi’yle aynı tarihe rastlar. Düşmanın zorla ve hile ile elimizden aldığı vatanımızın büyük bölümü Atatürk tarafından 26 Ağustos 1922’de başlatılan Büyük Taarruz’la yeniden kurtarılmıştır.”
Anlaşılan iki olayı aynı güne rastlatmak için tarihler üzerinde biraz ‘çalışmak gerekmişti.’ Gerçi, ‘büyük tesadüf’ ancak Malazgirt Zaferi’nin 30 Ağustos’a rastlamasıyla olurdu ama o zaman da Cuma gününden vazgeçmek gerekirdi. Bu yüzden, 26 Ağustos’a razı olmak gerekmişti. Bize de Türk-İslam Sentezi’nin bu icadını kutlamak kalıyordu...

Özet kaynakça
Etienne Copeaux, Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Sentezine, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998; Claude Cahen, “La campagne de Mantzikert d’apres les sources musulmanes”, Byzantion IX, 2, 1934, s. 613-642; Faruk Sümer&Ali Sevim, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, Ankara 1971.

Not
Gürdal Aksoy’a, Halklar Hapishanesi Anadolu, Kürtlerde Anadolumerkezci Yabancılaşma adlı henüz yayımlanmamış çalışması için kaleme aldığı makalelerini benimle paylaştığı ve sorularıma verdiği ayrıntılı cevaplar için özel olarak teşekkür ederim.

.

Anadolu'nun kapısını Türklerle Kürtler birlikte mi açtı?

02.09.2012 - Bu Yazı 4056 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Anadolu'nun kapısını Türklerle Kürtler birlikte mi açtı?

Olaya yakın tarihli kaynaklarda tek satır yokken, 180 yıl sonra kaleme alınmış iki kaynakta geçen birer cümleye dayanarak "Türkler, Kürtler olmasa Anadolu'ya yerleşemezdi' demek doğru olmaz.

Geçen haftaki yazım “Malazgirt Savaşı’nın safahatını anlatmadığım” için de eleştirildi ama en ağır ifadeler, “Alparslan’ın ordusunda çok miktarda (kimine göre 10, kimine göre 20 bin) Kürt askeri olduğu, dolayısıyla Anadolu’nun kapısını Türklere açanların Kürtler olduğu halde” benim buna değinmeyerek, tipik bir ‘resmi Türk tarihçisi gibi’ davrandığım mealindeydi. Savaşı anlatmak isterdim ama yer kısıtlıydı. ‘Malazgirt’e Kürt katkısı’ iddialarına cevabı da aynı gerekçeyle bu haftaya bırakmıştım. Buna dair bir not koymamak eksiklik oldu, ‘ilk yazı’ telaşına verin lütfen. Aynı telaş içinde, Gürdal Aksoy’un Halklar Hapishanesi Anadolu, Kürtlerde Anadolumerkezci Yabancılaşma adlı kitabını da “Henüz yayımlanmamış” diye takdim ettim, halbuki kitap 2002’de Komal Yayınevi’nce yayımlanmıştı. Yazardan ve sizlerden özür dilerim. Bir özür de, Malazgirt Savaşı’nın 900. yıldönümü için bastırılan hatıra paraların altına 500. yıldönümü yazılması için.

Konumuza dönersek: Benim şakayla karışık ‘Popüler Kürt Tarih Tezi’ adını verdiğim söylemde Alparslan’ın ordusunda olduğundan başka, Romanos Diogenes’i esir eden askerin Kürt olduğu; Malazgirt adının Kürtçede Me (biz)- lez (tez, çabuk, erken)- girt (aldık) kelimelerinden geldiği gibi iddialar da var. Bunları Abdullah Öcalan da “Selçuklu Sultanı Alparslan’ın Bizans’ı yenmesinde de Kürt beylikleri kuvvetlerinin büyük desteği vardır...” (Aktaran Rafet Ballı, Kürt Dosyası, Cem Yayınevi, 1991, s. 215) diye onaylayınca, bırakın aksini söylemeyi, konuya değinmemek bile tipik ‘resmi Türk tarihçisi’ olarak algılanmaya neden oluyor anlaşılan.
Peki, Alparslan’ın ordusunda Kürtler var mıydı? Önce şunu tekrarlayayım: Birincil ve ikincil Bizans, Ermeni, Süryani ve Batı kaynaklarında Kürtlerin katkısından söz eden olmadığı gibi Türk, Ghuzzlar, Uzlar, Oğuzlar, Türkmenler, Irrakiyye (Şii Türkmenler) terimleri bol bol geçiyor. Bu kaynaklarda Büyük Selçuklu Sultanlığı’nın bir ‘Türk’ devleti olduğu konusunda mutabakat var.

Aynı durum Arap kaynaklarında görülüyor ama yine de Kürtlerden söz eden iki Arap kaynağı var. Ali Sevim ve Faruk Sümer’in İslam Kaynaklarında Malazgirt Savaşı adlı kitabında yer alan İbnü’l-Cevzi’nin (ö.1257) anlatısı şöyle: “Az önce 10 bin Kürt de Sultan’a katılmıştı. Bununla beraber Sultan ulu tanrıdan sonra buyruğundaki 4 bin kişilik hassa askerine güveniyordu.” (s.34-35) Bu Kürtlerin kimler olduğu konusunda bilgi vermeyen yazar, Bizans ordusunun mevcudunun 400 bin olduğunu söylüyor. Halbuki bugün ciddi araştırmacılar bu sayının 40 bin civarında olduğunda hemfikir.
Aynı kitapta İbnü’l-Adim (ö.1262) de şöyle diyor: “Sultanın yanında 4 bin atlı kalmıştı (…) Sultan Alparslan’a Kürtlerden ve sair kavimlerden olmak üzere 10 bin kadar insan da katılmıştı.” (s. 57) Bu yazar ise Bizans ordusunun 200 bin kişi olduğunu söylüyor. Kitapta yer alan diğer 11 yazar Kürtlerden tek kelime bile söz etmiyor. Bunların kaleme alınış tarihleri savaşa daha yakın, yine de en erkeni 100 yıl sonra.

İnternette bazı yazılarda İbnü’l-Ezrak’ın (ö. 1176) Mervani Kürtleri Tarihi adlı kitapta Alparslan’ın ordusuna Mervani (Merwani) Kürtlerinden 14 bin askerin katıldığını okudum. Bu, uydurma bir bilgi. İbnü’l-Ezrak ne bu kitapta, ne de başka anlatılarında Kürtlerden, Kürt askerlerden söz ediyor. Aslında Türklerle Kürtlerin o dönemki ilişkilerini düşününce, böyle bir işbirliği çok mümkün görünmüyor. İlişkilere dair ipucu yine İbn’ül-Ezrak’ta var. Yazar, savaştan sonrasını anlatırken “Sultan, Azerbaycan’a döndü. Ahlat ve Malazgirt’e valiler tayin etti. Böylece buralar Mervanoğulları’nın elinden çıktı. Bugüne kadar Sultanın emri ile bu yerle ıkta olarak verilmektedir” diyor. Eğer Merwaniler Alparslan’ın ordusuna 10 veya 14 bin Kürt askeri verdiyse zaferden sonra Sultan niye onları cezalandırsın ve şehirlerini ellerinden alsın?

İkinci ipucu Süryani Bar Hebreaus veya Arapların verdiği adla Abu’l-Farac’ın (ö. 1265) kroniğinde var. Yazara göre 1037 yılında Tuğrul Bey komutasındaki ‘Uğuzlar’, Arminiya’ya (Ermeniyye, Ermenistan?) karşı harekete geçmişler ve oradaki Arap ve Kürtleri kılıçtan geçirmişlerdi. Aynı yıl Uğuzlar Batı İran’daki Meraga şehrini zapt etmişler, oradaki camiyi yakmışlar ve ahalinin bir kısmını öldürmüşlerdi. Bunun üzerine ‘Dağlı Kürt kabileleri’ toplanıp Uğuzları mağlup ederek Azerbaycan’dan çıkarmışlardı. Bu durum, daha sonraki on yıllarda da yaşanmıştı. Hal böyleyken, Kürtlerin gönüllü olarak Alparslan’ın ordusuna katılması da, Alparslan’ın gözü arkada kalmadan Kürtlere ordusunda yer vermesi de zor görünüyor.

Diogenes’i esir eden kişiyi Arap-İslam kaynakları ‘memlük’ yani ‘köle’ olarak tarif ediyor. Malazgirt kelimesinin etimolojisi ile ilgili iddialara uzmanları cevap versin. Sonuç olarak, olaya yakın tarihli kaynaklarda tek satır yokken, 180 yıl sonra kaleme alınmış iki kaynakta birer cümlede geçen ifadelere dayanarak “Türkler Kürtler olmasa Anadolu’ya yerleşemezdi” demek doğru değil.

Melez topluluklar
Yeri gelmişken, incelediğim kaynakların ‘Türkler’ derken kimi kastettiğinin de açık olmadığını hatırlatalım. Çünkü eski Çin kaynaklarında ‘güçlü, güçlüler’ anlamına kullanılan ‘Türk’ (çoğulu ‘Türük’) sözcüğünün belli bir örgütlenme biçimini mi, ortak bir dili kullanan insan topluluklarını mı yoksa aynı etnik kökenden (boydan) gelen grupları mı tanımladığı konusunda fikir birliği yok. Dolayısıyla bu tanımların herhangi birinden hareket edildiğinde Hunlar, Göktürkler, Uygurlar, Karluklar, Çiğiller, Kıpçaklar, Çuvaşlar, Tohsılar, Kırgızlar, Karahanlılar, Oğuzlar, Gagavuzlar, Sahalar, Tuvalar, Hakaslar ‘Türk’ oluveriyor. Halbuki bu topluluklar gerek dilleri, gerek gelenekleri, gerekse fiziksel özellikleri açısından tek bir kümede toplanmayacak kadar farklılar. Bizim Cumhurbaşkanlığı forsundaki 16 Türk Devleti, bu zorlama teorilerin ürünü.

Öte yandan o yüzyıllarda sürekli göçler yüzünden kavimler birbirine karışıyor, birbirinin dilini, geleneklerini alıyor, kısacası melezleşiyordu. Bizi ilgilendiren coğrafyadan birkaç örnek vermek gerekirse, 8. yüzyıldan beri Kafkaslarda bulunan Araplar ve bazı kaynaklara göre Sümerlerden beri var olan Kürt aşiretleri zaman içinde İran/Pers/Fars kültürünü benimsemişlerdi. Hazar kıyılarındaki Deylam bölgesinde bazı kaynaklara göre Arap, bazılarına göre Türk kökenli Şirvanşah Aşireti 11. yüzyılın başında Manuçir gibi İran isimlerini almaya başlamıştı. Ravvadiler gibi Arap kabileleri kendilerini Kürt olarak kabul ediyor, Mamlan ve Ahmadil gibi Kürt isimleri alıyordu. Yine Arap olan Şeddadiler arasında Aşhot gibi Ermeni ismi taşıyanlar vardı. Ancak Şeddadilerden Ebu’l-Esver, kız kardeşiyle evli olduğu David adlı Ermeni beyinin topraklarını işgal etmekten geri durmuyordu. Alparslan’ın ordusundaki Irakiyya denilen Şii Türkmenler, Kafkasya’ya 1029’da gelmiş; zamanla bazıları Ermenileşmiş, bazıları Kürtleşmişti.
Dolayısıyla, kaynaklardaki ‘Türkler’ veya ‘Kürtler’ terimine ihtiyatla yaklaşmak gerekir. Selçuklu ordusunun sadece Türklerden değil, Hintliler, İranlılar, Araplar, Kürtler gibi diğer Müslüman unsurlardan oluştuğunu düşünmek mümkün ama Malazgirt Savaşı’ndaki işbirliğinin boyutlarını tespit etmek için ciddi araştırmalar yapmak gerektiriyor. Belki geçtiğimiz günlerde 2. sayısı yayımlanan Kürt Tarihi dergisi çevreleri, bu konuya el atar (ya da el atmışlardır) ve Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerindeki Kürt katkısı konusunda aydınlanmış oluruz.

Malazgirt, Ermenistan’da mı?
Türklerin Malazgirt Savaşı’ndan çok önce (bazı yazarlara göre ‘8. Yüzyıldan beri) Bizans topraklarına girip çıkmaları bir yana, o zamanlar Malazgirt’ten batısının adı da Anadolu değildi. ‘Doğmak, yükselmek’ anlamına gelen Yunanca anatellein fiilinden türediği sanılan ‘Anatoli’ terimi, Antik Dönem’de ve Roma Dönemi’nde, bugünkü Batı Anadolu’yu kapsayan Küçük Asya’nın bir parçası olan Gediz havalisi için kullanılıyordu. 7. yüzyılda Bizans İmparatoru (basileus) Heraklios, hükümranlığındaki toprakları thema (tema) denilen idari bölgelere ayırdığında, bugün ‘İç Anadolu’ da denilen bölgenin güneyindeki topraklara thema Anatolikon adını vermişti. VII. Konstantinos Porfyrogennetos döneminde (912-959) ise bu tema, bugünkü Eskişehir civarından başlayıp güneyde Batı Toroslara ve Konya’ya dek uzanıyordu. Dolayısıyla, Malazgirt havalisi thema Anatolikon sınırları içinde değildi. (Aynı şekilde thema Armeniakon da Ermenistan’da değildi.)

‘Rum ili’ miydi?
Nitekim 11. yüzyılda kaleme alınan Divan-ı Lügat’it-Türk adlı eserin yazarı Kaşgarlı Mahmut için bugün Anadolu dediğimiz coğrafyanın adı ‘Rum ili’ idi. Selçukluların önce İznik, sonra Konya merkezli olarak kurdukları devlet, dönemin kaynaklarında ‘Rum Sultanlığı’ diye anılırken, Mustafa Akdağ’a göre Selçuklular da ‘Anadolu’ terimini kullanmadılar. ‘Rum ili’ adlandırması Osmanlı döneminde de devam etti.

Ermenistan mıydı?
Bir an için Malazgirt’ten ötesinin ‘Anadolu’ olduğunu kabul etsek bile, bu sefer Malazgirt’ten berisinin adının ne olduğu meselesiyle karşılaşırız. Bazılarına göre Malazgirt Ermenistan, kimine göre Kürdistan, kimine göre ise Merwani (Mervani) toprağındaydı.
Malazgirt’in Ermenistan’da olduğunu düşünenlerden Arap tarihçi İbnü’l-Adim Bugyetu’t-Taleb fi Tarih-i Haleb adlı eserinde şöyle diyor: “Sultan, kendisine ayak uydurabilenlerle birlikte sür’atle hareket ederek Ermeniyye’ye erişti ve buyruğundaki 13 bin askeri teftiş ettikten sonra, Ahlat yakınında Bizans ordusuyla karşılaştı…” (İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, s.47)
Gerçekten de dönemin pek çok kaynağında bölgeden Ermenistan olarak söz ediliyor. M.Ö. 401 yılında Van civarından geçen Yunan yazarı Ksenophon, Anabasis (On Binlerin Dönüşü) adlı eserinde o yıllarda Pers egemenliğindeki Ermenileri, tarım ve hayvancılıkla uğraşan, müreffeh ve barışçı bir toplum olarak tanımlamıştı. M.Ö. 331’de Van civarını kontrolü altına alan Makedonya Kralı Büyük İskender, Ermenileri bir satraplık altında topladı. Ardından şehir Sasaniler, Romalılar, Bizanslıların egemenliğine girdi. Girdi ama Bizans tahtına pek çok Ermeni çıktı.

Bizans döneminde Kafkasya’ya doğru yayılan Büyük Ermenistan’da egemen olan Artzruni Vaspurakan Hanedanı’nın ünlü kralı I. Gagik’in, Van Gölü’nün güneyindeki Ahtamar Adası’nda, 915-921 yılları arasında mimar Manuel’e yaptırdığı Surp Haç Kilisesi günümüze kadar geldi.
Malazgirt’in Ermenistan’da olduğunu Kürdolog Vladimir Minorsky ile ünlü Bizantinologlar Steven Runciman ve Georg Ostrogorsky da kabul ediyor. Claude Cahen ise Malazgirt havalisi için ‘Bizans Ermenistanı’ terimini kullanıyor. Ama daha ilginci, 1915 Ermeni Kırımı konusundaki resmi Türk tezinin ideologlarından Kamuran Gürün’ün şu cümlesi: “Nihayet 26 Ağustos 1071’de Malazgirt Savaşında Romain Diogene’in mağlup ve esir olması ile bütün Ermenistan bölgesi Selçukluların eline geçerken Anadolu kapıları da nihai ve müdafaasız şekilde Oğuz Türklerine açılıyordu.” (Ermeni Dosyası, Bilgi Yayınevi, 1988, s. 35)

Yoksa Kürdistan mıydı?
Malazgirt Kürdistan’dadır diyenler arasında Hasan Yıldız ve İsmail Beşikçi de var. Ancak İran’daki Hemedan ile Irak’taki Sincar bölgeleri arasında uzanan ve merkezi Hemedan’ın kuzeybatısındaki Bahar Kalesi olan Kürdistan terimi ilk kez, son Büyük Selçuklu Sultanı Sancar Bey (ö. 1157) zamanında kullanıldığı için, bu adlandırma aksi ispat edilinceye kadar anakronik (tarih-dışı) görünüyor.
Geriye Merwani tezi kalıyor. Gerçi Abu’l-Farac’a göre Mervanoğlu, Arminiya (Ermeniyye, Ermenistan?) valisiydi. Ahalisi Kürt ve Arap olan Arminiya da Bizans toprağıydı ama günümüz ansiklopedilerine göre Kürt kökenli Mervanoğlu hanedanı 983’ten itibaren önce Van Gölü havalisinde, sonra Amid (Diyarbakır), Meyyafarikin (Silvan), Nusaybin ve Musul bölgesinde egemen olmuştu. 1071’de Büyük Selçuklulara haraç ödemiş, 1085’te Rum Selçuklularınca ortadan kaldırılmıştı.
Görüldüğü gibi binlerce yıl öncesinden söz ederken kesin ifadelerin pek yeri yok. Bilimsel kuşkuculuğu elden bırakmadan, tarih boyunca bu topraklarda yaşanan olayların ve değişimin izini sürmeye devam edeceğiz. Herkese iyi pazarlar…

Özet kaynakça
Ali Sevim&Faruk Sümer, İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, TTK Basımevi, 1988; Abu’l-Farac Tarihi, Cilt 1, (Türkçeye Çeviren: Ömer Riza Doğrul, TTK Basımevi, 1987; İbn’ul-Ezrak, Mervani Kürtleri Tarihi, (Türkçesi: Mehmet Emin Bozarslan), Koral Yayınları, 1975; Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Çeviren: Prof. Dr. Fikret Işıltan, TTK Yayınları, 1999; Carole Hillenbrand, Turkish Myth and Muslim Symbol, The Battle of Manzikert, Edinburgh University Press, 2007.

..

.

1922'de 'Gâvur İzmir'i kim yaktı?

09.09.2012 - Bu Yazı 4051 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

1922'de 'Gâvur İzmir'i kim yaktı?

Yangından bir sahne

"İzmir'i niçin yakıyorduk? Kordon konakları, oteller ve gazinolar kalırsa azınlıklardan kurtulamayacağımızdan mı korkuyorduk? Ermeniler tehcir olduğunda, semtleri gene bu korkuyla yakmıştık"

Bu hafta, tarihimizin utanç sayfalarından birini oluşturan 6-7 Eylül 1955 yağmasının yıldönümü vesilesiyle bir parantez açmaya niyetlenmiştim. Ama 7 Eylül tarihli gazetemizde Foti Benlisoy’un “6-7 Eylül’ün hesabı hâlâ sorulmadı” başlıklı yazısı yayımlanınca yeni bir konu seçmem gerekti. “Yeni” diyorum ama epeydir, hep aynı konuları konuştuğumuz için, yeniliği kendinden menkul bir konu bu.
Mustafa Armağan’ın yönetiminde 6. sayısı çıkan Derin Tarih dergisi, bu ay 9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınışının hemen ardından başlayan ve İzmir’in en mamur, en güzel mahallelerini yok eden büyük yangını kimin çıkardığı konusunu işlemiş. Dergi benden de görüş istemişti, ancak bilgisayarımla ilgili teknik bir sorun yüzünden düşüncelerimi zamanında kaleme alamamıştım. Dergideki yazıları okuduktan sonra, bu aksiliğe çok hayıflandım. Dosya yazarlarından Yaşar Aksoy “İzmir’i Ermeni çeteleri yaktı!” derken, Oktay Gökdemir aynı kesinlikle “İzmir’i Türkler yakmadı!” diyor. (Ünlemler bana ait değil, yazılarının başlıklarında var.) Bestami Bilgiç ise Ermenilerin yangınla ilişkilerini, o dönemde Ermenilerin birçoğunun mülklerini yabancı sigorta şirketlerine sigortalatmış oldukları iddiası (Yazar bu poliçeleri henüz tam olarak görmediğini açıklıyor) üzerinden kurmaya çalışıyor. Dönemin itfaiye müdürünün, yabancı basınının, misyon şeflerinin kâh Ermenileri, kâh Yunanları, kah Türkleri suçlayan yorumlarına dair söyleyeceklerim de vardı ama sınırlı yerimi Türk tarafının İzmir yangını sırasındaki tutumuna ayırmayı daha doğru buldum.

İster bazı kaynakların iddia ettiği gibi Rum mahallesinden ister daha sonra pek çok kaynağın ittifak edeceği gibi Ermeni mahallesinden çıksın, 13 Eylül’de aslında pek çok noktadan birden başlayan yangın, o ana kadar denizden esen hâkim rüzgâr imbatın yerini, güney-güneydoğu yönünden esen rüzgârın almasıyla 14 Eylül’de batıya doğru yayılmıştı. Yangın 15 Eylül’de kontrol altına alındı ama ancak 18 Eylül’de söndürülebildi. 23 Eylül günü Hisar Camii arkasında yeni bir yangın başladı. Şehrin tekrar güvenli hale gelmesi 30 Eylül’ü bulacaktı. Bu tarihe kadar Ermeni, Rum mahalleleri tamamen, Avrupalıların yaşadığı Frenk mahallesi ise kısmen yanmıştı. Muhtemelen 15 Eylül’de rüzgârın tekrar imbata dönmesi sayesinde Türk ve Yahudi mahalleleri zarar görmemişti.
Yangında yaklaşık 2,6 milyon metrekarelik bir alan, 25 bin ev, işyeri, kilise, hastane, fabrika, depo, otel ve lokanta yok oldu. Türk ordularının önünden İzmir’e doğru sürülen Rum ve Ermeni sayısının İzmir’de yaşayanlarla birlikte 500 bine yakın olduğu, bunların ancak 320 bininin gemilerle tahliye edilebildiği, geri kalan 180 bin kişinin yangın sırasında çeşitli biçimlerde yaşamını yitirdiğini ileri süren kaynaklara göre, şehir gayrimüslim ahalisinden bir anlamda kendiliğinden ‘kurtulmuştu.’

Mustafa Kemal’in tavrı
İzmir’in geri alınışının arifesinde Nif (bugünkü Kemalpaşa) yakınlarındaki Belkahve’den bakarken “Bu şehre bir şey olsaydı çok üzülürdüm” diyen Mustafa Kemal’in yangın sırasındaki tavrı hâlâ bir muammadır.
Mustafa Kemal’in yaveri Salih Bozok’un anlattığına göre alevler ‘Gavur İzmir’i bir kül yığınına dönüştürürken, ileride Mustafa Kemal’in kayınpederi olacak Uşakizade Muammer Bey’in Göztepe’deki köşkünde bir ziyafet verilmekteydi. Bozok şöyle devam eder:
“Gazi, terasta kurulmuş olan sofraya Fevzi ve İsmet paşalardan başka beni, Muzaffer’i ve ev sahibimiz Latife Hanım’ı aldı. Fevzi Paşa Hazretleri’nden başka herkes önündeki kadehleri zevkle doldurdu. Mezeler çeşitli ve nefisti. Fevzi Paşa içki içmediği halde kalamar tavadan tabağına öbek öbek alıyor, ‘Bu İzmir’in kalamarı da pek başka oluyor, aman pek özlemişim’ diye afiyetle yiyordu. Velhasıl herkes son kertesine kadar sofradan ve başlayan geceden memnundu. (Aktaran İsmet Bozdağ, Atatürk’ün Başyaveri Salih Bozok Anlatıyor, Truva Yayınları, 2005, s. 8-9.)

Salih Bozok, 30 Ocak 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesinde başka ayrıntılar da veriyor o ziyafete dair. Bozok’un anlattığına göre denize nazır terasta Mustafa Kemal ile Latife bir ara yalnız kalmışlardı. Latife anne ve babasından, yaptığı işlerden söz ediyordu. Mustafa Kemal de ona Başkumandanlık Meydan Muharebesi’ne ait hatıralarını anlatıyordu. Yangın bütün dehşetiyle sürüyordu. Kordon Boyu ve bugün fuarın yer aldığı alan alevler içindeydi. İki yaver konuşmaları duyuyordu. Mustafa Kemal Latife’ye sordu: “Bu yangın yerinde size ait emlak var mıydı?” Latife, “Emlakimizin mühim bir kısmı yanan sahadadır” demiş ve heyecanla eklemişti: “Paşam isterse hepsi yansın. Yeter ki siz sağ olun. Bu mesut günleri gören insanlar için malın ne kıymeti olur? Memleket kurtuldu ya. İleride olanları yeniden ve daha mükemmel bir surette yaptırırız.” Bu cevap Mustafa Kemal’in çok hoşuna gitmişti. “Evet! Yansın ve yıkılsın” dedi. “Hepsinin telafisi mümkündür…”
Ankara’dan Yakub Kadri ile birlikte gelerek ziyafete katılan Falih Rıfkı ise Mustafa Kemal’in ‘yalçın ve yırtılmaz sakinlikle’ yangını izlediğini teyit edecekti. Falih Rıfkı’nın yangını kimin çıkarttığı konusundaki düşüncelerini yazının sonunda okuyabilirsiniz. Şimdi devam edelim. Peki, o gün sofrada kalamar ziyafeti çeken Fevzi Paşa’nın düşüncesi nedir? Fevzi Paşa anılarında “Nureddin Paşa’nın kısa görüşü, acı biten iki olaya neden olmuştur. Biri İzmir’in büyük yangını, diğeri Gazi Kemal’in bu yangın münasebetiyle yerleştiği otelden Latife Hanım’ın Göztepe’deki evine yatılı misafiretidir” demekle yetinir. (Süleyman Külçe, Mareşal Fevzi Çakmak, Askeri Hususi Hayatı, I, Cumhuriyet Matbaası, 1953, s. 87.)

Sadece nahoş bir olay mı?
Fevzi Paşa az konuşur ama önemli bir ifşaatta bulunur. Yangının faili en azından o günlerde, rejimin en önemli, güvenilir adamlarından biri açısından bellidir. Ama nedense Fevzi Paşa’nın bu sözleri tarihin tozlu raflarında unutulur gider.
Fevzi Paşa’nın bu tezini destekleyen bir başka belge, İtilaf Devletleri’nin Fransız Kumandanı Amiral Dumesnil’in 11 Eylül 1922 günü Konak’ta Nureddin Paşa’yla, 15 Eylül 1922 günü de Mustafa Kemal’le Göztepe’de yaptığı görüşme tutanaklarıdır. Buna göre Dumesnil 15 Eylül’de Mustafa Kemal’e, yangını Türklerin çıkardığı yolundaki söylentileri aktarmış ve “Birçok kişi Türklerin ateşe gaz döktüklerini birtakım teferruat ile anlatıyorlar. Ben derhal kurmay heyetimin zabitleri tarafından tahkikat yaptırdım. Bu tahkikat, dolaşan rivayetleri teyit etmedi. [Ancak] Söylendiğine göre İngiliz amirali Türklerin mesuliyetine inanıyor” demiştir. Mustafa Kemal yangının işgalden önce oluşturulan bir teşkilatın eseri olduğunu belirtince, Amiral Dumesnil kendisinden Batılı çevreleri ikna etmek için daha güçlü bir tekzip yapmasını ister. Ancak Mustafa Kemal’den duyabildiği en ağır ifade “Evet bu yangın nahoş bir hadisedir” olur. Amiral bu sözün kendisine biraz zayıf göründüğünü belirtir, ancak Mustafa Kemal’den daha fazlasını duyamaz. Ardından Mustafa Kemal konuşmayı İtilaf Devletleri ile yapılacak barış müzakerelerine getirir ve yangın meselesini kapatır. (İlhan E. Postacıoğlu, Atatürk’ün Önünde Tarih Bakaloryası, Erler Matbaacılık, 1977, s.43-68)
Ancak 17 Eylül 1922’de Mustafa Kemal İstanbul’daki Dışişleri Bakanı Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey’e bir telgraf göndererek Dumesnil’e sadece ‘bir teşkilat’ diye işaret ettiği şüphelilerin tarifini yapar. Telgrafta sadeleştirilmiş dille şöyle denmektedir: “İzmir yangını hakkında aşağıdaki tarzda beyanatta bulunmak lazımdır. Ordumuz İzmir’i her türlü kazadan muhafaza etmek için şehre girmeden evvel tedbirler almıştır. Ancak Yunanlılar ve Ermeniler daha evvel vücuda getirdikleri teşkilatla İzmir’i toptan yakmaya niyet etmişlerdir. Kiliselerde Hrisostomos’un vermiş olduğu nutuklar ki İslamlar tarafından işitilmişti, İzmir’i yakmak bir dini vazife olarak tebliğ edilmiş bulunuyordu. Yangın bu teşkilat tarafından meydana getirilmiştir…” (Bilal Şimşir, Atatürk’le Yazışmalar, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, s. 274)

Falih Rıfkı’nın itirafları
18 Eylül’de Halide Edip Hanım, Mustafa Kemal’le birlikte Göztepe’deki eve giderken, Latife Hanım’ın, babası yangında bir servet kaybettiği halde buna aldırmayacak kadar vatansever oluşundan söz edilir. Yemekte Latife Hanım’la Mustafa Kemal birbirinin gözlerinin içine bakarlar.
Peki, İzmir’in simsiyah dev bir çukura dönüşmesine neden olan o korkunç yangın sırasında, gayet soğukkanlı davranan, ziyafetlere katılan, ileride eşi olacak Latife Hanım’la romantik anlar yaşayan, yangını ise ‘nahoş bir olay’ diye geçiştiren Mustafa Kemal daha sonra İzmir yangını hakkında konuşmuş mudur? Maalesef hayır. Örneğin İzmir’de hâlâ irili ufaklı yangınlar sürerken 4 Ekim 1922 günü TBMM’nin gizli celsesinde yaptığı konuşmada yangına tek bir cümle ile bile değinmemiştir. Daha sonraki oturumlarda da Sakallı Nureddin Paşa ve şürekâsının gasp ettiği mallardan, başıbozuk Türk birliklerinin şehirde meydana getirdiği hasarlardan bahsedilmiş ama yangına, yangını kimin çıkardığına değinilmemiştir. Sanki milletvekilleri için böyle bir yangın yoktur. Mustafa Kemal, CHP’nin 15-20 Ekim 1927 tarihinde Ankara’da toplanan ikinci kurultayında Parti Genel Başkanı sıfatıyla yaptığı 36,5 saatlik Nutuk’ta tam 16 sayfa boyunca, Sakallı Nureddin Paşa’yı yerden yere vurduğu halde İzmir yangınına dair tek kelime etmemiştir. Peki daha sonra, hemen her konuda konuşan, her konuda fikrini bildiğimiz Mustafa Kemal, İzmir yangını hakkında konuşmuş mudur? İlginçtir, hayır, konuşmamıştır.
Peki, Mustafa Kemal’in yangın konusundaki suskunluğunun ve Nureddin Paşa hakkındaki bu öfkesinin altında yatan nedir? Bunun cevabı belki de Falih Rıfkı’nın şu satırlarında gizlidir:

“Gâvur İzmir karanlıkta alev alev, gündüz tüte tüte yanıp bitti. Yangından sorumlu olanlar, o zaman bize söylendiğine göre, sadece Ermeni kundakçıları mı idi? Bu işte o zamanki ordu komutanı Nureddin Paşa’nın hayli marifeti olduğunu da söyleyenler çoktu. Atatürk’ün Nureddin Paşa’yı eskiden beri sevmediği Nutuk’unda görünür. (...) Kibirli, dar kafalı, zulüm ve ceberut düşkünü bir kimse idi. Bu yüzden bir zamanlar Millet Meclisi kendini harp divanına verip mahkûm bile ettirmek istemişti. (...) Nureddin Paşa’nın biri İzmir’de, biri İzmit’te tertip ettiği iki linçin hikâyesi gene o vakitler, bizi ikrah içinde bırakmıştır (iğrendirmiştir). Bunlardan biri İzmir metropoliti Meletyos [Hrisostomos], öteki de Peyam-ı Sabah yazarı Ali Kemal’dir.
Bildiklerimin doğrusunu yazmaya karar verdiğim için o zamanki notlarımdan bir sayfayı buraya aktarmak istiyorum: Yağmacılar da ateşin büyümesine yardım ettiler. En çok esef ettiğim şeylerden biri, bir fotoğrafçı dükkânını yağmaya giden subay, bütün taarruz harpleri boyunca çekmiş olduğu filmleri otelde bıraktığı için, bu tarihi vesikaların yanıp gitmesi olmuştur. İzmir’i niçin yakıyorduk? Kordon konakları, oteller ve gazinolar kalırsa, azınlıklardan kurtulamayacağımızdan mı korkuyorduk? Birinci Dünya Harbi’nde Ermeniler tehcir olunduğu vakit, Anadolu şehir ve kasabalarının oturulabilir ne kadar mahalle ve semtleri varsa, gene bu korku ile yakmıştık. Bu kuru kuru tahripçilik hissinden başka bir şey değildir. Bunda bir aşağılık duygusunun da etkisi var. Bir Avrupa parçasına benzeyen her köşe, sanki Hıristiyan ve yabancı olmak, mutlak bizim olmamak kaderinde idi. Bir harp daha olsa da yenilmiş olsak, İzmir’i arsalar halinde bırakmış olmak, şehrin Türklüğünü korumaya kâfi gelecek miydi? Koyu bir mutaassıp, öfkelendirici bir demagog olarak tanımış olduğum Nureddin Paşa olmasaydı, bu facianın sonuna kadar devam etmeyeceğini sanıyorum. Nureddin Paşa, ta Afyon’dan beri Yunanlıların yakıp kül ettiği Türk kasabalarının enkazını ve ağlayıp çırpınan halkını görerek gelen subayların ve neferlerin affedilmez hınç ve intikam hislerinden de şüphesiz kuvvet almakta idi.” (Falih Rıfkı, Çankaya, s. 324-325.)

Yıllar sonra İnönü, “[Yangın] Nerede başladı, kim başlattı bilmiyorum (…) İzmir’e girdiğimiz günlerin bende kalan en acı hatırası yangındır. Bu yangınların sebepleri büyük tarih hadiseleri içindeki sebeplerdir. Küçükler emir aldıklarını, büyükler disiplininin kalmadığını söyler” (İsmet İnönü, Hatıralar, I, Bilgi Yayınevi, 1992, s.300) diyerek Falih Rıfkı’yı adeta doğrular.
Bazen suskunluklar, konuşmalar, belgeler kadar anlamlıdır. İzmir’i çok sevdiğini pek çok konuşmasından, tavrından bildiğimiz Mustafa Kemal’in İzmir yangını sırasındaki ve sonrasındaki kayıtsızlığının, suskunluğunun ardında iki ihtimal olabilir. Önce nispeten iyi ihtimal: Mustafa Kemal yangının ‘olağan şüphelisi’ olan Sakallı Nureddin Paşa ve adamlarının üzerine giderek Batılı ülkelerin gözünde kendi ülkesini yakan, imha eden bir hareket olarak damgalanmak istememiş olabilir. Kötü ihtimal ise Mustafa Kemal’in İzmir’in gayrimüslim unsurlardan en radikal biçimde arındırılmasından pek de şikâyeti olmamasıdır. Asıl önemli olan, bu ihtimallerden hangisinin gerçeğe daha yakın olduğudur…

..

.

Haçlı seferlerinin açtığı yara mı?

16.09.2012 - Bu Yazı 2917 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Haçlı seferlerinin açtığı yara mı?

Freiderich Barbarossa ve karısı Beatrix

İslam dünyasının kendi içine kapanıp, savunmaya geçmesi ve hoşgörüsünü yitirmesinde bitmek bilmez Haçlı seferlerinin rolü yadsınamaz

Hazreti Muhammed ile İslam’a hakaret ettiği belirtilen kısa film üzerine patlak veren ölümlü şiddet olaylarının bir kez daha gösterdiği gibi İslam dünyasında, bazen çok ehemmiyetsiz de olsa, Batılı birinin hatasını, tüm Batılılara ve en ağır şekilde ödetme şeklinde tezahür eden köklü bir Batı düşmanlığı var. Bazılarına göre İslam dünyasını, en azından Batı’yla ilişkileri açısından adeta ergenlik çağında çakılı bırakan travmatik olayların başında Haçlı seferleri geliyor. Benim çok katıldığım bir teori değil ama yine de bu haftaki yazımı bu tecrübenin tarihçesine ayırdım.

Haçlı seferleri Papa II. Urbanus’un 27 Kasım 1095’te toplanan Clermont Konsili’nde Kutsal Toprakları (Filistin) kurtarmak için yaptığı çağrı ile başlamıştı. Urbanus’un aradığı fırsatı ise Bizans İmparatoru I. Aleksios Komnenos vermişti. Aleksios, 1071 Malazgirt Savaşı’ndan beri kademeli olarak Anadolu’ya yerleşmekte olan Türklere karşı koyacak yeterli askeri güce sahip olmadığından, ordusunu kuvvetlendirmek için Batı’dan ücretli asker yardımı istemişti. Ancak Urbanus, imparatorun bu isteğini, Batı’nın kavgacı şövalyelerini, topraksız köylülerini, sefalet içindeki halkı, para ve toprak sahibi olacakları düşüncesiyle zengin Doğu’ya askeri bir sefer düzenlemeye teşvik ederek cevapladı.

Çapulcu ordusu Konstantinopolis’te
Haçlı seferine çıkan ilk ordu, Keşiş Pierre l’Hermite’in idaresinde toplanmış disiplinsiz bir çapulcu kitlesiydi. Belgrad’ı geçerek Bizans topraklarına girer girmez yağma hareketlerine başlayan bu güruh zorla disiplin altına alındıktan sonra 1 Ağustos 1096’da Konstantinopolis’e ulaşmıştı. Hırsızlardan, hatta katillerden oluşmuş gruplar şehrin dört bir yanına dağılıp evleri, dükkânları talan etmeye başlayınca Haçlılar 6 Ağustos’ta Boğaz’dan Anadolu yakasına geçirilerek Kibotos (Yalova yakınlarında) karargâha yerleştirilmişlerdi. Benzer sıkıntılar, Aşağı Loren Dükü Godefrei de Bouillon’un, Tranta Kontu Bohemond’un ve Toulouse Kontu Raimond de St. Gilles’in komutasındaki birlikler şehre geldiğinde de yaşandı.

1096-1097 yıllarında Selçuklu Rum Sultanlığı’nın orduları ile Haçlı orduları Nikaia (İznik) civarlarında bir kaç kez karşılaştılar. Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan İznik’i Bizans’a teslim etmek zorunda kaldı. Ama daha kötüsü (Eskişehir yakınlarındaki) Dorylaion mevkiinde Haçlı ordusu ile karşılaşan Kılıçarslan çareyi hazinesini bile geride bırakarak kaçmakta buldu. Arap tarihçi İbn’ül-Kalanissi durumu şöyle özetlemişti : “Frenkler Türk ordusunu paramparça ettiler. Öldürdüler, yağmaladılar ve köle olarak sattıkları çok sayıda esir aldılar.”

İnsan yiyen Frenkler Haçlı ordusu Antakya’yı ve bir Ermeni kenti olan Edessa’yı (Urfa) ve Maara’yı aldı. Arap tarihçi İbn’ül-Esir şöyle yazdı: “Üç gün boyunca insanları kılıçtan geçirdiler. Yüz binden fazla kişi öldürdüler ya da esir aldılar.” Sayılar abartılıydı ama Haçlıların halka uyguladığı muamele yazarın belirttiğinden daha ağırdı. Nitekim Haçlı ordusunda yer alan Frenk kronik yazarı Roul de Caen şöyle anlatmıştı yaşananları : “Maara’da bizimkiler yetişkin putataparları kazanlarda kaynatıyorlar, çocukları şişe geçiriyorlar ve kızartarak yiyorlardı.” Nitekim Müslümanlar, Batılıların bu yamyamlığını asla unutmayacaklar, tarih boyunca Frenklerden hep ‘insan yiyen kişiler’ olarak bahsedeceklerdi. Buna karşılık Frenk kronikçileri bu yamyamlığı o günlerde hüküm süren büyük kıtlığa bağlayacaklardı.

Kudüs’ün düşüşü Haçlıların yeni hedefi Mısır’daki Fatimi Halifeliği’nin elinde olan Kudüs’tü. Arap kaynaklarına göre daha ilk çarpışmada Fatımi orduları tabanları yağladı ve Kudüs 15 Temmuz 1099 günü Haçlı ordularının eline geçti. Şehri koruyan İftihar ve adamları antlaşma uyarınca Askalon limanına gönderildiler ancak Müslüman, Ermeni, Yahudi ayrımı yapılmaksızın şehrin tüm ahalisi kılıçtan geçirildi. Şehirdeki tüm kutsal mekânlar tahrip edildi ve İslam’ın altın çağı sona ermiş oldu.

Bir yıl sonra Papa II. Pascalis’in topladığı yeni ordu bu kez güçlerini birleştiren Kılıçarslan ve Danişmend tarafından tarumar edildi. Kılıçtan geçirilme ve esir alınma sırası Hıristiyanlara gelmişti...

Edessa’nın geri alınışı
23 Eylül 1144’te Edessa, Musul’un yeni Emiri İmadettin Zengi tarafından geri alındı. Şehrin hâkimi II. Jocelin’in vekili olarak bu olaya tanık olan Süryani Patriği Abu’l-Farac’a (Bar Habreus) göre, Zengi şehrin Ermeni ve Süryani halkının şehirden ayrılmasına izin vermiş, Frenklerin ise nesi var nesi yoksa aldıktan sonra liderlerini idam ettirmiş, sağ bıraktığı rahipleri, soyluları ve diğer ileri gelenleri Halep’e esir olarak götürmüştü. Eğer Kudüs’ün Haçlıların eline geçişi Frenk istilasının zirvesini oluşturuyorsa, Edessa’nın geri alınışı da Müslümanların zafere karşı uzun yürüyüşünün başlangıcını oluşturuyordu. Zengi 1146’da Frenk kökenli hizmetkârı Yarenkeş tarafından öldürüldü ancak oğlu Nureddin’in Kudüs’ü geri almaya kararlı olduğunu gören Avrupalılar Papa III. Eugenius’un gayretleriyle yeni bir Haçlı seferi başlattılar.Fransa Kralı VII. Louis’nin ve Alman Kralı III. Konrad’ın yönetimindeki Haçlı ordusu 1148’de Şam önünde Arap, Türk ve Kürt askerlerinden oluşan orduya yenildi ama Nureddin’in Kudüs’ü geri alma planları 1157 depremi ile bozuldu. Bu işin şerefi 39 yıl sonra, Nureddin’in Kürt komutanlarından Şirkuh’un yeğeni Selahaddin Eyyübi’ye nasip olacaktı.

Eyyübi’nin zaferleri
Selahaddin’i durduracak tek güç Bizans’tı ancak Bizans ordusu II. Kılıçarslan tarafından 1176 yılında Myriokephalon’da ezilmişti. Selahaddin’in şansı Kudüs (Haçlı) Kralı IV. Baudouin’in 24 yaşında cüzamdan ölmesi ve yerine altı yaşındaki yeğenin geçmesiydi. Çocuk kral bir yıl sonra ölmüş, annesi tacı gönlünü kaptırdığı Guy de Lousignan adlı şövalyenin başına takmıştı. Selahaddin’in orduları Hıttin denilen yerde karşılaştığı Haçlı ordularının susuzluktan kırılmasını sağladı. Ardından Akka, Beyrut, Sayda, Nasıra, Nablus, Yafa ve Aşkelon geri alındı. Kudüs kuşatması 20 Eylül’de başladı ve 2 Ekim 1187’de, Kudüs Haçlılardan geri alındı. O gün, İslam inancına göre, Hazreti Muhammed’in Kudüs’ten göğe yükseldiği gün olan Miraç’ın (27 Recep 583) 566. yıldönümüydü.

Selahaddin Eyyübi sözünde durdu, ne katliam ne yağma yaptı. Birkaç fanatik Kutsal Kabir Kilisesi’nin yıkılmasını istediyse de Selahaddin bunu önledi. Kiliseye çevrilmiş el-Aksa gülsuyuyla yıkanıp tekrar cami yapıldı. Selahaddin’in tek gösterişli işi 9 Ekim 1187 günü burada kıldığı namaz olmuştu. Frenklerin çoğu Kudüs’te kaldı, terk edenlerin malları Selahaddin’in şehre yerleştireceği Yahudilere verildi.

Haçlıların Kudüs ısrarı
1189 yılında Fransa Kralı II. Philip August, İngiltere Kralı Arslan Yürekli Richard ile Sicilya ve Alman İmparatoru Friedrich Barbarossa komutasındaki Haçlı ordusu Kudüs’ü kurtarmak için yola çıktı. Haçlılar, Akka’yı Kudüs Krallığı’nın yeni başkenti ilan ettiler ve başına Richard’ın yeğeni Kont de Champagne’ı koydular. Bundan sonrası Richard’ın Selahaddin Eyyübi’yi, Kudüs’ü ve İsa’nın gerildiği çarmıhın parçası olduğuna inanılan Gerçek Haçı iade etmeye ikna girişimleriyle geçti. Selahaddin’in 55 yaşında ölmesi üzerine başa geçen kardeşi Adil, Frenklerin artık savaşmaya değmeyecek kadar zayıfladığını düşündüğü için barış yapmayı seçti. Böylece Arap-Frenk dünyası, sakin bir döneme girdi.

Konstantinopolis’in yağmalanması Ancak Bizans için tehlike sona ermemişti. 1198’de papa seçilen III. İnnocentius, Avrupa’nın büyük sorunlarını çözmek açısından faydalı bulduğu yeni bir Haçlı seferi örgütledi. 1202 yılında Haçlılar Venedik’te toplanmaya başlamışlardı ancak yolculuk için toplanan para yeterli değildi. Tam bu sırada kardeşi III. Aleksios Angelos tarafından Bizans tahtından indirilmiş olan II. İsaakios’un oğlu Aleksios’tan bir mesaj geldi. Aleksios kendisini tahta çıkardıkları takdirde Haçlıların Venediklilere olan borçlarını ödemeyi, Mısır seferi için para ve yiyecek yardımı yapmayı ve 10 bin kişilik bir Bizans ordusunu da yanlarına katmayı taahhüt ediyordu. Ancak teklif tam ters etki yarattı ve yıllardır içlerinde biriktirdikleri kini dökmek için bir fırsat yakaladıklarını düşünen Haçlı filosu 24 Haziran 1203’te Konstantinopolis önlerine boy gösterdi. Halkın korku dolu bakışları altında Haliç girişini kapayan zinciri kırarak surlara doğru hücuma geçen Haçlılar, şehir halkının canla başla direnişine rağmen kente hâkim olmayı başardılar ve 1 Ağustos’ta Aleksios’u IV. Aleksios adıyla babasıyla birlikte imparator ilan ettiler. IV. Aleksios’un bütün zorlamalarına rağmen Bizans (Ortodoks) Kilisesi yüzlerce yıldır arasının açık olduğu Latin (Katolik) Kilisesi‘nin üstünlüğünü kabule yanaşmıyor, dolayısıyla Haçlılara ödenecek para toplanamıyordu. Paranın toplanmasını beklerken şehri haraca kesen Haçlı birlikleri Şubat 1204’te IV. Aleksios’u tahttan indirerek yerine V. Aleksios Murtzuflos’u tahta çıkardılar ve Konstantinopolis’e nihai saldırıya geçtiler. 6 Nisan’dan 13 Nisan’a kadar süren saldırılar sonunda, imparator, patrik ve pek çok asilin terk ettiği şehir Venedik Doju Enrico Dandolo ve Haçlı reislerinin eline geçti.

Konstantinopolis Haçlı birliklerince üç gün boyunca korkunç bir yağmaya tabi tutuldu. Tarihçilerin yazdığına göre tarih boyunca hiçbir şehir böylesine acımasızca tahrip edilmemişti. 900 yıl boyunca Hıristiyan dünyasının merkezi olan Konstantinopolis bu yağma sonucu bütün ihtişamını, zenginliğini, sanat eserlerini ebediyyen kaybetti. Bütün kiliseler, manastırlar, saraylar, kütüphaneler, kamu binaları yağmalandı; paha biçilmez eserler, kutsal emanetler, ikonlar ve değerli eşyalar üzerlerindeki altın, gümüş ve değerli taşlara sahip olmak amacıyla tahrip edildi ya da gemilere yüklenip götürüldü. Hıristiyanlığın en kutsal mekânı sayılan Ayasofya’ya atlarıyla dalan Haçlılar buradaki tüm değerli ve kutsal eşyayı parçaladılar, Blahernai Kilisesi başta olmak üzere tüm kutsal mekânlar bu acımasız ve kin dolu talandan nasibini aldı. Bununla da yetinmeyen Haçlı askerleri, kadın-erkek, yaşlı genç demeden halkı kılıçtan geçirip evlerini yaktılar, kadınlara tecavüz ettiler. Bu üç günlük çılgınlıktan sonra ‘Şehirlerin Kraliçesi’ Konstantinopolis’ten geriye sadece yıkıntılar ve ölüler kaldı.

Yenilenlerin ruh hali
İlginçtir Kudüs, 1229’da Dördüncü Haçlı Seferi’nin başına geçen Friedrich Barbarossa tarafından savaşsız şekilde geri alındı. 1239’da Kudüs tekrar Müslümanlara (Eyyübilere) geçti ama Arap dünyası için asıl tehlike yoldaydı. Moğol orduları Buhara, Semerkant, Herat’tan sonra Anadolu’daki Selçuklu Rum Sultanlığı’nı da ateşe verecek ve 1258’de aynen Haçlıların Konstantinopolis’te yaptığı gibi, Bağdat’ı yağmalayacak, halkı kılıçtan geçirip, kadınların ırzına geçecekti. Böylece Araplar için Haçlı tehlikesi Moğol tehlikesiyle yer değiştirmiş oluyordu.

Bu tarihçeden görüleceği üzere, Haçlı Seferleri sadece Müslüman dünyasını değil, Ortodoks Bizans’ı da tarumar etmişti. Bu saldırıların en kötü etkisinin Arapların kendi içine kapanması olduğunu söyleyen Lübnanlı yazar Emin Maluf’a (Amin Maalouf) göre Haçlı Seferleri sayesinde Avrupa ekonomik açıdan gelişirken, gerek küçük Müslüman devletlerinin birbirleriyle- olan mücadeleleri, gerekse batıdan Frenklerin ve doğudan Moğolların istilası nedeniyle İslam dünyası kendi içine kapanmış, dayanıksız hale gelmiş, savunmaya çekilmiş ve hoşgörüsüz olmuştu.

Son şiddet olaylarını doğru değerlendirebilmek için, Osmanlı döneminin ve ardından Batı ile yaşanan kötü tecrübelere ve onların açtığı yaralara merhem olmayı amaçlayan Nahda hareketini ve Selefi akımları da incelemek gerekir ama yerimiz bittiği için şimdilik noktayı koyalım…

Özet kaynakça Amin Maalouf, Arapların Gözüyle Haçlı Seferleri, Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay, Telos Yayınları, 1997; Işın Demirkent, Haçlı Seferleri, Dünya Yayıncılık, 1997; Steve Runciman, Haçlı Seferleri Tarihi, I-II-III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2008; Claude Cahen, Haçlı Seferleri Zamanında Doğu ve Batı, Yeditepe Yayınları, 2010; Harold Lamb, Haçlı Seferleri (Demir Adamlar ve Azizler), İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2010..

.

Parola: Halaskâr; İşaret: Fedailer; Hedef: Darbe!

23.09.2012 - Bu Yazı 3725 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Parola: Halaskâr; İşaret: Fedailer; Hedef: Darbe!

Balyoz Davası, görünüşte 2003'te I. Ordu bünyesinde planlanan darbe teşebbüsünü yargılıyor. Ama aslında bu korkunç tarihçe ile hesaplaşmada önemli bir merhaleyi ifade ediyor

Balyoz Davası’nda kararlar açıklandı. Bu davayı başından beri önemsiyordum. Çünkü Türkiye’de demokratikleşmeyi önleyen sürekli bir darbe ikliminde yaşıyorduk ve bu iklimi yaratan yapıların cezalandırılması gerekiyordu. Ancak delillerin toplanışı, değerlendirilişi, savunma hakkının uygulanışı gibi konularda, böyle ‘tarihi’ bir davaya yakışmayan hatalar yapıldı. Verilen cezalar da adalet duygumuzu zedeledi. Ama böyle düşünmem, Balyoz Davası’nın meşruiyeti konusunda herhangi bir şüphe uyandırmıyor kafamda. “Neden?” diye soranları, 70 yıllık darbecilik tarihimizde bir hafıza tazeleme turuna davet ediyorum.

Cumhuriyet’i kuran kadroların yüzde 80’inin asker-sivil bürokratlar olması, rejimin güçlü adamlarının hepsinin ordu mensubu olması, eski ordu komutanlarının neredeyse tamamının TBMM’ye milletvekili olarak girmesi, savunma bakanlarının hep eski askerlerden seçilmesi, Genelkurmay Başkanlığı’nın Mustafa Kemal’e sadık Fevzi Çakmak Paşa’da olması ve elbette en önemlisi toplumsal muhalefetin zayıf oluşu gibi bir dizi faktör uzun süre askeri darbeyi gereksiz kılmıştı. Ordudaki ‘zinde güçler’, ilk kez 1942-1943’te İsmet Paşa’nın ‘yetersizliğini’ ileri sürerek iktidara el koymaya niyetlenmişler ama II. Dünya Savaşı yüzünden bunu gerçekleştirememişlerdi.

“Paşa hazretleri isterse...”
Demokrat Parti’nin (DP) ezici bir seçim zaferi kazandığı 14 Mayıs 1950 gecesi 1. Ordu Komutanı Org. Kurtcebe Noyan CHP Parti Müfettişi Sadi Irmak’ı arayarak, “Eğer Cumhurbaşkanı Hazretleri yeşil ışık yakarsa, seçimlere komünistlerin hile karıştırdığı varsayımıyla müdahale edebileceklerini ve Milli Şef’in emirlerini beklediklerini” söylemişti. Neyse ki Batı blokuna girmenin yolunun çok partili sisteme girmekten geçtiğini idrak etmiş olan İsmet Paşa “Milli irade nasıl tecelli ettiyse başta kendisi olmak üzere bütün devlet birimlerinin saygı göstermesi gerektiğini” belirterek belki bir darbeyi önlemişti.

1952’de II. Menderes Hükümeti, Fransa’da St. Cyr Akademisi’nde okumuş Ali Seyfi Kurtbek’i Milli Savunma Bakanlığına getirdikten sonra akademilerde Prusya ekolünün yerini Amerikan tarzı eğitim almaya başlamış, ortaya daha özgür tavırlı bir asker kuşağı çıkmaya başlamıştı. 1953’te gelenekçi generallerin tasfiyesi Seyfi Kurtbek’e yönelik bir yıpratma kampanyasının başlamasına neden oldu. Kurtbek’in İttihatçı Enver Paşa’nın 1914’te yaptığı gibi, orduyu temizleyip iktidara el koyacağı söylentileri Kurtbek’i istifaya zorladığında, genç subaylar büyük bir hayal kırıklığı yaşadı. 1954 seçimlerinden galip çıkan Menderes’in “Ben orduyu yedek subaylarla idare ederim, kravatlı şövalyelerin burunlarını kıracağım” dediği söylentileri subayların kızgınlığını iyice arttırdı.

Bu kızgınlıkla 1954-1955’te ordu içinde tam yedi gizli örgüt kuruldu. Bunların en önemlisi Tuzla Uçaksavar Okulu’ndan arkadaş olan Dündar Seyhan ve Orhan Kabibay’ın kurduğu örgüttü. Bu ekip, 1956’da Yıldız Harp Akademisi mensupları ile Atatürkçüler Cemiyeti’ni kurdu. O sırada Ankara’da Talat Aydemir ve ekibi ile Sadi Koçaş ve Kenan Esengil’den oluşan iki grup kendi çevrelerini örgütlemekle meşguldü.

1957’de Ankara’dan Talat Aydemir ile İstanbul’dan Dündar Seyhan’ın grupları Üsküdar’da toplandılar ve İttihatçı geleneğe uygun olarak silah üzerine yemin ettiler. Komiteye albay rütbesinden daha yüksek rütbeliler alınmayacak, ihanet edenler aynen Teşkilat-ı Mahsusa’da olduğu gibi öldürüleceklerdi.

Dokuz Subay Olayı
1957’de seçimleri tekrar kazanan DP’nin giderek otoriterleşmesi üzerine, ‘kurtarıcı subaylar’ İsmet Paşa’yla temasa geçmeye karar verdi. Ancak İsmet Paşa, bu ilişkileri partinin geleceği açısından tehlikeli görerek görüşmeyi reddetti. Aralık 1957’de komite adına Faruk Güventürk, Milli Savunma Bakanı Şemi Ergin’in ağzını yokladı. Ergin de “Ben bir basit avukatım, bir ihtilale liderlik edecek adam değilim, böyle bir şeyle uğraşamam” yanıtını vererek aradan çekildi. Dikkati çeken husus, ne İnönü’nün ne de Ergin’in ihtilalci subayları üstlerine ya da adli makamlara bildirmeyi düşünmemeleriydi. Ancak komiteye girmeye çalışan Samet Kuşçu adlı bir subay Ocak 1958’de oluşumu ihbar etti. Cumhurbaşkanı Celal Bayar geniş bir soruşturma yapılmasını istediğinde bu sefer de ordu üst yönetimi sessiz kaldı. Hükümet basına sansür koyarak olayın kamuoyuna yansımasını engellerken, tek yapılan Milli Savunma Bakanı’nı istifaya zorlamak ve yerine Adnan Menderes’in mutemet adamı Ethem Menderes’i (akrabası değildi) getirmek oldu. Askeri mahkemede ‘ihtilal hazırlamak’ suçlamasıyla yargılanan dokuz subay, altı ay sonra beraat ederken, ironik biçimde ihbarda bulunan Samet Kuşçu iki yıl hapis cezasına çarptırılarak olay örtbas edildi.

Dokuz Subay Olayı’nın bu şekilde bitmesi darbecileri cesaretlendirmişti. Bir süre sonra Alparslan Türkeş, Sadi Koçaş, Orhan Kabibay ve Sezai Okan, II. Birleşik Örgüt’ü kurdu. ‘İhtilalin liderliği’ için III. Ordu Komutanı General Necati Tarcan’ı düşünüyorlardı ama onun ölümü üzerine komite içinde ‘Faik Bey’ diye anılan Cemal Gürsel’le NATO toplantısı için bulunduğu Almanya’da temas kurdular. Gürsel, üç ay içinde seçime gidilmesi şartıyla, liderliği kabul etti.

Ülkedeki şiddet olaylarından sonra İnönü’nün “Şartlar mecbur ettiğinde ihtilal milletlerin meşru hakkıdır!” şeklindeki sözleri, Birleşik Komite’ye yeşil ışık olmasa bile, sarı ışık anlamına gelmişti. 26 Mayıs’ı 27 Mayıs’a bağlayan gece 03.00’te İstanbul’da başlayan ‘ihtilal’ bir saat içinde kilit mevkilerin ele geçirilmesiyle tamamlanmış ancak İstanbul ve Ankara ekipleri arasındaki saat anlaşmazlığı yüzünden ihtilal saat 04.36’da duyurulmuştu. Saat 07.50’de Celal Bayar Ankara’da, Adnan Menderes Kütahya’da tutuklanırken İzmir’den kalkan bir uçak sembolik lider Cemal Gürsel’i Ankara’ya getiriyordu.

14’lerin tasfiyesi
Darbeciler ‘partilerüstü tarafsız bir idarenin nezaret ve hakemliği altında seçimlerin yapılmasından sonra idareyi hangi tarafa mensup olursa olsun, seçimi kazananlara devir ve teslim’ etmeyi düşünürken, Alparslan Türkeş’in başını çektiği ‘14’ler’ grubu askeri yönetimin en az dört yıl, gerekirse daha fazla sürmesini istiyordu. Neyse ki, 38 üyeli Milli Birlik Komitesi’nin (MBK) ‘ılımlı’ kanadını oluşturan Cemal Gürsel ve Cemal Madanoğlu ekibinin baskısıyla 14’ler, 13 Kasım 1960 sabahı ellerine tutuşturulan sarı zarflardan, kendilerine ihtiyaç kalmadığını ve çeşitli ülkelere elçilik müşaviri olarak atandıklarını öğrendiler. Aslında şanslıydılar çünkü komite üyelerinden Haydar Tunçkanat kurşuna dizilmelerini önermişti! Ama çok değil iki yıl sonra hepsi ülkeye geri döndü.

27 Mayısçılar sözlerini tutmuşlardı ama aralıkta faaliyete geçen Kurucu Meclis’in hazırladığı anayasa, 9 Temmuz 1961’de halkoylamasında yüzde 60,4 kabul, yüzde 39,4 ret oyu alınca, ‘ılımlılar’ bile, 27 Mayıs’ın boşuna yapılmış olduğunu düşünmeye başladı.

Aydemir’in darbe girişimi
“Bu çocuk sakat doğdu!” sözleri kulaktan kulağa yayılıyor ve ordu içinde yeni örgütlenmeler boy veriyordu. Bunlardan en önemlisi İstanbul’da Refik Tulga ve Faruk Gürler’in kurduğu grup ile Ankara’da Talat Aydemir’in kurduğu Mürted Grubu’nun birleşmesinden oluşan Silahlı Kuvvetler Birliği (SKB) idi.

15 Ekim 1961 seçimlerinde DP’nin devamı gibi görülen Adalet Partisi (AP) ile Yeni Türkiye Partisi’nin (YTP) toplam yüzde 50,3 oyla, yüzde 36,7 oy alan CHP’yi geçmesi üzerine SKB’nin baskısıyla MBK siyasilere 21 Ekim’de bir protokol imzalattıktan sonra TBMM’nin açılmasına izin verdiler. Bu da yetmedi, darbeciler Ali Fuat Başgil’in cumhurbaşkanlığı adaylığını tehditle engellediler. 1961 Anayasası’nın 111. maddesiyle çerçevesi çizilen Milli Güvenlik Kurulu ordunun siyaseti sürekli vesayeti altına almasını sağlayacaktı ama bu radikallere yetmiyordu.

22 Şubat 1962 günü, Ankara’da Tank Okulu, Süvari Grubu, 229. Piyade Alayı, Muharebe Okulu, Zırhlı Birlikler Eğitim Merkezi ve Jandarma Okulu mensupları harekete geçti. Parolaları ‘Halaskâr’, işaretleri ‘Fedailer’di. Darbeciler Ankara’nın kontrolünü ele geçirince, milletvekilleri ve senatörlerin çoğu Ankara’dan kaçmaya başladı. Aydemir’in yakın adamı Fethi Gürcan’ın kontrolündeki birlikler, Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay ve Milli Güvenlik Kurulu üyesi kuvvet komutanlarının bulunduğu Çankaya Köşkü’nün çevresini de denetime almışlardı ki, Gürcan, Aydemir’e “Onları toparlayıp enterne edeyim mi?” diye sordu. Cevap olumsuzdu. Bu, 22 Şubat’ın kader anıydı. İnönü, Köşk’ten çıkarken Gürcan’ı çağırıp, “Talat’a söyle, şimdi kaybetti” dedi.

“Harbiyeli aldatılmıştır”
Kan dökülmeden darbecilerin teslim olmasını sağlayan İsmet İnönü olayın vahametini örtbas etmek için “Harbiyeli aldatılmıştır” diyerek darbecileri mazur göstermeye çalışırken, İstanbul’a izinli gelen Harp Okulu öğrencileri Taksim’deki anıta ‘Atatürk ve Ulusu: Harbiyeli aldanmaz!’ yazılı çelenk koyarak, sivillere meydan okuyordu. Ancak Aydemir de dahil olmak üzere, 69 subay ve 4 astsubayın emekli edilmesiyle yetinildi. Darbe hevesi yarım kalan Aydemir’in “Durmuş ama bitmemiş” diye tarif ettiği 27 Mayıs’ı devam ettirmeye kararlı olduğu anlaşılınca Haziranda Aydemir tekrar tutuklandı ancak kefaletle tahliye edildi.

Darbeciler çok beklemedi. O günlerde sürgünden dönen 14’ler ve Hava Kuvvetleri’ndeki 11’ler, 17 Mayıs 1963 gecesi Dikmen’de bir taşocağında buluştu. Ancak, Alparslan Türkeş’in söze “Benim liderliğimde birleşelim” diye başlaması üzerine yollar ayrılacaktı.
Talat Aydemir ve ekibi, 20/21 Mayıs 1963 gecesi harekete geçti. Parolaları “Harbiyeli Aldanmaz”dı. İlk hedefleri Ankara Radyosu olan darbeciler, bildirileri, üsteğmen İlhan Baş okumaya başladığında “Bu kez başardık!” diye birbirine sarılıyordu.

Ancak hükümet hazırlıklıydı. Çünkü Alparslan Türkeş 20 Mayıs akşamı, Talat Aydemir’in bir harekâta başlayacağını Başbakan Yardımcısı Hasan Dinçer’e ihbar etmişti. Bir süre sonra Ankara Radyosu sustu ve Hava Kuvvetleri Komutanlığı’nın üssü olan Etimesgut’tan Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay’ın “TSK, hükümetin emrindedir. Kara, Deniz, Hava ve Jandarma komutanlıkları hükümeti desteklemektedir. Talât’ın üç buçuk adamı hüsrana uğrayacaktır. Maceraperestler muvaffak olamayacaklardır ve cezalarını göreceklerdir. Bunlar toplanmaktadırlar” diyen sesi yükseldi. Aslında ortada tank falan yoktu ama karacı subaylarda çözülme başlamıştı. Ankara semalarında orduya bağlı jetler uçuyor ve darbecilerin Kavaklıdere Radyoevi arasındaki mevzilerine makineli tüfek atışı yapıyordu. Bilanço 7 ölü ve 26 yaralıydı. Daha sonra Aydemir şöyle diyecekti: “Tek bir radyonun bu kadar tesirli bir silah olduğunu o zaman anladım. Mağlubiyetimizin tek sebebi radyodur…”

Sivillerin bu sefer akıllandığını sananlar yanılır. Darbeye katıldıkları gerekçesiyle yargılanan 151 kişiden, sadece 7’si; Talât Aydemir, Fethi Gürcan, Erol Dinçer, Osman Deniz, İlhan Baş, Cevat Kırca, Ahmet Gücal ölüm cezasına çarptırıldı. TBMM sadece iki kişinin cezasını onadı ve 27 Haziran 1964’te Fethi Gürcan, 5 Temmuz 1964’te, Talat Aydemir idam edildi. Fethi Gürcan’ın sonunu “Ben ihtilalciyim. Bugün serbest kalsam yine ihtilal yaparım. Benim giremeyeceğim garnizon yoktur. Girdiğim garnizonu da harekete geçirir ve ihtilal yaparım” lafları getirmişti. Geriye kalan 99 sanık ise 15 yıl ile 3 ay arasında değişen hapis cezalarına çarptırıldılar ama çoğu affedildiler. 1.459 Harp Okulu öğrencisinin okullarıyla ilişkisi kesildi, bunlardan 75’i ceza aldı.

12 Mart Muhtırası
60’lı yıllara sanayi burjuvazisinin egemen konuma gelişi, işçi sınıfı örgütlenmeleri ve grevler, öğrenci hareketleri, sosyalist, Kürtçü ve İslamcı hareketlerin yeni filizlenen örgütlenmeleri damgasını vurdu. Ancak 69 seçimlerinde Adalet Partisi oyların yüzde 46,5’ini kazanınca ordu içindeki solcu ‘Halaskâr Zabitan’ harekete geçti. 9 Mart 1971’de Doğan Avcıoğlu’nun çıkardığı Devrim gazetesi etrafında toplanan ‘Milli Demokratik Devrimciler’ (MDD’ciler), dönemin siyasi partilerinin demokrasi anlayışının bir oyalamaca olduğunu ileri sürerek orduyu iktidara el koymaya ikna etmeye çalışıyordu. Ancak darbecilerin arasına sızmış olan Mahir Kaynak, Mehmet Eymür gibi MİT elemanları tarafından girişim Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç’a ihbar edildi. Tağmaç olaya el koydu ve “Bir şey yapılacaksa bunun emir-komuta zinciri içinde yapılmasına” karar verdi. Sonuç Genelkurmay Başkanı ve Kuvvet Komutanları’nın imzasıyla Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a hükümeti istifaya zorlamasını isteyen bir muhtıra verilmesi oldu. Ordu tarafından CHP’den istifa ettirilen Nihat Erim’e 25 Mart 1971’de kurdurulan hükümette Başbakan Yardımcısı emekli Albay Sadi Koçaş’tı. Muhtıradan sonraki ‘restorasyon’ döneminde, MGK’nın işlevi ve ağırlığı güçlendirildi. 1971’deki bir diğer önemli değişiklik, TSK’nın Sayıştay denetiminden çıkarılmasıydı.

12 Eylül 1980 darbesini, 28 Şubat 1997 ‘Post-modern’ darbesini, 27 Nisan 2007 ‘e-muhtırası’nı anlatmaya yerimiz kalmadı. Sonuç olarak Balyoz Davası görünüşte 2003’te I. Ordu bünyesinde planlanan darbe teşebbüsünü yargılıyordu ama bence asıl bu korkunç tarihçe ile hesaplaşmada tarihi bir merhaleyi ifade ediyordu. Davayla ilgili haklı şikâyetlerimizi tekrarlarken, bir yandan da Mehmet Akif Ersoy’un şu dizelerini aklımızda tutalım: “Tarihi tekerrür diye tarif ediyorlar/Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi?”

Özet kaynakça
Bir Zümre, Bir Parti, Türkiye’de Ordu, Derleyenler: Ahmet İnsel-Ali Bayramoğlu, İletişim, 2004; Türk Siyasetinde Ordunun Rolü, Heinrich Böll Stiftung Derneği Yayını, 2010; Abdi İpekçi-Ömer Sami Coşkun, İhtilalin İçyüzü, İş Bankası Kültür Yayınları, 2010; Nihat Erim, 12 Mart Anıları, YKY, 2007; Mehmet Ali Birand, Emret Komutanım, Milliyet Yayınları, 1986; Abdullah Nihat Yılmaz, Şapkasız Teğmen, Bilgi Yayınevi, 2002; Nesrin Turhan, İhtilalin Süvarisi (Anı Roman), Doğan Kitap, 2004.

İdris-i Bitlisî:'Mevlana' mı 'iblis' mi?

30.09.2012 - Bu Yazı 3947 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

İdris-i Bitlisî, Yavuz Sultan Selim ile Kürt beylerinin arasını bulup, 300 yıl sürecek sorunsuz Osmanlı-Kürt işbirliğinin temellerini atmıştı

Kimine göre 90, kimine göre 30 yıldır kanayan Kürt yarasına deva bulmak için geçen yıl oturulan Oslo masasını ayağa kaldırma konusunda esinlendirici olur umuduyla eski günlerde yaşanan başarılı bir müzakere hikâyesi anlatmak istiyorum.

Kürdistan coğrafyası, 15. yüzyılda sırasıyla her ikisi de Sünni Türk(men) hanedanları olan Karakoyunlular ve Akkoyunluların egemenliğinde yaşamıştı. Fatih Sultan Mehmed’in 1473’te Otlukbeli’nde yendiği Akkoyunluların sonunu 1501’de Şii Safevilerin 14 yaşındaki lideri Şah İsmail getirmişti.

Tebriz’den İstanbul’a

Doğu sınırındaki bu gelişmeler Osmanlı’yı Dersim ve Kürdistan’la ilgili özel politikalar geliştirmeye yöneltti. Bu politikaları uygulayan kişiyse 1501’den beri Osmanlı sarayında yaşayan İdris-i Bitlisî oldu. 1452 ile 1457 tarihleri arasında doğduğu anlaşılan İdris-i Bitlisî’nin eğitimi ve etnik kökeni üzerine çelişkili bilgiler var. Türk çevreleri İdris-i Bitlisî’nin Kürt kökeninden hiç söz etmedikleri gibi, bazen Türk olduğunu bile ileri sürüyorlar. Bir arşiv belgesinde ise İran’ın Rey şehri yakınlarındaki Sülukan nahiyesinde doğduğu yazılı. Kürt çevrelerinde ise Hakkâri veya Bitlis Kürtlerinden Hüsameddin Ali adlı bir ulemanın oğlu olduğu kabul ediliyor.

Ancak Kürt ve Türk kaynakları İdris-i Bitlisî’nin, çok genç yaşlarında, babasının da kâtip olarak hizmet verdiği Akkoyunlu sarayına intisap ettiği konusunda uzlaşıyor. Akkoyunlu sarayı 1403’ten itibaren Diyarbakır’da (Amid), 1469’dan sonra Tebriz’deydi. Uzun Hasan’ın 1478’deki ölümünden sonra başa geçen Sultan Yakup’un özel kâtibi olan İdris-i Bitlisî, daha sonraki sultanlara da nişancı ve kâtip olarak hizmet vermiş ve Şah İsmail’in Akkoyunluları tarihe gömdüğü 1501’e kadar, yazdığı fermanlar, tezkireler, taziye ve kutlama mektuplarıyla sadece Akkoyunlu sarayında değil, komşu ülkelerin saraylarında da bilinir olmuştu. Rivayete göre etkilediği kişiler arasında Sultan Yakup adına bir kutlama mektubu yazdığı II. Bayezid de vardı.

Yavuz’un Kızılbaş politikası

Sofu bir Sünni olan Bayezid’le İdris-i Bitlisî’yi birleştiren hususlardan biri de Kızılbaş düşmanlığıydı. Şah İsmail, 1501’de Erzincan’a kadar geldiğinde kendisini Sivas, Tokat, Amasya, Antalya, Karaman ve Tarsus’un Türkmen Kızılbaşları karşılamaya gitmiş, II. Bayezid bu büyük göçü endişe içinde izlemiş, Anadolu’daki Osmanlı egemenliğine yönelik en ciddi tehdidin Şah İsmail’den geleceğini hissetmiş olmalıydı.

İşte tam bu günlerde, Şah İsmail’in orduları Akkoyunlu sarayını yerle bir ederken ailesi de zarar gören İdris-i Bitlisî İstanbul’a doğru yola çıktı. Saray ve diplomasi tecrübesi bir yana, geniş kültürüyle II. Bayezid’in işine yarayacak biri olduğu açıktı. Nitekim İdris-i Bitlisî, İstanbul’da büyük kabul gördü ve padişahın emriyle 8 bin beyitlik ünlü manzum eseri Heşt Biheşt’i kaleme aldı. Eserin adı Farsçada ‘Sekiz Cennet’ anlamına geliyordu ve Osman’dan II. Bayezid’e kadarki sekiz Osmanlı padişahının hayatını anlatıyordu. Bu eser Osmanlı devletinin ilk mufassal tarihiydi. Ancak iddialara göre, saraydaki bazı çevreler İdris-i Bitlisî’yi çekemedi, padişahın aklını çeldi ve II. Bayezid bu eser için kendisine vaat ettiği parayı ödemedi. Bunun üzerine İdris-i Bitlisî kırgın biçimde Mekke’ye yerleşti.

Safevilerin Kürt politikası

Şah İsmail 1507’de Ermeni ve Kürtlerin yurdu Erciş ve Ahlat’ı, ardından Dulkadiroğullarının merkezi Maraş’ı fethetmiş, Bitlis’in Kürt hâkimi Şeref Han’ı kendisine bağlamıştı. Diyarbakır’a atadığı adamı, Musul ve Cizre’de kan dökerek Safevi egemenliğini iyice pekiştirmişti. Bunun üzerine 11 Kürt emiri Şah İsmail’e bağlılıklarını bildirmek üzere şahın bulunduğu Hoy şehrine gitmişler ama Şah İsmail bu beylerin sekizini hapse attırmıştı. İşte Safevi-Kürt ilişkilerinin iyice gerildiği bu ortamda II. Bayezid öldü (1512), tahta tarihe ‘Yavuz’ unvanıyla geçecek olan I. Selim çıktı.

Yavuz Selim, Şah İsmail’in II. Bayezid’in izniyle gerçekleştirdiği 1501’deki Erzincan ziyareti sırasında Trabzon valisiydi ve Anadolu Kızılbaşlarıyla Safevilerin ittifakının nelere mal olabileceğini daha o zaman idrak etmişti. Babasının vasiyeti de “Mısırlıdan Osmanlı’nın, Kızılbaştan ehl-i İslamın öcünü alması”ydı. Padişah İdris-i Bitlisî’ye bir miktar para göndererek gönlünü aldı ve saraya geri dönmesini sağladı.

Amacı Şii Safevilerle Sünni Osmanlı devleti arasında Sünni Kürtlerden bir duvar örmekti. İdris-i Bitlisî, Safevilerle Osmanlı arasında seçim yapmakta zorlanan Kürt beylerini ikna etmekle görevlendirildi. Muhtemelen 1514’ün başında, İdris-i Bitlisî ile 28 Kürt beyi Amasya’da bir araya geldi. İddiaya göre İdris-i Bitlisî yanında Yavuz’un mühürlediği, boş beratlar, bayraklar, hediyeler götürmüştü. İdris-i Bitlisî, beratları ihtiyaca ve talebe göre doldurmaya izinliydi.

Görüşmeler olumlu geçti. Kürdistan coğrafyasının önemli bir bölümüne hâkim olan 28 Kürt beyi değişik imtiyazlar karşılığında Osmanlı devletine bağlı kalmaya söz verdi. İdris-i Bitlisî’nin Kürt emirleriyle yapılan antlaşmanın orijinali elimizde yok ama sözlü tarihle aktarıldığına göre, anlaşmanın temel maddeleri Kürdistan ümerasının atadan, babadan kalma irsi haklarının tanınması; Osmanlıların Kürtlere, Kürtlerin de Osmanlılara bütün savaşlarda destek vermesi; Kürtlerin Osmanlı devletine belli bir miktarda vergi ödemesi veya hediye göndermesi hakkındaydı.

Kılıca karşı tüfek

İdris-i Bitlisî, 20 Nisan 1514’te İran seferi arifesinde Tebriz’e gönderdiği öncü heyetin içindeydi. Heyetin yaptığı çalışmalar sayesinde Yavuz’un orduları Amid’e (Diyarbakır) vardığında şehrin Safevi Valisi ordularını geri çekmişti. 23 Ağustos 1514’te Kuzeybatı İran’daki Çalderan mevkiinde yapılan savaşta, savaşa katılan Lütfi Paşa’nın deyimiyle ‘Rum padişahı’ Yavuz Sultan Selim’in Sünni Türkmenlerden ve Kürtlerden oluşan ve ‘ateş saçan ağaç parçası’ (yani top ve tüfek) kullanan 210 bin kişilik ordusu, Şah İsmail’in Türkmen boylarından oluşan ve sadece mızrak, ok ve kılıç kullanan 28 bin kişilik ordusunu yenmişti.

Tebriz direnmeden teslim olmuş, ama Yavuz sadece dokuz gün kaldığı şehirden Karabağ’a gidecekken, Yeniçerilerin isyanı üzerine Amasya’ya dönmek zorunda kalmıştı. Dönüşte Bitlis ve Diyarbakır Osmanlı egemenliğine girdi. İdris-i Bitlisî, Diyarbakır eyaletini 19 sancağa böldü. Bunlardan 11’ini Osmanlı sarayının tasarrufuna bıraktı. Geriye kalan 8 sancağı ‘yurtluk’ ve ‘ocaklık’ adıyla babadan oğula geçmek üzere Kürt beylerine bıraktı. Bıyıklı Mehmed adlı bir Kürt beyi 1515’te kurulan Diyarbekir Beylerbeyliği’ne tayin edildi.

Yavuz’un Kızılbaş katliamı

Ama etkileri (travması) günümüze kadar süren bir başka olay daha yaşandı bu sefer sırasında. Yavuz Sultan Selim, gidiş ve dönüş yolunda Şah İsmail’in doğal müttefiki olan Anadolu’nun Kızılbaş halkının kılıçtan geçirilmesini emretmişti. Kendini haklı çıkarmak için de Şeyhülislam İbn-i Kemal ve Müftü Hamza’dan Kızılbaşların kadınları ortaklaşa kullandıkları, Kuran’ı, camileri yaktıkları şeklinde fetvalar çıkartmıştı. İdris-i Bitlisî’nin Selimname adlı eserine göre, 40 ila 70 bin arası Kızılbaş öldürülmüştü. Ancak çeşitli lojistik sorunlar ve Yeniçerilerin gönülsüzlüğü yüzünden Yavuz’un ordusu Kızılbaşlara karşı da mutlak bir galibiyet elde edemeden Eylül 1515’te İstanbul’a döndü. Şah İsmail, ordusunu yeniden topladı ve Türkmen kökenli Kara Han veya Kara Bey diye bilinen adamını Amid’e yolladı. Amid’in Kürt beyi şehri Kara Han’a terk etmeyi reddetti. Bundan sonra taraflar arasında 16 ay sürecek bir kovalamaca başladı. Amasya Anlaşması ilk sınavını Kara Han’a karşı mücadelede verdi. İstanbul’dan gönderilen Karaman Beylerbeyi Hüsrev Paşa’nın kuvvetleriyle takviye edilen Kürt birlikleri, Kara Han’ın birlikleriyle Kızıltepe yakınlarında Osmanlıların Koçhisar dediği mevkide karşılaştı. 1516’nın Nisan’ında Kara Han yenildi. Bunun ödülü olarak, aynı yıl kurulan Diyarbakır merkezli Arap Kazaskerliği’ne İdris-i Bitlisî atandı ancak bu görev kısa sürdü.

İddialara göre, Şah İsmail’in hem İran hem Anadolu’daki Kızılbaşlar üzerindeki mistik-karizmatik gücünden çok etkilenen Yavuz’u, benzer bir etkiyi sağlamak için, Kahire’deki İslam halifeliğini İstanbul’a getirmesi için ikna eden İdris-i Bitlisî’ydi. 1516-1517’de Sünni Çerkes ve Türk kölelerin kurduğu Memluk Devleti’ne karşı yapılan Mısır seferi sırasında Yavuz’a, 16 Kürt beyi ve askerleri eşlik etmişti. İdris-i Bitlisî, sefer sırasında Yavuz’un ‘din kardaşlarına’ yapmış olduğu haksızlıkları bir kaside ile padişaha aktarmış, padişah kızmak yerine kendisini iltifatlara boğmuştu.

Osmanlı kaynaklarında ‘Mevlana’, ‘Hakimeddin’, ‘Kutlu Müderris’ diye anılan İdris-i Bitlisî Yavuz’dan iki hafta önce, 18 Kasım 1520’de İstanbul’da öldü. Amasya Anlaşması’nın mimarları erken ölmüştü ama attıkları temel öyle sağlamdı ki Osmanlı-Kürt ilişkileri 300 yıl neredeyse sorunsuz gitti.

Kızılbaş katliamının mimarı mı?

İdris-i Bitlisî bu tarihçe yüzünden bazı kesimlerce ‘İdris-i İblisi’ diye adlandırılıyor. Bu çevreler için Yavuz’un adı da ‘Yezid’. Koyu bir Sünni olan İdris-i Bitlisî’nin Kürt olsun, Türkmen olsun Kızılbaşları ‘zındık’, ‘kâfir’, ‘Mezheb-i na-hak’ diye nitelediği biliniyor. Selimşahname adlı eserinde Kızılbaş katliamlarını ayrıntılı biçimde anlattığı da doğru. Ancak bugün bazı çevrelerin iddia ettiği gibi, bu katliamlar sırasında İdris-i Bitlisî Yavuz’un yanında değildi.

Yavuz sefer sırasında ordunun yorulduğunu söyleyerek dinlenmeyi öneren pek sevdiği Karaman Beylerbeyi Hemden Paşa’yla nüfuzlu pek çok Yeniçeriyi de öldürtmüştü. Biraz daha geriye gidersek, Yavuz’un tahta geçtikten sonra iki ağabeyini, sekiz yeğenini, üç vezirini öldürdüğünü de biliyoruz. Yani Yavuz, iktidar mücadelesinde kimsenin gözünün yaşına bakmazdı. Ama daha önemlisi, Şii-Kızılbaş düşmanlığı 1736’ya kadar sürecek olan Osmanlı-Safevi çekişmesinin bir türevi olan, köklü bir devlet politikasıydı ve İdris-i Bitlisî’nin bu politikayı değiştirmesi mümkün değildi. Nitekim Yavuz’un oğlu Kanuni Sultan Süleyman ve onun oğlu II. Selim dönemlerinin Kürt kökenli şeyhülislamı Ebussuûd Efendi’nin 30 yılda verdiği fetvalarla, Safevilerin ‘beşinci kolu’ gibi görülen Kızılbaş Türkmen katliamı adeta bir rutin halini almıştı. Hırvat kökenli Kuyucu Murat Paşa l606’da sadrazam olduktan hemen sonra bazı kaynaklara göre 100 binden fazla Türkmeni (çoğu Kızılbaştı) kazdırdığı kuyulara diri diri gömdürmüştü. Ondan 50 yıl sonra Köprülü Mehmet Paşa, Celali ayaklanmalarını bastırmak adı altında Kızılbaş Türkmenleri yeniden kılıçtan geçirmişti. Bu tarihçeye bakınca, kabağın neden İdris-i Bitlisî’nin başına patladığını anlamak zor.

Kürtleri böldü mü?

Bazı çevrelerse (özellikle Sünni Kürt çevreleri) İdris-i Bitlisî hakkında ikiye ayrılmış durumda. Bazı araştırmacılar, Osmanlıların 1514’ten 1517’ye kadar sadece 4 yılda topraklarını ikiye katladığını, İslam Halifeliği unvanını da alarak bu koca devleti en az 300 yıl çok debdebeli bir şekilde koruduğunu, bunda Kürtlerin büyük payı olduğunu düşünüyor. Buna karşılık 1514 Amasya Anlaşması’nın Kürdistan’ın Osmanlılar (daha sonra da Türkler) tarafından sömürgeleştirilmesinin başlangıcı olduğunu, o tarihe kadar bağımsız yaşayan Kürtlerin Osmanlı’ya asker ve vergi veren tebaaya dönüştüğünü söylüyorlar. Dolayısıyla İdris-Bitlisî’yi Kürtleri devlet kurmaktan alıkoyan, bölüp parçalayıp Osmanlı’ya tabi kılan, Kürt askerlerini Osmanlı uğruna telef eden, (en hafifinden) bir ‘işbirlikçi’, (en ağırından) bir ‘hain’ olarak görüyorlar.

Bazı araştırmacılarsa, ‘büyük stratejist’ diye övdükleri İdris-i Bitlisî’nin ve Amasya Anlaşması’nın, dağınık ve birbiriyle çatışma halindeki irili ufaklı Kürt aşiretlerinin, beyliklerinin, emirliklerinin, Osmanlı ve Safeviler gibi iki büyük güç arasında ezilmesinin önüne geçtiğini düşünüyor. Onlara göre, bu anlaşmalardan Kürtler de kazançlı çıkmış, sayıları zaman içinde 400’e varacak olan Kürt ‘mirlikleri’ Osmanlı devletinin siyasal, idari ve askeri sisteminin önemli bir parçası haline gelmişler, Kürt egemenleri kendilerine ayrılan alanlarda otoritelerini pekiştirirken, bir daha savaş yüzü görmeyecek olan Kürt şehirlerinde sosyal, kültürel ve ekonomik canlanma yaşanmış, Kürt etnik-kültürel varlığı varlığını korumuştu. Üstelik bu süreçte, Kürtler edilgen değil, etkin aktörler olarak devletin politikalarını da etkilemişlerdi.

Kaba hatlarıyla özetlediğim Yavuz Sultan Selim İdris-i Bitlisî işbirliğinin Osmanlılar ve Kürtler için ne anlama geldiği, İdris-i Bitlisî’nin ‘Mevlana’ mı, ‘iblis’ mi, ‘Osmanlı stratejisti’ mi yoksa ‘hain Kürt’ mü olduğu gibi sorulara muhtemelen her okur farklı cevaplar verecektir. Ben kendi payıma, “Tarihsel olayları dönemin şartlarıyla değerlendirmek gerekir” ve “Tarihte ne olmuşsa öyle olması gerektiği için olmuştur” demekle yetiniyorum. Ama bu hikâye yeni Oslo süreci için esinlendirici olursa ne mutlu bize!

Özet Kaynakça:

Mehmed Bayraktar, İdris-i Bitlisî, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991; V.L. Menage, “Bidlisi, İdris”, The Encyclopedia of Islam, London, 1960, s. 1207-1208; Ahmet Özer, Kürtler ve Türkler, Hemen Kitap, 2009; Erdoğan Aydın, Osmanlı Gerçeği, Nizamı Alem’in Gayri Resmi Tarihi, Su Yayınevi, 1999; Şakir Epözdemir, 1514 Amasya Antlaşması, Kürt-Osmanlı İttifakı ve Mevlana İdris-i Bitlisî, Peri Yayınları, 2005.

.

'Evveli Şam, ahiri Şam!'

07.10.2012 - Bu Yazı 2521 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

'Emeviye Camii'nde namaz kılma' hayalleri görenlere, 20. Yüzyılın başından iki savaşı hatırlatmak istiyorum

Başlık, Müslümanların bir zamanlar Şam’dan çıktığı ve bir gün Şam’da toplanacağı inancını ifade eden çok eski bir halk deyimi. Bu deyimi icat edenlerin aklına gelen bir şey midir bilmem ama ne yazık ki Suriye ile savaşın eşiğine geldik. TBMM, 320 oyla Suriye’ye müdahaleyi olanaklı kılan tezkereyi kabul ettikten sonra, internette başlıktaki deyimin “Fitnenin evveli Şam, ahiri Şam” haline döndüğünü gördüm. Birileri Başbakan Erdoğan’ın ‘Şam Fatihi’ olmasından, “Şam’daki Emeviye Camii’nde cuma namazı kılmanın yakın olduğundan” söz ediyor. “Hazır ol cenge, sulh-u salât istiyorsan!” diyen Başbakan, tezkereye karşı çıkanların tarih karşısında vebal altında olduğunu söyledi. Ben bu kişilerden biriyim çünkü dünya yüzündeki bütün anlaşmazlıkların iyi niyetli ve ısrarlı müzakerelerle halledileceğine inanıyorum. Savaşın sorunları çözmek bir yana, daha çok sorun, daha çok kan, daha çok gözyaşına neden olacağını tarihten biliyorum. Ancak Ruanda, Bosna, Kosova örneklerinden biliyorum ki, katliamlar, soykırımlar gibi durumlarda sırf insani nedenlerle, ulus-devletlerin içişlerine müdahale etmek gerekebiliyor. Ama yine Afganistan, Irak, Libya örneklerinden de biliyorum ki, ‘müdahale gücü’nün niteliği çok önemli. Bu güç, uluslar üstü olmalı, dürüst, adil, tarafsız, hesap verebilir olmalı; müdahalenin her aşaması dikkatle planlanmalı. Dünyada maalesef bu kriterlere uyan bir müdahale gücü yok. “O zaman (Suriye özelinde) bu işi Türkiye üstlenmeli” diyenlere, şunları hatırlatmak isterim: Türkiye’nin kendi insan hakları sicili gayet bozuk. Başta 40 bin cana mal olmuş Kürt meselesi olmak üzere, Alevi, gayrimüslim, vb. bir dizi meselesini halledememiş bir ülkenin, başka ülkelere insan hakları dersi vermesi inandırıcı değil. Nitekim Türkiye, bugüne dek İran, Bahreyn, Suudi Arabistan gibi insan hakları ihlallerinde tescilli ülkelere kayıtsız kaldı. Dahası, Türkiye, Suriye’deki iç savaşı kışkırtanların arasında, belki de başında. Dolayısıyla Türkiye’nin Suriye’ye müdahalesi iç savaşın daha da şiddetlenmesine, hatta bölgeyi de kapsayan Sünni-Şii çatışmasına çevrilmesine neden olabilir. Kaldı ki, rejimin değişmesinden sonra ortaya demokratik bir Suriye çıkacağı da çok şüpheli. Bu yüzden Türkiye’nin Suriye politikasını desteklemiyorum. Vebali neyse razıyım. Bu hafta “Emeviye Camii’nde namaz kılma” hayalleri görenlere, 20. yüzyılın başından itibaren “Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan da olduğumuz” iki savaşı hatırlatmak istiyorum.

Osmanlı İmparatorluğu için ‘sonun başlangıcı’ olan Balkan Savaşları’nın işaret fişeği 1912 yılının mart ayında Bulgarlar, Sırplar ve Yunanlılar arasında oluşturulan ‘Balkan Ligi’ne Karadağ’ın katılmasıyla atılmıştı. Aynı yılın ağustos ve eylül aylarında Balkanlar’daki Müslüman ahaliye yönelik komitacı saldırılarına Osmanlı İmparatorluğu çok sert karşılık verince, İtalya ve Karadağ’ın tahrikleriyle Arnavutlar ayaklanmıştı. İstanbul’da yayımlanan gazetelerde 1 Ekim 1912’den beri “Harp istiyoruz”, “Artık söz silahlarındır”, “Osmanlı demek asker demektir”, “Yaşasın ordu, yaşasın harp”, “Arş Osmanlılar Tuna hattına” başlıklı haberler yayımlanıyordu. İttihatçı asker ve sivil gençler Ziya Gökalp’in “Önde bayrak, elde süngü, kalpte Tanrı, biz/Dünyaya hâkim olmak isteriz/Mabedimiz Türk Ocağı, Kâbe’miz de yüce, parlak/Turandır hep ancak” türünden dizelerini okuyarak aşka geliyorlar, Darülfünun öğrencileri Babıâli ve Saray önlerinde savaş yanlısı nümayişler yapıyorlardı. Halk, bir dizi askeri ve diplomatik muharebeden sonra İtalyanların el koyduğu Trablusgarp’ın intikamını alma umuduyla, bağışlar topluyor, siyasilere tüm güçleriyle destek veriyordu.

Düşman orduları Çatalca’da
Karadağ 8 Ekim 1912’de Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilan etti. 17 Ekim 1912 günü Bulgaristan ve Sırbistan; 19 Ekim 1912 günü ise Yunanistan savaşa girdi. Osmanlı İmparatorluğu, Balkanlar’da iki ordu ile savaştı. Sırplara karşı mevzilenen Garp (Batı) Ordusu bir varlık gösteremedi. 23-24 Ekim 1912’de Kumanova’da yenilgiye uğrayan ordu Manastır’a çekildi. Sırplar Üsküp’e girdiler. Bu arada Yunan ordusu tek kurşun atmadan Selanik’i teslim aldı. Bozcaada, Limni, Samotraki ve Taşoz adaları Yunan donanmasına direnemedi. Adaların yitirilmesiyle Osmanlı İmparatorluğu’nun Makedonya ile denizden bağlantısı koptu. Nihayet Karadağlılar İşkodra’yı kuşattılar.

Bulgarlara karşı mevzilenen Şark (Doğu) Ordusu da ekim sonlarında bozguna uğradı ve Lüleburgaz’a doğru çekildi. Ordu burada da tutunamayarak Çatalca’ya kadar geriledi. 17-19 Kasım 1912 günleri uçurumun kenarından dönüldü ve Bulgarlar Çatalca’da durduruldu. O günlerde henüz Trablusgarp’tan ayrılmamış olan Binbaşı Enver Bey ve şürekâsı, Şeyh Senusi’nin manevi nüfuzunda “Müslüman Afrika Devletleri Grubu” kurma hayalleri ile önlerindeki haritalarda Müslüman Afrika ülkelerini aralarında paylaşıyorlardı. Çatalca faciası apar topar İstanbul’a dönmelerine neden olacaktı.

Rumeli’nin ebediyen kaybı

Savaşın ilk evresinde ortaya çıkan fiili durumu hukuki çerçeveye kavuşturmak için 17 Aralık 1912’de Londra’da bir konferans toplandı. Bir dizi görüşme sonrasında Arnavutluk’un bağımsızlığı tanındı, Girit Adası Yunanistan’a bırakıldı. Edirne ise Bulgaristan’la çizilen yeni sınırın öte yakasında kaldı. Ancak Makedonya’nın paylaşımı bu kadar kolay olmadı. Sonunda, Arnavutluk ve Makedonya’yı kontrol etmek isteyen Rusya, İtalya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun desteğindeki Balkan ülkeleri yeniden birbirlerine girdiler. 29-30 Haziran 1913 gecesi Bulgar ordularının Sırbistan ve Yunanistan ordularına saldırmasıyla Balkan Harbi’nin ikinci evresi başladı.

Ancak ‘evdeki hesap çarşıya uymadı’ ve Bulgar orduları

yenilgiye uğradı. Yunan ordusu Kavala’yı geri alırken, Romanya Bulgar Dobrucası’na girdi. Osmanlı İmparatorluğu da Edirne’yi geri aldı. Ama hepsi buydu. Savaş bittiğinde Osmanlı İmparatorluğu ordusunun neredeyse yarısını, tüm topraklarının üçte birini, nüfusunun beşte birini, Rumeli’nin yüzde 89’unu, Rumeli nüfusunun yüzde 69’unu (ölü veya diri) kaybetmiş, dolayısıyla sadece küçülmekle kalmayıp, bir ‘Avrupa devleti’ olma niteliğini yitirmişti.

‘Osmanlı ordusu adeta bir sel gibi geriye akıyordu’

Birinci Balkan Savaşı sırasında Bulgarlara karşı savaşan Şark Ordusu’nun harekâtını izleyen Fransız Le Matin gazetesinin başyazarı durumu şöyle tasvir ediyordu:

“Lüleburgaz harbi dört günden beri devam ediyordu (…) Bu dört gün içinde Abdullah Paşa umumi karargâhı olan Sakız Köyü’nde küçük bir evde kapanmış kalmıştı. 29 Ekim akşamı Deyli Telgraf gazetesinin harp muhabiri Şmit Bartlet, uzun gezileri arasında kendisini orada tesadüfen buldu. Başkumandan açlıktan ölüyordu. Emir subayları, evin fakir bahçesindeki toprakları adeta tırnaklariyle kazarak bir iki mısır kökü çıkarmaya çalışıyorlardı. Bu kökleri bir parça unla bulamaç gibi pişiriyorlardı. İşte 175 bin kişiye kumanda eden zatın bütün yiyeceği buydu. Şmit Bartlet acıdı. Yanındaki birkaç kutu konserveyi verdi. Üç gün mütemadiyen paşayı besledi. Abdullah Paşa: - Siz olmasaydınız ayakta duramıyacaktım, demiştir. (…) Kaldı ki, Osmanlı Ordusu Başkumandanı yiyecek bulamadığı gibi haber de alamıyordu. Denilebilir ki, harbin devam ettiği dört gün zarfında ne olup ne bittiğinden hiç haber alamamıştır. (…) Abdullah Paşa neden sonra verdiği emrin yanlışlığını anlayarak onun aksine emir gönderdi ama iş işten geçmişti. İkinci Kolordu dört günden beri harb içinde idi. 24 saattir hiçbir şey yememişti. Hemen yüzgeri etti ve askerler, arkadaşlarının cesetleriyle örtülmüş çamurlu tarlalar boyunca çekilmeye başladılar. Bir daha da savunma hattı kuramadılar. 31 Ekim akşama doğru Osmanlı ordusu adeta bir sel gibi geriye akıyordu. Ordu namına ovada, çeşitli yollardan, yolsuz bölgelerden Çatalca’ya doğru akıp giden kaçaklar dalgalarından başka bir şey kalmamıştı. Topçular toplarını, cephane sandıklarını bırakıyorlardı. Mekkareciler hayvanlarını terk ediyorlardı, yahut biraz et yemek için kendi hayvanlarını öldürüyorlardı…” (Aktaran Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, Cilt I, Remzi Kitabevi, 1999, s. 156-157.)

Cihan Harbi’ne nasıl girdik?

1914 yılına girildiğinde havada yine savaş bulutları dolaşıyordu. Almanya’da Pan Germenistler, Rusya’da Pan Slavistler, Fransa’da İntikamcılar, İtalya’da İrredendistler, Britanya’da İmparatorlukçular Avrupa’yı savaşın eşiğine getirmişlerdi. İş bahane bulmaya kalmıştı. Kıvılcımı 28 Haziran 1914’te Almanya’nın müttefiki Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Veliahtı Franz Ferdinand ve karısının Princip adlı bir Sırp milliyetçisi tarafından öldürülmesi çaktı. Sırbistan’ın özrünü yeterli görmeyen Avusturya-Macaristan 28 Temmuz’da Sırbistan’ın başkenti Belgrad’ı bombaladı, 31 Temmuz’da Rusya seferberlik ilan etti, 1 Ağustos’ta Almanya Rusya’ya savaş açtı. 3 Ağustos’ta Almanya Fransa’ya, 5 Ağustos’ta da Britanya Almanya’ya savaş açınca eski tabirle ‘Cihan Harbi’ başlamış oldu.

İttihatçı paşalar, Britanya, Rusya ve Fransa nezdinde nabız yokladıktan sonra, Trablusgarp ve Balkan hezimetlerini Orta Asya içlerine uzanan ‘Büyük Turan’ ile telafi etmek (ve de hazinenin acil nakit ihtiyacını çözmek için) Almanya’nın yanında katılmaya karar verdiler. 2 Ağustos 1914’te, Sadrazam ve Hariciye Nazırı Said Halim Paşa’nın yalısında toplanan Alman Büyükelçisi Baron von Wangenheim, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Dahiliye Nazırı Talât Paşa ve Meclis-i Mebusan Başkanı Halil (Menteşe) Bey gizli bir anlaşma imzaladılar. Benzer bir anlaşma Said Halim Paşa’nın aracılığıyla Avusturya Sefiri Pallivicini ile de imzalandı. Eğer İttihatçı liderlere inanmak gerekirse, antlaşmadan bu kişiler dışında kimsenin, örneğin Maliye Nazırı Cavid Bey’le, Harbiye Nazırı Cemal Paşa’nın, hatta Şeyhülislam Hayri Efendi ile Padişah V. Mehmed’in bile haberi yoktu!

İbn-i Haldun’dan dersler

Ev sahibi Said Halim Paşa daha önce, İttihatçı liderlere İbn-i Haldun’un tarih felsefesini hatırlatarak şu uyarıyı yapmıştı: “Turan ve Mısır fütuhatı (fetihleri), Trablus, Tunus, Cezayir vesaire gibi âmâli (emelleri) rica ederim bırakalım. Biliyorsunuz ki her milletin üç devri vardır. Fütuhat (fetih) devri, Tevakkuf (durma) devri, İnhitat (çökme) devri. Binaenaleyh inşallah bizimki ‘devr-i inhitat’ değildir, fakat herhalde ‘fütuhat devri’ (fetihler devri) olmadığı da bellidir ve devrimiz ‘devr-i tevakkuf’tur. Hudutlarımızı muhafaza edelim, bu suretle bitaraf (tarafsız) kalırız. Memleketi harp felaketinden kurtarmak için hiç olmazsa fiilen bitaraf kalalım, tecavüz ve taarruz etmeyelim. Bu suretle bitaraflığımızı muhafaza etmiş oluruz ve memleket de harp felaketinden kurtulur…” Ancak bu sözler muhatapları tarafından alaycı bir ifadeyle dinlenmişti.

16 Ağustos 1914 günü Alman Amiral Souchon’un kumandasında, İtalya’nın Messina Limanı’nda bekleyen Alman savaş gemileri Goeben ve Breslau İstanbul’a getirildi. Gemiler “80 milyon marka satın alınmış gibi yapılarak” Osmanlı donanmasına katıldı. Goeben gemisine, ‘Yavuz Sultan Selim’ (kısaca ‘Yavuz’), Breslau’ya ise ‘Midilli’ adı verilerek Souchon’un yönetimine teslim edildi. Mürettebata Osmanlı askerleri katıldı, Alman askerlerine fes giydirildi, göndere Osmanlı bayrağı çekildi. Almanya’dan gelecek 5 milyon altının ilk partisi İstanbul’a ulaştıktan sonra, 29/30 Ekim’de Rusya’nın Sivastopol ve Odessa limanları topa tutuldu. Bütün bunlar olurken Alman görevlilerin başkanlığındaki Teşkilat-ı Mahsusa elemanları Erzurum’a ve Trabzon’a gönderilmişler, cezaevlerinden salınan mahkûmlar ve Gürcü sabotajcılar, Arhavi’den Rusya’ya sızmışlar ve sabotajlara başlamışlardı. En sonunda tahrikler meyvesini verdi. 4 Kasım’da Rusya, 5 Kasım’da da Britanya ve Fransa Osmanlı İmparatorluğu’na savaş ilan ettiler. Britanya ayrıca 1878’de II. Abdülhamid tarafından kiraya verilen Kıbrıs’ı ilhak etti.

Osmanlı İmparatorluğu, savaş boyunca 10 cephede (Kafkasya, Irak, Filistin-Suriye, Çanakkale, Galiçya, Makedonya, Romanya, Hicaz-Yemen, İran ve Libya’da) savaştı. Çanakkale dışındaki tüm cephelerde yenildi. Savaş sırasında Osmanlı ordusunda 2.608.000 kişi silah altına alındı, bunlardan 325 bini öldü, 400 bini yaralandı, 200 bini esir düştü, 1.360.000’ı hastalandı, kayboldu, firar etti. Osmanlı İmparatorluğu 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi ile teslim bayrağını çekti. Mütarekenin ardından Osmanlı orduları terhis edildi, İtilaf Devletleri, önce ülkenin dört bir yanına asker çıkardılar. Ardından İstanbul’u işgal ettiler, Meclis’i kapattılar…

Sonrasını hepimiz biliyoruz. Dört kıtaya yayılmış Osmanlı İmparatorluğu’ndan dört yıllık mücadele sonrasında, Anadolu’ya sıkışmış küçücük Türkiye Cumhuriyeti kaldı. ‘Şam Fatihi’ olma hayali kuranlara bu tarihçeyi naçizane hatırlatırım…

Özet Kaynakça: Richard Hall, Balkan Savaşı, Homer Kitabevi, 2003; Sacit Kutlu, Milliyetçilik ve Emperyalizm Yüzyılında Balkanlar ve Osmanlı Devleti, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007; Ali İhsan Sabis, Harp Hatıralarım, Nehir Yayınları, 1991; Kâzım Karabekir, Cihan Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik, C.2, Emre Yayınları, 1994; Rahmi Apak, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, TTK Yayınları, 1988.

.

Atatürk diplomasisinin başarı öyküsü: Hatay'ın ilhakı

14.10.2012 - Bu Yazı 4969 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Hatay ın ilhakını kutlayan tak

Suriye-Türkiye gerilimi ilk değil. Hatay'ın, 1939'da Türkiye'ye katılması iki ülkenin arasını uzun süre açmıştı

Geçen hafta, Osmanlı İmparatorluğu döneminde milliyetçi hezeyanlarla girilen ancak sonunda büyük kayıplarla biten savaşlara değinmiştim. Cumhuriyet döneminde savaşa girilmediği ve toprak kaybedilmediği gibi siyasi, askeri ve diplomatik manevralarla Hatay, resmi tarih terminolojisi ile ‘anavatana katıldı.’ Böylece Lozan’da büyük yara alan Misak-ı Milli ülküsüne küçük de olsa ‘yama’ yapıldı. Suriye ile Türkiye arasında yıllarca büyük gerilim kaynağı olan, bir savaş durumunda yeniden alevlenmesi muhtemel bu olayın tarihçesini merak edenler olabilir diye düşündüm.
30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi uyarınca, 9 Kasım’da İngilizler, 12 Kasım’da Fransızlar İskenderun’a asker çıkarmışlardı. Ardından Antakya, İskenderun ve Harim’den oluşan İskenderun Sancağı (kısaca Sancak) adlı bir idari birim oluşturularak Milletler Cemiyeti Kanunu’nun 22. maddesinde tarif edilen ‘Manda’ sistemi ile İtilaf Devletleri’nin himayesine verildi.

Sancak Halep’e bağlanıyor
Kemalist Ankara Hükümeti ile Fransızlar arasında 20 Ekim 1921’de imzalanan Ankara İtilafnamesi ile Fransa Anadolu’dan çekilirken, Sancak özel bir statüyle Fransızların Suriye’de oluşturduğu dört idari bölgeden biri olan Halep’e bağlandı. (Diğer bölgeler anlaşmanın 7. maddesine göre Sancak’ın “Türk ırkından olan sekenesi (yerleşik halkı) kültürlerinin gelişmesi için her türlü teşkilattan istifade edeceklerdi.”)
Sancak’ın o tarihlerdeki nüfusu ve bu nüfusun etnik, dinsel bileşimi konusunda güvenilir istatistikler yok. Örneğin 1921 tarihli bir Türk belgesine göre Sancak’ın sekenesinin yüzde 54’ü Türk kökenli iken, bir Fransız belgesine göre yüzde 28,5’i Türk kökenliydi. Söz konusu belgelerde belirtilmiyor ama tahminen Türklerin ezici çoğunluğu Sünni idi. Nüfusun geri kalanı ise Arap, Ermeni ve Rum’du. Arapların ezici çoğunluğu Nusayri (kaynaklarda Alevi olarak geçmekle birlikte, Alevilikten farklı bir Şii mezhebi), kalanı Sünni idi. Ermenilerin ezici çoğunluğu Gregoryen, Rumların ezici çoğunluğu ise Ortodoks’tu. Az sayıda Kürt, Çerkez, Yahudi ve Arnavut vardı. Sancak’ın statüsünü belirleyen anlaşmalara göre, yerleşik halkın kültürel, idari, ekonomik haklarını garanti altına alınıyorsa da, bundan ne Türk, ne Arap tarafı memnun kalmıştı. Azınlıkta olan Rumlara ve Ermenilere ise fikrini soran bile yoktu elbette.
Fransa, 1926’da Fransız Yüksek Komiserliği’ne bağlı ‘Bağımsız İskenderun Hükümeti’ni ilan etti. Bu karar Suriye’de büyük gürültü koparınca, geri adım atarak önce adını Kuzey Suriye Hükümeti yaptı, ardından bunu da lağvederek, Sancak’ı Şam’a bağladı. Şam Meclisi’nin 1928 yılında hazırladığı Suriye Anayasası ve İskenderun Sancağı’nın statüsüne ilişkin esaslar, Türkiye’nin henüz üye olmadığı (1932’de olacaktı) Milletler Cemiyeti tarafından 1930’de onaylandı.

Mussolini ve Hitler’in gölgesi
Bu tarihten itibaren Mussolini İtalya’sı ve Hitler Almanya’sının Akdeniz’de ve Balkanlarda izlediği politikaları endişeyle izlemeye başlayan Türkiye için ‘Sancak Meselesi’ sadece ‘milli bir dava’ değil, aynı zamanda bir güvenlik meselesi oldu. Suriyeli milliyetçiler için de Sancak ‘milli bir davaydı’ elbette.
Tam bu sırada Fransa’da sosyalist ve radikallerin oluşturduğu Halk Cephesi seçimleri kazandı. Leon Blum liderliğindeki sol hükümet Suriye konusunda farklı bir tutum izlemeye karar verdi ve 9 Eylül 1936 tarihinde Paris’te Fransa ile Suriye arasında bir dostluk ve ittifak antlaşması yapıldı. Anlaşmanın 3. Maddesi’ne göre Fransa’nın bölgeden çekilmesi halinde Sancak’la ilgili Fransız yükümlülükleri Suriye Hükümeti’ne devredilecekti. Suriye’yi memnun eden bu karar Türkiye’yi etmedi elbette.

Atatürk’ün ‘Hatay’ adını icadı
Türkiye, konuyu 26 Eylül 1936’da Milletler Cemiyeti Konseyi’nde gündeme getirdi. Atatürk’ün, bir iddiaya göre Hitit, Eti ve Ata kelimelerinden, bir iddiaya göre ‘Hitay Türkleri’nden esinlenerek ‘Hatay’ adını icat etmesi de bu dönemde oldu.
Hatay Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Tayfur Sökmen’i Ankara’ya çağıran Atatürk cemiyetin adını ‘Hatay Egemenlik Cemiyeti’ olarak değiştirmelerini önerdi. Ardından bölgede Fransız idaresine karşı koymalar başladı. Antakya’da (Habib Nacar’da) Fransız polisinin ateşi üzerine iki Türk gencinin ölmesi üzerine gerginlik artınca Aralık ayında Sancak’ta sıkıyönetim ilan edildi. Ankara, Beyrut’ta görevli olan Feridun Cemal Bey’i (Erkin) bölgeye gözlemci olarak gönderdi. Ardından Atatürk’ün şu açıklaması geldi: “Biz şimdiye kadar Sancak’ta genişletilmiş özerkliğe doğru gidiyorduk. Bundan sonra Feridun’un belirttiği gibi özerkliğe değil düpedüz ilhaka gideceğiz!”
Bu olaylar olurken Şam Hükümeti bölgenin statüsü hakkında bir referandum yapılmasını kararlaştırmış, ancak Türkler referandumu boykot etmişlerdi. Bunun üzerine MC bölgeye Hollanda, İsveç ve İsviçre temsilcilerinden oluşan üç kişilik gözlemci heyeti gönderdi. Heyet 31 Aralık 1936’da çalışmalarına başladı. 12 Ocak 1937 günü heyeti etkilemek için Antakya’da on binlerce (resmi tarihe göre 60-69 bin) kişinin katıldığı büyük bir miting yapıldı.

‘Ayrı Varlık’ statüsü tanınıyor
Nasıl olduysa, 27 Ocak’ta gözlemci heyetinin hazırladığı rapor üzerinde taraflar anlaştı. Buna göre Sancak, Türkiye ve Fransa’nın garantörlüğü altında ‘Ayrı Varlık’ (Entité distincte) olarak kabul edilecek, içişlerinde bağımsız, dışişlerinde Suriye’ye bağlı olacaktı. Türkiye İskenderun limanından yararlanacaktı. Suriye ile Sancak arasında gümrük ve para birliği olacak, resmi dil Türkçe olacak, ikinci dil Arapça olacaktı. Sancak’ın yeterli sayıda jandarma ve polisi olacak, buna karşılık ordusu olmayacaktı.
Anlaşma tarihinde Sancak’ın yüzölçümü, 4.085 km2 nüfusu 219.000 idi. Nüfusunun yüzde 39,7’si Türk, yüzde 28’i Alevi, yüzde 11‘i Ermeni, yüzde 10’u Arap, yüzde 9’u Rum, kalanı da Kürt, Çerkez, Yahudi ve Arnavut kökenli olarak tespit edilmişti. Sancak Meclisi 40 kişiden oluşacak, bunun 8’i Türk, 6’sı Alevi, 2’si Ermeni, 2’si Arap, 1’i Rum cemaatinden seçilecekti. Tasnif garipti, çünkü Türk, Kürt, Ermeni vb. gibi etnik grupların dışında bir de Aleviler gibi dini grup vardı. Raporlara ‘Alevi’ diyen geçen Nusayrilerin büyük kısmı Arap olduğundan, bu tasnifin Arap toplumunu bölmek için yapıldığı anlaşılıyordu.

‘Yüksek zekâ ve olgunluk ürünü’
Anlaşmanın imzalanması üzerine Atatürk, Başvekil İnönü’ye çektiği telgrafta “İçten ve gerçekten bağlı olduğu dostluklara zarar vermeden milli sorunun çözümünü, Milletler Cemiyeti Konseyi’nde bir sonuca ulaştırmak konusunda gösterdiği yüksek zekâ, uzak görüşlülük ve olgunluktan dolayı Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’ni” tebrik ediyordu.
Evet, Türkiye diplomatik bir zafer kazanmıştı ama bunda uluslar arası siyasi ortamın da rolü vardı. İtalya’da faşistlerin, Almanya’da Nazilerin izlediği politikalar bütün Avrupa’yı kaygılandırıyordu. Britanya ve Fransa Türkiye’nin desteğine ihtiyaç duymaya başlamışlardı. Ama tam bu sırada Atatürk ile İnönü arasında iç ve dış siyasete ilişkin (bunlar arasında Hatay Meselesi de vardı) görüş ayrılıkları, İnönü’nün Ekim 1937’de başbakanlıktan alınması, yerine Celal Bayar’ın getirilmesiyle sonuçlandı.
Sancak Anayasası’nın yürürlüğe gireceği 29 Kasım 1937 tarihi yaklaştıkça her iki tarafın milliyetçileri ortamı kızıştırmaya başladılar. Türk tarafının lideri Tayfur Sökmen’di demiştik. Arap milliyetçilerinin kurduğu Milli Hareket Ligi’nin başında da Zeki Arsuzi vardı. Felsefeci, dilbilimci, tarihçi ve ileriki yıllarda BAAS partisinin kurucularından olacak Arsuzi, Fransız okullarında eğitim görmüştü ancak Sancak’ın bağımsız bir devlet olmasını istediği için hem Türkler, hem Araplar, hem de Fransızlar tarafından istenmeyen adam ilan edilmişti.
Öte yandan bölgedeki Ermenilerin ezici bir bölümü 1915 Ermeni Kırımı’nın acı hatıraları yüzünden Sancak’ın Türkiye’ye bağlanmasından korkuyordu. Ayrıca Kemalist modernleşme politikaları yüzünden Türkiye’ye bağlanmak istemeyen az sayıda Sünni Türk de vardı.
Ancak, Mart 1938’de Almanya Avusturya’yı ilhak edince, Fransa Türkiye’ye tekrar yaklaşmak zorunda kaldı. 1938 yılının Haziran ayında Paris’te ve Antakya’da yapılan ikili görüşmeler sonucu Sancak Anayasası yürürlüğe girdi. Seçimler ise ancak 3 Mayıs 1938’de MC’nin tayin ettiği Seçim Komisyonu’nun gözetimi altında başlayabildi.

Atatürk’ün son hamlesi
Hatay Meselesi’ni adeta kişisel bir dava haline getiren Atatürk, hastalığına rağmen, Ankara Stadyumu’nda 1938’de, 19 Mayıs gösterilerini izledikten sonra, Hatay’ın Türkiye’ye ilhakı projesi kapsamında Mersin gezisine çıktı. 21 Mayıs’ta Mersin’de ve 24 Mayıs’ta Adana’da TSK’nın resmigeçit törenlerini izledi. Amacının Suriye’ye ve Fransa’ya gözdağı vermek olduğu açıktı.
Sonunda beklenen oldu. 6 Haziran’da Sancak’ın Fransız Valisi geri çekilerek yerine Abdurrahman Melek atandı. Fransızlar 29 Haziran’da Sancak’tan ayrıldılar. 5 Temmuz 1938’de Kurmay Albay Şükrü Kanatlı komutasındaki Türk birlikleri Payas ve Hassa üzerinden Türk toplumunun büyük sevinç gösterileri, diğer unsurların endişeli bakışları altında Hatay’a girdiler.

‘Özbeöz Türk’ Hatay kimliğinin inşa edilmesi
Seçimler silahların gölgesinde yapıldı. Ankara Sancak doğumluları Türkiye’nin dört bir yanından Sancak’a taşıdı. Araplara, Nusayrilere gereken gözdağları verildi ve sonunda 22 Türk, 9 Alevi, 5 Ermeni, 2 Arap, 2 Rum’dan oluşan 40 kişilik Meclis 2 Eylül 1938 günü açıldı. Yeni devletin adı Hatay Cumhuriyeti olarak seçildi. MC’nin onayladığı Sancak statüsüne göre resmi dil Türkçe ve Arapça olmasına rağmen bütün milletvekilleri Türkçe yemin ettiler. Yemin töreninin ardından, her ikisi de ‘özbeöz Türk’ olan Tayfur Sökmen 40 milletvekilinin oybirliği ile Devlet Başkanlığına, Abdülgani Türkmen ise Meclis Başkanlığı’na seçildi. Tayfur Sökmen’in başbakan olarak atadığı bir başka ‘Türk’ Abdurrahman Melek yeni hükümeti kurdu. Hükümetin diğer üyeleri de ‘Türk’tü. Böylece çok dilli, çok etnisiteli, çok dinli Sancak’ın ‘Türkleştirilmesi’ne başlandı.
Hükümet güvenoyu aldıktan sonra Milletler Cemiyeti tarafından hazırlanan anayasayı onayladı, devletin adını da Hatay Devleti olarak değiştirdi. Başkent İskenderun’dan Antakya’ya aktarıldı. Ertesi gün Türk İstiklal Marşı milli marş olarak kabul edildi. Türk bayrağına benzer bir bayrak kabul edildi. Ocak 1939’da Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu’nun Hatay’da aynen uygulanmasına karar verildi. Şubat ayında maaşlar Türk lirası ile ödendi. Postaneler Türkiye’den gönderilen pulları kullanmaya başladılar. Mart ayında Merkez Bankası İskenderun’da şube açtı. Türkiye ile Hatay arasında ithalat-ihracat serbest bırakıldı. Ardından Fransız uçaklarına Hatay semalarında uçma yasağı getirildi.

Devletten vilayete...
Bu arada Avrupa’da savaş çanları çalıyordu. 15 Mart 1939’da Almanya Çekoslovakya’yı işgal etti, İtalya 7 Nisan 1939’da Arnavutluk’a asker çıkardı. Bu gelişmeler Türkiye ile Fransa’yı biraz daha yakınlaştırdı. Bunun meyvesi de 30 Haziran 1939’da Hatay’ın Türkiye’ye katılması oldu. Hatay Devleti, Türkiye’nin Hatay Vilayeti’ne dönüştü. 1934’de Trakya’da Yahudileri kaçırtma operasyonu sırasında Trakya Umumi Müfettişlik Baş Müşaviri olan Gümüşhane Milletvekili Şükrü Sökmensüer yeni vilayete vali olarak atandı. Bu tarihten itibaren Hatay’dan Ermeni göçü başladı. Göçle ilgili olarak Yunus Nadi’nin Cumhuriyet gazetesinin 20 Temmuz 1939 sayılı nüshasındaki yazısında şöyle deniyordu: “Neden korkuyorlar? Ne var? Kendilerini yiyeceğimizi mi vehmediyorlar?” 1915 Ermeni Kırımı’nı gayet iyi hatırlayan bir kuşağın bu soruya (elbette içlerinden) verdiği cevabı tahmin etmek zor değildi. Nitekim vatandaşlık konusunda tercih yapma hakkının sona erdiği 1940’a kadar 48 bin kişi Lübnan veya Suriye’ye göç etti. Bunların 26.500’ü Ermeni, 11.500’ü Rum, 6 bini Arap ve 3 bini Nusayri idi.
Tahmin edileceği gibi Suriye, Hatay’ın Türkiye tarafından ilhakını hiç olumlu karşılamadı. 1950’lerden itibaren Suriye haritalarında Hatay Suriye toprağı olarak gösterildi. Türkiye ise aynı yıllarda kurutulan Amik Gölü’nün arazisini Türkmen aşiretlerine dağıtarak bölgenin Türkleştirilmesi politikalarını hızlandırdı. 1980’lerde GAP Projesi ile kötüleşen ilişkilerin üzerine PKK meselesi tüy dikti. 2000’de Hafız Esad’ın ölümüne kadar süren bu kötüleşme döneminden sonra olanları ise hepimiz biliyoruz. Bir Suriye-Türkiye savaşında, bu yakada Şam’da namaz kılmayı hayal edenler olduğu gibi, öte yakada da Cumhuriyet’in katı ‘Türkleştirme’ politikalarına rağmen çok dilli, çok kültürlü, çok dinli, çok etnisiteli kalmayı başaran Hatay’ı Suriye’ye katmak isteyenler olabileceğini akılda tutmakta yarar var...

Lozan, Şark Islahat Planı ve Kürtçe

21.10.2012 - Bu Yazı 2652 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

12 Eylül günü, 58 cezaevinde 483 PKK ve KCK tutuklusunun başlattığı açlık grevlerinin bir arka planı var elbet.

12 Eylül 2012 günü, 58 cezaevinde 483 PKK ve KCK tutuklusunun "Abdullah Öcalan'ın sağlık, güvenlik ve özgürlük koşullarının yaratılması, anadilde savunma ve eğitim hakkının tanınması" talepleriyle başlattıkları süresiz açlık grevleri 40. gününe girdi. Süresiz açlık grevi, bir insanın talepleri yerine gelinceye kadar kendi varlığını adım adım ölüme götürmesi anlamına geliyor. Bu arkadaşların ölüm yolculuğunu kimimiz acı çekerek ve yetkilileri bu trajediyi durdurmak için bir şeyler yapmaya davet ederek; kimimiz sadece acı çekerek, kimimiz hem acı çekerek hem kızarak, kimimiz sadece kızarak, kimimiz tepkisiz 40 gündür izledik, izliyoruz. Kimimiz farkında bile değiliz belki. Ben ne yapacağını bilemeden acı çekerek izleyenlerdenim. Davası uğruna canını feda etmeye hazır olanlara sonsuz saygı duyuyorum ama bir dava uğruna ‘ölüme yatma’ yöntemini desteklemiyorum. Ama karar alıcıları, bu trajediye karşı duyarlı olmaya, eylemcilerin haklı taleplerine en kısa zamanda cevap vermeye çağırıyorum.

Çevremden, sosyal medyada yazıştığım kişilerden veya bana yazan okurlardan “Kürtçe hiçbir zaman yasak olmadı ki, mahkemelerde de sadece resmi dil kullanılır, bu adamların derdi ne?” türü sözler duyuyorum. Buradan anlıyorum ki, özellikle gençler, Cumhuriyet tarihi boyunca Kürtçeye konulan yasaklardan haberdar değiller. Bu yüzden, bu hafta Cumhuriyet tarihinin bu konudaki siciline bir göz atalım diyorum.

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucu unsurlarından 1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’nın 39. Maddesi’nin 4. Fıkrası (ki Türk tarafının önerisi ile eklenmişti) “Herhangi bir Türk uyruğunun, gerek özel gerekse ticaret ilişkilerinde, din, basın ya da her çeşit yayın konularıyla açık toplantılarında, dilediği bir dili kullanmasına karşı hiçbir kısıtlama konulmayacaktır” derken, 5. Fıkrası “Devletin resmi dili bulunmasına rağmen, Türkçeden başka bir dil konuşan Türk uyruklarına, mahkemelerde kendi dillerini sözlü olarak kullanabilmeleri bakımından uygun düşen kolaylıklar sağlanacaktır,” diyordu. Kısacası, Lozan Barış Antlaşması, kâğıt üzerinde Türkiye Cumhuriyeti uyruklu (vatandaşı) bir Kürt’ün, Kürtçe gazete çıkarmasını, Kürtçe televizyon yayını yapmasını, Kürtçe seçim propagandası yapmasını, mahkemede Kürtçe savunma yapmasını mümkün kılıyordu.

Şark Islahat Planı, Madde 14

Lozan’ın bu maddeleri ne yazık ki başından itibaren uygulanmadı ama Kürtçe konuşmanın cezalandırılması fikri 13 Şubat 1925’e patlak veren Şeyh Said İsyanı’ndan sonra ortaya çıktı. İsyanla büyük bir telaş içine giren Kemalist kadroların ‘Kürt Meselesi’ni halletmek için yürürlüğe koydukları ve yakın tarihe kadar devletin Kürt politikasının ana çerçevesini oluşturan 8 Eylül 1925 tarihli Şark Islahat Planı’nın tümü çok vahim ‘tedbirler’ içeriyordu, sadece konumuzu ilgilendiren 14. Maddesini (sadeleştirilmiş Türkçeyle) aktaralım: “Aslen Türk olup Kürtlüğe yenilmeye başlayan Malatya, Elaziz, Diyarbakır, Bitlis, Van, Muş, Urfa, Ergani, Hozat, Erciş, Adilcevaz, Ahlat, Palu, Çarsancak, Çemişkezek, Ovacık, Hısnımansur, Behisni, Hekimhan, Birecik, Çermik vilayet ve kaza merkezlerinde, hükümet ve belediye dairelerinde ve diğer kurum ve kuruluşlarda, okullarda, çarşı ve pazarlarda, Türkçeden başka dil kullananlar, hükümet ve belediyenin emirlerine muhalefet etmek ve direnmek suçundan cezalandırılacaktır."

1926’da toplanan Türk Ocakları Kurultayı’nda en büyük tartışmalar Türkçeden başka dillerin en çok da Kürtçenin konuşulmasını yasaklanması üzerine yapılmıştı. Örneğin kurultayın 28 Nisan günkü beşinci oturumunda konuşan Van Milletvekili İshak Refet (Işıtman) Doğu Anadolu’da yaşayan Kürt unsurların dillerini muhafaza ettikleri gibi, Karakeçililer. Serkanlar, Türkanlar gibi Türk kökenli topluluklarını Kürtleştirdiklerinden söz ediyor, bu konuda cezai tedbirler alınmasını öneriyordu. Ona göre Orta Anadolu’da yaşayan yerleşik Kürtler “nasıl olsa Türklerle sarılıyordur, boğulmaya mahkûm” idiler. Benzeri tartışmalar ertesi yıl da yapıldı. Türkçenin diğer dil topluluklarına zorla empoze edilmesinin zirvesini ise 1928’de başlayan “Vatandaş Türkçe Konuş!” kampanyaları oluşturdu.

Her Kürtçe kelimeye 5 kuruş cezası

Bu cezaların nasıl uygulandığına dair sözlü tarihten bir örnek verelim: “Kozluklu Mele (Hoca) Abdullah anlatıyor. 1940’lı yıllar. Diyarbakır’a gitmiş. Çarşıda Türkçe bilmediği için Kürtçe konuşuyor. Biri çarşıda kolunu tutuyor ve “Gel, belediyeden seni çağırıyorlar” diyor. Hoca, “Tû kîyî?” (Sen kimsin?) diye soruyor. Şahıs, “Ben belediye zabıtasıyım” diyor. Hoca, “Belediye reisi beni tanımaz ki beni çağırsın” dese de zorla Reis’in huzuruna çıkarılıyor. Reis, “Çarşıda Kürtçe konuşmuşsun. Her kelime için 5 kuruş para cezası vereceksin” diyor. Hoca itiraz etmeden cebindeki paraları masaya bırakarak, “Al sana para” diyor. Memur paranın üstünü vermeye çalışırken ekliyor: “Paralar sizde kalsın. Ben Türkçe bilmiyorum. Akşama kadar çarşıda Kürtçe konuşacağım. Senin zaptiye efendin de benimle gelsin. Akşam onunla sana geliriz. Ne kadar cezam varsa alırsın ve üstünü verirsin, ben de evime giderim.” (Bakış, 30 Haziran 1999.)

“Ka nane kî bi Tirkî bide”

Bir örneği de Diyarbakırlı yazar, araştırmacı Şeyhmus Diken anlatıyor: “Aklıma tek partili dönemin bir uygulaması takılıyor. Düşünmeden edemiyorum. Kürtçe konuşmak yasak! Ağızdan alenen duyulacak dozda çıkan her Kürtçe kelime için vatandaş ceza ödemekle mükellef. İspiyoncular çarşı Pazar fır dönüyor. Adamın evinde çocuklar aç. Fırına gidip ekmek almak lazım. Ama ekmeği istemek için de birkaç kelime Türkçe sözcük bilmek gerek. Adam çaresiz. Fırıncının karşısında ve “Ka nane kî bi Tirkî bide”. Fırıncı arif adam, halden bilen biri. “Ha ji tere nane kî bi Tirkî. Tercümesi şu: ‘Bana Türkçe bir ekmek ver.’ ‘Al sana Türkçe bir ekmek.’”

‘Ape’ Musa Anter ve Kımıl Olayı

Şimdi anlatacaklarım ise, Şark Islahat Planı’nı hazırlayan zihniyetin Demokrat Parti’nin son yıllarında bile hala capcanlı olduğunu gösteriyor. 31 Ağustos 1959 günü, Diyarbakır’da yayınlanan İleri Yurt gazetesinde Musa Anter’in ‘Amma Ne İleri Yurt’ adlı hiciv sütununda ‘Qimil’ (Kımıl) adlı Kürtçe bir şiir yayımlanmıştı. Olayın ayrıntılarına girmeden söyleyelim, ‘kımıl’, can yoldaşı ‘süne’ ile birlikte, tüm Cumhuriyet tarihimiz boyunca (hatta bugün de) bir türlü baş edemediğimiz bir hububat zararlısıydı.

Kürtçe şiirin teması şuydu: Siverekli bir kız, kımıl zararlısı tarafından samana döndürülmüş bir torba buğdayı çerçiye götürüyor, çerçi buğdayın işe yaramadığını görünce, buğdaya karşılık mal veremeyeceğini söylüyordu. Kızcağız da yüzyıllardır gelenek olduğu üzere, üzüntüsünü bir türküyle dile getiriyordu: “Bi çîya ketim lo apo, çîya melûlbûn rebeno/ Ceh seridî lo apo, genim hûrbûn êvdalo/ Qimil hatî lo apo, bi refa ye rebeno/Xwar genimî lo apo, hiştî qâye rebeno” (‘Dağa tırmandım amca, zavallı dağ mahzunlaştı/Arpa olgunlaştı amca, buğday un ufak oldu biçare/Kımıl geldi amca, kafile halen de zavallı/Buğdayı yedi, geride samanı bıraktı zavallı...’) Yazar yazının sonunda şiirin kahramanı kıza şöyle diyordu: “Üzülme bacım, seni kımıl, süne ve sömürenlerin zararından kurtaracak kardeşlerin yetişiyor artık.”

‘Welcome’ yazınca sorun yok

Kımılın bu metaforik kullanılışını Ankara affetmedi elbette. 6 Eylül 1959 tarihli Cumhuriyet gazetesinde “Doğu illerimizden birinin merkezinde çıkan bir gazetede anlaşılmaz sebeplerle Kürtçe bir şiir neşrediliyor” dendikten sonra “İnsaf edelim. Bu Doğu ili İstanbul değil ki, 20-30 gazete çıksın da insan meşgul bir gününde hepsine bakamasın. Sonra hadi kendisi bakamadı, o il merkezinin zabıtası yok mu, adliyesi yok mu?” diye ortalık velveleye veriliyor, 19 Eylül 1959 tarihli Ulus ise “Bir soru da benden: Bu gazeteye kim kâğıt veriyor” diye öküz altında buzağı arıyordu. Beklendiği üzere İleri Yurt ve Musa Anter aleyhine dava açıldı. Ancak olay yerelden ulusal düzleme taşmış, sanıkları savunmak için başka şehirlerden avukatlar gelmeye başlamış, mahkeme salonu ve adliye binasının önü miting alanına dönüşür olmuştu. Ödemiş’te yayınlanan Cephe isimli gazete kelleyi koltuğa alarak, Diyarbakır’a ve Musa Anter’e şöyle destek vermişti: “İstanbul gazeteleri kıyamet koparıyor. Diyarbakır’da çıkan İleri Yurt gazetesi Kürtçe bir şiir neşretmiş. Bakın Küstaha. Genelevlere kadar ‘Welcome’ diye Amerikanca yazılan memleketimizde, Kürtçe şiir Garbilik şerefimize dokunuyor...”

İddialara göre durum Ankara’nın canını o kadar sıkmıştı ki, Celal Bayar Diyarbakır Valisi’ne telefon açıp, Musa Anter’in ‘kafasının ezilmesi’ni istemişti. Yaşar Kemal’in deyişiyle, ‘Öfkesiz Kürt’ Musa Anter, sevenlerinin deyişiyle ‘Ape’ Musa, bu olaydan ve sonrasında yaşadığı nice olaydan sağ salim kurtuldu ama hemen her makalesine, yaptığı her hayali röportaja Kürtçe cümleler serpiştirdiği için hayatı mahkemelerde geçti. Bu yargılamalardan birinde Musa Anter’e, hâkim “Ne diye Kürtçe yazıyorsunuz” diye sormuş, Anter de “Hâkim Bey, İstanbul’da Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler gazete çıkarıyorlar. Ayrıca İngilizce ve Fransızca gazete de çıkıyor. Ben Kürtçe yazıyorum diye ne olacak?” demişti. Hâkimin muhtemelen Lozan’a atıf yaparak “Efendim onlar azınlık” karşılığı üzerine de taşı gediğine koymuştu: “Hâkim Bey, yani bir memlekette azınlık çoğunluktan daha mı avantajlıdır? Eğer bir azınlık kadar hakkım yoksa ben böyle çoğunluğu ne yapayım? Lütfen karar verin ve beni de azınlık kabul edin.”

Ardından ünlü 49’lar Davası geldi. Dava 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra da devam etti, Musa Anter ve arkadaşları ancak 1965’te ‘paçayı kurtardılar.’ Daha nice badire atlatan Musa Anter, 20 Eylül 1992 günü, JİTEM ajanları tarafından bir tuzağa düşürüldü ve ensesinden vurularak öldürüldü. Öldürüldüğünde 74 yaşındaydı.

12 Eylül yasakları

Kürtçeye (ve elbet diğer azınlık dillerine) en sert tavır 1980 darbesinden sonra takınıldı. Darbeciler kendi elleriyle hazırladıkları 1982 Anayasası’ndaki “Düşüncelerin açıklanması ve yayılmasında kanunla yasaklanmış olan herhangi bir dil kullanılamaz” ifadesini, 1983’te çıkarılan Türkçeden Başka Dillerde Yapılacak Yayınlar Hakkında Kanun’la perçinlediler. Kanuna göre, Türk vatandaşlarının anadili Türkçeydi ve Türkçeden başka dillerin anadil olarak kullanılmasına ve yayılmasına yönelik her türlü faaliyette bulunmak yasaktı! Kanun 12 Nisan 1991’de kaldırıldı ama 6 Kasım 1991’de, milletvekillerinin TBMM’de Kürtçe yemin etmeleriyle başlayan süreç, yedisi (BDP’nin selefi) DEP’li, biri bağımsız, sekiz milletvekilinin ağır hapis cezalarına çarptırılmaları ile sonuçlandı. 1980’ler, 1990’lar hatta yakın tarihe kadar, hapishanelerde Kürtçe konuşma yasağı sürdü, Türkçe bilmeyen analar evlatlarıyla tek kelime konuşturulmadılar.

Son yıllarda bu konuda çok olumlu adımlar atıldı ama hala anadili Kürtçe olanlar, anadili Türkçe olanlarla aynı haklara sahip değiller. Bırakın günümüzün temel insan hakları sözleşmelerini, insan hakları açısından son derece geri bir düzeyi temsil eden Lozan Barış Anlaşması’nın hükümlerine bile uyulmuyor. Anadilin seçmeli ders değil eğitim dili olmasının bir insan hakkı olduğunu hükümet başta olmak üzere çoğu kesimler tarafından kabul edilmiyor. Kürtçe televizyon ve radyo yayınlarında hala sınırlamalar var. Halka Kürtçe hizmet veren belediye başkanları görevlerinden alınıyor. Belki bir uç örnek ama bu yılın başında Konya'da bir kadın, 2 çocuğu ile Kürtçe konuştuğu için ‘gürültü kirliliği’ yarattığı gerekçesiyle 62 TL para cezasına çarptırıldı! Açlık grevleri, işte böyle bir arka plana sahip. Yöntemleri aklımıza yatmasa bile, kalbimizin kapılarını onlara kapatmayalım. Kurban Bayramı’nda bu insanları da kurban etmeyelim…

Özet Kaynakça: Baskın Oran, “Lozan’da azınlıkların korunması”, Toplumsal Tarih, S. 115, Temmuz 2003, s. 72-77; Mehmet Bayrak, Kürtlere Vurulan Kelepçe, Şark Islahat Planı, Öz-Ge Yayınları, 2009; Musa Anter, Kımıl, Avesta, 2000; Kemal Kirişçi&Gareth M. Winrow, Kürt Sorunu, Kökeni ve Gelişimi, Tarih Vakfı Yayınları, 1997.

.

Cumhuriyetçiler ve Lâ Cumhuriyetçiler

28.10.2012 - Bu Yazı 3172 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Gazetelere göre, yeni devletin adı 'Türkiye Halk Cumhuriyeti' veya 'Türk Halk Devleti' olacaktı.

Bundan 89 yıl önce, uzun bir seçim sürecinden sonra 11 Ağustos 1923 günü Meclis açılmış, iki gün sonra Meclis Başkanlığı’na oybirliğiyle Mustafa Kemal seçilmiş, aynı gün Lozan görüşmeleri sırasında İsmet Paşa ile ters düşen Rauf Bey başbakanlıktan çekilmiş ve yerine Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı Ali Fethi (Okyar) Bey getirilmişti. Mustafa Kemal’in tüm üyelerini elleriyle seçtiği (kendi tabiriyle) ‘kız gibi Meclis’ 23 Ağustos’ta Musulsuz Lozan Barış Antlaşması’nı onaylayarak (yine de 14 ret oyu vardı) Mustafa Kemal ve ekibini büyük bir dertten kurtarmıştı.

Neue Freie Presse’nin haberi

23 Eylül 1923 tarihli Neue Freie Presse adlı Avusturya gazetesinde çıkan bir haber Lozan tartışmalarına nokta koydu. Habere göre Mustafa Kemal, basında Teşkilat-ı Esasiye’de (anayasa) tadilat yapıldığına dair haberler hakkında “… bütün bu tadilat cumhuriyet esasına müteveccih (yönelik) olacaktır. Türkiye hal-i hazırda olduğu kadar istikbalde de daha fazla demokratik bir cumhuriyet olacaktır. Hiçbir suretle Garp cumhuriyetlerinin sisteminden farklı olmayacaktır. Türkiye’nin bu cumhuriyetlerden ayrıldığı bir şekil meselesinden başka bir şey değildir” demişti.

Gazeteler, tartışmaya adeta balıklama daldılar. Gazetelere göre, yeni devletin adı ‘Türkiye Halk Cumhuriyeti’ veya ‘Türk Halk Devleti’ olacaktı. 27 Eylül günü bu demecin resmen doğrulanmasıyla kamuoyunda ateşli bir tartışma başladı. 7 Ekim’de İstanbul basınını ‘ortalığı velveleye vermekle’ suçlayan Yunus Nadi’nin Yeni Gün gazetesindeki sorulu cevaplı makalede “Hayır, cumhuriyet ilan olunmayacaktır. Zaten mevcut olan idarenin cumhuriyet olduğu söylenecektir” denirken, 8 Ekim tarihli Tevhid-i Efkâr’da Velid Ebuzziya “İstanbul’a Türk ordusunun girişi şerefine rica ediyoruz, hükümet sürekli münakaşa ve mücadele siyasetini terk etsin, Cumhuriyet mi yapacak, başka bir hükümet şekli mi yapacak, ne yapacaksa yapsın ve olumlu bir çalışma dönemi açsın” diyordu.

13 Ekim’de Ankara başkent ilan edilirken, toplum Cumhuriyetçiler ve Lâ Cumhuriyetçiler (Cumhuriyet karşıtları) diye ikiye bölünmüştü. Cumhuriyetçiler ‘Amerikanvari’, ‘Fransızvari’ ve ‘Türkiye tarzı’ diye üçe; Lâ Cumhuriyetçiler ise ‘Hâkimiyet-i Milliyeciler’ ve ‘İttihatçılar’ diye ikiye ayrılıyordu. Gazeteler uzun uzun Fransız ve Amerikan sistemlerinin analizlerini yapıyorlar, eksilerini ve artılarını sayıyorlardı. Kimine göre Fransız sistemi, kimine göre Amerikan sistemi ‘daha demokratik’ idi. Yazılardan anlaşıldığı kadarıyla o günün siyasileri bu iki sistemi de çok iyi tanıyorlardı. Yine anlaşılıyordu ki, rejimin adından çok içeriği önemliydi. Çünkü 1 Kasım 1922’de Saltanat’ın kaldırılmasından beri siyasi elitler arasındaki en büyük endişe, Mustafa Kemal’in bütün yetkileri üzerinde toplayarak diktatörlüğe gitmesiydi. Nitekim bu tartışmalar sürerken, Mustafa Kemal kendisine yakın milletvekillerini Halk Fırkası (HF) adı altında toplamış ve fırkanın başına geçmişti. Ama bütün bunlar hakkında Mustafa Kemal’in düşüncelerini öğrenmek, daha doğrusu sesini bile duymak mümkün olmamıştı. Çünkü o, İstasyon Binası’nda ‘Mütehassıslar Encümeni’ adı altında bir araya getirdiği yakın adamlarıyla rejime kendi istediği şekli vermekle meşguldü.

Cumhuriyet istasyonda mı doğar?

Tevhid- Efkâr’ın 19 Ekim tarihli nüshasında “Bizim bildiğimize göre cumhuriyet istasyon binalarında değil, millet meclislerinde doğar. İstasyon binasından ise olsa olsa tren çıkar. Yeni cumhuriyet istasyonda hazırlandığı için bir sürat katarı gibi azami şiddetle ortaya atıldı” derken haklıydı çünkü sorun sadece cumhuriyet tartışmalarının Meclis’te değil de, ‘zevat-ı mutade’ diye anılan Mustafa Kemal’in dar çevresinde ele alınması değildi. Milli Mücadele’nin önemli adamlarından Rauf (Orbay) Bey, 4 Ağustos’ta Ankara’dan ayrılıp önce Sivas’a sonra İzmir’e geçmiş, Refet (Bele) Bey ve Dr. Adnan (Adıvar) Bey’le buluşmuştu. Milli Mücadele’nin kahraman komutanı Kazım Karabekir Paşa, görevli olarak bulunduğu Sarıkamış’tan ayrılarak, İstanbul’a gelmek üzere Trabzon’a doğru yola çıkmıştı. Bir diğer önemli komutan Ali Fuat (Cebesoy) Paşa TBMM İkinci Başkanlığı görevinden istifa dilekçesini vermişti. Kısacası, taraflar ‘cephede’ yerlerini almaktaydılar.

Suni hükümet krizi

İşte tam bu sırada, Mustafa Kemal’in has adamlarından hükümet başkanı Ali Fethi (Okyar) Bey aynı zamanda üstlendiği Dahiliye Vekilliği’nden yorgunluk gerekçesiyle istifa etti. CHF grubunun Mustafa Kemal’e danışmadan, Rauf Bey’i Meclis İkinci Başkanlığı’na, Erzincan Mebusu Sabit Bey’i de Dahiliye Vekilliği’ne seçmesi, Mustafa Kemal tarafından bir hükümet krizine dönüştürüldü ve Mustafa Kemal’in baskısıyla hükümet 27 Ekim’de istifa etti. Bunun üzerine o ana kadar Ankara’da kalan Ali Fuat Paşa da İstanbul’a doğru yola çıktı.

Muhalefetin ağır toplarının Ankara dışında olduğu 28 Ekim gecesi, Mustafa Kemal, İsmet Paşa, Milli Müdafaa Vekili Kazım (Özalp), eski Kolordu kumandanlarından Sinop Mebusu Kemalettin Sami ve Milli Mücadele Kocaeli Grubu Kumandanı Halit Paşa, Rize Mebusu Ekrem ve Afyon Mebusu Ruşen Eşref Bey’i Çankaya’da yemeğe alıkoymuş ve tüm yemek boyunca dalgın ve sessiz duran Mustafa Kemal, birden “Yarın cumhuriyet ilan edeceğiz” demişti. Daha sonra diğer misafirlerini uğurlamış, İsmet Bey’le ikisi, ertesi gün sunulacak teklif üzerine çalışmışlardı.

29 Ekim Pazartesi günü saat 10.00’da toplanan CHF grubunun yeni hükümeti kuramamasıyla başlayan tartışmalar, Mustafa Kemal’in 13.30’da kürsüye çıkarak “eksiklik ve yanlışlığın uygulanmakta olan usul ve şekilde olduğunu, bunun da ancak cumhuriyet idaresi ile giderilebileceğini” söylemesiyle yeni bir merhaleye girdi. Konu Meclis’e taşındı ve bir dizi başka oylamadan sonra, saatler 20.30’u gösterdiğinde Mustafa Kemal’in hazırladığı değişiklik önergesi Antalya Milletvekili Rasih (Kaplan) Hoca’nın “Din bakımından da en muvaffık hükümet şekli cumhuriyettir” diye biten ateşli konuşmasından sonra, ‘Yaşasın Cumhuriyet!’ haykırışları arasında oylamaya katılanların ‘tümü’ tarafından kabul edildi.

Durumun tavzihi

Önergede dikkati çeken husus, ‘Cumhuriyet’in ilanından’ değil, ‘Türkiye Devleti’nin hükümet şeklinin cumhuriyet olduğunun açıklığa kavuşturulmasından’ (kullanılan terim ‘tavzih’tir) söz edilmesiydi. Tavzih işi, anayasanın 1. maddesine “Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti cumhuriyettir” cümlesinin eklenmesiyle yapılmıştı. Ancak hemen ardına, daha önceki metinde olmayan “Türkiye Devletinin dini, din-i İslamdır, resmi lisanı Türkçedir” şeklinde yeni bir madde getirilmişti. Bunun muhafazakâr kesimlere verilmiş bir sus payı olduğu açıktı. Ayrıca ‘cumhurbaşkanlığı’ konusuyla ilgili iki yeni madde ile bazı maddelerde de değişiklikler yapıldı.

Kanun, yoklamasız oylandığından oylamaya kaç kişinin katıldığı, dolayısıyla kaç kişinin oyuyla rejimin ‘cumhuriyet’ olduğu bilinmiyor. Ancak, bundan sonra cumhurbaşkanı seçimine geçilmiş, oturumu yöneten İsmet Bey sonucu şöyle açıklamıştı: “Türkiye Cumhuriyeti için yapılan intihapta reye iştirak eden azanın adedi 158’dir. 158 aza, müttefiken Ankara mebusu Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’ni Cumhuriyet Riyaseti’ne intihap etmişlerdir.”

Bu sayı rejimin adını koyan kanunun oylamasına katılanların da sayısı olmalıdır. Ancak İsmet Bey, ‘çekimser’ veya ‘ret’ oyu verenlerden söz etmediğine göre, Mustafa Kemal kendisine oy vermişti. Şevket Süreyya Aydemir Tek Adam (C.III) adlı eserinde “159 kişi oya katılmış ve 158 oyla Gazi Mustafa Kemal oybirliğiyle Türkiye Reisicumhurluğu’na seçilmişti. Çekimser kalan tek oy Mustafa Kemal’in oyu idi” diyerek, bu garabeti gidermeye çalışacaktı. Ama asıl garabet, Cumhuriyet’in ilanı oylamasına, TBMM’nin kâğıt üzerinde 286, fiilen 270 üyesinden sadece 158 veya 159’unun katılmasıydı. Meclis’in tüm üyelerinin bizzat Mustafa Kemal tarafından seçilmiş olduğu düşünülünce fire büyüktü. Öte yandan böyle önemli bir anayasa değişikliğinin salt çoğunluktan biraz yüksek bir oyla yapılması da anayasal teamüllere aykırıydı.

Sabaha karşı 101 pare top atışı

Mustafa Kemal’in teşekkür konuşmasını Afyonkarahisar Mebusu Kamil Efendi’nin okuduğu dua izledi. Ankara halkı, olayı gece atılan silah ve havai fişeklerle öğrendi, ama İstanbul’da kutlamalar, 30 Ekim günü sabaha karşı 3’te Selimiye’den atılan 101 pare top atışıyla yapıldığı için halk büyük korku yaşadı.

31 Ekim günü, Halife Abdülmecid Efendi, Mustafa Kemal’e, dedesinin hükümdarlığını ima eden ‘Abdülmecid bin Abdülaziz Han’ imzalı kuru bir tebrik telgrafı gönderdi. Mustafa Kemal de kendisine aynı kurulukta teşekkür etti. Aynı gün İstanbul’daki Vatan ve Tevhid-i Efkâr gazetelerini ziyaret eden Rauf Bey, Cumhuriyet’in kendilerinin yokluğunda alelacele ilan edilmesinden duyduğu şaşkınlığı belirttikten sonra, olayın İttihatçıların Merkez-i Umumi kararlarına benzediğini ima etti ve hükümetin bu acelenin haklı ve mantıklı gerekçelerini açıklamasını beklediğini ekledi.

13 Ekim’de Sarıkamış’tan ayrılan, Cumhuriyet’in ilanını Trabzon’da iken top atışlarından öğrenen Kazım Karabekir, 10 Kasım’da İstanbul’a vardıktan sonra şu açıklamayı yapacaktı: “Cumhuriyet şeklinin memleketleri yükselten bir şekl-i idare olduğu şüphesizdir. Şahsi saltanatların aleyhdarıyım.” Rauf Bey, Refet Bele ve diğerleri İstanbul’da kalırken, Kazım Karabekir 15 Kasım’da Ankara’ya gelmiş ve Mustafa Kemal’i ziyaret etmek istemişti, ancak hastalık mazeretiyle huzura alınmamıştı. (Mustafa Kemal 1927’de okuduğu Nutuk’ta, bu kararı alırken arkadaşlarına danışma gereği duymadığını çünkü onların da kendisi gibi düşündüklerine emin olduğunu söyleyecekti.) Bu tarihten sonra, ‘cumhuriyet’ tartışmaları, yerini hilafetin kaldırılması tartışmalarına bırakacak, bu tartışmalar aralık ayının sonunda Cumhuriyet’in ilan şeklini ‘düzenbazlık’ olarak niteleyen İstanbul’da bir dizi gazeteci, aydın ve muhalif cemiyetin Ankara’dan gönderilen İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmasıyla tırmanacaktı. Yeni rejimin anayasası ise ancak altı ay sonra hazırlanabilecekti.

89 yıl sonra, hemen hemen aynı tartışmaları yapıyor olmamız size de garip görünmüyor mu?

Cumhuriyet ‘milli sır’ mıydı?

“Meşrutiyet, köhneleşmiş ve tutarlılığını kaybetmiş olan Osmanlı İmparatorluğu’nun gövdesi üzerine değil, aksine Türk çoğunluğunun yaşadığı kısım üzerinde oturtulmalı, düşmanlarının yapacağı bir tasfiye yerine ihtilal idaresi, tek başına, bir Türk Devleti kurmalıdır.” Ali Fuat Cebesoy’a göre 1905 veya 1907’de sarf edildiği iddia edilen bu sözler Mustafa Kemal’in kafasında ‘cumhuriyet’ fikrinin çoktan var olduğuna karine idi.

Londra’da yaşayan Sultan Vahdettin’in yeğeni Prens Sami’nin 1951’de Haluk Yusuf Şehsuvaroğlu’na anlattıklarına bakılırsa, 1919’da Samsun ve havalisinde bozulan asayişin düzeltilmesi için Osmanlı ileri gelenlerinden oluşan bir liste Padişah’ın önüne çıkarıldığında, Padişah parmağını Mustafa Kemal’in isminin üzerine koyarak “O gitmelidir” dediğinde Mustafa Kemal’in isminin karşısında ‘Cumhuriyetçidir’ yazdığını görmüştü.

Yazın Mazhar Bey!

Daha sonra ‘Milli Sır’ adıyla karşımıza çıkacak bir başka iddiaya göre, 7/8 Temmuz 1919 gecesi, Erzurum’da, sabaha karşı Mustafa Kemal, Mazhar Müfit ve Süreyya beylere ‘sonuna kadar mahrem kalmak’ koşuluyla (başka şeylerin yanı sıra) şunları yazdırmıştı: “Zaferden sonra şekli hükümet cumhuriyet olacaktır…İki, padişah ve hanedan hakkında zamanı gelince, icap eden muamele yapılacaktır. Üç…”

Şevket Süreyya Aydemir’e göre, Mustafa Kemal’in en yakınındakilerden İsmet Bey, Sakarya harbinin cereyan ettiği 1921 yılı ortasında, Garp cephesinin Sivrihisar karargahında, Yakup Kadri ve Halide Edip’e ilerde Cumhuriyet rejiminin kurulmasının zorunlu olduğundan söz etmişti.

Kazım Karabekir ise, 1922 Eylülünde Bursa’da buluşan Milli Mücadele liderlerinin, üzerinde konuştuğu siyasi formüllerden birinin Mustafa Kemal’in en küçük şehzadeye hilafet ve saltanat naibi ve aynı zamanda diktatör yapılması olduğunu iddia edecekti. Formülü Fevzi ve İsmet paşalar önermişti, ama Karabekir, fikrin Mustafa Kemal’den çıktığını düşünmekteydi.

Falih Rıfkı (Atay), Çankaya adlı eserinde Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından Bursa Valisi’nin Mustafa Kemal’i karşılama programına Osman Gazi’nin Türbesi’nin ziyaretini de koyduğunu görünce “Mustafa Kemal’in bu ziyarette bulunacağını zannetmiyorum” demesini hazır bulunanlar tarafından nasıl şaşkınlıkla karşıladığını anlatıktan sonra şöyle devam etmişti: “Mustafa Kemal’in İstanbul’a giderek yeni bir sadrazam olmayacağını pekiyi biliyorduk. Hanedan intihar etmişti. Ortaçağda olsaydık Mustafa Kemal’e biat edileceği ve hanedanın isim değiştireceği zamanda idik. Yirminci asırda, çöken hanedanların yerine cumhuriyetler gelir. Mustafa Kemal’in devlet reisi olmaktan başka hiçbir şey olmasına ihtimal yoktu.” Tarih, Falih Rıfkı’yı haklı çıkardı…

Özet Kaynakça: Hasan Türker, “İlanından Önce Cumhuriyet Tartışmaları”, Toplumsal Tarih, S. 59, Kasım 1998, s. 4 -13; Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İnkılap Aka Kitabevi, 1981; Kazım Özalp, “Cumhuriyet Nasıl İlan Edildi?”, Yakın Tarihimiz, Cilt:3, s. 289-291; Mahmut Goloğlu, Türkiye Cumhuriyeti (1923), Başnur Matbaası, 1971; Faruk Alpkaya, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu (1923-1924), İletişim Yayınları, 1998.

Kaynak:http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalYazar&ArticleID=1105642&Yazar=AYSE-HUR&CategoryID=97

..

.

Menderes ve Erdoğan'ın Jakoben belediyeciliği

04.11.2012 - Bu Yazı 2904 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Topçu Kışlası yıkılmadan önce Taksim Meydanı.

1928'de Cumhuriyet Abidesi'nin açılışından sonra Taksim Meydanı, Sultanahmet ve Beyazıt'ın kamusal işlevlerini yüklendi. Taksim bir kez daha değişmeye hazırlanıyor

Başbakan Erdoğan’ın yeni projesi, Taksim Meydanı’na ulaşan yolları yer altına alıp bir zamanlar var olan ancak Cumhuriyet döneminde yıktırılan Topçu Kışlası’nı yeniden inşa etmek. Elbette yanında camisi ile. Sadece İstanbul’un ve Türkiye’nin değil dünyanın da en önemli kamusal alanlarından biri olan Taksim Meydanı’nı yayalaştırma adı altında insansızlaştırmaya götüren bu ‘uygunsuz proje’nin uygulanması için kazmalar vuruldu. Bölgenin elde kalmış tek yeşil alanı Gezi Parkı’nı yapılaşmaya açacak ‘ikinci uygunsuz proje’nin çalışmaları ise kapalı kapılar ardında sürdürülüyor. Bu amaçla 200 kadar ağacın katli için karar alındı, uygulama için fırsat kollanıyor. Bu yüzden bu haftayı Taksim Meydanı ve ‘Jakoben belediyecilik’ anlayışının mümtaz temsilcilerinden Adnan Menderes’in İstanbul’daki uygulamalarına ayırdım, elbette yerim yettiğince.

Taksim Meydanı dediğimiz alan 1732-1739 arasında, I. Mahmut’un kuzeydeki gümrah ormanlardan gelen suyu şehrin değişik bölgelerine dağıtmak üzere yaptırdığı Taksim Maskemi (su dağıtma sarnıcı) ile ortaya çıkmıştı. Bir zamanlar cephesinde “Her şeye su ile hayat verdik” anlamına gelen bir ayetin yazılı olduğu Maksem, bugün kurumuş da olsa varlığını sürdürüyor.

Bugün Taksim Parkı ya da Gezisi denilen bölgede eskiden geniş bir çayırlık içinde Ermeni Mezarlığı ile devamında servi ağaçlarıyla dolu büyük bir Müslüman mezarlığı (Ayaspaşa Mezarlığı) vardı. Bu geniş alana 1803-1806 arasında orijinal adıyla Halil Paşa Topçu Kışlası (Taksim Kışlası) inşa edildi. Kışlanın mimarının Ermeni Kirkor Balyan olduğu sanılıyor. 1807’deki Kabakçı Mustafa İsyanı sırasında tahrip olan yapı, II. Mahmut tarafından, 1812’de mimarbaşı Hafız Mehmet Emin Ağa’ya tamir ettirilmişti. Hint, Rus, Türk mimarisinden esintiler taşıyan Topçu Kışlası’nın ana gövdesi iki katlı, soğan kubbeli ve kule görünümlü köşeleri ise üçer katlıydı. Kışlanın ortasında büyük bir avlu yakınlarında bir cami vardı.

Abdülmecid Döneminde (1839-1861), bugün İTÜ’nün Taşkışla Binası olarak bildiğimiz Mecidiye Kışlası, bu kışladaki topçu subayları için Gümüşsuyu Askerî Hastanesi inşa edildi. 1850’lerde, Hademe-i Hassa (Saray hademeleri) ve Muzıka-i Hümayun (Saray orkestrası) üyeleri için inşa edilmeye başlayan, ancak Abdülaziz Döneminde (1861-1876) tamamlanan Gümüşsuyu Kışlası ve askerlerin talim yaptığı Talimhane bölgesiyle birlikte Taksim’in ‘askerî’ ve ‘devletçi’ topografyası iyice belirginleşmişti.
Ancak ortaya çıkan tablo bölgenin sosyolojik dokusuna hiç uymuyordu. Çünkü bugün Galata-Beyoğlu dediğimiz Pera bölgesinde, bugün Kurtuluş dediğimiz Tatavla’da gayrimüslimler, Levantenler yaşıyordu. Bu kesimler askeri değil sivil bir kültürün temsilcisiydiler. Bunun üzerine, 1870’te, Ermeni mezarlığı Şişli’ye taşındı ve açılan alanda bu kesimlerin eğlence ihtiyacını karşılamak için, askeri yapıların arasına bazı eğlence mekânları sıkıştırılmaya çalışıldı. Bunlardan biri Topçu Kışlası ile Gazhane (bugünkü Cumhuriyet) Caddesi üzerindeki İngiliz üslubundaki bahçe idi. İçinde bir havuz, gazino, eski Bellevue Kahvesi ve orkestra platformu olan bahçe bazı küçük değişikliklerle 20. yüzyılın başlarına kadar varlığını korudu.

1913’te elektrik tramvayla Beyoğlu’nun Şişli’ye bağlanması Taksim’in önemini biraz daha arttırdı ama burası hala geniş ve tanımsız bir alandı. 1918-1922 yılları arasında işgalci Fransız ordusunun Senegalli askerlerini barındıran Topçu Kışlası’nın avlusuna 1921’de güzel bir stadyum inşa edildi. Özellikle Müslüman-Türk takımlarıyla Fransız ve İngiliz asker takımlarının buradaki maçları adeta ‘milli maç’ havasında geçerdi. Cumhuriyet’in ilanından sadece üç gün önce 26 Ekim 1923’te bu stadyumda oynanan Romanya-Türkiye maçı 2-2 berabere bitmişti.

Cumhuriyet’in tören alanı
Cumhuriyet’in ilk yıllarında mimari hamlelere devam edildi. Bu sefer de Ayaspaşa Müslüman Mezarlığı kaldırıldı ve yerine apartmanlar dikildi. Ancak, Taksim Meydanı Pervititch’in 1925-1926 tarihli haritalarında hala İstiklal Caddesi, Pangaltı, Gümüşsuyu ve Sıraselviler yollarının Taksim Maksemi’nin önünde birleşmesinden oluşan bir genişlik gibi görülüyordu.

1927’de Osmanlı döneminin ünlü Levanten caddesi ‘Cadde-i Kebir’in (Büyük Cadde) adı ‘İstiklal Caddesi’ olarak değiştirildi, ama bu değişikliğin Cumhuriyet’in coşkusunu yeterince vermediği düşünülerek İtalyan Heykeltraş Pietro Canonica’ya bir ‘Cumhuriyet Abidesi’ sipariş edildi. Anıt, 8 Ağustos 1928’de TBMM Başkanı Kazım (Özalp) Paşa tarafından açıldı. Bundan böyle, Taksim Meydanı, Osmanlı döneminde, devlet ricalinin ve halkın karşılaştığı en önemli kamusal alanlar olan Sultanahmet ve Beyazıt meydanlarının işlevini yüklenecekti.

1936’da İstanbul’u yeniden tasarlamak üzere davet edilen Henri Prost, iki yıl içinde Beyoğlu yakasının nazım planını hazırlamıştı. 1940 yılında Vali-Belediye Başkanı (aynı zamanda CHP İl Başkanı) Lütfü Kırdar, Prost’un kentsel tasarım projesi çerçevesinde Taksim’de radikal değişiklikler yaptı. Önce 1909’da 31 Mart Olayı sırasında bazı bölümleri tahrip olan Taksim Kışlası yıkıldı. Ortaya çıkan alan, İnönü Gezisi (sonra Taksim Gezisi denilecekti) adıyla meydanla ilişkilendirildi. 38 bin m2’lik alanı ile Beyoğlu ilçesinin toplam yeşil alanlarının yüzde 30’unu oluşturan bu park o tarihten sonra İstanbulluların nefes alma alanı oldu.

Tarlabaşı’nın soylulaştırılması
1977’de kanlı 1 Mayıs’a, 1980 sonrası iktidara yönelik protesto gösterilerine ev sahipliği yapan Taksim Meydanı, 1987’de Bedreddin Dalan döneminde, büyük yıkımlar sonucu açılan Tarlabaşı Bulvarı ile bugünkü şeklini aldı. Meydan 2000’li yıllarda yılbaşı kutlamaları ve konserlerle ‘kamusal alan’ tanımına biraz daha yaklaştı. Ardından da Tarlabaşı bölgesindeki eski evlerde yaşamaya çalışan yoksulların başka bölgelere taşınması ve boşalacak mekânların ‘soylulaştırılması’ projelerinin insanları dışlayan boyutları üzerinden tarışılmaya başlandı. Bu tartışmalar sürerken bu sefer de yazının başında sözünü ettiğim projenin tasallutu ile karşı karşıya kaldı.

Başbakan’ın ‘benim’ dediği bu proje aslında Bedreddin Dalan döneminde başlanan ancak Dalan’ın yeniden belediye başkanı seçilememesi yüzünden bitirilemeyen hamlenin bir parçası. Meydana ulaşan caddelerin yeraltına alınmasıyla meydanın yayalaştırılacağı söylense de, yayaların meydana nasıl ulaşacağı bir muamma. Belki de hedeflenen Taksim’e yaya akışının iktidar tarafından kontrol edilmesi. Muhtemelen taklit kışla da Cumhuriyet döneminin modernist şehir planlamacılığına ‘Neo-Osmanlıcı’ bir cevap olacak. Sivilleşme iddiasıyla siyaset yapan bir iktidar için ‘kışla’ çelişkili bir mesaj. Orijinal kışlanın parçası olan cami de, laikçi kesimler tarafından ısrarla püskürtülen cami projelerinin (çoğul kullanıyorum çünkü bir değil üç cami inşası planlanıyor) bir şekilde hayata geçirilmesine olanak sağlayacak.

Taksim’in düzenlenmesi, güzelleştirilmesine, gerekiyorsa cami yapılmasına kimsenin itirazı yok. Sorun, nelerin yapılacağına, şehircilik uzmanlarının, kentlinin, sivil toplum kuruluşlarının değil Başbakan’ın tek başına karar vermesinde, yani AKP iktidarının eleştirdiği zihniyetle aynı Jakoben yöntemleri kullanmasında. Unutmayalım ki, Taksim sadece İstanbullunun değil, dünyanın kültür varlığı. Bu yüzden Taksim’i iktidardakilerin zihinsel ve kültürel kodlarını sahnelemek, ya da gücün kimde olduğunu göstermek için kullandıkları mimari araç olarak kullanmaktan vazgeçelim.

İstanbul’un tekrar fethi ve Menderes
Başbakan Tayyip Erdoğan gibi ‘Jakoben belediyeci’ bir şahsiyet DP lideri Adnan Menderes’ti. CHP’de yetişen kadroların kurduğu DP, Cumhuriyet’in modernleşmeci ideolojisi ile Anadolu taşrasının dünyaya açılma vizyonunu birleştirmişti. Buna bir de İkinci Dünya Savaşı’nın galibi ülkelerin dünyaya empoze ettiği demokrasi anlayışı ve kapitalist gelişme modelinin heyecanı eklenmişti. İstanbul, Lütfi Kırdar dönemi hariç, 30 yıldır el sürülmemiş bir kent olarak, Menderes’in siyasi şovunu sahneleyebileceği uygun bir mekândı. Bütün bunların üstüne, İstanbul her açıdan büyük bir potansiyele sahip bir oy deposuydu.

Adnan Menderes ve ekibini en çok rahatsız eden şey, kargacık burgacık sokakların, dik yokuşların ve çıkmaz sokakların yarattığı trafik keşmekeşiydi. Yani çıkış noktası gayet haklıydı. Önce Henri Prost’un planı revize edilerek yürürlüğe konuldu. Ardından Menderes işe el koydu ve şehre ilk kazma 25 Eylül 1956’da vuruldu. Menderes, şehrin 2.600 yıllık tarihini göz ardı ederek ve kapitalist dünyanın o günlerdeki ekonomik tercihi olan petrol ve otomobil tüketiminin mecburi istikameti olan karayolculuğu esas alarak giriştiği imar faaliyetini ‘İstanbul’un yeniden fethi’ olarak adlandırmıştı. Bir önceki devrin ‘merkezi planlamacı’ zihniyetine inat, Menderes el yordamıyla hareket etmekte sakınca görmedi. Bir gazeteye verdiği beyanatta “plan iyi bir şey ama bunun için vakit ve nakit lazımdır” demişti.

Menderes’in şehri hallaç pamuğu gibi atmasına neredeyse tek başına karşı koyan (2009’da kaybettiğimiz) Mimar Turgut Cansever’e göre, Prost’un nazım planında önerilen yollar, yerinde bir inceleme yapılmadan, masa başında katlarca büyütülerek hayata geçirilmeye çalışılmıştı.

Menderes’in öylesine acelesi vardı ki, yıkılmak istenen binalara alelacele ‘maili inhidam’ (yıkılmak üzere) raporu alınıyor, ertesi gün yıkım başlıyordu. Bu fasıldan, Eminönü-Unkapanı yolu dinamitlerle açılırken Rüstem Paşa Camii’nin duvarları ve eşsiz çinileri çatlıyordu. Beyazıt Meydanı belki on kez yıkıldı, on kez yapıldı. Daha sonra romancı Orhan Kemal “DP devri, yıkım, yapım, tekrar yıkım devri. Meydan indir, meydan kaldır devri…” diyecekti. Marmara kıyısındaki güzelim koylar, kıvrımlar, toprak ve molozlarla dolduruldu. Menderes’in başarılı ‘basınla ilişkiler’ stratejisi sayesinde, yıkımlar gazeteler tarafından “çok iyi oldu, şehrin ufku açıldı!..” diye kamuoyuna sunuluyordu.

Bu dönemde harcanan para, tüm Türkiye’nin şehirlerine harcanandan fazlaydı. Yıkımlar Hazine’ye büyük yük getirirken, yıkılan 7.200’ü aşkın evin ve işyerinin istimlâk paraları zamanında ödenmediği için mülk sahipleri büyük sıkıntılar yaşıyordu. Öyle ki, Aksaray civarında, ‘istimlâk muhacirleri’ diye anılan evsiz barksız bir kitle ortaya çıkmıştı.

Osmanlı İstanbulu’nun yok oluşu
1958’de getirilen İtalyan Plancı Luigi Piccinato ise “Üç şansınız var: Biri coğrafi durum, ikincisi mevzuat, üçüncüsü de Adnan Menderes” demişti. Bu üç şans(!) sayesinde, Vatan Caddesi, Millet Caddesi, Divanyolu, Edirnekapı-Beyazıt-Aksaray yolu, Sirkeci-Florya Sahil Yolu, Eminönü-Unkapanı yolu, Karaköy-Azapkapı yolu, Karaköy-Beşiktaş yolu, Barbaros Bulvarı, İstinye-Tarabya-Büyükdere yolu, Taksim-Şişli yolu, Kadıköy’de Bağdat Caddesi uğruna şehrin çehresi ebediyen değişti.

‘Yol-meydan-kavşak’ uğruna feda edilen tarihî eserler arasında Murad Paşa Hamamı, Simkeşhane, Hasan Paşa Hanı, Bayezid Hamamı, Fatih Külliyesi’nin Akdeniz Medreseleri, Koca Ragıp Paşa Kütüphanesi ve Sıbyan Mektebi, Şirment Çavuş Camii ve Türbesi, Çakırağa Camii ve Çeşmesi, Kâtip Çelebi Mezarı vardı. İronik olan, Osmanlı İstanbullu’nun sonunu, muhafazakâr değerlere sahip olmakla övünen Menderes’in getirmesiydi.

Radikal muhafazakârların ‘İstanbul’u yeniden fethi’, 27 Mayıs 1960 askerî darbesiyle akamete uğradı. Menderes ve onun döneminde görev yapan beş belediye başkanı Yassıada’da, İstanbul’la ilgili tasarruflarından dolayı idamla yargılandılar. Ancak sanıkların kişisel çıkar sağlamaya yönelik faaliyetlerine rastlanmadığından dava beraatla sonuçlandı. Ama olan olmuş, İstanbul tarihi mirasının önemli bir bölümünü ebediyen kaybetmişti.

Özet Kaynakça: Ç. Gülersoy, Taksim: Bir Meydanın Hikâyesi, İstanbul Kitaplığı Ltd, İstanbul 1986; N. A. Banoğlu, “Taksim Cumhuriyet Abidesi’nin Tarihçesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Tarihçesi, S. 25, (Kasım 1992), s. 109-125; Doğan Kuban, “Menderes ve İstanbul”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 5, s. 389-392, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994.

.

.

Arız, Beşe, Etil, Tokuş mu yoksa Atatürk mü?

10.11.2012 - Bu Yazı 2677 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Soyadı Kanunu çıktıktan sonra bir grup milletvekili Mustafa Kemal Paşa için bir isim listesi hazırlamıştı. Etel, Yazır, Beşer, Çogaş gibi soyad, önerilerini beğenmeyen Mustafa Kemal tesadüfen bulunan Atatürk'te karar kıldı.

Maarif Vekâleti tarafından yayımlanan Çocuk Sesi adlı derginin 10 Nisan 1933 sayısındaki bir habere bakılırsa İstanbul’da Galata İlkokulu’nda okuyan 45 öğrenci öz adlarını Türkçe adlarla değiştirmişlerdi. Yazara göre Mustafa, Fahrettin veya Haydar gibi Arapça kökenli isimler Çetin, Yıldırım veya Damar gibi Türkçe adlara çevrilmişti. Yahudi ismi olan İsak, Mişon, Avram ve Sabatay, sırasıyla Orhan, Selçuk, Ertuğrul ve Sümer olmuştu. Bu tür haberler, Gökalp soyadını alarak Türkçe soyadı modasını bir anlamda başlatan Ziya Gökalp’in homojen bir Türk ulusu yaratmak için atılması şart olan adımların başında saydığı ad ve soyadların Türkçeleştirilmesi konusunda nihai adımın atılmasına az kaldığını gösteriyordu.

Nitekim 21 Haziran 1934’te kabul edilen Soyadı Kanunu ile ‘her Türk’ün kendine yeni bir ad alması zorunlu kılındı. Yeni adlarda ‘yan’ gibi Ermenice, ‘ov’ gibi Slavca kökenli ‘is’, ‘pulos’, ‘aki’ gibi Yunanca kökenli ‘zade’ gibi Fars kökenli, ‘veled’, ‘bin’ gibi Arapça kökenli, son ekler bulunmayacaktı. Ayrıca ‘Arnavutoğlu’, ‘Kürdoğlu’ gibi etnik köken belirten isimlerle, aşiret isimleri de yasaktı. Halkın kendine nasıl yeni soyadlar bulduğunun hikâyesini başka zamana bırakıp, devletin başına nasıl soyadı bulunduğuna bakalım.

‘Atatürk’ soyadını kim buldu?

Kanun çıktığında bir grup milletvekili de Mustafa Kemal için bir soyadı listesi hazırlamıştı. 1973 yılında M. Şakir Ülkütaşır’ın kamuoyuyla paylaştığı isimler ve anlamlarını gösteren liste şöyleydi:

“1) Etel-Etil (Türk kahramanının adı. Atilla’nın asıl adı Etel’dir. Etel-Büyük nehir, ırmak demektir. Bugün yaşayan şekli İdil-Volga), 2) Etealp Oğuzname’deki şekliyle. Bu da Altaylılarda), 3) Korkut, 4) Arız (Türk kahramanlarından birinin adı: Alp Arız); 5) Ulaş (Bir Türk kahramanının adı: Ulaş oğlu Salur Kazan), 6) Yazır (Bir Türk kahramanın adı: Yağlıkçı oğlu Yazır), 7) Emen (Bir Türk kahramanın adı: Ucen oğlu Emen Beg), Çogaş (Güneş, ışık), 9) Salır (Türk Kahramanlarından birinin adı: “Salur” Kazan), 10) Begit (Sağlam, Kavi), 11) Ergin (İrfan sahibi, mütekâmil demektir. Tarama Dergisi Cilt:2), 12) Tokuş (Bir Türk büyüğünün adı: Ertokuş-Cengâver, sahib-i seyf) ve 13) Beşe (Mümtaz, Seçkin, Tarama Dergisi)”

Ülkütaşır’a göre, Mustafa Kemal bu isimleri beğenmedi. Çankaya’da bir yemek sırasında CHP Genel Sekreteri Saffet Arıkan’ın kullandığı “Türk Ata” ve “Türkatası” adlarını yemekte bulunanların görüşüne sunmuştu. Yemekte bulunanlardan Konya Milletvekili Naim Hazım Bey (Türk Dil Kurumu’nda çalışmış bir dilbilimciydi) sözü almış ve bu iki sözcüğün yazılışta ve söylenişte tuhaf olduğunu “Türk’e her alanda atalık etmiş, Türklüğü kurtarmış, istiklaline kavuşturmuş olan Büyük Gazi’mize ‘Atatürk’ diyelim. Bu soyadını verelim. Bu bana şivemize de daha munis, daha uygun gibi geliyor” demişti.

Soyadını kendi mi seçti?

Herhangi bir kayda dayanmayan bu hikâye, daha sonra pek çok kaynakta tekrarlanacaktı.

Halbuki, Saffet Arıkan’ın kardeşi Baha Arıkan, 26 Kasım 1949 tarihli Ulus gazetesinde ‘Atatürk’ soyadının ağabeyi Saffet Arıkan tarafından tesadüfen bulunduğunu, seçimi ise Mustafa Kemal’in yaptığını yazacaktı. Baha Arıkan’a göre ağabeyi kendisine hikâyeyi şöyle anlatmıştı:

“Maarif Vekili olmadan evvel, 1934 senesi Dil Kongresinde, Dil Tetkik Cemiyeti Başkanlığına getirildim. Kongreden bir müddet sonra, 26 Eylül tarihi, dil bayramı idi. Bunun için bir nutuk hazırlamam lazım geliyordu. Bu nutuk, müsveddede görüldüğü gibi ‘Ulu Önderimiz Atatürk Mustafa Kemal’ diye başlıyordu.

Atatürk o tarihe kadar, Soyadı Kanunu çıktığı halde henüz soyadı almamıştı. Nutku kendisine gösterdim. Atatürk kelimesini görür görmez üzerinde durdu. Birçok kereler bu kelimeyi tekrar etti. ‘Çok güzel bir buluş, yalnız fazla iddialı’ dedi. Ancak müsveddede tashihler yaptığı halde Atatürk’e dokunmadı. Müsveddenin sonlarında bir de Türk Atası diye bir terkip kullanmıştım. Bunu daha fazla iddialı bularak Atatürk tarzında tashih etmemi emretti. Başka bir şey söylemedi. Ben nutkumu verdikten epey sonra, Gazi Mustafa Kemal, Atatürk’ü soyadı olarak aldı.”

Bunu ölümüne kadar Mustafa Kemal’in uşağı olan Cemal Granda da doğrulayacaktı. Granda’ya göre, Atatürk soyadını almasında Prof. Afet İnan’ın “Paşam bu çok güzel…’ demesinin rolü büyüktü.

Vahram Çerçiyan’ın eseri

Sıra olayın kanunlaştırılmasına gelmişti. 7 Kasım 1934 günü Malatya Milletvekili İsmet Paşa ve arkadaşları “Kemal Öz adlı Cumhur Reisimize verilen soyadı hakkında” kanun teklifini verdiler. Teklif 24 Kasım’da alkışlar arasında oybirliğiyle kabul edildi. Kanunun kabul edilişi radyo tarafından ülkeye duyurulmuştu ancak duyuruda bir hata yapılmış, Atatürk adı ‘Anatürk’ olarak okunmuştu. Cemal Granda’nın belirttiğine göre bu yanlışlığın nedeni kanunun yazıldığı Arap harflerinde ‘t’ harfi ile ‘n’ harflerinin (bir nokta dışında) birbirine çok benzemesiydi. Neyse ki yanlışlık hemen fark edilmiş ve düzeltilmişti.

Soyadı seçimi yapıldıktan sonra bu milletvekilleri Atatürk’e imza bulmak için kolları sıvamışlardı. Günümüzde bazı kaynaklar imzayı manevi kızı Sabiha Gökçen’in tasarladığını iddia ederlerse de, imza Robert Kolej’in efsanevi matematik ve kaligrafi hocalarından Hagop Vahram Çerçiyan’ın eseriydi.

Gazi iyi de Ata olmadı

Mustafa Kemal, 1916’da aldığı ‘Paşa’ unvanı ile 1921’de aldığı ‘Gazi’ unvanını severek kullanmıştı. Soyadı değişinceye kadar Gazi M. Kemal adını kullandı, 26 Kasım 1934 tarihli “Efendi, Bey, Paşa Gibi Lakap ve Unvanların Kaldırılmasına Dair Kanun” ile bunu da kullanmayı bıraktı. Bir süre sonra, kanun metninde Atatürk soyadının başkaları tarafından alınmasını engelleyecek bir hüküm olmadığı fark edildi. Bunun üzerine 17 Aralık 1934 tarihli ikinci bir kanun daha kabul edildi. Bu yüzden Mustafa Kemal’in kız kardeşi Makbule Hanım, ‘Atadan’ soyadını aldı.

Bu tarihten sonra, Atatürk, çocukluğundan hiç sevmediği Mustafa adını da, Askeri Rüştiye’deki matematik öğretmeninin verdiği Kemal adını da unutturmaya çalıştı. Bu süreci uşağı Cemal Granda şöyle anlatmıştı:

“Ona Gazi Mustafa Kemal Atatürk deniyordu. Fakat bunun söylenmesi ve yazılması oldukça zordu. Giderek ‘Gazi M. Kemal Atatürk’ diye anılmaya başladı. En sonunda başındaki Mim de atılarak sadece ‘Kemal Atatürk’ denildi. Nüfus hüviyet cüzdanında da resmi adını ‘Kemal Atatürk’ olarak yazdı. Fakat bunu yazmak güç, imza atmak zordu. O zamanlar Atatürk’ün imzalarını K. Atatürk diye attığını hatırlarım. Zamanla baştaki ‘K’ harfi de kayboldu. Bütün dünya ve Türklük evreni onu sadece Atatürk olarak anmaya başladı. Giderek halk ve yazarlar, içli ve duygusal konular olduğu zaman ‘Atatürk’ü de kısaltarak ‘Ata’ diye seslenmeye başladılar. Ozanlar ‘Atam’ deyimini çok sık kullanmaktadırlar (…) Fakat Atatürk nedense bu ‘Ata’ sözcüğünü beğenmemiş (…) Bir gün Şükrü Kaya’ya dönüp: ‘Benim adım Ata değil, Atatürk’tür. Bazı gazeteler neden böyle yazarlar?’ dedi…”

Soyadı Kanunu, Türk Tarih Tezi, Güneş Dil Teorisi, İskân Kanunu, “Vatandaş Türkçe konuş!” kampanyaları ve bir dizi başka kanun ve uygulama ile birlikte ‘Türk-ulus devletine Türk vatandaşı yaratma’ projesinde önemli bir aşamaydı. Kanunun bir de yan ürünü vardı. Bu furyada savaş yıllarında başta 1915 Ermeni Kırımı olmak üzere çeşitli suçlara karışanlar yeni soyadlarıyla izlerini kaybettirmeyi başarmışlardı!

Kemalizmden Kamâlizme

Dilde özleştirme akımının zirveye çıktığı 1935 yılının başlarında iki dilbilimci Yusuf Ziya (Özer) ve Naim Hazım (Onat) Atatürk’ü, Kemal adının Arapçadan Türkçeye geçtiği ve sözcüğün orijinal halinin Kamâl olduğuna ikna etmişlerdi. Nitekim 2-3 Şubat 1935 günlerinde Atatürk başkanlığında Dolmabahçe’de seçimlere katılacak adaylar belirlenmiş, kamuoyuna yönelik bildiride ‘Kamâl Atatürk’ adı iki kez kullanılmıştı.

O dönemde merkezin tüm bildirileri Anadolu Ajansı’na gönderilir, virgülüne bile dokunmadan yayımlanırdı. Dolayısıyla, bir yanlışlık olması ihtimali azdı. Bildiriyi okuyanların yaşadığı şaşkınlığı tahmin edebiliriz. Aynı şekilde yayımlayanlar da şaşırmış olmalı ki, 4 Şubat 1935 tarihli Anadolu Ajansı bülteninde durum açıklanıyordu: “Bugünkü tebliğde Önder Atatürk’ün özadının Kamâl olarak yazılmış olduğunu gördük. Bu hususta yaptığımız tahkikten böyle yazılışın sebeb ve temeli anlaşıldı. İstihbaratımıza nazaran, Atatürk’ün taşıdığı Kamâl adı Arapça bir kelime olmadığı gibi Arapça Kemal kelimesinin delalet ettiği manada da değildir. Atatürk’ün muhafaza edilen özadı, Türkçe ‘ordu ve kale’ manası olan Kamâl’dir. ”

Bu yazı çıktıktan sonra her yerde Kemal yerine Kamâl adı kullanıldı. 9-16 Mayıs 1935 tarihli son CHF kurultayında, sadece CHF adı CHP’ye dönüştürülmedi, parti programının giriş bölümündeki ‘Kemalizm prensipleri’, ‘Kamâlizm prensipleri’ oldu.

“Kamâlizm bir dindir!”

III. Dil Kurultayı 24 Ağustos 1936’da “Önder KAMÂL ATATÜRK’ün yüksek patronajı altında ve kendi yüce huzurlariyle” açıldı. 1936 yılında Edirne Milletvekili Mehmet Şeref Aykut tarafından yayımlanan, üst başlığı ‘Kamâlizm’, alt başlığı ‘CHP Partisi Programının İzahı’ olan kitapta Kamâlizm’i şöyle tanımladı: “Türk devrimini son asırların değişikliklerini hazırlayan fikirlerle ve daha sonraları yürüyen göğdelen Rasyonel, Sosyolojik, Marksist, Faşist rejim ideolojileri ile izaha çalışmak da fazla iş olur. Kamâlizm bunların üstünde yalnız yaşamak dinini aşılayan ve bütün prensiplerini ekonomik temeller üzerine kuran bir dindir.”

1937’de, özleştirme çalışmaları kapsamında, CHP’nin 1935 programını elden geçiren Atatürk, program taslağının üzerine el yazısıyla şöyle not düştü: “Bunlardan başka 1935 Kurultayı’nca saptanan fikirler de bu programa ulanmıştır. C.H. Partisi’nin güttüğü bütün bu esaslar, Kamâlizm prensipleridir.”

Kamâl sevdası tam da bu tarihlerde sona erdi. Mayıs 1937’den itibaren Atatürk özel yazışmalarında ‘Kamâl’ın yanı sıra ‘Kemal’ adını da kullanmaya başladı. Nutuk’un 1938 yılı baskısı “Kemal Atatürk” imzasıyla çıktıktan sonra da karışıklık bitti. Ancak, Atatürk ölümüne kadar hem Kemal Atatürk hem de Kamâl Atatürk yazılı iki adet nüfus cüzdanını muhafaza etti. Kemalizm de günümüze kadar capcanlı devam etti!

Özet Kaynakça: Mehmet Ö. Alkan, “Mustafa’dan Kamâl’a Atatürk’ün İsimleri”, Toplumsal Tarih, S. 204, Aralık 2010, s.56-64; a.g.y., “’Atatürk’ Soyadı Nasıl Bulundu?”, Toplumsal Tarih, S. 205, Ocak 2011, s. 48-53; Cemal Granda, Atatürk’ün uşağının gizli defteri, Anekdot Yayınları, tarihsiz, s. 39- 43; M. Şakir Üllkütaşır, “Atatürk’e bu soyadı nasıl verildi ve bunu kim buldu?”, Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1973, s. 3- 4; Şeref Aykut, Kamâlizm, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, 1936 (2. Basım: Kaynak Yayınları, 2008).

.

Kurtuluş Savaşı 'yedi düvel'e karşı mı verildi?

11.11.2012 - Bu Yazı 3814 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

'Türk ulus-devletinin kuruluş dönemi', askeri başarılardan çok, siyasi ve diplomatik başarılarla karakterize olmuştu. Askeri başarılar esas olarak 'iç düşmanlara karşı' kazanılmıştı.

19 Mayıs 1919’da Mustafa Kemal’in Samsun’a ayak basması ile 9 Eylül 1922’de İzmir’in geri alınması arasındaki dönem, resmî tarihçiler tarafından ‘Yedi düvele karşı verilmiş’ Kurtuluş Savaşı veya İstiklal Harbi diye anılır. Ben ise ‘Türk ulus-devletinin kuruluş dönemi’ anlamında, ‘Millî Mücadele Dönemi’ diye adlandırmayı tercih ediyorum. Çünkü söz konusu dönem, askerî başarılardan çok, siyasi ve diplomatik başarılarla karakterize olmuştu. Askeri başarılar da esas olarak işgalci Batı ordularına karşı değil, onların öne sürdüğü Yunan ordularına; Doğu’da 1915’te zorla çıkarıldıkları topraklarını geri almaya çalışan Ermeni ordularına ama daha da önemlisi ‘iç düşmanlara karşı’ kazanılmıştı.

29 Ekim-10 Kasım haftasında çeşitli mecralarda dinlediğim konuşmaların hiçbirinde işin bu yanına değinilmedi. Yer sınırı yüzünden Yunanlılara, Ermenilere ve ‘iç düşman’a karşı yürütülen askeri harekâtları bir başka zamana bırakıp, işgalci İtilaf Güçleri’yle yaşanan ‘askeri’ nitelikteki temasları özetlemek istiyorum.

Fransa
Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra Fransızlar Dörtyol ve Mersin’e çıkarma yapmışlardı. Önceden kendilerine söz verilmiş Musul ise İngilizler tarafından işgal edilmiş, dahası İngilizler işgali Adana, Antep ve Maraş yönünde genişletmişlerdi. 15 Eylül 1919 tarihli Suriye Anlaşması ile İngilizler Musul karşılığında Adana, Antep, Maraş ve Urfa’yı Fransızlara bıraktılar. Bu tarihlerde Fransızların bölgedeki kuvvetleri 500 er, 12 makineli tüfek ve bir süvari takımından ibaretti. Bunlara 500 kadar da Ermeni lejyoner katılmıştı.

Ocak 1920’de Fransa’da barış yanlısı Millerand başbakan olmuştu. Bu değişiklik Fransızların Anadolu’daki kararlılığını etkilemişti. Maraş’ta Fransızlara karşı direniş de bu günlerde başladı. Fransızlar 12 Şubat 1920’de Maraş’ı boşalttılar. Fransızlarla birlikte Mondros’tan sonra peyderpey şehre dönen Ermeniler de şehri terk ettiler. Kuva-yı Milliye milisleri, bu grupların arkasına düştü. Genelkurmay belgeleri üzerine çalışan Celal Erikan’a göre, Maraşlı milislerin kaybı 200 ölü, 500 yaralı iken, ölü, yaralı, kayıp ve hasta 20 bin Ermeni zayiatı vardı.

Urfa’da direniş, Osmanlı döneminde Deyrizor Seyyar Jandarma Müfrezesi komutanlığı yapmış Yüzbaşı Ali Saip (Ursavaş) komutasındaki yerel aşiretlerden oluşan 3 bin kişilik milis gücü tarafından başlatıldı. Kuva-yı Milliye milisleri 7 Şubat 1920’den itibaren Fransızları sıkıştırmaya başlamış, Urfa hapishanesindeki tutukluların milislere katılmasıyla sıcak çatışmalar olmuş, Fransızlar şehri terk etmişlerdi. Ali Saip Bey’in anlattığına göre bu süreç sırasında, milisler Rusların gönderdiği 600 tüfek ve 1.5 milyon fişekle mücadelelerini yürütmüşlerdi.

16 Şubat 1920’de İtilaf Güçleri Komutanlığı’na hitaben yazılmış bir iç yazışmada “Fransız Hükümeti’nin Kilikya’da (Adana havalisi) kalıcı olmaya niyeti yoktur. Nihai amaç muhtemelen Fransa’nın Türkiye’ye önerdiği mali denetim benzeri belirli bir kontrol sağlayarak çekilmektir” deniyordu. Ancak Türk güçleriyle Fransızların arasındaki iyi ilişkilerden rahatsız olan Lloyd George buna karşı çıktı. Bu yüzden Fransızların geri çekilmesi ertelendi. Fransızlar mart ayı boyunca birkaç kez karşı saldırıya geçtiler ancak başarılı olamadılar. Bir Fransız teğmenin “Marsilya’dan ayrılıyoruz, bile bile Türkiye’ye, kendi mezbahamıza sürükleniyoruz” sözlerini içeren hatıra defterinin yayımlanması, kamuoyunda savaş aleyhtarlığını arttırınca Fransızlar nisan başlarında şehri Türklere teslim etmeye razı oldular. 11 Nisan 1920 günü şehirde Türk bayrakları dalgalanmaya başladı.

Antep’te de benzer direnişler olunca Fransızlar artık bölgede barınamayacaklarını anlamışlardı. 13 Eylül 1921’de Sakarya Meydan Muharebesi’nin kazanılmasından sonra Fransa savaştan çekilmeye karar verdi. 20 Ekim 1921’de Ankara Antlaşması imzalandı.
Alptekin Müderrisoğlu’nun Kâzım Özalp’ten aktardığına göre Fransızlar, Ocak 1922’de güney topraklarımızı terk ederken 10 bini aşkın tüfek, 1.505 sandık mermi ile parası ileride ödenmek üzere 10 hangar, 4 yedek uçak motoru, 3 telsiz istasyonu ile 10 Brege tipi uçağı Ankara Hükümeti’ne bırakmış, daha sonra da 1500 adet hafif makineli tüfek, 2.735 sandık fişek, 200 kamyon, 1 komprasör, 11 top beşik ve kaması, 2 ton şaplı kösele, bazı top yedek parça ve malzemesi satmıştı.

İtalya
19-21 Nisan 1917 tarihli Jean de Maurienne Anlaşması uyarınca Mersin, Antalya, Konya, Aydın ve İzmir İtalya’ya veriliyordu. Ama anlaşmanın Çarlık Rusyası tarafından onaylanması gerekiyordu. Bolşevik Devrimi yüzünden bu şart gerçekleşmeyince İtalya’nın durumu belirsiz hale gelmişti. Nitekim İtalya Mondros’tan sonra Adana ve Antalya bölgelerine asker göndermek istediği zaman İngiltere ve Fransa, bölgede müttefiklerin güvenliğini tehdit eden hiçbir gelişme bulunmadığını, dolayısıyla mütareke koşulları içinde bu hareketin hiçbir yasal dayanağı olmadığını söyleyerek İtalya’yı protesto etmişlerdi. 15 Mayıs 1919’da İzmir’e Yunan çıkarması yapıldığında bu sefer İtalyanlar ortaklarını protesto ettiler ve Selçuk havalisini işgal ettiler. Ancak Ege’de direniş güçlerini örgütleyen Kâzım Özalp’e göre İtalya, “Birinci Dünya Savaşı sonunda kendisine vaat edilen İzmir’in Yunanlara verilmesi üzerine, Anadolu’da yürütülen Türk direnişini desteklemeye karar vermişti.”

Gerçekten de İtalyanlar Türklere o kadar iyi davranıyorlardı ki, düzenli ordunun henüz kurulmadığı günlerde Ankara Hükümeti’nin hizmet aldığı çetecilerden biri olan Demirci Mehmet Efe’nin Denizli’de terör estirmesi üzerine, şehir halkı, İtalyanlara sığınmayı bile düşünmüştü. Bununla da kalınmadı, daha sonra İtalyanlardan 4.310.000 tüfek fişeği, 97 ton barut, 20 uçak ve 20 bin tüfek satın alındı. İtalyanlar (ve Fransızlar) ayrıca Akdeniz’den gelen Alman yardım gemilerinin güvenliğini sağlamışlardı. İtalyanlar II. İnönü Savaşı’ndan (1 Nisan 1921) sonra Anadolu’dan çekildi.

Brİtanya
Anadolu ile ilgileri, Hindistan Yolu’nun güvenliği ile sınırlı olan İngilizler ortakları Fransızların kendilerinden önce davranmasından korktukları için, 16 Mart 1920’de İstanbul’u resmen işgal ederek, o güne dek Anadolu Hareketi’ne katılmakta tereddütlü olan kesimlerin Ankara’nın yolunu tutmasına neden oldular. İngilizler Ankara’nın güçleriyle doğrudan çarpışmaya girmediler çünkü Birinci Dünya Savaşı’ndaki büyük kayıplarından sonra yeni bir savaşa devam edecek askerî, mali ve moral güçleri yoktu. İngiliz kamuoyu, hem bu yüzden hem de Yunan ordularının Anadolu’da yaptığı katliamlardan dolayı hükümete destek vermiyordu. Yine de İngiliz birlikleri, İkinci Anzavur İsyanı (16 Şubat–19 Nisan 1920) sırasında ve 22 Haziran 1920’de Yunan orduları Anadolu içlerine doğru harekete geçerken çeşitli şekillerde Ankara karşıtlarına destek verdiler. İngilizlerin esas işlevi, Yunanistan’ın Anadolu’ya çıkarılması ve Kemalist harekete karşı savaş alanına sürülmesiydi.

6-11 Ocak 1921 tarihleri arasında meydana gelen I. İnönü Muharebesi’nden sonra Yunan ordularının umdukları kadar başarılı olamayacağını anlayan İngilizler, 21 Şubat 1921’de Londra Konferansı’nı topladılar. Ankara’yı temsilen Bekir Sami (Kunduh) Paşa başkanlığındaki bir heyet Londra’ya gitti. Konferans sonunda, 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Barış Antlaşması’nın gözden geçirilmesine karar verildi. Ancak, Bekir Sami Bey’in imzaladığı bir dizi anlaşma, Ankara Hükümeti tarafından kabul edilmediği için, akim kaldı. Buna rağmen, Britanya Hükümeti, 14 Nisan 1921’de, Türk-Yunan Savaşı’nda kesin tarafsızlığını belirten notasını Yunan hükümetine bildirdi. Bu tarihten sonra İngilizlerle Türkler bir kere, 1922 yılı yazında İran-Irak-Türkiye sınırındaki Revandiz’de karşı karşıya geldiler. İngilizler 31 Ağustos 1922 günü Özdemir Bey namlı Milis Yarbayı Ali Şefik Bey’in komutasındaki derme çatma güçler karşısında beklenmedik bir yenilgiye uğradı. Zaten 9 Eylül 1922’de Türk ordularının İzmir’e girişiyle savaş fiilen bitmişti.

Savaşta ne kadar kayıp verildi?
Emekli Tümgeneral Celal Erikan’ın ve Alptekin Müderrisoğlu’nun yaptığı hesaplamalara göre, Batı Cephesi’nin zayiatı 8.274 ölü, 30.433 yaralı, 45.051 kaçak, 9.991 kayıp, 2.245 esirdi. Sabahattin Selek’e göre Doğu Cephesi’nde Ermenilere karşı şanlı zaferler kazandığı söylenen Kâzım Karabekir’in 18.491 kişilik 15. Kolordusu’nun kaybı ise 46 ölü, 76 yaralı idi. Ayrıca Ege’de ve Güney’de yerel direniş güçlerinin, yani çetelerin savaşları sırasında ölenler ve esir düşenler de vardı ki, bunların, ‘sivil’ olarak kaydedildiği, yani Genelkurmay’ın sayıları içine girmediği sanılıyor. Örneğin, daha sonra ‘hain’ ilan edilen Çerkez Ethem Bey’in birliklerindeki kayıplar bu sayılara dahil değildi. Yine de bu sayıların Çanakkale Savaşı’nın kayıpları yanında (57.263 şehit, 97.874 yaralı, 11.178 kayıp, 20.297 hastalık sonucu ölüm ve diğerleriyle birlikte 207.696 zayiat) gayet mütevazı olduğunu kabul etmek gerekir.

Bolşevik Rusya’dan gelen yardımlar
İtilaf Devletleri’nin üyesi Çarlık Rusyası, 1917’de Bolşevik Devrimi’nin gerçekleşmesi üzerine Birinci Dünya Savaşı’ndan çekilmişti. Yeni adıyla Sovyet Rusya, başından itibaren Anadolu Hareketi’nin en büyük destekçisi oldu. Mustafa Kemal’in isteğiyle Sovyet Rusya’nın yardım olanaklarını araştırmak üzere Moskova’ya gönderilen Halil (Kut) Paşa, Temmuz 1920’de geri dönerken, yanında 400 kilo külçe altın getirmişti. Eylülde ise Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey tarafından 1 milyon ruble daha getirildi. Bu yardımları başkaları izledi.

Para ve silah yardımı
Fahir Armaoğlu’nun Sovyet belgelerinden aktardığına göre, iki ülke arasında imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması’ndan sonraki bir yılda, Sovyet Rusya, Ankara Hükümeti’ne karşılıksız olarak 39.275 tüfek, 327 makineli tüfek, 54 top, 62.986.000 tüfek mermisi, 147.079 top mermisi, 1.000 atımlık top barutu, 4.000 el bombası, 4.000 şarapnel mermisi, 1.500 kılıç, 20 bin gaz maskesi ve 10 milyon altın ruble yardım göndermişti. Değişik kaynaklarda değinilen Sovyet Rusya’nın veremediği silahların Almanlardan alınması için Almanya’ya gönderilen 1.760.000 ruble, İtalya’daki bir hesaba yatırılan 1 veya 3 milyon İtalyan Lireti, Sovyet Rusya temsilcileri Danilof ve Bagirof tarafından getirilen 200 kilo külçe altın ile Sovyet Rusya’nın parasal yardımı 17,5 milyon rubleye yaklaşıyordu. Ayrıca yüksek miktarda gıda ve tahıl yardımları vardı. Ama en önemlisi Moskova Antlaşması ile Batum’un Gürcistan’a verilmesi şartıyla Doğu sınırı güvenceye alındığı için, Türk orduları Batı Cephesi’ne kaydırılmış ve Yunanlara karşı zaferlerin kazanılması mümkün olmuştu.

Burada bir parantez açalım: 1920 yılında Buhara Cumhuriyeti’nin ilk ve son cumhurbaşkanı olan Osman Hoca’nın iddiasına göre, Buharalı Müslümanlar, Ankara’ya verilmek üzere Moskova’ya 100 milyon ruble teslim etmişti. Ama bu konuların uzmanı olan Alptekin Müderrisoğlu, arşivlerde Buhara Cumhuriyeti’nden gönderilen yardımlara dair bir belgeye rastlamadığını söylemekte.
Parantezi kapatıp devam edersek, Ukrayna ve Kırım’daki Kızıl Orduların komutanı, Komünist Parti Politbüro Üyesi Mikhael Frunze’nin 13 Aralık 1921 tarihinde Ankara’ya gelmesi; 1922’nin ilk günlerinde de Sovyet Rusya’nın ilk Ankara Sefiri Simeon I. Aralof’un göreve başlamasıyla Ankara-Moskova ilişkileri daha da sıcaklaşmış, Sovyet Rusya’nın geniş çaplı askerî yardımları 1922 yılı boyunca sürmüştü. Bu yakın ilişki Lozan Barış Görüşmeleri sırasında Boğazlar konusunda Ankara’nın Britanya’nın tezlerine yaklaşması ile sıcaklığını yitirmekle birlikte Aralık 1925’te iki ülke arasında bir dostluk ve saldırmazlık paktı imzalanacaktı.

Özet Kaynakça: Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları, 2 Cilt, Kastaş A.Ş. Yayınları, 1988; Kazım Özalp, Milli Mücadele 1919-1922, 2 Cilt, TTK Yayınları, 1971 ve 1972; Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, 1789-1960, Sevinç Matbaası, 1964; Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınları, 1976; Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, TTK Yayınları, 1991; Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), SBF Yayınları, 1978; Celal Erikan, Kurtuluş Savaşı Tarihi, Hazırlayan: Rıdvan Akın, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008.

.

Seyit Rıza idamdan önce Atatürk'le görüştü mü?

18.11.2012 - Bu Yazı 3709 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Uşak a sürgüne gönderilen Dersimliler (1939)

"Sen Ankara'dan beni asmak için mi geldin?" Bakıştık. İlk kez idam edilecek bir insanla yüz yüze geliyordum. Bana güldü...

Başbakan Erdoğan, Mayıs ayında “Kürtaj cinayettir” ifadesiyle açtığı parantezi “İdamda hikmet vardır” paranteziyle kapattı. Parantezin içinde başta 68. gününe giren BDP-KCK’lıların açlık grevleri, Roboskililerin adalet beklentileri, Suriye sınırındakilerin güvenlik arayışı ve İstanbulluların kentsel talepleri gibi çeşitli toplumsal hallere yönelik duyarsızlık veya öfke var.
Bir de sadece mevcut hükümetin değil, 1995’ten itibaren tüm hükümetlerin, basının ve kamuoyunun adeta görmezden geldiği Cumartesi Anneleri’nin trajedisi var. 27 Mayıs 1995’ten beri, Türkiye tarihinin en zorlu ve en uzun soluklu sivil toplum direnişini yürüten Cumartesi Anneleri 2 Kasım 2012 Cumartesi günü saat 12.00’de İstanbul’da Galatasaray Meydanı’nda 400. kez bir araya gelecekler ve devletin güvenlik güçleri tarafından gözaltında kaybedilen evlatlarının, eşlerinin, kardeşlerinin, anne ve babalarının akıbetlerinin açıklanması, sorumluların yargılanması talebini bir kez daha haykıracaklar. Bu tarihi günde onları yalnız bırakmayalım. Sesimizi seslerine, gücümüzü güçlerine katalım. Belki bu sefer seslerini duyan olur.

Bu hafta 15 Kasım 1937’de Elazığ Buğday Meydanı’nda idam edilen Dersim’in lideri Seyit Rıza’nın idamdan önce Atatürk’le görüşüp görüşmediğinin cevabını arayacağım. Şimdi biraz geriye gidip Seyit Rıza’nın nasıl yakalandığını anımsayalım. Cumhuriyet’in Osmanlı’dan devraldığı köklü meselelerden biri olan ‘Dersim Müşkilesi’ni Ankara’nın nasıl ‘hallettiğini’ artık iyi biliyoruz: 1926’dan başlayan raporlama faaliyetlerini 1934 İskân Kanunu ve 1935 Tunceli Kanunu izlemiş; 1921’de Koçgiri Zaza İsyanı’nı kanlı biçimde bastıran Sakallı Nurettin Paşa’nın damadı General Alpdoğan’ın olağanüstü yetkilerle bölge valiliğine atanmasından sonra 1 Mayıs’ta Diyarbakır’dan kalkan üç uçak filosu bölgeye bombalar yağdırmaya başlamıştı. Bu uçaklardan birini Mustafa Kemal’in manevi kızı ve Türkiye’nin ‘ilk kadın pilotu’ Sabiha Gökçen kullanıyordu. Haziran-temmuz ayları boyunca köyler yakıldı, yıkıldı, kadınlar ve çocuklar dahil sayısız kişi makineli tüfeklerle tarandı.

Seyit Rıza ile hükümet kuvvetleri arasındaki son temas 16-17 Ağustos gecesi Bahtiyar mıntıkasında yaşandı. Çatışma sırasında, Seyit Rıza’nın oğlu Şeyh Hasan, ikinci karısı Bese ve üç torunu öldürülmüş, Seyit Rıza kaçmayı başarmıştı. Seyit Rıza 26 Ağustos’ta Bahtiyar Aşireti Reisi Şahin’in kendi adamlarınca öldürüldüğünü duyunca muhtemelen yenilgiyi kabul etti ve 10 Eylül 1937’de Erzincan 5. Jandarma Bölük Komutanlığı’na bağlı bir karakola teslim oldu. 1918 yılında Osmanlı ordularıyla birlikte Rus ve Ermenilerden kurtardığı Erzincan’ın kendisini kurtaracağını ümit etmiş olmalıydı.

Seyit Rıza’nın yakalanması üzerine Cumhurbaşkanı Atatürk, Başbakan İnönü, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve 3. Ordu Müfettişi Kazım Orbay, General Alpdoğan’a kutlama mesajları gönderdiler. Gazeteler olayı “Dersim’in en ileri ve son sergerdesi yakalandı” diye kamuoyuna müjdeledi.

Mahkeme başlıyor
Seyit Rıza ve arkadaşlarının (toplam 58 kişi oldukları sanılıyor) duruşması 18 Ekim 1937’de Elazığ’da başladı. Ahmet Emin Yalman’ın Tan gazetesine göre, ilk günkü duruşmada Seyit Rıza ve adamlarının 20/21 Mart 1937 gecesi Kahmut Köprüsü’nü yaktıklarını iddia eden şahit ifadesine Seyit Rıza “Allaha, devlete karşı gelmek için kudurmuş muyum ben!?” diye haykırarak itiraz etmişti. Gazetenin 23 Ekim 1937 tarihli nüshasına göre ikinci duruşmada Seyit Rıza’nın torunu Zeynel, dedesinin 60 silahlı adamla birlikte olduğunu anlatmıştı. Bu tanıklık Seyit Rıza’yı şaşırtmış, durumu açıklamakta zorluk çekmişti. Ama diğer aşiret reisleri çözülerek bazı itiraflarda bulunmuşlardı. 2 Kasım tarihli Tan’da, 1 Kasım tarihli üçüncü duruşmada da benzer olayların yaşandığı ama zanlıların bütün suçlamaları reddettiği yazıyordu. Benzer durumlar diğer duruşmalarda da yaşanacaktı.
16 Kasım 1937 tarihli Tan gazetesi ise acı sonu ilan ediyordu: “Tunceli hadisesine ait muhakeme hitam bulmuştur [bitmiştir]. Tunceli’de isyan eden 58 suçluya ait karar tefhim edilmiştir. Bu karara göre suçlulardan 11’i idama mahkûm olmuş fakat içlerinden dördü hakkında idam cezası yaşların geçkin olmalarından dolayı 30 sene ağır hapse tahvil edilmiştir. Diğer yedi idam mahkûmları şunlardır: Seyit Rıza ile oğlu Hüseyin ve Seyhanlı Aşireti reisi Hasso Seydi ve Yusufhanlı Aşiret reisi Kamer oğlu Fındık ve Demenanlı aşiret reisi Cebrail oğlu Hasan, Kureyşanlı Ulikeye oğlu Hasan ve Mirza Ali oğlu Alidir. İdam hükümleri bu sabah infaz edilmiştir. 14 suçlu hakkında beraat kararı verilmiştir. Diğer suçlular da muhtelif ağır cezalara mahkûm olmuşlardır.”

Otomobil farları altında yargılama
Seyit Rıza ve arkadaşlarının yargılanması ve idamını o sırada Malatya Emniyet Müdürü İhsan Sabri Çağlayangil yürütmüştü. Çağlayangil’e göre mahkemeler bazen otomobil farlarının ışığında yapılmış, okuma-yazma ve Türkçe bilmeyen sanıklara ne iddianame, ne avukat verilmiş, asabilmek için en az 75 yaşında olan Seyit Rıza’nın yaşı 57’ye indirilmiş, oğlunun yaşı da 17’den 21’e çıkartılmış, Alpdoğan Paşa, idam kararının yazılacağı boş kâğıdı önceden imzalamıştı. İdamlar 14 Kasım’ı 15 Kasım’a bağlayan pazartesi günü, gece yarısı Elazığ’ın Buğday Meydanı’nda infaz edilmişti.

İhsan Sabri Çağlayangil, idam anını ise şöyle anlatmıştı: “Kararlar okununca sanıklar ilk anda anlamadılar. ‘İdam tunne’ diye bir velvele koptu. Biz Seyit Rıza’yı aldık. Otomobilde benimle polis müdürü İbrahim’in arasına oturdu. Jeep jandarma karakolunun yanındaki meydanda durdu. Seyit Rıza sehpaları görünce durumu anladı. -Asacaksınız; dedi ve bana döndü. ‘Sen Ankara’dan beni asmak için mi geldin?’ Bakıştık. İlk kez idam edilecek bir insanla yüz yüze geliyordum. Bana güldü. Savcı namaz kılıp kılmayacağını sordu. İstemedi. Son sözünü sorduk. ‘Kırk liram ve saatim var. Oğluma verirsiniz’ dedi. Bu sırada Fındık Hafız asılırken görmesin diye pencerenin önünde durdum. Fındık Hafız’ın idamı bitti. Seyit Rıza’yı meydana çıkardık. Etrafta hiç kimse yoktu. Ama Seyit Rıza meydan insan doluymuş gibi sessizliğe ve boşluğa bağırdı: ‘Evladı Kerbelayıh. Bihatayıh. Ayıptır. Zulümdür. Cinayettir’ dedi. Benim tüylerim diken diken oldu. Bu yaşlı adam rap-rap yürüdü. Çingene’yi itti, ipi boynuna geçirdi, sandalyeye ayağı ile tekme vurdu ve kendini astı. Gömüleceği yer türbe olmasın diye cenazesi de yakıldı...”

Çağlayangil, “Yakıldı” diyor ama yerel kaynaklara göre cenazeler ya Elazığ’ın merkez köylerinden Holfenk Köyü civarındaki Kireçocağı Mevkii’ne ya da Elazığ Tren İstasyonu civarına defnedilmişti.

“Cumhurreisi Elaziz’de”
17 Kasım 1937 günü Atatürk, kısa süre önce İsmet Paşa’dan başbakanlığı devralmış olan Celal Bayar, 3. Ordu Müfettişi Kazım Orbay, General Alpdoğan ve diğer yüksek zevatla birlikte Diyarbakır’dan Elazığ’a doğru yola çıkmıştı. Yolda Murat Suyu üzerinde bir köprünün açılış törenine katılmışlardı. Atatürk köprünün eski adı olan Soyungeç’i beğenmemiş ve Singeç yapmıştı. Ardından heyet Pertek’e gitmiş, Atatürk (18 Kasım tarihli Tan gazetesinin ifadesine göre) “Minimini mektep çocuklarının önünde durarak bunlarla ayrı ayrı konuşmuş ve içlerinden bazılarının yüzünde sivrisinek ısırmasından hâsıl olan çıban hakkında kaza doktorundan izahat alarak bunun sebebi ve tedavisi üzerinde esaslı tetkikat yapılmasını” emretmişti. Pertek’ten ‘Coşkun uğurlama tezahürleri arasında ayrılan’ Atatürk ve yanındakiler saat 17’de Elaziz’e varmışlardı.
Görüldüğü gibi bu hikâyede Seyit Rıza ve arkadaşlarının idamına dair tek bir kelime bile yoktu. İdamlardan sonra bölgede askeri harekât bir süre daha devam etmiş, kısa süreli bir sessizlikten sonra, 1 Haziran 1938’de II. Dersim Harekâtı başlamış, eylül ayının sonuna kadar Genelkurmay belgelerine göre, ‘haydut’, ‘eşkıya’, ‘şaki’, ‘dağlı’ diye nitelenen gruplar yine bu belgelerin diliyle imha edilmiş, temizlenmişti.

“Ordu zehirli gaz kullandı”
İhsan Sabri Çağlayangil 1986 veya 1987 yılında, o günün yüksek bürokratı, bugünün CHP Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’na devletin “Dersim Müşkilesi’ni nasıl bitirdiğini şöyle açıklamıştı: “…Neticeyi söylüyorum. Bunlar kabul etmediler. Mağaralara iltica etmişlerdi. Ordu zehirli gaz kullandı. Mağaraların kapısının içinden. Bunları fare gibi zehirledi. Yediden yetmişe o Dersim Kürtlerini kestiler. Kanlı bir hareket oldu. Dersim davası da bitti. Hükümet otoritesi de köye ve Dersim’e girdi. Dersim böyle bitti...”

İdamdan önce görüştüler mi?
Başlıktaki soruya dönelim: Seyit Rıza, idamlardan önce Atatürk’le görüşme fırsatı buldu mu? Bugüne dek, Atatürk’ün 12 Kasım 1937 günü Ankara’dan başladığı Doğu Gezisi’nin ilk durağının 13 Kasım’da Sivas olduğu, heyetin 14 Kasım’da Malatya’ya geçtiği, aynı gün saat 14.00’te şehirden ayrıldığı biliniyordu. Yerel Uluova gazetesinin 17 Kasım 1937 tarihli nüshasına göre “14 Kasım 1937 günü [Elazığ’ın merkezine yarım saat uzaklıktaki] Yolçatı’na gelen ve büyük bir törenle karşılanan Atatürk ile beraberindekiler o gün Elazığ’a geçmeden Diyarbakır’a” gitmişti. Heyet 15 Kasım günü öğleden sonra Maden’e akşam saatlerinde de Diyarbakır’a varmıştı. Burada iki gün kalan Atatürk 17 Kasım’da Elazığ’a gelmiş ve yukarıda Tan gazetesinden aktardığım programı gerçekleştirmişti. Yani Seyit Rıza ile hiç karşılaşmamıştı.

Neden Malatya’dan Diyarbakır’a?
Heyetin, Malatya’dan sonra yol üzerindeki Elazığ yerine önce Diyarbakır’a gitmesi sonra ters bir şekilde Elazığ’a gelmesi garipti ama kimse bunun üzerinde durmamıştı. Aynı şekilde, saatte 30 km. gidebilen buharlı trenle 250 km’lik Malatya-Diyarbakır yolculuğunun en fazla 10 saatte yapılması mümkünken yolculuğun 30 saate yakın sürmesi, bu süre içinde heyetin herhangi bir yerde konaklamaması da garipti ama bu konunun da üzerinde durulmamıştı. Sonuç olarak devletin yarı resmi gazeteleri tarafından duyurulan zaman çizelgesi idamların Atatürk’ün gıyabında gerçekleştiği, hatta habersiz olduğu, eğer bilseydi duruma müdahale edeceği iddiasını/efsanesini desteklemişti.
Halbuki, Kırmanciya Beleke Dergisi Genel Yayın Yönetmeni Serhat Halis’e göre bu kronoloji doğru değildi. Çünkü eğer Atatürk’ü taşıyan tren 14 Kasım 1937 günü saat 14.00’de Malatya’dan ayrıldıysa ve Elazığ’a uğramadan yola devam ettiyse, tren yol üzerindeki Sivrice Gölü’nün (kısaca Gölcük) önünden o gün akşama doğru geçmeliydi. Oysa 16 Kasım 1937 tarihli Ulus gazetesinde şöyle yazıyordu: “Atatürk öğle yemeklerini (…) Gölcük’te yemişler ve trenlerinden inerek göl etrafında iki saat kadar devam eden tedkiklerde bulunmuşlar, alâkadarlara bazı emirler vermişlerdir.” Gazeteye göre Atatürk ve heyeti 15 Kasım’da Maden’den geçmiş ve o günün akşam saatlerinde Diyarbakır’a varmıştı.

Nereye götürüldü?
Bu anlatımlar doğruysa 14 Kasım öğleden sonrası ile 15 Kasım sabahı arasında Atatürk ve arkadaşları neredeydi? Halis’e göre Atatürk o geceyi Elazığ’da Merkez İstasyonu’nda bekleyen treninde geçirmiş ve idam cezasının infazını bekleyen Seyit Rıza ile görüşmüştü.
Bu gizli görüşmeye dair bir ipucu da İhsan Sabri Çağlayangil’in anlatımlarında vardı. Çağlayangil idam gecesini anlatırken “Seyit Rıza’yı aldık. Otomobilde benimle Polis Müdürü İbrahim’in arasına oturdu. Jeep jandarma karakolunun yanındaki meydanda durdu…” demişti. Serhat Halis’e göre mahkeme binasıyla idamların gerçekleştirildiği Buğday Meydanı yan yanaydı. Bu yüzden Seyit Rıza’nın on adımlık mesafe için bir araca bindirilmesine gerek yoktu. Ayrıca Seyit Rıza elebaşı olarak ilk idam edilmesi gerekirken en son idam edilen kişiydi. İlk idamla son idam arasında yaklaşık bir saat vardı. Bu bir saatlik yolculuk muhtemelen Atatürk’ün kendisini beklediği istasyona yapılmıştı ve ziyaretin hüsranla bitmesinden sonra, büyük ihtimalle, Seyit Rıza idamından önce söylediği iddia edilen şu sözleri bu görüşmeden çıkarken sarf etmişti: “Ben sizin hilelerinizle baş edemedim, bu bana dert oldu, ama ben de sizin önünüzde diz çökmedim, bu da size dert olsun!”
Ne dersiniz, ilginç bir iddia değil mi? ‘

Özet Kaynakça: Jandarma Genel Komutanlığı Dersim Raporu, Kaynak Yayınları, 2000; Reşat Hallı, Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar, Genel Kurmay Başkanlığı Harp Tarihi Başkanlığı Genelkurmay Basımevi, 1972; Ahmet Kahraman, Kürt İsyanları Tenkil Ve Tedip, Evrensel Yayınları, 2003; Mehmet Kalman, Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri, Nujen Yayınları, 1995; İsmail Beşikçi, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Belge Yayınları, 1990; İhsan Sabri Çağlayangil, Anılar, Güneş Yayınları, 1990; Serhat Halis, “Sey Rıza-3”, http://www.kirmanciye.org/beleke_sayi_4_hangi_sey_riza_3.htm

.

İsrail'in kuruluş, Filistin devletinin kurulamayış hikâyesi

25.11.2012 - Bu Yazı 9640 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Nakba dan bir sahne (15 Mayıs 1948) ve BM nin iki devletli çözümünün haritası (1947-sağda)

İsrail'in Gazze'den yıl boyu atılan füzelere tepki olarak başlattığı Bulut Sütunu operasyonu neyse ki ateşkesle bitti...

İsrail’in Gazze’den yıl boyu atılan füzelere tepki olarak başlattığı Bulut Sütunu operasyonu neyse ki ateşkesle bitti. Bu gerilim sırasında sosyal medyada İsrail-Filistin sorunu üzerine öyle şeyler duydum ki, bu haftaki yazımı, başlıktaki konuya ayırmaya karar verdim. Elbette her biri üzerine ciltlerce yazılabilecek konuları birer cümleyle geçeceğim, şimdiden affola.

Hikayemizin geçtiği Filistin’in adı, MÖ 12. yüzyılda Ege adalarından (büyük ihtimalle Girit’ten) kalkarak Anadolu, Kıbrıs ve Suriye’yi yakıp yıktıktan sonra Mısır’a saldıran ancak Mısırlılar tarafından püskürtüldükten sonra bugünkü Tel Aviv-Yafa’dan Gazze Şeridi’ne kadar uzanan bölgeye yerleşen Filistîler adlı bir deniz kavminin adından geliyordu. Yani Filistîler bir Arap kavmi değildi. Mitolojiye göre, zamanla komşu bölgelere yayılan Filistîlerin en büyük düşmanı, bölgeye onlardan sonra (veya önce) gelen İsrailoğulları olmuştu. Filistîler, İsrailoğullarına karşı ilk yenilgiyi, MÖ 10. yüzyılda Davud döneminde yaşamışlardı.

Yahudi inanışına göre ise İsrailoğullarının en mutlu günleri Davud’un oğlu Süleyman’ın krallığı dönemiydi. Süleyman’ın ölümünden sonra, Asurlular ile Mısırlılar arasındaki savaşlardan zarar görmüşler, Babil Kralı Nabukadnezar’ın MÖ. 586’da Süleyman’ın Tapınağı’nı yıkmasının ardından Babil’e sürülmüşler, İranlı Ahimened Kralı II. Kiros tarafından esaretten kurtarılmışlardı. MÖ. 322’de Büyük İskender tarafından Makedonya Krallığı’nın tebaası yapılmışlar, İskender’den sonra Mısır ve Helen egemenliği arasında gidip gelmişlerdi. Yahudi tarihinin dönüm noktasını, Süleyman’ın Tapınağı’nın MS 70 yılında Roma İmparatoru Vespesianus’un oğlu Titus’un askerleri tarafından yerle bir edilmesi oluşturuyordu.

Her daim öteki

Roma’ya ikinci kez başkaldırdıkları MS 132-135 yıllarından sonra İmparatorluğun çeşitli bölgelerine (dolayısıyla Avrupa’ya ) göç etmek zorunda kalan Yahudilerin durumu, Roma’nın Hıristiyanlığı kabulünden sonra daha da zorlaştı. Tahmin edileceği gibi Hıristiyanlar (Katolikler), Yahudileri İsa’yı öldürdüğü ya da öldürttüğü inancı yüzünden sevmiyorlardı. Ortaçağdan itibaren tarımla uğraşmaları, üniversiteye girmeleri, askerlik yapmaları ve kamu görevlisi olmaları yasak olan Yahudilerin, faaliyet gösterebilecekleri tek alan olan ticaret ve bankacılıkta elde ettikleri başarılar Yahudi düşmanlığını pekiştiren bir unsur oldu. Yahudilerden nedensiz yere nefret etme diye özetlenebilecek antisemitizm histerisi tarih içinde katlanarak arttı.

Modernleşme süreci ile birlikte yeni bir aşamaya geçen Avrupa anti-semitizmine tepki olarak gelişen Siyonizm’in fikir babası, 1896’da Yahudi Devleti adlı bir kitap yayımlayan Viyanalı avukat Thedore Herzl idi. Kitabının ana fikri, “Yahudilere karşı önyargılar Batı toplumunun içine öylesine işlemiştir ki, bu önyargıları asimilasyon veya entegrasyon yoluyla kırmak mümkün değildir. Antisemitizm hastalığının tek bir ilacı vardır: O da Yahudilerin kendi devletlerini kurmasıdır” şeklinde özetlenebilirdi. Herzl’in projesinin adı Siyonizm’di. ‘Siyon’ eski Kudüs’ün duvarlarının dışındaki kutsal bir tepenin adıydı ve Yahudi/Musevi tarihi boyunca Kudüs’le eş anlamlı olarak kullanılmıştı. Dahası binlerce yıl önce yurtlarından kovulmuş Yahudi halkının Filistin’e dönme arzu ve özlemini sembolize etmişti.

Projesindeki dinsel referanslara rağmen, Herzl’in Siyonizmi, dinsel bir proje değil, seküler, siyasi bir projeydi. Siyonist önderler, Yahudiliği bir inanç birliği olarak değil, bir ırkın ismi olarak kabul ediyorlardı. Onlara göre Yahudi dini ve Mesih inancı, Yahudilerin rehavete kapılmalarına neden oluyor, devletlerini kurmak için çaba göstermelerini engelliyordu. Nitekim Siyonistlere iki gruptan tepki geldi. Yüzlerce yıldır yaşadıkları ülkelerin iyi birer vatandaşı olmaya çalışan bazı Yahudiler (Asimilasyonistler) Siyonizmin boş yere düşman kazanıp rahatlarını bozmaktan başka bir işe yaramayacağını savundular. Pek çok haham ve rabbi ise Yahudiliğin kutsal sembollerinden olan İsrail topraklarını seküler hale getirileceğini ileri sürerek, Siyonizmi adeta ‘küfür’ saydılar. Ancak daha sonra bazı din adamları, Filistin’de kurulacak bir devletin, Mesih’i beklerken Yahudilik ruhunun ayakta kalması için iyi bir durak olacağını düşünerek Siyonizme destek verince, Siyonizm projesi hem seküler, hem dinsel unsurları etrafında toplamayı başardı. Herzl başkanlığında, 1897’de Basel’de toplanan Birinci Siyonist Kongresi’nde Dünya Siyonist Örgütü kurularak, uluslararası çapta örgütlenmenin ilk adımı atıldı.

Abdülhamit’ten engelleme

O yıllarda Kudüs’ün de içinde olduğu Filistin bölgesi Osmanlı Devleti’nin sınırları içindeydi. Herzl 1896-1902 arasında Filistin’de Yahudilere bir yurt vermesi için Abdülhamit’le kurulan temaslardan sonuç alamadı. Britanya’nın yarı sömürgesi olan Mısır’a bağlı Sina Yarımadası (El Ariş) için İngilizlerle görüşmeler yapıldı ama Fransa’nın karşı çıkması üzerine Britanya Herzl’e Batı Afrika’daki kolonisi Uganda’ya (bugünkü Kenya) yerleşmelerini önermek zorunda kaldı. Uganda’ya gönderilen heyet bölgenin vahşi hayvanlar, öldürücü böcekler ve pek dost görünmeyen Massailer’le meskûn olduğunu rapor edince bu seçenek de elendi.

1904’te Herzl’in ölümünden sonra bazı Siyonistler nerede olursa olsun bir İsrail devletinin kurulması için kolları sıvadılar, bu bağlamda Arjantin, Kanada hatta Texas gibi seçenekler üzerinde duruldu ama en akıllıca girişimi Herzl’in yerini alan Haim Weizman yaptı ve Britanyalı kanaat önderlerine Siyonizm davasını anlatmaya koyuldu. Bu çabalarının meyvesini de 13 yıl sonar topladı.

Balfour Deklarasyonu
Bu ‘meyve’ 2 Kasım 1917’de Britanya’daki Lloyd George Kabinesi’nin Dışişleri Bakanı Arthur James Balfour’un, Britanya parlamentosunun Yahudi asıllı üyesi Lord Walter Rothschild'e yazdığı kısa bir mektuptu. Sadece Ortadoğu değil dünya tarihinin de yönü değiştiren bu bir sayfalık mektupta şöyle deniyordu: “Majestelerinin hükümeti adına size bildirmekten mutluluk duyarım ki, Yahudi Siyonist emellere sempatiyi belirten ekteki deklarasyon kabineye sunulmuş ve kabul edilmiştir. Majestelerinin Hükümeti, Filistin'de Yahudiler için bir milli yurt kurulmasını uygun görmekte olup bu hedefin gerçekleştirilmesini kolaylaştırmak için elinden gelenin en iyisini yapacaktır. Şurası açıkça anlaşılmalıdır ki, Filistin'deki Yahudi olmayan toplumların sivil ve dini haklarına ve Yahudilerin diğer ülkelerde sahip oldukları hak ve politik statülerine halel getirebilecek hiç bir şey yapılmayacaktır. Bu deklarasyonu, Siyonist organizasyonun bilgisine sunarsanız müteşekkir olurum.”

Dikkat edileceği gibi resmi adıyla ‘Deklarasyon’da kullanılan dil zaman içinde herkesin kendi arzularına göre yorumlamasına olanak verecek kadar muğlaktı. Örneğin ‘Filistin Yahudilerin milli yurdudur’ denmiyordu, bunun yerine ‘Filistin’de Yahudilere bir yurt’ kurulmasından söz ediliyordu. Bunu Yahudiler Filistin’de bir ‘devlet kurmak’ olarak okuyacaklardı. Bunu telafi etmek için, Yahudi olmayan topluluklardan söz ediliyordu ama Filistinlilerin adı anılmıyordu. Yahudi olmayan toplulukların gözetilecek hakları ‘vatandaşlık hakları’ ve ‘dini haklar’ olarak tarif edilirken, Yahudilerin hakları ‘politik statü’ gibi daha farklı bir terimle tarif ediliyordu. Bu beyanı yapan Britanya’nın Filistinle ne tarihte, ne o dönemde hiçbir ilişkisi yoktu. Hakkında beyanda bulunulan Filistin, hukuken ve fiilen Osmanlı toprağıydı. Balfour Lord Rothchild’den mektubu Siyonist Organizasyona iletmesini rica etmişti ama Siyonist Organizasyon kimleri temsil ediyordu belli değildi. Kısacası mektup İngiliz diplomatik zekasının mümtaz bir örneğiydi.

Kudüs’ün düşmesi
Balfour Deklarasyonu’nun ilanından üç hafta sonra General Allenby komutasındaki İngiliz ve Arap birlikleri Kudüs’ü Osmanlılardan teslim aldılar. Bunu Osmanlı birliklerinin Suriye cephelerinde yenilgiye uğratılması izledi. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondoros Mütarekesi ile tüm Filistin, Britanya’nın kontrolüne bırakıldı. Böylece, yukarıdaki sorulardan biri cevaplanmış oldu: Britanya, ilerde kendisinin olacağından emin olduğu bir toprak hakkında beyanda bulunmuştu.

Diğer sorular ise tarih içinde adım adım cevaplanacaktı. Bunda İngilizlerin de rolü olacaktı elbet ama esas etken Siyonistlerin devlet kurma azimlerine karşılık, Filistinlilerin böyle bir hedeflerinin olmamasıydı.

Bu tarihlerde, değişik kaynaklara göre, bölgede 550-700 bin Müslüman’a karşılık, 40 ila 80 bin Yahudi yaşıyordu. Siyonistlerin bütün çabası, Büyük Devletlerin Filistin’e göçe izin vermesi ve desteklemesiydi. Britanya yetkilileri, Türk resmi tezine gore ‘Osmanlı’yı arkadan hançerleyen’ Mekke Şerifi Hüseyin’i Yahudi yerleşimlerine sadece Arap nüfusun ekonomik ve politik özgürlükleri ile uyumlu olduğu sürece izin verileceği konusunda ikna ettikten sonra Filistin’e Yahudi göçü başladı.

29 Eylül 1923’te Filistin’de bir Britanya mandası kuruldu, Filistinliler buna da itiraz etmediler. Balfour Deklarasyonu bazı değişikliklerle, manda anlaşmasına dahil edildi ve uluslararası hukukun parçası oldu. Filistinliler (ve Arap destekleyicileri) bunun farkında bile olmadılar. Manda idaresi kurulduktan sonra görece sakin bir döneme girildi. 1923-1929 arasında Filistin’e Yahudi göçünde önemli bir düşüş görüldü, çünkü Britanya belli kotalar koymuştu ve bunu katı biçimde uyguluyordu. Ancak durum Nazizmin ve faşizmin ayak seslerinin yükseldiği 1930’lardan itibaren özellikle Polonya’da ve Almanya'da yükselen anti semitizmle birlikte radikal biçimde değişti. 1931 yılında Yahudiler bölge nüfusunun yüzde 17’sini oluştururken, bu oran 1935’te yüzde 27’ye çıktı.

Peel Komisyonu Raporu

Yahudiler devletleşmek için canla başla çalışırken, Yahudilere toprak satmakla meşgul olan Filistinliler ancak bu göç akımından sonra uyanmaya başladılar. Öyle ki, Kudüs Müftü’sü Hacı Emin El Hüseyni’nin önderliğinde İngilizlere ve Yahudilere yönelik genel grevler, kaçırtma eylemleri ile manda yönetimini işlemez hale getirdiler. Bunun üzerine Britanya Sömürgeler Bakanlığı bölgeye ‘Filistin Kraliyet Komisyonu’ adıyla bir heyet gönderdi. Tarihe başkanının adıyla geçen Peel Komisyonu, mevcut durumun gerçeğe oldukça yakın bir fotoğrafını çektikten sonra çözümün bölgenin ‘Yahudi devleti’ ve ‘Arap devleti’ olarak ikiye ayrılmasında olduğu belirtti. Üç semavi din için önemli olan Kudüs, Beytüllahim, Nasıra, Celile gibi bölgelerle, her iki toplum için de hayati önemi olan Akabe Körfezi’nin girişi manda yönetiminde kalacaktı ama bu bölgeler her iki tarafa da açık olacaktı. Tarihsel olarak bir Arap şehri olarak nitelenen Yafa, Arap devletine verilecek, böylece Arap devletinin Akdeniz’e açılması sağlanacaktı. Yahudi devletine ise Taberiye Gölü ile Akdeniz arasındaki şerit verilecekti. Tek sorun bölgelerdeki Arap ve Yahudi nüfusların mübadelesinin gerekmesiydi.

Komisyonun önerisi 1917 Balfour Deklarasyonu’nu ortadan kaldıracak kadar radikaldi. Ama Filistin tarafı uzun tartışmalardan sonra 1939’da kararını verdi ve planı reddetti. Bu süreçte, Filistinlilerin kurduğu çeteler ile Siyonist çeteler karşılıklı şiddeti tırmandırdılar. Britanya kolluk kuvvetlerinin bu duruma tepkisi çok sert oldu. Her iki tarafın da liderlerini hapishanelere koymakla kalmadı, Filistin tarafından 3 bine yakın direnişçiyi öldürdü. Olayları kışkırtmakla suçlanan Kudüs Müftüsü (ki o yıllarda Nazilerle ve Faşistlerle flört etmeye başlamıştı) yurtdışına kaçmak zorunda kaldı.

İsrail Devleti kuruluyor

İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerin 6 milyon Yahudi’yi gaz odalarında soykırıma uğratmasından sonra Avrupa’nın Yahudiler için hiç de güvenli bir yer olmadığı iyice ortaya çıkınca, o ana kadar katı mülteci politikalarıyla Holocaust’a dolaylı yoldan katkıda bulunan ABD Başkanı Henry Truman, Batı’nın diyetini, Müslüman Arapların ödemesi için ilk adımı attı ve Filistin’e Yahudi göçüne ciddi kotalar koyan Britanya’dan 250 bin Yahudi'nin ‘derhal’ Filistin'e girmesine izin verilmesini ve göç limitlerinin kaldırılmasını talep etti. Bu baskı üzerine herkese mavi boncuk dağıtarak oluşturduğu kördüğümü çözemeyen Britanya konuyu 1947’de Birleşmiş Milletler’e (BM) götürmek zorunda kaldı.

O tarihlerde Filistin’de yaklaşık 1 milyon 200 bin Arap ve 600 bin Yahudi yaşıyordu. Ancak paylaşılacak coğrafya çok küçüktü ve taraflar birbirlerinden nefret ediyorlardı. Sonunda Filistin'i parça parça da olsa aşağı yukarı eşit iki parçaya bölen bir plan BM Özel Siyasi İşler Komitesi'ne sunuldu. Yüzölçümü bakımından bakıldığında plan Araplar için 1936’da Peel Komisyonu’nun önerisinden kötüydü. Ancak nüfus kombinasyonu bakımından da Yahudilerin aleyhine durum vardı. Çünkü Yahudi devletinde 498 bin Yahudi’ye karşılık 407 bin Arap yaşayacaktı. Filistin devletinde ise 725 bin Araba karşılık sadece 10 bin Yahudi yaşayacaktı. Nüfusun geri kalan kısmı ise BM denetimindeki Kudüs bölgesinde kalacaktı. Kudüs’ten vazgeçmek ise Yahudiler için de Araplar için de çok zordu.

Araplar duruma şiddetle itiraz ettiler ama Yahudi tarafı planı kabul etmeye karar verdi. 29 Kasım 1947 günü BM Genel Kurulu’nda 13 ret, 33 kabul (10 üye yoktu) oyuyla aldığı 181 (II) nolu kararla Filistin, Arap ve İsrail devletleri arasında bölündü. Karara göre azınlıklar korunacak, Filistinlilerin ekonomik gelişmesi için adımlar atılacak, Kudüs’e uluslar arası özel bir statü verilecekti. Yine karara göre, her iki devlet daha önce Filistin’in taraf olduğu tüm uluslararası anlaşmalar ve konvansiyonlara bağlı olacaktı. Böylece Balfour Deklarasyonu bir kez daha teyid edilmiş oluyordu.

Arapların Büyük Felaketi: ‘Nakba’

Ancak güçlerini abartan Filistinliler ve Araplar BM’nin bu kararını reddettiler. Yahudi tarafının buna cevabı 1937’den beri zaman zaman başvurdukları tedhiş eylemlerini sistematik hale getirmek oldu. 1948 yılı boyunca para-militer ‘savunma/saldırı’ örgütü Hagannah ve İrgun, Lehi, Stern gibi çetelerin eylemleri sonucu yüz binlerce Filistinli evlerinden kaçmak zorunda kaldı. Bu büyük kaçış, Filistin tarih yazımında ‘Nakba’ (Büyük Felaket) adıyla anıldı.

Askeri zaferler Siyonistleri cesaretlendirdi ve 14 Mayıs 1948’de BM taksim planında kendilerine öngörülen bölgede İsrail Devleti’ni ilan ettiler. Açıklamanın ertesi günü Suriye, Ürdün, Mısır, Lübnan ve Irak, İsrail’e karşı savaş açtı. 1948-1949 Arap-İsrail Savaşı’nı İsrail kazandı ve BM taksim planında Filistinlilere ayrılan toprakların bir bölümünü de işgal etti. Filistin’in güney ucunu oluşturan 6-8 kilometre derinliğindeki 363 kilometrekarelik bir şerit olan Gazze de Mısır’ın eline geçti. Savaş sırasında Arap Birliği’nin gi¬rişimi ile kurulan Filistin Ulusal Konseyi, 1 Ekim 1948’de başkenti Kudüs olan Filistin Devleti’ni ilan etti. Ancak egemen olacağı bir toprak parçası olmadığından bu devletin ilanı kâğıt üzerinde kaldı. Bunlar olurken, Türkiye Filistin Devleti’ni de İsrail’i de tanıdı. Ama biri hayali devlet diğeri somut devlet olduğu için, zaman içinde İsrail’le ilişkilerini kurumsallaştırdı.

Bundan sonra yaşananları anlatmaya yer kalmadı ne yazık ki. Belki ileride yine bu konuya dönmek mümkün olur. Herkese iyi pazarlar…

Özür notu: Geçen hafta “Uşak’a gönderilen Dersimliler” fotoğrafının aslında İkinci Dünya Savaşı yıllarında Belzec Toplama Kampı’na götürülen Çingenelerin fotoğrafı olduğu halde bazı Dersim sitelerinde kasıtlı olarak Dersim sürgünleri fotoğrafı diye kullanıldığını belirten mailler aldım. Eğere bu iddialar doğruysa, bilmeden yaptığımız hatadan dolayı özür dileriz.

Sultan Süleyman'ı nasıl bilirsiniz?

27.11.2012 - Bu Yazı 4347 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Kanuni Sultan Süleyman'ın 'at üstünde' geçirdiği süreyi abartanlar fetih ideolojisini yüceltiyorlar. Ecdadının bilimde, sanatta, felsefede başarısı olup olmadığıyla değil, fetihçiliğiyle övünmeyi marifet sayanların yaptığı matematik hatası da işin cabası.

Muhteşem Yüzyıl, izleyici karşısına çıktığı 5 Ocak 2011 tarihinden beri tartışılıyor. Önce Başbakan Yardımcısı Bülent Arınç, Kanuni’yi “harem düşkünü, içki düşkünü, hatta söylemeye dilinin varmadığı ilişkiler içinde” gösterdiğini söyledi ve “tarihimizin önemli şahsiyetlerini olduğundan başka türlü göstererek küçültmeye, aşağılamaya çalışanların, aynen Atatürk’e yönelik suçlarda olduğu gibi cezalandırılması gerektiğini” belirtti.

RTÜK mesajı hemen alıp diziye uyarı cezası verdi. Ardından akademisyenler, gazeteciler, STK yöneticileri dizinin ‘tarihe’, ‘ecdadımıza’, ‘Osmanlı’ya’, ‘milli gururumuza’ vs. saygısızlık yaptığı yönünde açıklamalar yapmaya başladı. Öyle ki diziye “Muhteşem Rezalet”, “Muhteşem Çarpıklık” adını takanlar bile oldu.

Okay polis korumasıyla gezdi

Eleştiriler kamusal alanda tansiyonu öyle yükseltmişti ki, dizinin senaristi rahmetli Meral Okay, polis korumasında gezer olmuştu. Bir süre sonra eleştirmenler, ortada bir belgesel değil tarihten esinlenmiş bir dizi olduğunu anlamış göründüler ve ortalık yatıştı. Aralık 2011’de Fethullah Gülen, “46 yıllık saltanat hayatında sadece 1.5 yıl sarayda İstanbul’da kalmış. Bana çok dokundu bu...” diye konuşunca, konu kısa süreliğine yine alevlendi.

Başbakan’ın Kütahya’da söyledikleri de bu itiraza benziyor. Her iki şahsiyet de sanki dizinin belgesel olmadığının, tarihten esinlenen bir kurgu olduğunun farkında değil. Her iki şahsiyet de Kanuni’nin “at üstünde” geçirdiği süreyi abartıyor. Böyle yaparak fetih ideolojisini yüceltiyorlar. Ecdadının bilimde, teknolojide, sanatta, felsefede başarısı olup olmadığıyla değil, fetihçiliğiyle övünmeyi marifet sayıyorlar. Ciddi bir matematik hatası da cabası. Fethullah Gülen’e göre Kanuni, 44,5 yılını, Başbakan’a göre ise 30 yılını at sırtında geçirmiş. Dolayısıyla dizideki Kanuni tiplemesi (sarayda zevk-u sefa içinde yaşayan), gerçeklerle bağdaşmıyormuş! Fethullah Gülen, yargı makamlarını göreve davet etmek yerine izleyicilerini gözyaşlarıyla etkilemeyi yeterli görürken, Başbakan’ın “Bu konuda da ilgilileri uyarmamıza rağmen yargının da gerekli kararı vermesini bekliyorum” demesi elbette işin en vahim yanı.

Ansiklopedilerde bile var

Her iki şahsiyet de, çok saygı duyduklarını söyledikleri tarih konusunda yanlış bilgi vermiş durumda. Özellikle Başbakan’ın geniş bir danışmanlar ordusuyla çalıştığı ve TTK gibi bir kurumdan yardım alabileceği düşünülürse durumu anlayışla karşılamak zor. Fethullah Gülen de, ciddi bir ansiklopediye baksa Kanuni’nin ne zaman sefere çıkıp ne zaman döndüğünü hesaplayabilirdi. Merak edenler için Kanuni’nin seferlerinin listesi yanda. Kaba bir hesaba göre Kanuni’nin “at üstünde” geçirdiği süre 10 yıl civarında. Bu sürenin 19 ayı da Bağdat, Halep ve Amasya’da istirahatle geçmiş. Geri kalan hayatını da Edirne ve İstanbul saraylarında kâh devlet işleriyle uğraşarak, kâh şiir yazarak, kâh çocukları, eşi ve haremindeki hanımlarla ilgilenerek geçirmiş.

Harem meselesine gelince, evet, padişahların çok sayıda kadınlarının olması onları şehvet düşkünü olarak damgalamaya yetmez ama doğrusu padişahların dünyevi zevklerden elini eteğini çekmiş sofular olmadığını biliyoruz.

İlk dönemlerde padişahların İslam şeriatına uygun olarak dörtten fazla kadınla ‘nikâh’ yapmadıkları ama sonraları bu eşlerin bazılarının siyasi ittifaklar için saraya gönderilmiş kadınlar olması yüzünden, padişahların ‘gönüllerinin sultanını’ cariyeleri arasında aramanın dine uygun yollarını bulmakta gecikmediklerini kaynaklar yazıyor. Öte yandan harem denilen oluşum, bir yandan padişahın ‘yatak odası’ iken bir yandan da devlet işlerinin görüldüğü, iktidarı elinde tutan çeşidi zümrelerin kadınlar arası güç dengelerini kullanarak siyasetlerini yürüttükleri bir mekanizmaydı. Yani gerçek ne milliyetçi-İslamcı yaklaşımlar içinde olanların iddia ettiği gibi sofuca ne de Osmanlı’yı eleştirmeyi onu yerden yere vurma sanan kesimlerin iddia ettiği gibi süfliceydi. Gerçek bu ikisinin arasında bir yerdeydi.

Bilgi nasıl kullanılıyor

Unutmayalım ki, bugün İslamcı-muhafazakâr-milliyetçi çevreleri Muhteşem Yüzyıl dizisine yönelik hassasiyetleri yüzünden eleştirenler arasında bulunan Atatürkçüler de Atatürk’le ilgili benzer hassasiyetleri ile kamuoyunu bolca meşgul etmişlerdi. Sorunun temelinde, resmi ideologların kendi tarihi kafalarındaki toplum ve devlet algısını pekiştirmek için neredeyse bir asırdır itinayla sürdürdükleri sistematik çabalar yatıyor. Ama bilgiye ulaşmanın giderek kolaylaştığı çağımızda, birilerinin doğruyu araştırmak yerine, kendileri ile yüzlerce yıl önce yaşamış soykırımcı paşalar, kardeş ve oğul katili padişahlar veya otoriter siyasi önderler arasında doğrudan bir soyağacı oluşturmaya bu kadar hevesli olmalarının kökleri daha derinlerde olmalı.

FKÖ- HAMAS parantezindeki Filistin

02.12.2012 - Bu Yazı 2785 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Ankara'da MOSSAD ile MİT arasında anlaşmalar yapıldı. Bu ittifaka İran'ın gizli polisi SAVAK da dahil edildi. Elbette arka planda Amerika Birleşik Devletleri Merkezi İstihbarat Teşkilatı (CIA) vardı.

Bu hafta, ecdadımızın cinselliğe, içkiye bakışı gibi eğlenceli bir konuda yazmaya niyetliydim ama Filistin'in 9 ret ve 41 çekimser oya karşılık 138 oyla BM'de ''üye olmayan gözlemci devlet'' statüsüne yükseltilmesi üzerine geçen haftaki yazımı tamamlamamın daha doğru olacağını hissettim. Söz veriyorum, önümüzdeki birkaç hafta gündem ne olursa olsun siyasi olmayan bir konuda yazacağım, çünkü konularımı ben bile çok sıkıcı buluyorum!

Hatırlanacağı gibi, yazımı İsrail Devleti’nin kuruluşu (14 Mayıs 1948) ile bitirmiştim. Bu karara tepki gösteren Arap dünyası ile İsrail arasında yaşanan 1948-1949 Arap-İsrail Savaşı sonrasında Gazze, Mısır’ın eline geçmiş, Mısır, bölgeyi doğrudan kendine bağlamak yerine bir askeri vali ile yönetmeyi seçmişti. İsrail’le Ürdün (Şeria) Nehri ve Lut Gölü arasında kalan Batı Şeria bölgesi ise 1950’de Ürdün tarafından ilhak edilmişti.

Araplar harekete geçiyor

Uzun süren bir ‘politikasızlık’ döneminden sonra, Ocak 1964’te Kahire’de toplanan Arap Zirvesi’nde Arap devletleri, tarihlerinde görülmemiş bir şey yapıp bir konuda ortak tavır almışlardı. Bir ‘Filistin Milli Fonu’ oluşturmuşlar, askeri okullarına Filistinli öğrencileri almaya karar vermişler, Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) kurulmasına ve Arap ülkelerinde örgütün ofislerinin açılmasına karar vermişlerdi.

Çekirdeğini 1959’da Yaser Arafat tarafından kurulan El Fetih’in oluşturduğu FKÖ bir şemsiye örgüttü. Şemsiyenin altında, hepsi de Marksistlikle Arap milliyetçisi arasında gidip gelen Filistin Kurtuluş Cephesi (FKC), Filistin Halk Kurtuluş Cephesi (FHKC) ve Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi (FDHKC) vardı.

Mısır, Ürdün ve Suriye orduları Filistin meselesine nokta koymak umuduyla uzun süre gizlice hazırlanmışlardı. Tamm saldırıya geçeceklerdi ki 5 Haziran 1967’de İsrail ordusu ani atakla inisiyatiji ele aldı. Arap ülkelerine Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan, Sudan ve Cezayir de yardım ettiler ama savaşın en uzun sürdüğü Suriye cephesinde savaş altı gün, Mısır cephesinde sadece dört gün, Ürdün cephesinde üç gün sürmüş, Gazze ve Batı Şeria İsrail’in kontrolüne girmişti.

Altı Gün Savaşı’nda İsrail’e kaptırdıkları toprakları geri almak için BM toplantılarına ve ABD-SSCB görüşmelerine bel bağlamamak gerektiğini anlayan Arap ülkeleri Yahudilerin en büyük bayramı olan Yom Kippur’un kutladığı 6 Ekim 1973 günü İsrail’e karşı taarruza geçtiler. Ancak sonuç Araplar için yine hüsran oldu. 20 gün sonra BM Barış Gücü’nün bölgeye gelmesiyle ateşkes yapıldı.

BM’de Arafat’ın konuşması

1964’ten beri esas olarak silahlı mücadeleyi öne çıkaran Yaser Arafat, Yom Kippur Savaşı’ndan sonra diplomasiye ağırlık vererek FKÖ’ye sürgün hükümeti niteliği kazandırdı. Ekim 1974’te örgüt, Arap Birliği, İslam Konferansı Örgütü ve BM tarafından Filistinlilerin tek meşru temsilcisi olarak tanındı. 13 Kasım 1974’te BM Genel Kurulu’nda Yaser Arafat 91 dakikalık bir konuşma yaparak birden dünyanın gündemine oturdu

FKÖ, ilk merkezi olan Ürdün’den, 1970 yılında, tarihe Kara Eylül diye geçen kanlı bir savaştan sonra çıkarılarak Lübnan’a taşındı. Ancak 1982’de İsrail’in Lübnan’ı işgal etmesine tepki göstermeyerek büyük itibar kaybetti ve Lübnan’dan da çıkarıldı. Bu sefer çok uzağa, Tunus’a taşındı.

16-18 Eylül 1982 tarihinde Lübnan’daki Sabra ve Şatilla mülteci kamplarında kalan Filistinli ve Lübnanlı mültecilere İsrail destekli Lübnanlı Marunî Falanjist milisler tarafından açılan ateş sonucu 3 bine yakın kişinin hayatını kaybettiği günlerde FKÖ’nün bıraktığı boşluğu, adını ilk kez 1983’te duyuran HAMAS (Filistin’deki İslami Direniş Hareketi) doldurdu.

FKÖ seküler bir örgüttü ama HAMAS, Gazze’deki mülteci kamplarında faaliyet gösteren Mısır’ın kadim Müslüman Kardeşler örgütünün bağrından çıkmıştı. Örgüt kısa sürede Gazze’de kök saldı ve İsrail ablukası yüzünden dünya ile ilişkisi kesilmiş olan bölgede sadece siyasal hayatı kontrol etmekle kalmadı, toplumsal ihtiyaçları da gidermeye çalışan bir sosyal hizmetler kurumu gibi çalıştı, okulları, hastaneleri, ve gençlik gruplarını yönetti. Örgütün terör saldırılarını İzzeddin Kasım Tugayları adlı bir grup yürütüyordu.

Birinci İntifada

Yıllar sonra, HAMAS’ın kuruluşunda İsrail’in payı olduğu iddia edildi. İsrail’in amacı, güya FKÖ’nün gücünü kırmaktı. Ancak, 14 Aralık 1987’de başlayan Birinci İntifada’dan (Ayaklanma) sonra, İsrail’in yanlış hesap yaptığı anlaşıldı. O gün, Gazze bölgesinde bir İsrail kamyoneti, Filistinli işçileri taşıyan bir araca çarparak dört Filistinlinin ölümüne ve dokuzunun da yaralanmasına neden olmuştu. Yaralıların bulunduğu hastanenin etrafında toplanarak eyleme geçen gençler HAMAS üyesiydiler. Sivil itaatsizlik şeklinde başlayan eylemler kısa sürede Batı Şeria’ya yayılmış, protesto eylemleri, grevler yapılmış, İsrail ürünleri boykot edilmiş, yollara barikatlar kurulmuştu. Filistinli gençlerin ve çocukların sapan, taş ve sopalarına İsrail’ cevabı ağır silahlarla cevap vermişti. Gazze’nin ve Batı Şeria’nın fiilen FKÖ denetimine geçtiği, FKÖ ve İsrail arasında 1993’te yapılan Birinci Oslo Görüşmeleri’ne kadar süren Birinci İntifada’da verilen can kayıpları bini aşmıştı.

“İslam toprağı olan Filistin’de bir Yahudi devletinin İslami açıdan kabul edilmez olduğunu” söyleyen HAMAS, Filistin’in kurtuluşunun cihatla olduğunu düşünüyordu. Dolayısıyla İsrail’le görüşmeye gerek duymuyordu. Bu yüzden uzun süren bir siyasetsizlik dönemi yaşandı.

El Aksa İntifadası

Ancak, 1982 Sabra ve Şatilla Katliamı’nın perde arkasındaki sorumlusu sayılan Ariel Şaron’un bin kadar askeri ile birlikte Mescid-i Aksa’yı ziyaret etmesi üzerine 28 Eylül 2000’de başlayan ‘İkinci İntifada’ ilki gibi başarılı olmadı. İsrail’in de HAMAS’la görüşmek istemediği, HAMAS’ın ruhani lideri Şeyh Ahmed Yasin’in 22 Mart 2003 sabahı cami çıkışında İsrail tarafından füze saldırısıyla öldürülmesinden anlaşıldı. Şeyhin halefi Abdülaziz Rantissi de 17 Nisan 2003’te aynı şekilde öldürülünce, HAMAS’la İsrail’in arası iyice açıldı.

Gazze’de bunlar olurken, 1995’te yapılan İkinci Oslo Görüşmeleri’nin ardından Batı Şeria A (% 17), B (% 24) ve C (5 59) bölgeleri olarak üçe ayrılmıştı. A bölgesi tamamen Filistin (FKÖ) otoritesine, B bölgesi Filistin otoritesi ve İsrail'in ortak yönetimine ve C bölgesi de tamamen İsrail kontrolüne verilmişti. Filistin nüfusunun yüzde 98’i, A ve B bölgelerinde yaşıyordu.

Yaser Arafat’ın ölümü üzerine Ocak 2005’te Batı Şeria’da yapılan seçimlerde Mahmud Abbas ‘Sürgündeki Filistin Devlet Başkanı’ seçildi. Mahmud Abbas, FKÖ’den yetişme bir liderdi ama Oslo Görüşmeleri sırasında izlediği yol yüzünden Arafat’ı eleştirmiş ve zaman içinde Arafat’ın çizgisinden uzaklaşmıştı. İsrail’le görüşmelere devam edilmesini ve ‘İki devletli çözümü’ savunduğu için de HAMAS tarafından sevilmiyordu. Öyle ki HAMAS, El Fetih üyelerini kaçırıyor, dizlerinden vuruyor, hatta öldürüyor, El Fetih de HAMAS üyelerinin Batı Şeria’ya girmesine izin vermiyordu.

Mahmud Abbas’ın yenilişi

Sabık Yaser Arafat yönetiminin yolsuzluk ve kötü yönetim hikâyelerinin ayyuka çıktığı 2006 seçimlerinde, HAMAS temiz siyaset vaat ederek, Gazze ve Batı Şeria’yı temsil eden 132 sandalyeli Filistin Meclisi’nde 74 sandalye kazandı. Mahmud Abbas’ın El Fetih hareketi ise 45 sandalyede kalmıştı. Seçimlerin ardından İsrail’in Gazze’nin tamamı ve Batı Şeria’nın bir bölümünden çekilmesi de Filistin halkı nezdinde HAMAS’ın hanesine yazılacaktı.

Mart 2006’da HAMAS İsrailli asker Gilat Şalid’i kaçırınca İsrail Gazze ambargosunu sıkılaştırdı. Ardından Gazze’ye yönelik Dökme Kurşun Operasyonu ve Mavi Marmara Olayı yaşandı. Şalid’in bin kadar Filistinli tutsakla takas edilmesi ortamı biraz yumuşattıysa da, ‘Arap Baharı’ tüm bölgeyi hallaç pamuğu gibi atarken Türkiye’nin HAMAS merkezli Filistin savunuculuğu ve İsrail düşmanlığı zirve yaptı.

İşte Filistin’in BM’ye oy hakkı olmayan devlet statüsüyle üye yapılmasının arka planında bunlar yatıyor. Bu tarihçeye bakınca, esas olarak FKÖ’nün başını çektiği bu yolculuğun gerçek anlamda bağımsız bir devletle sonuçlanmasının hem İsrail’e, hem Arap ülkelerine, hem uluslararası topluma, hem de Gazze ve Batı Şeria arasındaki ilişkilere bağlı olduğu görülüyor. Ama Türkiye’nin sahnede kalması da İsrail ve FKÖ ile ilişkilerini düzeltmesine bağlı.

MİT-MOSSAD-SAVAK-CİA

İsrail Devleti’ni tanıyan ilk Müslüman ülke Türkiye olmuştu. Tek Parti iktidarının son aylarında, Ocak 1950’de Tel Aviv’de açılan Orta Elçiliğe Seyfullah Esin’in müsteşar olarak gönderilmesiyle başlayan ilişkiler, 6 Mart 1950’de İsrail’in tanınmasıyla resmileşti. Bu adım Soğuk Savaş Dönemi’nin Türkiye’nin Batı Bloku ve 1952’de NATO’ya dahil olma politikalarıyla uyumluydu. İsrail’in gizli istihbarat servisi MOSSAD, aynı yıl Türkiye’de bir istasyon açtı.

CHP’den DP’ye

Bu ilişkiyi, iktidara gelen Demokrat Parti de büyük hevesle devam ettirdi. İki ülke ABD’nin Ortadoğu ve dünya politikalarıyla uyumlu bir işbirliği içine girdiler. Haziran 1954’te ABD’yi ziyaret eden Başbakan Adnan Menderes, Arap ülkelerini İsrail’i tanımaya davet etti. Cünkü o sırada Batı ülkelerinin Ortadoğu’daki mutemet adamı olmayı hayal ediyordu. Yine de, Arap ülkelerinin tepkisini çekmemek için İsrail’le ilişkileri düşük profilli yürütmeyi tercih etti.

1956’da Mısır Devlet Başkanı Nasır, ihtiyacı olan mali gücü sağlamak için Süveyş Kanalı’nı işleten Kanal Şirketi’ni millileştirdiğini açıkladığında Türkiye Mısır’ın Süveyş Kanalı ile ilgili ‘milli’ hasiyetlerini anlayışla karşılamadı ve olayı kınadı.

1958’de Irak Kralı Faysal’ı deviren Albay Abdülkadir Kasım’ın, Arap milliyetçiliğinin bayrak ismi Nasır ile yakınlaşması hem İsrail’i hem de Türkiye’yi benzer nedenlerle endişelendirmişti. İsrail etrafını sarılmış hissetmişti, Türkiye ise Kasım’ın, uzun süredir sürgünde yaşayan Kürt lider Molla Mustafa Barzani’nin (Mesut Barzani’nin babası) askerleriyle birlikte Irak’a dönmesine izin vermesinin Kürt milliyetçiliğini cesaretlendirmesinden korkuyordu. Bu konuları görüşmek üzere bizzat İsrail Başbakanı David Ben Gurion ile Dışişleri Bakanı Golda Meir gizlice İstanbul’a geldiler. Ankara’daki toplantıda MOSSAD ile MİT arasında yeni anlaşmalar yapıldı. Bu ittifaka İran’ın gizli polisi SAVAK da dahil edildi. Elbette arka planda CIA vardı. Böylece hem Nasırcılığa, hem Kürt milliyetçiliğine, hem de Sovyetler Birliği’ne ve komünistlere karşı güçlü bir cephe oluşturulmuş oldu.

İki ülke arasındaki ilişkiler 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra da aynı minval üzerine devam etti.

OPEC’li yıllar

1970’li yıllarda Türkiye, petrol için Arap ülkelerine ve OPEC’e göbekten bağlıydı. Ancak, arka plandaki stratejik ortaklıktan dolayı, OPEC’in baskılarına boyun eğip de İsrail’le ilişkilerini kesmedi. Nitekim 1974’te Kıbrıs Harekâtı yapılırken iki ülkenin istihbaratının sıkı işbirliği yaptığı söylendi. Perde arkasında işbirliği sürerken, Başbakan Bülent Ecevit Kasım 1975 tarihinde BM’de Arap ülkeleri tarafından hazırlanan ‘Siyonizm’in ırkçılıkla eşdeğer olduğunu’ söyleyen karar tasarını destekleyerek İsrail’i ters köşeye yatırdı. Bununla da kalmadı, birkaç ay sonra FKÖ’yü Filistin halkının temsilcisi olarak tanıdığını açıkladı. Ancak, her zamanki faydacı tavrıyla İsrail’den Safir füzelerini, Hetz tanklarını, Uzi makinelilerini almaya devam etti.

Türkiye-ABD ilişkilerinde Kıbrıs, Haşhaş Krizi gibi gerilimler çıktıkça, Türkiye Araplara yaklaşarak intikamını aldı. 1978’deki ‘Camp David Barışı’ndan sonra FKÖ Ankara’da büro açtı. Bunda Demirel hükümetine destek veren Milli Selamet Partisi’nin İsrail düşmanlığının da payı vardı ama daha önemlisi Türkiye, 1979 İran İslam Devrimi yüzünden tavana vurmuş petrol fiyatlarından dolayı Arap ülkelerine daha muhtaç hale gelmişti. Ancak sonra öğrenildi ki, Lübnan İç Savaşı ve Türkiyeli radikal-sol örgütlerin Lübnan’daki Bekaa Vadisi’ndeki örgütlenme çalışmaları yüzünden İsrail istihbaratıyla sıkı işbirliğine devam etmişti.

ASALA’ya karşı el ele

1982’de petrol fiyatlarındaki düşmeler sayesinde Arap ülkelerine bağımlılıktan biraz olsun kurtulan Türkiye, İsrail’le daha açık ilişki kurmaya başladı ama esas neden Lübnan’da konuşlanan ASALA’yı MOSSAD yardımıyla etkisiz hale getirmekti. 4 Nisan 1985’te Dışişleri Bakanı Vahit Halefoğlu, İsrail’in Washington Büyükelçisi Meir Rosenne ile buluştu. Bu tarihten itibaren, bölgede Türkiye’den başka dostu olmayan İsrail bu işi seve seve yaptığı gibi, basınında 1915 Ermeni Kırımı’na dair tek kelime haber yayımlatmadı.

1989-1990’da Doğu Bloku’nun yıkılmasıyla ortaya çıkan yeni durumu konuşmak için, 1994’te İsrail Devlet Başkanı Ezer Weizman ve siyaset adamı Şimon Peres Türkiye’yi ziyaret ettiler ve Süleyman Demirel’le görüştüler. Bu ziyarette, askeri ve istihbarat ilişkileri teyit edildi ancak eski parlak dönem geride kalmıştı. Aynı yıl Manavgat Nehri’nin suyunu İsrail’e satma konusu gündeme geldi. İsrail düşmanı kesimler hop oturup hop kalkınca, Manavgat’ın altın kıymetindeki suyu denize akmaya devam etti. Ama Mavi Marmara Olayı’na kadar, MİT ile MOSSAD ve CIA arasındaki işbirliği sürdü, TSK, İsrail’in en büyük müşterilerinden biri olmaya devam etti.

Özet Kaynakça: İhsan Dağı, Ortadoğu’da İslam ve Siyaset, Boyut Yayınları, İstanbul 2002; Murat Erdin, Hizbullah ve HAMAS (Düşünceleri, Örgüt Yapıları ve Eylemleriyle), Kastaş Yayınları, 2002; Jacob Abadi, Israel and Turkey: From Covert to Overt Relations, http://www.lib.unb.ca/Texts/JCS/Fall95/abadi.pdf; M. Hakan Yavuz. “Turkey’s Relations with Israel.” Dış Politika, XV, no.3-4 (1991), s. 41-69; George E. Gruen, “Turkey’s Relations With Israel and Its Arab Neighbors,” Middle East Review; Spring 1985, s. 33-43; Ömer Kürkçüoğlu, “Turkey’s Attitude towards the Middle East Conflict,” Foreign Policy, 5. no. 4 (1976), s. 23-33.

.

Nisa taifesi ve Kadınlar Halk Fırkası

09.12.2012 - Bu Yazı 2639 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

1934'te kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınması bir 'lütuf' değildi. Cumhuriyet, kadınlara bu hakkı vermemek için 9 yıl direndi.

Başbakan Erdoğan’ın Osmanlı (ve son olarak Bizans) tarihine ilişkin uydurma bilgileri konusu biraz bekleyecek. Çünkü geçen hafta, 5 Aralık 1934’te kadınlara seçme ve seçilme hakkının resmi teze göre ‘verilmesinin’, bana göre ‘alınmasının’ 78. yıldönümünü ‘kutlarken’, İlber Ortaylı ve Hulki Cevizoğlu yıllardır ağızlara sakız olmuş resmi tezleri en yüzeysel şekilde tekrarlarken, bana sataşmayı da ihmal etmediler. (http://www.cevizkabugu.com.tr/yazilar.asp?procid=384.) Bu yüzden kendilerine Ortaylı’nın tabiriyle ‘etraflı’ bir açıklama yapmam farz oldu.

İki zatın tekrarladığı teze göre kadınlarımız, siyasi haklarını dünya kadınlarından çok önce elde ettiler ancak bu hakları mücadele ederek değil, yönetici kesimlerin lütfetmesiyle elde ettikleri için bu haklarını layıkıyla kullanamadılar. Kadınlara seçme ve seçilme hakkının bir ‘lütuf’ olup olmadığını anlamak için elbette cumhuriyete kadarki kadın hareketi hakkında bir fikir sahibi olmak gerekir. Ancak bunu anlatmaya yerim yok. Merak edenler kaynakçadaki eserleri, buna vakti olmayanlar Bianet’te Hüseyin Aykol’un kaynakçadaki kitabından alınmış bölümü okuyabilirler. Ben hikâyenin cumhuriyet dönemindeki bölümünü anlatacağım.

Cumhuriyet’in kadın ideali
1870’lerden 1923’e kadar 100 civarında örgüt kuran, onlarca gazete ve dergi çıkaran Osmanlı kadın hareketi, Birinci Dünya Savaşı yıllarında İttihatçı politikalar sayesinde Ermeni, Rum, Yahudi, Levanten vb. gayrimüslim unsurlarını kaybetmiş, 1923’ten itibaren de ulus-devlet mantığına uygun biçimde ‘Türkleşmişti’ ama idealleri değişmemişti. Fakat Kemalist kadroların yaratmaya çalıştığı ‘modern kadın’ tahayyülü, bu kadınların kafasındaki kadın tahayyülünden epey farklıydı. Kemalist erkeklerin kadınlardan bekledikleri sadece vatana hayırlı evlatlar yetiştiren, anne ve yuvasını güzelleştiren eş, eğitimli meslek sahibi bir kadın olması değil; aynı zamanda Batı tarzı giyinen, makyaj yapan, tiyatrolara, konserlere, konferanslara giden, erkeklerle yemek yiyen, balolarda dans eden, güzellik yarışmalarına katılan bir kadın da olmasıydı. Sadece bu kadınların siyasetle ilgilenmeleri istenmiyordu, o kadar!

Suskun lider
Nitekim 1 Nisan 1923’te Birinci Meclis feshedilip seçimlere gitme kararı verildiğinde ilk iş Seçim Kanunu’nun ‘Her 50 bin erkek bir mebus seçer’ maddesinin ‘Her 20 bin erkek bir mebus seçer’ şeklinde değiştirilmesi olmuştu. Ancak, karar alınırken kadın haklarından söz eden tek kişi olan Bolu Milletvekili Tunalı Hilmi Bey, ‘nisaiyyundan’ (kadın takımından) veya ‘feminist’ sözleriyle alaya alınmış, konuşması “Şeriata hürmet ediniz!” bağırışları arasında sıra kapaklarına veya topuklarıyla yere vurarak susturulmuştu. Tunalı Hilmi Bey’e itiraz edenlerin başında bugün bazı çevrelerde ‘ilk Türk demokratı’, ‘ilk Türk liberali’ diye yüceltilen Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni (Ulaş) Bey de vardı. Ona göre kadınlarımız çok saygıdeğer varlıklardı ancak seçme ve seçilme hakkı için henüz yeterince gelişmiş değillerdi. Bu hakkı kullanacak seviyeye geldiklerinde zaten bu haklarını alırlardı. Bunlar olurken, Mustafa Kemal’in sesini bile çıkarmadığını belirtelim.

Kadınlar Halk Fırkası
Bu durum, Osmanlı döneminden beri kadın hakları konusunda mücadele eden öğretmen ve yazar Nezihe Muhiddin önderliğindeki bir avuç kadını yıldırmamıştı elbette ve Mustafa Kemal’in kurduğu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin kadınlar kolunu oluşturmak üzere başvurdular. Cevap alamayınca, daha cüretkâr bir adım attılar: 15 Haziran 1923’te ‘Kadınlar Halk Fırkası’ ‘(KHF) adıyla bir partinin kuruluş beyannamesini İçişleri Bakanlığı’na sundular. Olay basında “Kadınlar mebus olmak istiyor”, “Tek gayeleri mebus olmak” şeklinde yer aldı.

İçişleri Bakanlığı tam sekiz ay süren sessizlik döneminden sonra, hükümet ‘kadınların seçme ve seçilme hakkı olmadığı’ için KHF’nin kuruluşuna izin vermediğini tebliğ etti. Tanin gazetesinde ise ‘bazı düşünceleri nedeniyle uygun bulunmadığı’ yazılıydı. Bu ‘bazı düşünceler’in ne olduğu hiçbir zaman açıklanmadı ama nizamnamenin siyasi hakları ima eden 2. maddesi, kadınların belediye seçimlerinde aday olmasını öneren 3. maddesi ve ‘kadınların savaş halinde askerlik görevi yapmasını’ öneren 8. maddesinin çok ‘taşkın’ bulunduğu kulaktan kulağa fısıldanıyordu. KHF kurucuları partinin başına rejimin önemli adamlarından Ali Fethi Bey’i getirerek tekrar başvurdularsa da Ankara’nın (bunu Mustafa Kemal diye okumak gerekir herhalde) cevabı yine ‘hayır’ oldu. Bu sefer de o sırada kuruluş faaliyetleri süren Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) yüzünden ‘halk fırkası’ adının bir kadın kuruluşu tarafından kullanılması ‘bölücü’ bulunmuştu!

Nezihe Muhiddin ve arkadaşları yılmadılar, ‘taşkın’ maddeleri değiştirerek 7 Şubat 1924’te Kadın Birliği adlı örgütü kurdular. Nizamnamenin 3. maddesinde ‘Birliğin siyasetle alakası yoktur’ denmesine bakılırsa, bir önceki tecrübeden fazlasıyla ders alınmıştı. Nitekim dernek kimsesiz çocuklara, fakir kadınlara yardım etmek, onlara aş ve iş sağlamak, yerli malını özendirmek gibi ‘hayırseverlik’ işleriyle uğraştı. Seslerini kısmakla akıllılık yapmışlardı çünkü, daha bir ay önce İstanbul’un ünlü gazetecileri ve baro başkanına İstiklal Mahkemesi’nde sıkı bir gözdağı verilmişti.

Daha mühim meseleler var
13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı, Kürtler, solcular, dindar grupların yanı sıra kadınların siyasi taleplerine de kulak tıkamak için yeni bir bahane oldu. Cumhuriyet gazetesi “Türkiye’nin hayatında çok mühim meseleler mevcut olduğu bir zamanda hanımlarımızın mebusluk propagandası veya reklamı ile meşgul olmaları pek ciddiyetsiz” diye yazıyordu. Ama Nezihe Muhiddin pes etmedi, temmuz ayında Kadın Yolu dergisini çıkarmaya başladı. İlk yazısı kadınlara siyasi haklar tanınması üzerine olan dergide Enver Behnan (Şapolyo), Yaşar Nabi (Nayır) ve Fahrettin Kerim (Gökaltay) gibi kadın hakları savunucusu genç erkek yazarlar da yazıyordu. Ancak isyan bahanesi ile çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu etkisini gösterdi ve TKB ciddi bir ‘öz sansür’ uygulamaya başladı. 1926’da TKB, CHF’ye üye olmak için başvuruda bulundu. Cevap ‘kadınların hayır işleri ile uğraşmasının daha doğru olacağı’ yolundaydı. Birlikten Mustafa Kemal’e yakın bazı kadınlar da yeni çıkan Medeni Kanun’la ‘kadınlara layık olmadıkları hakların bile verildiğini’ söyleyerek siyasi taleplerde ısrar edilmesini eleştirmişlerdi. Ama Nezihe Muhiddin yine durmadı, 1927’de Denizli, Aydın, Afyon ve Diyarbakır’da şubeler açıldı ve CHF listelerinden genel seçimlere katılmak için kampanya başlatıldı. Elbette bu teklif de kabul edilmedi. Birlik bunun üzerine seçime erkek aday ile katılma kararı aldı. Ancak kendini ‘feminist erkek’ diye tanıtan ve seçimler için bıyıklarını bile kestiren Kenan Bey alaylara tahammül edemeyince adaysız kaldılar.

O zaman askerlik yapsınlar
21 Haziran 1927’de Askerlik Kanunu üzerine görüşmelerde Hakkı Tarık (Us) Bey kadınların seçme ve seçilme hakkından yana olduğunu söyleyince, Recep (Peker) Bey “Kadınlar Türk vatanıyla bu denli ilgili iseler önce askerlik yapsınlar” diye işi yokuşa sürdü. Daha önce kadınların parti kurmaları ‘askerlik yaparız’ dedikleri için engellenmişti!

Rejimin ‘kadın hakları bakanı’ rolünü üstlenen Cumhuriyet gazetesi başyazarı Yunus Nadi Bey ilk kez kadınlardan yana tavır alarak bunu eleştirdi ancak Cumhuriyet gazetesi alaycı yayınına devam ediyordu. Örneğin gazetede çıkan bir yazıda “Hanımların mebusluğu hiç fena olmaz, Meclis’te sık sık moda etrafında münakaşalar cereyan eder. Hanımların balolarda smokin mi yoksa dekolte tuvalet mi giymeleri daha uygun olunacağına dair, mesela İstanbul mebusesi ile İzmir mebusesi arasındaki hararetli mücadeleyi bütün erkek mebusların merak ve tebessümle dinleyeceğine şüphe yoktur” deniliyor, kadın mebuslar kumaş türleri üzerine tartışırken karikatürize ediliyordu.

Ancak görünen köy kılavuz istemiyordu. TKB’nin siyasi haklar mücadelesi, Nezihe Muhiddin hakkında birliğin 500 lirasını kişisel amaçlarla harcadığı gerekçesiyle soruşturma açılması ve birlik yöneticiliğinden istifa ettirilmesiyle sona erdirildi. Yunus Nadi, olayı “Oh diyoruz, aman kurtulduk! Artık her gün kusma eğilimi içinde bunalmaktan kurtulduk!” diye değerlendirmişti.

1930 baharında kadınlara belediye seçimlerinde seçme ve seçilme hakkı ‘tanındı’. Kadınlar Birliği 11 Nisan’da Sultanahmet Meydanı’nda bu karara teşekkür mitingi yaptılar. Ardından Nezihe Muhiddin ve bir grup arkadaşı, CHF’ye üye olmak için başvurdu. Cevap yine olumsuzdu. 1933’te Cumhuriyetin 10. yılı şerefine kadınlara köy yönetimlerinde seçme ve seçilme hakkı ‘tanındı’. Sırada milletvekili seçme ve seçilme hakkının ‘verilmesi’ vardı. Çünkü artık bunu daha fazla geciktirmek için bir bahane kalmamıştı.

Gizli kota uygulaması
5 Aralık 1934’te TBMM’de yapılan oylamada 258 olumlu, 53 çekimser ve 6 boş oy kullanılmıştı. 7 Aralık’ta Beyazıt Meydanı’nda büyük bir kadın mitingi yapıldı. 18 Aralık 1934 tarihli Zaman gazetesinde ‘Seçilecek umum mebus adedinin yüzde beşi kadın azadan mürekkep olacaktır. Bu takdirde Meclis’te 18 kadın saylav bulunacaktır’ denilmişti. Hakikaten de, 8 Şubat 1935 seçimlerinde ‘müfrit olmayan’ 17 kadın milletvekili Meclis’e girdi. Ara seçimlerde buna 1 tane daha eklendi ve sayı 18 oldu. Anlaşılan kadın milletvekili sayısı önceden belirlenmişti. Yani örtük bir kota uygulaması söz konusuydu. Ama bu olumlu bir kota değildi. Çünkü adeta rejim tarafından ‘görevlendirilen’ bu kadınlar arasında, gerçekten kadın hareketinden gelen çok az kişi vardı. Örneğin, bu konuya en çok emek veren Nezihe Hanım CHP’den aday gösterilmemiş, bağımsız olarak da seçilememişti.

Ne lütuf, ne erken
Bu kısa tarihçe bize gösteriyor ki, resmi ideolojinin iddia ettiği gibi 5 Aralık 1934’te kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınması bir ‘lütuf’ değildi. Aksine, Cumhuriyetin erkekleri, 9 yıl boyunca kadınlara bu hakkı vermemek için ellerinden geleni yapmışlar, onları yıldırmak, sindirmek için her türlü aracı kullanmışlardı. (Bu yıllarda erkek adaylar da merkezden belirleniyordu ve seçimler iki dereceliydi.) Kadınlar ise İngiliz ve Amerikan Sufrajetleri gibi zorlu bir mücadele vermemekle birlikte, İstiklal Mahkemelerinin rejimin en güçlü adamlarını bile idama mahkûm ettiği, sürdüğü o yıllar boyunca, siyasi haklara ilişkin taleplerini ısrarla dile getirmeye çalışmışlardı. Bu ısrarlı tutumları sayesinde elde ettikleri seçme ve seçilme hakkı, resmi ideologların tekrarlamayı pek sevdikleri gibi Fransa’dan (1944), Japonya’dan (1945), İsviçre’den (1971) önceydi ama Yeni Zelanda’dan (1893), Avustralya’dan (1894-1908), Finlandiya’dan (1906), Norveç’ten (1913), Danimarka ve İzlanda’dan (1915), Rusya ve Hollanda’dan (1917), İngiltere, Almanya, Avusturya, Letonya, Polonya ve Estonya’dan (1918), İsveç’ten (1919), Arnavutluk, Çekoslovakya ve ABD’den (1920), Azerbaycan, Ermenistan ve İsveç’ten (1921), Moğolistan, Tacikistan, Kazakistan, Türkmenistan, Ekvador, Romanya, Güney Afrika, İspanya, Şili, Portekiz, Uruguay, Tayland, Brezilya’dan (hepsi 1924-1933 arası) sonraydı. Ama resmi tarihçiler haklılar, buna da şükretmeliyiz. Çünkü Kemalist erkekler 1934’te de bu hakkı tanımayabilirlerdi. Nitekim Kürtlere, solculara, dindarlara, gayrimüslimlere hak ettiklerini yıllarca vermediler, kimse de sesini çıkaramadı. Bilmem durumu yeterince ‘etraflı’ anlatabildim mi?

Özet Kaynakça: Hüseyin Aykol, Aykırı Kadınlar, Osmanlı'dan Günümüze Devrimci Kadın Portreleri, İmge Kitabevi, 2012, (Osmanlı döneminin özeti için: http://bianet.org/bianet/siyaset/142597-soke-soke-aldilar#.UL9gz-qFYv1.twitter); Aynur Demirbilek, Osmanlı Kadınlarının Hayat Hakkı Arayışının Bir Hikayesi, İmge Kitabevi, 1993; Bir Adalet Fermanı, Osmanlı’dan Türkiye’ye Beş Ermeni Feminist Yazar, Derleyen: Lerna Ekmekçioğlu-Melissa Bilal, Aras Yayıncılık, 2006; “Kadın Dosyası”, Hazırlayan: Hülya Balcı Akarlı, Toplumsal Tarih, S. 99, Mart 2002, s. 6-57; Yaprak Zihnioğlu, Kadınsız İnkılâp, Metis Yayınları, İstanbul 2003; Ayşegül Yaraman-Başbuğu, Türkiye'de Kadınların Siyasal Temsili, Bağlam Yayınları, 1999.

Bir gün herkes 'özbeöz yerli' adaleti tadacaktır!

16.12.2012 - Bu Yazı 2533 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Adalet heykelinin sağ elindeki kılıç, adaletin dağıtılmasında gerekirse zor kullanılmasını, sol elindeki terazi ise hassasiyeti sembolize eder.

Gerek adli davalarda gerekse siyasi davalarda öyle şeylerle karşılaşıyoruz ki, adalete duyulan güvenimin son kırıntıları da yok oluyor. Geçen yıl Anayasa Mahkemesi’nin yeni binasının önüne konulan Adalet Heykeli ile ilgili tartışmaları hatırladım. Konu tartışılmıştı çünkü Aslan Başpınar’ın eseri, alışılmışın dışında bazı özelliklere sahipti. Bir kere, eski heykel gibi ‘Grek stili’ giyinmemişti. Şalvar benzeri bir alt giysisi vardı. Üst giysisinin göğsünde ayyıldız vardı. Dahası, eski heykeldeki zayıf kadının yerini ‘balıketi’ denilen tipte, tombul bir ‘Türk kadını’ almıştı. Ama bunlardan daha fazla dikkati çeken, dünyadaki çeşitli adalet binalarının önüne dikilmesi âdet olan adalet heykelleri, adaleti kişilerin kimliğine bakmadan dağıttığını simgelemek için gözü bağlı tasvir edilirken, bizim heykelin gözleri açıktı.

Zeus’un eşi Themis ve kızı Dike
Batı’da bu tür heykellere esin veren, Eski Yunan’da adı Themis olan bir tanrıçaydı. Yunan mitolojisine göre Zeus’un eşlerinden biri olan Themis, tanrısal kuralları temsil ediyordu. Onun karşıtı ise insansal kuralları (yasaları) temsil eden Nomos’tu. Mitolojide, Themis’in bir efsanesi yoktu çünkü her yerde ve her zaman var olduğu kabul edilirdi. Themis’le Zeus’un kızı olan Dike de annesi gibi adaletle ilgili bir mitolojik figürdü. Eski Yunan’da mahkemede verilen hüküm için ‘diken didonai’ denilmesi Dike kültüyle ilgiliydi.

Neden gözleri bağlı?
Romalılar, Themis’ten ziyade Dike’ye benzeyen adalet tanrıçalarına Iustitia adını verdiler. Mitolojiye göre, Iustitia insanların gitgide daha çok suç işlemesi üzerine gökyüzüne çekilmişti. Bugün Batı dillerinde adalet kavramı için kullanılan ‘justice’, ‘justicia’, ‘justiça’ gibi kelimeler onun adından geliyor. Modern zamanlarda dünyanın değişik yerlerindeki adalet binalarının önlerine konması âdet olan heykeller de bu Iustitia’dan esinlenmiş. Batı’daki heykellerin genellikle sağ elinde bir kılıç, öteki elinde ise bir terazi olur. Kılıç, adaletin dağıtılması sırasında gerekirse zor kullanılmasını, terazi ise hassasiyeti ve hakkaniyeti sembolize eder.
Heykelin gözlerine gelince: Bizdeki kanının tersine, dünyada bu heykellerin bazen gözleri açık bazen kapalı. Yani bu konuda kesin bir kural yok. Ama ağırlıklı olarak gözü kapalı heykeller tercih ediliyor. Nitekim 13 Aralık 2012 günü Pınar Selek’in 14 yıldır derin güçlerce bitirilmeyen davasını izlemek için gittiğim ‘Avrupa’nın en büyük adalet sarayı’ diye takdim edilen adaletsizlik mekânının fuayesindeki iki devasa heykelin gözleri kapalıydı.
Bizdeki tartışmaya dönersek, belki de o günlerde Radikal’in eski yayın yönetmeni İsmet Berkan’ın dediği gibi “Adaletimiz, demokrasimiz, hukuk devletimiz, askerimiz, polisimiz, devlet düzenimiz, coğrafyamız, ‘şartlarımız’ bize özgüydü, bir de bize özgü Adalet Ana’mız oldu ve eksiğimiz tamamlandı, fena mı oldu?” demek lazım. Çünkü ancak böyle yaparsak yaşadığımız onca adaletsizliği makulleştirip, bu ülkede yaşamaya katlanabiliriz…

Övünmek gibi olmasın ama, biz bize benzeriz!
Bilirsiniz, ‘özbeöz yerli’ Adalet Heykeli’ni içimize sindirmemize yardımcı olan ünlü “Biz bize benzeriz” vecizesi Mustafa Kemal’e aittir. Eski olmasına rağmen etkileri günümüze kadar süren bir zihniyet örüntüsünü formüle eden bu cümleyi Mustafa Kemal 1 Aralık 1921’de TBMM’de yaptığı konuşmada sarf etmiştir. Hüseyin Avni (Ulaş) Bey’in başını çektiği muhalif İkinci Grup’un, kanunun yasama, yürütme ve yargı yetkilerini hükümetin elinde toplanmasına neden olduğunu yani ‘kuvvetler ayrılığı’ (yani demokrasi) değil ‘kuvvetler birliği’ (yani diktatörlük) ilkesine uygun olduğunu ileri sürmesi üzerine kürsüye çıkan ve 31 sayfalık uzun nutkuna başlayan Mustafa Kemal bir yerde şöyle der: “Efendiler bizim hükümetimiz demokratik bir hükümet değildir, sosyalist bir hükümet değildir. Ve gerçekten kitaplarda var olan hükümetlerin, bilimsel mahiyeti bakımından, hiçbirine benzemeyen bir hükümettir. Fakat milli hâkimiyeti, milli iradeyi oluşturan tek bir hükümettir, bu öze sahip bir hükümettir! İlmi ve sosyal noktadan bizim hükümetimizi ifade etmek gerekirse ‘halk hükümeti’ deriz!...Bundan dolayı bu ve bu gibi yönlendirmelerle ve açıklamalarla hükümetimizin dayandığı temelin, ilmi çalışmaya dayanan bir temel olduğunu açık bir şekilde görürüz, fakat ne yapalım ki demokrasiye benzemiyormuş, sosyalizme benzemiyormuş, hiçbir şeye benzemiyormuş! Efendiler biz benzememekle ve benzetmemekle övünmeliyiz! Çünkü biz bize benziyoruz efendiler...” (Alkışlar, alkışlar...)
Bu sözler Cumhuriyet tarihi boyunca, en tepeden en alta toplumun her kesimi tarafından öyle beğenilmiş, öyle içselleştirilmiştir ki, ne zaman Türkiye demokrasi ya da insan hakları açısından eleştirilse, cevap hazırdır: “Ama biz Avrupa değiliz, bizim özel koşullarımız var.” Ne zaman dış politikadaki bir adımımız eleştirilse, cevap hazırdır: “Ama biz İsviçre değiliz. Bizim dört bir yanımız düşmanlarla çevrili.” Şimdi de ne zaman hukuk sistemimiz eleştirilse cevap hazır: “Ama biz AB ülkesi değiliz, bizim darbeci ordumuz ve derin devletimiz var!”

“Odunu koysam milletvekili seçilir”
Ama, bütün kabahati Mustafa Kemal dönemine yıkmayalım. 14 Mayıs 1950’de “Yeter Söz Milletindir” sloganı ile CHP’ye karşı ezici bir seçim zaferi kazanan DP’nin Genel Başkanı ve Başbakan Adnan Menderes’in kendi sınırsız gücünü övmek için söylediği “Odunu bile koysam milletvekili seçilir”, partili milletvekillerinin gücünü övmek için söylediği “Siz isteseniz hilafeti bile getirebilirsiniz” vecizelerini hatırlayalım. 1957 seçimlerinde CHP’nin 31 milletvekilini 178’e çıkarması üzerine “Allah bir daha, 27 Ekim gecesini bana göstermesin” demek zorunda kalacak olan Menderes’in tarihten ders almadığını gösteren “Bu demokrasi değildir, kan davasıdır” sözü ise DP deneyimi için sonun başlangıcına işaret eder.

“Sizi ben bile kurtaramam”
18 Nisan 1960 tarihinde hükümetin CHP’nin ve bir kısım basının faaliyetlerini soruşturmak için bir tahkikat komisyonu kurulmasına karar vermesi ise sondan bir önceki durağa. İşte tam o günlerde CHP Genel Başkanı İsmet İnönü, rejimin ‘asıl sahibinin’ kim olduğunu hatırlatan o ünlü konuşmasını yapar: “Bu yolda devam ederseniz ben de sizi kurtaramam.” Ardından teyakkuz halindeki darbecilere yeşil ışığı yakar: “Şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır!”

“Tenkit değil tenkil zamanıdır”
DP’li Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın yaklaşan darbeye karşı bulduğu çare ise ‘tahrikçileri tenkil etmek’tir. ‘Tenkil etmek’ ‘başkalarına ibret olacak şekilde cezalandırmak, uzaklaştırmak, sürmek’ anlamına geldiği için, konuşmanın muhatabı olan Prof. Ali Fuat Başgil, Bayar’ı yanlış duyduğunu düşünerek “Tenkit mi dediniz efendim?” diye sormuş, aldığı cevap “Tenkit zamanı çoktan geçti. Şimdi tahrikçileri tenkil zamanıdır” olmuştur.
Harbiyelilerin ve üniversite öğrencilerinin kulaktan kulağa saydıkları ‘555 K’ şifresiyle, 5. ayın 5. günü, saat 5’te Kızılay’da toplananlar, Menderes’i tartakladıklarında, Şevket Süreyya Aydemir’in iddiasına göre, o gün Menderes, Bayar’a istifasını sunmuş, ancak Bayar bunu kabul etmediği gibi Menderes’e “Kızılay’a git ve ateş emri ver” demiştir.

“Sel gibi kan akıtırım”
Ama Menderes ve Bayar ikilisi geç kalmıştır. İnönü’den işareti alan ordu 27 Mayıs 1960’ta iktidara el koyar. Temmuz başlarında Demokrat İzmir gazetesinde ‘demokratik’ (!) darbenin başı Cemal Gürsel’in şu sözleri okunur: “Gerekirse sel gibi kan akıtırım!” Kastettiği darbeye karşı çıkanlardır. Gürsel’in 16 Kasım 1960 tarihli İsveç gazetesi Dagens Nyheter’de çıkan demecindeki şu tehdit ise daha da tüyler ürperticidir: “Eğer yola yordama gelmezlerse, dağlı Türkler (Kürtler) rahat durmazlarsa, ordu, şehir ve köylerini bombalayıp yıkmakta, tereddüt etmeyecektir. Öyle bir kan gölü olacaktır ki, onlar da ülkeleri de yok olacaktır.”

“Sağcılar adam öldürüyor dedirtemezsiniz”
1970 sonrasının en ünlü siyasi figürü Adalet Partili Süleyman Demirel’in vecizelerini yazmaya kalksam bu sayfa dolar. Ama bunlar arasında biri vardır ki, Demirel’in ‘adalet’ anlayışını pek güzel sembolize eder. Şöyle ki, 23-24 Aralık 1978 günleri Kahramanmaraş’ta baltalı, palalı ülkücü-faşist saldırganlar tarafından, resmi rakamlara göre 111, gayri resmî kaynaklara göre bunun en az iki katı insanın (Alevinin), doğranarak, işkence edilerek, yakılarak katledilmesi, çok sayıda kadına tecavüz edilmesi, göğüslerinin kesilmesi, 552 ev ve 289 işyerinin tahrip edilmesinden sonra kendisini sıkıştıran gazetecilere Demirel şöyle der: “Bana sağcılar adam öldürüyor dedirtemezsiniz!”

“Asmayalım da besleyelim mi?”
1 Mayıs 1977, Çorum, Sivas, Kahramanmaraş katliamları ile ‘olgunlaştırılan’ koşulların sonucu 12 Eylül darbesi olur. Darbecilerin başı Kenan Evren’in en meşhur sözü, “Asmayalım da besleyelim mi?” olacaktır. 17 yaşında olduğu halde adli tıp raporu ile yaşı büyütülerek idam edilen Erdal Eren’le ilgili bir soruya cevap verirken söylediği bu yüz kızartıcı söz, bu toplumun asırlardır siyasi sorunları çözmek için bulduğu en etkili yolun, “Kuracaksın meydana darağacını, sallandıracaksın üç beş tane!” şeklindeki zihniyet kodlamasının yeniden formüle edilişinden başka bir şey değildir. Evren idam deyince susmayı bilmez: “Bize ‘sizde niye idam var?” diye soruyorlar. Biz onlara soruyor muyuz ‘sizde niye idam yok’ diye?” der, “Adalet yerini bulsun diye bir sağdan bir soldan asıyorduk. Eğer sağdan 2 asmışsak ertesi gün 2 de soldan asıyorduk” der, der oğlu der…
Vecize fabrikası Kenan Evren “Çankaya’yı artık bırakıyorum. Heveslileri gelsin, biz hevesimizi aldık” dedikten kısa süre sonra ülke ‘sivillere’ (!) teslim edilir. Darbecilerin kurdurdukları MDP’nin Genel Başkanı Turgut Sunalp, gözaltına alınanlara işkence yapıldığı ve copla tecavüz edildiği haberlerine sinirlenir ve tarihe geçen şu vecizeyi yumurtlar: “Niye cop kullansınlar, taş gibi delikanlılarımız var!” Neyse ki, bu sözün hayırlı bir sonucu olur ve Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) seçimlerde bir varlık gösteremez.

" Birkereden bir şey olmaz "

Darbe sonrası döneminin yıldızı Turgut Özal’ın yerel seçimlerin beş yılda bir yapılmasına ilişkin anayasa hükmünü soran gazetecilere “Anayasayı bir kere delmekten bir şey olmaz” demesi, “Bu kadar az maaşla nasıl geçinilecek?” sorusuna “Benim memurum işini bilir...” cevabı vermesi, 1991 yılında “Irak Savaşı’na Amerikalıların yanında girersek bir koyar üç alırız” demesi Evren’in sözlerinden sonra insana öyle masum gelir ki...
Necmetin Erbakan’ın Refah Partisi (RP) ile Tansu Çiller’in Doğru Yol Partisi’nin (DYP) Refah-Yol Koalisyonu’nu kurmasından sonra Erbakan’la Çiller dönemin ‘adalet’ anlayışını anlatan bir vecize yarışına girerler. Örneğin 1996 yılında, derin devletin kirli çamaşırlarının bir araba kazasında ortaya dökülmesi demek olan Susurluk Skandalı’ndan sonra Başbakan Yardımcısı Çiller, “Bu millet uğruna, ülke uğruna, devlet uğruna kurşun atan da yiyen de her zaman bizim için saygıyla anılır. Onlar şereflidirler...” diye çetelere koltuk çıkacak, Başbakan Erbakan skandalın aydınlatılmasını isteyenleri “glu glu dansı yapıyorlar” diye alaya alacak, Adalet Bakanı Şevket Kazan, Avukat Ergin Cinmen’in önderlik ettiği Sürekli Aydınlık İçin Bir Dakika Karanlık Kampanyası’nı yürüten sivil toplumu “Mumsöndü oynuyorlar” diye tahkir edecektir.
2002’den beri sahnenin esas yıldızı Tayyip Erdoğan. Gerek içerde, gerekse dışarıda birilerine sürekli kükreyen Erdoğan’ın ‘adalet’ konulu özlü sözleri arasında benim favorilerim, BDP’li milletvekillerinin dokunulmazlıklarının kaldırılması bağlamında yaptığı “Yargıya zaten gerekeni söyledik” itirafı ile Muhteşem Yüzyıl’ın yayından kaldırılması bağlamında yaptığı “Bu konuda ilgilileri uyarmamıza rağmen yargının da gereken kararı vermesini bekliyoruz” açıklaması. Sadece bu iki cümle bile, Mustafa Kemal’in 1921’de “Biz bize benzeriz” savunmasını yapmasına neden olan “Rejimimiz kuvvetler ayrılığına mı yoksa kuvvetler birliğine mi dayanıyor” sorusunun günümüzde de geçerliliğini koruduğunu düşündürmüyor mu size? Bana fena halde düşündürüyor...

.

98 günlük 'güdümlü' muhalefet: Serbest Fırka

23.12.2012 - Bu Yazı 2518 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Yalova, 1930. Fethi Okyar, kızıyla birlikte Mustafa Kemal i ziyarete gittiğinde yeni partiyi konuşurlar.

Mustafa Kemal, halkın ekonomik sıkıntılar yüzünden kızgın olduğu CHF'ye nefes aldırmak ve İsmet Paşa'ya gözdağı vermek için Serbest Fırka'yı kurdurdu. Ama işler sanıldığı gibi gitmedi

27 Mayıs 1960 darbesinden sonra Şark hizmeti için bulundukları Urfa’dan Batı vilayetlerine tayinlerini isteyen öğretmen ana-babamdan biri Nazilli’ye, diğeri Menemen’e tayin edildiğinde, önce şaşırmış, sonra Milli Eğitim Bakanlığı’nın seçim hakkı vermesi üzerine annemin atandığı Nazilli’ye gitmeye karar vermiştik. Annem seçimin nedenini şöyle açıklamıştı: “Yıllar önce orada gerici halk Atatürkçü bir öğretmenin kafasını kesmişti.”
Nazilli’deki 5 Eylül İlkokulu’nda hikâyenin resmi tarih versiyonunu öğrendim ve benim yaşımdaki pek çok Kemalist öğretmen çocuğu gibi, Menemen’i ‘irtica’, ‘devrim düşmanlığı’ ve ‘vahşilik’ ile özdeşleştirdim. Yıllar içinde, resmi tarihe eleştirel bakmayı öğrenirken, 23 Aralık 1930’da meydana gelen Menemen Olayı benim için daha anlaşılır olmuştu ama yılbaşı kutlamalarının arifesine rast gelen kronolojisi yüzünden gazete yazılarıma konu etmeyi uygun bulmadım. Bu sene okurlardan gelen yoğun istek üzerine, perhizi bozuyorum. Ancak, bu hafta olayın perde arkasını ve sonrasındaki hükümet tepkisini anlamayı kolaylaştırmak için dönemin siyasi atmosferini özetleyeceğim, haftaya da Menemen Olayı’nın hikâyesini anlatacağım. Bu zorunlu “takdim tehir”i anlayışla karşılayacağınızı umuyorum.

1929 Dünya Büyük Buhranı
1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması uyarınca, İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya’dan alınacak gümrük vergilerini 1916 Osmanlı tarifeleri düzeyinde tutmaya mecbur bırakılan Türkiye, kısıtlamanın biteceği 1929 yılını iple çekiyordu. Gümrük gelirleriyle Osmanlı borçlarının ilk taksiti ödenecek, Ankara’nın imarına, demiryollarına bütçe ayrılacak, memur maaşları arttırılacaktı. Ticaret erbabı ise ileride kısıtlanacakları düşüncesiyle ithal ürünleri stoklamaya başlamıştı. Tam bu sırada ABD’de tarihe Dünya Büyük Buhranı diye geçecek olan kriz patlak verdi. 1930 yılının ilk yarısında ekonominin belkemiğini oluşturan fındık, haşhaş, üzüm, tütün, incir, zeytin, pamuk, buğday ve yulaf fiyatları neredeyse üçte bir düzeyine gerilerken, bütçeyi denkleştirmek için konulan ağır vergiler kırsal bölgelerde durumu kötüleştirdi. Şehirlerde tüccar ve sanayiciler stokladıkları malları satamadıkça, iflaslar başladı. İflaslar işsizliği arttırdı. Gazetelerde ruhsal bunalım, intihar hikayeleri boy gösterdi.

Ali Fethi Bey Yalova’da
Böylesi bir ortamda, 1925’teki Şeyh Said İsyanı’nı bahane ederek çıkarılan Takrir-i Sükûn Kanunu görüşmeleri sırasında ‘pasif bulunduğu’ için güvensizlik oyu verilerek başbakanlıktan istifaya zorlanan, ardından Paris Büyükelçiliği’ne gönderilen Ali Fethi (Okyar) Bey iki aylığına İstanbul’a gelmişti. Tarih 22 Temmuz 1930’du. Ali Fethi Bey, Yalova’da Mustafa Kemal’i ziyarete giderken arkadaşı Rize mebusu Fuat (Bulca) Bey “Sana bir muhalif fırka teşkili teklif olunacaktır. Sakın bu teklife kapılma. (...) Sana yazık olur” demişti. Halbuki, bazı emarelere bakılırsa, Fethi Bey’in bu plandan haberi vardı.
Kendi ifadesine göre Fethi Bey, Mustafa Kemal’in “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatüre manzarasıdır (…) Halbuki ben cumhuriyeti şahsi menfaatim için yapmadım. Hepimiz faniyiz. Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese, bir istibdat müessesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum” sözleri üzerine “Rica ederim, beni İsmet Paşa ile karşı karşıya getirmeyiniz” demişti. Mustafa Kemal ise İsmet Bey’le Fethi Bey’i yüz yüze getirerek bu direnişi kırmıştı. Bu toplantıda İsmet Bey, kurulacak yeni partiye 40-50 milletvekili vermeyi vaat etmiş, Fethi Bey, 120 milletvekili istemiş, sonunda 70 milletvekilinde anlaşılmıştı. Fethi Bey ardından Mustafa Kemal’e tarafsız kalıp kalmayacağını sormuş, Mustafa Kemal “Tabii, ben bitaraf [tarafsız] olacağım” diye söz vermişti.
Mustafa Kemal’in bu partiyle hem halkın yaşadığı ekonomik ve toplumsal sıkıntılar yüzünden kızgın olduğu CHF iktidarına bir nefes aldırmak hem de bir süredir başına buyruk davranan İsmet İnönü’ye gözdağı vermek istediğini, bu arada gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı da hedeflediğini düşünmek mümkündü. Ancak o günlerde ABD’nin Türkiye Büyükelçisi olan Joseph C. Grew’e göre “Gazi yavaş yavaş şu görüşe varmıştır ki, tek parti sistemi Avrupa ve Batı ile karşılaştırılınca Türkiye için bir aşağılık işaretidir. Amerikalı ve Avrupalı yazarlar son günlerde çoğunlukla şekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doğulu olarak tasvir ettikleri Türk diktatörlüğünden çok söz etmişlerdir. Türkiye’nin bu şekilde gösterilmesi Gazi’nin gözüne çarpmış ve hiç hoşuna gitmemiştir.”
Batı’ya hoş görünmenin altbaşlığı olarak, Fransız bankacılık sektörü tarafından tanınan ve sevilen bir kişi olan Fethi Bey sayesinde, ihtiyaç duyulması halinde, Lozan’la yüklenilen Osmanlı borçlarının ertelenmesi ya da Fransa’dan kredi alınmasının kolay olacağı da düşünülmüş olabilirdi. Bütün bunların bir bileşkesi olarak, merkezin kontrolünde bir ‘muhalefet partisi’ iyi fikir gibi görünmüşe benziyordu.
Mustafa Kemal, kamuoyunun tepkisini ölçmek için yeni partiye ilişkin birkaç haberin yayımlanmasını istemişti. Bu amaçla Vakit gazetesinden Asım Us, Yalova’ya çağrıldı ve ne tip haberler yayımlanacağı üzerinde anlaşıldı. Fethi Bey, 1924’teki 6,5 aylık Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası deneyiminin doğurduğu ihtiyatla, ileride ‘vatana ihanet’le suçlanmaktan korktuğunu ima edince Mustafa Kemal “Bana fırka teşkili arzusunda bulunduğunuzu bir mektupla bildirir ve bunu nasıl telakki edeceğimi sorarsınız. Ben de cevaben hüsnü telakki edeceğimi bildirdikten sonra ise başlarsınız” demişti. 7 Ağustos’ta Fethi Bey ‘danışıklı’ mektubu yolladı. Mustafa Kemal 10 Ağustos’ta Cumhuriyet gazetesi aracılığıyla olumlu cevabını verdi. Başbakan İsmet Paşa ve Meclis Başkanı Kazım (Özalp) Paşa’dan da olumlu mesajlar gelince Fethi Bey’in içi iyice rahatlamıştı.

Halkın büyük ilgisi
12 Ağustos 1930’da Mustafa Kemal’in önerdiği resmi adıyla- ‘Serbest Layık, Cumhuriyet Fırkası’ (SCF veya ‘Serbest Fırka’) kurulduğunda halk durumu yorumlamakta evvela güçlük çekti. Hele partide Mustafa Kemal’e yakın kişilerin (aralarında kızkardeşi Makbule Hanım da vardı) olduğu görülünce şaşkınlık iyice arttı. Ancak partinin 11 maddelik programından yedisinin iktisadi konulara ayrılması ve Fethi Bey’in“Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, Meclis’te hükümeti açıkça tenkit edeceğiz” şeklindeki açıklamalarıyla ortalık hareketlenmeye başladı. Mustafa Kemal’in nezaretinde yazılan parti programının hem ticaret burjuvazisine, hem büyük toprak sahiplerine hem de çalışan kesimlere aynı anda seslenmesi bile garipsenmemiş hatta bu kapsayıcılık herkesi sevindirmişti. Bir süre sonra şu veya bu nedenle iktidardan memnun olmayanlar partinin etrafında kümelenmeye başladı.
Ağustos sonlarına doğru, partiye 13 bine yakın üye kaydı yapılmıştı. İlgi arttıkça Fethi Bey işi daha çok ciddiye almaya başlamıştı. Her gün, CHF’yi köşeye sıkıştıran yeni eleştiriler yapıyordu. Bu bağlamda CHF’nin demiryolları, memur maaşları, şeker tekeli politikaları mercek altına alınmıştı. Ancak bu durum doğal olarak CHF’de rahatsızlık yaratmaya başladı. Zaten ‘transferi’ söz verilen 70 milletvekili, 14’te kalmıştı. Ardından SCF üyelerinin niteliklerini karalayıcı yayınlar başladı. Gazetelerde SCF’nin irticaya açık kapı bıraktığı iddiaları boy gösteriyordu.

Fethi Bey’in olaylı Ege gezisi

Fethi Bey’in eylül ayındaki Ege seyahati ipleri iyice gerdi. 4 Eylül’de Serbest Fırka’nın kalesi olan İzmir ziyareti büyük bir coşkuya neden oldu. İzmir Valisi Kazım (Dirik) Paşa’nın emriyle heyetin şehre girmesi geciktirilirken, limandaki ameleler grev yaparak Fethi Bey’e hoş geldin demiş, hapishanelerde bile olaylar çıkmıştı. Heyet şehre girdi ama bu sefer de Fethi Bey’in halka hitap etmesi engellenmeye çalışıldı. Ertesi gün Fethi Bey’in kaldığı otelin önünde toplanan halk, bir süredir Serbest Fırka aleyhine yazılar yazan Anadolu gazetesinin matbaasını taşlayınca, polis olaylara müdahale etti, polisin ateşiyle 10 yaşında bir çocuk öldü. Ancak bütün engellemelere rağmen 7 Eylül günü Fethi Bey 50 bin kişiye yaklaşan bir topluluğa seslenmeyi başardı.
Benzer bir coşku Aydın, Manisa, Menemen, Akhisar ve Balıkesir’de de yaşanınca başta tarafsızlık sözü veren Mustafa Kemal, 10 Eylül’de Anadolu gazetesine “Ben Halk Fırkası ile beraberim ve o fırkanın başıyım!” şeklinde bir beyanat verdi. Cumhurbaşkanı, adeta SCF’ye destek verenlere aslında kime muhalefet ettiklerini hatırlatıyordu.

Listelerde azınlık adayları
Fırkanın kaderini belirleyen ikinci konu, o yıla rastlayan belediye seçimleri oldu. SCF’nin İstanbul’daki 117 adayının 13’ü azınlıklardandı. Buna karşılık CHF listelerinde hiç azınlık temsilcisi yoktu. İki parti arasında kıran kırana bir propaganda savaşı yaşandı. CHF’ye göre SCF kazanırsa azınlıklara 1915 Ermeni Kırımı ve 1923-1924 Mübadelesi sırasında bırakmak zorunda kaldıkları mülkleri geri verilecekti. CHF Kırşehir Milletvekili Yahya Galip Bey’in SCF’yi ‘Apostollar Fırkası’ ilan etmesi gayrimüslimlere karşı propagandanın zirvesini oluşturdu.
6 Ekim’de başlayan seçimler, İttihatçıların 1912’deki ‘Sopalı Seçimleri’ni andıran bir sertlikte geçti. SCF’li seçmenler adlarını çoğu zaman listede göremiyorlardı. Kimlik kartları ile resmi kayıtlardaki en ufak bir farklılık SCF’li seçmenleri seçim dışı bırakmak için kullanılıyordu. Yurdun dört bir yanından seçim sandıklarının kaybolduğu, çalındığı ya da hükümet görevlileri tarafından alıkonduğu haberleri geliyordu. Mersin, Salihli, Trabzon ve Ödemiş’te bazı SCF’liler ‘seçim kanununu ihlal etmek’ suçundan tutuklanmıştı. Adalar ve Kadıköy’de eli sopalı adamlar SCF’li seçmenleri dövmüşlerdi. Yahudilerin yoğun olduğu Hasköy, Halıcıoğlu ve Balat’ta; Ermeni ve Rumların oturduğu Kumkapı’da azınlık mensubu seçmenler taciz edilmişti.

Seçmenin cevabı
Seçimler kasım ayı boyunca sürdü. Tüm sonuçlar hiç bir zaman tam olarak öğrenilemedi ancak açıklanan yerler itibariyle, bütün baskılara rağmen SCF’nin 502 belediyeden 42’sini kazandığı anlaşıldı. Bu sayı aslında yüksekti, çünkü SCF zaten 37 ilde seçime katılabilmişti. SCF en büyük başarıyı burjuvazinin güçlü olduğu bölgelerde kazanmıştı. Ege’de İzmir, Aydın; Trakya’da Pınarhisar, Vize, Keşan, Lüleburgaz, Kırklareli ve Malkara; Marmara’da Biga, Armutlu, Bandırma ve Susurluk ile Balıkesir’in bazı beldeleri; İstanbul’da Burgazada ve Maltepe; Karadeniz’de Samsun, Merzifon ve Ladik’te SCF başarılı olmuştu. İstanbul’da CHF’nin 36 bin, SCF’nin 13 bin oy alması bir yana, 250 bini aşkın seçmenin (toplam seçmenlerin yüzde 83’ünün) oy kullanmaması ise halkın rejimi bir anlamda protesto ettiğini düşündürüyordu. Öte yandan bu rakamlar azınlıkların büyük bir bölümünün CHF’yi tercih ettiğini gösteriyordu.

Ve ‘demokrasi müsameresi’ bitiyor
Sonunda beklenen oldu ve ‘particilik oyunu’nun hesaplandığı gibi gelişmediğini gören Ankara duruma el koydu. 6 Kasım’da TBMM’de Fethi Bey, belediye seçimlerinde uygulanan zorbalıklar için Dahiliye Vekili Şükrü (Kaya) Bey hakkında gensoru açılmasını istedi. Gensoru 15 Kasım’da görüşülmeye başladı, hükümetin yönlendirmesiyle 18 milletvekili kürsüye çıkarak Şükrü Bey’e değil, Fethi Bey’e ağır saldırılarda bulundular.
TBMM oturumunda özetle rejim düşmanlığıyla suçlanan Fethi Bey kendisinden bekleneni anladı ve Mustafa Kemal ve İsmet Paşa ile birlikte hazırladığı fesih dilekçesini 17 Kasım 1930’da Dahiliye Vekâleti’ne verdi. Böylece 98 günlük ‘müsamere’ bitirilmiş, güvenli totaliter rejime dönülmüş, herkes rahat bir nefes almıştı.
Haftaya Menemen Olayı ile devam etmek üzere, herkese iyi pazarlar…

Özet Kaynakça: Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye, Fethi Okyar’ın Anıları, Yayına Hazırlayanlar: Osman Okyar, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1997; Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, İletişim Yayınları, 1994; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, 2006; Joseph C. Grew, Gazi ve İsmet Paşa: Çalkantılı Dönem: 1922-1932, Örgün Yayınları, 2005; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, 2005; Rıfat N. Bali, "1930 Yılı Belediye Seçimleri ve Serbest Fırkanın Azınlık Adayları", Tarih Ve Toplum, S. 167, Kasım 1997, s. 25-34.

1930 Menemen Olayı bir Nakşibendi tertibi miydi?

30.12.2012 - Bu Yazı 2606 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

Muğlalı Paşa'ya göre olay, Cumhuriyet devrimlerini içine sindiremeyen Nakşibendi Tarikatı'nın tertibiydi. Nitekim olay, dini kesimleri sindirmekte başarıyla kullanıldı.

Geçen hafta, 12 Ağustos-17 Kasım 1930 tarihleri arasında 98 gün boyunca CHF’ye korkulu anlar yaşatan Serbest Fırka’nın hikâyesini anlatmıştım. Serbest Fırka’nın Ankara’nın isteği üzerine kendini feshettiği günlerde, Manisa’da bir esrarkeş kahvehanesinde toplanan bir grup Nakşibendi, kâh zikir çekiyor, kâh halifeliğin kaldırılması, tekke ve zaviyelerin kapatılması, fes yerine şapka giyilmesi gibi ‘Devrim Kanunları’ndan duydukları rahatsızlığı dile getiriyorlardı. Grubun lideri Giritli Derviş Mehmet, bir süredir İslami halk inancına göre ‘Deccal’a karşı mücadele etmekle görevlendirilen Mehdi’ olduğuna inanıyordu, çevresindekileri de buna inandırmıştı.

Yedi kişilik ‘Şeriat Ordusu’

Daha sonra mahkemede verdikleri ifadeye bakılırsa, Derviş Mehmet ve müritleri Tatlıcı Hüseyin’in evinde düzenledikleri dört günlük bir zikir seansından sonra, Derviş Mehmet’in mehdiliğini halka ilan etmek üzere Menemen’e gitmeye karar vermişlerdi. Planlarına göre, yolculuk sırasında, halkı dine davet edecekler, Menemen’de saygın Nakşibendi Şeyhi Saffet Hoca’nın vaazlarını dinledikten sonra, İstanbul Erenköy’de oturan ünlü Nakşibendi Şeyhi Erbilli Esat Hoca ve diğer önemli Nakşi şeyhlerine telgraflar çekecekler, ardından Ankara’yı işgal ederek, 1925’te kapatılan tekkelerin yeniden açılmasını sağlayacaklardı. Yedi kişilik ‘Şeriat Ordusu’nun hedefi büyüktü: Ankara’dan sonra Çin’e kadar her yeri Müslüman yaptıktan sonra Avrupa devletlerini dine davet edecekler, Derviş Mehmet’i de Halife ilan edeceklerdi!

Yine kendi ifadelerine göre 6 Aralık 1930 günü Derviş Mehmet, Şamdan Mehmet, Sütçü Mehmet, Emrullahoğlu Mehmet, Alioğlu Hasan, Nalıncı Hasan ve Çakıroğlu Ramazan adlı yedi kişi (ki son üçü 17-20 yaş arasındaydı), yanlarında köpekleri Kıtmir (ki adını inanışa göre Mehdi’nin yardımcısı olacak efsanevi Eshab-ı Kehf’in köpeğinden almıştı) ve iki silahla (ki biri Fransız filintası, diğeri bağ bıçağıydı) Menemen’e doğru yola koyulmuşlardı. Yolculuk sırasında Çakıroğlu Ramazan, durumun ciddiyetini anlayıp gruptan kaçmış ve Manisa’ya dönmüştü. Yolda Bozalan Köyü’nde konaklayan ve esrarlı sigaralar eşliğinde 15 gün aralıksız zikir çeken altılı, 23 Aralık 1930 günü sabahı Menemen’e girmiş ve doğruca Müftü Camii’nin önüne gitmişlerdi.

Sancak-ı Şerif açıldı!

Sabah namazı kılan cemaat camiden çıkarken, Derviş Mehmet mehdiliğini ilân etti. Nalıncı Hasan, caminin mihrabından (bazılarına göre yolda Musabey Köyü’nün camiinden) aldığı yeşil sancakla meydana daldı. Diğerleri zikir çekerken, ‘Mehdi’ Mehmet olan biteni şaşkınlıkla izleyen halkı etkilemek için, sınırda Halife Abdülmecid Efendi’nin komutasında 70 bin kişilik ordunun beklediğini, öğleye kadar Sancak-ı Şerif altında toplanmayanların kılıçtan geçirileceğini haykırıyordu. Sonunda sancağın altında toplanan 100 kadar kişi, Belediye Meydanı’na seğirtmiş, Derviş Mehmet yolda Hoca Saffet Efendi’nin evini ziyaret etmiş, ancak daha sonra anlaşıldığı üzere Hoca kendisine destek vermeyince grup yola devam etmişti. Meydanda, oradan geçmekte olan Arabacı Hüseyin adında bir isçiyi çevirerek bir çukur kazdırmışlar ve camiden aldıkları bayrağı bu çukura dikmişlerdi. Grup, şapka giyenlerin kâfir olduğunu, yakında fes giyileceğini, şeriata dönüleceğini haykırarak bayrağın etrafında dönüyordu. Meydanda toplanan ahali de bu garip gösteriyi izliyordu.

Devletin olaya ilk müdahalesi jandarma yazıcısı Ali Efendi ve yanındaki dört jandarmanın Derviş Mehmet’e ne istediğini sormasıyla gerçekleşti. Derviş Mehmet jandarmalara, kendisine top ve kurşunun işlemeyeceğini söyledi ve derhal gidip kumandanına haber vermesini istedi. Basireti bağlanan Ali Efendi, Derviş Mehmet’in dediğini yaptı ve kumandanı Yüzbaşı Fahri Bey’in evine gitti. Fahri Bey de, Derviş Mehmet’e “Ne istiyorsunuz?” diye sormakla yetindi. Mehdi Mehmet’in cevabı “Ben mehdiyim, şeriatı ilân ediyorum, bana kimse mukavemet edemez, çekil!” oldu. Yüzbaşı Fahrettin Bey önce “Biz de Müslümanız, hadi dağılın!” dediyse de kalabalığın dağılmadığını görünce gerisin geriye makamına gitti. Resmi raporlara bakılırsa, bölükten adı kayıtlara geçmeyen bir yüzbaşı daha kalabalığa dağılmalarını söylemiş, kalabalık dağılmayınca o da bölüğe dönmüştü.

Kubilay’ın okkalı şamarı

Komutan yardımcısı Albay Nihat Bey, kışlada yatmakta olan 24 yaşındaki Yedek Asteğmen Kubilay’ı görevlendirdi bu sefer. 1902’de Girit’ten gelmiş muhacir bir ailenin evladı olan Kubilay’ın asıl adı Mustafa Fehmi idi. O yıllarda çok moda olan Türkçülük akımın etkisiyle İzmir Erkek Öğretmen Okulu öğrencisi olduğu zamanlardan beri Kubilay’ı kullanıyordu. (Bu isim zabıtlarda Koplay Bey şeklinde yer alıyor.) Olaylar sırasında Menemen’de öğretmenlik yapan Kemal Üstün’ün anlatımıyla “Aceleci ve biraz alıngandı. Zaman zaman sinirliliğe kayan sert davranışları sezilir, üzüntülü olduğu günler dalgın görünür, az konuşurdu. Okumayı seven, milli konularda duygulu ve titiz biriydi. İnandığı fikirleri ısrarla ve heyecanla savunur, tartışma havasını hep canlı tutmasını” bilen Kubilay evliydi ve 1,5 yaşlarında bir de oğlu (Vedat Aktuğ) vardı.

Asteğmen Kubilay, emrindeki 26 acemi askeri meydanın yakınlarında durdurmuş ve süngü taktırmıştı. Ancak ne Kubilay’ın silahı vardı, ne askerlerin tüfeğinde mermi. Buna rağmen kalabalığa doğru yürümüş, sert bir şekilde teslim olmalarını ihtar etmişti. Ardından “Ben size şeriatı göstereceğim!” diye bağırarak Derviş Mehmet’e okkalı bir şamar atmıştı. Bu anda bir silah sesi duyuldu. Asteğmen Kubilay topuğundan vurulmuştu. Bazı tanıklara göre Kubilay önce hükümet konağına girmeye çalışmış ama kapı kapalı olduğu için cami avlusuna doğru seğirtmişti. Patlamayla birlikte tüfekli ve süngülü askerler olay yerinden kaçmışlardı. Bu sırada Kubilay’ın arkasından bir el daha ateş edildi. Bu mermi Kubilay’a isabet etmedi ama Derviş Mehmet, Şamdan Mehmet’le birlikte yerde acı içinde kıvranan Kubilay’ın yanına gitti. Şamdan Mehmet torbasından testere ağızlı bağ bıçağını çıkarttı. Başına gelecekleri hisseden asteğmen “Yapmayın, öldürmeyin beni. Ben de Müslüman’ım!” diye haykırdı. Derviş Mehmet’in cevabı “Dur öyleyse seni ensenden keselim de gözün görmesin!” oldu. Kısa bir mücadeleden sonra (daha sonra İsmet Paşa’nın TBMM’de dediğine bakılırsa 20 dakikada) asteğmenin başını gövdesinden ayırdı. 1 Ocak 1931 tarihli Cumhuriyet gazetesine göre bu olayı 30 kadar kişi de izliyordu. Ancak o sırada ABD’nin Ankara’daki Sefiri olan Joseph C. Grew’e göre “bu hikâyenin gerçekliğinden şüphelenmek için yeterince sebep” vardı!

Kesik baş direğe takılıyor

Resmi tarihe göre ise elinde asteğmenin kesik başını sallayarak meydana dönen Derviş Mehmet, kesik başı daha önce dikilen bayrağın üzerine asmak istemiş, ancak bunu başaramamıştı. Bunun üzerine orada bulunan Kontracı Yusufoğlu Kamil’den bir ip istemişti. İp (bazı tanıklara göre kırmızı bir kurdele) getirildi ve baş bununla bayrak direğine bağlandı. Kalabalık, Mehdi’nin teşviki ile korku içinde olayı alkışlamaya başladılar. Nihayet, yakınlarda oturan ve sesleri duyan mahalle bekçisi Hasan, silâhını alarak olay yerine koştu, ama kısa süre sonra bir kurşunla yere serildi. Ardından bir başka bekçi Şevki de meydana ulaştı ama o da öldürüldü. Nihayet Alay’dan gönderilen askerler göründü. Askerlerin “Teslim ol!” çağrısına uymayan grubun üzerine mitralyöz ateşi açıldı. Biraz önce Kubilay’ın başının kesilmesini alkışlayan halk bu sefer ateş açan jandarmayı alkışlıyordu. Çatışma sırasında ‘Şeriat Ordusu’nun yetişkinleri ‘Mehdi’ Mehmet, Sütçü Mehmet ve Şamdan Mehmet öldürüldü, Emrullahoğlu Mehmet Emin alnından yaralandı. İki küçük, Nalıncı Hasan ve Alioğlu Hasan kaçtı ama 26 Aralık’ta yakalanarak Menemen’e getirildiler.

Menemen Fatihi Muğlalı Paşa

27 Aralık günü devlet erkânı İstanbul’da Dolmabahçe Sarayı’nda kalan Mustafa Kemal’i ziyaret etti. Alınacak tedbirler kararlaştırıldı. 28 Aralık günü Mustafa Kemal’in orduya hitap eden mesajında Kubilay’ın vahşice katledilmesinin aslında Cumhuriyet’e yönelik bir saldırı olduğu, ancak Kubilay’ın temiz kanıyla cumhuriyetin hayatiyetini tazelemiş ve kuvvetlendirmiş olduğu vurgulanıyordu. Bu sırada merkezle uyumlu basın, olayın ‘ne kadar vahim olduğunu’ halka anlatmak için kolları sıvamıştı.

Bu atmosfer içinde, TBMM’nin 1 Ocak 1931 tarihli oturumunda, Menemen, Manisa ve Balıkesir’de ‘örfi idare’ (sıkıyönetim) ilan edildi. Örfi İdare Amirliği’ne İkinci Ordu Müfettişi Birinci Ferik (Orgeneral) Fahrettin (Altay) Paşa; Divan-ı Harbi Reisliği’ne de Birinci Kolordu Kumandan Vekili Mirliva (Tümgeneral) Mustafa (Muğlalı) Paşa getirildi.

6 Ocak 1931 günü Muğlalı Mustafa Paşa ve mahkeme üyeleri Menemen’e gelerek mahkemenin yapılacağı (olaydan sonra Kubilây Mektebi adı verilen) Zafer İlkokulu’na yerleştiler. 7 Ocak’tan itibaren Menemen’e giriş çıkış izne bağlandı. Gece sokağa çıkma yasağı konuldu. Sokağa çıkanlardan dur ihtarına uymayanlar kurşuna dizilecekti. Sünnet, düğün, doğum gibi her türlü tören yasaklandı. Gazeteler, haberleşme, nakliyat ve para değiş tokuşu sansüre tabi kılındı. Mektuplar Türkçe ve kısa yazılacak, postaya açık verilecekti. Benzer tedbirler Manisa ve Balıkesir için de alındı.

Bu arada Divan-ı Harp hazırlıkları da tamamlanmıştı. Muğlalı Paşa’ya göre olay Cumhuriyet devrimlerini içine sindiremeyen Nakşibendi Tarikatı’nın tertibi idi. Bu bir süredir Ankara’daki bazı devlet büyüklerinin Nakşibendi Tarikatı’na yönelik düşünceleriyle uyumlu bir iddiaydı. Bu amaçla derhal gözaltı ve tutuklamalara başladı. Menemen, Manisa, Balıkesir derken, soruşturma İstanbul, Ankara, Orhangazi, Karaman, Kozan ve hatta Hopa’ya kadar uzandı. Tutuklananların arasında İstanbul’da yaşayan 84 yaşındaki Erbilli Şeyh Esad Efendi ile 64 yaşındaki oğlu Mehmet Ali Efendi de bulunuyordu. Muğlalı Paşa’ya göre, Esat Efendi’nin talimatlarını Giritli Derviş Mehmet’e halen Beykoz’da oturan ama bir zamanlar Manisa’da 16. Fırka Askeri Hastanesi’nde tabur imamlığı yapmış olan Laz İbrahim Hoca ulaştırmıştı. Nakşibendi destekli irtica kalkışması ile suçlananlar arasında “Vallahi efendim, ben namaz bile kılmıyorum, oruç tutmadığıma dair şahitlerim vardır” diyen biriyle, Musevi tüccar Hayimoğlu Jozef’in (zabıtlarda Yosef) olması durumu daha da ilginç hale getiriyordu. Jozef’in suçu Kontracı Yusufoğlu Kamil’e ip satmaktı.

28 kişi idam ediliyor

15 Ocak 1931 günü 105 kişinin yargılanmasına başlandı. Muğlalı Mustafa Paşa, 18, 19, 20, 21, 24 ve 25 Ocak oturumlarında bütün sanıkları sıkı sıkı sorguladı. 24 Ocak 1931’de savcı A. Fuat Bey, iddianamesini sundu. 25 Ocak’ta karar açıklandı. 37 kişiye idam, 41 kişiye çeşitli hapis cezaları verildi. (Evini açmak, silah bulmak, tütün satmak, ip satmak, direk dikmek, el çırpmak bile idamla cezalandırılmıştı. Olayın başında gruptan ayrılıp Manisa’ya dönen Çakıroğlu Ramazan bile idama mahkûm edilmişti.) İdamlıklardan üçünün yaşı 21’den küçük, üçünün ise 65 yaşından büyük olduğu için, cezaları 15 ve 24 sene hapse çevrildi. Cezası 24 yıl hapse çevrilenlerden 84 yaşındaki Erbilli Şeyh Esat Efendi, üremi rahatsızlığı dolayısıyla yattığı Askeri Hastahane’de öldü. Kendisiyle birlikte hastanede yatan bir başka idam hükümlüsü ölünce ve iki kişinin cezası da TBMM’ce (nedense) 2’şer yıl hapse çevrilince idam edileceklerin sayısı 28’e düştü.

İdamlar 4 Şubat 1931’de, sabaha karşı 02.30’da, Menemen’in değişik bölgelerinde (Hükümet Meydanı, İstasyon Meydanı, Kubilay Okulu, Tuz Pazarı, Bedesten ve Sinema önünde) gerçekleştirildi. Üzerlerinde idam yaftaları asılı ölü bedenlerin bir bölümü 09.30’a kadar, bir bölümü 12.00’ye kadar darağaçlarında tutuldular. (İdamlıklardan biri idama götürülürken karanlıktan yararlanarak kaçmıştı. Kaçak 17 Şubat’ta sığındı köylüler tarafından jandarmaya teslim edildi ertesi gün sabaha karşı o da asıldı.) Mustafa Kemal 31 Ocak-4 Şubat 1931 arasında İzmir, Aydın ve Denizli’yi kapsayan bir geziye çıkmıştı. Dolayısıyla idamlar olurken bölgedeydi.

Aslında Menemen’de ne oldu?

Sonuç olarak Derviş Mehmet adlı mistik meczubun cerbezesine kapılmış beş cahil ve safdilin, esrarlı sigaraların verdiği cesaretle sahneledikleri ‘mehdilik’ gösterisi, basiretsiz yöneticiler sayesinde büyümüş, göstericiler aşırı güvenle bu gözü dönmüş adamların üstüne yürüyen, hatta birine tokat atan Asteğmen Kubilay’ı vahşice öldürmüşler, halk da olan biteni adeta bir tiyatro seyreder gibi izlemişti. Bütün bunlar olurken askerler ortada görünmemişti. Olayı Erbilli Şeyh Esad Efendi’nin tertiplediği iddiasının tek dayanağı, 20 yaşındaki Nalıncı Hasan’ın İstanbul’da Esad Efendi’yi ziyaret edip evinde 10 gün kaldığını, bu süre içinde bazı sanıkların fes, halifelik ve tekkelerle ilgili bazı konuşmalarına tanık olduğunu söylemesiydi. Ancak olayı Esat Efendi tertiplediyse bile, bu çapta ve nitelikteki bir ekiple hedefe ulaşılmanın mümkün olmadığı açıktı.

Buna karşılık yıllardır bazı çevreler, olayın Nakşibendi Tarikatı’nı sindirmek için bizzat Ankara tarafından örgütlendiğini, Derviş Mehmet’in faaliyetlerinin Ağustos ayından beri bilindiği halde engellenmediğini, Menemen’deki askeri yetkililerin olaya kasten müdahale etmediğini, Kubilay’ın adeta kurban edildiği, bekçileri jandarma ateşinin öldürdüğünü, olaylarla bağlantısı kanıtlanmayan Esad Efendi’nin Ankara tarafından potasyumlu serum zerk edilerek saf dışı edildiğini iddia ediyorlar. (Son olarak Başbakan Erdoğan da ‘provakasyon’ diyerek bu teze yakın durduğunu gösterdi.) Ancak bu iddialar da kanıtlanmış değil. Aynı şekilde Mustafa Kemal’in “Menemen’i yakın!” dediği de doğru değil. Buna benzer bir ifadenin olaya şahit olan subaylardan birine ait olduğu sanılıyor.

Ancak şurası gerçek ki, Ankara 2 saatlik Menemen Olayı’nı hem Nakşibendi Tarikatı üzerinden dini kesimleri sindirmekte, hem de 1930 yerel seçimlerinde büyük başarılar kazanan (Menemen’de de belediyeyi kazanan) Serbest Fırka’ya destek verenlere gözdağı vermekte başarıyla kullandı. Çünkü 8 Mart 1931’de Menemen’de sıkıyönetimin sona ermesine kadar tutuklamalar devam etmiş, 2.200 kişi sorgulanmış, 606 kişi yargılanmıştı. Bu bağlamda İslami irtica ile ilgisinin olması ‘eşyanın tabiatına aykırı olan’ Yahudi Jozef, muhtemelen Serbest Fırka’ya teveccüh gösteren azınlıklara gözdağı için idam edilmişti.

Bu tavır o yıllara has olsaydı yine de anlaşılırdı. Ancak sonraki yıllarda da 23 Aralık günü, bir çeşit ‘Cumhuriyet devrimlerini koruma’ ve ‘irticaya karşı teyakkuz günü’ olarak törenlerle anıldı. Başta Cumhuriyet olmak üzere gazetelerde her yıl “Kubilay’ı unutmayalım, unutturmayalım” yazıları çıktı. TSK her yıl 23 Aralık’ta, Menemen Olayı ile ilgili bildiri yayımladı. 28 Şubat 1997’den itibaren olay yeni bir içerik kazandı, AKP’nin iktidarda olduğu 2000’li yıllarda anma işi kitleselleştirildi, öyle ki 23 Aralık 2005’teki törene yaklaşık 5 bin kişi katıldı. Ama iktidardaki İslamcı partinin gücünün zirvesinde olduğu bu yıl bile, iktidarla uyum içindeki TSK, mutat açıklamayı yaptığına göre, ya olayın arkasında Başbakan’ın iddia ettiği gibi bir provokasyon yoktu ya da AKP de Cumhuriyet’in Kemalist ezberlerine teslim oldu. Dolayısıyla gerçeğin ortaya çıkarılması hala bir ödev olarak önümüzde duruyor.

Son bir not: Devlet Kubilay’ı her daim hatırlamıştı ama 18 aylık yetimi Vedat Aktuğ’u daha o zaman unutmuştu. Yıllar sonra öğrendiğime göre, annesi evlendiği için anneannesinin büyüttüğü Vedat Aktuğ, ortaokuldan sonrasını okuyamamış, bir süre ‘Alamancı’ olmuş, ardından Nazilli’ye dönüp belediyede zabıta memuru olarak çalışmaya başlamıştı. Benim Nazilli’de ilkokulu okuduğum yıllarda Nazilli’de yaşıyordu. Vedat Aktuğ Kubilay, 1984’te hayata veda ettiğinde de kimse farkına varmamıştı…

Özet Kaynakça: Necip Fazıl Kısakürek, Son Devrin Din Mazlumları, Büyük Doğu Yayınları, 1996; Taylan Sorgun, İmparatorluktan Cumhuriyete: Fahrettin Altay Paşa Anlatıyor, Kamer Yayınları,1987; Kemal Üstün, Devrim Şehidi Öğretmen Kubilây, Çağdaş Yayınları, 1990; Hikmet Çetinkaya, Kubilây Olayı ve Tarikat Kampları, Boyut Basımevi,1986; Joseph C. Grew, Yeni Türkiye, Multilingual, 1999; Cemaleddin Saraçoğlu, “ Menemen Hadisesi’nin İçyüzü”, Cumhuriyet, 23-30 Aralık 1958; Nilüfer Kas, “Menemen’ de Aslında Ne Oldu?”, Tempo, S. 41, 11 Ekim 2005.