ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026
ehlisunnnetde
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN ABDÜLMÜ’MİN EL-VÂSITÎ
Kırâat âlimi. İsmi, Abdullah bin Abdülmü’min bin el-Vecîh bin Abdullah bin Ali bin Mübârek et-Tâcir el-Vâsıtî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı ise Tâcüddîn ve Necmüddîn’dir. 671 (m. 1273) senesinde Vâsıt’da doğdu. 740 (m. 1340) senesi Şevval ayında Bağdad’da vefât etti.
Kur’ân-ı kerîmin okunuşu ile ilgili olan kırâat ilmini birçok zâttan öğrendi. Çok yerler dolaştı. Dımeşk’de; el-İmâd Ahmed bin el-Mahrûk, Şeyh Ali Harîm, Ali İbni Gazâl’dan, Kâhire’de; et-Takî es-Sâig ve başkalarından öğrendi. Şam, Mekke-i mükerreme, Cezîretü Kays, Hürmüz, Bahreyn, Basra, Vâsıt ve Bağdad’da ve başka yerlerdeki âlimlerin arasında, kırâat ilminde en önde olan idi.
Ez-Zehebî Tabakâtında onun hakkında: “Abdullah el-Vâsıtî, kırâat ilmine çok önem verdi. Kendisinden; el-İzz Hasen el-Askerî ve başka bir çok âlim kırâat ilmini öğrendi. Onun Kırâati aşere hakkında yazmış olduğu “El-Kifâye” isimli kitabını büyük âlim el-Bürhân el-Ca’burî çok medh ve sena etti” demektedir.
İbn-i Râfî ise onun hakkında: “Abdullah el-Vâsıtî bizim yanımıza geldi El-Vânî ve ed-Debbûsî’den hadîs-i şerîf dinledi. Bir çok zâttan hadîs-i şerîf rivâyet etti” demektedir.
El-Berzâlî de onun hakkında şöyle demektedir: “Abdullah el-Vâsıtî, kırâat ilminin bir kısmını Hureym diye tanınan Ali bin Abdülkerîm’den, en-Necm bin Gazâl ve kardeşi el-İmâd Ahmed bin el-Mahrûk’dan okudu. Nahiv (gramer) ilmini Basra’da İbn-i Muallim’den öğrendi. 720 (m. 1320) senesinde hacca gitti. Kırâat ilmine dâir birçok eser yazdı.”
Abdullah el-Vâsıtî’nin bir kitabının ön sözüne yazdığı kırâat husûsundaki kaside özetle şöyledir: “Eserimi yazmaya Allahü teâlâya hamd ve sena ederek başladım. Bütün varlıkların yaratıcısı, yoktan var edicisi yalnız Allahü teâlâdır. O büyüktür. Birdir. Samed’dir (her yaratığın muhtaç bulunduğu eksiksiz bir yaratıcıdır), Semî’dir (Allahü teâlâ işitir. Vasıtasız, ortamsız olarak işitir. İşitmesi kulların işitmesine benzemez). Basîr’dir (Allahü teâlâ görür. Aletsiz ve şartsız olarak, gizli ve aşikâr olan herşeyi görür). Bâkî’dir (Allahü teâlâ, hiç yok olmaz. Ortağı olmak muhal olduğu gibi zât ve sıfatları için de yokluk muhaldir). Mütekellim’dir (Allahü teâlâ söyleyicidir. Söylemesi âlet, sesler ve dil ile değildir. Kur’ân-ı kerîm onun kelâmıdır). Âlim’dir (Allahü teâlâ herşeyi bilir. Bilmesi yarattığı varlıkların bilmesi gibi değildir. Bilmesinde değişiklik olmaz). Ezelî ve ebedidir. Mürîd’dir (Allahü teâlânın dilemesi vardır. Dilediğini yaratır. Herşey onun dilemesi ile olur. İrâdesine engel olacak hiç bir kuvvet yoktur). Kâdir’dir (Allahü teâlânın gücü her şeye yeticidir. Hiçbir şey O’na güç gelmez).”
Abdullah el-Vâsıtî birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Tuhfet-ül-Berara fî nesr-il-kifâyet-il-muharrati fil-kırâat-il-aşere, 2-El-Kenzü fil-Kırâat-il-aşere olup, el-Kifâye alâ tarîk-iş-Şâtıbiyye ismini verdi. 3- Ravdat-ül-ezhâr Binyüzelliüç beyitlik bir eserdir. 4- El-Muhtâr fil-kırâat, 5- Tuhfet-ül-ihvân fî meârib-il-Kur’ân, 6- Mukaddimetün fin-nahv.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 79
2) Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 270
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 464İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN AHMED
Hanbelî mezhebi âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Takıyyüddîn’dir. 635 (m. 1237) senesinde doğdu. 718 (m. 1318)’de vefât etti. Edîb ve zâhid bir zât idi. İbn-i Kumeyr el-Mürsî’den, İbrâhim bin Halîl el-Büldânî’den, Hatîb-i Merdâ’dan ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Babasından ve Şeyh Cemâleddîn bin Mâlik’den nahiv ve edebiyat ilmini öğrendi. Bir müddet Hicaz’da ikâmet etti. Takıyyüddîn Havranî ve diğer tasavvuf ehli ile sohbet etti; Sonra Mısır beldelerine gidip, bir müddet de oralarda ikâmet etti. Berzâlî onun hakkında şöyle demiştir: “Edîb, faziletli ve hoş sohbet, güzel ahlâk sahibi bir zât idi”. Kardeşi Şeyh Ahmed de, onun asla dünyâya düşkün olmadığını, gayet sâde bir hayat yaşadığını, zâhid bir zât olduğunu söylemiştir, İbn-i Receb, Kâdı Şihâbüddîn Mahmûd el-Kâtib’in şöyle dediğini nakletmiştir: “Onunla elli seneden fazla beraber oldum. Görüştüm. Zâhid, dünyâya düşkün olmayan bir âlim idi.” Abdullah bin Ahmed’den, Ebû İshâk Benûhî ve diğerleri rivâyette bulunmuştur.
Hanbelî fıkıh âlimi ve muhaddis. İsmi, Abdullah bin Hasen (Hüseyn) bin Abdullah bin Abdülganî bin Abdulvâhid el-Makdisî es-Sâlihî’dir. Lakabı Şerefüddîn olup, Ebû Muhammed künyesi ile tanınırdı. 646 (m. 1248) senesinde doğdu. Küçük yaşta iken, Muhammed bin Sa’d, Meklû bin Allân ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Muhammed bin Abdülhâdî, Beldânî, Hatîb-i Merdâ, İbrâhim bin Halîl gibi birçok âlimden Kur’ân-ı kerîmin kırâatini ve hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Bunlardan hadîs-i şerîf rivâyet etti. Birçok âlim, ona icâzet verdi. Kendi gayretleriyle çok ilim tahsil etti. Fıkıh ilminde, herkesin müracaat kaynağı oldu. Müftîlik makamına yükseldi. Sorulan dinî suâllere fetvâ verirdi. Kardeşinin kadılığı zamanında, ona nâiblik (yardımcılık) vazîfesinde bulundu. Bir müddet de, İbn-i Müslim’in kadı naibi olarak çalıştı, ömrünün sonunda, kadılık vazîfesini müstakil olarak yürüttü. Bir seneden fazla kadılık vazîfesinde kaldı. Sâhibiyye Medresesi’nde ders okuturdu. Sâdıriyye ve Âlimiyye medreselerine, sonrada Eşrefiyye Medresesi’nin hadîs meşihatına (rektörlüğüne) ta’yin edildi. 732 (m. 1331) senesi Cemâzil-âhır ayının dördüncü gününün sonuna doğru, evinde akşam namazı için abdest alırken vefât etti. Ertesi gün Şeyh Ebû Ömer’in türbesine defnedildi. Cenâze namazında çok kalabalık bir cemâat bulundu.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden olan Abdullah Makdisî, zamanının bir tanesi idi. Hayır ve hasenat sahibiydi. Yüksek faziletlerle süslenmişti. Çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Kâdılık hizmetlerinde adâletten ayrılmaz, hüküm vermesi herkes tarafından takdîr ve medhedilirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 418
2) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 100
3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 255İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED BAĞDÂDÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Bekr, lakabı Takıyyüddîn’dir. 668 (m. 1269) senesinde doğdu. 729 (m. 1329)’da vefât etti. Yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmeye başladı, İsmâil bin Tıbâl’dan, Muhammed bin Nasır bin Halâve’den, Ebû İnân Tîbî’den, Fâtıma binti Ebî’l-Bedr’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf işitti. Bağdad’da zamanın fıkıh âlimlerinden fıkıh ilmini öğrendi. Şeyh Müfidüddîn el-Harbî onun fıkıh ilmini öğrendiği âlimlerdendir. Bu tahsilinden sonra Dımeşk’a gitti. Orada Zeynüddîn bin Mencâ’dan ve Mecdüddîn Harrânî’den Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. Sonra memleketine döndü. Fıkıh, usûl-i fıkıh, hılâf, ferâiz ve buna bağlı bilgilerde iyi yetişmiştir.
İ’tikâd bilgilerinde, hadîs ilmi ve buna bağlı ilim dallarında, Arabcada âlim idi. Irak’ta fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından idi. Fıkıh ilmine dâir, “Hırâkî” ve “Hidâye” adlı kitapları ezberlemişti. “El-Mu’nî” adlı eseri yirmiüç defa okumuştur. “Muharrer” kitabının şerhine başlayıp, başından bir bölümü şerhetmiştir. Ayrıca kadılık vazîfesi yaptı. El-Beşîriyye’de ve Müstensıriyye’de ders verdi. Bu müderrislik vazîfesi ölünceye kadar devam etti. Derslerinde son derece tecrübeli ve fâideli idi. Zamanında Bağdad’da ilim husûsunda kendisine müracaat edilen en meşhûr ve başta gelen bir âlim idi. Ehl-i sünnet i’tikâdına muhalif olan fırka mensûplarıyla yaptığı ilmî münâzaralarda onları tamamen susturmuş, doğru olan i’tikâdı anlatmıştır. Hattâ onun ilimdeki üstünlüğü, bizzat muhalifleri tarafından i’tirâf edilmiştir. Müstensıriyye Medresesi’nin meşhûr müderrisi Şeyh Şemsüddîn Berzebî onun hakkında şöyle demiştir: “Müstensıriyye fethedileliden beri, fıkıh ilminde ondan daha âlim bir kimse burada ders vermemiştir.”
Abdullah bin Muhammed Bağdâdî’den pekçok kimse fıkıh ilmini öğrenmiş, onun derslerinde yetişmiş ve çoğu ondan icâzet almıştır. O vefât ettiği gün, Mâlikî mezhebinin o zamanki en meşhûr âlimi Şeyh Şihâbüddîn Abdurrahmân bin Asker şöyle demiştir: “Bağdad’da din ilimlerini sormak üzere kendisine müracaat edilecek onun gibi bir âlim kalmadı.” Vefât ettiği gün, insanlar büyük bir kalabalık hâlinde toplanıp cenâze namazını kılmışlar ve onun vefâtı sebebiyle çok göz yaşı döküp ağlamışlardır. Kabri İmâm-ı Ahmed Kabristanı’nda Kâdı Ebû Ya’lâ’nın kabrinin yakınındadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 410
2) Dürrr-ül-kâmine cild-2, sh. 289
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 89
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED BİN ASKER
Hadîs âlimi. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Asker bin Muzaffer bin Necm bin Şâdî bin Hilâl olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Şerefüddîn’dir. Allâme Burhânüddîn’in babasıdır. 672 (m. 1273) senesinde Belbis adlı köyde doğdu. 739 (m. 1338) senesinde Dımeşk’da vefât etti.
Abdullah bin Muhammed; ed-Dimyâtî, İbn-i Dakîk-ıl-Iyd, Şihâb bin Ali el-Mahsinî, Ebü’l-Hasen bin Hârûn ve bir çok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti. Fıkıh ilmini, İbn-i Rif’a ve İbn-i Kammah’dan öğrendi. 700 (m. 1300) senesinde İskenderiyye’ye gitti ve orada usûl ilmini el-Bâcî ve el-Cezerî’den, Arab dili ve edebiyatının inceliklerini Ebû Hayyân’dan öğrendi.
Abdullah bin Muhammed; Dimyât Esyût ve el-Menûfiyye’de kadılık görevinde bulundu. Bunun yanında el-Medreset-ül-Mücâvira ve el-Meşhed-ün-Nefîsî’de ders okuttu. Haleb kadılığına ta’yin olduğu zaman, sultandan özür diliyerek bu vazîfeyi kabûl etmedi. Bundan sonra Câmi’ul-ezher’de bir müddet ilimle meşgûl oldu.
Abdullah bin Muhammed, huyu ve ahlâkı güzel bir zât idi. Kendi eliyle eserler yazdı. Bir şiirinde özetle şöyle demektedir: “Hayâtımın güzelliklerine, onlardan ayrılırken veda ettim. Şimdi gözlerim ağlamakta, kalbim yanmaktadır. Hayâtımın günleri heder olup gitti. Ancak geriye hayâller kaldı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-10, sh. 43
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 298İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-İBÂDÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Halef bin Îsâ bin Asâs bin Yûsuf bin Bedr el-Hazrecî el-İbâdî olup, künyesi Ebü’s-Siyâde el-Matrî’dir. Lakabı ise Hâfız Afifüddîn’dir. 698 (m. 1299) senesinde doğdu. 765 (m. 1363) senesi Rebî’ul-evvel ayında Medîne-i münevverede vefât etti.
Abdullah el-İbâdî, ilim öğrenmek için çok yerler dolaştı. Medine’de Kâdı Ömer bin Ahmed es-Sûdî’den, Mekke’de er-Rıdâ et-Taberî’den, Mısır’da Elvânî ve ed-Debbûsî’den, İskenderiyye’de İbn-i Mahlûfdan, Şam’da, Kâsım bin Muzaffer ve Ebü’l-Abbâs el-Hicâr’dan, Bağdad’da ed-Devâlibî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. İlmî yolculuklarında çok sıkıntı çekti. O buna aldırmadı. Bunun meyvesi olarak, ilimde, üstün bir dereceye kavuştu. Kendisinden çok kimseler ilim ve ahlâk öğrendiler. El-Berzâlî, ez-Zehebî, el-Hüseynî ve birçok âlim ondan hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendiler.
Ez-Zehebî onun hakkında: “Abdullah el-İbâdî’den çok kimseler ilim öğrendi. Onun anlayışı kuvvetli, zekâsı üstün idi. Çok yerler dolaştı. Hadîs-i şerîf dinlemek için; Şam, Mısır ve Irak’a gitti. Bu yolculuklarında ba’zı sıkıntılarla da karşılaştı. 742 (m. 1341) senesinde, evi ve eşyaları elinden alındı. Hapse atıldı. Sonra serbest bırakıldı” demektedir.
Zeynüddîn İbni Receb de onun hakkında: “Abdullah el-İbâdî, asrının en büyüğü, hafız, güzel ahlâk sahibi, çok ibâdet eden bir zât idi. İlim ehlinin aradığı bir kaynak bir menbâ oldu” demektedir.
Sübkî ise şöyle demektedir: “747 (m. 1346) senesinde hacca gittiğimde, Hâfız Afîfüddîn ile görüştüm. Onu şiirimde medh ettim. Yazdığım şiir şöyledir: Hâfızın her işi, ameli Allah içindir. Üzerine inciler saçılmış kimse misâli, faydaları kendisinde toplamış bir zâttır. O her türlü çirkinlikten, haramdan, günahtan temiz ve uzaktır.”
Abdullah el-İbâdî’nin yazmış olduğu eserlerden biri, “El-A’lâm fî men dehalel Medînete minel a’lâm”dır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 108
2) Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 284
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-10, sh. 34İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED EL-OSMÂNÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Ebû Bekr bin Halîl bin İbrâhim bin Yahyâ bin Ebî Abdullah el-Osmânî’dir. Nesebi (soyu) Hazreti Osman’a ulaşır. 694 (m. 1295) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 777 (m. 1375) senesi Cemâzil-evvel ayının üçüncü günü vefât etti. Abdullah el-Osmânî’nin sohbeti tatlı ve te’sîrli idi. Dünyânın süsüne, gösterişine, mevki ve makamına düşkün değildi. Çok ibâdet ederdi.
Abdullah bin Muhammed el-Osmânî, aynı zamanda Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden olup, birçok ilim dallarında mütehassıs idi. Zamanının kutbu idi. 721 (m. 1321) senesinde Mısır’a gitti. Orada Şeyh Takıyyüddîn es-Sübkî, Alâüddîn el-Konevî, Ebû Hayyân, Şemsüddîn İsfehânî gibi âlimlerle görüşüp, onların sohbetlerinde bulundu. Yedi sene devam eden tahsilini tamamladıktan sonra Mekke-i mükerremeye geri döndü. İki sene kadar Mekke’de kaldıktan sonra tekrar Mısır’a gitti. Oradan da ilim öğrenmek için Dımeşk, Haleb, İskenderiyye ve başka yerlere gitti.
Abdullah bin Muhammed el-Osmânî; Burhan bin Siba’el-Fezârî, Şemsüddîn Muhammed bin Ebî Bekr bin Ahmed ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Kendisinden ise; Hâfız Ebü’l-Fadl el-Kesîr, el-Heysemî, el-Ebnâsî ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinlediler ve rivâyette bulundular. Abdurrahmân el-Osmânî, Mensûriyye Medresesi’nde hadîs-i şerîf ve başka ilimler hakkında ders verdi. Karâfe denilen yerde ders verdi ve insanları doğru yola sevk etti.
Zehebî onun hakkında: “Çok kimseler Abdullah bin Muhammed’den istifâde etti. Ma’rifet sahibi idi. Uzleti, insanlardan ayrı kalıp ibâdet etmeyi severdi. Birçok yerde ders okuttu. El-Câmi’ul-Hâkimî’ye çekilip yalnızlığı seçti. Zarûret hâli hâriç dışarı çıkmazdı. Zamanla gözleri görmez oldu. Mısır halkı kendisine çok hürmet eder, duâsını alırdı. Ebdâlden sayıldı. Vefâtında, cenâze namazı çok kalabalık oldu. Çok kerâmetleri görüldü. Her haliyle âlim, kâmil bir zât idi.” demektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-evliyâ cild- sh. 557
2) Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 291İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDULLAH BİN MUHAMMED EN-NİŞÂBÛRÎ
Hanefî fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Ahmed el-Hüseynî en-Nişâbûrî olup, lakabı Şerîf Cemâleddîn’dir. En-Nükrakâr olarak da bilinir. 706 (m. 1306) senesinde doğdu. 776 (m. 1374) senesinde vefât etti. Şerîf Cemâleddîn ilim bakımından zamanının bir tanesi idi. Birçok âlimler kendisini medh etti. İbn-i Habîb, İbn-i Hatîb en-Nâsıriyye ve başka birçok âlim. Abdullah en-Nişâbûrî’nin ilmi üstünlüğünü söylediler.
Abdullah bin Muhammed en-Nişâbûrî, Haleb’deki Esediyye Medresesi’nde ders okuttu. Dımeşk ve Kâhire’de bulundu ve buralarda insanlara ilim ve ahlâk öğretti. Bir şiirinde özetle şöyle demektedir: “Yükselmek için, ilim öğrenmekle nefsini temizle. Nefs cam gibi akıl kandil gibi, Allahü teâlânın hikmeti de o kandilin yağı gibidir. Eğer sen bu kandili yakarsan, gerçekten dirisin. Yok, ilimsiz isen, bu kandil yanmamış ve yok demek olup, karanlıklarda kalmış ölü bir kişi demeksin.”
Şerîf Cemâleddîn birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-Menâr (Usûl hakkında bir eserdir.), 2- Şerh-ut-teshîl (Nahiv hakkında yazılmış bir eserdir), 3- Şer-üş-Şâfiiyye, 4- Şerhu Lübb-il-elbâb (Nahiv hakkında yazmış olduğu diğer bir eseridir.), 5- Şerh-ut-telhîs (Belagat ilmine dâir bir eserdir,), 6-Şehr-ut-tenkîh li Sadr-iş-şerîâ (Ûsûl-i fıkha dâir bir eserdir.).
İsfehan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Ebü’l-Abbâs-i Mürsî’nin yetiştirdiği en büyük üç talebesinden biridir. İsmi, Abdullah bin Şemseddîn Muhammed bin Eymen en-Nûrî el-İsfehânî el-İsfehbezî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Kutbüddîn ve Necmüddîn’dir. Şafiî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden olan Abdullah-i İsfehânî’nin doğum târihi kaynaklarda bulunamamıştır. Vefât târihinde de kaynaklarda değişik rivâyetler bulunmakta, Nefehât-ül-üns’de 721 (m. 1321) olarak bildirilen vefât târihi, Keşf-üz-zünûn’da 763 (m. 1367) senesi olarak bildirilmektedir, ilim öğrenmek için Şam’a ve başka yerlere gidip oralarda bulunan âlimlerden ilim öğrendi. Kendisinden de birçok kimse istifâde etti.
Abdullah-i İsfehânî hazretleri, Acem beldesinde bir âlimden ders okumakta iken, o âlim buna Mısır’a gitmesini, orada zamanın kutbu olan büyük âlim ile görüşmesini söyledi. O da yola çıkıp giderken, yolda kendisini casus zannedip bağladılar ve hapsettiler. Bundan sonrasını kendisi şöyle anlatır: “Beni hapsedip yalnız bıraktıkları zaman, nûr yüzlü bir mübârek zât havadan geldi. Yanımda durdu. Beni çözdü ve; “Gel ey Abdullah! Senin matlûbun (aradığın istediğin zât) benim dedi” ve gözden kayboldu. Fakat, ben o zâtın kim olduğunu bilemedim. Dışarı çıkıp oradan uzaklaştım. Mısır’a ulaştığımda, aradığım zâtın kim olduğunu ve nerede olduğunu bilmiyordum. Bir zaman geçtikten sonra, beraber bulunduğumuz dervişler; “Bulunduğumuz beldeye Ebü’l-Abbâs-i Mürsî hazretleri gelmiş. Haydi gelin, kendisini ziyâret edelim, sohbetinde bulunalım” dediler. Gittik. Ebü’l-Abbâs-i Mürsî hazretlerini gördüğümde, yolda beni zindandan kurtaran zât o olduğunu anladım. Bundan sonra kendisine bağlandım. Vefâtına kadar hizmetinde bulundum. Abdullah-i İsfehânî, hocası Ebü’l-Abbâs-i Mürsî hazretlerinin sohbeti ve hizmeti ile şereflenmekle, evliyâlık yolunda çok üstün derecelere, anlaşılamıyan yüksekliklere kavuşup, onun en büyük üç talebesinden birisi oldu. Hocasının vefâtından sonra oralarda duramayıp, Mekke-i mükerremeye doğru yola çıktı. Yolda, hocasının hocası olan Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretlerinin kabrini ziyâret etti. Bu esnada Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri kabrinden seslenerek; “Mekke-i mükerremeye git! Orada otur!” buyurdu. O da bu emir üzerine Mekke-i mükerremeye varıp, Harem-i şerîfin etrâfına ulaşınca, gizliden bir sesin kendisine hitâb ettiğini duydu. O ses: “Öyle bir beldeye geldin ki, o belde, hayırlı bir beldedir. Fakat kavmi (bu beldede bulunanlar) bu beldenin kıymetini bilemiyorlar” diyordu. Abdullah-i İsfehânî hazretleri, vefâtına kadar orada ikâmet etti. Vefâtında Fudayl bin Iyâd hazretlerinin yakınına defn olundu. O zâhirde Mekke-i mükerremede bulunur, fakat çeşitli zamanlarda değişik yerlerde, Arafat’ta ve başka yerlerde görülürdü. Allahü teâlânın veli kullarının buna benzer kerâmetleri çok görülmüştür.
Evliyâdan bir zât şöyle anlatır: “Mekke-i mükerremeden Medîne-i münevvereye gittim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin kabrini ziyâret ettim. Herkes Abdullah-i İsfehânî’nin Mekke’den ayrılmadığını, orada bulunduğunu söylüyorlardı. Ben ise, o büyük zâtın Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyârete gelmemesi mümkün değildir diye düşündüm. Bu düşünceler içinde yoluma devam ediyordum. Bir ara başımı yukarıya kaldırmıştım. Bir de ne göreyim. Abdullah-i İsfehânî ( radıyallahü anh ) havada yürüyor. Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret için Medîne-i münevvereye geliyordu. Bana ismimle hitâb etti. Ba’zı şeyler konuştuk. Sonra ayrıldı. Yolumuza devam ettik.”
Yemen âlimlerinden birisi şöyle anlatır: “Bir sene hacca gitmiştim. Yola çıktığımda da, babam ağır hasta olarak yatıyordu. Mekke-i mükerremeye ulaştım. Hac vazîfesini eda ettim. Fakat devamlı babamın durumunu düşündüğüm için, gönlüm perişan bir vaziyette idi. Necmüddîn hazretleri de orada idi. Durumumu ona anlattım. Babamın durumunu anlayıp bana bildirmesi için yalvardım. Başını önüne eğip bir müddet düşündü. Sonra; “Babanız o şiddetli hastalıktan kurtulmuş, sedirinin üzerinde oturuyor. Elinde misvakı var. Etrâfına kitaplarını koymuş” buyurup, babamın şeklini ve şemâlini de ta’rîf etti. Hâlbuki daha önce onu görmüş değildi.”
Ebû Muhammed Necmüddîn-i İsfehânî hazretleri, Allahü teâlânın velî kullarından birinin cenâzesinde bulundu. Cenâze defnedildikten (kabre konulduktan) sonra, birisi telkine başlıyacaktı. Telkin için kalkınca, Necmüddîn hazretleri tebessüm etti. Talebelerinden birisi sebebini sordu. Buyurdu ki: “O hoca telkine başlayınca, kabre koyduğumuz bu mübârek zât bana; “Ey Necmüddîn! Hiç hayret etmiyor musun ki, kalbi ölü olan bu hoca, hakîki hayâta yeni başlayan diri bir kimseye telkin veriyor” dedi. Bunun için tebessüm ettim.”
Mi’yâr-ül-mürîdîn, Risâlet-ül-mekkiyye, Nûr-ül-akâid ve Diyâ-ül-Fevâid ve Sülûk-ül-ulemâ onun eserlerinden ba’zılarıdır. İslâmiyetin emir ve yasaklarını çok iyi bilen, ilmiyle amel eden ve Allahü teâlânın evliyâsının büyüklerinden olan Kutbüddîn Ebû Muhammed Abdullah bin Şemseddîn Muhammed bin Abdullah bin Eymen el-İsfehânî en-Nûrî el-Erdebîlî el-İsfehbezî ( radıyallahü anh ), “Sülûk-ül-ulemâ” isimli eserinin önsözünde buyuruyor ki:
Allahü teâlâ Hac sûresinin 78. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Allahü teâlânın yolunda gerektiği gibi (bütün kudretinizi sarfederek, temiz kalb ve iyi niyetle) cihâd eyleyin. Allahü teâlâ, dinini muzaffer kılmak için sizi seçti.” Mücâdele sûresinin onbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kendilerine ilim verilenlerin (ilimleriyle âmil olan âlimlerin) derecelerini arttırır.” Fâtır sûresinin 28. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâdan, kulları içinde en ziyâde korkan âlimlerdir” buyurdu.
İlim, Allahü teâlânın sıfatlarındandır. O’na yaklaşmağa en büyük ve en şerefli vesiledir. İlimle birlikte havf ve haşyet de (Allahü teâlâdan korkmak da) bulunursa, bu ilim sahibini yüksek derecelere ulaştırır. Allahü teâlâ, âlim diye ancak haşyeti bulunanları isimlendirip, meâlen; “Allahü teâlâdan, kulları içinde en çok korkan âlimlerdir” (Fâtır-28) buyurdu. Allahü teâlâ hakkında ilmi artan kimsenin, O’ndan korkması fazlalaşır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ben, sizin içinizde, Allahı en çok bilen ve O’na karşı korkusu en çok olan kimseyim” buyurdu. Korkunun alâmeti, ilmiyle amel etmektir. İlim sahibi kimse, ilmi, âhıret derecelerini kazanmaya bir vesile kılmıştır. Hakiki ilim sahipleri, ilmi mal kazanmaya, makam elde etmeye, hayvani isteklere kavuşmaya vesile kılmamıştır. Kim ilmiyle amel etmezse, o hakîkatte bir taşıyıcıdır ve Allahü teâlâ onu hımâra (merkebe) benzetmektedir. Nitekim Cum’a sûresinin 5. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kendilerine Tevrat yükletilip (öğretilerek, hükümleriyle amel etmeleri teklif edilip) de sonra onu taşımayanlar, hükümleriyle amel etmeyenler, ondan faydalanmıyanlar, büyük büyük kitaplar taşıyan merkeplere benzer. (Merkep, o kitapları yüklenmekle yorgunluk ve meşakkat görür. Ama kendisine bir faydası yoktur)” buyurmaktadır.
İlim, Peygamberlerin mirasıdır. Peygamberler mal ve para miras olarak bırakmamışlar, ancak ilmi miras bırakmışlardır. Kim onu alırsa, büyük bir pay almış olur. Peygamberlerin mirası olan ilim, iki nev’idir. Zâhirî ilim, bâtınî ilim. Zâhirî ilim; Sahâbe-i Kirâmın (r.anhüm) Peygamberimizin söz ve fiillerinden alıp, onlardan da Tabiîne ve Selef-i sâlihîne intikâl eden ve hepsinin amel ettikleri Kitâb ve Sünnet, ilm-i tefsîr, ahbâr, asar, fıkıh ve benzerleri gibi ilimlerdir. Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hidâyet yollarına tâbi ol ki, sâlihlerin ayrılığı sana zarar vermesin. Dalâlet yollarından kaçın ki, helak olanların çokluğu seni aldatmasın.” Ebü’l-Hüseyn-i Nûrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ ilmi, avama mübah kılmıştır. Ma’rifeti, velilerine hâs kıldı. Mükâşefe (keşf hâlini) asfiyâsına (seçilmişlere) müşâhedeyi ehibbâsına (kendisini sevenlere) mahsûs kılmıştır, izzetini, bütün mahlûkâtından saklamıştır.”
Peygamberlerden miras kalan ilmin ikinci kısmı olan batın ilmine gelince; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek kalbine Allahü teâlâdan gelen ma’nâları bilmektir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ ile öyle vaktim olur ki, o anda hiç bir melek ve hiçbir peygamber bana yaklaşamaz”. Allahü teâlâ, Necm sûresinin 10. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “(Cebrâil eleyhisselâm)Allahü teâlânın vahyettiğini kuluna (Muhammed aleyhisselâma) ulaştırdı, bildirdi.” Allahü teâlânın muhabbetiyle yananlara, O’ndan yardım gelmektedir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın göğsüme (kalbime) akıttığı herşeyi, ben de Ebû Bekr’in göğsüne akıttım” buyurdu. Zâhir ilminin nev’ileri olduğu gibi, batın ilminin de nev’ileri vardır. Hattâ bunlar, diğerlerinden daha çoktur.
Batın ilmi; imân, İslâm, ihsân, ikân, tövbe, zühd, takvâ, vera’, ihlâs ilimleri, ma’rifet-ün-nefs (nefs ve rûh bilgisi), kalb ve sıfatları, tavırları, hâlleri, tasfiye ilmi, tatyîb-ül-ahlâk (ahlâkı güzelleştirme), sıfatları değiştirme, nefsânî ve şeytânî hatır (düşünce) ile rûhanî, melekî düşünceyi ayırma, müşâhede ve mükâşefât (keşifler) ilimleri, cemâl sıfatları ve kemâl sıfatlarına dâir ilimlerdir. Evliyâlık yolunda ilerleyenler bu ilimlere, ictihâd ve riyâzet-i bâliga makamında vâkıf olurlar. Böylece cenâb-ı Hakkı bilirler. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 31. âyet-i kerîmesinde meâlen; “(Allahü teâlâ) Âdem’e (yarattıktan sonra) bütün eşyanın bütün mahlûkâtın isimlerini ona öğretti” buyurmaktadır.
Batın ilminden birşey öğrenmiyen kimse, bilmediği şeyleri duyunca, ahmaklığı ve ilimsizliği sebebiyle bunları inkâr eder. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İlimlerden öyleleri vardır ki, onları ancak ma’rifetullaha sahip olanlar bilirler. Onlar bu ilimlerden haber verdikleri zaman, ma’rifetullaha sahip olamayanlardan başkası onları inkâr etmez” buyurdu. Sahîh-i Buhârî de açıklandığına göre Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) iki kap dolusu ilim öğrendim. Birini cömertçe etrâfa saçtım, ya’nî tebliğ ettim. Diğerini eğer söylesem, bu boyun kesilir.” Âlimler üç gruptur. Birincisi; zâhirî ilimleri bilenler, ikincisi; bâtınî ilimleri bilenler, üçüncüsü de; hem zâhirî ve hem de bâtınî ilimleri bilenlerdir. Bu üçüncüler, çok nâdir bulunurlar. Her asırda bütün âlemde beş kimse bulunsa, çok sayılır. Hattâ bunlardan bir kişi bulunsa, onun bereketi, âlemin doğusuna da, batısına da kâfi gelir ve o vaktin kutbu olur. Onun zamanındaki insanlar himmetinin gölgesinde bulunur. Bu âlim, Peygamber efendimizin onunla iftihar ettiği zât olur. Peygamber efendimiz buyurdu ki: “Ümmetimin âlimleri, İsrailoğullarının peygamberleri gibidirler.” Onlar, nebilerin vârisleridirler. Çünkü onlar, zâhir ve batın ilimlerini tevhîd etmişler, birleştirmişlerdir.
Ebû Ümâme ( radıyallahü anh ), Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) şöyle rivâyet etti: Peygamberimiz buyurdu ki: “Nice fâcir âlim ve câhil âbid vardır. Âbidlerin câhillerinden, âlimlerin de facirlerinden kaçınınız”, “Dünyânın ve âhıretin hayrı ilimle, dünyânın ve âhıretin şerri cehâletle beraberdir.” Hazreti Ali de ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “İslâmda benim belimi iki kişiden başkası kıramaz. Bunlar; fâcir âlim ile, bid’atçı âbiddir. Fâcir olan âlimin günah işlediğini gören insanların ilim öğrenmeye karşı meyli azalır. Bid’atçı âbidin dine sonradan sokulan şeyleri ibâdet diye yaptığını görünce, insanların ibâdet yapmağa meyli azalır. İnsanlar bunlara bakarak, bütün âlimlerin ve evliyânın, bu kötü hâl üzere olduğunu zannederler. Öyle ki, âbidlerin havvâs tabakasına ve evliyâullaha da hakaret gözüyle bakıp, onlardan yüz çevirirler. Böylece onların velâyet nûrlarından, güzel sohbetlerinden mahrûm olup, nasipsiz kalırlar. Haberde geldiğine ve Eshâb-ı Kirâmdan bildirildiğine göre; “İlimden maksadı dünyâ olan her âlim için, istediği mal, makam gibi dünyalıklar dışında bir sevâb yoktur ve âhırette o, Cehennem odunu olacaktır. Onun ilmi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Fayda vermiyen ilimden sana sığınırım” hadîs-i şerîfinde, Allahü teâlâya sığındığı ilimdir.”
İbâdetlerden lezzet alamamanın sebeplerinden biri de, haram ve şüpheli yemeklerdir. Eğer yenilen lokma şüpheli ise, ondan; hırs, şehvet, hased, adavet (düşmanlık) ve riya doğar. Büyüklerimiz buyurdular ki: “Kim şüpheli birşey yerse, Allahü teâlâya giden yolu doğru olarak bulamaz.” Kim haram yerse, kendisine o yol kapanır. Kim yemede isrâf ederse, kalbi kararır. Kim Allahü teâlâdan gâfil olarak yese, kalbine kasvet gelir. O zaman ömrü boyunca yaptıkları boşa gider.”
Vâ’izler, müttekî, sâlih âlimlerdir. Konuşmaları Allahü teâlâ için ve sevâb kazanmak maksadıyla olur. Onlar, tefsîrden, hadîsden ve Selef-i sâlihînin yolunda bulunan sâlih âlimlerin siyerinden, onların güzel hallerinden anlatırlar. Nasihat, tövbe, kanâat, zühd, vera’, takvâ ve hikmetle insanları Allahü teâlâya çağırırlar. Takvâ, vera’ ve zühd; haramlardan kaçmak, şüpheli olmak korkusuyla mübahların çoğunu terketmek ve dünyâ malına kıymet vermemek demektir. Allahü teâlâ Nahl sûresinin 125. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyuruyor: “Kullarıma hikmet ile ve güzel va’z ile, beni tanıt! Ve onlarla mücadeleni en güzel şekilde yap!” Ya’nî onlarla güzel sözlerle, zarif işâretler ve latif ibârelerle konuş. Bu âlimler, insanları söyledikleri ile ümitlendirip yaptıkları ile aldatmazlar. Söylediklerini önce kendileri tatbik ederler. Tama’ ve mal sevgisiyle alçalmazlar. Çünkü tama’ bulunan yerden çıkan söz, her ne kadar onu hak olarak söylüyorsa da, kalblere te’sîr etmez ve dinleyicilere fayda vermez. Büyükler buyurdular ki: “Söz eğer kalbden söylenirse, kalbe te’sîr eder. Eğer hevâ ile söylenirse, bu söz kalbe ulaşmaz.” Allahü teâlâ, Davud’a (aleyhisselâm) dünyâ sevgisi kendisini istilâ etmiş olan âlimle oturmamasını vahyetmiş, onların, kulların yollarını kesen, yol kesiciler olduklarını beyân etmiştir, İbn-i Abbâs’tan rivâyetle, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bu ümmet iki grup insandan müteşekkildir. Bir grup insan vardır ki, Allah, kendisine ilim vermiştir. O da bu ilmi insanlara saçmıştır. Bundan dolayı da kendisine tama’ (dünyâ sevgisi) meydana gelmemiş olup, herhangi bir karşılık almamıştır. Bu grupdaki insanlara semâdaki kuşlar, denizdeki balıklar, yeryüzündeki hayvanlar ve kirâmen kâtibîn isimli melekler istiğfar ederler. Kıyâmet gününde bunlar, Allahü teâlâya seyyid, şerîf olarak gelirler ve Peygamberlere kavuşurlar. Diğer bir grup insan vardır ki, Allahü teâlâ kendisine bu dünyada ilim vermiştir. Bu ilim, kendisini insanlara yaklaştırmıştır. Onu bir tama’ kaplamış ve bunun (dünyâda) karşılığını almıştır, Allahü teâlâ, mahlûkatın hesabını bitirinceye kadar, o azâb görür” buyurdu.
Abdullah-i Nûrî el-İsfehbezî, ilim ve İbâdetin şerefi bölümünde şöyle buyurmaktadır: ilim ve amel, saadete (Cennetlik olmaya) vesile, cehâlet ve tenbellik de, şekâvete (Cehennemlik olmaya) vesiledir. Tercih edilen ilim ve sâlih amelden ayrı kalınamaz, İlim ve amel, Allahü teâlâ ile arasındaki perdeleri kaldırır. Allahü teâlâ, Fâtır sûresinin 10. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyurmaktadır: “Kelim-üt-tayyib (güzel sözler), ancak Allahü teâlâya yükseltir ve onu da sâlih amel yükseltir.” Buradaki kelim-üt-tayyib, “Lâ ilahe illallah” demek, sâlih amel de, sıdk ve ihlâs ile, Allah rızâsı için yapılan amel demektir. Bunlar perdeleri açar ve cenâb-ı Hakka yaklaşır, İlim ve amel, birbirinden ayrılmazlar. İlim köktür, amel daldır. Köksüz dal yoktur. Bunun için; “Amelsiz ilim akim (güdük, sonu olmayan), ilimsiz amel ise sakîmdir, eksikdir.” denildi.
İlmi, ibâdete zarar gelmemesi için taleb ediniz. İbâdeti de, ilme zarar gelmemesi için isteyiniz. Kulun hakkı, ancak bu ikisiyle meşgûl olmasıdır. Akıllı kimse, imânını korumak için, Allahü teâlânın emir ve yasaklarında gevşeklik göstermez ve sâlih amellerde kusur etmez. Allahü teâlânın, mü’minlerin kalblerine verdiği imân, tabiat ve hevâ zulmetiyle perdelenmiştir. Bunun açılması için perdeleri ortadan kaldıracak şeye ihtiyâç vardır.
Allahü teâlâ, sâlih amellerle imânı kuvvetlendirmek için, emir ve yasak, va’d ve va’îdlerde bulunmuştur. Kökü, yakîn toprağında bitmeyen, dalları amellerle meydana gelmeyen her Îmân, ölüm meleği ortaya çıktığı zamandaki şiddetli korkular karşısında sabit kalamaz. Böyle kişinin, sonunda imansız olarak âhırete intikâl edeceğinden korkulur. Bu da ancak son nefeste ve ölüm korkulan zuhur ettiği zaman belli olan bir durumdur.
Bu hâl meydana geldiğinde, çok az insan imânında sebat eder. Onun için akıllı kimsenin, sâlih amellerin faydasına kavuşması, Ehl-i sünnet i’tikâdında olması lâzımdır. Güzel ahlâk sahibi olmalıdır. Farzlar, sünnetleri ile birlikte yapılmalıdır. Farzların yardımcısı ve tamamlayıcısı, sünnetlerdir. Kim Kitâb ve sünnet ilmiyle, Selef-i sâlihîn ve Ehl-i sünnet yoluna göre i’tikâdını düzeltmezse, çalışmaları zayi olur. Gayreti boşa gider. Allahü teâlâ, Nahl sûresinin 92. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Güzel ve sağlam iğirdiği ipliği tekrar bozan kadın gibi olmayın” ve Furkân sûresinin 23. âyet-i kerîmesinde; “Biz onların (O kâfirlerin, misâfirlere ikram etmek, akrabayı gözetmek, fakirleri doyurmak, yetimleri korumak gibi hayır olarak) her amelini, kasdedip, saçılmış zerre hâline getirmişizdir” buyurmaktadır.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı kiramına buyurdu ki: “Size Cennet ehlinin en şereflilerini bildireyim mi?” Sahâbe-i Kirâm (r.anhüm); “Evet yâ Resûlallah” dediler. Bunun üzerine; “Onlar ümmetimin âlimleridir” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Âlime bir defa bakmak, bana, gündüzlerinde oruç tutarak, gecelerini ihyâ ederek yapılan bir senelik ibâdetten daha sevimlidir.” “Mi’râc gecesi Cehenneme muttali oldum. Cehennem ehlinin fakirler olduğunu gördüm.” Eshâb-ı Kirâm; “Bu fakirler, malı olmıyanlar mı?” diye suâl ettiler. “Hayır (onlar değil, fakat) ilmi olmayanlar, ilim fakirleridir” buyurdu. Hazreti Ali buyurdu ki: “Allahü teâlâya ilimsiz olarak ibâdet eden kimse, değirmene bağlı merkep gibidir. O, gün boyunca yürür, fakat hep aynı yerindedir.” Câhil de böyledir. Cehâletle, Allahü teâlâya çok çok ibâdet eder. Fakat bu ibâdeti, onun Allah indinde yakınlığını arttırmaz. Ba’zan kul çok ibâdet yapar, fakat câhil olduğundan ibâdeti emre uygun olarak yapamaz, dolayısıyle boşu boşuna yorulmuş, meşakkat ve zahmet çekmiş olur. Bir iş, ancak emrolunduğu şekilde yapılırsa, ibâdet olur. Bu da ancak ilimle bilinir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim öğrenmek, her kadın ve erkek müslümana farzdır” buyurdu. Bu, sahibinin îmânını, tevhîdini, amelini sahih kılan, bilmemesi caiz olmıyan ilimdir, insanı tevhîde ulaştırmayan her ilim bâtıldır. Bu sebeple, ibâdetlerin ancak ilimle doğru yapılabileceği anlaşılmaktadır.
İlmin âfeti; ucb (kendini beğenmek), kibir ve nefsini temiz kabûl etmektir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Âlimlerin cebbarlarından (kibirlilerinden) olmayınız” buyurdu. Başka bir hadîs-i şerîfte de; “Helak edici üç şey vardır. İtaat olunan cimrilik, tâbi olunan nefsânî arzular ve kişinin kendi nefsini beğenmesidir” buyurdu.
İbâdetin âfeti; riya için, başkalarının işitmesi için ve Allahü teâlâdan başkası için yapmaktır. Allahü teâlâ, Mü’min sûresinin 4, 5, 6 ve 7. âyet-i kerîmelerinde; “Veyl (şiddetli azap) o namaz kılanlara ki, namazlarından gâfildirler. Namazı ehemmiyetsiz sayarlar. Riyakârlık ederler. Namazlarını insanların yanında nifak ve riya ile kılarlar. Tenhâda yalnız kalınca terkederler. Zekât ve âriyet vermeyi de men ederler.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) uzun bir hadîs-i şerîflerinde, âlim, gazi ve sadaka veren kişiler, “Şöyle şöyle yaptım” dediklerinde, “Yalan söyledin. Filan kişi âlimdir veya şecâatlidir yahut çok cömerttir denilmesini istedin” cevâbı verileceğini, sonra da Cehenneme götürüleceğini beyân buyurmuştur. Bir hadîs-i kudsîde de Allahü teâlâ buyurdu ki: “Kim bir amel işler de, onda bana başkasını ortak koşarsa, kendisini ve şirkini terk ederim”.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Riyanın en aşağı mertebesi şirktir” buyurdu. Taharet, namaz, oruç ve diğer ibâdetleri, şartlarıyla, hükümleriyle öğrenmek lâzımdır. Zîrâ bir kimse taharetini ve namazını bozan bir şeyi senelerce yapar da farkında olmayabilir.
Batınî ibâdetlerin de öğrenilmesi lâzımdır. Bunlar; tevekkül, rızâ, şükür, sabır, tövbe, sıdk, ihlâs gibi kalb amelleridir. Bunların zıddı olan; gazâb, riya, tûl-i emel, kibir, hırs ve tama’dan sakınmak için bunları öğrenmek lâzımdır. Çünkü bunları yapmaya devam ederken, Cehenneme müstehak olabilir. Onun çalışması da, kendisine zarar veren şeyler üzerinde olmuş olur. Ba’zan, cenâb-ı Hakkın gazâbını celbedecek iş yapar da, onu cenâb-ı Hakka tazarru ve niyaz zanneder. Ba’zan sırf riya içerisinde bulunur da, onu Allahü teâlâya hamd ve insanları hayra da’vet zanneder. Allahü teâlâya karşı işlediği günahları tâat zanneder. Cezayı gerektirecek yerde, büyük sevâb bekler. Bu anlatılanlar, ilimsiz amel edenlerin musibetidir. Riya ve ucb gibi tehlikelerden, işlediği amellerini koruma yollarını bilmiyen kimse, ibâdetlerinin sıhhatini zor sağlar. İbâdetlerini, riyadan, ucbdan kurtaramayınca, ancak sıkıntı ve yorulma kalır. Bu da apaçık bir zarardır. Onun için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim ile olan uyku, cehâletle kılınan namazdan daha hayırlıdır” buyurdu. Çünkü ilimsiz olarak amel eden kimse, yaptığı ibâdetleri ifsâd eder, bozar. Böylece boşuna zahmet çekmiş, yorulmuş olur. Faydasız ilim ve amelden Allahü teâlâya sığınmalıdır.
İlimlerin en faydalılarından biri, Kitâb ve Sünnet ilmidir. Çünkü bu ilim, insanda Allahü teâlâdan haşyet (korku) meydana getirir. Allahü teâlâyı hakkıyla bilmeyen kimse, O’ndan hakkıyla korkmaz ve O’na hakkıyla ta’zim ve hizmette bulunamaz. Hakkıyla sevemez. Ma’rifetten ta’zim doğar, ta’zimden de muhabbet meydana gelir. Allahü teâlâ, Davud’a (aleyhisselâm) vahyetti ki: “Ey Dâvûd! Faydalı ilim öğren.” O; “Yâ Rabbî! Faydalı ilim nedir?” dedi. Cenâb-ı Hak; “Celâlimi, azametimi, kibriyâmı ve kudretimin kemâlini herşey üzerinde görmendir ve bu, seni bana yaklaştıran şeydir” buyurdu.
İlmiyle amel eden âlimlerle oturmak, kalblerin i’mârı ve bedenlerin gıdasıdır. Allahü teâlâ, Nisa sûresinin 3. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyurdu: “Allahü teâlânın emirlerine itaat ve yasaklarından kaçınmakta birbirinize yardım ediniz. Amma, küfür ve zulme veya ma’siyete (günaha) ve bid’ate yardım etmeyiniz.” Asr sûresinin 3. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Birbirlerine hakkı (i’tikâd ve amelden inkârı caiz olmayan şeyleri) tavsiye edenler ve sabrı (farzların edasına, emirlerin yapılmasına devam etmeyi) tavsiye edenler, ziyanda değildirler” buyuruldu. Sahih bir hadîs-i şerîfte; “Din nasihattir. İhlâslı olmaktır” buyuruldu. Eshâb-ı Kirâm; “Kime karşı yâ Resûlallah?” diye suâl edince; “Allaha, Kitabına, Resûlüne, müslümanların imamlarına ve umûmuna” buyurdu. Dînin lüzumlu şeylerinden biri nasihat olduğuna göre, nasihati terkeden kimsenin dînine zarar gelir. Nasihat ve va’z, âlimlere de, âlim olmayanlara da şâmildir. Nitekim, Zâriyât sûresinin 55. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Tezkîr ve va’zı (va’z-ü nasihati) terk etmeyip devam eyle. Çünkü va’zü nasihat, mü’minlere fayda verir” buyuruldu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Mü’minler birbirlerini destekliyen bir tek yapı gibidirler”, “Mü’minlerin misâli, biri diğerini yıkayan iki el misâlidir” buyurdu. Hadîs-i şerîfte, Allahü teâlânın kuldan yüz çevirmesinin alâmetinin, onun mâlâya’nî ile meşgûliyeti olduğu belirtilmiştir. Bir kulun ömründen bir saati, lüzumsuz yerde, maksada uygun olmaksızın geçerse, o, buna uzun zaman nedamet duymalıdır. Yine Peygamber efendimiz; “Kimin yaşı kırkı geçer de, hayrı şerrine galip gelmezse, Cehenneme hazırlansın”, “Kişinin müslümanlığının güzelliğine alâmet olan şeylerden biri, onun mâlâya’nîyi (boş ve lüzumsuz şeyleri) terk etmesidir” buyurdu.
Büyüklerden birisi, Cüneyd-i Bağdâdî’yi rü’yâsında gördü ve; “Ey Ebü’l-Kâsım! Ne haber? Hâlin nasıl? Durumun ne?” diye suâl edince, Cüneyd-i Bağdadî; “İlim, ma’rifet dolu sözlerimin hiç faydası olmadı. Öğrendiğim kıymetli bilgiler işime yaramadı. Bir gece yarısı kıldığım iki rek’at namaz imdâdıma yetişti. Onun için, akıllı insan sâlih ameli terk etmemeli, hâllerden, ma’nâlardan uzak olmamalıdır” buyurdu. Kehf sûresinin 107 ve 108. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Îmân edip sâlih ameller işleyenlerin konakları Firdevs Cennetleridir. Onlar orada ebediyyen kalacaklar ve oradan ayrılmak istemiyeceklerdir.” Ve Tâhâ sûresinin 82. âyet-i kerîmesinde ise meâlen; “Ben, şirkten tövbe edip, vahdâniyyetime îmân eden ve sâlih amel işleyen, sonra da hak yolda sebat gösteren Ehl-i sünnet ve cemâat yolunu tutan kimse için çok mağfiret ediciyim” buyuruldu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz. (Amelleriniz) tartılmadan önce de (kendinizi) tartınız”, “Ölmeden önce ölünüz ve kendinize (ağır) meşgûliyet gelmeden evvel sâlih amelleri işleyiniz”, “Akıllı kimse, nefsini alçaltan, ölümden sonrası için amel işleyendir. Ahmak ise, nefsine ve hevasına (nefsânî isteklerine) tâbi olandır” buyurdu. Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ); “Amel işlemeden Cenneti istemek, günahlardan bir günahtır” buyurdu. Hadîs-i şerîfte; “Dilediğin gibi yaşa, muhakkak öleceksin. İstediğini sev, muhakkak ayrılacaksın. Ve dilediğini yap, onun karşılığını göreceksin” buyuruldu.
İlim öğrenmekten maksadı, dünyâ malı ve makam elde etmek, akranına öğünmek, meclislerde öne geçmek olan kimsenin, bu ilmi, ona istediğinden başka birşey te’min etmez. Dünyalık faydasından başka fayda görmez. Böyle kimselere tekrar tekrar yazıklar olsun. Fakat ilmi öğretmekten maksadı, dîn-i İslâmı ihyâ etmek ve kuvvetlendirmek, ahlâkı güzelleştirmek ve nefsi kırmak ise, ona mübârek olsun, mübârek olsun.
Dünyâda sahibini günahlardan korumayan, ibâdete yöneltmiyen bir ilim, âhırette onu Cehennem azâbından nasıl kurtarır? Bugün sâlih amel işlemiyen ve ömründen boşa geçirdiklerini telâfi etmeye çalışmayan kimsenin kıyâmet günündeki hâlini, Allahü teâlâ, Secde sûresinin 12. âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle haber veriyor: “Yâ Habîbim! Müşriklerin, kıyâmet gününde Allahın huzûrunda, haya ve pişmanlıktan başlarını eğmiş oldukları hâlde; “Ey Rabbimiz! Bize, isyanımız karşılığında va’dettiğin azâbı gördük ve Peygamberleri’nin doğruluğunu senden işittik. Bizi geri dünyâya gönder ki, orada sâlih amel işliyelim. Çünkü biz, inkâr ettiğimiz, öldükten sonra dirilme ve kıyâmeti müşâhede ettik. Bu işin hakîkatini yakînen anladık” dediklerini bir görsen.” O zaman; “Ey ahmak, sen oradan gelmedin mi?” denilir.”
Amelsiz, sâdece ilim kâfi gelseydi, Allahü teâlânın hadîs-i kudsîde buyurduğu; “İstiyen var mı? Tövbe eden var mı? istiğfarda bulunan varmı?” diye sormasının ma’nâsı kalmazdı. Bundan, ilim sahibinin, sâlih amel işlemek ve bozuk ameli terk etmekle mükellef olduğu anlaşılmaktadır, “İsteyen var mı?” sözü, seher vaktinde söylenen bir nidadır.
Bir grup Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda Abdullah bin Ömer’i (r.anhümâ) zikrettiler. Peygamberimiz; “O ne güzel insandır. Gece namazı da kılsaydı” buyurdu. Eshâbından birine de; “Ey filân! Gece çok uyuma. Çünkü gece çok uyumak, kıyâmet gününde insanı fakir yapar” buyurdu.
Hadîs-i şerîfte; “Üç ses vardır ki, onları Allahü teâlâ sever. Zikredenin sesi, Kur’ân-ı kerîm okuyanın sesi ve seher vaktinde istiğfar edenlerin sesi.” Süfyân-ı Sevrî; “Allahü teâlânın seherlerde esen bir rüzgârı vardır ki, zikirleri ve istiğfarları, Melîk-i Cebbar olan zâta (Allahü teâlâya) taşır” buyururdu. Hazreti Lokman; “Ey oğulcağızım! Horoz senden daha akıllı olmasın. Sen seher vakitlerinde uyurken, o nidâ eder” buyurdu. Şiblî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dörtyüz hocaya hizmet ettim. Onlardan dörtbin hadîs-i şerîf okudum. Bunlardan amel etmek üzere bir hadîs-i şerîf seçtim. Halâsımı, kurtuluşumu bunda buldum. Evvelkilerin ve sonrakilerin ilimlerini onda gördüm. Bu hadîs-i şerîf Risâlet-ül-uhreviyye’de yazılıdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Eshâbından birine şöyle buyurdu: “Dünyân için orada kalacağın kadar, âhıretin için de orada kalacağın kadar amel et. Allahü teâlâya muhtaç olduğun kadar ibâdet et. Cehenneme sabredebileceğin kadar günah işle.”
Âlimler üç gruptur: Birincileri; hem kendilerini, hem de başkalarını helak eden âlimlerdir ki, dünyâyı isterler, ona teveccüh ederler. İkincileri; hem kendilerinin, hem de başkalarının saadete kavuşmasını isteyen âlimlerdir. Bunlar, Allahü teâlâya da’vet ederler. Üçüncüleri; kendilerinin helakine, başkasının saadetine vesile olan âlimlerdir. Bunlar, zâhirde âhırete çağırıp dünyâyı red ederler. Hakîkatte kastları, halktan hüsn-i kabûl görmek ve makam elde etmektir. Sen, hangi kısımdan olduğuna bak. Allahü teâlânın, hâlis olmayan ilim ve ameli kabûl etmiyeceğini hatırdan çıkarma. Hakkı taleb eden kimsenin dünyâ alâkalarını (bağlarını) azaltması gerekir. Çünkü bu alâkalar meşgûl edicidir. Nitekim Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin 4. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah bir kişinin cevfînde (göğsünde) iki kalb cem etmedi” buyurdu. Fikir dağıldığı zaman, hakîkatlerin idrâkinden âciz kalır. Bunun için sen, ilme kendini tamamen vermedikçe, ilim de sana cüz’ünün bir kısmını bile vermez. Muâmele ilmi, ilimlerin en üstünüdür. Öğrenilmesi lâzım olan ilimdir. Ayrıca mükâşefe ilmi vardır. Bu ilimle keşf ve ma’rifet hâsıl olur. İlimlerin gayesi, keşf ve ma’rifettir. Bu, Hazreti Ebû Bekr’in, diğer Sahabeye (r.anhüm) üstün olmasını sağlıyan ilimdir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ebû Bekr’i size üstün kılan, oruç ve namazının çokluğu değil, fakat kalbine yerleşen şeylerdir” buyurdu. Bu da, Hazreti Ömer’in vefâtıyla, “Onda dokuzu gitti” denilen ilimdir. Ömer ( radıyallahü anh ) vefât etiğinde, İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ), “İlmin onda dokuzu gitti” buyurdu. Orada bulunanlar; “İçimizde büyük Sahabeler varken, nasıl bunu söylersin?” denildiğinde, şu cevâbı verdi: “Ben fetvâ ve ahkâm ilmini kasdetmiyorum. Allahü teâlâyı bilmeyi (ma’rifetullahı) kastediyorum.” Bu, Peygamber efendimizin şu hadîs-i şerîfinde murâd buyurduğu ilimdir: “İlimlerden define şeklinde olanı vardır ki, onu, ancak ma’rifetullaha sâhib olanlar bilirler. Ma’rifetullahı, ancak Allahü teâlâya karşı gurûrlananlar inkâr ederler. Allahü teâlânın ilim verdiği bir âlimi tahkir etmeyiniz. Allahü teâlâ onu hakîr görmedi. Zîrâ ona ilim verdi.” Âriflerden biri; “Bu ilimden nasîbi olmıyan kimsenin, imansız ölmesinden korkarım. Onun en aşağı nasîbi, onu tasdik etmek ve ehline teslim etmektir” buyurdu. Denildi ki; “Kim dünyâyı sever, nefsânî arzularında ısrarlı olursa, bu ilim kendisine nasîb olmaz. Diğer ilimler nasîb olabilir. Bu ilmi inkâr edenin en aşağı cezası, bu ilimle nasîblenememesidir. Bu, sıddîkların ve mukarreblerin ilmidir. Bu, sâdık bir riyâzetle, nefsin arzularını yapmayarak ele geçer. Kalbde, kötü ahlâktan temizlendiğinde bir nûr hâsıl olur. Bu nûr hâsıl olduğunda, işlerin hakîkati görünmeğe başlar. Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim taleb ve tahsil etmek, her müslümana farzdır” buyurdu. Ba’zı âlimler; “Ârif; kendisini hiçbir işin, Allahü teâlâya karşı göz açıp kapayacak kadar zaman bile meşgûl edemediği kimsedir” buyurdular. Rabbini taleb, onu yemekden, içmekten, vücûduna lâzım olan tedbirleri almaktan ve beşeri ihtiyâçları kullanmaktan alıkoymaz. Bilakis bu sözden, matlûbuna kâmil ma’nâda ihtimâm kasdedilmektedir. Bunun misâli şuna benzer: Bir kimsenin vücûdunda, kendisini rahatsız eden bir yara olduğu hâlde, yer, içer, çalışır, kazanır ve elem kendisinden hiç ayrılmaz. Bu işler onu elemden alıkoymaz. Yine bu durum, ölen çocuğuna üzülen kadının durumuna benzer ki; o, yer, içer, yününü eğirerek güzel bir ip hâline getirir. Bununla beraber kalbi çocuğuyla devamlı meşgûl olduğu için, hüzün ondan hiç ayrılmaz ve ağlamaktan hiç geri kalmaz.
Allahü teâlâ, cemâl, celâl ve kemâl sıfatlarına sahiptir. O, bizatihi ma’bûddur. Bu sıfatlar, O’nun bilinmesini, zikredilmesini, O’na ibâdet edilmesini, O’ndan ümîd ve korku içerisinde olunmasını ve sevilmesini gerektirir. Allahü teâlâyı istiyenin; tâlib, ârif, âbid, zikreden, ümîd eden, korkan ve seven bir kimse olması gerekir. Bunun için Hak teâlâyı taleb etmek lâzımdır. Ebüdderdâ’nın ( radıyallahü anh ) rivâyetine göre, Peygamber efendimiz (a.a.v.) buyurdu ki: “Allahü teâlâ şöyle buyuruyor: Kim beni taleb ederse, beni bulur. Kim de benden başkasını isterse, beni bulamaz.”
Allahü teâlâ, İbrâhim aleyhisselâma melekûtunu gösterdikten sonra, o; “Ey Rabbim! Bana ölüleri nasıl dirilttiğini göster?” dedi. Onun bu sözü, Bekâra sûresinin 260. âyet-i kerîmesinde nakledilmektedir. Mûsâ aleyhisselâm da Allahü teâlâ ile konuştuktan sonra, ma’rifetin hakîkatine kavuşmak için rü’yeti (Allahü teâlâyı görmeyi) istedi. Dedi ki: “Yâ Rabbî! Bana kendi cemâlini göster. Sana nazar edeyim.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) başlangıçta, Rabbine tâlib, mürîd (isteyici), sâdık, seven ve murâkabe hâlinde idi. Hattâ insanlardan ayrıldı, Hıra mağarasına girdi. Bunun üzerine; “Muhammed, Rabbine âşık oldu” dediler. Birgün Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) evinden çıktı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile karşılaştı; “Yâ Resûlallah! Ne ile ba’s, olundun (vazîfelendirilip gönderildin?” diye suâl etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Akıl ile” buyurdular. “Ne ile emrolundun?” diye suâl etti. “Akıl ile” buyurdular. “Kıyâmet gününde insanlar ne ile mükâfatlandırılırlar?” dedi. “Akıl ile” buyurdu. “Bizim akis karşı davranışımız nasıl olmalıdır?” diye suâl edince de; “Onun (aklın) tek başına, bir hedefi yoktur. Allahın helalini helâl, haramını haram kabûl eden akıl diye isimlendirilir. Bundan sonra çalışırsa âbid diye, bundan sonra çalışırsa cevâd (cömert) diye isimlendirilir” buyurdu. Ebû Sa’îd-il-Hudrî’nin ( radıyallahü anh ) naklettiği bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ aklı üç kısma ayırdı. Bunlar kimde bulunursa, aklı kâmil olur. Kim de bulunmaz ise, onun aklı yoktur. Bunlar; Allahü teâlâ hakkında güzel ma’rifet, Allahü teâlâya karşı güzel tâat ve Allahü teâlânın emirlerine karşı güzel sabır.” Necmeddîn-i Kübrâ hazretleri buyurdu ki; “Nefs, aklı olmayan, hayrı şerden ayıramayan bir çocuk gibidir. Nasıl ki ceviz oynamak isteyen bir çocuğa, bunlar yerine binlerce oyuncak verilse de, istediği dışında birşeyi kabûl etmezse, nefs de bunun gibi arzu ettiği şeyi ele geçirmeye çalışır. Çünkü nefs, insanın içerisinde sultan gibidir. Onun askeri de, hayvanî rûh, hevâ ve şehvettir. Allahü teâlâ, latif hikmetiyle, güzel san’atıyle, geniş rahmetiyle onun basiretini aydınlatıp, düşmanlarını gösterinceye kadar, tehlikeleri göremiyen, hayrı şerden ayıramıyan bir a’mâ gibidir.
Nifak (münâfıklık) iki türlüdür. Biri amelde nifaktır ki, bu müslümanlar arasında olur. İkincisi ise akıl nifakı ki, kâfirler ve münâfıklar arasında olur. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Münafığın alâmeti üçtür. O, oruç tutsa da, namaz kılsa da, kendisini müslüman zannetse de münâfıktır. Konuştuğu zaman yalan söyler, va’d ettiği zaman va’dinde durmaz (sözünü yerine getirmez). Kendisine birşey emânet edildiğinde, hainlik eder (emânete riâyet etmez).”
“Dört haslet vardır ki kimde bunlar bulunursa, o katıksız münâfıktır. Kimde bunlardan bir haslet bulunursa, onu terk edinceye kadar onda münâfıklıktan bir haslet vardır. Kendine birşey emânet edildiğinde hıyânette bulunur. Konuştuğu zaman yalan konuşur. Ahîdleştiği zaman ahdine vefa göstermez. Muahedeyi bozar. Mahkemede doğruyu söylemez.”
“Münâfık, iki sürü arasında bulunan bir koyun gibidir ki, o, bir defa bu sürüye, diğer defa öbür sürüye katılır.”
Bu hadîs-i şerîfler büyük bir va’îd, şiddetli bir tehdittir. Bundan kurtulan azdır, ancak müttekîler (takvâ sahipleri) necât bulurlar. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Ey Allahım! Ben, münâfıklıktan, şikâktan (tefrikadan) ve kötü ahlâktan sana sığınırım”diye duâ buyururdu. Bütün müslümanların böyle duâ etmesi lâzım gelmektedir.
Aklın nifakına gelince bu, küfür ve inkâr nifakıdır. Felsefecilerin, dehrîlerin, tabiîyyûnun, sofistlerin, tenâsühcülerin, ibâhiyyenin, zındık, mülhid ve diğerlerinin nifakıdır. Onlar müslümanlarla beraber oldukları zaman, biz müslümanız derler. Kendi cinsleriyle beraber bulundukları zaman, i’tikâdlarını izhâr edip, biz bu mukallidlerle alay ediyoruz derler. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 14 ve 15. âyet-i kerîmelerinde onların hâllerini haber vererek, meâlen şöyle buyurmaktadır: “(Biz dahî sizin gibi îmân ettik) derler. Hâlbuki kendilerini aldatıcı, insan şeytanları olan dostlarıyla yalnız kaldıklarında da, (Biz (dinde) sizinle beraberiz. Ancak biz mü’minler ile istihzâ edicileriz (onlar ile alay edicileriz) derler. Allahü teâlâ da onları istihzâları ile cezalandırır ve onları dalâletlerinde şaşkınlık ve tereddüt içinde bırakır.” Nisa sûresinin 145. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Muhakkak ki münâfıklar, Cehennemden derk-i esfelde (Cehennemin en aşağı derecesinde) azâb olunurlar. Sen onlar için, onlardan azâbı men edici bir yardımcı bulamazsın” buyuruldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 111
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 458
3) Keşf-üz-zünûn sh. 893, 1744
4) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 685
5) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 648
6) Sülûk-ül-ulemâ (Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmında 1358/1 nolu kitap)
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜLAZÎZ BİN MUHAMMED (Kâdı İzzeddîn)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülazîz bin Muhammed bin İbrâhim bin Sâ’dullah bin Cemâ’a’dır. Künyesi Ebû Bekr olup, İzzeddîn lakabı ile tanınırdı. Babası Bedreddîn Ebû Abdullah, Şafiî âlimlerinin büyüklerinden ve Şam’ın Kâdı’l-kudâtı idi. Ailesi Hama’lıdır. “Kenânî”, “Dımeşkî” ve “Mısrî” nisbetleri ile anılırdı. 694 (m. 1295) senesi Muharrem ayında Medreset-ül-Adiliyyet-il-kübrâ’da babasının evinde doğdu. Çok fazla bir ihtimâmla ve bolluk içinde yetiştirildi. Dînî terbiyesi ve ahlâkı üzerinde çok titizlikle duruldu. Hadîs ilmi tahsilinde gayretli bir zât oldu. Mısır’dan Şam’a kadar giderek çok hadîs-i şerîf dinledi. Şafiî mezhebinde derin bir âlim olarak yetişti. Babasının gözleri a’mâ olunca, yerine Celâleddîn, Mısır diyarının kadısı olarak ta’yin edildi. Kâdı İzzeddîn de, Beyt-ül-mâl idâresine ve husûsi işlerde ona vekâlet ederdi. Kâdı Celâleddîn vazîfede kaldığı süre içinde; Mısır’da İmâm-ı Şafiî hazretlerinin zâviyesindeki derslerin, Câmi-i Tûlûn’daki fıkıh ve hadîs derslerinin, Câmi-i Akmir’deki derslerin ve daha benzeri kıymetli işlerin idâresini Kâdı İzzeddîn’e bıraktı. 638 senesinde, Mısır bölgesine kadı olarak Abdülazîz bin Muhammed hazretleri ta’yin edildi. Yüksek bir şerefle bu vazîfesine devam etti. Kâdı’l-kudâtlık ve hatîblik vazîfelerini de yürüttü. 659 (m. 1261) senesine kadar, zaviye ve Câmi-i Tûlûn’daki vazîfeleri ile beraber bu işler kendi üzerinde kaldı. Bu târihte Sargatmuş’un idâreyi ele alması sırasında kadılıktan ve diğer işlerden ayrılıp sadece zaviyedeki ve Tûlûn Câmii’ndeki vazîfesine devam etti. 80 gün sonra tekrar kadılık vazîfesine döndü. Sargatmuş vazîfeden ayrılınca, istediği bütün görevler kendisine verildi. 666 (m. 1267) senesi Cemâzil-evvel ayında, Nizâmülmelik Emîr-ül-kebîr Yalbügâ, memleketin işlerini eline alınca, Kâdı İzzeddîn de bu görevlerinden kendiliğinden ayrıldı. Emîr Yalbügâ, evine kadar gelip rica etti. Bunun üzerine, Zâviye-i İmâm-ı Şafiî, Tûlûn ve Akmer câmilerindeki görevlerine devam etti. Hac zamanlarında kadılık ile ilgili görevlerinden ayrılırdı. Birgün fakirin birisi, rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûl aleyhisselâm; “Filân bizi yalnız bıraktı” diyordu. Fakir, bu durumu Kâdı İzzeddîn’e haber verdi. O da rü’yâsında gördü ki, babası kendisine; “Fakirin rü’yâda gördüğü şey doğrudur” diyordu. Bunun üzerine hemen hacca gitti ve Mekke’de kaldı. Cemâzil-evvel ayında Medine’ye gelip, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Mekke’ye döndü. Üç gün kalınca, hastalandı.
Hastalığı on gün devam etti. 767 (m. 1365) senesi Cemâzil-âhır ayının onunda Mekke’de vefât etti. Onbirinci günü, Fudayl bin Iyâd ile Necmeddîn-i İsfehânî’nin kabirleri arasına defnedildi.
Kâdı İzzeddîn, dünyâ ve âhıret saadetine kavuşan, ma’nevî derecesi yüksek zâtlardan idi. Herkes onun hakkında böyle hüsn-i zanda bulunmuştu. O, hadîs ilmini ve hâdis-i şerîf dinlemeyi çok severdi. Vakitlerini bununla ma’mûr ederdi. Sözleri ve nasihatleri sultanlara çok te’sîr ederdi. Devamlı ibâdetle meşgûl olur ve çok hacca giderdi. Hacdan sonra Mekke’de çok kalırdı. Çok kimsenin kavuşamadığı ni’metlere, yüksek derecelere kavuştu. Herkes tarafından çok iyi tanınmıştı. Uzun ömrü, sükûnet içinde ve hizmetle geçti.
Hadîs âlimi. İsmi, Abdülkerîm bin Abdünnûr bin Münîr bin Abdülkerîm bin Ali bin Abdülhak bin Abdüssamed bin Abdünnûr el-Halebî olup, künyesi Ebû Ali’dir. Lakabı Kutbüddîn’dir. 664 (m. 1266) senesinde Haleb’de doğdu. 735 (m. 1335) senesi Receb ayında Mısır’da vefât etti.
Abdülkerîm el-Halebî; İbn-i İmâd, İbrâhim el-Minkarî, İbn-i Fürât el-İskenderânî, el-İzz-ül-Harrânî, Gâziyy-ül-Halâvî, İbn-i Hatîb el-Müzze’den, Dımeşk’da el-Fahr ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti. Bin kadar âlimden ilim ve ahlâk öğrendi.
Abdülkerîm bin Abdünnûr, çok hayırlı, tevâzu sahibi bir zât idi. Hanbelî mezhebine mensûb idi. Kırâat ilmini Ebü’t-Tâhir el-Müleyhî ve Şeyh Nasr’dan öğrendi. Abdülkerîm el-Halebî, Mısır’daki el-Câmi’ul-Hakîmî’de ders okuttu.
Zehebî onun hakkında; “Abdülkerîm el-Halebî, akıllı, nâzik, zekî, tevâzu sahibi idi. Talebeleri çok sever, yetişmeleri için her türlü gayreti gösterirdi. Ma’rifet sahibi, dînde sağlam idi. Çok hacca gitti” demektedir.
Abdülkerîm el-Halebî birçok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Târih-i Mısr: Mısır’ın târihi ile ilgili bir eserdir. Fakat Abdülkerîm el-Halebî bu eserini tamamlayamamıştır. Tamamlanmış olsa idi, yirmi cildlik bir eser olacaktı. 2- Şerh-ül-Câmi-is-Sahîh-il-Buhârî (on cild), 3- El-Merîd-ül-azbü fil-kelâm alâ Sîreti Abdülganî (iki cild), 4-Telhîs-ül-elmâm fî ehâdîs-il-ahkâm İbn-i Dakîk-il-Iyd, 5-Şerhu Hidâyet-il-hikmet-il-mensûbeti lil-Ebherî, 6- Kadeh-ül-Muallâ.
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Abdülkerîm bin Ali bin Ömer el-Ensârî ed-Darir el-Irâkî olup, lakabı Alemüddîn’dir. 623 (m. 1226) senesinde Mısır’da doğdu. 704 (m. 1304) senesi Safer ayında Kâhire’de vefât etti. Babası Endülüs’ten Gırnata şehri yakınındaki Vadii Aş denilen köyden idi. Mısır’a gelip yerleşti. Abdülkerîm el-Irâkî’ye, anne tarafından dedesine nisbet edilerek el-Irâkî dendi, Dedesi Ebû İshâk el-Irâkî “El-Mühezzeb” kitabını şerh edip açıklamıştır.
Abdülkerîm el-Irâkî, Kâhire’deki el-medreset-üş-şerîf’de ders okuttu. Mensûriyye Medresesi’nde tefsîr kürsüsü başkanlığı yaptı. Birçok talebe yetiştirdi.
İmâm-ı Sübkî amcasından şöyle rivâyet eder. “Biz, Kâdı’l-kudât Sadruddîn bin bint-il-Eaz’ın huzûrunda ders okurken, o, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ); “Şehidlerin rûhları, yeşil kuş kursaklarında olarak Cennet ağaçlarında asılı dururlar” buyurduğu hadîs-i şerîfi okudu. O esnada oraya Şeyh Alemüddîn el-Irâkî geldi. İşittiği bu hadîs-i şerîf sebebiyle şu açıklamayı yaptı: “Kabirde ölüler dört hâlde bulunur. Ba’zısı ökçesi üzere oturur. Gözü dağılıp, bedeni şişip, cismi toprak oluncaya kadar bu hâlde kalır. Sonra rûhu, dünyâ göğünden başka, melekût âlemini de dolaşır. Ba’zısına Allahü teâlâ bir uyku verir. Birinci sûra kadar ne olduğunu bilmez. Birinci sûrda uyanır, sonra yine ölür. Ba’zısı kabrinde iki ay kadar veya üç ay kadar durur. Sonra rûhu bir Cennet kuşu üzerine biner, kuş onu Cennete kadar uçurur. Bunları bildiren hadîs-i şerîfler sahîhdir. İslâmiyetin sahibi ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Mü’minin rûhu kuş ile beraberdir. Cennet ağaçlarından birine asılmış durur.” Bunun gibi, şehidlerin rûhlarından sorulunca, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Şehidlerin rûhları, yeşil kuş kursaklarında olarak Cennet ağaçlarına asılı dururlar” buyurdu.
Abdülkerîm el-Irâkî; fıkıh, tefsîr, usûl, nahiv ve fen ilimlerinde mütehassıs idi. Şiir ve nesir hâlinde eserler yazdı. Üstün derecede öğretme kabiliyeti vardı. Talebelerine ilim öğretmede son derece sabırlı idi. Tatlı dilli ve güler yüzlü olup, latîfe de yapardı. Mütevâzi idi. İlim öğrenmek ve öğretmekten usanmazdı.
Alemüddîn el-Irâkî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır:
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, edîb ve şâir. İsmi, Abdülmuhsin bin Mecdüddîn olup, Kayseri ve Rûmî nisbet edildi. Mevlânâ Muhyiddîn Kayserî’den ilim tahsil ettikten sonra, Şam ve Mısır ulemâsının ilimlerinden’de istifâde etti. Hadîs ve tefsîr ilimlerinde, edebiyat ve fıkıh bilgilerinde geniş bilgi sahibi oldu. Memleketine döndü. Çok geçmeden 775 (m. 1354) yılında vefât etti.
Kısacık ömrüne birçok şeyi sığdıran Abdülmuhsin Kayseri, ömrünü Allahü teâlânın râzı olacağı şeyleri öğrenmekte ve öğrendiklerini tatbik etmekte harcadı. Âhıret için faydalı ameller işledi. Fanî olanı verip, bâki olan âhıreti satın aldı. Kendisinden sonra gelenlere Allahü teâlânın dînini öğretmek için pek faydalı kitaplar kaleme aldı. “Dürer ve gurer” adlı meşhûr fıkıh kitabını ve Hanefî mezhebi ferâiz bilgilerini şiir şeklinde yazdı. Endülüsî’nin arûza âit “Muhtasar” adlı eserini güzel bir şekilde tertîb edip, şerh eyledi Bunlardan başka, ba’zı kitaplara haşiyeler yazıp açıklamalar yaptı. Çok güzel olan yazısıyla nadide eserlerden yeni nüshalar yazdı.
Hadîs, fıkıh ve fen âlimi. İsmi, Abdülmü’min bin Abdülhak bin Abdullah bin Ali bin Mes’ûd bin Şeâil el-Bağdâdî olup, künyesi Ebü’l-Fedâil’dir. Lakabı ise Safiyyüddîn’dir. İbn-i Abdülhak veya İbn-i Şemail diye de bilinir. 658 (m. 1260) senesi Cemâzil-âhır ayının onyedisinde Bağdad’da doğdu. 739 (m. 1338) senesi Safer ayının onunda Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb kabristanına defnedildi. Safiyyüddîn’in babası, Bağdad’daki İbn-i Abdülmuttalib Câmii’nin hatîbi idi. Dedesi de İbn-i Şemail diye bilinir.
Safiyyüddîn Abdülmü’min pekçok âlimle görüştü. Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş, Ebü’l-Fadl bin ed-Debâb, Kemâl-ül-Bezzâr, İbn-i Kessâr’dan, Dımeşk’da; Şeref Ahmed bin Hibetullah bin Asâkir’den, Mekke’de; el-Fahr et-Tûrîzî, Ahmed bin İbni Zeybân, Zeyneb binti Mekkî, İbn-i Vaddah ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. İbn-i Buhârî’den icâzet (diploma) aldı ve rivâyette bulundu.
Ebü’l-Fedâil, ilim öğrenmeye fıkıh ilmini öğrenmekle başladı. Fıkıh ilmini; Ebû Tâlib Abdürrahmân bin Ömer el-Basrî’den öğrendi. Uzun zaman bu zâtın derslerine devam edip, fıkıh ilminde fetvâ makamına yükseldi. Bilhassa ferâiz ilminde, cebir, mukâbele, hendese (matematik), astronomi ve tıb gibi fen bilgilerinde üstün derecelere ulaştı. Ayrıca târih, lügat, nahiv ve edebiyat gibi ilimlerde de söz sahibi idi.
Kâdı Burhâneddîn ez-Zer’î onun hakkında; “Abdülmü’min bin Abdülhak, fen ilimlerinde ve ferâiz ilminde hocamız idi. Bu hâlimle oraya gitmek mümkün olsa idi, onu ziyârete giderdim” diyerek onu övdü.
Safiyyüddîn, fazilet sahibi olup, imamlık makamına yükseldi. Güzel ahlâk sahibi idi. Herkesten hürmet görürdü. Yalnızlığı severdi. Safiyyüddîn birçok şiirler yazdı. Yazdığı bir şiirde özetle şöyle demektedir:
“Allahü teâlâyı iste. O’ndan başka birşeyi isteme. O’nun yaratıktan olan mahlûkâtından birşey bekleme. Arzu ve emelini mahlûka bağlama. Faziletler, bütün üstünlükler ve kemâller Allahü teâlâdandır. Başkasına yüz suyu dökme. Allahü teâlâya bağlan. O’na yalvar. Dünyâda herşeyin rızkı taksim olmuştur. Rızk endişesinde olma. Eline rızkından fazla birşey geçen kişi yoktur. Herkese takdîr edilen miktar kadar ulaşır. Genç için fakirlik (eline geçtiği ile kanâat etmek) zenginlikten hayırlıdır. (Belki o zenginlik, onu azdırır, yoldan çıkarır). Uzun zamanda kendisine köle yapar.”
Başka bir şiirinde de şöyle demektedir: “Yâ Rabbî! Maksadım sensin. Hakkındaki zannımı iyi yaptım. Çünkü, “Kulum beni nasıl umarsa, ben onu öyle karşılarım” buyurdun. Senin hakkında benim zannım iyidir. Yâ Rabbî! Günahlarımı affet. Kusurlarımı bağışla, İbâdetlerimdeki kusurlarımı af ve mağfiret eyle. Bana sıhhat ve afiyet ihsân buyur. Beni affet yâ Rabbî.”
Abdülmü’min bin Abdülhak, birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Merâsid-ül-ıttılâ’ alâ esmâ-il-emkine, 2. Tahkîk-ül-emel fî ilm-il-usûl vel-cedel, 3. Tahrîr-ül-mukarrir fî şerh-il-muharrir (altı cildlik bir eser), 4. Kitâbü fî fürû’-il-fıkh, 5. Muhtasaru Târih-it-Taberî (dört cildlik bir eser), 6. El-Lâmi-ül-mugîs fî ilm-il-mevârîs.
Hadîs târih fıkıh ve nahiv âlimi, hatîb ve kâtib. İsmi, Abdülmüheymin bin Muhammed bin Abdülmüheymin’dir. 675 (m. 1276) yılında doğdu. Sebtî ve Hadramî nisbet edildi. 749 (m. 1348) yılında Tunus’ta Zellâc’ta vefât etti, oraya defnedildi. Sebte’de ilim tahsiline başlayan Abdülmüheymin Hadramî, İbn-i Ebû Rebî, Ebû Sâlih Kenânî ve İbn-i Gammâz’dan ilim öğrendi. Ebû Bekr İbni Ubeyde, Hilâf-ül-Kabsûri, Ebû Ca’fer bin Zübeyr, Ebû Abdullah Muhammed bin Humeys Tilemsânî, Abdülazîz bin İbrâhim Hevvârî, Muhammed bin Muhammed Kettânî Tilemsânî, İbn-i Abdülhâdî, Eberkûhî, Halîl Merâgî, Ebû Hayyân Dimyatî gibi âlimler onun hocaları arasındaydı. Hadîs ilminde yükseldi. Hadîs rivâyet edenler ve hadîs âlimleri hakkında geniş ve sağlam bilgilere sahip oldu. Fıkıh bilgilerinde ilmi çok yüksekti. Arabî ilimlerde, nahiv ve kitabet ilminde zamanının meşhûrlarından oldu. Hitâbeti çok iyi idi. Merîni Sultânı Ebû Sa’îd ve Ebü’l-Hasen Ali ile sohbet etti. Merîni sultanlarına Reîs-ül-küttâblık yaptı. Müslümanların rahat ve huzûr içinde yaşamaları için çalıştı. Sultâna nasihatlerde bulundu. Sultan Ebü’l-Hasen’le beraber Tunus’a gitti. Orada vefât etti.
Birçok âlime ilim öğreten Abdülmüheymin Hadramî’nin talebeleri arasında, İbn-i Haldûn, İbn-i Merzûk, Abdullah bin Ebü’l-Kâsım Cezzî Gırnatî gibi âlimler de vardı.
Kendi husûsî kütüphânesinde üçbinin üzerinde seçme kitabı muhafaza eden Hadramî, hocalarının hayâtını anlatan bir kitap yazdı. Ancak bu kıymetli eser, daha kendisi hayatta iken kayboldu.
Fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Ferec’dir. 715 (m. 1315) senesinde doğdu. 799 (m. 1396)’da Mısır’da vefât etti. Ed-Debbûsî’den, el-Vânî’den, İbn-i Seyyid-ün-Nâs’dan ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Şîrâzî, Kâsım bin Asâkir ve Hicâr’dan ve diğer âlimlerden icâzet aldı. Fıkıh ilmini es-Sübkî’den ve zamanının diğer âlimlerinden öğrendi. Dikkatli, hoşsohbet, âbid ve kanaatkar bir âlim idi. Bir müddet kumaş satarak ticâret yaptı. Sonra bu işi bıraktı. İbn-i Hacer Askalânî hazretleri şöyle demiştir: “Babam ile onun arasında dostluk vardı, sohbet ederlerdi. Babamın vefâtından sonra da bizi ziyârete gelirdi. O sırada ben henüz küçük idim. Sonra hadîs dersleri almak üzere onunla beraber oldum. Bana yakın alâka gösterdi. Rivâyetlerini ondan okuyuncaya kadar benimle ilgilenip, sabır tavsiye etti. Sahîh-i Müslim üzerine Ebû Nuaym’ın Mustahrec’ini rivâyet husûsunda meşhûrdur. Bunların hepsini ondan okudum. Ondan işitmiş olduğum çok hadîs-i şerîf rivâyet ettim. Bana, bizim şeyhimiz, üstadımız Irâkî’dir derdi.”
Ticâret yaptığı sırada, bir kimse ona ikiyüz dînâr emânet etmişti. O da alıp muhafaza için kasasına koymuştu. Hırsızlar dükkânını soyup, kasayı çaldılar. Altı ay sonra rü’yâsında, sana emânet edilen para dükkânına bırakılmıştır, denildi. Gidip, para kesesini dükkânının içinde toprağa gömülü buldu. Alıp sahibine verdi. Sahibi ona hediye etti, fakat kabûl etmedi. Ömrünün son günlerinde hac yapıp bir müddet Mekke’de kaldı.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Mahmûd bin Ubeyd el-Ba’lî’dir. Künyesi Ebü’l-Ferec olup, Zeynüddîn lakabı ile tanınırdı. 675 (m. 1276) senesinde doğdu. Birçok yeri dolaşıp, hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini, Şeyh Takıyyüddîn el-Vâsıtî’den öğrendi. Hanbelî fıkhında ve fetvâ işlerinde çok yükseldi. Fıkıh ilminin bütün dallarında, usûl, hadîs, Arab dili ve edebiyatı ve tasavvuf ilimlerinde mütehassıs olan bir âlim idi. Zühd ve vera’ sahibiydi. Çok ibâdet ederdi. Rabbanî ma’rifetlere kavuşmuş, yüksek bir velî idi. Şeyh İmâdüddîn el-Vâsıtî’nin sohbetlerinde bulunduktan sonra, tasavvuf ilminde çok yüksek derecelere kavuştu. Yüksek hâlleri ve kerâmetleri çoktur. Fıkıh ilmine dâir kıymetli bir eseri vardır. “Mukanna” kitabının konuları üzerine yaptığı ahkâm-ı fıkhıyyeye dâir olan “Matla” adındaki şerhi kıymetlidir. O ayrıca “Mukanna” üzerinde yapılmış ilâveleri, dağınık bir hâlde olduğu için cem’etti, topladı. Tasavvufa âit güzel sözleri vardır. Eserlerinde hadîs-i şerîfler rivâyet etti. 734 (m. 1333) senesi Safer ayı ortalarında Ba’lebek’te vefât etti.
Şeyh Zeyneddîn hazretleri, uzun zaman Dımeşk’da oturdu. Çeşitli medreselerde ders okuttu. İlimle meşgûl olmayı ve herkese faydalı olmayı çok severdi. Hadîs, fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini okutur ve böylece birçok kimseye faydalı olurdu. Büyük âlim İzzeddîn Hamza bin Şeyh Selâmiyye ve daha başkaları ondan icâzet almışlardır. O, bir kerresinde Hama’ya gitti. Şehrin kadısı Şeyh Şerefüddîn bin Barizî ile görüşüp, sohbetinde bulundu. Sözleri senet kabûl edilen en büyük âlimlerden idi. Tasavvufta sülûk konaklarının en yüksek derecelerine varmıştı, İbn-i Barizî diyor ki: “Şeyh Zeynüddîn, kendisiyle görüştüğüm zamandan sonra çok övülen bir zât oldu. Onun bir benzerini görmedim.”
Evliyâlık hâllerinin kendisini kapladığı anlarda söylediği ba’zı sözleri sebebiyle, sıkıntılı durumlarda kalmış, ba’zılarının hücumuna uğramıştır.
Tefsîr, hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Mes’ûd bin Ahmed bin Mes’ûd el-Hârisî el-Mısrî’dir. 671 (m. 1272) senesinde doğdu. 732 (m. 1331) senesi Zilhicce aynıda Kâhire’deki Sâlihiyye Medresesi’nde vefât etti. Babasının medfûn olduğu Karâfe kabristanına defnedildi.
Abdürrahmân bin Mes’ûd, önce, âlim ve kâmil bir zât olan babası el-Kesîr Mes’ûd’dan, sonra; el-İzz-ül-Harrânî, İbn-i Hatîb-ül-Müzze, Gazi el-Halâvî ve başkalarından Kur’ân-ı kerîm ilmini öğrendi. Daha sonra Dımeşk’da İbn-ül-Buhârî, İbn-ül-Mücâvir’den ilim öğrendi. İskenderiyye’ye giden Abdürrahmân el-Hârisî, orada el-Karâfi’den hadîs-i şerîf dinledi. Tekrar Dımeşk’a döndü. Orada Ömer bin el-Kavvâs ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi.
Abdürrahmân bin Mes’ûd, hadîs-i şerîf rivâyetlerinde çok titiz davranırdı. Mezhebinin fıkıh bilgilerinde ihtisaslaştı. Çeşitli mes’elelerde pekçok fetvâlar verdi. Usûl bilgilerini İbn-i Dakîk-ıl-Iyd’den öğrendi. Babası vefât edince, onun ilmî makamına geçip, insanların din ve dünyâ mes’elelerindeki müşkillerini halletti. El-Mensûriyye ve Tolunoğlu câmilerinde; fıkıh, hadîs, tefsîr, nahiv ve başka ilimler hakkında dersler verdi. Mısır’da Şeyh-ül-mezheb adıyla meşhûr oldu. Mısır ve Şam’daki birçok hukukî da’vâları sonuçlandırdı.
El-Bedr-ün-Nablûsî onun hakkında; “Abdürrahmân bin Mes’ûd, Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi idi. Hattâ onun reîsi idi. Münâzara ilminde üstün derecede olup, ilmi meclislerde söz sahibi idi” demektedir.
Abdürrahmân el-Hârisî’den çok kimseler ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. Abdürrahmân el-Hârisî, ilmiyle amel eden, vekar ve vera’ sahibi bir zât idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2 sh. 347
2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2 sh. 420
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6 sh. 101
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED
Tilimsân’da yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Abdullah et-Tilimsânî olup, künyesi Ebû Zeyd’dir. İbn-ül-İmâm diye tanınır. Doğum tarihi bilinmemektedir.
Hayatı hakkında kaynak eserlerde fazla malûmat bulunmayan İbn-ül-İmâm, 743 (m. 1342) senesinde vefât etti.
Kardeşi Ebû Mûsâ Îsâ da çok büyük âlim olup, bu iki kardeş, küçüklüklerinden i’tibâren ilim tahsil ederek yetiştiler. Zamanlarında bulunan Mâlikî mezhebi âlimlerinin önderleri, hocaları durumuna geldiler. Zamanın sultânı Ebü’l-Hüseyn el-Merînî ile görüşürler, Sultan da onları sever ve hürmet ederdi. Bu iki büyük âlimin yetiştirdikleri talebelerden İmâm-ı Mukrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “İbn-ül-İmâm ve kardeşi Ebû Mûsâ, gençliklerinde memleketleri olan Tilimsân’dan çıkıp Tunus’a gittiler, İbn-i Cemâa, İbn-ül-Kattân, el-Mercânî ve başka âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundular. Sekizinci asrın başlarında Tilimsân’a döndüler. Emîr-ül-müslimîn Ebû Ya’kûb’un yanına vardılar. Daha sonra bu iki fakîh (fıkıh âlimi) kardeş, 720 senesi civarında doğuya doğru seyahate çıktılar. Alâüddîn-i Konevî ve Telhis kitabının sahibi Celâleddîn-i Kazvînî ile karşılaştılar. Onların huzûrlarında Sahîh-i Buhârî’yi dinlediler. Sapık İbn-i Teymiyye ile münâzara ederek, onun bozuk fikirlerini reddettiler. Ona karşı Ehl-i sünneti müdâfaa ederek, onu susturdular.”
Yine Mukrî diyor ki: “İbn-ül-İmâm Abdürrahmân bin Muhammed ( radıyallahü anh ), Allahü teâlâdan korkan âlimlerden idi.”
Şerîf et-Tilimsânî, Ebü’l-Fadl İbni İmâm, İmâm-ı Mukrî, Ebû Osman el-İkbânî, Hatîb İbni Merzûk ve Ebû Abdullah Yahsâbî gibi âlimler ondan ilim öğrenmişlerdir.
“Şerhu alâ İbn-i Hâcib el-Fergî” onun yazdığı kıymetli eserlerdendir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 181
2) El-Büstân sh. 123
3) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 152
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED
Fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Abdullah bin Zekeriyyâ olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Kaynaklarda doğum târihine rastlanmayan Ebû Muhammed Abdürrahmân, 781 (m. 1379) senesinde vefât etti. Âlim ve ârif bir zât olan Abdürrahmân bin Muhammed, “İhyâ-i ulûm-iddîn” gibi kitapları tetkik etmeye, okuyup incelemeye çok meraklı, ilim öğrenmek ve öğretmekte gayretli, zühd ve vera’ sahibi, dünyâya gönül vermeyen, haramlardan ve şüphelilerden son derece sakınan, çok ilim sahibi bir zât idi. Tutumlu ve iktisâd sahibi olmakla tanınmıştı. Aile efradı da kalabalık olduğu hâlde, evinde dünyalık olarak birşey bulundurmazdı. Çünkü o, hiçbir şeye ehemmiyet vermez, gönül bağlamazdı. Rivâyet olunur ki, ona, birşeye ihtiyâcı olduğu zaman, gayb âleminden, Allahü teâlâ tarafından kendisine gönderilirdi. Eliyle topraktan bir şey alsa, Allahü teâlânın izni ile o şey, Ebû Muhammed hazretlerinin arzusu ne ise ona dönüşüverirdi. Sayı ve adet olarak tam istediği gibi olurdu.
Tarrî diye tanınan ve ismi Muhammed olan torunu şöyle haber verir: “Ben küçükken dedemin yanında bulunur, Kur’ân-ı kerîm okurdum. Hergün bana, bir parça hamur mayası verirdi. Biz de o mayayı ekmek yapmakta kullanırdık. Hâlbuki, bizim bulunduğumuz beldede o maya bilinmez ve hiç yapılmazdı. Onun, bunu nereden bulup bana verdiğini anlıyamazdım. Demek ki bu, onun kerâmetiydi. Birgün de bana, tavandan helva parçası alıp verdi. Hâlbuki orada helva olması mümkün değildi. Onun böyle daha nice kerâmetleri vardır. Ölü ile konuşur, karşılaştığı evliyânın derecesini anlardı. Onunla, İsmâil el-Ceberûti, Ebû Bekr bin Hassan ile aralarında arkadaşlık ve dostluk vardı.”
Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Bekr olup ismi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Abdürrahmân bin Yûsuf’tur. 685 (m. 1286) yılında Ba’lebek’te doğdu. Ba’lebekî, sonra Dımeşkî nisbet edildi. Fahrüddîn lakabı verildi. 732 (m. 1332) yılında Şam’da vefât edip, Sûfiyye kabristanına defnedildi.
Dedesi ve babası zamanın büyük âlimlerinden olan İbn-ül-Fahr, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Beş yaşında iken babasından ders aldı. Fahr bin Buhârî, Takıyyüddîn Vâsıtî, Ömer İbni Kavvâs ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Mısır, İskenderiyye, Haleb, Hama, Humus, Balebek ve Hicaz gibi birçok bölge ve şehirleri dolaşarak, oralardaki âlimlerin ilimlerinden istifâde etti. Hadîs ve Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Sadriyye ve Semmâriyye Medreseleri’nde müderrislik yaptı. Birçok talebe yetiştirdi. Zamanın meşhûr âlimleri, ondan ilim öğrendi. Zehebî de bunlar arasındaydı. Gece-gündüz ilim öğrenmek ve öğretmekle uğraştı. Her gece teheccüd namazını hiç kaçırmaz, her rek’atte Kur’ân-ı kerîmden bir cüz okurdu. Güzel ahlâkı ve Allahü teâlânın kullarına olan merhameti ile insanlara örnek oldu. Vakitlerini Allahü teâlânın dînine hizmetle kıymetlendirdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakta son derece dikkatli idi. Haram ve şüpheli şeyleri terk eder, mübahların da pek azıyla iktifa ederdi. Allahü teâlâdan korkusu çok fazla idi. Ömrünün sonuna doğru Hanbelî mezhebine göre fetvâ vermeye başladı. Allah korkusundan, önceleri buna cesâret edememişti.
Allahü teâlânın dîninin daha çok yayılması için çok çalıştı. Üstün vasıflara sahip talebe yetiştirdi. Kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerden biri, “Kitâb-üs-semer-ir-râik el-müctenî minel-hadâik” adlı eseridir.
Fıkıh ve ferâiz âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Yûsuf bin İbrâhim bin Ali olup, künyesi Ebü’l-Kâsım ve Ebû Muhammed’dir. Lakabı Necmüddîn’dir. 677 (m. 1278) senesinde Mısır’ın güney bölgesindeki Esfûn beldesinde doğdu. 750 (m. 1350) senesi Zilhicce ayının onikisi olan Kurban Bayramı’nın üçüncü günü, Minâ’da vefât etti. Bâb-ül-Muallâ’ya defnedildi.
Abdürrahmân el-Esfûnî, Şafiî mezhebi âlimlerinden idi. Fıkıh ilmini Şeyh Behâüddîn el-Kıftî’den öğrendi.
Kırâat ilmine de vâkıf idi. Kavs denilen yerde ders verdi. Burada birçok kimseler ondan ilim ve edeb (İslâmiyetin gösterdiği güzel ahlâkı) öğrendi. Abdürrahmân el-Esfûnî, birçok kerre deniz yoluyla hac için Mekke’ye gitti. 733 (m. 1333) senesinde gittiği son haccından sonra Mekke-i mükerremeye yerleşti. Vefâtına kadar Mekke’de kaldı.
El-Esnevî onun hakkında: “Abdürrahmân bin Yûsuf el-Esfûnî, fıkıh ve diğer ilimlerde derin bilgi sahibi idi. Sâlih, yumuşak huylu, merhameti çok ve Ehl-i sünnet i’tikâdında bir zât idi. Onu gören herkes, ondan istifâde ederdi. Cebir ve mukâbele ilimlerinde eserler yazdı. Ferâiz ilminde mütehassıs idi. Şeyh Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin “Er-Ravda” kitabını çok güzel bir şekilde özetledi” demektedir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Muhammed el-Kaysî, lakabı Tâcüddîn’dir. 682 (m. 1283) senesinde doğdu. 749 (m. 1348)’da tâ’ûn hastalığından vefât etti.
Behâeddîn İbn-ün-Nehhâc’dan, Dımyâtî’den ve zamanının diğer âlimlerinden ilim öğrendi. Fıkıh ilmini öğrendikten sonra, hadîs ilmini öğrenmeye yönelip, bu husûsta çalıştı. Fıkıh, nahiv, lügat ilimlerinde yetişti ve bu ilimlerde ders verdi. Hidâye üzerine bir talikâti, “El-Ubâb” ve “El-Muhkem” adlı lügata dâir eserleri, ayrıca, içinde ba’zı kitapları topladığı “El-Cem-ül-Mütenâh fî ahbâr-il-lugaviyyîn ven-Nûhât” adlı bir eseri vardır. Bundan başka şu eserleri vardır: “Şerhu kâfiyeti İbn-i Hâcib”, “Şerhu Şâfiiyye”, “Şerh-ül-fasîh”; üç cild olup, buna “Feyd-ül-fevâid” adını vermiştir. Ebû Hayyân tefsîrini de bir cild hâlinde toplayıp, “Ed-Dürer-ül-Lakît min bahr-il-muhîd” adını vermiştir. Ebû Hayyan’ın koyduğu bahisler ile birlikte, İbn-i Atıyye ve Zemahşerî tefsîrlerini kısaltmıştır. (Zemahşerî’nin nahiv yönünü almıştır.)
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, 159İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ÂŞİR
Magrib’de tanınmış evliyâdan. 765 (m. 1363) senesinde vefât etti. Selâ denilen yerde yaşadı. Mukrî, büyük âlimlerin çoğunun onu pekçok medh-ü sena ettiklerini, evliyânın büyüklerinden olduğunu söylediklerini nakletti. Mükrî, İbn-i Kunfüz’den şöyle bildirdi: İbn-i Kunfüz dedi ki: “Büyük zâtlardan birisi, benim yanımda Ahmed bin Aşir’e müslümanın mükâşefesi ile hıristiyanın mükâşefesi arasındaki farkı sordu. Çünkü, mükâşefe hâli, ba’zı hıristiyanlardan da zuhur edebiliyordu. Bunun üzerine Ahmed bin Aşir ( radıyallahü anh ) şöyle cevap verdi: “Böyle bir derecede olan müslüman, zulmânî ve ma’nevî âfetten de uzaktır. Fakat, hıristiyan böyle bir âfetten temizlenmiş değildir” dedi.”
Başka bir sefer de, müslüman görünüşünde olan bir Hıristiyan, bu ikisinin arasındaki farkı sorunca, Ahmed bin Âşir ( radıyallahü anh ), “İkisinin arasındaki fark, senin belinden zünnârın düşmesidir.” deyince, o sırada, hıristiyan fakat kendisine müslüman görünüşü veren şahsın belinden zünnâr yere düşüp, Allahü teâlâ onun ne olduğunu ortaya çıkardı. Bu durum karşısında hayrette kalan hıristiyan şahıs müslüman oldu.
Hadîs âlimi. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup ismi, Ahmed bin Ebî Tâlib bin Ebi’n-Nizam Ni’me Hasen bin Ali bin Beyân’dır. 620’li yıllarda doğdu. Taş işçiliği yaptığı için Haccâr, İslâmiyete yaptığı hizmetlerden dolayı da Şihâbüddîn lakabı verildi. Sâlihî nisbet edildi. Babası vâlilik yaptığı için Şıhne, ona da İbn-i Şıhne denildi. Haccâr İbni Şıhne diye bilinirdi. 730 (m. 1329) yılında vefât etti. Şam yakınlarındaki Sâlihiyye’de defnedildi.
Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Temel din bilgilerini öğrenip, yardımcı ilimlerde de bilgi sahibi oldu. İbn-i Zübeydî ve İbn-i Lettî gibi âlimlerden, Bağdad’da; Katî’î, İbn-i Ruzbe ve Kaşgârî’den, Şam’da; Ca’fer bin Ali’den ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf ilminde zamanın en ileri gelen âlimlerinden oldu. Gece ve gündüzünü, bütün vakitlerini, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinin doğru olarak nakledilmesi, Allahü teâlânın dîninin yayılması ve doğru öğrenilmesi için harcadı. Şam, Sâlihiyye, Kâhire, Mısır, Ba’lebek ve Humus gibi ilim merkezlerine gitti. Bu şehirlerde tâliblerine hadîs-i şerîf dersleri verdi. Onun bulunduğu şehre, çeşitli yerlerden, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerini, ehlinden öğrenmek isteyen talebeler akın akın gelirdi. Talebe gelmediği zaman dağa çıkar, Allahü teâlânın yaratıklarını temaşa eder, ailesinin nafakasını alınteriyle te’min etmek için taş kırardı. Hadîs-i şerîf öğrenmek için gelenler, onu dağ başında bulurlardı. O da hemen işini bırakır, gelenlere ilim öğretirdi. Sıhhatine de çok dikkat eder, her sabah ılık su ile gusl abdesti alırdı. Vücûdu sıhhatli olmayanın, sıhhatli ibâdet yapamıyacağını söylerdi. Yüz yaşlarında iken vefât etti. Vefât ettiği gün hadîs-i şerîf dersi verdi.
İnsanlara olan merhametine, ilminin ve ibâdetinin güzelliğine, ahlâkının yüksekliğine herkes imrenirdi. Beş vakit namazını cemâatle kılar, az uyur, çok ibâdet ederdi. Ramazan orucundan sonra altı gün de Şevval ayından oruç tutar; “Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Ramazan ayından sonra gelen Şevval ayı içerisinde altı gün oruç tutanın, senenin tamâmını oruçlu geçirmiş gibi sevâb kazanacağını bildirmiştir. Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ), müslümanın bir iyiliğine ve bir ibâdetine on sevâb verileceğini bildirmiştir. Buna göre, Ramazan’la beraber altı gün de Şevval ayından oruç tutan kimse, üçyüzaltmış gün, ya’nî bir sene oruç tutmuş gibi sevâb kazanır” buyururdu.
Hadîs âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ebi’l-Hayr Mensûr eş-Şemâhî es-Sa’dî’dir. Meşhûr bir kabile olan Sa’d aşiretine mensûp olmakla Sa’dî ve Hadramût ehlinden Semahoğullarına mensûp olmakla da Şemâhî diye nisbet edilmiştir. Babası Ebü’l-Hayr Mensûr, Yemen beldelerinden Zebîd’de fıkıh ve hadîs âlimi idi. Ahmed eş-Şemâhî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlâyı tanıyan âriflerin büyüklerinden ve âlimlerin önde gelenlerinden idi. Hadîs âlimlerinin reîsliği, babasından sonra kendisine geçti, İlminin çok fazla olması ile birlikte, doğru ve güzel hâller, kerâmetler sahibi yüksek bir zât idi. Allahü teâlâya, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ve bu yolun büyüklerine olan muhabbet ve bağlılığı pekçok idi. İmâm-ı Yâfiî ( radıyallahü anh ) târihinde şöyle anlatıyor: “Sâlihlerden bir zât, rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördü. Yanlarında birisi vardı. Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) rü’yâyı gören kimseye; “Bunu tanıyor musun?” diye sordu. O da; “Hayır yâ Resûlallah” dedi. O zaman; “Bu, sünnetime sarılan, yolumdan ayrılmayan Ahmed bin Ebi’l-Hayr’dır” buyurdu.
Ahmed bin Ebi’l-Hayr es-Sa’dî hazretleri, 729 (m. 1329) senesinde vefât etti. Kabrinden gökyüzüne doğru nûr yükselirdi. Kabrini ziyâret edenler bu nûru görürlerdi.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Hasen bin Ahmed bin Hasen İbni Enûşirvân er-Râzî er-Rûmî’dir. “Kâdı’l-kudât Celâleddîn” lakabı ile tanınırdı.
Babası, “İbn-i Tâceddîn” diye tanınan Kâdı’l-kudât Hüsâmeddîn-i Râzî olup, ailesi aslen Rey şehrindendir. Bunun için “Râzî” nisbeti ile anılırdı. Anadolu, Rumların elinde olduğu devirlerde diyâr-ı Rûm diye bilinirdi. Burada yetişenlere de “Rûmî” nisbeti verilirdi. 651 (m. 1156) senesinde Ankara’da doğdu. Babası Hüsâmeddîn-i Râzi’den ve başka âlimlerden fıkıh ilmini öğrendi. Tefsîr ve nahiv ilimlerini Yezîd bin Eyyûb el-Hanefî’den okudu. Ebü’l-Bekâ el-Ukberî’nin talebesi Sadruddîn’den ve İbn-i Hâcib’in talebesi Kâdı-yı Sivâs’dan sarf ve nahiv ilimlerini tahsil etti. Attâbî’nin “Câmi-i Kebîr” ve “Ziyâdât” adındaki eserlerini, Şeyh Şemseddîn veya Fahreddîn Osman bin Mustafa el-Mardînî’den, Hılâf ilmini allâme Bürhâneddîn el-Hanefî’den, ferâiz ilmini de Şam’da Ebü’l-Alâ Şemseddîn Mahmûd el-Faradî el-Buhârî’den okuyup öğrendi. Daha 17 yaşında iken Hartebirt (Hîrtebirt) şehrinin kadılığına ta’yin edildi Herkes tarafından çok sevilirdi. Sadâkati ve cömertliği çoktu. Çok yaşadı, İhtiyârlığında, kulağından başka bütün a’zâları gençliğindeki gibi sağlam idi. Yaşlılığından dolayı kamburlaşmıştı. Hastalandığı zaman: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz, bana çok yaşayacağımı bildirmişti” dedi. Hakîkaten böyle oldu. Cinlerden bir kadınla evlendiğini, garîb hâdise olarak bizzat kendisi anlatmıştır. Vefâtında yaşı, 90’dan fazla idi. 745 (m. 1344) senesi Receb ayının ondokuzuncu günü vefât etti.
İbn-i Enûşirvân hazretleri, hadîs ve kırâat ilimlerinde de yüksek bir âlimdir. Fahr İbni Buhârî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ders okuduğu zamanlarda, hergün 3000 (üçbin) satırı ezberliyordu.
Şam’da iken birçok medreselerde bizzat kendisi ders okuttu. Orada kadı olarak ta’yini yapıldığı günden i’tibâren çeşitli meclislerde ilmi sohbetlere katılır, ilm-i nücûma âit bilgisinin çokluğu ile de, bu meclisleri süslerdi. Onun bu sohbetlerine, meşhûr ve büyük âlimlerle beraber pekçok halk da katılırdı. Vefât edinceye kadar bu hâlini hiç değişdirmeden devam etti.
Şihâb İbni Fadlullah diyor ki: “O, çok büyük bir mürüvvete sahipti. Adâb-ı muaşerete çok güzel riâyet ederdi. Çok cömertti. Şam’da 70 seneden fazla ders, okuttu. Hanefî mezhebindeki hâkim ve müderrislerin en önde gelenlerinden daha yüksek bir derecede bulunuyordu. Onların herbirisi, ona gelip ders alırlardı. Bunlar, ancak onun izni ile fetvâ verip ders okuturlardı.”
İbn-i Habîb onun hakkında diyor ki: “Mezhebinin en önde bulunan âlimi idi. Elinde bulunan altın, gümüş ve malı dâima dağıtırdı. Çok cömertti. Herkese karşı güler yüzlü ve nâzik davranırdı. Çok iffet ve haya sahibiydi. Zekâsı ve hafızası çok kuvvetli idi. Herkes tarafından çok beğenilen yüksek bir ahlâka sahipti. Hayâtı menkıbelerle süslenmişti. Güzel ahlâkı ile meşhûr olup, himmet (gayret) ve azîmetlerinin çokluğu ile tanınırdı.”
El-Kutub, “Târih-i Mısır” kitabında onun hakkında diyor ki: “İlimle çok meşgûl oldu. Birçok fa’zîletleri kendisinde toplamıştır. Cömertliği yanında, ilim ehlini de çok severdi. Davranışlarında âdâb-ı muaşerete çok dikkat ederdi. Daha küçük iken kadı (hâkim) olarak ta’yin edildi. Şam’da ders verdi. 730 (m. 1330) senesinde Mısır’a geldi.”
Berzâlî diyor ki: “Şam kadılığına ta’yin edildi. Bundan önce babasının yardımcılığını yapıyordu. Hâtuniyye ve Kassâ’în (veya Atâîn) medreselerinde ders okuttu. “Câmi’ul-usûl” adındaki kitaba çok ehemmiyet verir, onu derslerinde okuturdu. Ondan çok şeyler ezberlemişti. Sadâkatinin ve cömertliğinin çokluğundan dolayı herkes tarafından sevilirdi.”
Kendisinin cinlerle evlenmesini şöyle anlatır:
“Babam beni, annemi ve kardeşlerimi şarktan getirmek için gönderdi El-Bîrve denilen yeri geçince, yağmur başladı ve biz bir mağraya sığındık. Biz cemâat hâlinde gece uyurken, bir şeyin beni uyandırmakta olduğunu gördüm. Baktım ki, uzunlamasına ve tek bir göze sahip olan orta boylu bir kadın yanımda duruyor ve; “korkma, sana bir zararım dokunmaz. Ben sana, ay gibi güzel kızımı vermek için geldim” dedi. Korkumdan; “Hayırlısı Allahtan!” dedim. Biraz sonra baktım ki, bir sürü adam geldi. Hepisinin gözleri de tek ve uzunlamasına idi. Aralarında kadı ve şâhidler de vardı. Kızla benim nikâhımı kıydılar. Sonra, kadın, gidip kızı aldı ve bana getirdi. Kızın da aynı annesi gibi tek ve uzunlamasına bir gözü vardı. Buna rağmen, gayet güzel ve genç bir kızdı. Korkmuştum. Korkudan ne yapacağımı bilemiyordum. Durmadan arkadaşlarımı uyandırmak için taşlar atmaya başladım. Fakat, nafile! Uyanmadılar. Bu defa duâ ve niyaza başladım. Sonra oradan ayrılma zamanı geldi ve ayrıldık. Lâkin gençkız yanımdan ayrılmıyordu. Dördüncü günü annesi çıkageldi ve; “Galiba bu kızı beğenmedin ve ondan ayrılmak istiyorsun” dedi. Ben de; “Evet!” dedim, “Öyleyse boşa!” “Peki boşuyorum!” dedim. Boşadım ve kadın kızı alıp uzaklaştı. Bir daha onları görmedim.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 117
2) Et-Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 324
3) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 16
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN İBRÂHİM EL-GIRNÂTÎ (İbn-i Zübeyr)
Endülüs’te yetişen tefsîr, hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Zübeyr bin Muhammed bin İbrâhim bin Zübeyr bin Âsım es-Sekafi el-Âsımî el-Gırnâtî’dir. Künyesi Ebû Ca’fer olup, “İbn-i Zübeyr” diye meşhûr oldu. 627 (m. 1230) senesinde Ceyyân’da doğdu ve orada yetişti. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Mâleka, Gırnata ve daha başka şehirleri dolaşarak çok ilim elde etti. Kırâat, tefsîr, hadîs, nahiv ve târih ilimlerinde söz sahibi olacak şekilde yetişti. “Kırâat-ı Seb’a”yı, Ebü’l-Hüseyn Ali bin Muhammed es-Sâvî’den öğrendi. Ondan ve daha başka hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Arab dili ve edebiyatının bütün inceliklerine vâkıftı. Endülüs’te yetişen âlimlerin hayâtını anlatan bir eseri vardır. Tefsîr ilmine dâir olan eseri, çok kıymetlidir. Kendisinden birçok kimse ilim öğrenip, yüksek âlimlerden oldu. 708 (m. 1308) senesi Rebî’ul-evvel ayının sekizinde Gırnata’da vefât etti.
Fıkıh, usûl-i fıkıh, kırâat, tefsîr, hadîs, kelâm, edebiyat, nahiv ve târih ilimlerinde yüksek bir âlim olan İbn-i Zübeyr, zamanının bir tanesi idi. Muhaddislerin sonuncusu, muhakkıkların önderi sayılan bir âlimdi, ilimle çok meşgûl olup, akranı olanları geçip, hepsinden üstün oldu. Dörtyüze yakın âlimden ders almıştı. Ebü’l-Hasen el-Haffâr, Ebü’l-Mecd Ahmed el-Hadramî, Kâdı Ebü’l-Hattâb İbni Halîl, Ebü’l-Hasen bin Serrâc, Ebû Ömer bin Havtıllah, Ebû Bekr bin Seyyid-in-nâs, Ebû Abdullah bin Atıyye gibi âlimler, onun ilim tahsil ettiği hocalarından ba’zılarıdır. Doğu memleketlerinde yetişen Ebü’l-Yemen bin Asâkir ve daha başka âlimler ona icâzet vermişlerdi. Büyük âlimlerden birçoğu, ondan ilim aldılar. Kâdı Muhammed el-Eş’arî, Ebû Hafs ez-Zeyyât, İbn-i Abdülmüheymin, İbn-i Selmûn Muhammed bin Ahmed bin Cezzî, İbn-i Şerrât, İbn-ül-Habbâb, Ebü’l-Berekât bin el-Hâc, nahiv ve tefsîr âlimlerinin İmâmı kabûl edilen Ebû Hayyân el-Gırnâtî, ondan ilim alanların başlıcalarıdır.
Talebelerinin büyüklerinden Ebû Hayyân el-Gırnâtî, “Nudâr” adındaki eserinde hocasını şöyle anlatır: “O, yüksek bir muhaddis, nahiv, usûl ve edebiyatta üstün bir münekkid idi. Çok fasih (açık ve seçik) konuşur ve güzel yazı yazardı. Kırâat, tefsîr ve târih âlimi idi. Kur’ân-ı kerîmin kırâatini, nahiv ve hadîs ilimlerini Mâleka, Gırnata ve diğer şehirlerde okudu. Çok insaflı idi. Kırâat (Kur’ân-ı kerîmin okunuşu) husûsunda devamlı nasihat ederdi. Mâleka şehrinde yetiştirdiği talebelerinden dört tanesi, meşhûr nahiv âlimi Sibeveyh’in “Kitab”ından ders okutuyorlardı. O, Endülüs’ün ve hattâ bütün magribin tek muhaddisi idi. Hayır ve hasenat sahibi olup, sâlih ve sadâkati çok bir zât idi. Âlimlerin ve avamın yanında ta’zim görürdü. Dînî konularda araştırması çoktu. Hep hakka, doğruluğa koşardı. Devamlı emr-i ma’rûf münkerde, ya’nî nasîhatta bulunurdu. Sultanlara, zenginlere iltifât etmez, onların ziyâretine gitmez, ziyâfetlerinde bulunmazdı. Hâlbuki onlar kendisinden istifâde etmek için devamlı onu ziyâret ederlerdi. Sultanlarla ve emirlerle beraber olduğu zamanlarda da, onların işleri hakkında dâima hakkı, doğruyu söyler ve bundan dolayı da birçok eziyetlerle, sıkıntılarla karşılaşırdı. O, bunlara sabreder, hakkı söylemekten çekinmezdi. Hattâ öyle oldu ki, sultan onu evine habsedip, Cum’a namazından başka bir iş için dışarıya çıkarmadı. Gırnata âlimlerinin büyükleri vefât edinceye ve şehir âlimlerden boş kalıncaya kadar evini hapishâne yaptı. Gırnata’da âlimlerin azalması üzerine, sultan, halkın istifâde etmesi için ona izin vermeye mecbûr kaldı. O da Câmi-i kebîr’e oturup ders vermeye başladı. Câminin imamlık ve hatîblik vazîfesi, sultan tarafından ona verildi. Ayrıca ahvâl-i şahsiyye (kişiler arasındaki şahsî mes’eleler) hakkında hüküm vermesi husûsunda da kadı (hâkim) olarak ta’yinini yaptı. Bu arada o, te’lîf ve tasnif eserler hazırlamakla da meşgûl oldu.
Hâfız Zehebî, “Tezkiret-ül-huffâz” adındaki eserinde diyor ki: “Çok talebe yetiştirdi ve eser te’lîf etti. Endülüslü âlimlerin târihini yazdı, İbn-i Beşkuvâl’ın “Kitâb-üs-sile”sine zeyl yaptı. Kırâat ilminde, illet ve yollarını bilmek husûsunda insanlar ondan çok istifâde etti. Arabcanın dil ve edebiyat ilimlerinde kendisini olgunlaştırdı ve bu ilimlerde çok talebe yetiştirdi. Gırnata’da; Ebû Hayyân en-Nahvî, Ebü’l-Kâsım Muhammed bin Muhammed, İbn-i Sehl, Ebû Abdullah Muhammed bin Kâsım, Beyt-ül-Mukaddes’te; Ebû Abdullah İbni Murâtıb en-Nâzil ve Ebü’l-Kâsım bin İmrân el-Hadramî gibi birçok âlim, bu ilmi ondan tahsil ettiler. İbn-i Sehl’e, “Kırâat-ı Seb’a”yı öğrettiği husûsunda icâzet verdiğini gördüm. Bu icâzetin başında, çok güzel bir uslûb ile mukaddime yazmıştı.”
İbn-i Beşkuvâl, “Kitâb-üs-sile”sinde diyor ki: “Zamanındaki muhaddislerin sonuncusu, âlimlerin ve kârilerin (Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilenlerin) en büyüğü idi. İlim neşretmek, hadîs-i şerîf dinleyip ezberlemek ve tedrisât işine devamlılıkta sabr etme husûslarında zamanının bir tanesiydi. Allahü teâlâdan korkusu çoktu. Hakkı bildirmede çok cesâretli, ehl-i bid’ate karşı çok şiddetli olup, Sünnet-i seniyyeden hiç ayrılmazdı. Vekar sahibi olup, âlimler ve halk tarafından çok sevilir ve sayılırdı. Endülüs’teki Arab dili ve edebiyatına, Kur’ân-ı kerîmin tecvidine, hadîs-i şerîf rivâyetine, fıkıh ve usûlüne âit riyaset onunla sona erdi. Kendisinden birçok büyük âlim ilim tahsil etmiştir.”
Başlıca eserleri şunlardır: 1. Melâk-üt-te’vîl fil-müteşâbih-il-lafzı minet-tenzîl, 2. El-Burhân fî tertîb-i Süver-il-Kur’ân, 3. Şerh-ül-işâre lil-Bâcî fil-usûl, 4. Sebîl-ür-reşâd fî fadl-il-cihâd, 5. Rıd’ul-câhil an i’tisâf-il-mücâhil, 6. Ez-Zeylü alâ “Sılet-i İbn-i Beşkuvâl”.
Hanbelî fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Abdürrahmân bin Mes’ûd bin Ömer el-Vâsıtî’dir. 657 (m. 1259) senesi Zilhicce ayının onbir veya onikinci günü, Vâsıt şehrinin doğusunda bulunan Fârus köyünde doğdu. Lakabı İmâdüddîn olup, “Şeyh-ül-Hızâmiyye el-Vâsıtî” diye meşhûr oldu. İlim öğrenmek için birçok şehirleri dolaştı. Fıkıh, hadîs ve siyer âlimlerinden birçok zât ile karşılaştı. Onlardan çok ilim öğrendi. Önce Mısır’a, sonra Şam’a gitti. 711 (m. 1311) senesi Rebî’ul-âhır ayında Dımeşk’da küçük bir hastahânede vefât etti. Ertesi günü namazı kılınıp, Kasyûn dağının eteğine defnedildi.
Allahü teâlâ ona, daha küçük yaşta iken hakkı, doğruyu öğrenmeyi ve muhabbeti, sevgiyi nasîb etti. Bid’atten ve sapık yolda bulunanlardan nefret ederdi. Vâsıt’ta, Şeyh İzzeddîn el-Fârûkî ve diğer fıkıh âlimleri ile sık sık bir araya gelir, onlarla Şafiî fıkhından ba’zı şeyleri okurdu. Fıkıh ve hadîs ilimlerinde çok şeyler öğrendi. Sonra Bağdad’a geldi. Orada fıkıh âlimlerinden bir taife ile sohbet etti. Hacca giderek, Mekke’de âlimlerden bir cemâatle görüştü. Oradan Mısır’a gelerek, bir müddet Kâhire’nin bir sokağında ikâmet etti. Günlerini fıkıh âlimleri arasında geçirdi. Buna rağmen kalbinde bir boşluk hissediyordu. İskenderiyye’de Şâziliyye tarikatına mensûp kimselerle buluştu. Onların yanında, aradığı ma’rifet nûrlarına ve latifelerine kavuştu. Kalbinde muhabbet ve bu yola sülûk etmek (girmek) arzusu çoğaldı. Onların tarikatına girmekle ve gösterdikleri yolda bulunmakla iktifa etti, yetindi. Sonra Şam’a geldi. Burada “Siyer-i Nebî” ilmi üzerinde çok mütalaada bulundu. İbn-i İshâk’ın “Siyer”ine İbn-i Hişâm’ın yaptığı şerhi çok okudu. Onu hülâsa edip kısalttı. Aynı zamanda, hadîs, sünnet ve eserlere (sahabe haberlerine) âit kitapları mütâlâa etti. Sünnet-i seniyyeye sarılmaya, usûl ve fürû’ bilgilerini öğrenip yazmaya çok ehemmiyet vermekte idi. Karşılaştığı ve daha önce aralarında bulunduğu bid’at ehline, i’tikâdı bozuk olanlara karşı reddiyeler (cevap olan eserler) yazmaya başladı. Bu sapıklardan ba’zıları o kadar ileri gitmişlerdi ki, İslâmiyetin emir ve yasaklarına uymayı bile terketmişler, farzları yapmıyorlar ve haramları utanmadan, sıkılmadan işliyorlardı. Hanbelî mezhebinde olan müslümanları bu bid’atlerden korumak için Hanbelî mezhebine intikâl etti ve bu mezhebin eserlerini okutmaya ve yaymağa başladı. Şeyh Mecdüddîn-i Harranî hazretlerinin “Kâfi” adındaki eserini çok okurdu. Onun bu eserini bir cild hâlinde kısaltarak “El-Belâga” adı ile neşretti. Ahmed-i Vâsıtî, tasavvufu öğrenmek ve bu yola bağlanmak isteyenlerin en çok faydalandığı kimselerden birisi olup, eserleri de çok faydalı idi. Tasavvuf ve hadîs ehlinden çok kimseler, ondan faydalanmışlardı. Hattâ bid’at ehlinden birçok kimseler, bunun eserlerini okuyarak bozuk i’tikâdlarından ayrılmışlardı.
Berzâlî, “Mu’cem”inde ondan bahsederek diyor ki: “O, sâlih ve ma’rifet ehli bir zât idi. Çok hac yapar ve ibâdet ederdi. Dünyalık olan şeylerden kesilmiş olup, dünyâ ehli ile olmaktan çok sıkılırdı. Kimseden birşey kabûl etmezdi. Tasavvuf ilmi hakkındaki sözleri ve yazıları gayet doğru ve sağlam idi. O, Allahü teâlânın yoluna da’vet eden büyük bir zât idi. Çeşitli eserleri yazarak, satıp geçimini te’min ederdi. Tasavvufa ve bid’at ehline karşı cevap teşkil eden birçok risaleler yazdı. Sünneti seniyye ve Selef-i sâlihînin (Eshâb-ı Kirâm, Tabiîn ve Tebe-i tabiînden olan âlimlerin) gösterdiği Ehl-i sünnet ve cemâat yoluna da’vet eden yüksek bir âlimdi. Sıfat-ı zâtıyye hakkında, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru i’tikâdı bildirdi Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) ve Eshâbı nasıl bildirdi ise, öyle açıkladı. Onun sohbetlerinde bulunan kimseler çok faydalandılar. Dımeşk’da onun gösterdiği yolda bulunan ve onun gibi olan bir âlimi tanımıyorum.”
Zehebî ve Berzâlî diyorlar ki: “Bizim üstâdlarımızdan, hocalarımızdan birçok kimseler ve diğer âlimler ondan hadîs-i şerîf dinledi. Çeşitli ilimlerde mütehassıs bir âlimdi. Eserlerindeki ibâreler kavi ve çok güzeldir. Anlayışı kuvvetli, hattı (yazısı) gayet güzeldi. Vakitlerini evrâd ve ibâdetlerle, eser yazmakla ve mütâlâada bulunmakla, zikir ve tefekkürle süslerdi. Fenâ ve bekâ sırlarına kavuşmuştu. Tecelliyât-i ilâhiyyenin ve envâr-ı kalbiyyenin zevklerine kavuşan bir umman gibiydi. İnsanlardan uzak yaşar, sevdikleriyle ve istifâde etmek isteyenlerle görüşürdü.”
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1. İrşâd-ül-müslimîn li tarîkati şeyh-il-müttekin: Basılmış bir eserdir. 2. Şerhu menâzil-is-Sâirin: Tamamlayamamıştır. 3. El-Belâga vel-iknâ fî halli şühbeti mes’elet-is-simâ’ fil-fıkh: Kâfi kitabının muhtasarıdır. 4. Med-halü ehl-il-fıkhı vel-lisâni ilâ meydan-il-muhabbeti vel-irfân, 5. Miftâhu tarîk-il-muhibbîn ve bâb-ül-ünsi bi-Rabbil-âlemîn.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 358
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 91
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 24
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 139
5) El-A’lâm cild-1, sh. 86İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN İSHÂK BİN MUHAMMED
Tasavvuf büyüklerinden. İsmi Ahmed bin İshâk bin Muhammed bin Müeyyed bin Ali’dir. Nisbesi Hemedânî ve Ebrekûhi, lakabı Şihâbüddîn, künyesi Ebü’l-Me’âli’dir. Babası Şirâz’in köylerinden olan Ebrekûh’un kadısı idi. 615 (m. 1218) senesinde burada doğdu. 701 (m. 1302) senesi Zilhicce ayının 19’unda Mekke-i mükerremede vefât etti. Küçük yaşta Ebû Bekr bin Sâbûr’dan hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Abdüsselâm Serkûlî’nin derslerine devam etti. Daha sonra Bağdad’da; İbn-i Abdüsselâm ve İbn-i Sarmâ’dan, Şam’da; İbn-i Ebi Lukma ve İbn-i Sasrî’den. Mısır da; İbn-i Cebâb’dan, Kudüs’de; Ûkî’den ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf rivâyet etti. Sonra tekrar Mısır’a gitti. Karâfe’ye yerleşti. Denildi ki: “Ahmed bin İshâk rü’yâsında Resûlullah efendimizi gördü. Resûlullah efendimiz, ona Mekke’de vefât edeceğini haber verdi. Ahmed bin İshâk âhır ömründe hac yaptı ve Mekke’de vefât etti.”
Kendisinden; Ebü’l-Alâ Faradî, Berzâlî, Müzî, Ya’merî, Konevî, Zehebî ve daha birçokları rivâyette bulunmuşlardır.
Ahmed bin İshâk, hayır sever, mütevâzi, kerâmetler sahibi bir zât idi. Çok talebe yetiştirdi. Sûfîler arasında Sühreverdî olarak tanınıyordu. Zira, tasavvuf ilmini Şihâbüddîn Sühreverdî’den almıştı.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Lü’lü’ bin Abdullah er-Rûmî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, Şihâbüddîn lakabı ile tanınırdı. “İbn-i Nakîb” diye meşhûr oldu. Mısır’da doğup büyüdü. Doğumu 702 (m. 1302) senesidir. Babası, Antakya Hıristiyanlarından bir Rum olup, müslümanlara esîr düşmüştü. Mısır sultanlarından birisinin terbiyesinde yetişti ve müslüman oldu. Sonra onu azâd etti ve nakîb olarak ta’yîn etti. Kâhire’de, Baybarsiyye’de tasavvuf ilmi ile meşgûl oldu. Oğlu Ahmed bin Lü’lü’ yetişince, önce askerlikle ilgilendi. Sonra Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Fıkıh ilmini öğrendi. Edebiyat ilimleriyle meşgûl oldu. Çok kerre Mekke ve Medine’ye gider, uzun zaman orada kalırdı. Çok ibâdet ederdi. 769 (m. 1368) senesi Ramazan ayının ondördünde, tâ’ûn (veba) hastalığından Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Nakîb, daha on yaşında iken ilim tahsiline başladı, İbn-i Kammâh, İbn-i Abdülhâdî, Meydûmî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Çeşitli ilimlerde üstün bir âlim olarak yetişti. Fıkıh, kırâat, usûl, nahiv ve edebiyat ilimlerinde mütehassıs bir âlim idi. Fıkıh ilmini, Sinbâtî, Sübkî ve daha başkalarından öğrendi. Arab dili ve edebiyatını, Ebü’l-Hasen İbni Mülakkân ve Ebû Hayyân’dan okuyup öğrendi. Emsalleri arasında çok yükseldi. Vakûr, sakin bir zât idi. Allahtan korkusu çoktu. Kanâat sahibiydi. Birçok kimse, ondan ilim tahsil edip istifâde etti. Fazilet sahibi kimseler yetiştirdi. Kıymetli eserler yazdı.
Abdürrahîm Esnevî “Tabakât-üş-Şâfiiyye” adındaki eserinde diyor ki: “O, fıkıh, kırâat, tefsîr, usûl, nahiv ilimlerinde büyük bir âlimdir. Zikir, evrâd ve faziletlerle ilgili hadîs-i şerîflerden çok topladı. Zeki ve dînine bağlı bir kimse idi. Şiirleri çok güzeldir. Fasih (açık) konuşurdu. Mütevâzi bir kimse olup, çok mürüvvet sahibiydi. Herkese iyilik ederdi. Tasavvufla çok meşgûl oldu. Sık sık hacca gider, uzun zaman Mekke ve Medine’de kalırdı. İlimle meşgûl olması ve başkalarına ilim öğretmesi devamlı idi. Ondan sonra bu sıfatları kendisinde bulunduran bir kimseyi tanımıyorum.”
Çok kıymetli eserleri vardır. Başlıcaları şunlardır: 1. Teshîl-ül-hidâye ve tahsîl-ül-kifâye: Fıkıh ilmine dâir 6 cildlik bir eserdir. Sehîlî’nin “Kifâye” adındaki eserinin muhtasarıdır. 2. Es-Sirâc fî nüket-il-minhâc: Üç cildlik bir eserdir. 3. Tehzîb-üt-tenbîh, 4. Umdet-üs-sâlik ve ıddet-ün-Nâsık, 5. Terşîh-ül-müzehheb fî tashîh-ül-mühezzeb: Şafiî fıkhı hakkında bir eserdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2 sh. 55
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 239
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 213
4) El-A’lâm cild-1, sh. 200İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN MUHAMMED EL-ASCUDÎ
Hadîs âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdürrahmân bin İbrâhim bin Abdülmuhsin el-Mısrî el-Ascudî olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. 686 (m. 1287) senesinde Mısır’da Ascild denilen yerde doğdu. 758 (m. 1357) senesinde Mısır’da vefât etti.
Ahmed el-Ascudî’nin ilim öğrenme arzusu çoktu, ilerlemiş yaşına rağmen hadîs ilmini öğrendi. Şihâb-ül-Muhsînî, Nûr-ül-Battî, ed-Debbûsî, el-Vânî’den hadîs-i şerîf dinledi. Bir müddet İbn-ül-Vekîl’in derslerine devam etti, hizmetinde bulundu.
Ahmed bin Muhammed, aynı zamanda iyi bir edîb, fazilet sahibi, mütevâzî (alçak gönüllü), dînine çok bağlı bir zât idi. Mescid-ül-Hüseyni yakınındaki Merkez-iş-Şühûd denilen yerde, Mensûriyye, Fahriyye ve başka medreselerde ders okuttu.
İbn-i Râfi’ onun hakkında; “Ahmed el-Ascudî, çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Hadîs-i şerîfleri yazarken ve okurken çok titiz davranırdı. İskenderiyye, Dımeşk ve başka yerlerde hadîs-i şerîf dinledi” demektedir.
İbn-i Habîb ise onun hakkında; “El-Ascudî, derin âlim, herşeyiyle insanlara faydalı olmuş, hayırlı işleri yaparken acele eden bir zât idi. Kendi eliyle eserler yazdı. Bilhassa hadîs-i şerîfleri yazarken çok i’tinâ gösterirdi. Onları korumada çok titiz davranırdı” demektedir.
Şöyle anlatılır. “Ahmed el-Ascudî’nin Mensûriyye’de ders vermesini istemiyen ba’zı kimseler, sultâna şikâyette bulundular. Sultan, el-Câvulî adındaki âlimi çağırıp durumu öğrenmek istedi. El-Câvulî de; “Ahmed el-Ascudî âlimdir. Bu vazîfeye selâhiyyetli olup, dersin hakkını verir” deyip, ilmini ve doğruluğunu beyân etti. Bunun üzerine, onu sultâna şikâyet edenler, söyliyecek söz bulamadılar ve huzûrdan hemen ayrıldılar.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 269İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN MUHAMMED EL-KAMÛLÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ebil-Hazmî Mekkî bin Yasin el-Kamûlî el-Kuraşî el-Mahzûmî olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı Necmüddîn’dir. 653 (m. 1255) senesinde Kamûla’da doğdu. 727 (m. 1327) senesinde Receb-i şerîf ayında Kâhire’de vefât etti.
Ahmed el-Kamûlî, vera’, takvâ, tevâzu, güzel ahlâk sahibi olup, cömert idi. Her zaman dilinden Kelime-i tevhîd düşmez idi. Arab dilinin inceliklerini çok iyi bilirdi. Ahmed el-Kamûlî, önceleri Kus, İhmîn ve Esyût’da kadılık yaptı. Daha sonra Mısır’da; Hisbe teşkilâtı denilen, bugünkü belediye hizmetlerinden daha geniş bir teşkilâtın başkanlığına ta’yin edildi, insanlara emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yanında, hayvan hukukunun da azamî şekilde gözetilmesine dikkat ederdi. Ömrünü, insanların dünyâ ve âhırette rahat etmeleri, huzûra kavuşmaları yolunda geçirdi. Kâhire’de, Fahriyye, Fâiziyye medreselerinde de ders verip insanlara ilim ve edeb öğretti.
Sadrüddîn bin el-Munâhil onun hakkında; “Mısır’da Ahmed el-Kamûlî’den daha âlimini görmedik” demektedir.
El-Edfuvî ise onun hakkında; “Ahmed el-Kamûlî, fıkıh âlimlerinin büyüklerinden, fazilet ve vera’ sahibi idi. Çok ibâdet ederdi. Usûl ve grameri el-Bedr bin Cemâa’dan öğrendi” demektedir.
Ahmed el-Kamûlî buyurdu ki: “Mısır’da kırk sene hüküm (fetvâ) verdim. Allahü teâlânın izniyle hatalı olan bir işimiz olmadı.”
Ahmed bin Muhammed çok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Tuhfet-üt-tâlib: İbn-i Hâcib’in Kâfiye kitabının şerhidir. 2- El-Bahr-ül-muhît fî şerh-il-Vesît lil-Gazâlî: Gramer kitabı olup, kırk cilddir. 3- Cevâhir-ül-Bahr fî fürû’-il-fıkh-iş-Şâfiî: Verdiği hükümleri (fetvâları) ihtivâ eder. 4- Er-Ravd-üz-zâhir fî mâ yahtâcü ileyhil müsâfir, 5- Şerh-ül-esmâ-il-Husnâ, 6-Tekmile: Tefsîre dâir bir eser.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 160
2) Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 304
3) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 30
4) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 137
5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 1383
6) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 424
7) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 75
? Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 332İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN MUHAMMED EL-MAKDİSÎ
Hadîs, kırâat ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdülvelî el-Makdisî’dir. 647 (m. 1249) senesinde Kaysûn’da doğdu. 728 (m. 1328) târihinde Receb-i şerîfin dördüncü Pazar günü seher vakti Kudüs’de vefât etti. Mâmelâ kabristanına defnedildi.
Ahmed bin Muhammed el-Makdisî, birçok âlimden ilim öğrendi. Hatîb Merâdâ, İbn-i Hasûrâ, İbn-i Abdüddâim ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. 673 (m. 1274) senesinde Mısır’a gitti ve orada Şeyh Hasen er-Râşidî’den kırâat ilmini, Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi Şihâbüddîn-el-Karâfi’den usûl ilmini, Behâüddîn bin en-Nûhâs’dan Arab dilinin inceliklerini öğrendi ve bu ilimlerde söz sahibi oldu. İbn-i Hamdân’dan da Hanefî mezhebi fıkhını öğrendi.
Ahmed el-Makdisî, 690 (m. 1291) senesinde Dımeşk’a gitti. Orada kırâat dersleri verdi. Oradan Haleb’e giderek, orada da dersler verdi. Daha sonra Kudüs’e gidip yerleşti. Orada kırâat ve nahiv ilmine dâir dersler verdi.
Zehebî, Tabakât-ı Kurrâ kitabında onun hakkında; “Ahmed bin Muhammed, sâlih, iffetli, faziletleri kendinde toplamış, fen ilimlerinde de söz sahibi bir zât idi. İmâm, kırâat âlimi, fakîh ve nahiv âlimi idi. Ömrünü dînin emirlerine uygun olarak geçirdi. El-Bitâka’daki meclisinde, ondan hadîs-i şerîf dinledim. Kudüs’deki meşihat onunla son buldu” demektedir.
Berzâlî de, yazmış olduğu târih kitabında onun hakkında; “Ahmed bin Muhammed, hacca gitti ve Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı. O, sâlih, mübârek, iffetli, dünyânın gösterişine değer vermiyen bir zât idi. Seçilmiş ve üstün derecede âlimlerden idi.
Kudüs ve Dımeşk’da kendisinden çok şey dinledim ve çok istifâde ettim” demektedir.
Ahmed bin Muhammed, birçok eserler yazdı. Şâtibiyye kitabının geniş şerhini yaptı. Râiyye ve İbn-i Mu’tî’nin Elfiyye kitabının şerhini yaptı. Bunun yanında, kırâat ve tefsîr ilmine dâir eserler de yazdı.
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muzaffer bin Ebî Muhammed bin Muzaffer bin Bedr İbni Hasen bin Müferric bin Bekkâr en-Nablûsî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, Şihâbüddîn lakabı ile tanınırdı. Zeyn-i Hâlid’in torunudur. 674 (m. 1275) senesinde Ramazan ayında doğdu. Hadîs ilminde büyük bir âlim olarak yetişti. Zeyneb binti Mekkî, Şeyh Takıyyüddîn el-Vâsıtî, Ömer İbni Kavvâs, Şeref İbni Asakir ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Hadîs ilminde meşhûr oldu. Dinleyip naklettiği hadîs-i şerîfleri yazarak zabt ederdi. Elde ettiği ilimler sağlam kaynağa dayanıyordu. Çok güzel ilmî müzâkereleri vardı. Sünnet-i seniyye ve onunla meşgûl olanlara yardımcı olmakta bir kale gibiydi. 758 (m. 1357) senesi Rebî’ul-evvel ayında Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti.
Hadîs ilminde hâfız (yüzbinden çok hadîs-i şerîfi râvîleri ve senetleri ile birlikte ezbere bilen) idi. İlminden çok istifâde edilirdi. İlimde tam bir huccet, senet idi. Salâhı, iyiliği çoktu, ilim öğrenmek için çok yeri dolaştı. İnsanlardan uzak dururdu. Vefâtına yakın; “Ben, secdede iken ölmek istiyorum” derdi. Allahü teâlâ onu bu arzusuna kavuşturdu. Vefâtından üç gün önce evine girdi. Kapısını kapatıp, içeriye kimseyi almadı. Üç gün sonra evine girdikleri zaman, onu secdede iken vefât etmiş buldular.
Ahmed bin Muzaffer’in naklettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz buyurdu ki:
“Muhakkak ki, Allahü teâlâ, güzel huyları sever. Çirkin, değersiz huyları da sevmez.”
Yine Ahmed bin Muzaffer şöyle anlatır: Halîfe Süleymân bin Abdülmelik hacca gelince, Medine’ye gitmişti. Orada bulunan Ebû Hâzım’a haber gönderdi. Ebû Hazım gelince, ona; “Ey Ebû Hazım, bu cefâ nedir?” diye sordu. Ebû Hazım da: “Benden hangi cefâyı gördünüz?” diye cevap verdi. Halîfe dedi ki; “Bütün Medine halkı bana geldi, fakat sen gelmedin.” Cevâbında; “Ey mü’minlerin emîri! önceden bilmeden gelmek nasıl mümkün olur? Allaha yemîn ederim ki, bu günden önce sizin geldiğinizi bana bildiren olmadı. Ben sizi görmedim, özrümü kabûl buyurun!” dedi. Halife Süleymân, orada bulunan Zührî’ye dönerek; “Şeyh hazretleri isâbetli konuştu ve doğru söyledi” dedi ve; “Ey Ebû Hazım! Bize ne oluyor ki, ölmeyi istemiyoruz?” diye sordu. Ebû Hazım hazretleri, halîfeye cevâbında dedi ki; “Çünkü siz, âhıretinizi harâb ettiniz. Dünyânızı ise ma’mûr eylediniz. Bunun için, ma’mûr olan yerden, harâb olan yere gitmek istemiyorsunuz!” Bu cevap karşısında Halife Süleymân; “Doğru söyledin, ey Ebû Hazım!” demekten kendini alamadı. Sonra; “Allahü teâlâya varmak nasıl olacaktır?” diye sordu. Halîfenin bu suâline de şöyle cevap verdi: “Allahü teâlânın huzûruna, ya neş’eli, sevinçli olarak varılır. Uzaklara gidip, sevinçli olarak evine dönen kimse böyledir. Yahut karamsar, mahzûn olarak varılır. Efendisinden kaçan bir hizmetçinin, dönüşündeki mahzûnluğu böyledir.”
Yine o şöyle anlatır: “Hasen ve Müslim İbni Ebî İmrân’dan rivâyet edilir: “Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Üç şey vardır ki, beni güldürdü. Yine üç şey vardır ki, o da beni ağlattı. Ona sordular; “Seni ağlatan üç şey nelerdir, ey Selmân?” Cevâbında buyurdu ki: “1- Çok sevdiğim Muhammed’den ( aleyhisselâm ) ve O’nun arkadaşlarından ayrılmak, 2- Ölüm ânında muttali olunacak şeyin korkusu, 3-Allahü teâlânın huzûrundaki yerim. Acaba bana gadabı ile mi muâmele edecek, yoksa râzı mı olacaktır bilemiyorum.” Yine ona sordular: “Seni güldüren üç şey nedir, ey Selmân?” Cevâbında buyurdu ki: “1-Dünyâya gönül bağlayıp uzun emelli olanın hâli. Hâlbuki ölüm onu beklemektedir. 2- Ölüm ondan bir ân gâfil olmadığı hâlde, ondan gâfil olanın hâli. 3- Allahü teâlânın kendisine ne yapacağını bilmediği hâlde hep gülenin hâli.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabâkât-üş-Şâfiiyye cild-9, sh. 31
2) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 185
3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 317
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ÖMER EL-HAMEVÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer bin Muhammed bin Ebî Rızâ el-Hamevî’dir. Künyesi Ebü’l-Hüseyn olup, Şihâbüddîn lakabı ile tanınırdı. Doğum târihi ve yeri hakkında, kaynak eserlerde bir bilgi yoktur. Kur’ân-ı kerîm ilimlerinde derin bir âlimdir. Şafiî fakîhlerinin büyüklerinden idi. Üç defa Haleb kadılığına ta’yin edildi. Kıymetli eserleri ve şiirleri vardır. 791 (m. 1389) senesinde vefât etti.
Ahmed bin Ömer, önceleri Haleb’de otururdu. Orada fıkıh ve diğer ilimlerle meşgûl oldu. Hama Kalesi hatîbliğini yapan Allâme Şerefüddîn Ya’kûb’dan ilim tahsil etti. Sonra Şam’a gitti. Şam’daki kırâat âlimlerinden, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini (okunuşunu) öğrendi. Oradan Kâhire’ye geçti. Kâhire’de uzun müddet ilim tahsili ile meşgûl oldu. 770 (m. 1368) senesinden sonra, Haleb’e Kadıasker olarak döndü. Dâr-ül-adl’de müftîlik yapardı. Orada, fetvâlarından çok istifâde ettiler. Sonra Haleb kadılığına ta’yin edildi. Ahlâkı ve ilmi en çok medhedilenlerden oldu.
İbn-i Acemî’nin torunu Hâfız Burhâneddîn el-Halebi diyor ki: “Zekâ, ilim, dehâ ve hafıza bakımlarından Şam’ın bir tanesi idi. Sözlerinin sağlamlığı, ilminin çeşitliliği ve kırâat, tefsîr, meânî, beyân, bedî’, arûz, nazım ve nesirde üstâd oluşu bakımlarından zamanındaki âlimlerin bir tanesi idi. Fıkıh ve usûlde derin bir âlimdi. Hadîs ilminde bütün ezberledikleri tamdı. Nerede ise “Müslim”in şerhini ve Hatabî’nin “Me’âlim-üs-Sünen”ini ezberlemişti. Tıb ilminde ve ilâç bilgisinde üstâd kabûl edildi. Bu konuda eşsizdi Devamlı mescidde otururdu. Ancak zarurî bir ihtiyâcı olursa dışarı çıkardı. Akıllı ve tedbirli bir kimseydi. İlme çok rağbet gösterirdi. Ailesinden çok kimse de böyleydi, ilim sahiplerinin huzûrunda, kimseyi öne geçirmezdi. Ailesi dışındakilerden hocamız Sirâcüddîn el-Belkînî de, onun derecesinde yüksek bir âlimdi. Onun nefis, kıymetli eserleri vardır.”
4) El-A’lâm cild-1, sh. 187İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ÖMER ZEYLA’Î (Yemenî)
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer olup, Zeyla’î, Ukaylî ve Yemenî nisbetleriyle tanınmıştır. Künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Doğum yeri ve târihi hakkında kesin bilgi elde edilememiştir. Allahü teâlânın sâlih kullarının büyüklerinden ve evliyânın meşhûrlarından idi. İslâmiyetin zâhir ve batın ilimlerinde derin bilgi sahibiydi. Çok faydalı eserleri vardır. Kerâmetleri çoktur. 704 (m. 1304) senesinde Yemen’in Lıhye kasabasında vefât etti. Kızıldeniz sahilinde bulunan bu meşhûr kasabanın kabristanına defnedildi. Kabri, bereketlenmek için uzak memleketlerden ve komşu köylerden gelen birçok kimseler taraflından ziyâret edilmektedir. Kabri bir türbe içinde olup, bugüne kadar ba’zı kimseler tarafından yıkılmak istenmisse de, bir zarar verilememiştir. Bu, Allahü teâlânın kendisine lütuf ve ihsânlarından birisi olmuştur. Bu beldede, onun ilim ve iyiliklerle meşhûr olan nesebi devam etmektedir. Onların soyları, Hazreti Ali’nin kardeşi Ukayl (Adîl) bin, Ebî Tâlib’e ( radıyallahü anh ) kadar uzanmaktadır. Zebîdî de böyle söylemektedir.
Sayısız kerâmetleri görülmüştür. Bir kerresinde kendi kasabası olan Lıhye’den Mahmul köyüne varmıştı. Uzun bir zamandan beri susuzluk çekiyorlar, gökten bir damla yağmur düşmüyordu. Her yer kurumuştu. Onların yanlarına vardıktan sonra, yanına bir hayvan geldi. Sanki yalvarırcasına bağırmaya (böğürmeye) başladı. O da, hemen mescide girip, Allahü teâlâya duâ edip yalvardı. Daha; “Ey herşeyin vekîli olan Allahım!” der demez, sıcağın hararetine rağmen her taraftan bulutlar toplandı. Duâsının bereketi ve Allahü teâlânın izni ile yağmur yağmaya başladı.
Yemen’de Haleb Vadisi halkı Ahmed bin Ömer hazretlerinin sohbetine sık sık devam ederlerdi. Bundan dolayı o da onları çok sever ve ziyâretlerine giderdi. Bu ziyâretlerden dolayı samimiyetleri ve birbirlerine sevgileri çok artmıştı. Ahmed bin Ömer, bir kerresinde onları ziyârete geldi. O sırada Haleb Vadisi halkı, kuraklıktan çok sıkıntıya düşmüşlerdi. Yağmur yağması için duâ etmesini istediler ve çok yalvardılar. Talebelerinden birisine şöyle dedi: “Vadinin başına git ve Fakîh Ahmed sana, Allahü teâlânın izniyle hemen ak diyor, diye söyle!” Talebe de aynısını yaptı. O saatten i’tibâren vadiden sular akmaya başladı. Bu, Allahü teâlânın fadl-i ilâhiyyesinden ona ikram ettiği bir ihsânı idi.
Oğlu Îsâ doğduğu zaman, önce ağladı ve sonra da gülmeye başladı. Bu durumundan kendisine sorulunca dedi ki: “Onun boğularak öleceği bana bildirildi. Bunun için ağladım. Sonra, onun bir oğlu olacağı ve başlangıcının benim sonum gibi olacağı bildirildi. Buna da güldüm.” Söylediği gibi de oldu. Oğlu Îsâ suda boğuldu. Oğlunun oğlu Muhammed bin Îsâ, fıkıh âlimi oldu ve şöhreti her yere yayıldı.
Oğlunun oğlu Ahmed bin İbrâhim için dedi ki: “Benim bu oğlum, yüksek bir vecd (aşk-ı ilâhî) hâline sahip bir kimse olacak ve o vecdin içinde iken vefât edecektir.” Bahsettiği bu torunu, böyle olup, vecd hâlinin en yüksek derecesine ulaştı. İlâhî aşk, kendisini o kadar çok kaplardı ki, ba’zan düşüp bayılırdı. Bir kerresinde, ilâhî aşkı terennüm eden bir kasidenin ilk beytini duyar duymaz vecde gelip bayıldı. Baktılar ki, vefât etmişti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 317
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN YA’KÛB EL-HALEBÎ
Hadis âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ya’kûb bin Ahmed bin Ya’kûb bin Abdullah bin Abdürrahmân bin Osman el-Halebî ed-Dımeşkî’dir. Lakabı Cemâleddîn olup, “İbn-i Sâbûnî” diye tanınırdı. “İbn-i Mukrî” de denirdi. Dımeşk’da, 675 veya 676 (m. 1278) senesi Zilhicce ayında Medrese-i Nûriyye’de doğdu. Büyüyüp yetiştikten sonra, babası onu; İbn-i Dercî, Ömer bin Ebî Asrûn, Ahmed bin Şeybân, İbn-i Askalânî, Fahr İbni Alân, Mikdâd, Gâzî-yi Halâvî, İberkûhî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinlettirdi. Sonra Kâhire’ye yerleşti. 731 (m. 1330) senesi Rebî’ul-evvel ayı başlarında bir Cum’a gecesi vefât etti.
Zehebî, “Mu’cem” adlı eserinde onun hakkında şöyle anlatır: Âlimlerin hayâtı hakkında bilgi toplamaya ehemmiyet veren bir zât dedi ki: “O, hadîs-i şerîf dinleyip yazdı. Usûl ilmini de tahsil etti. Babası, ona Fahr et-Tûzeri ve tabakasından olan birçok büyük âlimlerden ders aldırdı. Kendisi de çalışarak çok ilim öğrendi. İlim tahsili için çok yer dolaştı. İlimde yüksek bir dereceye erişti, ilimdeki müzâkereleri çok güzeldi Tertemiz bir ahlâka sahipti. 731 (m. 1330) senesinde vefât etti. Kendi gayretleriyle çok ilim tahsil edip, Mekke’de; Fahr et-Tûzerî ve başka âlimlerden, Haleb’de; birçok âlimden, İskenderiyye’de; Ebü’l-Hüseyn Yahyâ bin Muhammed bin Hüseyn bin Abdüsselâm ve diğerlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Çok hadîs-i şerîf yazdı. Bunlardan kırk hadîs-i şerîfi “Tisâ’ıyyât” adı ile tahric etti. Menkûtemriyye’de hadîs meşihatına ta’yin edildi. Ba’zı medreselerde ders okuttu.”
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ahmed bin Yahyâ bin Fadlullah bin Müclî bin Da’can bin Halef bin Nasr el-Adevî el-Ömerî’dir. 600 (m. 1204) senesi Şevval ayının üçünde doğdu. 749 (m. 1348) senesinde Kudüs’de vefât etti. Ahmed bin Yahyâ el-Adevî’nin parlak bir zekâsı, kuvvetli bir hafızası ve güzel bir sûreti vardı. Güzel ahlâk sahibi olan Ahmed el-Adevî’nin, nesir ve şiir alanında kabiliyeti fazla olup, bu husûsta emsallerinden çok üstündü.
Ahmed bin Yahyâ el-Adevî, Arab dilinin inceliklerini Kemâleddîn İbn-ül-Kâdî Şühbe’den, fıkıh ilmini; İbn-ül-Ferkâh, Şihâbüddîn İbn-ül-Mecd, Şeyh Burhâneddîn İbn-ül-Ferkâh’dan öğrendi. Şemsüddîn bin es-Sâig-ül-kebîr, İbn-üz-Zemlikânî, Ebû Hayyân ve başkalarından edebiyata dâir bilgileri öğrendi. Birçok âlimden de hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Ahmed el-Adevî, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Fevâsil-üs-semer fî fadâil-i Âl-i Ömer: Dört cildlik bir eserdir. 2. Amelü Mesâlil-ül-ebsâr: Yirmi cildden fazla bir eserdir. 3. Et-Ta’rîf bil-Mustalah-iş-şerîf.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 331İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN YÛSUF
Tefsîr âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Abbâs el-Mukrî, lakabı Şihâbüddîn olup, Ahmed es-Semin ismiyle tanınmıştır. Fıkıh, kırâat, nahiv ve edebiyat ilimlerinde de âlim idi. Fıkıh ilmînde Şafiî mezhebi âlimlerindendir. Doğum târihi bilinmemekte olup, 756 (m. 1355) senesinde Kâhire’de vefât etti. Nahiv ilmini Ebû Hayyân’dan, kırâat ilmini İbn-is-Sâig’den öğrendi. Yûnus ed-Debûsî’den de hadîs-i şerîf dinledi. Tûlûnî Câmii’nde kırâat ve nahiv dersleri müderrisliği, evkaf nâzırlığı ve diğer ba’zı vazîfeler yaptı. Aslen Halebli olup, Kâhire’ye yerleşmiştir. Eserleri meşhûr olup şunlardır: “Tefsîr-ül-Kur’ân” yirmi cilddir. “İ’râb-ül-Kur’ân”; bu eserine “Ed-Dürer-ül-masûn” adını da vermiştir, İbn-i Malik’in nahiv ilmine dâir olan Tekmilet-ül-mekâsıd” adlı eserine ve “Teshîl-ül-fevâid” adlı esere şerh yazmıştır. “El-Ukdet-ün-Nadîd fî Şerh-ıl-Kasîd”; bu eseri kırâat ilmine dâir olup, İmâm-ı Şâtıbî’nin bu husûsdaki eserinin şerhidir. Bir eseri de; “El-Kavl-ül-vecîz fî ahkâm-il-kitâb-il-azîz”dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 211
2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 100
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 402
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 536
5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 339
6) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 179İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ AHMED BİN ZEYD
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ve zâhidlerden. İsmi, Ahmed bin Zeyd bin Alî bin Hasen bin Atıyye eş-Şâvî’dir. 793 (m. 1391) senesinde vefât etti. Yemenlidir. Bulunduğu çevrede bid’at ehli ve akideleri bozuk kimseler vardı. O zaman, o mıntıkanın vâlisi Muhammed bin Alî Mehdevî olup, lakabı Selâhaddîn idi. Ahmed bin Zeyd ( radıyallahü anh ), oradaki bid’at ehli kimselerin akidelerinin bozuk olduğunu insanlara anlatırdı. Hattâ, Sünnet-i seniyyeye yapışıp, bid’atlerden sakınılmasını teşvik eden bir kitap yazdı. Bunun üzerine Muhammed bin Ali Mehdevî, kalabalık bir askerle birlikte, Ahmed bin Zeyd’in ( radıyallahü anh ) bulunduğu yere geldi. Ahmed bin Zeyd’in ( radıyallahü anh ) evine hücum etti. Herhangi bir mukâbelede bulunmadıkları hâlde, Ahmed bin Zeyd’i, oğlu Ebû Bekr’i, çoluk-çocuğunu ve onu sevenlerden bir kısmını şehîd ettiler. Evinde pekçok mal vardı. Bu mallar, halka âit idi. Onun yanına emânet olarak bırakmışlardı. O havâlide herkesin i’timâd edip güvendiği bir zât olduğu için, halk, mallarını onun yanına emânet olarak bırakıyorlardı.
Çok geçmeden, Muhammed bin Ali Mehdevî yaptığı zulmünün cezasını gördü. Muhammed bin Ali Mehdevî, birgün bir katıra binmişti. Katır, yolda giderken birdenbire ürküp, vâliyi üzerinden yere attı. Fakat ayaklarından birisi üzengiye takılıp kaldı. Katır, koştukça koşuyordu. Vâliyi de kendisi ile beraber yerde sürüyerek götürüyordu. Bir müddet katırı kimse yakalayamadı. Ancak büyük bir çalışma ve cabadan sonra yakalayabildiler. Ona, katırın niçin ürküp kaçtığı sorulduğunda, şöyle anlattı: Aniden Ahmed bin Zeyd’i gördüm. Katırın karşısına çıkıp, elini katıra salladı. Bundan ürken katır, sür’atle kaçmaya başladı.
Vâli birkaç gün hasta yattı. Sonra vefât etti. Bu hâdise, Ahmed bin Zeyd’in şehîd olmasından yaklaşık bir ay sonra oldu.
Ravd kitabının sahibi büyük âlim Şerefüddîn İsmâil bin Ebû Bekr eş-Şâfiî, Ahmed bin Zeyd için bir mersiye yazdı.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi Ali bin Ömer’dir. Alâüddîn ve Esved lakabları verildi. Kara Hoca diye meşhûr oldu. Afyon Karahisar taraflarından olduğu için Karahisâri nisbet edildi. Memleketinde bir miktar ilim tahsil ettikten sonra, İran taraflarına gitti. Oradaki âlimlerden ve eserlerinden istifâde etti. Bilhassa Fahrüddîn-i Râzî hazretlerinin talebeleri ile yakın irtibâtı oldu. Hadîs-i şerîf, tefsîr ve fıkıh ilimlerinde yükseldi. Cemâlüddîn-i Aksarayî’nin ilminden de istifâde etti. Tasavvuf yolunda ilerledi. Tahsilini tamamlayıp, memleketine döndü. İznik şehrini fetheden Osmanlı Sultanı Orhan Gâzî tarafından ona İznik’teki bir câmide hatîblik vazîfesi verildi. Bu sırada Orhan Gâzî İznik’te bir medrese inşâ edip, buraya ilim erbâbını da’vet etti. Dâvûd-i Kayserî’yi bu medresenin müderrisliğine ta’yin etti. Ondan sonra Tâcüddîn Kürdî müderris oldu. Tâcüddîn Kürdî’nin vefâtından sonra da Alâüddîn Esved müderris ta’yin edildi. Osmanlı Devleti’nin temel taşları olan medreselerde, onun talebeleri ders verip ilim öğretti. Ondan ders alan nice talebeler, ilim sahibi kimseler olup, Osmanlı şehirlerinde kadılık yaptılar. İçlerinden Şemseddîn Fenârî gibi şeyhülislâmlar yetişti. Onun talebeleri içinden yetişen kadılar meşhûr oldu. Târihe “Osmanlı kadısı” mührünü vurdular. O kadıların huzûrlarına pâdişâhlar bile edeble çıkar, karşılarında ayakta dururlardı. Haktan ayrılmıyan bu kadılar, haksız hareket eden paşaları nice ağır cezalarla cezalandırıp, pâdişâhlara ellerini kesme cezası verdiler. (Bkz. Hızır Çelebi) Osmanlı Devleti’nin mensûpları, altıyüz sene o müderrislerin ve o kadıların yol göstermeleriyle huzûrlu bir hayat yaşayıp, ebedî saadete kavuşmak için gayret ettiler. Osmanlı Türkleri de, insanlara merhametlerinden, diğer milletleri zâlimlerin idâresinden kurtarıp, hidâyete kavuşturmak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için, cepheden cepheye koştular. Kendilerinin tattıkları huzûru, diğer insanlara da tattırmak için, yedi iklim, üç kıt’aya at koşturdular.
Alâüddîn Esved, Osmanlının namlı Kara Hoca’sı, Osmanlı Devleti’nin temellerini sağlamlaştırıp, askeri ve malî teşkilâtlarını kuran, evlât ve torunlarının da, yüzelli yıl devlete en üst seviyede hizmet etmesine vesile olan Çandarlı Kara Halîl Hayreddîn Paşa’yı da yetiştirdi. Osmanlı Sultanı Orhan Gazi, Kara Hoca’nın evine gelip, talebelerinden birini, kendisine yardımcı olmak için vermesini istedi. O da Çandarlı Kara Halîl’i verdi.
Bu hâdise şöyle cereyan etti: Sultan Orhan Gazi, âlimleri, evliyâyı görüp gözeten bir zât-ı muhterem idi. O mübârek kimse, birgün Alâüddîn Esved hazretlerini ziyârete gitti. Onun mahalline vardığında, Alâüddîn Esved ( radıyallahü anh ) nafile namaz kılmakta idi. Orhan Gâzî, avluda bekledi. Bu sırada farz namaz vakti geldi. Orhan Gazi ve orada bulunan Alâüddîn Esved’in talebeleri namaz için hazırlandılar. Namazın sünnetini kıldılar. İkâmet okununca, talebeler arasında bulunan Kara Halîl imamete geçti. Hazır olan cemaata namazı kıldırdı. Alâüddîn Esved de, odasından çıkıp geldi. Bir müddet sohbet ettiler. Orhan Gâzî edeble dinledi. Daha sonra başını kaldırıp; “Seferde ve hazerde, ahâli arasında vâki olacak hâdiselerde hükmedip, hak ile bâtılı ayırmak, şer’î hükümleri beyân etmek için bir hâkim-i samedâni lâzımdır. Talebenizden birini benim ile sefere gitmek için ta’yin etseniz” deyip, meramını arzetti. Alâüddîn Esved ( radıyallahü anh ), Orhan Gâzî’nin bu arzusunu kabûl ettikten sonra talebelerine baktı. Herbirinin; “Ne olur beni gönderme!” diye yalvarır bir hâli vardı. Çünkü onlar, sultanlara yakın olan ulemâyı dünyâya düşkün addediyorlar, sultanların, kötülüklerine, ulemânın ilimlerini âlet etmelerinden korkuyorlardı. Ancak, Sultan Orhan öyle bir kimse değildi. Yanına ulemâyı, emretmek için değil, Allahü teâlânın emirlerini onun ağzından dinlemek için, kendisini Allahü teâlânın yasaklarına kaymaktan sakındırması için istiyordu. Kendisine kul değil, başına sultan arıyordu. Devlet sultansız, sultan ulemâsız olmuyordu. Devletin bekâsı için sultâna, sultânın yanlış yola sapmaması için ulemâya ihtiyâç vardı. Alâüddîn Esved namlı Kara Hoca’nın talebelerinden birinin bu işi yapması lâzımdı. İş başa düşmüştü. Kara Hoca, en gözde talebesi Çandarlı Kara Halîl’i Sultan Orhan Gâzî’ye verdi. Kara Halîl ( radıyallahü anh ) yde, “Me’mûr, ma’zûrdur” hükmünce, hocasının emrine tâbi olup, Orhan Gâzî ile birlikte gitti. Seferde ve hazerde, Sultana müşavirlik, anlaşmazlıklarda hâkimlik yaptı. Yanlış yola sapanları terbiye edip, dîn-i İslâmın emir ve yasaklarının, Devlet-i âliyye-i Osmaniye içerisinde sünneti şerîfe uygun şekilde tatbikine gayret eyledi.
Kara Hoca Alâüddîn Esved Karahisârî, sâlih ameller işledi. Allahü teâlânın nice sevgili kullarını gördü. Gecesini gündüzünü ibâdet ve ilimle geçirdi insanlara hizmet etti. Herkese karşı merhametli oldu. İsteyeni geri çevirmedi. Kimseye kötü muâmele yapmadı. Herkese nasihat etti. İnsanların doğru yolu öğrenip, Allahü teâlâya hakiki kul olmaları için çalıştı. Her işini Allahü teâlânın rızâsı için yapar, her sözünü O’nun emrine uygun söylerdi. Uzun bir ömür sürdükten sonra, 800 (m. 1397) yılında İznik’te vefât etti. İznik’te defnedildi.
Kara Hoca, fıkıh, usûl ve beyânda faydalı eserler yazdı. “İnâye fî şerh-i Vikâye”, “Şerh-ıl-Mugnî lil-Habbâzî” ve “Şerh-ıl-İzâh lil-Kazvînî” adlı eserleri, onun ilminin üstünlüğüne, derecesinin yüksekliğine en büyük senettir.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Alâüddîn bin Es’ad olup, nisbeti el-Lâhorî ve el-Bengâlî’dir. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 800 (m. 1398) senesinde Pânî-püt şehrinde vefât etti. Kabri orada tanınmakta ve ziyâret edilmektedir.
Önceleri, ahâlinin en zenginlerinden ve önde gelenlerinden olup, çok sevilen ve öğülen bir zât idi. Sonraları tasavvuf yoluna girip, fakirliği ve insanlardan ayrı, uzak bir yerde kendi hâlinde yaşayıp ibâdet ve tâat ile meşgûl olmak yolunu tercih etti. Ahî Sirâcüddîn diye bilinen Sirâcüddîn Osman hazretlerinin talebeleri arasına girdi. Kendisi şöyle anlatır: “Sirâcüddîn Osman, Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın huzûrunda, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle gelip, me’zûn olacağı sırada, Hazreti Hâce ona icâzet verip memleketine gönderirken, Sirâcüddîn, hocasına; “Gideceğim yerde, Alâüddîn isminde, bilgili, yüksek makamlı çok zengin birisi var. Onunla nasıl baş edeyim? Ona karşı nasıl davranmamı emir buyurursunuz?” diye arzedince, Hazreti Hâce buyurdu ki: “Üzülme, o, senin hizmetçin olacak.” Bu cevâba çok hayret eden ve kalbi rahatlayan Sirâcüddîn Osman, hocasının sözlerinde mutlaka bir hikmet olduğunu düşünerek yola çıkıp, memleketine vardı. Sirâcüddîn hazretleri memleketine vardığında, Alâüddîn’in zenginliği terkederek tasavvuf yoluna girdiğini öğrenip çok sevindi. Alâüddîn de gelip buna hizmet etmeye başladı. Huzûrunda yetişip, evliyâdan yüksek bir zât oldu. Böylece Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın daha önce söylediği sözün hikmeti, ma’nâsı anlaşılmış, meydana çıkmış oldu.
Hocası Sirâcüddîn hazretlerinin huzûrunda yetişip kemâle gelen Alâüddîn bin Es’ad, zamanında bulunan evliyânın büyüklerinden oldu. Bir dergâhı vardı. Orada talebelerine ders okuturdu. İyilik, ihsân sahibi, çok kıymetli bir zât idi. Talebelerine ve başka insanlara olan iyilik ve ihsânları o kadar çok idi ki, zamanın sultânı bu kadar ihsânda bulunamazdı. Çok kerâmetleri görülmüştür. Bir defasında dergâhına ba’zı kimseler geldiler. Bunların bir kedileri vardı. Kedileri kayboldu. Bu kimseler Hazreti Alâüddîn’e; “Bizim kedimizi getir” dediler. O da; “Ben sizin kedinizin nerede olduğunu bilmiyorum, nasıl bulayım?” diye hayretini bildirdi. O kimselerden birisi, bu zâtla alay etmek için, orada bulunan bir hayvanın boynuzunu göstererek, “Meselâ şu boynuzdan bulabilirsin” dedi. Başka birisi de, daha edebsizce birşey söyledi. Alâüddîn ( radıyallahü anh ) bunlara üzüldü, fakat hiç cevap vermedi. O kimseler dergâhdan ayrılıp dışarı çıktıkları zaman, boynuz lâfı eden kimseye bir öküz gelerek boynuzuyla öyle vurdu ki, aklı başından gitti. Arkadaşları, bunu ölecek zannettiler. Daha edebsiz konuşan ikinci kimse ise, şiddetli bir hastalığa yakalandı ve o hastalıktan öldü. Bunların bu hâllerine şâhid olan diğerleri ise, büyüklere uygunsuz söz söyleyenlerin cezalarının pek ağır ve şiddetli olacağını anladılar.
Rivâyet edilir ki, Alâüddîn hazretleri tasavvuf yolunda ilerleyip kemâle geldikten sonra, Allahü teâlâ, ona önceki hâlinden daha çok mal ve zenginlik ihsân eyledi. Fakat o, bunlara hiç meyletmedi. Hepsini Allah rızâsı için dağıtıp, sadaka olarak verdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 149
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALÂÜDDÎN KONEVÎ
Fıkıh, kelâm, tefsîr, usûl ve edebiyat âlimi. İsmi, Ali bin İsmâil bin Yûsuf el-Konevî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, lakabı Alâüddîn’dir. 668 (m. 1270) senesinde Konya’da doğdu. 728 (m. 1328) senesinde Dımeşk’da vefât etti.
Ali Konevî, doğduğu yer olan Konya’da yetişti. 693 (m. 1293) senesinin başında Dımeşk’a gitti. Bu sırada yaşı yirmibeş idi. Burada; İbrâhim bin Ömer, Ebü’l-Fadl bin Asâkir el-Ebrugûhî, ed-Dimyâtî, Zemlekânî Ömer bin Kavvâs, İbn-i Savvâf, İbn-i Dakîk-ıl-Iyd gibi âlimlerden ilim öğrendi. Tâcüddîn Haslânî’den usûl-i fıkıh öğrendi. Ayrıca büyük âlim Şemsüddîn Ebkî’nin derslerini ta’kib etti.
Ali Konevî, Şam’da İkbâliyye Medresesi’nde ders verdi. Sonra bu, görevinden ayrılarak Kâhire’ye gitti. Bu sırada çok fakirdi. Fakat, kimseye ihtiyâcı için boyun eğmedi. Onun bu hâli, Şerîfiyye Medresesi’nde müderris ve Selâhiyye Dergâhı’nın idâresi kendisine verilinceye kadar devam etti. Emîr Nasır ona hürmet eder ve onu överdi. Yine emirlerden Arün Şah da; “Ondan başkası gözlerimi doldurmadı” derdi.
Ali Konevî, aynı zamanda tasavvuf ile de meşgûl oldu. Çok düzenli bir hayatı vardı. Otuz sene sabah namazını cemâat ile kıldı. Öğleye kadar ilim ile meşgûl olur ve namaz kılardı. Öğle vakti biraz yemek yer, sonra bir arkadaşını veya bir hastayı ziyâret eder veya birisine, yardımcı olmak için evinden çıkardı. Sonra günün geriye kalan kısmını, Allahü teâlâya tâat ve ibâdet ile geçirirdi. 727 (m. 1327) senesinde Dımeşk’da kadılık yaptı. Hak, iffet ve temizlik husûsunda çok titiz idi.
Ali Konevî, Şam’da ve Mısır’da ilmi ile herkese faydalı oldu. İlim talibleri ondan çok istifâde etti. İlim ile meşgûl olurken, takvâya da çok sarılırdı. Vekar sahibi idi.
Kemâlüddîn Udfevî, “El-Bedr-üs-sâfir ve tuhfet-ül-müsâfir” adlı eserinde şöyle der: “Ali Konevî, zamanının en büyük âlimlerinden idi. Tasavvufun temel bilgileri onunla kuvvet buldu. Otuz seneye yakın Mısır’da kaldı, ilim ehline, çeşitli ilimlerin inceliklerinden çok şeyler öğretti. Evinden, sabah namazı vakti gelince, vekar ve sükûn ile çıkardı. Gün ortasına, ya’nî öğleye kadar talebelere ders verirdi.”
Ali Konevî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-A’lâm, fî hayât-il-Enbiyâ aleyhisselâtü vesselâm, 2- Şerh-ül-hâv-is-sagîr: Şafiî mezhebi fürû’una dâir bir eserdir. 3-Muhtasar-ül-Minhâc lil-Halîmî, 4-İhtisar-il-meâlim, 5-Et-Tasarruf fî şerh-it-te’arruf: Tasavvufa dâir bir eserdir.
Muhtasar-ül-Minhâc lil-Halîmî adlı eserinden ba’zı bölümler:
Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât-ü selâmdan sonra, Alâüddîn Ali Konevî buyurdu ki: “Bu kitap, büyük âlim Ebû Abdullah Hüseyn bin Hasen Halîmî’nin, imânın şu’belerini anlatan ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Îmân yetmiş küsur şu’bedir. En yükseği Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına şehâdet etmek, en aşağısı ise, yoldan eziyet veren şeyleri kaldırmaktır” hadîs-i şerîfinin şerhi olan Minhâc kitabının şerhidir.”
Allahü teâlâya ve Resûlüne imân, iki kısma ayrılır. Birincisi; gizli olan îmân olup, kalb ile olan îmândır. Buna i’tikâd denir. İkincisi; celî îmân olup, dil ile olan îmândır. Îmânın dil ile ifâdesine şehâdet denir. Gizli imân, niyet gibidir. İbâdetlerin sahih olması ona bağlıdır. Celî îmân, a’zâların işi gibidir. Çünkü, zâhir ile ya’nî a’zâlarla Allahü teâlânın ve Resûlünün emirlerine uyman, kalbdeki îmâna delâlet eder. Dil ile söylemek imkânı varsa, kalbdeki îmânı dil ile söylemek gerekir.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ta’zim: Resûlullaha ta’zim, O’na olan sevginin ötesinde birşeydir. Her sevilene ta’zim edilmez. Meselâ babanın oğlunu sevmesi, ona ta’zimde bulunmasını gerektirmez. Fakat çocuğun babasına, kölenin efendisine sevgisi, aynı zamanda ta’zimi de icâb ettirir. Ta’zimin sebebi, ta’zim edilenin ba’zı husûsiyyetleridir. Resûlullah efendimizde ( aleyhisselâm ) bu vasıfların yüksekliği ve kemâli gayet açıktır. Çünkü Allahü teâlâ, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) vasıtasıyla bizi dünyâ ve âhırette helak olmaktan kurtardı. O’nun vesilesiyle dünyâ ve âhıret saadetini kazandık. Bu, ne büyük ni’mettir. Öyleyse, bizim Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmemiz ve ta’zim etmemiz, her kölenin efendisine yaptığı hürmet ve ta’zimden daha çok olmalıdır. Allahü teâlâ, Araf sûresinin yüzelliyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Onlar ki, yanlarında bulunan Tevrat ve İncîl’de ismi (ve sıfatını) yazılı bulacakları ümmî olan o Resûle tâbi olurlar. O (Resûl), kendilerine iyiliği emrediyor, onları fenâlıktan alıkoyuyor. Onlara (nefislerine haram kıldıkları) temiz şeyleri helâl kılıyor, murdar, (kan, domuz eti, faiz gibi) şeyleri de onlara haram kılıyor. Onların ağır yüklerini, üzerlerindeki bağları indiriyor. Ve onlar ki, O’na (Resûle) imân ederler, kendisine ta’zim ederler, O’na yardım ederler ve O’nunla birlikte indirilen nûra (Kur’ân’a) tâbi olurlar, işte bunlar kurtulanlardır” buyuruyor.
İnsanın, dünyâ ve âhıret saadetine kavuşup, âhırette ebedi azâbdan kurtuluşu, Resûlullahın Allahü teâlâdan getirdiklerine imân etmesi, O’nun sünnet-i seniyyesine tâbi olması ve O’na ta’zimde bulunması ile mümkündür.
Yine Allahü teâlâ, Nûr sûresinin altmışüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Peygamberi, kendi aranızda birbirinizi çağırdığınız gibi çağırmayın” buyuruyor. Bu âyet-i kerîmenin ma’nâsı için şöyle denilmiştir: O’nun sizi çağırmasını, sizden birinizin, diğerinizi çağırması gibi tutmayınız. Sizden birisi, diğerini çağırdığı zaman, normal olarak aranızda bir mazeret sebebiyle cevap vermeyi geciktirirsiniz. Fakat Resûlullah ( aleyhisselâm ) sizi çağırdığı vakit böyle yapmayın. O sizi çağırdığında, derhâl O’na cevap vererek, ta’ziminizi ve hürmetinizi ifâde edin. Hattâ namazda olan bir kimseyi Resûlullah çağırdığında, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) cevap vermesi vâcibdir. Çünkü, Ebû Sa’îd ( radıyallahü anh ) namazda iken Resûlullah ( aleyhisselâm ) onu çağırmıştı. Fakat o namazda olduğu için cevap vermemişti. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Bana cevap vermekten seni alıkoyan nedir? Sen Allahü teâlânın (Enfâl sûresi 24. âyet-i kerîmesinde meâlen) “Ey mü’minler! Peygamber, size hayat verecek olan dînin emirlerine sizi da’vet ettiği zaman, Allah ve Resûlüne icabet edin. Muhakkak biliniz ki, Allahü teâlâ, insan ile kalbi arasına girer” buyurduğunu işitmedin mi?” buyurdu.
Yine Allahü teâlâ, O’nun emri ile kendi emrini bir tuttu. O’na olan itaati, kendisine itaat olarak kabûl buyurdu. Ahzâb sûresinin otuzaltıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah ve Resûlü bir işe hüküm verdiği zaman, mü’min bir erkekle mü’min bir kadın için, kendi işlerinden dolayı Allahın ve Peygamberin hükmüne aykırı olanı seçmek hakkı yoktur. Kim Allaha ve Resûlüne isyan ederse, muhakkak açık bir sapıklık etmiş olur...” buyuruluyor. Diğer bir âyet-i kerîmede ise meâlen; “Kim Peygambere itaat ederse, muhakkak Allaha itaat etmiş olur. Kim de yüz çevirirse, bu seni üzmesin. Zira seni onlara koruyucu ve gözetici göndermedik (ancak tebliğ için gönderdik).” buyuruluyor (Nisâ-80).
Yine Allahü teâlâ, Hucurât sûresinin birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allahü teâlânın ve Resûlünün önüne geçmeyiniz! Allahü teâlâdan korkunuz!” buyurdu. Ya’nî Allahü teâlâ imân edenlere, Resûlullahın huzûrunda bulunduğunuz zaman konuşmanızla ve işinizle Resûlullahın sözünün ve işinin önüne geçmeyiniz. O’nun huzûrunda olduğunuz vakit, Allahü teâlânın huzûrunda imiş gibi olun. Hucurât sûresinin ikinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey imân edenler! Peygamberin sesinden daha yüksek sesle konuşmayınız! O’na, birbirinize seslendiğiniz gibi seslenmeyiniz! Böyle yapanların ibâdetlerinin sevâbları yok olur” buyuruluyor. Allahü teâlâ bu âyet-i kerîmede, mü’minlere seslerini Resûlullahın sesinden fazla yükseltmekten, Resûlullah ile konuşurlarken seslerinin yüksek perdeden olmasını menetti.
Sesi alçaltarak konuşmak, O’nun karşısında kendi küçüklüğünü ifâde ve O’na karşı bir ta’zim şeklidir. Bu âyet-i kerîmeler, imân sahibi olanlara hitâb ile başlıyarak mü’minlerin bu vasıflarda olmalarının imândan olduğunu da onlara işâret etti. Yine bu âyet-i kerîmeler, Resûlullaha ta’zimin imândan olduğuna delâlet etmektedir. Bu sebebledir ki, Eshâb-ı Kirâm efendilerimiz, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) pekçok ta’zim ve hürmette bulunmuşlardır. Hucurât sûresinin ikinci âyet-i kerîmesi nâzil olduktan sonra, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer de Resûlullah efendimiz ile konuşurlarken dikkat ederler ve O’nun sesinden daha yüksek sesle konuşmamaya çok gayret ederlerdi.
Hudeybiye günü Urve bin Mes’ûd es-Sekafî, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) huzûrlarına gelip sulh için konuştuktan sonra, geri döndüğünde arkadaşlarına şunları söyledi: “Ey kavmim! Vallahi ben çok sultanların, Bizans İmparatoru Kayser’in, İran İmparatoru Kisrâ’nın ve Habeş kralı Necaşî’nin yanına gitmiş bir insanım! Vallahi ben Muhammed’in ( aleyhisselâm ) arkadaşları gibi, arkadaşları kendisine ta’zim ve hürmette bulunan bir sultâna rastlamadım. O onlara birşey emrettiği zaman, O’nun emrini yerine getirmek için koşuyorlardı. O’nun yanında konuşurken, seslerini kısarak konuşuyorlardı. O’na hürmetle bakıyorlardı” dedi.
Resûlullahın kabrini ziyâret: Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etmek de, O’na olan ta’zimin ifadesidir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim vefâtımdan sonra beni ziyâret ederse, beni hayatta iken ziyâret etmiş gibidir.” Resûlullah efendimizi ziyâret için gidildiği zaman kabr-i şerîfin yanında sesi yükseltmemek de Resûlullaha ta’zimdendir. Yine kabr-i şerîfin yanında lüzumsuz ve Resûlullahın şânına yakışmayacak dünyâ işlerine dalınmaz.
Resûlullahın haremi olan Medîne-i münevvereye ta’zim ve hürmette bulunmak, orada yasaklanan şeylerden (veya günah işlemekten) sakınmak ve Medîne-i münevvere ehline ikramda bulunmak da Resûlullaha ta’zimden sayılır.
Resûlullahın mübârek isimleri geçtikçe salât ve selâm getirmek de Resûlullaha ta’zimdendir. Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin ellialtıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allah ve melekleri, Peygambere salat ederler. Ey îmân edenler! Siz de O’na salât edin (Allahümme salli alâ Muhammed, deyin) ve gönülden teslim olun.”
Resûlullah efendimizin mübârek sözlerinden ve işlerinden bildirilen, birşey O’nun şânını hafife alacak birşey ile mukâbele etmemek de O’na ta’zimdendir. İnsanlar arasında aşağılık ve düşük bir mertebe için kullanılan kelimelerle Resûlullahı vasfetmemek de O’na ta’zimdendir. Meselâ Resûlullaha fakir denmez. Çoban denmez. Resûlullah ( aleyhisselâm ) falanca şeyi severdi denince, hâlbuki ben onu sevmem dememek de O’na ta’zimdendir. Resûl-i ekremin “Ben birşeye yaslanarak, dayanarak yemem” buyurmasına; “Ben birşeye dayanarak yerim” deyip, sonra yaslanarak yemek gibi bir mukâbelede bulunmamaktır. Bunlara riâyet etmek de Resûlullaha olan ta’zime dâhildir. Bunlara kasıtlı olarak ehemmiyet vermeme niyetiyle riayetsizlik, küfür kapılarına yol açar.
Kur’ân-ı kerîmin ve hadîs-i şerîf kitaplarının üzerine, başka her hangi bir kitap veya herhangi bir ev eşyası koymamak da Allah ve Resûlüne ta’zimdendir. Onların üzerinde bulunan tozları almak, içerisinde Allahü teâlânın ism-i şerîfi veya Resûlullah efendimizin mübârek isimlerinin bulunduğu bir kâğıdı atmamak, Allahü teâlâya ve Resûlüne ta’zimdendir. Böyle kâğıtlar yırtılmaz. İslâm harfleri ile yazılı olan kâğıtlara da hürmet etmek lâzımdır. Şayet içerisinde Allahü teâlânın ism-i şerîfi, Peygamber efendimizin ism-i şerîfi ve âyet-i kerîmeler bulunan kitaplar ve kâğıtlar eskimekten dolayı yırtılırsa, bunları temiz beze sarıp toprağa gömmeli veya su ile yıkayarak üzerindeki yazıları silmeli veya yakmalıdır. Yakınca, külleri gömülür. Hazreti Osman mensûh âyetler bulunan Kur’ân-ı kerîmi yaktı. Eshâb-ı Kirâmdan hiç kimse, buna karşı çıkmadı. Yakmak, yıkayıp yazıları gidermekten daha iyi olur. Zira, yıkamakta kullanılan sular ayak altında kalabilir.
Ehl-i beyte ta’zim: Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), Ehl-i beytine, Ensâr ve Muhacirlerin çocuklarına ta’zim ve hürmette bulunmak da, Resûlullaha hürmettendir. Haberde şöyle gelmiştir: “Kureyş’i takdîr ediniz. Onların önüne geçmeyiniz.” Bu, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Kureyş’den olduğu içindir. Kureyş’i takdîr etmek vâcib olunca, Hâşimoğullarını takdîr etmek gerektiği kolayca anlaşılır. Buna bağlı olarak, Arablara (akidesi doğru, Resûlullahın yolunda giden Arablara) hürmet etmek de Resûlullah efendimize ta’zim cümlesindendir. Çünkü Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ) Arab idi. (Arab; lügatta, güzel demektir. Meselâ, lisân-i Arab, güzel dil demektir. Istılâh ma’nâsı ise, ya’nî coğrafyada Arab demek, Arabistan ismindeki yarımadada doğup büyüyen, oranın iklimi, havası, suyu ve gıdası ile yetişen ve onların kanından olan kimse demektir. Anadolu’daki kandan gelenlere Türk, Bulgaristan’da doğup büyüyenlere Bulgar, Almanya’dakilere Alman dedikleri gibi, Resûlullah da ( aleyhisselâm ) Arabistan yarımadasında doğduğu için Arabdır. Arablar beyaz, buğday benizli olur. Bilhassa Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sülâlesi beyaz ve çok güzel idi.)
Kur’ân-ı kerîme ta’zim: Şu husûslara dikkat edilmiş olursa, Kur’ân-ı kerîme ta’zim edilmiş olur 1- Kur’ân-ı kerîmi öğrenmektir. Hadîs-i şerîfte; “Sizin en hayırlınız, Kur’ân-ı kerîmi öğrenen ve öğreteninizdir” buyuruldu. 2- Kur’ân-ı kerîm okumaya E’ûzü ile başlamaktır. Allahü teâlâ, Nahl sûresinin doksansekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Şimdi Kur’ân okumak istediğin zaman, hemen o koğulmuş şeytandan Allaha sığın (E’ûzü billahi mineşşeytânirracîm) de!” buyuruluyor. 3- Okumayı bitirdikten sonra “Sadakallâhülazîm” deyip, Sübhâne Rabbike âyetini okumaktır. 4- Kur’ân-ı kerîmi hatim ettikten sonra tekrar başlamaktır. 5- Hatmi bitirip, hatim duâsı ederken, hanımını ve çoluk çocuğunu yanında bulundurmaktır. 6- Hatimi bitirip, duâsını gündüzün veya gecenin evvelinde yapmaktır. İbrâhim Teymî ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Bir kimse Kur’ân-ı kerîmi hatim edince, gecenin veya gündüzün kalan kısmında melekler ona salât okurlar. 7- Secde âyet-i kerîmeleri gelince secde yapmaktır. 8-Okuyanın abdestli olmasıdır.
Kur’ân-ı kerîm okumadan önce dişleri misvâklamak, mazmaza ile ağızı temizlemek, güzel koku sürünmek, güzel elbise giymek, geceleyin sesli, gündüz gizli okumak, Kur’ân-ı kerîmi devamlı okumaya yardımcıdır. Kur’ân-ı kerîm okurken, birisinin sözü ile okumayı kesmemelidir. Çünkü, başkasının sözünü, Allahü teâlânın kelâmına tercih etmek caiz değildir. Zira bu şekilde kırâati kesmek, Kur’ân-ı kerîm kırâatinin güzelliğinin gitmesi ve kırâati hafife almak gibi bir durum hâsıl olur ki, böyle bir şeyden Allahü teâlâya sığınırız. Kur’ân-ı kerîm okurken sesi güzelleştirmeli ve mahzûn olarak okumalıdır. Şarkı, türkü okur gibi tegannî ile okumamalıdır. Kur’ân-ı kerîmi tertîl ile okumalıdır. Allahü teâlâ, Müzzemmil sûresinin dördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kur’ân’ı da yavaş ve açık olarak güzelce oku” buyuruyor.
Kur’ân-ı kerîmi, mıshaf-ı şerîfe bakarak okumalıdır. Çünkü Selef-i sâlihîn, mıshaf-ı şerîfe bakarak okumayı müstehab gördüler. Süfyân-ı Sevrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İbâdetlerin en faziletlisi mıshafa bakmaktır.” Birgün Hazreti Osman’ın huzûruna girildiğinde, onu, mıshafa bakarak Kur’ân-ı kerîm okurken gördüler. Kur’ân-ı kerîm okuması bittikten sonra buyurdu ki: “Hiçbir günümün, Kur’ân-ı kerîme bakmadan geçmesini asla istemem. Kur’ân-ı kerîmi mıshaftan ve ezberden okumanın ayrı ayrı fâideleri vardır. Yüzünden okumak, fazla ve eksik veya önce ve sonra okumak gibi herhangi bir yanlışlığa düşmeme husûsunda daha sağlam bir yoldur. Ezberden okumak ise, ezberi kuvvetlendirir. Fakat birinci yol, tefekküre daha müsaittir. Evlâ olan, ikisinin arasını cem edip, ba’zan mıshaftan, ba’zan da ezberden okumaktır.”
Şöyle de denilmiştir “Mıshaftan okumak daha faziletlidir. Çünkü bunda, Kur’ân-ı kerîmin ve mıshafın hakkını eda etmek vardır. Mıshaftan bakarak okumakta, hem dil, hem de göz kırâata iştirâk etmiş olur. Fakat ezbere okunduğunda, kırâate sâdece dil iştirâk etmiş olur.”
Namazda Kur’ân-ı kerîmi çok okumalıdır. Zira, namazda Kur’ân-ı kerîm okumak, kulun hâllerinin en üstünüdür. Kur’ân-ı kerîm okuyanın, kıbleye dönmesi ve ezberden okurken abdestli olması müstehabtır. Namazda ise bunlar zâten şarttır.
Kur’ân-ı kerîmi Ramazân-ı şerîfte çok okumalıdır. Zira Ramazan ayı, Kur’ân-ı kerîm ayıdır. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin yüzseksenbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “O sayılı günler Ramazan ayıdır ki, Kur’ân o ay içinde indirilmiştir. O Kur’ân, insanları hakka ulaştırır, helâl ile haramda ve dînî hükümlerde hakkı bâtıldan ayırır. Sizden her kim Ramazan ayında hazır bulunursa, onu (orucunu) tutsun, kim de hasta olur, yahut seferde bulunursa, oruç tutmadığı günler sayısınca sıhhat ve ikâmet hâlinde orucunu kaza etsin. Allah size kolaylık diler, size güçlük dilemez. Hem buyuruyor ki: Kaza borcunuzu tamamlayasınız da, size hidâyet ettiği şekilde Allahı tekbir ile yüceltesiniz, gerek ki şükredersiniz” buyuruyor. Yine Kadr sûresinin birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Şüphesiz onu (Kur’ân-ı kerîmi), kadir gecesinde (Levh-i mahfûzdan aşağı semâya) biz indirdik” buyuruluyor. Ramazân-ı şerîfte oruçlu kimse, mâlâya’nî (lüzumsuz) şeylerden kendisini alıkoymakla vazîfelidir. Öyleyse oruçlu kimsenin, Allahü teâlâya O’nun kelâmıyla yaklaşması gerekir.
Kur’ân-ı kerîmi, düşmanın eline geçmekten korumalıdır. Düşman memleketine Kur’ân-ı kerîmle gitmemelidir. Düşman elinin Kur’ân-ı kerîme değmesinden çok sakınmalıdır. Kur’ân-ı kerîmi, onun şânına lâyık olmayan bir hâle sokmak uygun değildir.
Kur’ân-ı kerîm okurken, bir sûreyi bitirmeden diğer sûreye geçmemeli ve her harfin hakkını vererek okumalıdır. Kur’ân-ı kerîmi, âyet âyet okumak evlâdır. Âyet-i kerîmeler bitince durmalıdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Kur’ân-ı kerîmi âyet âyet okurdu.
Kur’ân-ı kerîmi çarşı ve pazarlarda okuyarak geçim vâsıtası yapmayınız. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kur’ân-ı kerîm okuyunuz, fakat bunu geçim vâsıtası yapmayınız” buyurdu.
Kur’ân-ı kerîmi, hamamda ve pis yerlerde okumamalıdır. Ali ( radıyallahü anh ); “Evin en kötü yeri hamamdır. Orada Kur’ân-ı kerîm okunmaz” buyurdu. Soğan ve sarımsak yemiş olarak Kur’ân-ı kerîm okumamalıdır. Uykudan uyanan kimse, Kur’ân-ı kerîm okumadan önce dişlerini misvaklamalı ve ağzını temizlemelidir. Böylece, Kur’ân-ı kerîm kırâatına pis koku karışmamış olur. Kur’ân-ı kerîmin üzerine ondan başka hiçbir şey koymamalıdır. Ancak başka Kur’ân-ı kerîm, Kur’ân-ı kerîmin üzerine konabilir.
Kur’ân-ı kerîme çok hürmet etmelidir. Onu yazarken, en güzel şekilde yazmalıdır. Okunacak şekilde, aralıklı, büyük ve geniş parçalara yazmalıdır. Böyle yapmak, Kur’ân-ı kerîme hürmetin ifadesidir. Sultânın mektûbu en büyük ve temiz kâğıtlara, en güzel bir şekilde, en kaliteli kalem ve mürekkeble yazılmaktadır. Kaldı ki, Allahü teâlânın kelâmı, bunlara, sultânın mektûbundan çok daha fazla lâyıktır.
İsraf olmadığı müddetçe, Kur’ân-ı kerîmin bulunduğu yeri, aydınlatıcı birşey ile aydınlatmalıdır. Ramazân-ı şerîfte, mescidler daha fazla aydınlatılır. Çünkü mescidler, meleklerin bulunduğu yerlerdir. Mescidlere lâyık olan, aydınlatılıp, güzel kokular ile kokulandırılmasıdır. Bir eve misâfir geldiği zaman bile, ev karanlık ise aydınlatılır. Melekler ise, kendileri için aydınlatmaya başkalarından daha lâyıktır.
Kur’ân-ı kerîm okunurken dinlemelidir. Makam ve mevki sahibi bir kimse, emri altında olanlara bir yazısı okunurken, onlar dinlemedikleri zaman nasıl râzı olmazsa, Allahü teâlâ da, kelâmı olan Kur’ân-ı kerîm okunurken kulları dinlemezlerse, onlardan nasıl râzı olur? Kur’ân-ı kerîm okuyanlara da hürmet etmek, Kur’ân-ı kerîme olan ta’zimdendir.
Yaptığı iyiliğe sevinmek, yaptığı kötülükten dolayı üzülmek: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Kime, yaptığı iyilik sevinç verirse ve işlediği kötülük ona üzüntü verirse, o kimse mü’mindir.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle duâ buyururlardı: “Allahım! Beni, iyilik yaptıkları zaman sevinen, kötülük yaptıkları zaman senden af ve mağfiret dileyen kullarından eyle!”
İyilik yapınca, Allahü teâlânın o iyiliği yapmaya muvaffak kılması, insanı sevindirir. Kötü bir amel işlediği zaman, Allahü teâlânın onu nefsine bırakması, yardımda bulunmaması ve şeytanın aldatması ile kötü bir işi işlemesi insanı üzer. Bu sebeble, Allahü teâlânın azâbından dolayı korku içinde bulunur.
Bir kimsenin bu durumda olması, onun imânının doğruluğuna delalet eder. Çünkü Allahü teâlânın sonsuz ni’metleri ile sevinmek, va’dine güvenmek ve azâblarla tehdidinden korkmak, Allah ve Resûlünü tasdikin kuvvetinden ve imânın doğruluğundan dolayıdır. Bu husûsu Resûlullah efendimiz gayet veciz ve güzel bir şekilde şöyle buyurmuşlardır: “Mü’min bir iyilik yaptığı zaman onun sevâbını umar, bir kötülük yaptığı zaman ise onun cezasından korkar.”
Temizlik ve abdest: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Biliniz ki, amellerimizin en hayırlısı namazdır. Abdeste mü’min olan devam eder!” Namaz, ancak abdest ile sahih olur. Abdest, Muhammed aleyhisselâmın ümmetinin husûsiyetlerindendir. Birgün Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) bir zât; “Nûh peygamberden beri gelen birçok insanlar arsında ümmetini nasıl tanıyacaksın, yâ Resûlallah?” dedi. Bunun üzerine Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Benim ümmetimin aldıkları abdestlerin nişanı olarak, yüzleri ve a’zâları bembeyaz olur. Bu hâl, başka hiçbir ümmette bulunmaz, onları tanırım. Çünkü kitapları sağ taraflarından verilir” buyurdu.
Abdestin faziletlerinden birisi de, her uzvu yıkarken, abdest suyu ile beraber, o uzuvdan günahlar da dökülür, gider.
11) Muhtasar-ül-Minhâc lil-Halîmî Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı. No: 1559
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALÂÜDDÎN-İ BÂCÎ (Ali bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Abdürrahmân bin Hattâb el-Bâcî’dir. “Alâüddîn” lakabı ve “Bâcî” nisbeti ile meşhûr oldu. Bâc, Endülüs’te bir şehirdir. Künyesi, Ebü’l-Hasen’dir. 631 (m. 1233) senesinde doğdu. Şafiî fıkhı ve usûl-i fıkıh ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Bir müddet Şam’da kaldı. Orada Şeyh İzzeddîn bin Abdüsselâm’dan fıkıh ilmini öğrendi. Ebü’l-Abbâs et-Tilimsânî’den hadîs-i şerîf dinledi.
Çeşitli ilimlerde mahirdi. Usûl ilminde çok yükseldi. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Mısır’a gelince, Kerenk kadılığına ta’yin edildi. Kâhire’ye gelip yerleşti. Şöhreti her yere yayıldı. Gittiği her yerde, birçok âlim ile görüşür, fakirlerle otururdu. Herkes ona hürmet ve saygı gösterirdi. İbn-i Dakîk-ül-Iyd, onun ilimdeki üstünlüğünü çok güzel övmektedir. Ona hitâb ederken, “Yâ fakîh!” derdi. 714 (m. 1314) senesi Zilka’de ayında Kâhire’de vefât etti. Karâfet-ül-kübrâ kabristanına defnedildi.
Alâüddîn-i Bâcî, herkesin, fetvâsına müracaat ettiği bir fıkıh âlimi idi. Fetvâ işlerinde, zamanının direği sayılırdı. Bu ilimde çok talebe yetiştirdi. Kâdı’l-kudât Takıyyüddîn-i Sübkî ve Esîrüddîn Ebû Hayyân, ondan ilim öğrenen iki büyük talebesidir. Dînine bağlı ve vakûr bir zâttır. Şiirleri pek meşhûrdur. Kâhire’de Seyfiyye Medresesi’nde ders okuttu. Sonra Mensûriyye’ye döndü.
Usûl ve mantık ilimlerinde İmâm kabûl edildi. Yüksek fazilete sahipti. Zamanının âlimleri arasında en ileri gelenlerden ve onların en zekîlerinden idi. Sözleri ve ibâreleri çok fasih (açık) idi. Daha küçük yaşlarda iken, ilmî münâzaralara katılırdı, İlmî münâzaralarda ortaya koyduğu delîl ve senetlerin sağlamlığı sebebiyle hep gâlib gelirdi.
Büyük âlim İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in derslerinde hazır bulunur, o da ona çok değer verirdi. Bir dersinde, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “Vesît” adlı eserinden okutuyordu. Alâüddîn-i Bâcî; “Bu ibâre, onbeş suâlin cevabıdır” deyip teker teker açıkladı. Müderris ona; “Senin yaşın kaç?” diye sordu. Cevâbında; “Şu kadardır” diye daha küçük olduğunu bildirdi. İbn-i Dakîk-ül-Iyd; “Bütün ilimler, bu küçük yaşta sende hâsıl olmuştur” dedi.
Şeyh Necmeddîn el-Esfûnî şöyle anlatır: İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in yanında idik. Bize “Ey fakîhler! Bir yahudi geldi. Münâzara yapmak istiyor. Hanginiz karşısına çıkar?” diye sordu. Hepimiz sustuk. Alâüddîn-i Bâcî ortaya çıkıp; “Onu hazır ediniz! Allahü teâlâya hamd olsun ki, biz onun şüphelerini gideririz” dedi.
Başlıca eserleri şunlardır: 1. İhtisâr-ül-muharrer: Fıkıh ilmine dâirdir. 2. Keşf-ül-Hakâik: Mantık ilmine dâirdir. 3. Er-Reddü alel-Yehûdi ven-Nasâra. 4. Muhtasar-ül-Mahsûl: Fahreddîn-i Râzî’nin usûl-i fıkha dâir eserinin muhtasarıdır. 5. Muhtasaru ulûmil-hadîs. Ayrıca ferâiz ve hesâb ilimlerine âit eserler de yazmıştır.
Şafiî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin İbrâhim bin Halîl eş-Şeyhî el-Bağdâdî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Alâüddîn’dir. Ali Hâzin ismiyle de tanınmış olup, “Hâzin” tefsîrini yazmıştır. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve târih ilimlerinde âlimdir. 678 (m. 1279) senesinde Bağdad’da doğdu. 741 (m. 1340)’de Haleb’de vefât etti. Zamanının âlimlerinden ilim öğrenip, ilimde yükselmiştir. Bağdad’da İbn-i Devâlîbî’den, Dımeşk’da Kâsım bin Muzaffer’den hadîs-i şerîf işitti.
Tefsîr ilmiyle de meşgûl olmuş, bu ilimde meşhûr Hâzin tefsîrini yazmıştır. Bu tefsîrinin asıl ismi “Lübâb-üt-te’vîl fî me’ânit-tenzîl’dir. Alâüddîn-i Bağdâdî’nin Semisâtiyye hangâhında (külliyesinde) kütüphâne hâzinliği (me’mûrluğu) yaptığı için, yazdığı tefsîre “Hâzin Tefsîri” denilmiş ve bu isimle meşhûr olmuştur. Bu eser Mûsâ, bin Hacı Hüseyn el-İznikî tarafından Türkçeye tercüme edilerek, “Enfes-ül-Cevâhir” adı verilmiştir. Bundan başka; Hâfız Abdülganî’nin “Umdet-ül-ahkâm” adlı eserini “Umdet-ül-efhâm fî şerh-ıl-ahkâm” adıyla şerhetmiştir. Ayrıca “Er-Ravd vel-hadâik fî tehzîbi sîreti hayr-il-halâik Muhammed Mustafâ Seyyidü ehl-is sıdki vel-vefâ” adlı, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayatını anlatan bir eseri vardır. On cildlik “Makbûl-ül-Menkûl” adlı eserinde, İmâm-ı Şafiî’nin ve Ahmed bin Hanbel’in Müsned’ini, Kütüp-üs-sitte’yi, Muvatta’yı Dâre Kutnî’nin Müsned’ini bir araya toplamış ve bâblara göre tasnif etmiştir. Tasavvufda yetişmiş, sâlih, güzel ahlâk sahibi, vekarlı ve güler yüzlü bir zât idi. Dımeşk’da Semisâtıyye hangâhında bulunup, insanları, irşâd etmiş, doğru yolu göstermiştir.
Alâüddîn-i Bağdadî; “Hâzin Tefsîri” ismiyle tanınan “Lübâb-üt-te’vîl fî me’ânit-tenzîl” adlı tefsîrinin mukaddimesinde, tefsîr ilmi ile ilgili husûslarda ma’lûmat vermiştir. Bu kısım, beş bölüm halindedir. Birinci bölümde Kur’ân-ı kerîmin ve Kur’ân-ı kerîmi okumanın ve öğretmenin fazileti anlatılmıştır, ikinci bölümde, ilmî selâhiyyeti olmadığı hâlde, Kur’ân-ı kerîmi kendi görüşüne göre tefsîr edenlerin âhırette çekecekleri ceza ve azâbdan bahsedilmektedir. Bu bölümde bir de, Kur’ân-ı kerîmi öğrenip de unutanlar, okuyarak unutmamak için gayret göstermeyenler hakkında bildirilen cezalardan da bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde, Kur’ân-ı kerîmin cem’i (bir kitap hâline toplanması), tertîbi, nüzûlü (indirilişi) ve yedi harf (lehçe) üzere nâzil oluşundan bahsedilmiştir. Dördüncü bölümde, Kur’ân-ı kerîmin yedi harf (lehçe) üzere indirilmiş olmasından ve bu husûsda bildirilen nakillerden bahsedilmiştir. Beşinci bölümde, tefsîr ve te’vîlin ma’nâsı ve ta’rîfi üzerinde durulmuştur.
Ayrıca, âyet-i kerîmelerden i’tikâdî ve fıkhî hükümler güzel bir tertîble verilmiştir. Sûrelerin fazileti ile ilgili hadîs-i şerîfler yazılmıştır. Hadîs-i şerîf naklettiği sahih hadîs kitaplarından Buhârî’yi ve Müslim’i işâretle göstermiş, diğer hadîs kitaplarını isimleriyle bildirmiştir. Âyet-i kerîmeleri muhtasar ve fâideli bir usûlle tefsîr etmiş ba’zan ilmî bir mevzû ile ilgili geniş ma’lûmat vermiş, sonra tefsîre devam etmiştir.
Alâüddîn-i Bağdadî, Süleymâniye Kütüphânesinin Şehid Ali Paşa kısmı, 1928 numarada kayıtlı “Kitâb-ür-ravd” adlı eserinde, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hayatını anlatmakta, âyet-i kerîmelerin nüzûl sebeblerinden de bahsetmektedir. Bu eserin ba’zı yerlerinde şöyle buyurulmaktadır: “Akrabanı Allahın azâbı ile korkut!” meâlindeki Şuarâ sûresinin 214. âyet-i kerîmesi nâzil olunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Safa dağına çıkıp; “Ey Kureyş halkı! Gelin, saadete yetişin!” buyurdu. Kureyşliler toplandılar ve; “Da’vete sebeb nedir?” dediler. “Ey benim kavmim! Eğer size haber versem ki, bu dağın arkasında düşman vardır. Size saldırmak için fırsat beklerler ve malınızı alıp, sizi öldürmek isterler. Bana inanır mısınız?” buyurdu. Onların cümlesi; “İnanırız. Sen bizim aramızda yalancılıkla tanınmış değilsin ve biz senden hiç yalan söz işitmedik” dediler. O zaman Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ey Abdülmuttaliboğulları ve ey Abdi Menaf evlâdı ve Benî Zühre torunları!” ve bütün kabileleri tek tek saydı ve; “Bana Hak teâlâ; “Akrabanı Allahın azâbı ile korkut” buyurdu. Bilin ki siz (La ilahe illallah) kelimesini demedikçe ve benim peygamberliğimi kabûl etmedikçe, âhırette ben size faide etmem” buyurdu. Ebû Leheb; “Bizi bunun için mi da’vet ettin?” dedi. Hakaret etmeye başladı! Sonra Hak teâlâ, Tebbet sûresini sonuna kadar gönderdi.
İbn-i İshâk anlatır: Resûlullah ( aleyhisselâm ) daha Mekke-i mükerremede iken, Habeşistan’dan yirmi kadar hıristiyan, O’nun ( aleyhisselâm ) peygamberliğini ilân ettiğini duyup ziyâretine geldiler. Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) Mescîd-i haram’da buldular. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda oturdular. Efendimizle konuşup, çeşitli suâller sordular. Hâl ve hareketlerini, yüzünün şeklini, konuşmalarını gördüler. Kendi kitapları olan İncîl’de geleceği bildirilen son peygamberin karşılarındaki mübârek zât olduğuna karar verdiler. Suâlleri bitince, Resûlullah ( aleyhisselâm ), onları İslâmiyete da’vet etti. Kur’ân-ı kerîmden âyet-i kerîmeler okudu. Onlar, Kur’ân-ı kerîmi dinleyince, kendilerinden geçtiler, gözlerinden yaşlar aktı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ), İslama da’vetini kabûl edip, Muhammed aleyhisselâmın Allahü teâlânın kulu ve Peygamberi olduğuna îmân ettiler. Bildirdiklerinin hepsini kabûl edip, tasdik ettiler. Vedâlaşıp Resûlullah efendimizin yanından ayrıldılar. Kâ’be-i şerîfin yanında kümelenen müşriklerin yanından geçerken, Ebû Cehl ve yandaşları, onları müslüman oldukları için kınadılar. Kasas sûresinin 52-55. âyet-i kerîmelerinin bu müslümanlar hakkında nâzil olduğu bildirilmektedir. Bu âyet-i kerîmelerde Allahü teâlâ, meâlen şöyle buyurmaktadır “Kur’ân’dan önce kitap verdiklerimiz Kur’ân’a îman ederler. Onlara Kur’ân tilâvet olununca; “Biz ona îman ettik ve Rabbimiz tarafından indirilen hak kelâm olduğunu tasdik ettik. Doğrusu biz, Kur’ân bize okunmadan önce de müslüman olmuş kimselerdik” dediler. Onlara, iki kitaba îmânları ve iki dinde sabır ve sebatları için iki kerre ecir verilir ve tâatle ma’sıyeti def ederler ve onlara verdiğimiz mallardan hayra harcarlar. Çirkin söz işittikleri zaman da, ikrah edip yüz çevirirler. Çirkin söz söyleyenlere; “Bizim amellerimiz bizim ve sizin amelleriniz sizin olsun. Olduğunuz hâlde size selâm olsun, biz câhillerin sohbetini istemeyiz” derler.”
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbından Hazreti Habbâb’ın, müşriklerin azgınlarından olan As bin Vâil’den pekçok alacağı vardı. Onu istemek için yanına gitti. As bin Vâil, Hazreti Habbâb’a; “Muhammed’i inkâr etmedikçe sana alacağını vermem” dedi. Hazreti Habbâb; “Vallahi ben ölünceye kadar da, öldükten sonra kabrimden kalkınca da, asla Peygamberimi ( aleyhisselâm ) red ve inkâr edemem. Her şeyden vazgeçerim, yine bu inkârı yapamam” cevâbını verdi. Bunun üzerine As bin Vâil: “Öldükten sonra dirilecek miyiz? Öyle birşey varsa, o zaman malım da, evlâdım da olacak. Borcumu sana o gün öderim” dedi.
As bin Vâil’in bu sözleri üzerine Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde; Meryem sûresinin 77, 78 ve 79. âyet-i kerîmelerini gönderdi. Bu âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Şimdi şu âyetlerimizi inkâr eden ve “Elbette bana mal ve evlâd verilecektir” diyen adamı (Âs bin Vâil’i) gördün mü? O, gayba muttali mi olmuş, yoksa Rahmân’ın huzûrunda bir söz mü almış? Hayır, öyle değil, biz onun dediğini yazacağız ve azâbını da çoğalttıkça çoğaltacağız.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 177
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 97
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 131
4) Tabakât-ül-müfessirîn cild-1, sh. 422
5) Keşf-üz-zünûn sh. 1540
6) Et-Tefsîr vel-müfessirîn cild-1, sh. 310
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 103, 110
? Kitâb-ür-ravda, Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali Paşa kısmı. No: 1929
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALÂÜDDÎN-İ BUHÂRÎ (Abdülazîz bin Ahmed)
Hanefî mezhebi fıkıh ve usûl âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülazîz bin Ahmed bin Muhammed el-Buhârî olup, lakabı Alâüddîn’dir. Buhârâ’da yetişen Alâüddîn hazretlerinin doğum tarihi bilinmemektedir. 730 (m. 1329) senesinde vefât etti.
Fıkıh ilmini; amcası Muhammed el-Mâymergî ve Hâfızuddîn-i Kebîr Muhammed el-Buhârî’den öğrendi. Bilhassa fıkıh ve usûlde ve diğer ilimlerde çok yükseldi. Kıvâmüddîn Muhammed el-Kâkî, Celâlüddîn Ömer bin Muhammed el-Habbâzî ve başka âlimler ondan ilim öğrendi.
İlim öğrenmek ve öğretmek husûsunda çok gayretli olan Alâüddîn-i Buhârî hazretleri talebelerine ilim öğretmekten başka, kıymetli eserler de tasnif etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: Keşf-ül-esrâr (Şerhu Usûl-il-Pezdevî, 2 cild), Şerh-ül-müntehâb, Kitâb-ül-efniyye, Şerh-ül-Hidâye (İlâ bâb-in-nikâh).
Alâüddîn Abdülazîz bin Ahmed el-Buhârî’nin yazdığı Keşf-ül-esrâr (Şerhu Usûl-il-Pezdevî) isimli iki cildlik eserinden ba’zı kısımlar özetlenerek aşağıya yazılmıştır:
“Önce ve sonra gelen âlimlerin yolu ve âdeti, eserlerine ve başka her hayırlı işe, Allahü teâlâya hamd ederek başlamalarıdır. Böylece âlimler, hem hamd ile (Fâtiha-i şerîf ile) başlayan Kur’ân-ı kerîme uymuşlar, hem de Resûlullah efendimizin; “Allahü teâlâya hamd ile başlanmayan her mühim iş bereketten kesilmiştir.” hadîs-i şerîfi ile amel etmişlerdir.
Abdülazîz el-Buhârî hazretleri, şerhettiği kitabın müellifi olan Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin; “İmkânımın ve gücümün yettiği kadar Allahü teâlâya hamd ederim. Rızâsını kazanmakta O’ndan yardım isterim” sözünü şöyle açıklıyor: “Müellif (Pezdevî), Allahü teâlânın kullarına lutfettiği pekçok büyük ni’metlerini, Allahü teâlânın kudretinin ve büyüklüğünün kemâlini, beşer (insan) gücünün, Allahü teâlâya lâyık olan hamdi yapmaktan âciz olduğunu ve kurtuluşa ancak Allahü teâlânın hidâyeti, yardımı ve muvaffak kılması ile kavuşulabileceğini şeksiz ve şüphesiz bir şekilde müşâhede edip iyice anlayınca böyle söylemiştir. Ya’nî, “Allahü teâlâya gücümün yettiği kadar, bana ne kadar hamd etme gücü vermişse o kadar hamd edebilirim. Yoksa, Allahü teâlâya lütfettiği ni’metleri karşısında lâyık olan hamdi yapmaya gücüm yetmez. Buna hiç kimsenin gücü yetmez” demek istemiştir. Nitekim İbrâhim sûresinin 34. âyet-i kerîmesinde meâlen; “... Eğer siz Allahü teâlânın verdiği ni’metleri saymaya kalksanız (buna gücünüz yetmez) sayamazsınız” buyuruldu.
Abdülazîz el-Buhârî, müellifîn; “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) O’nun Âline ve Eshâbına salât ederim” sözünü şöyle açıklıyor “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Âl’i demek, O yüce Peygamberin soyu, zürriyeti demektir. Al, takvâ sahibi mü’minler için de kullanılmıştır. Nitekim bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz; “Her takvâ sahibi mü’min benim Âl’imdir” buyurmuşlardır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı, O’na tâbi olanlar, ya’nî Muhacir ile Ensâr’dır.”
Müellif, Resûlullah efendimize ve O’nun Âl’i ve Eshâbına salât (duâ) ettikten sonra, diğer Peygamberlere salât (duâ) etmektedir. Abdülazîz el-Buhârî de bunu şöyle îzâh etmektedir “Müellifîn, Resûlullah efendimizin Âl ve Eshâbını diğer Peygamberlerden önce zikretmesi, onları Peygamberlerden üstün tuttuğu için değil, Resûlullah efendimize yapılan salâtın, onlar ile tamam olduğu içindir. Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âlihî ve eshâbihî ve etbâ’ıh denir. Bununla Resûlullah efendimize yapılan salât-ü selâm tamamlanmış olur. Bundan sonra; “Ve alâ cemi’ıl enbiyâi vel-mürselîn” denir. Eshâb-ı Kirâm dâhil hiçbir veli, hiçbir peygamberden daha üstün değildir.
Bekâra sûresinin 269. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki; “(Allahü teâlâ) dilediği kimseye hikmet verir. Kime ki hikmet verilmiş ise, muhakkak ona çok hayır verilmiştir.” Bu âyet-i kerîmede geçen hikmet kelimesi, fâideli ilim olarak bildirildi. Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) bu kelimeyi “Helâl ve haram ilmi” diye tefsîr etmiştir. Âlimlerin çoğu, bunun fıkıh ilmi olduğunu bildirmektedir. Hikmet lügatta ilim ile amel ma’nâsınadır. Bu ikisini kendinde bulunduran yüksek âlimlere fakih denilmiştir.
Fıkıh ilminin faziletine dâir birçok âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf mevcûttur. Fakîhler için çok müjdeler vardır. Ancak ilmi ile âmil olmayanlar bu faziletlerden mahrûmdurlar. Kötü âlimler için çok acı azaplar bildirilmiştir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) mahlûkâtın en kötülerinin kim olduğu suâl edildiğinde; “Kötü âlimlerdir” buyurmuştur.
Bütün bunlardan iyi anlaşılıyor ki, ilim öğrenmeli, bu ilimle amel etmeli, ya’nî ilim ile amel birlikte bulunmalıdır. Hadîs-i şerîflerde; “(İlim öğrenmiyen) câhile bir kerre, (ilim öğrendiği hâlde ilmi ile amel etmeyen) âlime yetmiş kere yazıklar olsun” ve “Şeytana karşı bir fakîh, bin âbidden (ibâdeti çok yapandan) daha kuvvetlidir” buyuruldu:
Şeytana karşı kuvvetli olmak, ilmi ile amel eden âlimlere mahsûstur. İlmi olup ameli olmayan kimse, şeytana karşı kuvvetli olmak şöyle dursun, bilakis onun oyuncağı olur.
İmâm-ı Gazâlî hazretleri buyurdu ki: “Ba’zıları fıkıh ilmi deyince, fetvâları bilmek, fetvâların inceliklerine ve illetlerine vâkıf olmak ilmini anlamışlardır. Hâlbuki, âlimlerin çoğunun bildirdiklerine göre fıkıh, bunlarla beraber, âhıret ilmini, nefsin yaptıracağı çok ince hileleri bilmek, âhırette karşılaşacağı şeyleri iyi anlamak, dünyâya ehemmiyet vermeyip onu hakîr görmek ilmidir.”
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki: “Hakîkî fakih, dünyâya kıymet vermeyip âhırete rağbet eden, hatâlarını görebilen, Rabbine ibâdette devamlı olan, şüphelilerden uzak duran, başkalarının herhangi birşeyine zarar vermekten sakınan âlim zâttir.”
Başkalarına emirleri ve yasakları bildirip, kendisi ise bunlara riâyet etmiyen sözde âlimin hâli şu kimseye benzer ki, ortada herkesin yemek istediği, görünüşte lezzetli olan bir yemek olsa, fakat bu yemek zehirli olsa, yemeğin zehirli olduğunu orada bulunanlardan yalnız birisi bilse, diğerlerine; “Bu yemekten sakın yemeyiniz. Bu yemek zehirlidir” dese, fakat kendisi bir taraftan yese, diğerleri bunun sözüne hiç i’tibâr etmezler. “Bu bir yalancıdır. Hakîkaten zehirli olsaydı, kendisi yemezdi” diyerek, o yemekten yemeye başlarlar. O yemek aslında zehirli olduğu için, yiyenlerin hepsine çok zararlı olur.
Bu misâlden anlaşılacağı gibi, başkalarına anlatıp kendisi riâyet etmeyen âlimin zararı çok fazla olmaktadır. Nitekim âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Siz insanlara iyiliği emredip kendi nefslerinizi unutur musunuz?” (Bekâra-44), “Ey îmân edenler! Yapmadığınız şeyi niçin söylüyorsunuz?” (Sâff-3).
Fahr-ül-İslâm Pezdevî hazretleri, Usûl-ül-Pezdevî kitabında buyuruyor ki: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve eshâbı (talebeleri), fıkıh ilminde başkalarından önce gelmektedirler. Temel kaynaklardan mes’eleleri önce onlar çıkarmışlar, bu husûsta çok çalışmışlardır. Fıkıh ilminde onların dereceleri pekçok yüksektir. Onlar Kitâb ve Sünnet ilminde, Allahü teâlânın emirlerine, yasaklarına ve büyüklere uymakta, Rabbânî âlim idiler.”
Abdülazîz el-Buhârî hazretleri bu kısımda bulunan, “Büyüklere uymakta Rabbânî âlim idiler” cümlesini açıklarken buyuruyor ki: “Onlar ya’nî İmâm-ı a’zam ve eshâbı, hükümleri önce Kitâb’dan, sonra Sünnet’ten, sonra İcmâ’dan ve daha sonra da Kıyâs’tan alma husûsunda Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin yoluna yapışırlardı. Hükümleri çıkartırken nefslerinden birşey ortaya koymaz, o büyüklerin yoluna zerre kadar muhalefet etmezlerdi.”
Müellifîn; “Onlar hem hadîs âlimi idiler, hem de hadîs-i şerîflerin ma’nâlarını bilmekte ve anlamakta da mütehassıs idiler” sözünü şerh ederken buyuruyor ki: “Ba’zı kimselerin İmâm-ı a’zam ve eshâbı hakkında, ileri geri konuşarak; “Onlar, hadîs ilminde âlim değillerdi. Kendi görüşlerine göre hüküm verirlerdi. Karşılaştıkları bir hadîs-i şerîf, kendi görüşlerine uygun ise alır, değilse reddederlerdi. Kendi görüşlerini hadîs-i şerîfe tercih ederlerdi” sözlerine cevap olmak üzere, müellif bunun uydurma ve iftira olduğunu, onların, diğer birçok ilimde olduğu gibi, hadîs ilminde de mütehassıs olduklarını bildirdi.
Onların, hadîs-i şerîf ilminde zayıf olduklarını, hatta, kendi görüşlerini hadîs-i şerîflere tercih ettiklerini zannetmek, onların büyüklüğünü anlıyamamış olan zavallıların işidir. Onların, helâli ve haramı bilmekte, şer’î delîllerden ma’nâlar çıkarmakta dereceleri o kadar yüksek ve dikkatleri o kadar keskin idi ki, onlar gibi böyle derin ma’nâlara nüfuz edemiyenler, onları kendi görüşlerine göre hüküm veriyorlar zannetmişlerdir. Hâlbuki İmâm-ı Şafiî hazretleri; “Fıkıh öğrenmek istiyen kimse, Ebû Hanîfe’nin kitaplarına sarılsın. Ben Ebû Hanîfe’ye yetişseydim, onun meclisinden ayrılmazdım” buyurdu. Büyük âlimlerden, buna benzer daha nice sözler nakledilmiştir.
Abdullah bin Mübârek’e; “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve eshâbının, sünneti seniyyeye uymadıkları söyleniyor. Bunlar için ne dersiniz?”diye suâl edildiğinde, buyurdu ki: “Sübhânallah! Böyle olmak şöyle dursun, Ebû Hanîfe sünnet-i seniyyeye uymak, o yoldan kılpayı ayrılmamak için bütün gücüyle gayret edip çalıştı. Hâl böyle iken, o büyük zât ve talebeleri hakkında böyle uygunsuz lâflar nasıl söylenebilir? Sünnet-i seniyyeye düşman olanlar, nefislerine, arzu ve hevâlarına tâbi olup, Kitâb ve Sünneti terkedenlerdir.”
Ebû Hanîfe ve eshâbı, bir hükmü meydana çıkarırken, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden ayrılmamışlar, kendiliklerinden birşey söylememişlerdir. Onlar, mechûl olan rivâyeti de kıyâsdan önce tuttular. Mechûl rivâyet, hadîs rivâyeti ile meşhûr olmamış, râvîlerin sâdece bir veya iki rivâyetleri ile bilinen rivâyetlerdir. Onlar, Resûlullah efendimizden duymaları ihtimâlini göz önünde bulundurarak, Eshâb-ı Kirâmın sözlerine de kıymet vermişler, bu sözleri de sened kabûl etmişlerdir.
Onların yolu bu olunca, “Kendi görüşlerini sahih hadîslere tercih ettiler” sözü ne büyük yalandır. Böyle zannetmek nasıl mümkündür?”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-2, sh. 136
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 242
3) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 94
4) Keşf-üz-zünûn sh. 112, 1395, 1849
5) Keşf-ül-esrâr
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALEVÎ BİN MUHAMMED SÂHİB-ÜD-DEVÎLE
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Alevî bin Muhammed Sâhib-üd-devîle’dir. Hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur. Doğum tarihi bilinmemektedir. 778 (m. 1376) târihinde vefât etti. İlimde ve tasavvufta engin bir deniz gibi idi. Çok kerâmetleri görüldü.
Şöyle anlatılır: “Babası ona bir kuyu bağışladı. Fakat daha sonra vazgeçerek o kuyuyu geri aldı. Bir kısmı insanlar, o kuyudan su çekmek için yanına gittiklerinde, suyunun çekilmiş, kupkuru ve içinin kaya parçaları ile dolu olduğunu gördüler. Gelip durumu babasına anlattılar. Babası, kuyunun bu hâle gelmesine kendisinin sebep olduğunu anladı ve o kuyuyu tekrar oğluna bağışladı. Alevî bin Muhammed kuyunun başına geldiğinde, kuyunun eski hâli üzere su dolu olduğunu gördüler.”
Yine anlatılır ki: “Alevî bin Muhammed ve talebelerinin bulundukları vadiyi sular bastı. O zaman hep birlikte, biraz yüksekçe bir yer olan tepeye çıktılar. Sular yükseldikçe, onlar daha yükseklere çıktılar. Onlar çıktıkça sular da yükseldi. Kurtuluş için başka bir yere de gidemediler. Talebeler, boğulup helak olacaklarına kanâat getirdikleri bir sırada, Alevî bin Muhammed o sudan abdest aldı ve iki rek’at namaz kıldı. Duâdan sonra elindeki asâ ile yükselen suya vurduğu zaman, suların yükselmesi durdu. Kısa bir zamanda yerler kurudu. Beraberce yerlerine geri döndüler. Herkesin evlerindeki eşyasını sel götürmüştü. Oradakiler bu durumdan şikâyet ettiler. Alevî bin Muhammed, orada bir yeri işâret ederek kazılmasını buyurdu. Kazıldığında, eşyaların bir kısmını orada buldular. Başka bir yerin de kazılmasını buyurdu. Orasını da kazdılar. Geri kalan eşyalarını da orada buldular.”
Şöyle anlatılır: “Alevî bin Muhammed hazretlerinin yaşadığı bölgede çok şiddetli soğuklar oldu. Halk gelip, bütün ekili ve dikili arazinin donup, bütün bitkilerin telef olduğunu, ona âit olan ekili tarlanın da kendilerininki gibi zarara uğradığını haber verdiler. O zaman Alevî bin Muhammed buyurdu ki: “Allahü teâlânın izniyle bize âit olan yerler zarar görmemiştir.” Oradakiler, ona âit olan yere gittiklerinde, onun tarlasının hiçbir zarara uğramadığını gördüler.”
Yine anlatılır ki: “Râsi’ bin Derviş adındaki bir sultânın adamları, Alevî bin Muhammed’in yakınlarından birisinin mahsûlünden zorla alıp, sahibine zulümde bulundular. O mazlûm da gelip, durumu Alevî bin Muhammed’e arzetti. Alevî bin Muhammed derhâl sultana çıkıp, öteden beri yapmakta olduğu bu zulümden vazgeçmesini tenbîh ederek, iki parmağı ile sultana işâret etti. Sultan Râsi’ bin Derviş; “Peki efendim” diyerek teslimiyet gösterdi. Alevî bin Muhammed oradan ayrılınca, sultanın yanındakiler, “Niye korktunuz? Onun dediğini niye tuttunuz?” diye sorduklarında, sultan; “Onun uzattığı iki parmağını, gözlerime saplanmak üzere olan iki mızrak olarak gördüm. Az daha gözlerim çıkacaktı” dedi ve bir daha zulüm yapmadı.”
Şöyle anlatılır: “Alevî bin Muhammed’in yakını olan bir zâtın develeri kaçıp kaybolmuştu. Beraberce aramaya çıktılar. Bir türlü bulamadılar. Üstelik yollarını da kaybedip, nerede olduklarını anlıyamadılar. Aç ve susuz bir hâlde kaldılar. Alevî bin Muhammed hazretleri, sırtındaki paltosunu yere serip üzerinde iki rek’at namaz kıldıktan sonra duâ edip ba’zı şeyler okudu ve; “İşte bu paltom, bize istediğimiz şeyi bulmada inşâallah yardımcı olacaktır” buyurdu. Bu arada paltosu havada uçmaya başladı. Beraberce arkasından yürüdüler. Nihâyet bir yerde develeri buldular. Kısa zamanda da oturduktan beldeye geri döndüler.”
Yine şöyle anlatılır: “Çocuklarından biri, şiddetli bir göz ağrısına tutuldu. Acısına dayanamaz oldu. Bir gece; “Yâ Rabbî! Sevdiğin kul olan babam hürmetine bana şifâ ver” diye duâ etti. Rü’yâsında yerden göğe yükselen kuvvetli bir nûr gördü. O sabah kalktığında gözlerindeki ağrının hiç kalmadığını, şifâ bulduğunu anladı.”
Şöyle anlatılır: “Talebelerinden birkaçı ağır bir hastalığa yakalandı. Hocalarını vesile edip, Allahü teâlâdan şifâ istediler. Allahü teâlâ da onlara şifâ ve afiyet verdi.”
Hadîs âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ahmed bin Abdülmuhsin bin Ahmed bin Muhammed bin Ali bin Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ca’fer el-Hüseynî el-Gurâfi’dir. 628 (m. 1231) yılında doğup, 704 (m. 1305) yılı Zilhicce ayında vefât etti.
Muhammed bin İmâd, Zâfir bin Necm, Murtezâ bin Hâtem, Ali bin Cebbâre ve bir grup âlimden, Bağdad’da; Ebü’l-Hasen el-Katî’î, Muhammed bin Sa’îd, İbn-i Kübeylî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Hadîs-i şerîflerden tahricler yaptı. Hadîs ilmini çok iyi bilirdi. Hattı çok güzel idi ve sür’atli yazardı. İskenderiyye şehrinde, Dâr-ül-Hadîs-in Nebîhiyye Medresesi’nin müderrisliğini yaptı. Ondan, garîb, az duyulan ve az bilinen bilgiler nakledildi. Fıkıh ilmini iyi bilirdi.
Ebû Abdullah bin el-Mühendis der ki: “Hocamız Gurâfî çok Kur’ân-ı kerîm okur, vakitlerini iyilik ve hayr işlemekle geçirirdi.”
Ebü’l-Alâ el-Furadî der ki: “O, âlim ve fâdıl idi. Büyük hadîs âlimlerindendir. İnsanların ilminden faydalandığı, çok ibâdet eden bir zât idi. Onu, Berzâlî, Zehebî ve başka âlimler de övmüşlerdir. Ağaç yaprakları satarak geçimini te’min eder, günlük ihtiyâcını kazanınca daha fazla satmak için uğraşmazdı. Kendi beldesinin âlimlerini iyi bilirdi.”
Evliyânın büyüklerinden ve fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Ahmed bin Ca’fer bin Ali bin Muhammed bin Abdüzzâhir bin Abdülvelî bin Hüseyn’dir. Nesebi (soyu) Peygamber efendimizin amcası Ebû Tâlib’e ulaşmaktadır. 638 (m. 1240) senesinde Kûs şehrinde doğdu. 701 (m. 1302) senesi Receb-i şerîf ayının yirmiikinci günü Ihmîn denilen yerde vefât etti.
İbn-i Abdüzzâhir, fıkıh ilmini, Şeyh Mecdüddîn İbni Dakîk-ıl-Iyd’den öğrendi. 657 (m. 1259) senesinde icâzet (diploma) aldı ve fıkıh ilminde ders vermeye başladı. Ebü’l-Hasen Ali bin Hibetullah bin el-Cümmeyzî, Ebü’l-Hasen Ali bin Vehb bin Mu’tî’ el-Kuşeyrî’den hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Kâhire’de Şeyh İbrâhim el-Ca’berî ile görüştü. Kûs şehrinde, takvâ, zühd ve vera’ sahibi Şeyh Ali el-Kürdî ismindeki zât ile görüşüp, ma’nevî hâllere kavuştu. Daha sonra Ihmîn denilen yere yerleşip, orasını vatan edindi. Ihmîn’de bir dergâh bina etti. İlmi, güzel ahlâkı ve te’sîrli sözleri ile insanlara ilim öğretti, doğru yolu gösterdi. Çok talebesi oldu ve birçok kerâmetleri görüldü.
Zeynüddîn el-Kamûlî şöyle anlatır: “Bir sene hac için niyet edip hazırlığımı yaptım. Sonra da Ihmîn’e İbn-i Abdüzzâhir’i ziyârete gidip, bu niyetimi arzettim. İbn-i Abdüzzâhir buyurdu ki: “Allahü teâlâ bilir ki, bu sene hacca gitmek size müyesser olmayacaktır.” Bu sözüne çok üzüldüm. İçimden, maksadımdan dönmiyeceğim, diye geçirdim. İbn-i Abdüzzâhir bana; “Kardeşim, hikmet-i ilâhî. Bu sene gidemiyeceğinize üzülmeyiniz. Ondan sonraki sene ve daha sonraki seneler de hac edersiniz” diyerek, sekiz defa tekrar ettiler. Hakîkaten o sene hacca gidemedim. Fakat ondan sonraki sene ve tekrar ettiği adet kadar, ya’nî sekiz kere hac etmek nasîb oldu.”
İbn-i Abdüzzâhir şöyle anlatır: “Önceleri çok ibâdet ve zikr ettim. Bir ara aklıma; “Sen artık yetiştin” düşüncesi geldi. O günlerde bir yolculuğa çıktım. Yol arkadaşım da hıristiyan bir genç idi. Beraberliğimiz sebebiyle birbirimize alıştık. Onun müslüman olmadan yanımdan ayrılmasına çok üzüldüm. Nihâyet Ihmîn’e döndüm. Bende hâlâ bu üzüntü vardı. Doğruca o beldenin meşhûr âlimi Miâd bin Abdüzzâhir’in huzûruna gittim. O, her zamanki âdeti üzere sohbet etti ve bana bakıp; “La ilahe illallah. Burada kendisini yetişmiş sayan, üstün olduğunu zannedenler var. Hâlbuki bunlar, avamın da avamıdır. Herkesten daha aşağı derecededirler” buyurdu ve Nûr sûresinin otuzuncu âyet-i kerîmesini okudu. Ben onun bu kerâmetini anladım, içimden geçen bu düşünceye tövbe ettim.”
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Davûd bin Yahya bin Kâmil bin Yahya bin Cebbâre bin Abdülmelik bin Mûsâ bin Cebbâre bin Muhammed bin Zekeriyyâ bin Küleyh bin Cemil bin Abdullah bin Mue'ab ibni Sabit bin Abdullah bin Zübeyr bin Avvâm'dır (r.anhüm). Lakabı Necmüddîn olup, künyesi Ebü’l-Hasendir. Kuraşî, Esedî, Kahfâz”i, Dımeşkî nisbetiyle tanınırdı. Nesebi Eshâb-ı kiramdan Zübeyr bin Avvâm hazretlerine kadar dayanmaktadır. 668 (m. 1269) senesi Cemâzil-evyel ayında doğdu. Yüksek ve fazilet sahibi bir âlim olan babası, "Kadı İmâdüddin" lakabı ile meşhur olup, 684 (m. 1285) senesinde vefât etmiştir.
Babasından ve daha birçok âlimden ilim tahsil etti. Fıkıh, usûl, nahiv, edebiyat ve daha başka ilimlerde de mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Fetva verir ve ders okuturdu. Özellikle Arab dili ve edebiyatında Şam'da zamanının âlimlerinin en büyüğü idi. Nahiv ilmini Alâ bin Mutrizl'den, fikıh ilmini Şemseddîn-i Harîrî'den, usûl ilmini Bedr bin Cemâa'dan, Arab edebiyatını Mecd-i Tûnusî'den okuyup öğrendi. Necm-üş-Şekrâvî'den ve Burhan bin Derd'den hadîs-i şerif dinledi. 745 (m. 1344) senesi Receb ayının ondördüncü günü vefât etti.
İbn-i Hacer-i Askalânî diyor ki; "O, İbn-i Derd'den çok sayıda hadis cüzleri dinledi. Ayrıca Muvatta’ ve başka hadîs kitaplarını da dinlemişti. Kendisi hadîs-i şerîf rivâyet etmedi. Kur'ân-ı kerîmin bütün kıraat rivâyetlerini okuyup öğrendi. Fıkıh ilmini Şeyh Celâleddin el-Habbâzî ve Kadı Sadrüddîn'den, Arabî ilimleri Şeyh Şerefüddîn el-Fezârî'den öğrendi. Bedreddîn İbni Nehviyye'den "Davül-misbâh" ve onun şerhi olan "Esfâr-üs-sabâh" adındaki eserleri okudu. Edebiyatla çok meşgul olup, aruzda pek mâhir oldu. Derslerinde, fazilet sahiplerinin nâdir haberlerinden bahsederdi. O, 719 (m. 1319) senesinde Rükniyye Medresesi'ne müderris olarak ta’yin edildi. Bir müddet sonra ayrıldı. 722 (m. 1322) senesinde Zâhiriyye Medresesi’ne ta’yin edildi O, Arab edebiyatında Şam’daki meşhûr âlimlerin sonuncularından idi. Berzâlî onun nazımlarından çok şeyler yazdı.”
Zehebî diyor ki: “O, zamanının en zekî kimselerinden idi. Dinine çok bağlı, vera’ ve takvâ sahibi bir zât olup, Arabî ilimlerde çok talebe yetiştirdi.”
Şafii mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Hüseyn bin Ali bin Hüseyn bin Muhammed el-Hüseynî el-Mısrî olup, künyesi Ebü'l-Hasen'dir. Lakabı Seyyid Şerefüddîn'dir. İbn-i Kadıasker diye bilinir. 691 (m. 1292) senesinde doğdu. 757 (m. 1356) senesi Cemâzil-âhır ayında Kâhire'de vefât etti. Karâfe kabristanına defnedildi.
Ali el-Ermevî seyyid idi. Ya'nî Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan idi. Birçok âlimden ilim öğrendi ve hadîs-i şerif dinledi. Dımeşk'da el-Fahr Ali'den, Beyhekî'nin Sünen-ül-kebîr kitabındaki hadîs-i şerifleri dinledi. Fıkıh, usûl ve nahiv ilminde üstün derecelere kavuşmuştu.
Ali Bin Hüseyn, el-Fahriyye ve et Tayberasiyye'de ders okuttu. Kahire'de nüfus müdürlüğü, belediye teşkilâtı başkanlığı ve hazîne müdürlüğü vazifelerini yürüttü. Birçok kimseler ondan ilim öğrenerek hadîs-i şerîf rivayetinde bulundular.
İbn-i Râfi' onun hakkında; "Ali el-Ermevî, çok zekî, güzel ahlâklı, merhameti çok, edîb, derin bilgi sahibi bir zât idi" demektedir.
İbn-i Sübkî ise onun hakkında; "Ali bin Hüseyn, fazîlet sahibi, çok medh ve hürmet edilen, edîb idi. Zamanının büyüğü olup, nahiv ve özellikle nesirde dehâ idi" demektedir.
Bedreddîn Nablûsî onun hakkında şöyle demektedir: "Ali el-Ermevî, Ehl-i sünnet mezhebinde ilmiyle âmil bir zât idi. Zilka'de ayının sekizinci gecesi Hızır aleyhisselâmla görüştü."
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 41
2) Tabakât-üş-Safiiyye cild-10 sh. 137
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1. sh. 396
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6. sh. 183
5) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-2. sh. 170Anasayfa Ansiklopediler İslam Alimleri ALİ BİN İBRÂHİM ES-SÜKÂKÎNÎ Hızlı erişim "Filtrele" : HİCRÎ 8.ASIR ÂLİMLERİ
Hadîs âlimi. İsmi, Ali bin İbrâhim bin Esed el-Mısrî, el-Hanefi, Alâüddîn bin el-Etruş es-Sükâkînî'dir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 758 (m. 1357) senesi Cemâzil-âhır ayı başında Mısır'da vefât etti.
Ali bin İbrâhim, birçok âlimden ilim öğrendi ve hadîs-i şerif dinledi. Hadîs-i şerîf dinlediği hocalarından olan el-Ebrekûhî ed-Dimyâtî'den, Dâre Kutnî'nin Sünen'indeki hadîs-i şerifleri dinledi. Onlardan rivayette bulundu. Bunun yanında Beyburûs el-Adîmî'den de hadîs-i şerîf dinledi. Kendisinden de; el-Emnî, İbn-i Sened hadîs-i şerîf dinledi ve rivayette bulundu.
Ali es-Sükâkînî, 743 (m. 1342) senesinde Dımeşk'da, belediye teşkilâtı hizmetleri, ayrıca insanlara emr-i ma'rûf ve nehy-i münker etmek ve hayvan haklarını da korumak gibi başka vazifeleri de olan Hisbe Teşkilâtı başkanlığına ta'yin oldu. Bu vazifesini başarıyla yürüttü. Daha sonra bu vazifeden ayrıldı ve Kahire'ye gitti. El-Hâtuniyye, el-Cevâniyye medreselerinde ders verdi. Bir müddet de Kâhire'deki Hisbe Teşkilâtı başkanlığını yürüttü. Bir ara bu görevden ayrıldı ise de, tekrar Mısır'daki muhtesiblik ve Kadıaskerlik vazifelerini vefâtına kadar sürdürdü.
Hadîs âlimi. İsmi, Ali bin İbrâhim bin Esed el-Mısrî, el-Hanefi, Alâüddîn bin el-Etruş es-Sükâkînî'dir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 758 (m. 1357) senesi Cemâzil-âhır ayı başında Mısır'da vefât etti.
Ali bin İbrâhim, birçok âlimden ilim öğrendi ve hadîs-i şerif dinledi. Hadîs-i şerîf dinlediği hocalarından olan el-Ebrekûhî ed-Dimyâtî'den, Dâre Kutnî'nin Sünen'indeki hadîs-i şerifleri dinledi. Onlardan rivayette bulundu. Bunun yanında Beyburûs el-Adîmî'den de hadîs-i şerîf dinledi. Kendisinden de; el-Emnî, İbn-i Sened hadîs-i şerîf dinledi ve rivayette bulundu.
Ali es-Sükâkînî, 743 (m. 1342) senesinde Dımeşk'da, belediye teşkilâtı hizmetleri, ayrıca insanlara emr-i ma'rûf ve nehy-i münker etmek ve hayvan haklarını da korumak gibi başka vazifeleri de olan Hisbe Teşkilâtı başkanlığına ta'yin oldu. Bu vazifesini başarıyla yürüttü. Daha sonra bu vazifeden ayrıldı ve Kahire'ye gitti. El-Hâtuniyye, el-Cevâniyye medreselerinde ders verdi. Bir müddet de Kâhire'deki Hisbe Teşkilâtı başkanlığını yürüttü. Bir ara bu görevden ayrıldı ise de, tekrar Mısır'daki muhtesiblik ve Kadıaskerlik vazifelerini vefâtına kadar sürdürdü.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3. sh. 3İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALİ BİN MUHAMMED
Hanbelî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Îsâ'dır. Künyesi Ebü'l-Hüseyn olup, lakabı Şerefüddîn'dir. 621 (m. 1224) senesinde Ba'lebek'de doğup, 701 (m. 1301) târihinde yine burada vefât etti. Ali bin Muhammed, Ba'lebek'de Behâ Abdurrahmân Makdisî'nin yanında bir müddet kaldı. Burada, Abdülvâhid bin Medâ Irbilî, İbn-i Revâha, babası Şeyh Fakîh ve başkalarından hadîs-i şerif dinledi. Şam'a gidip geldi. Şam'da; İbn-i Zebîdî, İbn-i Salâh, Ca'fer Hemedânî, Mükrim bin Ebû Sakr ibni Şîrâzî ve başkalarından hadîs-i şerif dinledi. Dört sene sonra hadîs-i şerif öğrenmek ve ilmini arttırmak için Mısır'a gitti. Mısır'da İbn-i Cümmeyzî, İbn-i Revâha, Sâri ve başkalarından hadîs-i şerif dinledi. Büyük hadîs âlimlerinden Abdülazîm Münzirî'nin yanında kalıp, ondan icazet aldı. Bilhassa hadîs ilmine ehemmiyet verdi. Mısır'a beş defa gitti. Sahîh-i Buhârî'yi aynen yazdı. Ve ona çok ehemmiyet verdi. Sahîh-i Buhâri' yi, İbn-i Mâlik'in yanında dinledi. İbn-i Mâlik de ondan rivayet ederek hadîs-i şerif bildirdi.
Çok hadîsi şerif rivayet etti. Âlimlerden pekçok kimse ondan hadîs-i şerif dinledi. Berzâlî ve Zehebî, Dımeşk'da ve Ba'lebek'de ondan çok rivayette bulundu.
Zehebî onun hakkında şöyle der: "Ali bin Muhammed, büyük bir hadîs ve fıkıh âlimi olup, lügat ilminde de mütehassıs idi. Âlimler ve sultanlar ona hürmet ederlerdi. Tevazuu pekçok idi. Fakat çok heybetliydi. Sözü, sohbeti hoş ve tatlı bir zât idi. Her fazilet sahibine hakkını verirdi. Güleryüzlü idi. Zamanındaki ilimlerde geniş bilgi sahibi idi. Çok okudu ve yazdı, isimler ve onların zabtına çok ehemmiyet verirdi. Devamlı mütâlaa ederdi Talebeler kendisinden çok istifâde etti. Ben de kendisinden faydalandım. Ondan me'zun oldum. Rivayet yollarım iyi bilirdi. Dirâyet sahibi idi."
Berzâlî de onun hakkında: "Ali bin Muhammed, büyük bir âlim olup, güleryüzlü, güzel görünüşlü, vekar ve sekînet sahibi idi. Birçok fazîletlere sâhibdir. Hadîs-i şerifleri lafzı ile ezberlerdi. Ma'nâları da bilirdi. Lügat ilminde pek yükselmişti. Güzel konuşurdu. Herkes ona hürmet ve i'tibâr ederdi."
Ali bin Muhammed, 701 (m. 1301) senesinin Ramazân-ı şerîf ayında Şam'dan dönmüştü. Cum'a gecesinde vefât etti. Herkes ondan çok memnun idi. Talebelerine ve etrafına pek faydası olmuştu, insanlar onun vefâtı ile çok üzüldü.
Tefsîr, kırâat ve nahiv âlimi. İsmi, Ali bin Yûsuf bin Harîz bin Fadl bin Mi’sad bin Fadl el-Lahmî es-Settanûfî eş-Şâfiî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı ise Nûreddîn’dir. Aslen Şamlı olup, 644 (m. 1246) senesinde Kâhire’de doğdu. 713 (m. 1314) senesi Zilhicce ayının onyedisi olan Cumartesi günü Kâhire’de vefât etti.
Ali bin Yûsuf, kırâat ilmini; Takıyyüddîn Ya’kûb bin Bedran el-Cerâyidî’den ve Zeynüddîn bin el-Cezâirî’den, nahiv ilmini; ez-Ziyâ Sâlih bin İbrâhim el-Farîkî ve Sâlih bin İbrâhim bin Ahmed Si’ridî’den öğrendi. En-Necîb, es-Sâfî, el-Halîl ve birçok âlimden hadîs-i şerîf öğrendi ve rivâyette bulundu.
İbn-i Mektûm onun hakkında: “Ali bin Yûsuf, Mısır diyarında kırâat âlimlerinin reîsi idi. Tefsîr ilminde yed-i tûlâ sahibi idi. Tefsîr ilmine dâir birçok şerhleri vardır” demektedir.
Ali el-Lahmî, Tûlûn Câmii medresesinde tefsîr müderrisliği yaptı. Câmi’ul-Hâkim’de de kırâat dersleri verdi. İnsanlar onu büyük bilir, hürmet gösterirler idi.
Ali bin Yûsuf, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır:
1- Ahbâr-üş-Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî: Üç cildlik bir eserdir. 2- Şerh-üş-Şâtıbiyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 264
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 141
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 213
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 716
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 723
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ALİ MÛSÂ EL-FEŞLÎ
Fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Mûsâ, künyesi Ebü’l-Hasen, nisbeti Cebertî ve Feşlî’dir. Doğum târihi tesbit edilemiyen Ali bin Mûsâ el-Feşlî hazretleri, 791 (m. 1389) senesinde vefât etti. Bâb-ı Sihâm kabristanına defn olundu. Kabri orada meşhûr olup, ziyâret edilmektedir. Onu sevenler, kabrini ziyâret edenler, mübârek rûhâniyetinden istifâde etmektedirler.
Âlim, sâlih ve velî bir zât olan Ali bin Mûsâ’da, ba’zı vakitlerde tasavvuf büyüklerinde bulunan cezbe hâli hâsıl olurdu. Bu hâlde ve her zaman, hep Allahü teâlâyı zikreder, hiçbir zaman O’ndan gâfil olmazdı. Velî olduğuna delâlet eden keşif ve kerâmetler kendisinde çok görülürdü. Zamanında bulunan birçok âlim ve velî ile görüşüp, onların sohbetlerinde kemâle gelmiş olan Ebü’l-Hasen-i Feşlî ( radıyallahü anh ) zamanındaki âlim ve velîlerin önde gelenlerinden oldu. Kendisi de, Şeyh-i kebîr İsmâil bin İbrâhim el-Cebertî’nin hocalarındandır. Şeyh-i kebîr İsmâil Cebertî ( radıyallahü anh ) bu zâta çok hürmet eder, çok saygı ve edeb gösterirdi. Bir iş yapacağı zaman, mutlaka Ebü’l-Hasen-i Feşlî’ye arzeder, ona danışmadan ve onunla istişâre etmeden bir iş yapmazdı.
Ebü’l-Hasen Ali bin Mûsâ ( radıyallahü anh ) bir gece mescidde ibâdet ve tâat ile meşgûl olurken, içeriye bir hırsız girdi. Hırsız gelip, içeride bulduğunu alıp gidiyor, içeride bulunan zâtın kendisine müdâhale etmediğini, kendinden geçmiş hâlde Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olduğunu görünce, tekrar tekrar girip mescidden birşeyler götürüyordu. Nihâyet alacak birşey kalmayınca, Ali bin Mûsâ’nın üzerinde bulunan elbiseyi almak için tuttu. O da “Beni üryan (çıplak) olarak mı bırakmak istiyorsun?” diyerek elbisesini geri çekti. Hırsızın gözü dönmüş olduğundan bu sözleri dinlemedi ve elbiseyi çekip aldı ve mescidden çıktı. Bu sırada onu gören gece bekçisi bunu yakalayıp, sabah olunca vâlinin huzûruna götürdü. Başka suçları da meydana çıktı. Vâli bunun cezalandırılmasını, fakîh hazretlerinin elbisesinin de kendisine geri verilmesini emretti. Fakîh Ali bin Mûsâ el-Feşlî hazretleri Zebîd’de bulunduğu sırada, günlerden birgün büyük bir yangın çıktı. Fakîh bu sırada, ders verdiği medresenin karşısında bulunan bir mescidde ibâdet ve tâat ile meşgûl oluyordu. O mescidin alt kısmında da odun yığılı idi ve yangın her tarafı sarmıştı. Fakat hikmet-i ilâhî fakîh hazretlerine birşey olmuyordu. Onun içeride bulunduğunu öğrenen İsmâil bin İbrâhim ( radıyallahü anh ) yanında birkaç kişi ile beraber koşarak oraya geldiler. Acele ile mescide girip onu dışarı çıkardılar. Tam onlar çıkar çıkmaz da mescidin tavanı çöktü. Orada bulunanlar, o büyük zâtın kerâmeti ile ona birşey olmadığını anlayıp, onu daha çok sevmeye başladılar.
Kerâmetlerini ve güzel ahlâkını bildiren daha nice haberler ve menkıbeler vardır. Talebelerinin en büyüklerinden olan İsmâil bin İbrâhim el-Cebertî ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Her kim, fakîh Ali bin Mûsâ’nın kabrini ziyâret edip, orada dört defa Yâsîn-i şerîf okursa, Allahü teâlâ, fakîh hazretleri hürmetine o kimsenin ihtiyâcını giderir.”
İslâm âlimlerinin büyüklerinden. “Hâce Azîzân” ve “Pîr-i Nessâc” isimleri ile meşhûrdur. Mahmûd-i İncirfagnevî’nin talebesidir. Buhârâ’ya onbeş kilometre olan Râmiten köyünde doğdu. Râmiten’de ilim tahsiline başladı. Çok kısa zamanda ilim yolunda mertebeler katetti. O devrin en büyük âlimi olan Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî’nin derslerine büyük bir aşkla devam etti. Hocasının iltifâtlarına kavuştu. Ma’nevî ve maddî ilimlerde kemâle erdi. Böylece zamanın en büyük âlimlerinden, yol göstericilerinden oldu. Öyle ki, şaşırmışların sığınağı, doğru yoldan ayrılanların rehberi, hakka da’vet edenlerin büyüklerinden oldu. Ali Râmîtenî ( radıyallahü anh ), silsile-i âliyye denilen büyüklerin teşkil ettiği altın halkalar diye isimlendirilen Hak yolu zincirinin onikinci halkası olma şerefine kavuştu. Helâl lokma kazanmak için dokumacılık yapardı. Yüksek makamlar, şaşılacak kerâmetler sahibi idi. 721 veya 728 (m. 1328)’de yüzotuz yaşında Hârezm şehrinde vefât etti. İhtiyâç sahipleri kabrini ziyâret ederek, mübârek rûhâniyetinden istifâde etmektedir.
Ali Râmîtenî hazretlerine, “Azîzân” denmesinin sebebi şöyle anlatılır: Bir zaman Ali Râmîtenî’nin evinde iki-üç gün yiyecek birşey bulunmadı. Evdekiler açlık sebebiyle çok üzülüyorlardı. Gelen misâfire de evde ikram edecek birşey yoktu. O sırada Ali Râmîtenî hazretlerinin talebelerinden yiyecek satan bir genç, pirinç doldurulmuş bir horoz hediye getirdi. “Bu yemeği, sizin ve yakınlarınız için hazırladım. Eğer hediyemizi kabûl buyurursanız, bizi memnun edersiniz” diyerek yalvardı. Bu nâzik anda gelen yemekten son derece hoşnut olup, o talebesine iltifâtlarda bulundu. Bu yemeği, misâfirine ikram ederek ağırladı. Misâfir gittikten sonra o talebesini çağırtarak; “Getirdiğin bu yemek, sıkıntılı bir ânımızda imdâda yetişti. Sen de bizden her ne muradın var ise iste. Çünkü hacet kapısı şu ânda açıktır” buyurdu. Genç de; “Zâhirde ve bâtında size benzemekten başka bir arzum yoktur. Beni bu hâle kavuşturmanızı istirhâm ediyorum efendim” dedi. Ali Râmîtenî hazretleri; “Çok zor ve yükü ağır bir iş arzu ettin. Bunun yükünü kaldıramazsın. Üzerimizdeki yük, senin omuzlarına çökecek olursa ezilirsin, istersen başka bir arzuda bulun” buyurdu. Genç ise; “Dünyâda tek muradım, aynen sizin gibi olmaktır. Size benzemekten başka birşey beni teselli etmez. Buna rağmen, siz nasıl arzu buyurursanız, ona râzıyım efendim” dedi. Bunun üzerine Ali Râmîtenî ( radıyallahü anh ); “Pek a’lâ” buyurup, elinden tutarak beraberce husûsî halvethânesine girdiler. Yüzyüze oturarak, o şahsa teveccüh etmeye başladı. O genç, bir müddet sonra zâhir ve bâtında Allahü teâlânın izniyle Ali Râmîtenî’nin şekline girdi. Onun derecelerine kavuştu. Fakat aşktan sarhoş olup, kendinden geçti, öylece kırk gün daha yaşayıp vefât etti. Ona bir anda kendi makamlarını verip, kendisi gibi yaptığı için, iki azîz ma’nâsında, hazret-i üstadın ismi “Azîzân” olarak kalmıştır.
Azîzân hazretleri, Seyyid Atâ ismindeki zât ile görüşür, aralarında yazışmalar olurdu. Buna rağmen Seyyid Atâ, Ali Râmîtenî’nin büyüklüğünü anlıyamamıştı. Bu sebeple kendisinde ona karşı, zâhirde edebe uymaz gibi görünen bir hâl meydana geldi. O sıralarda Kıpçak sahrâsındaki Türklerden bir grup, Seyyid Atâ’nın bulunduğu havâliyi yağmaladılar. Oğlunu da esîr ettiler. Seyyid Atâ, bu üzüntünün, Azîzân hazretlerini üzmenin cezası olduğunu anladı, yaptığına pişman oldu. Büyük bir ziyâfet hazırladı. Özür dilemek için Ali Râmîtenî’yi ( radıyallahü anh ) da’vet etti. Azîzân ( radıyallahü anh ), Seyyid’in maksadını anlayıp, ricasını kabûl etti ve da’vetine geldi. Bu mecliste çok sayıda âlim ve evliyâ var idi. Bugün; Ali Râmîtenî’nin ( radıyallahü anh ) üzerinde büyük bir rahatlık vardı. Sofralar kuruldu. Herkes buyur edildiğinde, Ali Râmîtenî; “Seyyid Atâ’nın oğlu gelmeyince, Ali bu sofradan ağzına tuz koymaz ve elini yemeklere uzatmaz” dedi ve sonra bir müddet sessiz beklediler. Orada bulunanlar, bu sözün ne demek olduğunu düşünürken, birden kapı çalındı, içeriye Seyyid Atâ’nın oğlu giriverdi. Bu hâli görünce meclisten bir feryâd-ü figândır koptu. Oradakiler şaşırdılar, dona kaldılar. Gelen gençten, nasıl kurtulduğunu sordular. Genç de; “Şu anda bir grup kimsenin elinde esîr idim. Elim ayağım iplerle bağlı idi. Şimdi ise kendimi yanınızda görüyorum. Nasıl oldu, ellerim nasıl çözüldü, beni kim kurtararak on günlük yoldan yanınıza geldim, hiçbir şey bilmiyorum” dedi. Meclistekiler bunun Azîzân hazretlerinin bir kerâmeti ve tasarrufu ile olduğunu anladılar. Herbiri onun talebesi olmakla şereflenmenin büyük bir ni’met olduğunu anladılar.
Ali Râmîtenî ( radıyallahü anh ), Hârezm şehrine göç etmek istedi. Yakınlarıyla birlikte Hârezm’e gelip, oranın sultânına iki talebesini gönderdi. Talebelerine; “Sultâna gidiniz. Fakir bir dokumacı şehrinize gelmiştir. Müsâade ederseniz burada kalacak, izin vermezseniz tekrar geri gidecektir deyiniz. Şayet izin verirse, sultânın elinden mühürlü bir vesîka alınız” buyurdu. Talebeleri de gidip sultâna durumu arz ettiler. Sultan böyle bir isteği ilk defa duyduğu için tuhaf karşıladı. Fakat gelen talebeleri de kurmayarak mühürlü bir vesîka verdi. Bu vesîkayı talebeler hocalarına getirdiler. Azîzân hazretleri şehrin kenarında bir semte yerleşti. Hergün işçilerin toplandığı pazara gidip, içlerinden birkaç kişiyi alırdı. Onlara günlük yevmiyelerini sorduktan sonra; “Şimdi abdestlerinizi alıp, ikindi namazına kadar sohbetimize katılınız, ikindiden sonra da ücretlerinizi alıp evlerinize dönünüz” buyururdu, işçiler, çalışmadan oturmak sûretiyle, hem de ibâdetlerini yaparak hiç işitmedikleri şeyleri öğreniyorlar, akşama doğru da ücretlerini almayı ganîmet biliyorlardı. Ali Râmîtenî’nin ( radıyallahü anh ) sohbetine bir katılan kimse, sohbetin lezzetine doyamayıp, bir daha Azîzân hazretlerinden ayrılamıyordu. Bu durum, bütün şehre yayıldı. Herkes Ali Râmîtenî’nin ( radıyallahü anh ) talebesi olmak, cana can katan sözlerini işitmekle şereflenmek için kapısına koştular. Hergün evi dolup dolup boşaldı, onun duâsını almak için herkes birbiriyle yarıştı. Nihâyet ba’zıları, durumu sultâna şöyle anlattılar: “Şehirde bir hoca türedi, herkes akın akın ona koşuyor. Onun yolunda yürüyor, bir dediği iki edilmiyor. Bir arzusunu, emirmiş gibi yapmak için yarış ediyorlar. Bu gidişle şehirdekiler, onu başlarına sultan seçerler de saltanatınızdan olursunuz. Şimdiden çâresine bakmazsanız, sonu iyi olmaz. Yine de siz bilirsiniz...” Sultan, Ali Râmîtenî’nin şehirden çıkması için bir ferman yazdırıp adamlarıyla gönderdi. O da gelen adamlara; “Biz, koynumuzda şehre girebileceğimize ve orada yerleşeceğimize dâir altı imzalanmış, mühürlenmiş bir ferman taşıyoruz. Sultan, eğer kendi imzasını, mühürünü ve müsâadelerini inkâr ediyorsa, biz çıkıp gitmeye râzıyız” cevâbını verdi. Bu cevâbı sultâna bildirdiler. Sultan, verdiği müsâadeyi geri almak küçüklüğüne düşmedi. Ayrıca Ali Râmîtenî hazretlerini ziyâret edip sohbetine katıldı. Onun sohbetindeki lezzeti, nasîhatlerindeki inceliği iyi anlıyan sultan, onun en önde gelen talebelerinden oldu.
Ali Râmîtenî hazretleri anlatır: “Hocam Mahmûd İncîrfagnevî ( radıyallahü anh ) zamanında, talebelerden biri Hızır aleyhisselâmı gördü ve ona; “Bu zamanda kendisine uyulacak rehber, üstâd kimdir?” diye sordu. Hızır (aleyhisselâm); “Şimdiki hâlde, bu dediğiniz vasıfları taşıyan Hâce Mahmûd İncîrfagnevî hazretleridir” diye cevap verdi.”
Birgün Azîzân Ali Râmîtenî, talebe arkadaşları ile Râmiten sahrasında Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları hakkında sohbet ederlerken, havada uçan büyük beyaz bir kuş gördüler. Kuş onların üzerine gelince, açık bir lisân ile; “Ey Ali! Kâmil bir er ol!” sözlerini söyledi. Bu kuşu görmek, söylediklerini duymakla, arkadaşlarını bir hâl kapladı, kendilerinden geçtiler. Sonra kendilerine geldiklerinde, kuştan ve konuşmasından sordular. Ali Râmîtenî; “O, hocam Mahmûd İncîrfagnevî idi. Allahü teâlâ, ona bu kerâmeti ihsân eyledi. Kelîmullah Mûsâ aleyhisselâmın makamında, binlerce söz ve kelâm ile dâima uçmaktadır. Şimdi Hâce Dihkan ( radıyallahü anh ) hastadır, son anlarını yaşamaktadır. Onu ziyârete, yoklamağa gidiyor. Çünkü o, Allahü teâlâdan, son nefeste yardımcı olması için evliyâsından birini kendisine göndermesini istemişti. Hocam Mahmûd İncîrfagnevî, bu sebeple onun yanına gidiyor” diye anlattı.
Azîzân hazretlerinin dört büyük halîfesi olup, hepsi de fazilet ve kemâl sahibi idiler. Her biri onun vefâtından sonra, cenâb-ı Hakkı isteyen talebeye ders öğretmekle meşgûl oldular. Dört halîfesinin de adları Muhammed’dir. Birincisi, Hâce Muhammed Külâhdûz’dur. Hârezm’de medfûndur. İkincisi, Hâce Muhammed Hallâc-ı Belhî’dir. Belh şehrinde medfûndur. Üçüncüsü, Hârezm’de medfûn olan Hâce Muhammed Bâverdî’dir. Dördüncüsü ve halîfelerinin en büyüğü, Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî olup, vefâtı yaklaştığında bütün talebelerini yetiştirmesi için onu vazîfelendirdi. Yerine Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerini vekîl olarak bıraktı.
Ali Râmîtenî buyurdu ki: “Allahü teâlâ, mü’min bir kulunun gönlüne bir gecede üçyüzaltmış defa nazar eder” sözünün ma’nâsı şudur: “Kalbin, vücûda açılan üçyüzaltmış penceresi vardır. Gönül, Allahü teâlânın zikriyle kaynayıp coşunca, Allahü teâlâ o kalbe nazar eder. Bu nazar ile kalbe doğan feyzler ve nûrlar, bu üçyüzaltmış koldan bütün vücûda yayılır.
Böyle nûrların ve feyzlerin yayıldığı bir uzuv, kendi hâline göre zevkle ibâdet eder, yapılan tâat ve ibâdetlerden lezzet alınır.”
Yine buyurdu ki: “Talebenin, maksadına kavuşması için çok çalışması, nefsini terbiye etmek için çok uğraşması lâzımdır. Fakat bir yol vardır ki, nefsi itminana kavuşturup, rûhu kısa zamanda yüksek derecelere kavuşturur. O da; Allahü teâlânın sevgili kullarından birinin gönlünü kazanmaktır. Zîrâ, onların kalbi, Allahü teâlânın nazar ettiği yerdir.”
Rükneddîn Alâüddevle Semnânî ( radıyallahü anh ), Azîzân hazretlerinin zamanında yaşamış idi. Birbirlerine mektûp yazarlardı. Derler ki, bir defasında Rükneddîn bir kimse gönderip, suâllerinin cevâbını istedi. Suâllerinden birisi şöyle idi: Biz, gelenlere her hizmeti yaptığımız hâlde, gelenler size gelir. Biz mükellef sofralar, çeşit çeşit yemekler ikram ettiğimiz hâlde, sizde böyle birşey yok iken, gene de insanlar sizden râzıdırlar, bizden değillerdir. Bunun sebebi nedir?”
Cevap: Minnet karşılığı hizmet edenler çoktur. Hizmetini minnet bilenlerse azdır. Çalışınız ki, hizmetinizi minnet bilesiniz. O zaman şikâyetçiniz olmaz.”
İkinci Suâl: Duyduğumuza göre, sizi Hızır aleyhisselâm terbiye etmiş; bu nasıl olmuştur?
Cevap: Allahü teâlânın, zâtına âşık öyle kulları vardır ki, Hızır da onlara âşıktır.
Buyurdu ki: “Hallâc-ı Mensûr zamanında, büyük mürşid Abdülhâlık Goncdüvânî ( radıyallahü anh ) hazretlerinin talebesinden birisi bulunmuş olsa idi, elbette ona imdâd edip, tasavvufun en yüksek makamlarına çıkarır idi. Hallâc-ı Mensûr o hâllere düşmezdi.”
Buyurdu ki: “Allahü teâlâya hiç isyan etmediğiniz bir dille duâ ediniz ki, duânız kabûl olsun.”
“İki hâlde kendinizi sakının: Söz söylerken ve yemek yerken.”
“Halkı hakka da’vet eden kimse, canavar terbiyecisi gibi olmalıdır. Canavar terbiyecisi, nasıl uğraştığı hayvanın huyunu ve istidâdını bilip de ona göre davranırsa, o da öyle...” Fârisî şiirlerinden bir kıt’a:
Birisiyle oturup kalbin toparlanmazsa, Kalbindeki dünyâ derdini senden almazsa, Onun ile sohbetten etmez isen teberri, Sana yardıma gelmez azîzândan hiçbiri.
İki oğlu olup, ikisi de maddî ve ma’nevî ilimlerde söz sahibi idiler. Hâce Azîzân, vefâtından sonra bulunduğu yerdeki talebelerle meşgûl olmayı küçük oğlu İbrâhim’e bıraktı. Büyük oğlu da maddî ve ma’nevî ilimlerde büyük âlimdi, insanlara doğru yolu gösterme vazîfesi, niye büyük oğluna verilmedi? diye, bunları tanıyanlarda bir düşünce hâsıl oldu. Büyük âlim Hâce Ali Râmîtenî, bu düşünceleri anlayıp buyurdu ki: “Büyük oğlum bizden sonra fazla yaşamaz. Kısa zamanda bize kavuşur.” Gerçekten onun vefâtından ondokuz gün sonra büyük oğlu da babasına kavuştu.
Ali Râmîtenî hazretlerinin yazdığı, Süleymâniye Kütübhânesi’nin Tâhir Ağa kısmında, 265/2 nolu risalede buyuruluyor ki: “Allahü teâlânın sevdiği kul olabilmenin on şartı vardır. Birincisi; temiz olmaktır. Temizlik de iki kısıma ayrılır, 1- Zâhirî temizlik: Dış görünüşün temiz olmasıdır ki, bütün insanların dikkat edeceği husûslardandır. Giyecek, yiyecek, içeceklerin ve kullanılacak bütün eşyâların temiz olmasıdır. 2- Bâtın temizliği: Kalbin iyi huylarla dolu olmasıdır. Hased etmemek, başkaları hakkında kötülük düşünmemek, Allahü teâlânın düşmanlarından nefret etmek, dostlarına da muhabbet etmek gibi cenâb-ı Hakkın beğendiği iyi huylardır. Kalb, Allahü teâlânın nazargâhıdır. Bu sebeple kalbe dünyâ sevgisi doldurmamalıdır. Haram olan yiyeceklerle beslenmemelidir. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Uzak yoldan gelmiş, saçı sakalı dağılmış, yüzü gözü toz içinde bir kimse, ellerini göğe doğru uzatıp duâ ediyor. Yâ Rabbî! diye yalvarıyor. Hâlbuki, yediği içtiği haram gıdası hep haram. Bunun duâsı nasıl kabûl olur?” Ya’nî haram yiyenin duâsı kabûl olmaz buyurdu. Gönül ya’nî kalb temiz olmazsa ibâdetlerin lezzeti alınamaz, ma’rifete, Allahü teâlâya âit bilgilere kavuşulamaz.
İkincisi; dilin temizliğidir. Dilin münasebetsiz ve uygun olmayan sözleri söylemeyip susması, Kur’ân-ı kerîm okuması, emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerde bulunması, ya’nî Allahü teâlânın emirlerini yapmayı ve yasaklarından kaçınmayı bildirmesi, ilim öğretmesi gibi, Zîrâ sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsanlar, dilleri yüzünden Cehenneme atılırlar.”
Üçüncü şart; mümkün olduğu kadar insanlardan uzak durmağa çalışmalıdır. Bu sebeple göz haram olan şeylere bakmamış olur. Zîrâ kalb, göze tâbidir. Her harama bakış, kalb aynasını karartır. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yabancı kadınların yüzlerine şehvet ile bakanların gözlerine, kıyâmet günü ergimiş kızgın kurşun dökülecektir.” Yabancı kadınlara bakmak haramdır. Allahü teâlâ, Nûr sûresinin otuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey Resûlüm mü’minlere söyle, harama bakmasınlar ve avret yerlerini haramdan korusunlar! imânı olan kadınlara da söyle, harama bakmasınlar ve avret yerlerini haram işlemekten korusunlar!” buyurdu.
Dördüncü şart; oruç tutmaktır, insan oruç tutmak sûretiyle meleklere benzemiş ve nefsini kahretmiş olur. Bununla ilgili hadîs-i kudsîde; “Oruç bana âittir. Orucun ecrini ben veririm. Sevâbı nihâyetsizdir. Muhakkak, sabrederek ölenlerin ecirleri hesapsızdır” buyurulmaktadır. Yine hadîs-i şerîfte; “Oruç, Cehenneme kalkandır” buyuruldu. Oruç tutarak gönlü huzûra kavuşturmalı ve şeytanın yolunu kapatıp, siper hâsıl etmelidir. Yine hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Oruçlu için iki ferahlık (sevinç) vardır. Birincisi iftar ânında, ikincisi de Rabbine kavuştuğunda.” Oruç tutarak sıhhate kavuşulur. Bilhassa Receb, Zilka’de, Zilhicce ve Muharrem aylarında tutulan orucun faziletleri hakkında hadîs-i şerîfler pek çoktur.
Beşinci şart; Allahü teâlâyı çok hatırlamak. İsmini çok söylemektir. En faziletli olan zikir, “La ilahe illallah”tır. Lâ ilahe illallah diyen kimse ihlâs sahibi olur. İhlâs, bütün işlerini Allahü teâlânın rızâsı için yapmak, dünyâya âit mal ve makamlardan hevesini kesip âhıreti taleb etmektir. İhlâslı olan kimse; “İlâhî! Benim maksudum sensin, seni istiyorum” der. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ), “La ilahe illallah” demenin çok faziletli olduğunu ve günahların affedileceğini buyurdu. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, Ahzâb sûresinin kırkbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allahı çok zikrediniz” buyurdu. Nefsin arzu ve isteklerinden kurtulmak için devamlı zikretmelidir.
Altıncı şart; hâtıra ya’nî kalbe gelen düşüncelerdir. İnsanın kalbine gelen düşünceler dört kısımdır. Bunlar; Rahmânî, melekânî, şeytanî, nefsânî’dir. Hâtır-ı rahmânî; gafletten uyanmak, kötü yoldan doğru yola kavuşmaktır. Hâtır-ı melekânî; ibâdete, tâate rağbet etmektir. Hâtır-ı şeytanî; günahı süslemekdir. Hâtır-ı nefsânî de; dünyâyı taleb etmek, istemektir. Eğer insan buna güç yetiremiyorsa, şöyle duâ etmelidir: “Allahümme erinel hakka hakkan verzuknâ ittibâ’ahû ve erinel bâtıla bâtılan verzuknâ ictinâ-behu bi-hurmeti seyyidil-beşer sallallahü aleyhi ve sellem.”
Yedinci şart; Allahü teâlânın hükmüne rızâ göstermek, tevekkül ve tevfîz eylemek, ya’nî dünyâdaki şeylerden birşeyi beğenmeyip, cenâb-ı Hakkın ihtiyâr ve irâdesine teslim olmaktır. Havf ve recâ, korku ve ümid arasında yaşamaktır. Zîrâ Allahtan korkan kimse, günah işlemez. Ayrıca mü’min, ümitsizliğe de düşmez. Allahü teâlâ, ümitsizliğe düşmemeyi emretmektedir.
Sekizinci şart; sâlihlerle sohbeti seçmektir. Sâlihlerle sohbet edildiği takdîrde, günahlara perde çekilir, haramlar gözüne kötü görünür.
Dokuzuncu şart; iyi ve güzel hasletlerle bezenmektir. Bu da, herşeyi yaratan Allahü teâlânın ahlâkıyla ahlâklanmaktır. Çünkü Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın ahlâkıyla ahlâklanınız” buyurdu.
Onuncu şart, helâl ve temiz lokma yemektir. Bu da farzlardandır. Nitekim Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin yüzaltmış sekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yeryüzündekilerden helâl ve temiz olanını yiyiniz” buyurmaktadır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ise; “İbâdet on cüzdür. Dokuzu helâli taleb etmektir.” Geriye kalan bütün ibâdetler bir cüzdür. Helâl yemeyen kimse, Allahü teâlâya itaat etme gücünü kendisinde bulamaz. Helâl yiyen kimse de, Allahü teâlâya isyankâr olmaz. Helâl ve temiz yer, isrâf etmez. Nitekim Allahü teâlâ, A’râf sûresinin otuzbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yiyiniz, içiniz, fakat isrâf etmeyiniz” buyurmaktadır. Aynı zamanda, Besmelesiz kesilenleri de yememelidir. Zîrâ Allahü teâlâ, En’âm sûresinin yüzyirmibirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Üzerlerine Allahın ismi zikredilmeyen (Besmele çekilmeyen) şeyden yemeyiniz” buyurmaktadır. Gâfillerle beraber oturmamalıdır. Yiyeceği temiz ve Besmele ile yemek pişiren kimselerin yiyeceğini yemelidir. Çünkü, bu husûs gaflet sebebidir. Allahü teâlânın dostları, uygunsuz kişilerin elinden gelen lokmayı, yaradılışlarına lâyık görmeyerek, yememişlerdir. Allahü teâlâ bizi ve bütün mü’minleri, helâl ve temiz rızıklarla rızıklandırsın.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Hadâik-ül-verdiyye sh. 120
2) Nefehât-ül-üns sh. 413
3) Reşehât sh. 52
4) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 28
5) Reşehât (Arabî) sh. 37
6) İrgâm-ül-merîd sh. 54
7) Behcet-üs-seniyye sh. 12
? Tam İlmihal Se’âdet-i Ebediyye sh. 401, 985
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÂŞIK PAŞA (Ali bin Muhlis)
Anadolu’da yetişen Türk şâir ve mutasavvıflarının meşhûrlarından. İsmi, Ali bin Muhlis bin İlyâs bin Ali Horasanî’dir. 670 (m. 1272) târihinde Kırşehir’de doğdu. Babası Muhlis Paşa, Osman Gâzi’nin maiyetinde, âlim, faziletler sahibi ve Ehl-i sünnet i’tikâdında bir zât idi. Sultan Osman Gâzî ve Sultan Orhan Gazi zamanında yaşadı. Din ve tasavvuf bilgilerini Kırşehirli Süleymân Efendi’den öğrendi. Zamanının zâhirî ve bâtınî ilimlerini çok iyi tahsil etti. Çocukluğundan beri, tasavvuf ehli olan kimselerin yanlarından ayrılmadı. Dolayısıyle, hayâtı hep evliyâ ile sohbet ederek geçti. Âşık Paşa, kibar, zarif idi. Dünyâ malına meyl etmez, haramlardan şiddetle kaçar, şüpheli korkusuyla mübahları dahî terkederdi. Pekçok talebe yetiştirdi. Paşa lakabı, babasının ilk evlâdı olduğundan olup, resmî bir rütbe değildir. Devlet işlerinde ehliyet sahibi olan Âşık Paşa, bir süre Mısır’da elçi olarak bulundu. Mısır dönüşü, 733 (m. 1333)’de Kırşehir’de vefât etti. Türbesi, Kırşehir’de müslümanların ziyâretgâhı olup, mîmârî bir şaheserdir.
Orhan Gazi zamanında şöhret sahibi olmuştur. En meşhûr eserlerinden olan “Garîbnâme”, muhabbet, ma’rifet, ya’nî Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları hakkında bilgi sahibi olmak, rûhun vasıfları ve hasletleri, dînî ve tasavvufî konulara dâir on bâb (kısım) üzerine tertîb ettiği kıymetli bir kitaptır. Garîbnâme, Türk tasavvuf edebiyatının büyük eserlerindendir. Coşkun bir şiir kitabından çok, mantık ve düşünceye sevk eden öğretici bir eserdir. Dili oldukça sâdedir. Bu eser, 12.000 beyite yakındır. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’si gibi, arûzun “Fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâi’lün” kalıbıyla yazılmıştır.
Ayrıca “Ma’rifetnâme” isminde, Türkçe 24.000 mısraya yakın, henüz basılmamış, çeşitli manzûmelerden müteşekkil bir büyük eseri daha vardır ki, her babı onar fasıl olarak tertîb edilmiştir. Bu eser, Osmanlı Edebiyat târihi bakımından da mühimdir.
“Risâle-i fî Beyân-is-semâ” isimli mensûr bir eseri de Manisa’da Muradiye Kütüphânesi’nde mevcûttur.
“Garîbnâme” isimli eserinden:
Dünyâda beş kapı vardır ey safa! Herbirine can ile kılgıl vefa.
Her kim ol beş kapıdan alkış ala, Şeksüzin anda hoşnut ola.
İşit imdi her birinin adını, Kim bilesin iş bu sözün tadını.
Birisi ata ile anadürür, Biri üstadın değil mü ne dürür?
Biri ahîdir, biri şeyh kapısı, Olsa gerek her birinin tapısı.
Bir hot hazret durur belli beyân, Beş kapı bunlar durur bilgil ıyân.
Her birine ne gerekir bilesin, Ana lâyık kulluğunu kılasın.
Cümle âlem bir işârettir hemân, Nice yüzbin mülkü var Hakkın nihân
İns-ü cinden kimseler görmüş değil, Kimse ol yerden haber vermiş değil.
Fikr-ü aklın eremez ol menzile, Adı o mülkün dahî gelmez dile.
Allah adın idelim ibtidâ, K’ondan oldu ibidî vü intiha.
Cümle âlem yoğ iken ol var idi, Şöyle eksüksüz Ganî, Cebbâr idi.
Çünki bu hazîneyi bilesin, bilki sen! Hükmüne küllî tutarsın mülkü sen!
Ayra Şarktan garba hükmün Hak ile, Kande sen olsan seninle Hak bile (beraber).
Yeryüzü, gök altı bir evdir tamam, Ol sana küllî ola, mülk-ü makam.
Belki yer ve gök sana hep bir ola, Ol ıraktan baktığın yakın gele.
Her ne istersen bulasın sende sen. Bilesin kim, şah sen, hem bende sen.
Beylik-ü kulluk kamu yeksan ola, Ne ırak yakın, ne în-ü-ân ola.
Cümle varlık, sarf ola, ol birliğe, Kamu ölmek denşirile dirliğe.
Kalmaya hiç ön ve son ve kîl-ü kâl, Pes ola ol dem bize mutlak visal (kavuşmak).
Orta yerden köyürünle sen ve ben, Ol denizde garka var cân-ü-ten.
Âşık-ü mâşuk çün bir harf ola. Girû kendi mânisinde sarf ola.
Mahvola bu harf-ü-savt-ü-can-ü-saz, Liteliksiz görüne ol bî niyaz.
Kendûyu kendi göre, kendu bile, Bakısın eydemezsem, gelmez dile.
Söz tükendi, bunda coş dil oldu mat, Garka vardı cism-ü cân-ü âkl-ü zât.
Kaldı ol Hayy-ü Kadîm-i lemyezel. Hem ebeddir ol hakîkat hem ezel.
Aşk anındır, âşık olur, maşuk ol, Âhır andan varır ana cümle yol.
Kendüsünden kendüye kendi delîl, Kendüsüne kendüsü olmuş halîl.
Âşık, imdi varlığın ver yokluğa, Yokluk içinde sana varlık doğa.
Pes bilün üstâd âlimler dürür, Kim şeriat neydüğüni bildürür.
Eyle olsa anda key izzet gerek, Hem edeb erkânu hem hizmet gerek.
Kimse kim üstadına hizmet kıla, Hiç güman dutman kim ol alkış ala.
Hem Çalap hoşnut ola andan ayan, Kirtü bilgil bu sözü bellü beyân.
Bu dînin emir ve yasaklarını üstâddan öğrenmek lâzımdır. O üstâd ki, âdet, usûl ve esaslan öğretir. Allahü teâlânın emrettiği farzları ve Resûlullahın sünnetini bildirir. Nefsi ibâdet etmeye açıkça da’vet eder. Şunu iyi biliniz ki, İslâmiyeti en doğru olarak anlatan, âlim olan üstâdlardır. Bu sebeple onlara karşı çok edebli olmalı, izzet, ikram ve hizmette bulunmalıdır. Bir talebe hocasına hizmet ederse, şüphesiz çok duâ alır. Onun duâsı bereketiyle cenâb-ı Hak da, o talebeyi sever. Bu sözümüzün hakîkat olduğunu kabûl etmelidir.
Gör ki âlem bir kitabdur mu’teber, Mâni gencinden virür her dem haber.
Yazlıdur zerrât-ı âlem harf-ü-harf, Zi kitâb-ü-zi lügat zi nahv-ü-sarf.
Değme bir zerrât içinde bir hüner, Pür maânîdür bu âlem pür hüner.
Göz göre kim göre vü akl anlaya Anlayanlar lâcirem kim tanlaya.
Âlemin mu’teber bir kitap olduğunu gör. O kitap ki, ma’nâ hazînesinden dâima haber verir. O öyle bir kitaptır ki, içinde lügat, nahiv, sarf ve ma’rifetler (Allahü teâlânın zâtı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerz vardır. Âlemde bulunan bütün zerreler harf harf yazılıdır. Bu âlem, görebilenlerin görmesi, aklı olanların anlayıp hayrette kalmaları için ma’nâlar ve hünerlerle dolu olarak yaratıldı.
Dünyâya girmekliğün pes aybı yok, Gam değil bu dünyalık olursa çok.
İlle dünyâ gönüle yol bulmasun, Key sakın kim gemiye su dolmasın.
Dünyâ ile meşgûl olmak ayıp değildir. Dünyâ malının çok olması üzüntüye sebep olmamalıdır. Ancak dünyâ sevgisini gönle doldurmak doğru değildir. Bu sevgiden çok sakınmalı ki, kalbi öldürmemelidir.
Kanı ol sıdkı bütün mü’min eren, Hak yolında cân-u-baş terkin uran.
Mustafâ medhin ayan aydur ayan. Aydayum bir bir beyân ender beyân.
Ten kulağı işidümez bu sözi, Göremez mâni yüzin bu ten gözi.
Can kulağı işidür mâni sözin, Hem gören can gözidür mâni yüzin.
Anlattıklarımı can kulağı ile dinleyebilen, Allahü teâlânın yolunda, canını ve başını feda edebilen, sâdık olan evliyâ kul nerede? Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın medhini açıkça anlatmaya çalışacağım. Ancak bunu, şu görünen ten kulağı işitemez, ma’nâ yüzünü ten gözü de göremez. Zîrâ bu anlattıklarımı can kulağı ile dinlemek, ma’nâ yüzünü gönül gözü ile görmek lâzımdır.
Aşık Paşa, Garîbnâme isimli eserini şu şekilde bitirmektedir:
Bu kitabun hatmi uş oldı tamam, Toptolu yüz dâsıtan geldi tamam.
Yediyüzotuz yılında hicretün, Sözi irdi hatmine bu fikretün.
Mâniyi hod kimsene hatm itmedi, Bu sözi kat’eyleyüben gitmedi.
Bildiğince söyledi her bir kişi, İletmedi kimse kemâle bu işi.
Söz içinde artuk eksük varise, Bitürüvirsin anı kim yârise.
Hak katında Âşık’ın eksüği çok, Allahun eksüklüye eylüği çok.
Fazl-u, rahmet ol işikde çokdurur, Oldurur, ümmîd ayruk yokdurur.
Hüdâvendâ senün fazlun delim, Sensin âhır hem hakîmü hem alîm.
Rahmetünle yarlıga kullarunı, Sen esîrge kendü yoksullarunu.
Her ki dinlerse bu sözi-i Celîl, Rehmetün olsun ana her dem delîl.
Bu kitap, yüz kısımdan meydana gelecek şekilde tamamlandı. Kitabımızı hicretin yediyüzotuz yılında bitirerek, sözümüzü sona erdirdik. Ma’nâyı kimse yalnız başına anlıyamadı. Herkes bildiği kadar söyledi. Kimse bu işi tam olarak olgunlaştırıp, kemâle erdiremedi. Eğer sözümüz için de bir eksiklik, fazlalık varsa, bizi sevenler onu bitiriversin. Âşık’ın, Allahü teâlâ katında eksiği çok fazladır. Fakat cenâb-ı Hakkın, kendi eksikliğini bilen kuluna merhameti pekçoktur. Rabbimizin ihsânı ve merhameti boldur. Hepimizin ümidi. budur, başka bir ümid edeceğimiz yer yoktur. Ey yüce Allahım! Sen fadl, ihsân sahibisin, herşeyden önce mevcûd olan evvelsin, herşey helak olduktan sonra geriye kalacak âhirsin, hem hakim ve hem de âlimsin. Kullarını rahmetinle yarlığa, onları merhametinle koru. Ey Celîl! Her kim bu sözü kabûl ederse, rahmetin ona her zaman delîl olsun.
3) Rehber Ansiklopedisi cild-2, sh. 44İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ BEHÂEDDÎN MUHAMMED BİN MUHAMMED BUHÂRÎ (Şâh-ı Nakşibend)
Evliyânın büyüklerinden ve müslümanların gözbebeği olan yüksek âlimlerden. İnsanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin onbeşincisidir. Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin ve Emîr Külâl’in talebesidir. İsmi, Muhammed bin Muhammed’dir. Bahâeddîn ve Şâh-ı Nakşibend gibi lakabları vardır. Allahü teâlânın sevgisini kalblere nakşettiği için, “Nakşibend” denilmiştir. Seyyid olup, soyu şöyledir: Babası Seyyid Muhammed Buhârî, onun babası Seyyid Muhammed Celâl Burhâneddîn, onun babası Seyyid Abdullah, onun babası Zeynel’âbidîn, onun babası, Seyyid Kâsım, onun babası Seyyid Şa’bân, onun babası Seyyid Burhâneddîn, onun babası Seyyid Tâkî, onun babası İmâm-ı Mûsâ Kâzım, onun babası İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık hazretleridir. Behâüddîn Şâh-ı Nakşîbend hazretleri, 718 (m. 1318) senesinde Buhârâ’ya beş kilometre kadar uzakta bulunan Kasr-ı ârifân’da doğdu. 791 (m. 1389)’de Kasr-ı ârifân’da Rebî’ul-evvel ayının üçüncü günü olan Pazartesi günü vefât etti. Kabri oradadır, İslâm âlimlerinin en meşhûrlarından olup, tasavvufda en yüksek derecelere ulaşmıştır. Hem zamanında, hem de kendinden sonraki asırlarda onun sebebi ile pekçok insan hidâyete kavuşmuştur.
Zamanının büyük evliyâsı olan Muhammed Bâbâ Semmâsî, henüz o doğmadan, doğduğu yer olan Kasr-ı ârifân’a gelmişti. Bu gelişinde, burada bir büyük zâtın kokusu geliyor. Bu beldede büyük bir evliyâ yetişecek diyerek işâret etmiş, tarikatın İmâmı olacak emsalsiz bir zâtın buradan zuhur edeceğini talebelerine ve sevenlerine müjdelemişti. Babası şöyle anlatmıştır: “Oğlum Bahâeddîn’in doğmasından üç gün sonra, Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretleri, bütün talebeleri ile Kasr-ı ârifân’a gelmişti. Ben onu çok sever ve muhabbet beslerdim. Kasr-ı ârifân’a teşrîf edince, yeni doğmuş olan oğlum Behâeddîn’i alıp huzûruna götüreyim ve himmet isteyeyim, böylece feyze kavuşur dedim. Bu niyetle Behâeddîn’i kucağıma alıp, Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin huzûruna götürdüm. Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî, Behâeddîn’i elimden alıp, bağrına bastı ve buyurdu ki: “Bu yavru, benim oğlumdur. Ben bunu, ma’nevî evlâtlığa kabûl ettim.” Sonra yüzünü talebelerine çevirip, talebeleri arasında en meşhûr talebesi olan Seyyid Emîr Külâl’e şöyle dedi: “Size, bu yerde bir büyük zâtın kokusu geliyor derdim. Bu defa bu tarafa gelirken de, buraya yaklaştığımızda size demiştim ki, daha önce duyduğum koku iyice arttı. Hakîkat şudur ki, size bahsettiğim mübârek zât doğmuştur. İşte o mübârek koku, bu melek yavrunun kokusudur. Bu yavru, büyük bir zât olsa gerektir” buyurdu. Böylece henüz daha üç günlük çocuk iken, zamanının en büyük evliyâsı ve mürşid-i kâmili olan Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin müjdesine, himmetine ve feyzine kavuştu. Henüz daha küçük yaşta iken, evliyâlığa âit yüksek nûrlar ve eserler temiz alnında açıkça görünür, hidâyet ve irşâd nişanları yüksek simasından belli olurdu.
Annesi şöyle anlatmıştır: “Oğlum Behâeddîn dört yaşında iken, evimizde yavruluyacak bir inek vardı. Behâeddîn, doğumuna bir müddet daha olan o ineği göstererek, öyle anlıyorum ki, bu inek beyaz başlı bir buzağı doğuracaktır dedi. Birkaç ay sonra inek, dediği gibi bir buzağı doğurdu.”
Tahsili: Behâeddîn Buhârî hazretlerinin ilk hocası, daha doğar doğmaz kendisini ma’nevî evlâtlığa kabûl eden ve hakkında çok müjdeler veren Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî’dir. Önce ondan istifâde etti. Daha sonra bu hocası, onun yetiştirilmesini en meşhûr talebesi Seyyid Emîr Külâl’e havale etti. Yedi sene Seyyid Emîr Külâl’in sohbetine devam etti. Sonra da onun izni ile Mevlânâ Ârif Dikgirâ’nın sohbetine devam etti. Yedi sene de onun yanında kaldı. Bundan sonra Kusam Şeyh ve Halîl Atâ’nın sohbetlerinde bulundu. Bir müddet de Halîl Atâ’nın yanında kaldı. Ayrıca Mevlânâ Behâeddîn Kışlâkî’den hadîs ilmini öğrendi. Ayrıca Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerinin rûhâniyetinden de feyz aldı. Üveysî olarak yetiştirildi. Böylece tasavvufda ve diğer ilimlerde çok iyi yetişti.
Kendisi şöyle anlatmıştır: “Çocukluk çağından bülûğ çağına kadar, büyük hocam Muhammed Baba Semmâsî’nin sohbetinde bulundum. Onsekiz yaşına girdiğim sırada, dedem beni evlendirmek istedi. Hocam Muhammed Bâbâ Semmâsî’yi düğünüme da’vet etmek için beni Semmas’a gönderdi. Semmas’a varıp hocamı görmekle şereflendim ve elini öptüm. Sohbetinin bereketinden bende öyle bir hâl hâsıl oldu ki, hocamın sohbetine can atıyordum. O gece kalbimdeki bu arzu ve istek ile gece yarısından sonra kalkıp abdest aldım ve hocamın mescidine gidip, iki rek’at namaz kıldım. Başımı secdeye koyup çok duâ ettim.
Dilimden şu duâ çıktı: “Allahım, bana belâ yükünü çekmeye kuvvet ver. Mihnet ve muhabbetini çekmeye takat, güç ver.” Sabah olunca hocamın huzûruna vardım. Bana bakıp, gece olup bitenleri söyledikten sonra; “Ey evlâdım duâda şöyle demek lâzımdır (Yâ Rabbî, râzı olduğun şeyi bu zaîf kuluna fazlın ve kereminle ihsân et.) Çünkü Allahü teâlânın rızâsını kazanan kimseye belâ gelmez. Eğer Allahü teâlâ, hikmet-i ezelîsiyle sevdiği bir kuluna belâ gönderirse, yine kendi inâyetiyle o sevgili kuluna kuvvet ve tahammül ihsân eder ve o belâya tutulmasının hikmetini bildirir. Belâ istemekde güçlük vardır.” Daha sonra sofra kurulup, yemek yendi. Hocam, sofradan bir somun ekmeği alıp bana verdi. Ekmeği çekinerek aldım. Bu çekingenliğimi görüp; “Bu ekmeği almakta çekiniyorsun. Fakat bu ekmek, yolda lâzım olacaktır” buyurdu. Nihâyet da’vetimiz üzerine talebeleriyle birlikte köyümüz Kasr-ı ârifân’a gitmek üzere yola çıktık. Ben, hocamın bindiği hayvanın üzengileri yanında yürüyordum. Rûhum öylesine zevkle dolu idi ki, kalbimde hiçbir dünyâ düşüncesi yoktu. Kalbim, aşk ve şevkle dolu olarak heyecanla çarpıyordu. Allah sevgisinden başka herşey kalbimden çıkmıştı. Bu sırada kalbim dünyâya meyledecek olsa, hocam hemen; “Kalbini ayrılıktan koru” buyururdu. Hocamın bu kerâmetini ve keşfini gördükçe, muhabbetim kat kat artıyordu. Yolumuz bir köye uğradı. O köyde hocamın dostlarından biri bizi karşılayıp evine da’vet etti. Hocam da bu da’veti kabûl edip, o zâtın evine indi. Ev sahibinin, mahcubiyetinden ızdırap içinde yüzü kızardı. Bu hâlini gören hocam, o kişiye, “Senin ızdırabının sebebi nedir?” dedi. O da; “Efendim, size yemek ikram etmek istiyorum, fakat sütten başka birşeyim yoktur” dedi. Bunun üzerine hocam bana; “Behâeddîn, sana verdiğim ekmeğe ihtiyâç hâsıl oldu. O ekmeği ver” dedi. Ekmeği çıkarıp verdim. Ev sahibi de sütü getirip sofraya koydu. Ekmeği süte batırarak yedik ve hepimiz doyduk. Bu kerâmeti karşısında hocamıza hayranlığımız arttı. Sonra kalkıp Kasr-ı ârifân’a gitmek üzere yola devam ettik.”
“Hocam Muhammed Bâbâ Semmâsî vefât edince, dedem beni Semerkand’a götürdü. Orada bulunan büyük âlimleri ve evliyâ zâtları ziyâret edip, benim için duâ ve himmet istedi. Sonra Kasr-ı ârifân’a döndük. O günlerde Ali Râmîtenî hazretlerinden gelip, emaneten saklanmakta olan taç bana verildi. O anda kalbim Allahü teâlânın muhabbeti ile dolup, taştı. Sonra hocam Seyyid Emîr Külâl, Kasr-ı ârifân’a geldi. Bana çok iltifâtta bulunup; “Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî, bana; “Oğlum Behâeddîn’in yetişmesi ile ilgilen. Ondan şefaatini esirgeme! Eğer onun yetişmesinde kusur edersen, sana hakkımı helâl etmem” buyurdu. Ben de bu vasıyyeti üzerine senin yetişmen ile ilgileneceğime söz verdim” dedi. Seyyid Emîr Külâl hazretleri Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yetişmesi ile titizlikle meşgûl olup, onu tasavvufta yüksek derecelere ulaştırdı. Hattâ birgün ona şöyle buyurdu: “Yüce mürşidim Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin sizin terbiyeniz ile ilgili vasıyyetini yerine getirdim. Sizi istenilen şekilde yetiştirdim. Hem hâl bakımından, hemde ilim bakımından yüksek bir himmete sahib bulunuyorsun. Şimdi nereye gitmeyi arzu edersen gidebilirsin. Herkimden olursa olsun, sohbetinde bulunmak ve istifâde etmek husûsunda serbestsin. Tarafımızdan size izin ve ruhsat verilmiştir. Bizde olan hâl ve makamları size fazlasıyla verdim. Bostanı senin için kuru ettim. Ya’nî göğsümde, kalbimde olanların hepsini sana verdim. Rûhâniyet kuşunu, insanlık yumurtasından (dar nefs çerçevesinden; çıkardım. Ama senin himmet kuşun, yükseklerde uçuyor. Şimdiden sonra icâzetlisin” buyurmuştur.
Bunun üzerine Mevlânâ Ârifin sohbetine gidip, yedi sene de onun yanında bulundu. Sonra Halîl Atâ hazretlerinin yanına gidip, oniki sene de onun sohbetinde bulundu. İki defa hacca gitti, ikinci haccında Herat’a gidip, Mevlânâ Zeynüddîn hazretleriyle üç gün sohbet etti. İkinci hacca gidişinde Hicaz’dan dönüp, bir müddet Merv şehrinde ikâmet etti. Daha sonra Buhârâ’ya dönüp orada yerleşti. Emîr Külâl hazretlerinin vefâtından sonra, insanlara doğru yolu gösterip, rehberlik vazîfesini yaptı.
Şâh-ı Nakşibend hazretleri şöyle anlatmıştır: “Bir gece rü’yâmda, Türk âlimlerinden Hâkim Atâ, beni yetiştirmesi için talebelerinden birine havale etti. Sâliha bir ninem var idi. Bu rü’yâmı ona anlattım. “Oğlum, senin Türk âlimlerinden nasîbin vardır” dedi. Bunun üzerine rü’yâda gördüğüm o dervişin simasını hatırımda tuttum ve karşılaşacağım günü bekledim. Birgün Buhârâ pazarında, Hâkim Atâ’nın rü’yâmda beni yetiştirmesi için kendisine havale ettiği zât ile karşılaştım. İsmi Halîl Atâ idi. Ben onu derhâl hatırlayıp, tanıdım. Fakat bir türlü yanına yaklaşıp sohbet edemedim. Bundan dolayı üzgün bir hâlde eve döndüm. Akşam bir kimse evime gelip, Halîl Atâ seni çağırıyor dedi. Bu habere çok sevindim ve bir miktar hediye bulup, hemen huzûruna gittim.
Sohbetiyle şereflendim. Bana çok iltifât etti. Daha önce gördüğüm rü’yâmı anlatmak isteyince; “Senin hatırında olanı biz biliyoruz, anlatmana gerek yok” buyurdu. Bundan sonra uzun zaman sohbetine devam ettim. Çok feyz alıp, istifâde ettim. Bir müddet sonra Mâverâünnehr Sultânı’nın vefât etmesi üzerine, oranın halkı, Halîl Atâ’yı sultanlık yapması için Buhârâ’dan Mâverâünnehr’e da’vet ettiler. O da bunu kabûl etti, ben de onunla beraber gittim. O tahta oturdu. Ben de onun hizmetine devam ettim. Kendisinde çok kerâmetler görülüyordu. Bana şefkat ve muhabbet gösterip yetiştirdi. Böylece orada altı sene süren sultanlığı sırasında da hizmetinde bulundum. Kendisine o kadar yakın oldum ki, her sırrına vâkıf olup, işlerinde idâreci oldum. Görünüşte diğer hizmetçiler gibi çalışırdım. Hâlimi bildirmezdim. Altı sene sonra bu büyük âlim tahttan indi. Sultanlığı sona erdi. Bundan sonra -Zeyvertûn köyüne yerleştim.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Tasavvuf hâllerinden cezbeye tutulduğum ilk günlerde, mübârek bir zât ile yakınlığım oldu. Bu zât bana; “Seni Hakkın âşinâlarından görüyorum” deyince, “Umarım ki, sizin teveccühünüz ve yardımınızla âşinâlardan olurum” dedim. Dedi ki; “Arzular karşısında nefsin ile ne hâldesin?” “Bulursam şükrederim, bulamazsam sabrederim” dedim. “Bu kolay bir iştir. Asıl iş, nefsini bir yerde hapsedip, ekmek ve su vermeyeceksin ve nefsin o hâle gelmiş olacak ki, sana serkeşlik etmesin, boyun eğsin” buyurdu. Bunun üzerine o zâta yalvardım. Bu hâle kavuşmam için teveccüh etmesini istedim. Buyurdu ki: “Nefsinin, başkalarından ümitsiz ve yalnız kalacağı bir sahraya gideceksin, Allahü teâlâya ibâdet ile meşgûl olacaksın ve orada üç gün kalacaksın, dördüncü gün ta’rîf edeceğim bir dağa gideceksin, karşına çıplak ata binmiş bir kimse çıkacak. Sen o zâta selâm verip geç. Üç adım geçtiğin zaman sana o; “Ey genç! Dur sana ekmek vereyim” diyecek. Sen hiç aldırmayıp, ekmeği almadan geçip gideceksin. Bu zâtın emri üzerine, söylediği gibi üç gün sahrada yalnız kalıp ibâdet ile meşgûl oldum. Dördüncü gün ta’rîf ettiği dağın eteğine gittim. Giderken ta’rîf ettiği gibi ata binmiş bir zât karşıma çıktı. Selâm verip, geçtim. Bana; “Delikanlı sana ekmek vereyim” dedi. Ben asla aldırmadım ve ekmeği almadan geçip gittim. Sonra, bana bunları yapmamı tavsiye eden zâtın huzûruna gittim. Buyurdu ki: “Behâeddîn! Bundan sonra insanların hatır ve gönüllerini alıp, düşkünlerin hizmetinde bulunup, zayıflara ve gönlü kırık olanlara ikram ve hürmette bulunacaksın! ilim öğrenme husûsunda gayret ederek, kimsesizlere yoldaş olup, onlara karşı tevâzu göstereceksin!” Bu zâtın bu emirlerini de yerine getirdim. Uzun zaman bu yolda devam ettim. Sonra tekrar huzûruna çıktım. Buyurdu ki: “Behâeddîn! Bundan sonra da hayvanlara bakacaksın. Onlar, seni yaratan Rabbinin mahlûklarıdırlar. Eğer yük çeken hayvanların vücutlarında yara görürsen tedâvi edeceksin.” Bu emre de uyarak çok gayret gösterdim. Yolda eğer önüme bir hayvan gelse, o geçinceye kadar dururdum. Hayvanın önüne geçmezdim ve geceleri izlerine yüzümü sürüp, Allahü teâlâya yalvarırdım. Bütün bunlar, içimdeki nefs düşmanının kırılması, ıslâh olması için idi. Yedi sene böyle devam ettim. Sonra tekrar o zâtın huzûruna gittim. Buyurdu ki: “Behâeddîn! Bundan sonra yolların hizmetiyle meşgûl ol, yolları süpürüp temizle, yollarda gelip geçenlere eziyet veren şeyleri kaldır. İğrenç şeyleri yollardan alıp, görünmez bir yere at. Yollardan gelip geçenler zahmet çekmesinler ve rahatsız olmasınlar.” Bu emrine de uyarak, bir müddet de bu işle meşgûl oldum. Bu zât ne emretmişse, büyük bir bağlılık ile her emrini yerine getirdim. Bu hizmetleri yaparken, Allahü teâlânın nice ni’metleri ve ihsânları bana göründü. Nefsim iyice ezildi. Nefsâniyetten ve mâsivâdan (Allahü teâlâdan başka herşeyden) kurtulup, rûhâniyet derecesine eriştim. Bu sırada bana Allahü teâlâdan pekçok sırlar tecellî etti.”
Behâeddîn Buhârî Şâh-ı Nakşibend hazretleri, tasavvuftaki ilk hâllerini şöyle anlatmıştır: “Tasavvuf hâllerinden cezbe hâli çoğalıp kararsız düştüğüm günlerde, geceleri ay ışığında kabristanda dolaşırdım. Bir gece, devamlı ziyâret edilmekte olan üç büyük zâtın mezarını gördüm. Her birinin kabrinde yanmakta olan birer kandil vardı. Kandillerin yağı ve fitilleri olduğu hâlde çok sönük yanıyorlardı.
Fitillerini hareket ettirmek lâzımdı ki, parlak yanıp, çok ışık versinler. O kandilleri öylece bırakıp, Hâce Muhammed Vâsî’nin kabrinin başına gittim. Bana orada Hâce Ahmed Eçkarnevî’nin kabrine gitmem işâret olundu, oraya gittim. Onun kabrinin başına, bellerinde kılıç takılı olan iki kişi geldi. Beni tutup, bir hayvana bindirdiler. Hayvanın yönünü Mezdâhin tarafına çevirip, gittiler. O gece sabaha doğru Mezdâhin mezarlığına ulaştım. Orada da diğer kabirlerdeki gibi bir kandil yanıyordu. Fakat o da sönük yanmaktaydı. Kıbleye karşı dönüp oturdum. Bu sırada bana kendimden geçme hâli geldi. Kıble tarafında bir duvar gördüm. Duvar yarılıp, yeşil örtüler ile süslenmiş bir taht ve bu taht üzerinde bir zât oturmuş idi. Etrâfında ise kalabalık bir cemâat vardı. İçlerinde Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretleri de vardı. Sâdece onu tanıyordum. Anladım ki, kürsünün etrâfında bulunanlar, vefât etmiş olan ve bu yolun büyüklerinden olan zâtlardır. Fakat kürsünün üzerinde oturan kimdir diye merak ediyordum. Ben böyle düşünürken, kürsü etrâfında bulunan cemâatten biri bana şöyle dedi: “Kürsü üzerinde oturan mübârek zât, Hâce Abdülhâlık Goncdüvânî’dir. Etrâfındaki cemâat ise, onun halîfeleri; Hâce Ahmed Sıddîk, Hâce Evliyâ Gülân, Hâce Ârif Rîvegerî, Hâce Muhammed İncîrfagnevî, Hâce Ali Râmîtenî’dir.” Onları ve hocam Muhammed Bâbâ Semmâsî’yi göstererek; “Sen bunların zamanında yetiştin, bunları bilirsin, bunlar sana icâzet ve tâc verdiler” dedi. “Onları tanırım, fakat bıraktıkları tacın nerede olduğunu bilmiyorum” dedim. “O senin evindedir. Onu sana kerâmet olarak verdiler ki, bir belâ gelecek olsa, onun bereketiyle belâ def edilir” buyurarak müjdeledi. Cemâatten bana dediler ki: “Dikkat et, kulak ver, şimdi sana Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri nasîhat edecek! O nasihatten başka birşeyle Hak yolunda ilerlenemez. Hâce hazretlerinin elini öpmek için izin istedim. Bana izin verildi. Kalkıp yaklaştım. Selâm verip, edeble elini öptüm. Sonra huzûrunda edeble ayakta durdum. Tasavvufda ilerlemek husûsunda buyurdu ki: “Kabirlerin başında kandillerin sana öyle gösterilmesi, senin bu yolda kabiliyet sahibi olduğuna alâmettir. Fakat, fitil gibi olan kabiliyeti hareketlendirmek lâzımdır ki, bu kabiliyet ortaya çıksın. Hakkın gizli sırları sana açık olsun. Her durumda dînimizin caddesinde yürümek, azîmet ve sünnet-i seniyye üzere olmak lâzımdır. Emîrlere ve yasaklara uymak husûsunda istikâmet üzere olacaksın. Bid’atlerden ve ruhsatla amel etmekten uzak duracaksın. Hadîs-i şerîfleri öğrenip, amel edersin” buyurdu. Sonra cemaattan bana dediler ki: “Yarın acele Nesef tarafına gideceksin. Seyyid Emîr Külâl’in hizmetinde bulunacaksın. Oraya giderken yolda ihtiyâr bir zât ile karşılaşacaksın. O sana sıcak bir çörek verecektir. Ekmeği al, fakat onunla hiç konuşma. O ihtiyârı geçtikten sonra bir kervana, sonra da ata binmiş olan bir kimseye rastlayacaksın, o kimse senin önünde tövbe edecek. Sen, o evindeki mübârek tacını al, Emîr Külâl’e götür.”
Bu konuşmalardan sonra bendeki o hâl gidip, eski hâlime döndüm. Derhâl başında bulunduğum kabrin yanından ayrılıp, Zeyvertûn tarafına gittim. Evime varıp, bana bırakılmış olan tacı istedim. Getirip verdiler. Onu giyince hâlim değişti. Bambaşka bir hâle girdim. Tacı alıp yola çıktım. Sabah namazı vaktinde Mevlânâ Şemseddîn’in mescidine ulaştım. Sabah namazını orada kılıp, o gün Eyne adındaki köyde kaldım. Ertesi gün güneş doğarken Nesef tarafına hareket ettim. Yolda daha önce büyüklerin işâret ettiği gibi bir ihtiyâra rastladım. Bana bir ekmek verdi. Ekmeği alıp, hiç birşey söylemeden geçip gittim. Sonra bir kervana rastladım. Kervanın başları bana; “Ey yiğit, nereden geliyorsun?” dediler. Ben de; “Eyne köyünden geliyorum” dedim. Ne zaman yola çıktığımı sordular. “Güneş doğarken yola çıktım” dedim. Kervana rastladığım vakit kuşluk vakti idi. Kervandakiler bu sözümü işitince hayret edip; “Eyne köyü buraya dört fersah (yaklaşık 24 km.) mesafededir. Sabah vakti çıkılsa, ancak buraya ikindiden sonra gelinebilir” dediler. Kervanı da geçip gittim. Kervanı geçtikten sonra bir atlıya rastladım. Bana; “Sen kimsin? Seni görünce içime bir korku düştü” dedi. “Ben öyle bir kimseyim ki, sen benim önümde tövbe edeceksin” dedim. O atlı yanıma gelip tövbe etti. Şarap yüklü bir beygiri vardı. Beygirin üzerindeki şarabı yere döktü. Onu da geçip yoluma devam ettim. Nesef taraflarında bir köye uğradım. Seyyid Emîr Külâl’in orada olduğunu öğrendim. Hâcegân büyüklerinin mübârek tacını çıkarıp arz ettim. Bir müddet sükût etti, sonra; “Bu tâc, Hâcegân büyüklerinin mübârek taçlarıdır” buyurdu. “Evet efendim” dedim. Bu tâc-ı şerîfi almakta iki şart vardır. Birinci şart; bunu korumak, ikincisi; icâbını yerine getirmek. Bu iki şart, büyüklerin (Hâcegân’ın) yolunda bulunmak ve bize hizmettir. Bundan sonra ben de bu şartlara uymak üzere tacı alıp kabûl ettim.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Tasavvufda ilerlemek için çalıştığım ilk günlerde, bir yerde iki kişinin konuşup sohbet ettiğim görsem, gider onlara katılırdım. Onları dinlerdim. Eğer Allahü teâlâdan, Resûlullahtan, Kur’ân-ı kerîmden konuşup, hayır olan işlerden bahsederlerse, memnun olur ferahlık duyardım. Boş şeyler konuşanlardan ise, keder ve üzüntü duyarak uzaklaşırdım.” Yine şöyle anlatmıştır: “Hak yolda ilerleyip, günahlardan arınmağa ve olgunlaşmağa çalıştığım günlerde, birgün yolum bir kumarhâneye uğradı. İnsanların toplanıp kumar oynamakta olduklarını gördüm. Bunlardan iki kişi kumara öylesine dalmışlardı ki, hiçbir şeyin farkında değildiler. Böylece bir müddet devam ettiler. Nihâyet birisi kaybettikçe kaybetti. Neyi varsa ortaya koydu, onları da kaybetti. Dünyalık neyi varsa hepsi bitti. Buna rağmen, kumar oynadığı kimseye şöyle diyordu: “Bu kadar kaybıma rağmen, bu oyunda başımı dahî versem oyundan vazgeçmem.” Kumarbazın, kumar oynayıp bu kadar zarar ve ziyan görmesine rağmen, o oyuna olan hırsı bana ibret oldu. Hak yolunda yürüyüp daha da olgunlaşabilmek için, bende öyle bir gayret hâsıl oldu ki, o günden i’tibâren Hak yolunda talebim hergün biraz daha arttı.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Tövbe edip, tasavvufa yönelişim şöyle olmuştur: “Aileme ve çocuklarıma karşı kalbimde sevgi ve muhabbetim çok fazla idi. Birgün evimde otururken, aileme ve çocuklarıma pek fazla iltifât ve muhabbet gösterdim. Bu sırada aniden kulağıma gizli bir ses geldi. “Herşeyi bırakıp Allaha dönme zamanı daha gelmedi mi?” denildi. Bu sesi duyunca hâlim değişiverdi. Oturduğum yerde duramaz oldum. Hemen yakındaki nehre gidip, elbisemi yıkadım ve gusl ettim. Sonra iki rek’at namaz kıldım. Bir daha günah işlememek üzere tam bir tövbe yaptım. Herşeyden el çekip, Allahü teâlâya döndüm. Nice seneler kıldığım o iki rek’at namazın arzusundayım. Bu yola girdikten sonra Zeyvertûn köyünde oturdum. Beş vakit namazımı bu köyün câmisinde kılıyordum. Birgün nasıl olduysa, bir vakit namazı cemâatle kılmayı kaçırmışım. Câminin, âlim ve takvâ sahibi bir İmâmı vardı. Bana dedi ki: “Ben seni, ibâdet meydanının safını dolduran erlerinden zannederdim. Meğer sen, saf dolduran er değil, saf kıran imişsin.” İmâma dedim ki: “Zât-ı âliniz benim hakkımda böyle düşünüyorsunuz, fakat ben yaldızlı ve parlak bir tuncum.” Ben böyle deyince, İmâm efendi bana şu beyti okuyarak cevap verdi:
“Kalbinin yönünü aşk pazarına çevir, Demirin hâlis olması ateş iledir.”
Bu söz kalbime öyle te’sîrli oldu ve içime öyle bir dert salıp, beni öyle bir aşka düşürdü ki, ben bu aşk ile kararsız kaldım. Bundan sonra Allahü teâlâ bana lütuf ve kereminden kapılar açtı. Önceki dostlarımdan birkaçı, bir gece yoluma çıktılar. Bana her biri bir şeyler söyledi. Böylece benim kendilerine uymam için çok uğraştılar. Onlara tâbi olmak isterken, Allahü teâlânın inâyeti ile bir âyet-i kerîme de bildirildiği gibi, Allahü teâlânın açmış olduğu kapıyı kapatmaya ve kapamış olduğu kapıyı açmaya kimsenin gücü yetmez dedim. Bu söz, eski dostlarıma çok te’sîr etti. Onlar da benim bulunduğum yola girdiler. Benim bütün gayretim, Allahü teâlâdan başka herşeyi bırakıp, Allahü teâlâya (rızâsına) kavuşmaktı. Allahü teâlâya sonsuz hamdü senalar olsun ki, bana inâyet-i Rabbânî erişerek maksadıma kavuşturdu.”
Şâh-ı Nakşibend hazretleri şöyle anlatmıştır: “Talebeliğimin ilk günlerinde, büyük hocam Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin emrettiği şeylerin hepsini yerine getirdim. Bunların fâidelerini ve te’sîrlerini kendimde gördüm. Hocam bana, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmın yolunda bulunmamı söylemişti. Ben bu vasıyyeti tuttum. Bu husûsta son derece dikkat ve gayret gösterdim. Âlimlerin meclisine devam edip, nasihatlerini dinledim. Âlimlerin eserlerini okuyup, bildirilenlere göre amel ettim. Allahü teâlânın ihsanıyla bunların fâidesini gördüm. Tasavvufda en faydalı ve maksada çabuk kavuşturan şey, Allahü teâlâya cân-ı gönülden, kendinden geçerek duâ ve niyaz etmek, yalvarmak ve Allahü teâlânın rızâsını istemek, nefsi ezmek, onu mağlup etmektir. İşte bizi bunun için bu kapıdan içeri aldılar. Her ne bulduksa, bu sebeble bulduk. Bu mekânda sarı yüz ve eski elbise ararlar. Atlas ve ipeğin pazarı buradan başka yerdedir. Bir sâlih, hakîkat yolunda kendi nefsini Fir’avn’ın nefsiyle mukayese etmeli ve kendi nefsini onun nefsinden yüzbin defa daha aşağı görmeli. Eğer böyle olmazsa, o sâlih hakîkat yolunun ehli olamaz. O yolda yokluk, nefse tezkiye kolay değildir. Fakat bu, yolda maksada ulaşmak için bir ipucudur. İşte ben de bunun için, nefsimi varlıkların her tabakasına nisbet edip, bu yolda yürüdüm. Nefsimi kâinattaki her şey ile karşılaştırdım. Hakîkatte herşeyi, her varlığı, her mahlûku daha üstün ve daha hoş gördüm. O hâle geldi ki, nefsim ile varlıklardan herhangi biri arasında kıyâs yaparak düşündüm. Kendimi aşağı ve âciz gördüm. Bu, benim içimdeki her türlü kir ve pası temizledi. Kâinatta ne varsa hepsinden fâide gördüm. Fakat nefsimden hiçbir fâide görmedim. Nefsimin önüne geçmemiş olsaydım, onu terbiye etmeseydim ve kendi isteği ile başbaşa bıraksaydım, beni bu kapıdan içeri almadıkları, bu makama koymadıkları gibi, nefsimin daha bana nice zararları olacaktı.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Bir kış günüydü. Beni bir cezbe hâli kapladı. Kendimden geçip, kırlarda, sahra ve dağlarda, yalın ayak, başı açık gezip, dolaşmaya başladım. Ayaklarım yarılıp, parçalandı. Bu hâlde iken bir gece hocam Emîr Külâl ile sohbet etmek arzusu uyandı. Bu arzu ile huzûruna gittim. Talebeler etrâfında toplanmış, hocam da baş tarafta oturuyordu, içeri girdim, aralarına katıldım. Emîr Külâl; “Bu kimdir?” dedi. “Behâeddîn’dir” dediler. Talebelerine beni meclisten dışarı çıkarmalarını söyledi. Onlar da beni dışarı çıkardılar. O zaman nefsim son derece azdı ve taşkınlık yapmak istedi. Az kalsın nefsim irâdeme galip geliyordu. Fakat Allahü teâlânın ihsânıyla, nefsimi serkeşlikten ve i’tirazdan menederek; “Ey Nefis! Ben bu horlanmayı Allah için kabûl ettim. Beni, Allahü teâlâ elbette bundan dolayı mükâfatlandırır” dedim. Sonra başımı Emîr Külâl hazretlerinin kapısının eşiğine koydum. Sabaha kadar öyle kaldım. Üzerime kar yağdığı hâlde kalkmadım. Sabah namazı vakti Emîr Külâl dışarı çıkarken, ayağını kapının eşiğine atınca karlar arasında kalan başıma bastı. Beni o hâlde görünce teveccühte bulunup müjde verdi. Beni içeri alıp teselli ederek ayaklarımdaki dikenleri mübârek elleriyle çıkardı. Yaralarıma ilâç sürdü. “Oğlum! Bu saadet libâsı ancak sana lâyıktır” buyurdu. Rûhanî feyz, işte bende o zaman hâsıl oldu. Ben de şimdi, her sabah evimden mescide çıkarken, bir talebemi o hâlde görmek isterim, fakat şimdi talebe kalmadı. Hepsi şeyh oldu.”
Yine şöyle anlatmıştır: “Gençliğimde Allahü teâlâya yalvarıp; “Yâ Rabbî! Bana yardımını ihsân et. Bu yolun ağırlığını çekmeye kuvvet ver. Bu yolda ne kadar riyâzet ve mücâhede varsa yapayım” diye duâ ettim. Allahü teâlâ duâmı kabûl buyurup, bana öyle bir kuvvet ve kudret ihsân etti ki, bu yolun ne kadar zahmeti ve meşakkati varsa hepsine katlandım. Ne yapmak lazımsa, Allahü teâlâya hamd olsun yaptım. Şimdi ihtiyâr hâlinde, riyâzetten ve nefsimle mücâdeleden kurtulmuş bulunuyorum... Evliyâ-i Kirâmın rûhlarına teveccüh eder, hepsinin rûhâniyetlerinin eserini görürdüm.”
Menkıbeleri: Behâeddîn Buhârî hazretleri, bir defasında Şeyh Seyfeddîn adlı bir zâtın ırmak kenarında bulunan kabri karşısında kalabalık bir cemâatle sohbet ediyordu. O cemâatte bulunanlardan bir kısmı Behâeddîn Buhârî hazretlerinin tasavvufdaki yüksek derecesini bilmiyorlardı. Söz evliyâ zâtların hâllerinden açılmıştı. Bir hayli süren bu konuşmada, evliyânın meşhûrlarından olan Şeyh Seyfeddîn ile Şeyh Hasen Bulgari arasında geçen kerâmetler anlatıldı. İçlerinden biri dedi ki: “Eskiden velilerin tasarrufu, kerâmeti çok olurdu. Acaba bu zamanda da onlar gibi tasarruf ehli var mıdır? “Bunun üzerine Behâeddîn Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Bu zamanda öyle zâtlar vardır ki, şu ırmağa yukarı ak dese ırmak tersine akmaya başlar.” Bu sözler Behâeddîn Buhârî hazretlerinin mübârek ağzından çıkar çıkmaz, önlerinde akmakta olan ırmak ters akmaya başladı. Bunun üzerine Behâeddîn Buhârî hazretleri; “Ey su! Ben sana yukarı ak demedim” buyurdu. Irmak tekrar eski yöne akmaya başladı. Bu kerâmetini o kadar çok kimse gördü ki, bu sebeple çokları Behâeddîn Buhârî hazretlerinin büyüklüğünü anlayıp, tam bir teslimiyetle ona bağlandılar ve saadete kavuştular.
Bir defasında Nesef de büyük bir kuraklık oldu. Sıcaktan toprak çatlayıp, muhsûller kurumaya başladı. Halk, günlerce yağmur beklediler. Fakat bir damla yağmur düşmedi. Nesef halkı, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin duâsını almak için aralarından birini huzûruna gönderdiler. O da gelip durumu arz etti. Nesef ahâlisi kuraklıktan dolayı mahzûn ve kederlidir, dedi. Bunun üzerine, Behâeddîn Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Üzülmesinler, Allahü teâlâ onlara yağmur gönderecek.” Aradan kısa bir zaman geçmişti ki, Nesef’e yağmur yağmaya başladı. Bir gün ve bir gece devam etti. Kuraklık kalkıp bolluk oldu.Bir talebesi şöyle anlatmıştır: “Ben küçük yaşta Cenânyan denilen yerden Buhârâ’ya geldim. Âlimlerin derslerine devam ettim. Sonra kalbime Kâ’be’yi ziyâret etme arzusu doğdu. Mekke’ye gidip, Kâ’be’yi ziyâret etmek şerefine kavuştum. Buhârâ’ya döndüm. Fakat nefsim çok azgındı. Hattâ eşkiyalık yapacak kadar kötü bir hâlde idi. Ben bu hâlde iken, bende bir çekilme hâli hâsıl oldu. Bu hâl, beni ister istemez. Behâeddîn Buhârî hazretlerinin huzûruna sürükledi. Huzûruna varınca, beni yanına yaklaştırdı. Sonra enseme öyle bir vurdu ki, yediğim sillenin te’sîrinden neye uğradığımı bilemedim. İstemeyerek bağırdım. Behâeddîn Buhârî hazretleri bu hâlime öfkelenip; “Sus” dedi. Sonra da; “Eğer sabredip o narayı atmasaydın, bir sohbetle işin tamâm olurdu” buyurdu.
Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebelerinden Şeyh Ömer Taşkendî şöyle anlatmıştır: “Benim Behâeddîn Buhârî’ye muhabbetim ve talebe olmam şöyledir: önce Taşkend’de talebelerinden bir kısmını tanımıştım. Onlar ile sohbet eder, hizmetlerinde bulunurdum. Sohbet sırasında bana, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin faziletini, hâllerini anlatırlardı. Böylece görmediğim hâlde ona karşı içimde bir muhabbet hâsıl oldu. Birgün Taşkend’deki talebelerinden birinin evine gittim. Hocasını hatırlıyor ve ona rabıta ediyordu. Bir müddet oturduktan sonra yemek getirdi. O anda Behâeddîn Buhârî hazretleri gözüme göründü ve kulağıma; “Senin Horasan’a gitmen gerekir” diye söyledi. Yemekten sonra Horasan’a gitmek üzere yola çıktım. Horasan’a, oradan da Behâeddîn Buhârî’nin yakın talebelerinden Mevlânâ Celâleddîn’in bulunduğu yere gittim. Evine varıp kapıda durdum, kendisi tarafından çağrılmamı bekledim. Bir saat sonra evinden bir cemâat çıktı. Beni çağırıp huzûruna kabûl ettiler ve; “Sen geldiğin sırada, gelişinden haberim var idi. Fakat seninle başbaşa görüşmek istedim. Onun için beklettim” dedi. Bundan sonra ben hâlimi ona anlattım ve çok ağladım, bana yardımcı olmasını istedim. Yemîn ederek dedi ki: “Behâeddîn Buhârî sana kâfidir, teveccühüne kavuşursun.” Sonra onun faziletinden, menkıbelerinden bahsedip, huzûruna kavuşmak için hemen yola çıkmamı söyledi. Yolculukta başıma ba’zı hâdiselerin geleceğini de işâret etti. Derhâl Nesef tarafına doğru yola çıktım. Oradan da Horasan’a hareket etmek üzere bir gemiye bindim. Gemi bir müddet yol aldıktan sonra, sabah namazının vakti girdi. Gemide bir ezan okudum. Fakat yolcular namaza kalkmadılar. Bu duruma üzülüp, onlara nasihat ettim. Fakat bana kızdılar. Bu durum karşısında bende öyle bir hâl oldu ki, kendimi suya atmak istedim. Ayaklarımı suya uzatip gemiden ayrıldım, fakat suya batmadım. Öyle bir hâl oldu ki, suyun üzerinde yürümeye başladım. Gemidekiler bu hâlimi görünce ağlamaya başladılar. “Biz yanlış bir iş yaptık, yaptığımıza tövbe ettik. Gemiye gel, sen ne dersen onu yapacağız” dediler. Bunun üzerine tekrar bindim. Sabah namazını , gemideki yolcular ile cemâat olup kıldık. Bir müddet yolculuktan sonra Âmûre kal’asına vardık. Orada da acâib hâdiseler oldu. Behâeddîn Buhârî hazretlerine iltica ettim. Şîrmüşter denilen bir dergâha vardım. Yola devam ederken bir kervana rastladım. Bana dediler ki: “Bu çöle dalma, çok büyük bir çöldür, yolunu şaşırırsın. Burada dur, şayet yola devam edecek olursan sağ tarafa yönel, sol tarafdan gidersen sonunu bulamazsın ve helak olursun.” Kervan geçip gittikten sonra, kendi kendime; “Ben, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin huzûruna gitmek üzere yola çıkmış bulunuyorum. Ona tâbi olup, hak yola gireceğim için bana tehlike gelmez” dedim. Çöle dalıp yürümeye başladım. Bir müddet yürüdükten sonra aç olduğumu hatırladım. Kendi kendime ba’zı nefis yemekleri düşünerek; “Âh o yiyecekler olsa da yesem” dedim. Ben böyle düşünürken, o anda önüme birdenbire bir sofra geldi. Üzerinde tam arzu ettiğim yemekler vardı. Bu durum karşısında hâlim değişti. Ağlamaya başladım. “Ey Allahım, senin rızânı arayan kimseye her ne lâzım olursa ihsân ediyorsun. Ben de senin rızândan başka birşey asla taleb etmeyeceğim” dedim. O yemekleri yiyip, çölde yola devam ettim. Yolda karşıma bir ceylan sürüsü çıktı. beni görünce sağa sola kaçışmaya başladılar. “Eğer ben bu yoldaki arzum ve isteğimde samimî isem, ceylanlar benden kaçmazlar” dedim. Ben böyle der demez, ceylanlar yanıma toplanıp bana yüzlerini sürmeye başladılar. Bu durum karşısında da hâlim değişti ve çok ağladım. Behâeddîn Buhârî hazretlerine karşı muhabbetim o kadar arttı ki, huzûruna bir an evvel kavuşmak için can atıyordum. Ehan denilen yere vardığımda, yine Behâeddîn Buhârî hazretlerinin bereketi ile acâib hâllere kavuştum. Oradan Serahs’a vardım. Kendi kendime; “Her yerde Allahü teâlânın dostları, sevgili kulları bulunur. Bu civarda da vardır. Onlardan müsâade almadıkça bu şehre girmeyeyim” dedim. Ben böyle düşünürken, karşıma divâne hâlde bir kimse çıktı. Halk onu görünce; “Divâne Dâvûd geliyor” dediler. Benim yanıma yaklaşınca, onu karşılayıp, selâmün aleyküm diyerek selâm verdim. “Ve aleykesselâm” deyip selâmımı aldı. “Hoş geldin Türkistanlı derviş” dedi. Beni yanına yaklaştırıp, koynundan bir ekmek çıkardı. Ekmeği parçalayıp yarısını bana verdi. “Ey derviş, bu ekmeğin yarısını sana verdiğim gibi, bu mülkün yarısını da sana verdim” dedi. Bu hâdiseden sonra Serahs şehrine girdim. Çarşıya girince, bir başka divâne gördüm. Çocuklar taşa tutuyorlardı. “Bu divânenin adı nedir?” diye sordum. “Câvâdâr’dır. Bu beldenin divânelerindendir” dediler. Kendi kendime; “Bundan da izin alayım” dedim. Bir tarafdan da çocuklar onu taşa tutuyorlardı. Bana bakıp; “Ey Türkistanlı derviş, söz divâne Davud’un söylediği gibidir” diyerek ilk karşılaştığım kimse ile görüşüp kavuştuğumuz şeylere işâret etti. Bundan sonra bende güzel bir hâl, cem’ıyyet hâsıl oldu. Yemek arzu ettim ve; “Her hâlde bu şehirde Behâeddîn Buhârî hazretlerinin sevenlerinden bir kimse bulunur ve ben ilk lokmayı onun elinden yerim” dedim. Bu sırada yanıma birisi gelip; “Ben Behâeddîn Buhârî hazretlerinin hizmetçilerindenim. Evime buyur” dedi. Beni evine götürdü. Üç çeşit yemek getirdi. Sonra bana; “Behâeddîn Buhârî hazretleri Behrâb denilen yere gitmişler, oradan da buraya teşrîf edecekler. Buraya teşrîf edinceye kadar sen bizde kalacaksın, senin yerin burasıdır” dedi. Birkaç gün sonra Behâeddîn Buhârî hazretlerinin oraya teşrîf etmek üzere oldukları haberini aldık. Karşılamak üzere derhâl dışarı çıktık. Behâeddîn Buhârî hazretleri bir merkeb üzerinde ve etrâfında talebeleri olduğu hâlde teşrîf ettiler. Bir mezarlığa yöneldiler. Ziyâretinde o kadar insan toplanmıştı ki, kalabalıkdan yanlarına yaklaşmak mümkün olmadı. Kendi kendime; “Çok uzaklardan geldim. Çok zahmetlere katlandım. Acaba bana neden hiç iltifât etmediler? Artık ben kendi başıma kaldım” diye düşündüm. Bu düşünceler hatırımdan geçtiği sırada, Behâeddîn Buhârî hazretleri merkebden inip, yanına yaklaşmamı istediler. Bana; “Hoş geldin ey Taşkendli Derviş Ömer, yanlış anlama, daha sen buraya geldiğin saatte haberdâr oldum. Şimdi şu gördüğün kalabalık ile bir müddet meşgûlüm” buyurdu. Sonra eve gittiler ve kalabalık da dağıldı. Beni huzûruna kabûl edip; “Başından geçen hâdiselerin hepsini bilmekteyiz. Gemide iken denize inince sana biz yardım ettik. Çölde önüne sofra bizim tasarrufumuzla geldi. Ceylanların sana yaklaşması ve iki divâne ile karşılaşman ve vukû’ bulan diğer hâdiseler hep bizim teveccühümüz ile oldu” buyurdu. Bu sohbeti sırasında bana öyle teveccüh ve tasarrufda bulundular ki, bambaşka bir hâle girip, çok ağladım. “Niçin ağlıyorsun?” diye sordu. Ben de; “Şimdiye kadar geçen ömrümü zayi etmişim” dedim, “Öyle söyleme; yalnız bundan evvel bunu bilmiş olsaydım diyebilirsin. Şu andaki müşâheden ve teslimiyetin ondan daha büyüktür” buyurdu. Sonra; “Şimdi sen, bulunduğun hâli mi, yoksa geçen hâlini mi istersin?” diye sordu. Ben de; “Bu hâlimi isterim” dedim. “Bu iş tâbi olmadan olmaz” buyurdu. “Ne işâret buyurursanız, ne emrederseniz yerine getiririm” dedim. Ben böyle deyince; “Huyunuz mübârek olsun!” buyurdu.
Talebelerinden Emîr Hüseyn de şöyle anlatmıştır: “Benim evim Kasr-ı ârifân’da idi. Yirmi yaşına kadar çiftçilik ile uğraştım. Namazdan ve niyazdan uzak idim. Yiyip içip yatmaktan başka işim yok idi. Tam gençlik cehâleti içinde idim. Behâeddîn Buhârî hazretleri câmiye giderken, gelip geçtikçe beni görüp tebessüm ederdi. Nihâyet bir gece rü’yâmda Behâeddîn Buhârî hazretlerini gördüm. Mübârek elinde bir ayna vardı. Aynayı bana verdi. Aynaya baktım, kendimi gördüm. Uyanınca, beni bambaşka hâller kaplamıştı. Aniden Behâeddîn Buhârî hazretleri evime geldi. Bana dedi ki; “Aynayı sana kim verdi?” “Siz verdiniz efendim” dedim. “Niçin namaz kılıp, Kur’ân-ı kerîm okumazsın?” dedi. “Kur’ân-ı kerîm okumayı bilmiyorum” dedim. “Ben sana namazı ve Kur’ân-ı kerîmi öğretirim” buyurdu. Bundan sonra beni yetiştirip, terbiye etti. Pekçok ihsâna ve ni’mete gark etti.”
Nakledilir ki, Şeyh Şâdî adında bir zât, Kasr-ı ârifân’a gelip, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin huzûruna girerek, ziyâretlerine gelmekte kusur ettiğini söyleyip affetmelerini istedi. Behâeddîn Buhârî hazretleri ona şaka yaparak; “Bedava özür kabûl edilmez” buyurdu. Gelen zât; “Bir öküzüm vardır. Onu size vereyim” dedi. “Onu kabûl etmeyiz, köyünde uzun zamandan beri biriktirip, duvar arasında bir kap içinde gizlediğin kırk altının var, onları getirirsen kabûl edilir” buyurdu. Şeyh Şâdî; “Sakladığım altınları başka kimse bilmiyordu. Nasıl bildiler?” diye hayretler içinde kaldı, sonra köyüne gidip altınlarını getirdi. Behâeddîn Buhârî hazretlerinin önüne koydu. Behâeddîn Buhârî altınları sayıp, içinden bir tanesini ayırdı. Diğerlerini zâta geri verdi. “Bunlarla öküz satın alıp çiftçilik yap, kaldırdığın mahsûlü Allahü teâlânın kullarına dağıt” buyurdu. Sonra ayırdığı bir altını göstererek; “Bu altın haramdır” buyurdu. Daha sonra o zâta; “Hâce hazretlerinin ayırdığı o bir altını nereden almıştın?” dediler. Behâeddîn Buhârî hazretlerini tanıyıp, ona talebe olmadan Önce bir kumarda kazanmıştım dedi.
Behâeddîn Buhârî hazretleri, talebelerinden birini, bir işi için bir yere göndermişti. Talebesi işi görüp dönerken, yolda havanın çok sıcak olması sebebiyle, dinlenmek için bir ağacın gölgesine oturdu. Dinlenirken uykusu gelip, ağacın gölgesinde uyudu. Uyur uyumaz rü’yâsında hocası Behâeddîn Buhârî’yi gördü. Elinde bir asa ile yanına yaklaşıp; “Uyan, kalk, burası uyuyacak yer değildir” dedi. Bunun üzerine hemen uyanıp gözlerini açtı ve ayağa kalktı. Birde gördü ki, iki kurt, kendisine doğru yaklaşmış, hücum etmek üzeredirler. Hemen oradan uzaklaşıp yoluna devam etti. Kasr-ı ârifân’a varınca, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yola çıkmış, kendisini karşılamakta olduğunu gördü. Yanına yaklaşınca; “Hiç öyle korkulu ve tehlikeli yerlerde istirahat edilir mi?” buyurdu.
Behâeddîn Buhârî hazretleri birgün bir yere gitmekte iken, yolları bir akarsuya rastladı. Yanında bulunan talebelerinden Emîr Hüseyn’e; “Kendini bu suya at” buyurdu. Daha böyle derdemez, Emîr Hüseyn hiç tereddüt etmeden kendini akan suya attı ve suyun içinde kayboldu. Aradan bir müddet geçti. “Ey Emîr Hüseyn, çık gel!” buyurdu. Emîr Hüseyn derhâl sudan dışarı çıktı. Elbisesinden en ufak bir yer bile ıslanmamıştı. Behâeddîn Buhârî hazretleri ona; “Ey Emîr Hüseyn, kendini suya atınca ne gördün?” diye sordu. Emîr Hüseyn dedi ki; “Emriniz üzerine kendimi size feda ederek suya atınca, bende öyle bir hâl hâsıl oldu ki, kendimi birden bire gayet güzel döşenmiş bir odada buldum. Bu odanın hiç kapısı yoktu. Kapı aradım, orada zât-ı âlinizi gördüm. Bana bir kapı gösterdiniz, İşte bu kapıdan çık buyurdunuz. Eliniz ile kapıyı açtınız, ben de kapıdan çıktım. İşte huzûrunuza geldim” dedi.
Behâeddîn Buhârî hazretlerine birgün hediye olarak bir miktar balık getirilmişti. Balığın getirildiği sırada, o mecliste hazır bulunan talebeleri ile beraber balığı yemek arzu ettiler. Bunun üzerine balık hazırlanıp, sofra kuruldu. Talebeler, Behâeddîn Buhârî ile birlikte sofraya oturdular. İçlerinden biri, gelip sofraya oturmadı. Behâeddîn Buhârî ona; “Niçin gelip oturmuyorsun?” dedi. O da oruçluyum diyerek, nafile oruç tutmakta olduğunu bildirdi. Ona; “Gel bize uy!” dedi. Fakat gelmedi. Tekrar; “Gel bize uy! Sana Ramazan günlerinden bir günde tutulan oruç sevâbı kadar hediye edeyim” dedi. Fakat o kimse söz tutmayıp, inadında ısrar etti. Bunun üzerine talebelerine; “Bu adam, Allahü teâlâdan uzaktır. Siz onu terkediniz” buyurdu. O oruçlu kimse, son derece zâhid bir kimse idi. Fakat Behâeddîn Buhârî hazretlerinin sözüne peki demeyip, muhalefet göstermesi sebebiyle, zâhidliğini kaybetti, ne namaz, ne niyaz kaldı. Tamamen dünyâya tapmağa başladı ve felâkete düştü.
Behâeddîn Buhârî hazretleri, bir defasında Buhârâ’da Gülâbâd mahallesinde bir dostunun evinde, talebeleri ile sohbet ediyordu. Talebelerinden Molla Necmeddîn’e dönüp; “Sana ne söylersem, sözümü tutup söylediğimi yapar mısın?” dedi. Molla Necmeddîn, “Elbette yaparım efendim” dedi. “Eğer bir günah işlemeni söylesem yapar mısın? Meselâ hırsızlık yap desem yapar mısın?” dedi. Bunun üzerine Molla Necmeddîn; “Ma’zur görünüz efendim, hırsızlık yapamam” dedi. “Madem ki bu husûsdaki isteğimizi kabûl etmiyorsun, meclisimizi terket” buyurdu. Molla Necmeddîn bunu duyunca, dehşet içinde kalıp, olduğu yere düştü ve bayıldı. Orada bulunanlar Behâeddîn Buhârî hazretlerine yalvarıp, onun affedilmesini istediler. Kabûl edip affetti. Molla Necmeddîn de kendine gelip kalktı. Bundan sonra hep beraber o evden dışarı çıktılar. Dervâzeyi Semerkand denilen tarafa doğru gittiler. Behâeddîn Buhârî hazretleri yolda giderlerken, bir ev duvarı gösterip talebelerine dedi ki: “Bu duvarı delin, evin içinde falan yerde bir çuval kumaş vardır. Onu alıp getirin.” Talebeleri bu emre uyup, duvarı yardılar. Kumaş dolu çuvalı buldular ve çıkarıp getirdiler. Sonra bir köşeye çekilip bir müddet oturdular. Bu sırada bir köpek sesi işitildi. Behâeddîn Buhârî hazretleri, talebesi Molla Necmeddîn’e dedi ki: “Bir arkadaşınla gidip evin etrâfına bakın ne vardır?” Gidip baktılar ki, eve hırsızlar gelmiş, başka bir duvarı yarıp evde ne varsa almışlar Gidip bu durumu Behâeddîn Buhârî hazretlerine haber verdiler. Talebeler bu hâle şaştılar. Sonra tekrar talebeleri ile birlikte önceki misâfir oldukları eve döndüler. Sabahleyin, gece o evden aldırdığı kumaş dolu çuvalı sahibine gönderdi. Talebelerine, “Gece buradan geçerken, bu malınızı alarak hırsızların çalmasına mâni olduk, bu malınızı hırsızlardan kurtardık” demelerini tehbih etti. Onlar da götürüp sahibine teslim ederek durumu anlattılar. Behâeddîn Buhârî, bundan sonra talebesi Molla Necmeddîn’e dönüp; “Eğer sen emrimize uyup da bu hizmeti yapsaydın, sana çok sırlar açılacak ve çok şey kazanacakdın. Neyleyelim ki, nasîbin yokmuş” dedi. Molla Necmeddîn ise, yaptığına çok pişman olup, yanıp yakındı.
Behâeddîn Buhârî hazretleri, Buhârâ köylerinden bir köye gitmişti. Şeyh Hüsrev adında bir zâtın evinde misâfir oldu. O akşam Şeyh Hüsrev, o köyde bulunan bütün âlimleri ve ileri gelenleri evine da’vet etti. Hep birlikte yemek yediler. Yemekten sonra Behâeddîn Buhârî hazretleri, ev sahibi Şeyh Hüsrev’e; “Git kapıya bak kim var?” buyurdu. Gidip baktı ki, köy halkından Yûsuf adında biri, bir kap içinde armut getirmiş kapıda bekliyordu, içeri girmesine müsâade edildi. O da içeri girip, elindeki armut dolu kabı Behâeddîn Buhârî hazretlerinin önüne koydu. Behâeddîn Buhârî; “Bu armutları nereden aldın?” dedi, o da aldığı yeri söyledi. Behâeddîn Buhârî hazretleri bir müddet susup, sonra ev sahibine; “Bu armutları büyük bir kaba boşalt gel” dedi. Ev sahibi armutları büyük bir kaba boşaltıp ortaya koydu. Behâeddîn Buhârî, armutlardan birini alıp getiren kimseye verdi. Sonra diğer armutların orada bulunanlara dağıtılmasını emretti. Dağıtıldıktan sonra; “Hiç kimse kendine verilen armudu yemesin, beklesin” buyurdu. Sonra armutları getiren Yûsuf adlı köylüye dönüp; “Armutları getirmekteki maksadın nedir bilir misin?” dedi. Getiren kimse; “Efendim, bana köyümüze keşf ve kerâmet sahibi bir zât geldi dediler. Ben de sizi görmekle şereflenmek için, bu armutları satın alıp, size hediye getirdim. Fakat küstahlık edip, armutların içinden birine bir işâret koydum ve en alta yerleştirdim. Eğer o zât evliyâ ise, bu armudu bulup bana verir diye düşündüm” dedi. “Öyleyse elindeki armuda bak, o işâret koyduğun armut mu?” buyurdu. “Evet efendim. O armuttur” dedi. Bundan sonra Behâeddîn Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlânın evliyâ bir kulunu, bir kimsenin denemesi uygun değildir. Fakat işâretlediğin armudu bulup sana vermeseydik, sen bizden uzak kalır ve çok zarar görürdün. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bildirdiği yolda bulunan kimseyi imtihana hacet yoktur.” Armutları getiren kimse, yaptığı işten dolayı çok pişman olup, Behâeddîn Buhârî hazretlerinden af ve özür diledi.
Talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Ben Semerkand’da oturuyordum. Behâeddîn Buhârî hazretlerinin keşf ve kerâmet sahibi büyük bir zât olduğunu duyunca, ona karşı muhabbetim iyice arttı. Sabrım kalmadı ve sohbetine kavuşmak için Buhârâ’ya gitmeye karar verdim. Yola çıkarken annem hırkamın bir yerine harçlık olarak dört tane altın dikti. Buhârâ’ya varınca, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin sohbetine katıldım. Sohbeti sırasında beni öyle bir hâl kapladı ki, sabrım kalmadı. Orada bulunanlardan birine, Behâeddîn Buhârî hazretlerine beni talebeliğe kabûl etmesini söylemesi için rica ettim. O da durumumu arz etti. Bunun üzerine bana çok iltifât edip, kabûl ederiz. Fakat senden altın alırız buyurdu. “Ben fakirim, altınım yoktur” dedim. Talebelerine dönüp; “Bunun hırkası içinde dört altını var, yok diyor” dedi. Behâeddîn Buhârî hazretleri bunu söyleyince, hayretler içinde kaldım. Hemen hırkamı söküp, içindeki dört altını çıkarıp önlerine koydum. O mecliste bir çocuk vardı. Talebelerinden birine; “Al şu altınları bu çocuğa ver” buyurdu. O talebe alıp çocuğa verdi. Fakat çocuk asla almadı. Ne kadar zorladılarsa da çocuk almayınca, tekrar bana verdiler. Çok utanıp mahcub oldum. Bu hâdiseden sonra, Behâeddîn Buhârî hazretleri, talebeleri ile birlikte başka bir köye gitmek üzere yola çıktı. Ben de onlara katıldım. O köyde büyük bir sohbet meclisi kuruldu. Bir ara talebeleri, beni de talebeliğe kabûl etmesini arzettiler. Bu sefer yanımdaki altınları, o mecliste bulunan başka bir çocuğa vermemi söylediler. Verdim fakat, o çocuk da almadı. O kadar mahcub oldum ki, utancımdan sanki ölecektim. Talebeleri, beni talebeliğe kabûl buyurmaları için bir daha arz ettiler. O zaman buyurdu ki: “Hasislik, cimrilik, herkes için sevimsiz ve iğrenç bir sıfattır. Bilhassa Hak yolunda ilerlemek isteyen bir kimsenin hasislik etmesi çok kötü bir iştir.” Bundan sonra beni de talebeliğe kabûl etti. Beni irşâd ederek, dünyâ sevgisini kalbimden çıkardı. Hamdolsun tevekkül sıfata böylece kalbime yerleşti.”
Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebelerinden biri, bir yere gitmek istediği zaman kerâmetiyle havada uçarak gider, gideceği yere hemen varırdı. Diğer talebeleri onu bir iş için Kasr-ı âri-fân’dan Buhârâ’ya gönderdiler. Bu talebe havada uçarak giderken, Behâeddîn Buhârî hazretleri onun üzerinden tasarrufunu çekti. Talebe uçamaz oldu. Bu hâdise üzerine Behâeddîn Buhârî Hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâ bana talebelerimin gizli açık bütün hâllerini bilmek ve onlar üzerinde tasarruf etme kudreti verdi. Arzu edersem, Allahü teâlânın izniyle talebelerime çeşitli hâller veririm ve yine ellerinden hâllerini alırım. Onları kabiliyetlerine göre terbiye ederim. Çünkü yetiştirici ve terbiye edici, yetiştirmek istediği kimseye yarayan ve en çok faydası olan şeyi yapar.”
Yine bir talebesi, Emîr Hüseyn şöyle anlatmıştır: Birgün hocam beni bir iş için Kasr-ı ârifân’dan Buhârâ’ya göndermişti. Bu gece Buhârâ’da kal, sabaha doğru geri dönersin dedi. Ben hemen yola çıktım. Yolda nefsimle mücâdele edip, “Ey nefsim! Acaba sen birgün ıslâh olacak mısın ve ben senin elinden kurtulur muyum?” diyordum. Ben nefsimi böyle azarlarken, karşıma nûr yüzlü bir zât çıktı. Bana dedi ki: “Sen bu yolda ne mihnet, ne meşakkat çektin ki, nefsini ayıplıyorsun? Bu yolda gelip geçen büyükler öyle mihnet ve meşakkat çekmişlerdir ki, senin bir zerresini bile çekmeğe tahammülün yoktur.” Sonra vefât etmiş olan büyüklerin isimlerini ve çektikleri meşakkatleri bir bir anlatıp, ta’rîf etti. Ben kusurlarımı kabûl edip, özür diledim. Bundan sonra karşı çıkan o zât, bana dağarcığından bir miktar hamur çıkarıp verdi. “Bu hamuru Buhârâ’da pişirip, yersin” dedi. Hamuru alıp yoluma devam ettim. Buhârâ’ya varınca, hamuru fırıncıya verdim. Fırıncı hamuru görünce hayret edip, “Şimdiye kadar böyle hamur görmedim” dedi. Bana kim olduğumu ve hamuru kimin verdiğini sordu. Ben de Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebesi olduğumu söyledim. Fırıncı hürmetle hamuru pişirip bana verdi. Bir parça koparıp ona verdim. Sonra hocamın emir buyurduğu işi bitirip, o gece Buhârâ’nın Gülâbâd mahallesindeki mescidde akşam ve yatsı namazını kıldıktan sonra, kıbleye karşı oturdum. Bu sırada canım elma istedi. O anda mescidin penceresinden birkaç elma attılar. Elmaları alıp ekmekle yedim. Gece yarısına kadar o mescidde kaldım. Sonra kalkıp yola çıktım. Sabaha doğru Kasr-ı ârifân’a vardım. Sabah namazını hocam Behâeddîn Buhârî ile kıldım. Hocam bana; “Sana hamuru veren kimdi bildin mi?” diye sordu. Bilemediğimi arz ettim. “O, Hızır (aleyhisselâm) idi” buyurdu. Sonra mescidin penceresinden bana atılan, elmalardan bahsetti. “O fırıncıya ne büyük saadet ki, senin verdiğin hamuru pişirdi ve ondan yemek nasîb oldu” buyurdu.
Behâeddîn Buhârî, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine tam uyar, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) yaptığı şeyleri yapmağa çok gayret ederdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) işlediği her sünneti işlerdi. Bir defasında Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı Kirâm ile ekmek pişirmişlerdi. Şöyle ki, Eshâb-ı Kirâmdan bir grup, her biri bir parça hamuru alıp tandıra koymuştu. Peygamber efendimiz de mübârek eline bir parça hamur alıp tandıra koydular. Bir müddet sonra baktılar ki, Eshâb-ı Kirâmın koyduğu hamurlar pişmiş, fakat Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) koyduğu hamur pişmemiş, olduğu gibi duruyordu. Ateş Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek elinin dokunduğu hamura te’sîr etmedi. Behâeddîn Buhârî hazretleri, Resûlullaha uymak için, talebeleriyle aynı şekilde ekmek pişirdiler. Talebelerinin koyduğu hamurlar pişti. Fakat Behâeddîn Buhârî hazretlerinin koyduğu hamur aynen kaldı. Onun da mübârek elinin dokunduğu hamura ateş te’sîr etmedi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymaktaki derecesi bu kadar çok idi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu husûsta şöyle buyurmuştur: “Her husûsta tâbi olana, tâbi olunanın kemâlâtından büyük pay vardır.”
Mevlânâ Abdullah-i Hâcendî, Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî’ye talebe olmasını şöyle anlatır: “Bir ara içime öyle bir ateş düştü ki, yerimde duramıyordum. Bana yol gösterecek bir âlim zâta talebe olabilmenin istek ve arzusuyla yanıyordum. İçimdeki arzu dayanılmaz duruma gelince, bulunduğum Hâcend’den ayrıldım ve Tirmiz’e kadar hep bunu düşündüm. Oradan Ârif-i kebîr Muhammed bin Ali Hakîm-i Tirmizî’nin kabrini ziyârete gittim. Sonra Ceyhun nehri kenarında bulunan mescide geldim. Orada namazı kıldıktan sonra, bir ara uyuya kalmışım. Rü’yâmda heybetli iki zât gördüm. Onlardan biri bana; “Ben Muhammed bin Ali Hakîm-i Tirmizî’yim, yanımdaki de Hızır aleyhisselâmdır. Sen hoca aramak için şimdilik zahmet çekme. Çünkü hem kimseyi bulamazsın, hem de istifâde edemezsin. Oniki sene sonra Buhârâ’ya gidip orada bulunan ve zamanın kutbu olan Behâeddîn Buhârî’ye talebe olur, ondan istifâde edersin” buyurdu. Bunun üzerine Tirmiz’den Hâcend’e geri döndüm. Aradan epey bir zaman geçtikten sonra, birgün çarşıda iki Türk gördüm. Gayr-i ihtiyâri peşlerinden gittim. Bir mescide girdiler. Namazdan sonra, aralarında bir hocaya bağlanmanın kıymeti ile ilgili husûslar konuşuyorlardı. Onlar böyle konuşurlarken, onlara karşı çok fazla ilgi duydum. Hemen acele ile dışarı çıkıp, çarşıdan birşeyler alıp yanlarına geldim. Beni yanlarında görünce, biri; “Bu, iyi bir insana benzer, bizim hocamızın oğlu İshâk’a talebe olabilir” dedi. Bu durum karşısında çok merak ettim ve o zâtın kim olduğunu sordum. Hâcend’e bağlı bir köyde olduğunu bildirdiler. Bunun üzerine o köye gittim, zâtı buldum. Fakat bana hiç yakınlık göstermedi ve iltifât etmedi. Bu hocanın herhâliyle temizliği yüzünden belli olan bir de oğlu vardı. Bu durum karşısında, bu temiz yüzlü çocuk, babasına dedi ki: “Babacığım, bu zât, sana talebe olmak ümidiyle buraya gelmiş, sen ise ona hiç yakınlık göstermiyorsun. Neden ilgilenmiyorsun, sebep nedir?” Bunun üzerine ağladı ve dedi ki: “Ey evlâdım, bu, Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebelerindendir. Bizim onun üzerinde hiç bir hükmümüz yoktur.” Bunun üzerine ben tekrar Hâcend’e, memleketime döndüm ve hocamla ilgili bir işâretin çıkmasını bekledim.
Aradan bir zaman geçti, kalbim, beni Buhârâ’ya gitmeğe zorladı. O isteği bir an dahî te’hir etmeğe kadir değildim. Ben de hemen kalkıp Buhârâ’ya doğru yola çıktım. Bir zaman sonra Buhârâ’ya vardım ve Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yerini öğrenip yanına gittim. Ne zamanki huzûr-i şerîfleri ile şereflendim, bana buyurdu ki: “Yâ Abdullah-i Hâcendî, senin daha üç günün vardır. Ya’nî sana bildirilen oniki senenin tamam olmasına daha üç günün vardır. Bunu unuttun mu?” Ben duyunca, adetâ kendimden geçtim. Sohbetinin muhabbeti benim kalbimin ufuklarına yerleşti. Artık hep onlara olan bağlılık ateşi ile yanıyordum.
Bir müddet sonra himmet istedim. Behâeddîn Buhârî: “Himmetin zamanı var” buyurdu. Bunun üzerine bir müddet daha sohbete devam etti. Birgün diğer talebeler ile birlikte sohbette bulunduğu bir sırada, Mevlânâ Muhammed Hirevî’ye; “Bana yaklaş, himmetin vakti geldi” buyurdu. Kalkıp Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yanına yaklaştı. “Dikkat et de nasîbine kavuşasın” buyurarak, onu önüne oturttu. Sonra şehâdet parmağıyla Mevlânâ Muhammed Hirevî’nin dizine dokundu. Mevlânâ Muhammed Hirevî, birden bire kendinden geçti. Sonra onu tekrar eski hâline getirdi. “Haberin olsun ki, vakit geçiyor” buyurdu. Parmağını tekrar dizine dokundurdu. Tekrar kendinden geçti ve yere düştü. Yine eski hâline döndürüp; “Dikkatli ol, fırsat az kaldı” buyurdu. Mevlânâ Muhammed Hirevî ağlayıp, feryâd etmeğe, üstünü başını yırtmağa başladı. O bu hâlde iken, Behâeddîn Buhârî hazretleri; “Bu vakit, Bağ-ı zagan vakti değildir” buyurdu. Bu sözden de gayet mahzûn oldu. Sonra onu yine eski hâline döndürdü. Böylece onu, himmetiyle büyük ni’metlere kavuşturdu. O mecliste bulunanlar; “Bu vakit, Bağ-ı zagan vakti değildir” buyurmasının hikmetini merak edip sordular. Mevlânâ Muhammed Hirevî şöyle dedi: “Bağ-ı zagan, Hirat’da bir yer ismidir. Birgün bir dostum ile orada sohbet ederken, o zât bana demişti ki, günün birinde bir himmet sahibinin sohbetine kavuşursan, o gün beni unutma! Behâeddîn Buhârî hazretleri bana himmet edip, ihsânda bulununca, o arkadaşım hatırıma geldi. Hâce hazretlerinin “Bu vakit Bağ-ı zagan vakti değildir” buyurmasının hikmeti budur. Sonra o zât şöyle dedi: “Ben bu kadar yer gezip dolaştım, nice keşf ve kerâmet erbâbının sohbetinde bulundum. Fakat Behâeddîn Buhârî hazretleri gibi gizli sırlara vâkıf bir zâta rastlamadım. Zannederim ki, zamanımızda onun gibi keşf ve kerâmet sahibi bir zât yoktur.”
Büyük âlimlerden birisi anlatır: Gençlik zamanında, Hâce Behâeddîn Buhârî hazretlerini çok severdim. Himmetleri ile bende şaşılacak hâller meydana geldi. Bana dâima; “Beni hatırından çıkarma!” derdi. Ben de dâima onları düşünür, hatırlardım. Bu hâl üzere iken babam hacca gitti. Beni de beraberinde götürdü. Giderken Hirat’a uğradık. Hirat şehrini seyrederken, Hâce hazretlerini unuttum, bağlılık hatırımdan çıktı. O anda bendeki hâller gitti. Sonra İsfehan’a gittim. Orada bir büyük âlim var idi. Bütün İsfehanlılar ondan himmet ve duâ isterlerdi. O zâttan çok kerâmetler meydana gelmişti. Babam beni alıp, o zâtın huzûruna getirdi ve benim için ondan himmet istedi. Fakat ben Hâce hazretlerinden çok korktuğumdan, o zâtın huzûrundan dışarı çıktım. Sonra hacca gittik. Beytullah’ı ziyâret ettik. Dönüşte Hâce hazretlerinin ziyâreti ile şereflendiğim zaman, onu unuttuğum için çok çekiniyordum. Korktuğumu anlayıp; “Korkma, biz kusuru affederiz. Sen benim oğlumsun. Benim oğullarıma kimsenin tasarruf etmeye haddi yoktur” buyurup latife yollu; “Hirat’a gidince niçin beni unuttun?” deyip; “Unutmak kat’iyyen dostluğa sığmaz” mısra’ını okudular.”
Talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Birgün Nesef’de bir kimse ile kavga ettim. O kimse benden çok incindi. Bir müddet sonra Buhârâ’ya gidip Hâce Behâeddîn Buhârî hazretlerini ziyâret ettim. Bana hiç iltifât etmediler. Birçok kimseleri araya koyup affetmelerini istedim, fayda vermedi. Fakat çok yalvardım. Buyurdu ki: “Nesefe gidip, incittiğin kimsenin hatırını hoş etmedikçe seni sohbetimizde bulundurmayız.”
Gayet üzüntülü olarak Nesef’e gittim. Dâima hazret-i Hâce’nin gelmesini beklerdim. Birgün geldiklerini işittim. Ve nihâyet evime geldiklerini gördüm. Hiç oturmayıp, kavga ettiğim o kimsenin evine gitti. Yüksek alınlarını, temiz yüzlerini o kimsenin kapısının eşiğine sürüp, ondan özür dilediler ve: “O günâhı ben ettim. Beni affeyle” buyurdu. O kimse, cihanın, yüzünü görmek şerefine kavuşmak için can feda etmeye hazır olduğu, zamanın kutbu, devrânın merkezi, evliyânın önderi bir zâtın böyle yalvarma ve özür dilemesini duyunca, şaşkına döndü, aklı başından gitti. Sonra kendine gelip, çok ağladı, inledi. Benim kusurumu affettikten sonra, kendisi böyle bir hâdiseye muhatab olduğu için özür dilemeye başladı. Hazret-i Hâce’nin ayaklarına kapanıp, tövbe ve inâbe edip, talebesinden oldu. Hâce hazretlerinin güzel ahlâkını duyanlar, kendisini sevip, ona bağlanıp, yoluna girip kurtuluşa erdiler.”
Behâeddîn Buhârî, Tûs şehrine gidip, birkaç gün kaldı. Birgün talebe ve ahbâbıyla Şeyh Mâşuk-ı Tûsî’nin kabrini ziyârete gittiler. Mezarın yanına gelince: “Esselâmü aleyke, yâ Mâşuk-ı Tûsî, nasılsın? lyimisin?” buyurdu. Kabirden şöyle bir ses duyuldu: “Ve aleykesselâm. İyiyim, çok rahatım. “Yanında olanların hepsi de, bu cevâbı duydular. Orada bulunanlardan biri, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin büyüklüğüne inanmazdı. Bu kerâmeti görünce, tövbe etti. Bundan sonra talebelerinden ve sevdiklerinden oldu.
Hâce Behâeddîn Buhârî’ye, talebelerinden biri bir miktar elma hediye getirdi. O elmaları hazır bulunanlara bölüştürdü ve buyurdu ki: “Bir saate kadar, kimse kendi elmasını yemesin. Çünkü bu elmalar, şimdi tesbih ediyorlar.” Hâce hazretlerinin mübârek ağzından bu söz çıkar çıkmaz, orada bulunanlar, elmaların tesbih seslerini duymaya başladılar.
Talebesinden Emîr Hüseyn anlatır: “Hâce hazretleri bir gece; “Yarın filân dostumu ziyârete gideceğim, inşâallah onbeş güne kadar gelirim” demişti. Sabahleyin talebesi ile yola koyulup gittiler. O gün Hâce hazretlerinin ayrılığına dayanamayıp, onu görmek isteği beni kapladı. Hânekâhda benimle bir kişi daha kalmış idi. Akşam olunca ona: “Korkarım Hâce hazretleri kendilerine olan bu aşırı sevgimi keşf eder ve şefkat edip, bana acıyıp döner” dedim. Ertesi sabah gördüm ki, hazret-i Hâce dönüp geldi ve bana heybetle bakıp; “Ben sana demedim mi ki, onbeş gün sonra geleceğim. Sen ise önüme muhabbet dağını sed çektin. Ben o dağı nasıl aşıp gideyim?” buyurdu. Sonra mübârek yüzünü yanımızdaki talebesine çevirip, buyurdu ki: “Emîr Hüseyn sana; “Korkarım Hâce hazretleri yoldan döner gelir” demedi mi?” O da; “Evet” dedi. Hâce hazretleri buyurdu ku: “İşte o muhabbet ve arzulardır ki, önümüze sed çekti.” Bunun üzerine Hâce hazretlerinin celâlini müşâhede ettiğimde, kalbimde büyük bir ürperme zâhir olup, ayaklarına düşüp af diledim. Onlar da bu âciz hizmetçileri merhamet edip affetti ve: “Eğer maksadın benden ayrılmamak ise, beni seninle düşün. Çünkü ben, senden ayrı değilim. Bundan sonra, sakın beni senden ayrı sanma” buyurdular. Beyt:
“Nerede olursan seninleyim ben, Kendini sakın, yalnız sanma sen.”
Birgün Behâeddîn Buhârî hazretlerinin huzûruna bir kimse gelip, selâm verdi. Selâmını aldılar ve ne için geldiğini sordular. Yüksek huzûrlarından bereketlenmeğe geldiğini söyledi. Hâce hazretleri de hâzır bulunan talebesine hitaben: “Ne dersiniz, vereyim mi?” buyurdu. Talebeler, “Hocamızın lütuf ve keremlerinin sonu yoktur, siz bilirsiniz” dediler. Bunun üzerine o kimseye şöyle bir baktı. Hemen o kimsede, acâib ve üstün hâller meydana geldi. Onu gören herkes ona âşık olur, kalbini ona verirdi.
Mevlânâ Necmeddîn anlattı: “Birgün Hâce hazretleriyle Buhârâ’nın etrâfında bir sahrada giderken, iki ceylanın gezdiğini gördük. Hâce hazretleri bana hitaben: “Hak teâlânın kulları yanına, bu ceylanlar gibi vahşî hayvanlar gelir. Sen de bunların yanına gelmesini dile” buyurdu. Ben: “Benim ne haddime ki, sizin huzûrunuzda kerâmet dileyeyim” dedim. Hâce hazretleri buyurdu ki: “Sen onlara teveccüh eyle. Onlar senin yanına gelirler.” Ben de onlara doğru iki adım gittim. O ceylanlar, koşarak yanıma gelip durdular. Hâce hazretleri buyurdu ki: “Hangisini tutarsan tut!” Ben hangisini tutmak istedimse, diğeri beni tut diye geldi ve onu tutayım dedim. Diğeri geldi. Ben hayretler içerisinde kalıp, birini tutamadım. O esnada Hâce hazretleri bir ceylanın sırtına mübârek elini koyup: “Sana lüzum kalmadı, ben tuttum” buyurdular. Sonra o ceylanları orada bırakıp gittik. Onlar ise arkamızdan bakıp durdular.”
Talebesinden biri şöyle anlatmıştır: Kasr-ı ârifân’da bir bostan ektim. Sulama vakti geldi. Fakat sular kesildiğinden, bostanı sulayamadım. Hâce hazretleri o günlerde bostanıma geldi ve buyurdu ki: “Bostanın sulama zamanı geldi” Ben dedim ki: “Sulama vakti geldi ama, sular kesildi.” Hâce hazretleri buyurdu ki: “Yer ve gökleri yaratan, sana su vermeğe kâdirdir. Sen su yollarını aç.” Ben de acele ile su yollarını açtım. O gece sabah oluncaya kadar suyu bekledim. Sabah vaktinde su geldi. Bostanı suladım. Hattâ bir miktar soğan ve sarımsak var idi. Onları da suladım. Su da kesildi. Dağlara yağmur mu yağdı diye düşündüm. Gittim, ırmak tarafına su akıyor mu diye baktım. Asla sudan bir nişan görmedim. Acaba bu su nereden geldi, diye şaştım kaldım. Sonra Hâce hazretlerinin ziyâretine gittim. Buyurdu ki: “Bostanı suladın mi?” “Evet, suladım” dedim. “Su kesildikten sonra ne yaptın?” buyurdu. “Irmağa gittim ve hiç su görmedim. Şaştım kaldım. Suyun nereden geldiğini anlıyamadım” dedim. Hâce hazretleri buyurdu ki: “Bunu sen gördün, kimseye söyleme.”
Talebesinden biri şöyle anlatmıştır: “Hâce hazretleri birgün bu fakirin hânesini şereflendirdi. Çok sevindim. Pazardan bir çuval un aldım, geldim. O unu Behâeddîn Buhârî hazretleri görünce; “Bu unu, çoluk çocuğun ile pişirip yiyin ve bunun sırrını kimseye söylemeyin” buyurdu. Hâce hazretleri o zaman evimde iki ay misâfir oldu. Talebelerinden bir kısmı da onun yanında idi. Çoluk çocuk ve diğer ahbâblarım, hepimiz, hatta Hâce hazretleri gittikten sonra, o undan çok zaman yedik. Un hâlâ ilk aldığımız gibi duruyordu. Asla eksilmedi. Sonra Hâce hazretlerinin mübârek sözünü unutup, o sırrı çoluk çocuğuma anlattım. Bunun üzerine o undan bereket kesilip, un tükendi.”
Seyyid Emîr Külâl hazretlerinin oğlu Emîr Bürhâneddîn şöyle anlatmıştır: “Birgün Buhârâ’da Hâce hazretleri hânekâhımıza teşrîf ettiler. Sohbet esnasında bast hâlinde olduğunu hissedip; “Efendim, Mevlânâ Ârifi çok özledim. Ona teveccüh edip, Nesef’den gelmesini sağlayınız da görüşelim” dedim. Hazret-i Hâce, hânekâhın avlusuna çıktı. Üç kere; “Mevlânâ Ârif!” diye seslendi ve sonra; “Mevlânâ Ârif, çağırdığımı duydu. Acele kalktı, geliyor” buyurdu. Bir gün sonra, Mevlânâ Ârif, Nesef’den Buhârâ’ya geldi ve doğruca hânekâha girdi. Ben de durumu ona anlattım. O dedi ki: “Dünkü gün filân saatte, eshâbımla mecliste sohbet ederken, Hâce hazretlerinin gel sesi, kulağıma geldi. Ben de acele ile kalktım geldim.”
Behâeddîn Buhârî hazretleri, birgün İshâk isminde bir talebesinin evine teşrîf etmişlerdi. Orada bulunan talebeler, yemek pişirmek için tandıra çok odun koyup, ateş yakmışlardı. Her biri bir işle meşgûl oldukları sırada, tandırın ateşi alevlenip, tandırdan dışarı çıktı. Bunun üzerine hazret-i Hâce mübârek ellerini tandıra sokunca, Allahü teâlânın inâyeti ile tandırın ateşi sakin oldu. Mübârek ellerini tandırdan çıkardığı zaman, ne elbisesine birşey olmuş, ne de ellerinden bir tüyleri yanmış idi.
Derviş Muhammed Zâhid şöyle anlatmıştır: “İlk zamanlarımda, Hâce hazretleri ile birgün sahrada gidiyorduk. Bahar günlerinden bir gün idi. Canım karpuz yemek istedi. Hâce hazretlerinden bir karpuz istedim. Bunun üzerine Hâce hazretleri bana; “Muhammed, çay kenarına git” buyurdu. Ben de, o sahrada akan bir çayın kenarına gittim. Suyun üzerinde, Baba Şeyh karpuzu denilen sulu karpuzları gördüm. Su üzerinde yüzen karpuzlardan biri, kenara yanaşıp durdu. Aldım, henüz bostandan kopmuş gibi olduğunu gördüm. Hâce hazretlerinin huzûruna bıraktım. Buyurdu ki: “Bu karpuzu kes de yiyelim.” Ben de kestim. Hâce hazretleri ile yedik. Bu büyük kerâmeti hazret-i Hâce’den gördüğümde, onun, vilâyet ve tasarrufun en yüksek derecesinde olduğuna i’tikâdım arttı. Bu yüzden de çok şeylere kavuştum.”
Hâce hazretlerinin talebelerinden birisi şöyle anlatmıştır: “Birgün Hâce hazretlerinin sohbetlerine kavuşma arzusu içime doğdu. O arzu ile Taşkend vilâyetinden Buhârâ’ya hareket ettim. Hanımım bir miktar altın getirip bana verdi ve; “Bu altınları Hâce hazretlerine ver” dedi. Niçin gönderiyor diye merak ettim. Sordum, fakat söylemedi. Hazret-i Hâce’nin sohbeti ile şereflendiğim zaman, o altınları önüne koydum. Görünce, tebessüm ederek buyurdu ki: “Bu altınlardan çocuk kokusu geliyor. Ümîd ederim ki, cenâb-ı Hak sana bir çocuk verecektir.” Hâce hazretlerinin bereket ve himmetlerinden Hak sübhânehû ve teâlâ hazretleri bana bir sâlih oğul ihsân etti.”
Alâüddîn-i Attâr (kuddise sirruh) anlatır: “Dervişlerden biri birgün bana, kalbin nasıl olduğunu sordu. “Nasıl olduğunu bilmiyorum” dedim. “Ben kalbi, üç günlük ay gibi görüyorum” dedi. Bunu üstadım ve efendim Şâh-ı Nakşibend hazretlerine anlattım. “Bu, onun kalbine göredir.” buyurdu. Ayakta duruyorduk. Ayağını ayağımın üzerine koydu. Birden kendimden geçtim. Bütün mevcûdâtı kalbimde bir arada gördüm. Kendime gelince: “Kalb böyle olunca, onu bir kimse nasıl anlıyabilir. Bunun için hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ; “Yere ve göğe sığmam, mü’min kulumun kalbine sığarım” buyurdu dedi. Bu derin sırlardandır. Anlıyan anladı.”
Talebelerinden biri anlatır: “Merv’de, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin huzûrunda idim. Buhârâ’daki ehlimi, akrabamı çok göresim geldi. Kardeşim Şemsüddîn’in vefât haberi geldi. Hazret-i Hâce’den izin istemeğe cesâret edemedim. Yakınlarından olan Emîr Hüseyn’e, bana izin almasını rica ettim. Cum’a namazını kılıp mescidden çıkınca, Emîr Hüseyn, kardeşimin ölüm haberini hazret-i Hâce’ye arz etti. “Bu nasıl haberdir! Onun kardeşi sağdır. Onun kokusunu alıyorum, hem de pek yakından” buyurdu. Sözleri biter bitmez, kardeşim Buhârâ’dan çıkageldi. Behâeddîn Buhârî’ye selâm verdi. Bunun üzerine hocam; “Ey Emîr Hüseyn! işte Şemsüddîn!” buyurdu.
Alâüddîn-i Attâr anlatır: Hazret-i Hâce (kuddise sirruh) Buhârâ’da idi. Eshâbının ileri gelenlerinden Mevlânâ Ârif, Hârezm’de idi. Birgün eshâbı ile, görme sıfatı üzerinde konuşuyordu. Söz arasında; “Mevlânâ Ârif, şu anda Hârezm’den Serâ’ya doğru yola çıktı ve filân yere ulaştı” buyurdu. Bir müddet sonra; “Kalbime geldi ki, Mevlânâ Ârif, Serâ’ya gitmekten vaz geçti. Şu anda Hârezm istikâmetine doğru geri döndü” buyurdu. Talebeleri, bu konuşmanın olduğu gün, saat ve târihi bir yere yazdılar. Bir zaman sonra, Mevlânâ Ârif, Hârezm’den Buhârâ’ya geldi. Behâeddîn Buhârî’nin buyurduklarını ona anlattılar. “Tam buyurduğu gibi olmuştur” dedi. Talebeleri hayretler içinde kaldı.
Talebelerinin büyüklerinden Şeyh Hüsrev anlattı: Birgün hazret-i Hâce’yi ziyârete gittim. Onu bahçede buldum. Havuzun yanında duruyor, tanımadığım bir kimse ile beraberdi. Ona selâm verince, o şahıs ayrılıp, bahçenin bir kenarına doğru gitti. Hazret-i Hâce, bana; “Bu gördüğün Hızır’dır, iki defadır geliyor. Kendisiyle konuşmuyorum, susuyorum. Ve Allahü teâlânın yardımı ile, zâhir ve bâtında ona karşı bir meyil, yakınlık bulmuyorum” buyurdu. İki-üç gün sonra, yine onu, bahçede hocam ile beraber gördüm. Bir ay sonra, Buhârâ çarşısında ona rastladım. Bana güldü. Ona selâm verdim. Boynuma sarılıp beni kucakladı ve hâlimi sordu. Kasr-ı ârifân’a gittiğimde, hocam Behâeddîn Buhârî bana; “Buhârâ çarşısında Hızır’la buluştun değil mi?” buyurdu.Âlimlerden biri, Behâeddîn Buhârî’nin talebelerinden bir grupla Irak’a gitti. O anlatır: “Yolda Semnân şehrine varınca, burada ismi Seyyid Mahmûd olan, mübârek bir kimsenin bulunduğunu ve hocamızı çok sevenlerden olduğunu duyduk. Topluca onun ziyâretine gidip, hocamıza bağlılığının sebebini sorduk. Dedi ki: Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. Çok güzel bir yerde idi. Yanında heybetli bir zât var idi. Ben, Resûlullaha, yahut o kadri yüce zâta, tevâzu ile, edeb ile yaklaşıp; “Sohbetinizle şereflenemedim, bereketli zamanınızda ve huzûrunuzda bulunamadım, bu büyük ve eşsiz saadeti kaçırdım, şimdi ne yapayım?” diye arz ettim. Bana; “Bereketime ve beni görmek faziletine kavuşmak istersen, Behâeddîn’e mütâbeat eyle, ya’nî ona uy” buyurdu ve yanında duran mübârek zâtı işâret etti. Bundan önce Behâeddîn Buhârî’yi görmemiş idim. Uyanınca ismini ve şeklini, şemâlini bir kitabın üstüne yazdım. Uzun zaman sonra, bir manifaturacı dükkânında oturuyordum. Nûrlu ve heybetli bir zât gördüm. Geldi ve dükkânda oturdu. Yüzünü görünce, o simayı hatırladım. Birden bende büyük bir hâl ve değişme oldu. Kendimi toparlayınca, evime gelip şereflendirmesini rica ettim. Kabûl buyurdu. Kalktık, o önde ben arkalarında yürüdük. Bizim eve gelinceye kadar, hiç dönüp bana bakmadı. Ondan gördüğüm ilk kerâmet buydu. Çünkü o, bizim evin nerede olduğunu, daha önceden bilemezdi. Doğruca bizim eve gitti. Sonra kütüphânemin bulunduğu odaya girdi. Çok kitabım vardı. Elini uzatıp bir kitap çıkardı. Bana uzattı ve; “Bu kitabın üzerine ne yazdın?” buyurdu. Bir de ne göreyim, Yedi sene önce gördüğüm ve târihini yazdığım rü’yâ orada yazılı idi. Bu kerâmetlerinden, daha ilk anda bende büyük bir hâl hâsıl oldu. Kendime gelince, bana lutf ile mukâbele edip, beni talebeliğe kabûl buyurdu ve kapısında hizmet edenlerin saadeti ile şereflendirdi.”
Talebelerinden biri anlatır: “Hazret-i Hâce’nin sohbeti ile şereflendiğimde, talebelerinin büyüklerinden olan Şeyh Şâdî, bana çok nasihat etti ve edebden bahsetti. Bana emrettiklerinden biri; hazret-i Hâce’nin bulunduğu yere doğru hiçbirimiz ayağımızı uzatmayız nasihati idi. Birgün hava çok sıcaktı. Gazyût’tan Kasr-ı ârifân’a Hâce hazretlerini ziyârete geliyordum. Bir ağacın gölgesinde dinlenmek için yattım. Bir hayvan gelip, ayağımı iki kere kuvvetlice tekmeledi. Fırladım kalktım. Ayağım çok fazla ağrıyordu. Tekrar yattım. Yine o hayvan gelip beni tekmeledi. Kalkıp oturdum ve sebebini düşünmeğe başladım. Nihâyet Şeyh Şâdî’nin nasihatim hatırladım ve ayaklarımı, hocamızın o anda bulunduğu Kasr-ı ârifân’a doğru uzatarak yatmış olduğumu anladım.”
Alâüddîn-i Attâr şöyle anlatmıştır: “Hocamız, Emîr Hüseyn’e, kış mevsiminde çok odun toplamasını emr etti. Odun toplama işi bittiğinin ertesi günü, kırk gün devam eden kar yağmağa başladı. Sonra Hâce hazretleri, Hârezm’e gitmek için yola çıktı. Şeyh Şâdî de hizmetinde idi. Hırâm nehrine geldiklerinde, suyun üzerinden yürümesini ona emr etti. Şeyh Şâdî korktu, çekindi. Bir defa daha emr etti. Yine yapamadı. O zaman büyük bir teveccühle ona baktı. Bununla kendinden geçti. Kendine gelince, ayağını suyun üzerine koyup yürüdü. Suya batmadı. Hocamız da arkasından yürüdü. Suyun üzerinden karşıya geçince, Hocam; “Bak bakalım, pabucun hiç ıslandı mı?” buyurdu. Baktığında, Allahü teâlânın kudreti ile, en küçük bir ıslaklık yoktu.”
Talebelerinden biri anlatır: “Hâce hazretlerini sevmem ve sohbetinde bulunmamın sebebi şudur: Birgün Buhârâ’da dükkânımda idim. Gelip dükkânıma oturdu ve Bâyezîd-i Bistâmî’nin ba’zı menkıbelerini anlatmağa başladı. Anlattığı menkıbelerden biri şu idi: “Bâyezîd-i Bistâmî buyurdu ki: “Elbisemin eteğine bir kimse dokunsa, bana âşık olur ve ardımdan yürür.” Ve sonra buyurdu ki: “Ben derim ki, eğer kaftanımın kolunu hareket ettirsem, Buhârâ’nın büyükleri, küçükleri bana âşık ve hayran olup, ev ve dükkânlarını bırakarak bana tâbi olurlar.” O sırada elini yeni üzerine koydu. O anda gözüm yenine daldı. Beni bir hâl kapladı. Kendimi kaybettim. Uzun zaman öyle kalmışım. Kendime gelince, muhabbeti beni kapladı. Ev ve dükkânı terk edip, hizmetini canıma minnet bildim.”
Şeyh Ârif-i Dîkerânî, Seyyid Emîr Külâl’in halîfelerinin büyüklerindendi. O anlatır: Birgün, Behâeddîn Buhârî hazretlerini, Kasr-ı ârifân’da ziyârete gittik. Buhârâ’ya döndüğümüzde, oranın fakirlerinden bir grup da bizimle beraberdi. Onlardan biri, Behâeddîn Buhârî ( radıyallahü anh ) aleyhinde konuştu. Sen onu tanımıyorsun, Allahın evliyâsına karşı sû-i zan ve sû-i edebde bulunman uygun değildir dedik. Susmadı. Bir eşek arısı gelip, ağzına girdi ve dilini soktu. Dayanamıyacak kadar canı yandı. Bu, o büyük zâta edebsizliğinin cezasıdır dedik. Çok ağladı, pişman oldu, tövbe etti. Ona karşı i’tikâdını düzeltti ve hemen ağrısı geçti.
Bir defasında Kıpçak çölü askerleri, Buhârâ’yı bir müddet kuşattılar. Buhârâlılar çok zor günler yaşadı. Birçok insan öldü. Buhârâ vâlisi, husûsî adamlarından birini hazret-i Hâce’ye gönderip; “Düşmana karşı koyacak gücümüz yok. Her çâremiz tükendi, plânlarımız bozuldu. Sizin yüksek kapınıza sığınmaktan başka çâremiz kalmadı. Bizi bu zâlimlerden siz kurtarırsınız. Müslümanların onların elinden kurtulması için Allahü teâlâya yalvarınız, duâ ediniz. Şimdi yardım zamanıdır” deyip, ricada bulundu. Hazret-i Hâce; “Bu gece Allahü teâlâya yalvarırız. Bakalım Allahü teâlâ ne yapar” buyurdu. Sabah olunca, altı gün sonra bu belânın kalkacağı müjdesini onlara verdi ve; “Vâlinize böyle müjde verin!” buyurdu. Buhârâlılar bu müjdeye son derece sevindiler. Buyurduğu gibi oldu. Altı gün sonra, şehri kuşatan düşman askerleri çekilip gitti.
Kendisi anlatır: “Sâdık talebe Muhammed Zâhid’le kıra çıkmıştık. Ellerimizde baltalar vardı. Bizde bir hâl zâhir oldu. Baltaları bırakıp, konuşmağa daldık. Sonunda söz; “Kulluk ve feda” ya geldi. “Feda; eğer dervişe öl derlerse, hemen ölmesidir” dedim. Bunu derken, bende öyle bir sıfat göründü ki, Muhammed Zâhid’e dönerek; “Öl!” dedim. O anda düşüp öldü. Çok üzüldüm. Hava çok sıcakti. Bir ağacın gölgesine gittim oturdum. Hayret içindeydim. Geri dönüp yanına geldim. Gördüm ki, sıcaktan yüzü kararmaya başlamıştı. Hayretim arttı. Bu hayrette iken, ansızın gönlüme ilham geldi. Üç kere; “Muhammed, diril!” dedim. Dirilip kalktı.”
Hazret-i Hâce, Herat melîkinin arzusuyla Tûs’dan Herat’a geldiklerinde, Pâdişâhın sarayına girdi. Her uğradığına dikkatle baktı. Kapıcıdan vezirlere kadar, herkeste bir hâl ve değişiklik oldu. Hâlden hâle girdiler. Kendilerinde olmayan mertebelere kavuştular.
Ya’kûb-i Çerhî (kuddise sirruh) anlatır: Buhârâ’nın âlimlerinden ilim öğrenip fetvâ vermeğe icâzet aldıktan sonra, memleketime dönmeği düşündüm. Hazret-i Hâce’ye uğrayıp; “Beni hâtırınızdan çıkarmayın” dedim ve çok yalvardım. “Gideceğin zaman mı, yanımıza geldiniz?” buyurdu. “Hizmetinize müştakım” dedim. “Hangi bakımdan?” buyurdu. “Siz büyüklerdensiniz ve herkesin makbûlüsünüz” dedim. “Bu kabûl şeytanî olabilir, daha sağlam delîlin var mı?” buyurdu.
Sahih hadîsde; “Allahü teâlâ bir kulunu severse, onun sevgisini kullarının kalbine düşürür” buyuruluyor dedim. Tebessüm edip; “Biz azîzânız” buyurdu. Bunu duyunca, birden hâlim değişti. Bir ay önce rü’yâda birisi bana: “Git, Azîzân’ın talebesi ol” demişti. Onu unutmuştum. Onlardan duyunca, bu rü’yâyı hatırladım. Yine devam ederek anlatır: “Hazret-i Hâce,ye, beni şerefli hatırınızdan çıkarmayın” dedim. Bunun üzerine; “Bir kimse Azîzân hazretlerinden, beni unutmayın diye ricada bulundu. O da Allahtan başka hâtırımda birşey kalmaz. Yanımda birşey bırak ki, görünce hâtırıma gelsin buyurdu” diye anlattıktan sonra, mübârek takyelerini bana verip: “Senin bana bırakacak bir şeyin yoktur. Bari bu takyeyi sakla! Bunu gördüğün zaman beni hatırlarsın, beni hatırladığın zaman yanında bulunsun” buyurdu. Ayrılırken: “Bu yolculukta, muhakkak Mevlânâ Tâcüddîn Deşt-i Gülekî’yi gör! O evliyâullahdandır” buyurdu. Hâtinma; “Ben Belh’e gidip, oradan vatanıma varırım; Belh nerede, Deşt-i Gülek nerede?” diye geldi. Sonra Belh yolunu tuttum. Ama öyle bir zarûret hâsıl oldu ki, yolum Deşt-i Gülek’e düştü. Hazret-i Hâce’nin işâreti aklıma gelip, şaştım kaldım.
En büyük halîfesi ve yerine irşâd makamına geçen Hâce Alâüddîn-i Attâr ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Hâce Behâeddîn Buhârî hazretlerinin bereketi ile kendisinden ettiğim istifâdeyi beyân edip, ifşa etsem, bütün dünyâyı evliyâlık makamına ulaştırırım. Ama Allahü teâlânın âdet ve irâdesi böyle değildir.” Hazret-i Azîzân, ya’nî Ali Râmîtenî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bu büyükler, bütün dünyâyı, önlerindeki sofra gibi görürler. Biz deriz ki, belki tırnağın yüzü gibidir. Onların nazarından bir şey örtülü değildir.”
Alâüddîn-i Attâr (kuddise sirruh) anlatır: “Şâh-ı Nakşibend hazretleri beni kabûl edince, kendilerini o kadar sevdim ki, sohbetlerinden ayrılmıyacak hâle geldim. Bu hâlde iken, birgün bana dönüp; “Sen mi beni sevdin, ben mi seni sevdim?” buyurdu. “İkram sahibi zâtınız, âciz hizmetçisine iltifât etmelisiniz, hizmetçiniz de sizi sevmelidir” diyerek cevap verdim. Bunun üzerine; “Bir müddet bekle, işi anlarsın!” buyurdu. Bir müddet sonra, kalbimde, onlara karşı muhabbetten eser kalmadı. O zaman; “Gördün mü, sevgi benden midir, senden midir?” buyurdu. Beyt:
Bir kimse hazret-i Hâce’nin ziyâretine geliyordu. Yolunda nehir vardı. Suya girmeden üzerinden yürüyüp geçsem dedi. Dediği gibi oldu. Hazret-i Hâce’nin huzûruna gelince; “Evden çıktığından beri seni gözetiyorum. Ayağını suya koyunca, elimi ayağının altına koydum. İstersem, kalbindeki bütün hâlleri alırım” buyurup, o zâtın bütün hâllerini aldılar. Tekrar kalbine verdiler. Tekrar aldılar ve tekrar hepsinden yüksek hâl ve feyzler verip, onu yükseklere çıkardılar.
Seyyid Bürhâneddîn, Hâce hazretlerine bir mikdâr balık getirdi. Hâce hazretleri bağda idi. Balıkları da bağda pişirmek istediler. İlkbahar mevsimiydi. Hâce hazretleri balıkları pişirirken, gök yüzünü büyük bir bulut kapladı. Yağmur yağmaya başladı. Hâce hazretleri Seyyid Emîr Bürhâneddîn’e; “Duâ et, benim olduğum yere yağmur yağmasın!” buyurdu. Bürhâneddîn; “Efendim, benim ne haddime?” dedi. Hâce hazretleri; “Benim dediğimi yap” buyurdu. Seyyid Bürhâneddîn emre uyarak duâ etti. Kudret-i ilâhî ile Hâce hazretlerinin olduğu yere yağmur yağmadı. Diğer yerlere o kadar yağdı ki, suları, sel gibi yanımızdan akıyordu. Bu hâli görenler hayretler içinde kaldı. Bu kerâmetten çokları istifâde ettiler.
Mevlânâ Ârif anlatır: “Kış günü idi. Hâce hazretleri ile bir yolda gidiyorduk. Ayağımda ne çizme, ne de ayakkabı vardı. Yolda büyük bir kar fırtınasına tutulduk. İşim çok zorlaştı. Kalbimden Hâce hazretlerine; “Biz ne hâle düştük, ne olacağız?” dedim. O anda Hâce hazretlerinde bir başka hâl zuhur edip, heybetle gökyüzüne doğru baktı. Hemen kar dindi. Gök yüzü açılıp, güneş çıktı ve hava çok güzel oldu. Rahatça gideceğimiz yere vardık.
Bir defasında Gadiret köyünde, Şeyh Şâdî’nin evinde dervişler toplanıp sütlâç pişirdiler. Tencereyi sofraya getirdiler. Hepsi oturup yemeğe başlayacakları zaman, hiçbiri elini uzatıp, bir kaşık yemek yiyemedi. Yemeği kaldırıp tekrar tencereye koydular ve bunda bir hikmet var dediler. Bir saat sonra, Hâce hazretleri oraya teşrîf etti ve buyurdu ki: “Ben Kasr-ı ârifân’dan çıkıp buraya doğru gelirken, siz tencereyi ocağa koydunuz. Biraz yürüdüm, gördüm ki, pişirip sofraya getirdiniz, yemek istediniz. Ben de ellerinizi ve ağzınızı tuttum ki, ben gelmeyince yemeyesiniz!” Dervişler, Hâce hazretlerinin kerâmetini görünce, neş’elenip, sütlâcı sahana koyup getirdiler. Hep beraber, zevk ve şevkle oturup yediler.
Hâce hazretleri, talebeleri ile bir kimsenin evinin terasında otururlarken, gönülleri yakan, kalblere te’sîr eden bir sohbet ettiler. Sohbet esnasında talebelerine; “Siz mi beni buldunuz, ben mi sizi buldum?” dediler. Talebeleri; “Biz sizi bulduk” dediler. “Madem ki, siz beni buldunuz, bu terasta beni bulun” buyurup, talebelerinin gözünden kayboldu. Talebeleri her tarafı arayıp, bulamadılar. Söyledikleri söze pişman olup; “Sizin cazibeniz olmasa, siz lutf etmeseniz, kim sizin sohbetinize kavuşabilir?” deyip özür dilediler. Bunun üzerine Hâce hazretleri kendisini gösterdi. Biraz önce oturdukları yerde, aynı şekilde oturuyordu.
Bir defa buyurdu ki: “Bizim yolumuz Urvet-ül-Vüskâ’ya çıkar. Ya’nî Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uymak ve Eshâb-ı Kirâmın hâllerine bakmaktır. Bunun için bu yolda az bir amel, büyük fütuhatlara, neticelere sebep olur. Sünnete uymak çok büyük bir iştir. Bu yoldan yüz çeviren, dînini tehlikeye atmış olur.”
Talebelerinin en meşhûru olan Alâeddîn-i Attâr hazretleri şöyle anlatmıştır: “Birgün Behâeddîn Buhârî’nin huzûrunda bulunuyordum. O gün hava kapalı idi. Bana; “Öğle namazı vakti girdi mi?” dedi. “Hayır” dedim. “Semâya bir bak” buyurdu. Gök yüzüne bir baktım ki, melekler toplanmış öğle namazı ile meşgûl oluyorlardı. Gözlerimdeki perde kalkıp bu hâli görünce bana; “Sen hâlâ öğle vakti olmamış diyorsun” buyurdu. Hocama verdiğim cevaptan dolayı çok utandım, bir müddet bu hâdisenin ezikliğim duydum.”
Behâeddîn Buhârî hazretleri Buhârâ’da, yaz mevsiminde bir akşam, talebeleriyle birlikte Atâullah adında bir zâtın evinin damında oturmuş sohbet ediyordu. Mübârek ağzından inci gibi güzel sözler dökülüyor, dinleyenlere feyz saçıyordu. Evin yakınında Buhârâ vâlisinin sarayı vardı. O akşam vâli de, sarayının damında adamlarıyla birlikte def ve çalgı çalıp, eğleniyordu. Ses her tarafa yayılıyordu. Behâeddîn Buhârî; “Bizim bu sesleri işitmemiz caiz değildir, kulağımıza pamuk tıkamak lâzımdır” dedi. Böyle söyledikten sonra, sohbet meclisinde bulunan talebeleri ve kendisi, çalgı sesini işitmez oldular. Hâlbuki vâli ve adamları sabaha kadar çalgı çalmışlardı. Sabahleyin komşular, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin talebelerine; “Biz çalgı sesinden sabaha kadar uyuyamadık, siz nasıl durabildiniz?” dediler. Talebeler; “Hocamız bu sesi dinlememiz uygun olmaz, kulağımıza pamuk tıkamamız lâzımdır” buyurdu. O andan i’tibâren sabaha kadar hiç çalgı sesi işitmedik” dediler. Bu durum, o vâliye anlatıldı. Vâli durumu öğrenince, yaptığı işe pişman olup, tövbe etti. Bu hâdise Buhârâ’da günlerce anlatıldı. Herkes Behâeddîn Buhârî’nin büyüklüğünü gördü. Ona muhabbetleri daha çok arttı.
Behâeddîn Buhârî hazretleri Kâ’be’yi ziyârete giderken, Horasan’a uğramıştı. Orada Hâce Mueyyiddîn adında bir zâtın evinde misâfir olup, birkaç gün kaldı. Bu sırada birgün, Kârubanî saray mesiresine gitmişlerdi. Orada huzûruna bir derviş geldi. Dervişe iltifât edip; “Bunlar bizim sevdiklerimizdendir, fakat bizi tanımazlar” dedi. Sonra o dervişi yanına alıp, misâfir kalmakta olduğu eve götürdü. Ev sahibi yemek koyunca, ev sahibine; “Bugün şehrimizdeki Allah dostlarından birini bulup getirdim. Müsâade ederseniz bizimle birlikte yemek yesin” dedi. Ev sahibi; “Hay hay efendim, emrediniz sofraya gelsin” dedi. Bunun üzerine o derviş de sofraya oturdu. Yemekten sonra sohbete başladılar. O derviş ile tarikat hâllerinden ve hakîkat sırlarından bahsettiler. Bir müddet sohbetten sonra, o derviş müsâade isteyip, gitmek üzere kalktı. Oradan, havada uçarak ayrılıp gitti. Behâeddîn Buhârî, dervişin bu hâline tebessüm edip; “Bu kolay işdir” buyurdu. Yatsı namazı vaktinde, o derviş tekrar geldi. Behâeddîn Buhârî ona uçarak ayrılıp gitmesini sorarak; “Allah dostlarının yanında böyle işler mu’teber değildir. Allahü teâlâ, ba’zı kullarına öyle sırlar ihsân etti ki, bu sırlardan birini insanlara gösterse, halk perişan ve mahv olur” buyurdu. Derviş zât; “Ben, kırkbeş seneden beri denizlerde ve karada dolaşırım, söylediğiniz gibi tasarruf sahibi bir zât bulamadım. On defa Kâ’be’yi ve on defa Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret ettim. Bahsettiğiniz sırlardan birisinin kokusunu bile duymadım” dedi. Behâeddîn Buhârî hazretleri o dervişe dedi ki: “Bir an bana teslim olursan, sana nice sırları koklamak nasîb olur ve âlemde öyle kimse olup olmadığına anlarsın.” Derviş; “Peki” deyip teslim oldu. Yanına oturdu. Behâeddîn Buhârî şehâdet parmağı ile dervişe dokundu. Derviş kendinden geçip yere yıkılıverdi. Nefesi dahî kesildi. Bir müddet öylece kaldı. Sonra şehâdet parmağım dervişin alnına dokundurdu. Derviş kendine gelip Kelime-i şehâdet getirerek kalktı, özür ve af dileyerek şöyle dedi: “Cahillik ettim. Sizin gibi Allahın sevgili bir kulunun huzûrunda edebsizlik ettim. Uygunsuz sözler söyledim. Kerem ve ihsân ediniz, küstahlığıma bakmayıp, beni bağışlayınız ve terbiye ediniz. Bunca zamandır gezip dolaştım ve hep sizin gibi kemâl ehli bir büyük âlim aradım. Şimdi himmetiniz bereketiyle aradığımı buldum.” Bunun üzerine Behâeddîn Buhârî buyurdu ki: “Bu mertebeye erişmek için, Allahü teâlânın rızâsına uygun amel işlemek ve O’nun sevgili bir kuluna teslim olmak lâzımdır.” Derviş dedi ki: “Emriniz başım üstüne, emir buyurun, hizmetinizde Kâ’be’ye gideyim.” “Sen on defa Kâ’be’ye gitmişsin” buyurunca; “Sizinle gitmeyi arzu ediyorum” dedi. Dervişe dedi ki: “Senin için hayırlı olan şudur: Sen Herat’a git ve bize bağlılığını sürdür. Derviş söz dinleyip, Herat’a gitti. Behâeddîn Buhârî hazretleri de, talebeleriyle birlikte Kâ’be’ye gitmek üzere misâfir olduğu evden ayrılıp, Horasan’dan yola çıktılar.
Hâce Behâeddîn Nakşibend hazretleri, Buhârâ’nın Gülâbâd semtinde bir talebesinin evinde bulunuyordu. Bu sırada kapının önüne bir atlı gelip durdu. İçerden Hâce hazretleri atlıya seslenip; “İçeri gel! Aradığın buradadır” buyurdu. Atlı bu da’veti işitip, atından indi. Kapıyı açtı ve içeri girdi. Gelen zâta; “Gördün mü, seni buraya çektik. Tirmiz’e hakîkati aramak için gidiyordun” buyurdu. İçeri giren o yolcu, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin elini öptü ve şöyle dedi: “Buyurduğunuz gibi, Tirmiz’e bana doğru yolu gösterecek birini aramaya gidiyordum. Fakat yolda bir yere vardım, artık atım yürümez oldu. Ne kadar zorladıysam da bir türlü yürütemedim. Bir adım bile atmadı. Anladım ki, bunda bir sır vardır. Atın dizginlerini serbest bıraktım. At dönüp Buhârâ yoluna düştü. Hiç dokunmayıp, kendi hâline bıraktım. Nereye gidecek diye merak ediyordum. Nihâyet geldi, bu evin kapısının önünde durdu. Bunun üzerine Behâeddîn Buhârî o kimseye iltifât edip, yetiştirmek üzere talebeliğe kabûl etti.
Behâeddîn Buhârî hazretleri hacda iken hacılar Mina’da kurban kesiyorlardı. “Bizim de kurban kesmemiz lâzım, fakat biz oğlumuzu kurban edeceğiz” buyurdu. Talebeleri bu sözde bir hikmet vardır diyerek, o günün târihini kaydettiler. Hacdan sonra Buhârâ’ya döndüklerinde, Behâeddîn Buhârî’nin o sözü söylediği gün, oğlunun vefât etmiş olduğunu öğrendiler. Oğlunun vefâtı üzerine buyurdu ki: “Allahü teâlânın ihsânı ile oğlumun vefât etmesi husûsunda da Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymuş oldum. Çünkü Resûlullahın da ( aleyhisselâm ) oğlu vefât etti. Resûlullahın başından geçen işlerin hepsi benim başımdan da geçti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yapmış olduğu her işle amel ettim. Hiçbir sünneti terketmedim. Hepsini yerine getirdim ve neticesini buldum.
Bir başka talebesi şöyle anlatmıştır: Behâeddîn Buhârî hazretlerini tanımadan önce yüz altınım vardı. Bir sandıkta saklı idi. Birgün bu altınlarla ticâret yapma hevesine kapıldım. Altınları alıp, Buhârâ’ya gittim. Hazır elbise alıp, köylerde satmaya başladım. Buhârâ köylerinden birinde bulunduğum sırada, Behâeddîn Buhârî hazretlerinin oraya teşrîf ettiğini duydum. Eşyamı bir yere emânet bırakıp, ziyâretine gittim. Huzûruna girince, elini öpüp bir kenara oturdum. Bir müddet sonra Behâeddîn Buhârî hazretleri bana baktılar. Bir an için bu bakışlar karşısında erir gibi oldum. Bana; “Bu köye niçin geldin?” diye sordu. Bir miktar elbise aldım, onları satmak için geldim “Elbiselerini getir göreyim” buyurdu. Gidip getirdim. Baktıkdan sonra karşıdaki dağı göstererek; “Eğer benden dünyalık istersen, şu dağı sana altın yaparım” buyurdu. Böylece dünyâya düşkün olmamayı, asıl maksadın ebedî saadete kavuşmak olduğunu bildirdi. Ben de bunun üzerine dünyâ sevgisini kalbimden çıkarıp, varımı yoğumu Allah yolunda harcadım. Behâeddîn Buhârî hazretlerine talebe oldum. Ondan sonra hiç geçim kaygusu ve sıkıntısı çekmedim.
Behâeddîn Buhârî hacda iken, Kâ’be’yi tavaf sırasında, aksakallı bir ihtiyârın Kâ’be’nin örtüsüne sarılarak ağladığını ve gözyaşları ile orayı ıslattığını gördü. İmrenilecek bir hâlde olan ihtiyârın, bir de kalbine teveccüh etti. Keşfiyle gördü ki, ihtiyârın kalbi tamamen dünyalık şeylerle meşgûl. Minâ pazarında ise genç bir tüccâr gördü. Bu genç tüccâr, aşağı yukarı ellibin altın değerinde alış veriş yapıyordu. Görünüşte tamamen dünyâya dalmış gözüken gencin kalbine teveccüh ettiğinde, kalbini hep Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl bir hâlde gördü.
Behâeddîn Buhârî hazretleri, asrının en meşhûr âlimi ve mürşid-i kâmili idi. Tasavvufda en yüksek dereceye ulaşmıştır. İnsanları hidâyete kavuşturmuş, nice gönüller onun feyzleriyle nurlanmıştır. Tasavvuf; bir müslümanın, İslâm ahlâkı ile ahlâklanması için lâzım olan bilgileri öğreten ilimdir.
Tıb ilmi, beden sağlığına âit bilgileri öğrettiği gibi, tasavvuf ilmi de, kalbin, rûhun kötü huylardan kurtulmasını öğretir. Kalb hastalığının alâmetleri olan kötü işlerden uzaklaşdırıp, Allah rızâsı için güzel iş ve ibâdet yapmayı sağlar. Zâten dînimiz, önce ilim öğrenmeyi, sonra öğrendiklerine uygun iş ve ibâdet yapılmasını ve bütün bunların da Allah rızâsı için olmasını emrediyor. Kısaca din; ilim, amel ve ihlâstan ibârettir, insanın ma’nen yükselmesi, dünyâ ve âhıret saadetine kavuşması, bir uçağın uçmasına benzetilirse, îmân ile ibâdet, bunun gövdesi ve motorlan gibidir. Tasavvuf yolunda ilerlemek de, bunun enerji maddesi ya’nî benzinidir. Maksada ulaşmak için, uçak elde edilir. Ya’nî îmân ve ibâdet kazanılır. Harekete geçmek için de, kuvvet, ya’nî tasavvuf (ahlâk) ilminin yolunda ilerlemek gerekir. Tasavvufun iki gayesi vardır. Birincisi; îmânın vicdânîleşmesi, ya’nî kalbe yerleşmesi ve şüphe getiren te’sîrlerle sarsılmaması içindir. Akıl ile, delîl ve isbât ile kuvvetlendirilen îmân böyle sağlam olmaz. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Ra’d sûresi 28. âyet-i kerîmede meâlen buyurdu ki: “Kalblere îmânın sinmesi, yerleşmesi, ancak ve yalnız zikr ile olur.” Zikr; her işte ve her harekette Allahü teâlâyı hatırlamak, O’nun rızâsına uygun iş yapmak demektir. Ahlâk ilminin ikinci gayesi; fıkıh ilmi ile bildirilen ibâdetlerin seve seve kolaylıkla yapılmasını ve nefs-i emmâreden doğan tembelliklerin, sıkıntıların giderilmesidir. İbâdetlerin kolaylıkla seve seve yapılması ve günah olan işlerden nefret ederek uzaklaşılması, ancak ahlâk ilmini öğrenip, bu yolda ilerlemek ile mümkündür. Tasavvufa sarılmak, herkesin bilmediklerini görmek, gaybden haber vermek, nûrlar, rûhlar ve kıymetli rü’yâlar görmek için değildir. Tasavvuf ile ele geçen bilgilere, ma’rifetlere, bilgilere ve hâllere kavuşmak için, önce îmânı düzeltmek, İslâmiyetin emir ve yasaklarını öğrenip, bunlara uygun iş ve ibâdet yapmak lâzımdır. Zâten bu üçünü yapmadıkça, kalbin tasfiyesi kötü huylardan temizlenmesi, nefsin tezkiyesi, terbiye edilmesi mümkün değildir. Ahlâk ilminin bilgileri mürşid-i kâmiller tarafından öğretilir. Mürşid-i kâmil; yol gösteren, rehberlik eden, yetişmiş ve yetiştirebilen âlimdir. Böyle olan âlimlerin, belli usûllerle gösterdikleri bu yollara tarikat denilmiştir. Behâeddîn Buhârî Şâh-ı Nakşibend hazretleri de büyük bir mürşid-i kâmil olup, onun insanları saadete kavuşturmak için tasavvufta ta’kib ettiği usûllere ve gösterdiği yola, “Nakşibendiyye tarikatı” denilmiştir.
Tarîkatların çeşitli isimler alması, başka başka olmalarından değildir. Aynı hocanın talebeleri, birbirlerini tanımak ve hocaları ile tanınmak, öğünmek için, bulundukları yola hocalarının ismini vermişlerdir. Tarikatlar başlıca iki kısma ayırırlar:
1. Sessiz zikr (Zikr-i hafî) yapan tarikatlar: Bu yol, Hazreti Ebû Bekr’den gelmiş olup, yol gösterici rehberlerinin adına göre (Tayfuriyye), (Yeseviyye) (Medâriyye), hakîkî olan (Bektâşiyye) (Nakşibendiyye), (Ahrâriyye) (Ahmediyye-i Müceddidiyye) ve (Hâlidiyye) gibi isimler almışlardır.
2. Yüksek sesle zikr (Zikr-i cehrî) yapan tarikatlar: Bu yol da, Hazreti Ali’den oniki İmâm vasıtasıyla gelmiştir. Oniki İmâmın sekizincisi olan İmâm-ı Ali Rızâ’dan Ma’rûf-i Kerhî almış ve Cüneyd-i Bağdadî’nin çeşitli talebelerinin yolunda bulunan meşhûr mürşidlerin adı verilerek, kollara ayrılmışlardır. Böylece Ebû Bekr-i Şiblî yolundan; (Kadirî) ile (Şâzilî), (Sa’dî) ve (Rıfâî), Ebû Ali Rodbârî yolundan, Ahmed Gazâlî ve Ziyâüddîn Ebû Nesîb-i Sühreverdî vâsıtaları ile (Kübrevî) meydana gelmiştir. İmâm-ı Ali’den Hasen-i Basrî vâsıtası ile (Edhemî) ve bundan (Çeştî) hâsıl olmuştur. (Bedeviyye), Rıfâiyye’den hâsıl olmuştur.
Tarikat, zikir ile Allahü teâlâya kavuşma yoludur. Zikir, Allahü teâlâyı hatırlamak demektir. Her sözünde ve her işinde O’nun emirlerine ve yasaklarına sarılmaktır. Yaklaşık olarak, son yüz seneden beri tarikat diyerek birçok şeyler uyduruldu. Hakîkî İslâm âlimlerinin, Eshâb-ı Kirâmın, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) alıp bildirdikleri doğru yol unutuldu. Dinde câhil olanlar, hattâ İslâmiyetin emirlerine açıkça uymayanlar, şeyh ve tarikatçı ünvanı alarak, zikir ve ibâdet adı altında, dînimizin yasak ettiği birçok günahları ve bid’atleri işlediler. Bugün sahte, yalancı mürşidlere, müslümanları sömüren tarikatçılara, dîni siyâsete âlet edenlere çok rastlanmaktadır. Şeyh-ül-İslâm Ahmed İbni Kemâl efendinin Risâle-i Münîre adlı eserinde yeralan bir hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Bir kimsenin havada, uçtuğunu ve deniz üzerinde yürüdüğünü, yahut ağzına ateş koyup yuttuğunu görseniz, fakat İslâmiyete uymayan bir iş yapsa, kerâmet sahibiyim derse de, onu büyücü, yalancı, sapık ve insanları doğru yoldan saptırıcı biliniz”
İmâm-ı Rabbânî hazretleri, Mektûbât adlı eserinin üçüncü cildi 123. mektûbunda, bu husûsla ilgili olarak şöyle buyurmuştur:
“İnsanı, Allahü teâlâya kavuşturan yollar ikidir. Birincisi, (Nübüvvet yolu) olup, insanı aslın aslına ulaştırır. Peygamberler “aleyhimüsselevâtü vetteslîmat” ve bunların sahâbîleri bu yoldan kavuşmuşlardır. Ümmetlerinden sahâbî olmıyanlar arasından dilediklerini de bu yoldan kavuşmakla şereflendirirler. Fakat bunlar pek azdır. Bu yolda vâsıta, aracı yoktur. Ya’nî vâsıl olduktan sonra doğrudan doğruya asıldan feyz alırlar. Hiçbiri ötekine vâsıta olmaz, perde olmaz, ikinci yol, (Vilâyet yolu)’dur. Kutblar, evtâd, büdelâ ve nücebâ ve bütün evliyâ hep bu yoldan kavuşmuşlardır. Bu yol, (sülûk) yoludur. Evliyânın cezbeleri de, bu yolun cezbeleridir. Bu yoldan kavuşanlar, birbirlerine vâsıta ve perde olurlar. Bu yoldan vâsıl olanların önderi ve en üstünleri ve ötekilere vâsıta olanı, hazret-i Ali Mürtedâ “Kerremallahü teâlâ vecheh-ül-kerîm”dir. Bu yolda gelen feyzlerin kaynağı odur. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) gelen feyzler, ma’rifetler, hep onun vasıtasıyla gelir. Fâtımet-üz-zehrâ ve hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn (r.anhüm) bu makamda, hazret-i Ali ile ortaktırlar. Öyle sanıyorum ki, hazret-i Ali, dünyâya gelmeden önce de, bu makamda idi. Vefât etdikten sonra da, bu yolda her velîye gelen feyzler, hidâyetler, yine onun vâsıtası ile gelmektedir. Çünkü kendisi, bu yolun en yüksek noktasında bulunuyor. Bu makamın sahibi odur. Hazret-i Ali vefât edince, ondan yayılan feyzler, hazret-i Hasen ve sonra hazret-i Hüseyn vâsıtası ile geldi. Daha sonra oniki İmâmdan, sağ olanları da vâsıta oldular. Bunlardan sonra gelen evliyâya feyzler, bu oniki İmâm vâsıtası ile geldi. Kutblara, nücebâya da, hep bunlardan geldi. Abdülkâdir-i Geylânî “kuddise sirruh” dünyâya gelip, velî oluncaya kadar hep böyle idi. Sonra, o da bu vazîfeye kavuştu. Ondan sonraki kutblara ve nücebâya ve bütün Evliyâya oniki İmâmdan gelen feyzler ve bereketler, bunun vâsıtası ile geldi. Başka hiçbir velî bu makama kavuşamadı. Bunun içindir ki, “Önceki Velîlerin güneşleri battı. Bizim güneşimiz ufuk üzerinde sonsuz kalacak, hiç batmıyacaktır” buyurmuştur. Hidâyet, irşâd feyzinin akmasını güneş ışıklarının yayılmasına benzetmiştir. Feyzin kesilmesine, güneşin batması demiştir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine oniki İmâmın vazîfeleri verilmiştir. Rüşd ve hidâyete vâsıta olmuştur. Kıyâmete kadar, her velîye feyzler onun vâsıtası ile gelecektir.”
Her asırda gelen müceddidler, onun vekîlleridir. (Hazret-i Îsâ “aleyhisselâm” ve hazret-i Mehdî ve İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” (Nübüvvet yolu) ile vâsıl olduğundan, vâsıtaya ihtiyâçları yoktur. Ebû Bekr-i Sıddîk “radıyallahü anh” nübüvvet yolunda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vekîlidir.
Behâeddîn Buhârî hazretlerinin binlerce talebesi arasında en meşhûr talebesi, Alâeddîn-i Attâr ve Muhammed Pârisâ’dır. Behâiyye, Tuhfe ve Hediyye adlı üç eseri olup, çok kıymetlidir.
Vefâtı: Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yaşadığı asrın meşhûr ve büyük âlimlerinden Mevlânâ Muhammed Miskîn şöyle anlatmıştır: “Buhârâ’da Şeyh Nûreddîn Halvetî adında, sâlih ve meşhûr bir zât vefât etmişti. Behâeddîn Buhârî hazretleri talebeleriyle birlikte vefât eden o zâtın yakınlarına ta’ziyeye gitmişlerdi. Ta’ziyeye gelenlerden bir kısmı ve o evin halkı, yüksek sesle ağlayıp feryâd ediyorlardı. Behâeddîn Buhârî hazretleri bu hâli görüp, onları yüksek sesle ağlamaktan men etti. Orada bulunanlardan her biri bu husûsta birşeyler söyledi. Bu arada Behâeddîn Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Benim ömrüm sona erince, ölmek nasıl olurmuş dervişlere öğreteyim!” Mevlânâ Muhammed Miskin yine şöyle demiştir: “Bu sözü dâima benim hatırımda kaldı. Behâeddîn Buhârî hazretleri hastalandılar. Bu hastalığı ölüm hastalığı olup, ömrünün son günleri idi. Husûsî odasına çekildi. Vefâtına kadar orada kaldılar. Hergün talebeleri oraya giderler huzûrunda bulunurlardı. Talebelerinin herbirine şefkat gösterip, iltifâtta bulunurdu. Vefât etmek üzere iken, ellerini kaldırıp duâ etmeye başladı. Ellerini uzatıp uzun müddet duâ etti. Sonra ellerini yüzüne sürüp vefât etti.”
Hâce Alâeddîn Goncdüvânî de şöyle anlatmıştır: “Ben Hâce Behâeddîn Buhârî hazretlerinin son hastalıklarında, vefâtından önce huzûrunda idim. Ölüm hâlinde iken huzûruna girmiştim. Beni görünce; “Âlâ! Sofrayı getir yemek ye!” buyurdu. Bana hep “Âlâ” diye hitâb ederlerdi. Ben emrine uymak için sofrayı getirip, birkaç lokma yedim. Hocam o hâlde hasta iken benim yemek yiyecek takatim yoktu. Sofrayı kaldırdım. Mübârek gözlerini açıp, sofrayı kaldırmış olduğumu gördü. Tekrar; “Âlâ! Sofrayı getir yemek ye!” buyurdu. Sofrayı getirip, birkaç lokma daha yiyip kaldırdım. Yine sofranın kalkmış olduğunu görünce; “Sofrayı getir yemek ye! Yemeği iyi yiyip, işi de iyi yapmak lâzımdır” buyurdu. Dört defa böyle oldu.”
Talebelerinin en büyüklerinden ve dâmâdı olan Alâeddîn-i Attâr hazretleri de şöyle anlatmıştır: Behâeddîn Buhârî hazretleri ömrünün son günlerinde bana kabrini kazmamı emr buyurdu. Gidip, emredildiği gibi kabri kazdıktan sonra huzûruna geldim. Bu sırada, acaba kendilerinden sonra irşâd emrini kime verecekler diye hatırımdan geçmişti. O anda mübârek başını kaldırıp; “Söyleyeceğimi, Hicaz yolunda söylemiştim. Her kim bizi arzu ederse, Hâce Muhammed Pârisâ’ya nazar etsin” buyurdu. Bu sözü söyledikleri günden sonraki gün vefât etti.
Yine Alâeddîn-i Attâr şöyle anlatmıştır: “Hâce Behâeddîn Buhârî hazretlerinin vefâtı sırasında Yâsîn-i şerîfi okuyorduk. O da bizimle okuyordu. Yarısına gelince, nûrlar gözükmeye başladı. Kelime-i tevhîdi söyleyerek son nefeslerini verdiler.”
Zamanın büyüklerinden Abdülkuddüs şöyle anlatmıştır: Behâeddîn Buhârî hazretlerini kabrine koyduk. Gördüm ki, mübârek yüzleri tarafından “Mü’minin kabri Cennet bahçelerinden bir bahçedir” hadîs-i şerîfinde buyurulduğu gibi, Cennetten bir kapı, kabr-i şerîflerine açıldı. O kapıdan iki hûrî gelip, ona selâm verdi ve; “Allahü teâlâ bizi, sizin için yarattığı vakitten beri sizi bekliyoruz” dediler. Hâce hazretlerinin onlara; “Ben Hak teâlâ hazretleri ile ahdettim ki, O’nun hiçbir şeye benzemeyen, nasıl olduğu anlatılamayan dîdârını görmedikçe, benim yolumda bulunanlara ve benden hakkı işitip amel edenlere şefaat etmedikçe, hiçbir şey ve hiçbir kimse ile meşgûl olmam” dedi vefâtından sonra sevenlerinden biri onu rü’yâsında görmüş ve; “Ne amel işleyelim ki kurtuluşa erelim?” diye sormuştur. “Son nefeste ne ile meşgûl olmak gerekirse, onunla meşgûl olunuz” buyurmuştur.
Behâeddîn Buhârî hazretleri orta boylu olup, mübârek yüzü değirmi olup, yanakları kırmızıya yakın idi. İki kaşı arası açık, gözleri sarı ile ela renk karışımı olan kestane renginde idi. Sakalının beyazı siyahından çok idi. Ne hızlı, ne de yavaş yürürdü. Konuşmaları Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) konuşması gibi tane tane idi. Konuştuğu kimseye yönünü dönmüş olarak konuşurdu. Kahkaha ile gülmez, tebessüm ederdi. Hergün kendini yirmi kere ölmüş ve mezara konmuş olarak düşünürdü. Kimseyi küçük ve hakîr görmez, dâima güleryüzle karşılardı. Ancak celallendiği zaman kaşlarını çatardı. Bu zamanda heybetinden karşısında durulmaz olurdu. Şemâli birçok bakımdan Resûlullah efendimize benzediği gibi, sözleri, işleri ve bütün hareketleri sünneti seniyyeye uygun idi.
En başta gelen talebelerinden Alâeddîn-i Attâr şöyle anlatmıştır: “Hâce Behâeddîn Nakşibend hazretleri o derece fakir idi ki, evlerinde kış günleri namaz kılmak için yere serecek birşey bulunmadığından, eski bir kilim serip, onun üzerinde namaz kılarlardı. Maişetlerine bir çekirdek bile haram karıştırmazlardı. Kendilerinin ve aile efradının helâl yemesine çok dikkat ederdi. Şüphelendiği herhangi birşeyden uzak dururlardı, “İbâdet on kısımdır. Dokuzu helâl rızık aramaktır. Diğer kısmı sâlih ameller ve ibâdetlerdir” buyurulan hadîs-i şerîfi bildirirlerdi. Fakir olmalarına rağmen, lütuf ve keremleri bol olup, cömert idiler. Bir kimse bir hediye getirse, mümkünse getirilen hediyenin iki misli kıymetinde bir hediye verirlerdi. Tanıdığı veya tanımadığı bir kimse evlerine ziyârete gelse, güleryüzle karşılar, nezâketle yol gösterir, evde ne bulunursa ikram ederlerdi. Misâfirlerine bizzat kendisi hizmet ederdi. Eğer ev soğuk olursa, kendi giyeceğini ve yatağını misâfire verirdi. Misâfirin hayvanı varsa, hayvanın yemîni ve suyunu verirdi. Nafakasını çalışarak te’min ederdi. Bunun için eker, biçerdi. Bir miktar arpa, biraz da hayvan yemi eker kaldırır, bununla geçinirdi. İşinde bizzat kendisi çalışır, bütün işlerini görürdü. Zamanında âlim ve sâlih kimseler ziyâretine gelip, hâlis ve helâl yemek yiyelim diye onun yemeklerini yerlerdi. Her zaman ve her işte sünnet-i seniyyeye uyar ve bilhassa yemek husûsunda Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uymaya çok dikkat ederdi. Çoğu zaman ekmeği kendi pişirir ve sofra hizmetini kendi yapardı. Yemek yerken; “Sofra başında kendinizi Allahü teâlânın huzûrunda biliniz. O’nun verdiği ni’meti yediğimizi unutmayınız” buyururdu. Cemâat ile toplu hâlde yemek yerken, içlerinden biri gaflet ile ağzına bir lokma alsa; “Önündeki yemeği, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu unutmadan ye! Allahü teâlâyı hatırla, başka şeyler düşünme. Allahü teâlâ, sana senden yakındır. O’nu düşün” buyururdu. Bir yemek gafletle, öfkeyle veya zorla pişirilse, o yemekten kendisi yemez, yedirmezdi.
Rivâyet edilir ki, bir zaman Şâh-ı Nakşibend hazretleri Gazyut denilen bir yere gitti. Orada talebelerinden birisi onlara yemek getirdi. Şâh-ı Nakşibend hazretleri buyurdu ki: “Bu hamuru yoğuran ve yemekleri pişiren kimse, başlamasından bitirmesine kadar gadab hâlinde idi, kızmış hâlde idi. Biz ondan hiçbir şey yiyemeyiz. Zîrâ böyle yapılan yemeklerde hiçbir hayır ve hiçbir bereket yoktur. Belki de şeytan yemek yaparken hep onunla bulunmuştur. Bizler böyle bir yemeği nasıl yiyebiliriz?”Nakledilir ki, Behâeddîn Buhârî hazretleri Herat’a gittiğinde, Melik Hüseyn büyük bir ziyâfet hazırlamış ve Behâeddîn Buhârî’yi, meşhûr âlimleri ve zamanın ileri gelenlerini da’vet etmişti. Sofrayı kurup; “Bu yemeklerden yiyiniz. Bunların hepsi helâldir. Babamdan kalan mîrâs para ile bunları hazırlattım” dedi. Herkes yemeğe başladı. Fakat Behâeddîn Buhârî hazretleri yemeklerden hiç yemiyordu. Zamanın meşhûr âlimi Şeyh-ül-İslâm Kutbüddîn; “Niçin yemiyorsunuz?” diye sordu. Bunun üzerine buyurdu ki: “Benim bir hâkimim var, bana der ki: Sana bu husûsda iki yol vardır. Eğer yiyince senden hesap sorulmazsa ye, hesap sorulacaksa yeme! Sen olsan hangisini tercih edersin?” Bu söz, Şeyh-ül-İslâm Kutbüddîn’e çok te’sîr etti. Bu te’sîrle acâip hâllere girdi ve yemek yemeyi bıraktı. Melik’e, hâlini hoş görmesini söyledi. Bunu, Behâeddîn Buhârî hazretlerine sormasını istedi. Durum Behâeddîn Buhârî’ye ( radıyallahü anh ) sorulunca, buyurdu ki: Melikin yemekleri helâlden idiler. Şüphe bile yok idi. Fakat Herat’ta öyle fakirler vardır ki, tek bir lokmaya muhtaçtırlar. Bu yemekler bir lokmaya muhtaç olanlara verilmeliydi. Orada bulunanlar bu sözleri çok beğenip takdîr ettiler.
Buyurdu ki: “Yenilecek bir gıda, bir yiyecek, her ne olursa olsun gaflet içinde, gadabla veya kerahatle hazırlansa, tedârik edilse, onda hayır ve bereket yoktur. Zîrâ ona nefs ve şeytan karışmışdır. Böyle bir yiyeceği yiyen kimsede, mutlaka bir çirkin netice meydana gelir. Gaflete dalmadan yapılan ve Allahü teâlâyı düşünerek yenen helâl ve hâlis yiyeceklerden hayır meydana gelir. İnsanların hâlis ve sâlih ameller işlemeye muvaffak olamamalarının sebebi; yemede ve içmede bu husûsa dikkat etmediklerinden ve ihtiyâtsızlıktandır. Herne hâl olursa olsun, bilhassa namazda huşû’ ve hudû’ hâlinde bulunmak, zevkle ve gözyaşı dökerek namaz kılabilmek, helâl lokma yemeye, Allahü teâlâyı hâtırlıyarak yemeği pişirmek ve yemeği Allahü teâlânın huzûrunda imiş gibi yemeğe bağlıdır. Vücûdu haram lokma ile hallolmuş olan bir kimse, namazdan tad duymaz.”
Tasavvufdaki hâllerinin kaybolduğunu söyleyen bir talebesine; “Yediğin lokmaların helâlden olup olmadığını araştır” buyurmuştur. Talebesi araştırdığında, yemeğini pişirirken ocakta helâl olup olmadığı şüpheli bir parça odun yakmış olduğunu tesbit ederek tövbe etmiştir.
Namazda hûdû’ ve huşû’ nasıl elde edilir? diye sorulunca, buyurdu ki: “Huzûrlu bir hâlde helâl lokma yiyeceksiniz. Huzûr ile abdest alacaksınız ve namaza başlarken iftitah tekbirini, kimin huzûruna durduğunuzu bilerek, düşünerek söyleyeceksiniz.”
Behâeddîn Buhârî hazretleri, kendisine karşı edebsizlik yapan birine kızmayıp, tebessümle karşıladı. Fakat edebsizlik yapan kimse büyük bir derde düşüp, helak olacak hâle geldi. Hatâsını anlayıp tövbe etti. Behâeddîn Buhârî hazretleri bir ara o adamın evinin önünden geçerken, içeri girip hâlini sordu. “Allahü teâlâ şifâ vericidir, korkma iyileşirsin” dedi. O kimse bu söz üzerine kalkıp; “Efendim, size karşı edebsizlik ettim, hatırınızı incittim, beni affediniz” dedi. Bunun üzerine Behâeddîn Buhârî hazretleri buyurdu ki: “Kalbimiz o zaman incindi. Fakat şu anda gönül aynası tertemiz. İyi bil ki, mürşidlerin kılıcı kınından çıkmış yalın bir kılıçtır. Ama mürşid merhamet sahibidir. Kimseye kılıç vurmaz, insanlar (belâsını arayanlar) gelip kendilerini o kılıca vururlar.”
Buyurdu ki: “Nefsinizi dâima töhmet altında tutunuz (ona uymayınız). Her kim bu işde muvaffak olursa, Allahü teâlâ ona bu işinin mükâfatını, karşılığını verir, sâlih amel işlemeye muvaffak olur, buna tahammül ve güç bulur. Bu sebeple kurbet ve saadete nail olur. Bütün işler de niyeti düzeltmek çok mühimdir.”
Buyurdu ki: “Namaz mü’minin mi’râcıdır” buyurulan hadîs-i şerîfte, hakîkî namazın derecelerine işâret vardır. Namaza duran kimsenin, iftitah tekbîrini söylerken, Allahü teâlânın azametini, yüceliğini düşünerek, hudû’ ve huşû’ hâlinde olması gerekir. Öyle ki, bu hâlini istiğrak, kendinden geçme hâline eriştirmelidir. Bu sıfatın kemâl derecesi, Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellemde vardı. Rivâyet edilmiştir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) namazda iken, mübârek göğsünden öyle bir ses gelirdi ki, bu ses, Medîne-i münevverenin dışından işitilirdi. Namazda kalb huzûru nasıl elde edilir? diye sorulunca da; “Helâl lokma yemek ve yerken gaflet içinde olmamak, abdest alırken, iftitah tekbirini söylerken, tam bir agâhlık (gafletten uzak olma) içinde bulunmakla kalb huzûru elde edilir” buyurdu.
Buyurdu ki: “Oruç bana mahsûstur. Onun karşılığını ben veririm” buyurulan kudsî hadîs-i şerîfte, hakîkî oruca işâret vardır. Bu ise, Allahü teâlâdan başka herşeyi (Mâsivâyı) terketmektir.” Yine buyurdu ki: “Allahü tealânın doksandokuz ismi vardır. Kim anları sayarsa, Cennete girer” buyurulan bu hadîs-i şerîfteki “Ahsa” kelimesinin bir ma’nâsı saymaktır. Diğer bir ma’nâsı ise, bu ism-i şerîfleri öğrenip, bilmektir. Bir ma’nâsı da, bu esmâ-i şerîfin mucibince amel etmektir. Meselâ “Rezzak” ismini söylediği zaman, rızkı için asla endişe etmemeli. “Mütekebbîr” ismini söyleyince, Allahü teâlânın azametini ve kibriyâsını düşünmelidir.”
Behâeddîn Buhârî hazretlerine bu dereceye nasıl ulaştınız? diye suâl olununca; “Resûlullah sallallahü aleyhi ve selleme tâbi olmakla ulaştım” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Bizim yolumuz sohbettir. Halvette (yalnızlıkta) şöhret vardır. Şöhret ise âfettir. Hayır ve bereket cemiyyette, bir araya gelmektedir. Bu da sohbet ile olur. Sohbet, bir kimsenin arkadaşında fânî olmasıyla, arkadaşını kendine tercih etmesiyle hâsıl olur. Bizim sohbetimizde bulunan kimseler arasında, ba’zılarının kalblerindeki muhabbet tohumu başka şeylere bağlılığı sebebiyle gelişmez, büyümez. Biz böyle kimselerin kalblerini başka şeylere olan bağlılıktan temizleriz. Bizim sohbetimizde bulunanlardan ba’zılarının da kalblerinde muhabbet tohumu yoktur. Biz böyle olanların kalblerinde muhabbet hâsıl etmek için çok himmet ederiz, yardımcı oluruz.”
“İnsanlara rehber olan, onları irşâd eden âlim zâtlar, usta bir avcıya benzerler. Usta avcılar, ince maharetlerle vahşî bir canavarı tuzağa düşürüp yakalarlar, sonra da avladıkları o vahşî hayvanı terbiye edip, ehlileştirirler. Bunun gibi, Allahü teâlânın evliyâsı olan zâtlar da hikmet ehli olup, güzel tedbirler ile, huylarına göre tâliblere öyle muâmele ederler ki, teslimiyyet makamına ulaştırırlar. Sonra sünnet-i seniyyeye tâbi olmalarını sağlayarak, maksada ulaştırırlar.” Yine buyurdu ki: “İnsanlara rehber olan zâtlar, herkesin kabiliyetine ve istidâdına göre muâmele ederler. Eğer tâlib yeni ise, onun yükünü çekip, ona hizmet ederler. Dâvûd aleyhisselâma; “Ey Dâvûdî Beni taleb eden birini gördüğün zaman, ona hizmetçi ol!” buyurulduğu gibi, çok hizmet ve himmet göstermek gerekir ki, tâlib de bu yola girme kabiliyeti peyda olsun. Bizim yolumuzda olan kimse, bu yola tam uyup, bunun aksine bir iş yapmamalıdır ki, işin neticesi meydana çıksın. Sünnet-i seniyyeye uymaktan ibâret olan yolumuza uyarak, işlerde ve amellerde dikkatli davranmalıdır ki, kendinde ehlullahın tam bir ma’rifetine kavuşma saadeti nail olsun.”
Buyurdu ki: “Bizim yolumuzda olan kimselerin şu üç edebi gözetmesi gerekir: Birincisi; Allahü teâlâya karşı edebdir. Ya’nî, zâhirî ve batınî ile tamamen kulluk içinde olmalı. Allahü teâlânın bütün emirlerini yerine getirip, yasaklarından sakınması ve Allahü teâlâdan başka herşeyi, mâsivâyı terketmesidir. İkincisi; Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı edeb: Bu da iş ve hâllerde O’na uymaktır. Üçüncüsü; hocasına karşı edeb: Çünkü kendisinin Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymasına, hocası vâsıta olmuştur. Bu bakımdan, hocasını hiçbir zaman unutmamalıdır.”
Yine buyurdu ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ), benim ümmetim buyurduğu ümmet, İbrâhim aleyhisselâmın Nemrud’un ateşinden kurtulduğu gibi Cehennem ateşinden kurtulurlar. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Benim ümmetim, dalâlet üzerinde birleşmez” buyurdu. Buradaki ümmetten maksad, hakîkî ümmettir. Ya’nî Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olan ümmettir. Bunun için Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Benim ümmetim üç kısımdır. Birincisi da’vet ümmeti (müslüman olmayanlar), ikincisi icabet ümmeti (müslüman olanlar), üçüncüsü de müteâbât (tam uyanlar) ümmetidir.”
Buyurdu ki: “Bir kimse nefsine muhalefet etmeye muvaffak olursa, ameli az da olsa, nefsine muhalefet etmeye (nefsinin isteklerine boyun eğmemeye) muvaffak olduğu için şükretmesi lâzımdır. Ebdâllerin makamını isteyen kimsenin, hâlini değiştirmesi, ya’nî nefsine muhalefet etmesi lâzımdır buyurulmuştur.”
Buyurdu ki: “Bizim yolumuz, Allahü teâlânın gösterdiği kurtuluş yoludur. Çünkü bu yol, sünnete uymak ve Eshâb-ı Kirâma tâbi olmaktır, işte bu sebeple, bizim yolumuzda az zamanda çok kazanç elde edilir. Fakat sünnete uymak ve riâyet etmek, sabır ve tahammül ister. Biz, bizim yolumuza girenleri, istersek cezbe ile, dilersek bir başka usûlle terbiye ederiz. Çünkü rehber olan âlim bir tabibe benzer. Hastanın hastalığını, derdini tesbit eder ve ona göre ilâç verir. Bizim yolumuzda yalnız kalmak değil, sohbet esastır. Sohbetin de şartları vardır. İki kişi sohbet etmek isterse, birbirinden emîn olmaları gerekir. Böyle olmazsa, sohbetten fâide hâsıl olmaz. Bizim sohbetimize girenlerin kalblerinde, muhabbet tohumu yer almıştır. Kısaca bu yola, Ehl-i sünnet ve cemâat yolu denir. Bizim sohbetimize dâhil olanların kalbine muhabbet tohumu atılmıştır. Fakat Allahü teâlâdan başka herşeyden alâkasını kesmemiş olabilir. Bu durumda sohbetimize katılan kimsenin kalbinde, Allahü teâlânın sevgisinden başka neye bağlılık varsa, onu kalbinden temizleriz. Kalbinde bize karşı meyli ve muhabbeti olanlara muhabbet tohumu ekip, gece-gündüz onu terbiye etmemiz bizim vazîfemizdir. Muhabbet için uzakta olmak farketmez.”
Behâeddîn Buhârî hazretlerine siz nasıl bir yolda bulunuyorsunuz? diye suâl sorulunca, buyurdu ki: “Ancak ârif olanların istifâde edebileceği bir yolda bulunuyoruz. Bu yol da üç şeyden ibârettir. Bunlar; murâkabe, müşâhede ve muhâsebedir. Murâkabe: Bu yola giren kimsenin, herşeyi bırakıp Allahü teâlâya dönmesidir. Murâkabe ehli pek azdır. Olanlar da gizlidir. Biz şu neticeye vardık ki, murâkabeyi elde etmenin yolu, nefse muhalefet etmektir. Müşâhede: Gayb âleminden gelir ve kalb üzerine işlenen bir tecellîdir. Celâli veya cemâli olmak üzere ikiye ayrılmışdır. Muhâsebe: Bizim yolumuzda olan kimse, düşünüp araştırır. Kendini hesaba çekip bakar. Geçmiş olan zamanı gaflet ile mi, huzûr ile mi geçti? Eğer huzûr ile geçmişse, o kimsenin vakti değerlendirilmiştir. Allahü teâlâya hamd etsin. Eğer geçen zamanı gaflet ile geçmişse, o kimse vaktini zayi etmiştir. Yapacağı iş, geleceği için tedbirli olup, tövbe etmektir. Ârif olanlar, bu üç husûsa riâyet ettikleri için pekçok fayda elde ederler. Ârif olmadan istifâde edemezler. Bizler, maksada ulaşmakta vâsıtayız. Allahü teâlânın inâyeti olmadan ve rehber olmadan maksada erişmek mümkün olmaz. Şu hâlde bu yolda ilerleyen kimse, kıyâmete kadar yaşasa, kendisine rehber olan zâtın terbiye ni’metinin, lütuf ve himmetinin şükrünü yerine getiremez.”
Behâeddîn Buhârî, Allahü teâlânın kullarına şefkat ve acımalarının çokluğundan, oniki gün başını secdeye koyup, Allahü teâlâdan, tasavvufta kolay ilerlenen, kolay ele geçen ve elbette kavuşturucu olan bir yol istedi. Duâsı kabûl edildi. Bu yol; yeme, içme, giyimde, oturmada ve âdetlerde orta derecede olmaktır. Kalbi çeşitli düşüncelerden korumaktır. Her ân güzel ahlâkla ahlâklanmaktır.
Kendisinden kerâmet isteyenlere buyurdu ki: “Bizim kerâmetimiz açıktır. Bu kadar çok günah ile yeryüzünde yürümemizden büyük kerâmet olur mu?” Bir defasında da buyurdu ki: “Biz Allahü teâlânın fadlına, ihsânına kavuştuk. Bizi murâdlardan, çekip götürülenlerden eyledi.”
Behâeddîn Buhârî hazretlerinin yolunun esaslarından olan; “Biz sonda ele geçecek şeyleri başa yerleştirdik” buyurması, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin daha ilk sohbetinde bulunan bir kimsenin kalbine hikmet ve feyz akmasına ve bir sohbetle nihâyete kavuşmasına benzetilmiştir.
Buyurdu ki: “Yolun esâsı, kalbe teveccühdür. Kalb ile de, Allahü teâlâya teveccühtür. Kalb ile çok zikretmektir. Farz ve sünnetleri eda etmektir. Yeme, içme, giyme ve oturmada, işlerde ve âdetlerde orta derecede olmaktır. Kalbi kötü düşüncelerden, vesveseden korumaktır. Kendisine rehber olan âlimin sohbetini ganîmet bilmektir. Hocasının huzûrunda iken ve yanında yok iken edebe uymaktır. Bu yoldan maksad ve ele geçen şey; Allahü teâlânın devamlı huzûrunda olmaktır. Eshâb-ı Kirâm zamanında buna İhsân ismi verilmişti. (Ya’nî her ân Allahü teâlânın gördüğünü bilmek ve Allahü teâlâyı görüyormuş gibi ibâdet etmek hâline ihsân denilmiştir,) Bu yolda ilerleme esnasında; nefsin arzularını yok etmek, nûrlara ve hâllere gömülmek, fenâ ve bekâ makamlarına ulaşmak, üstün ahlâk ile ahlâklanmak gibi on makam ele geçer.”
Buyurdu ki: “La ilahe illallah kelimesini söylemenin hakîkati, Allahü teâlâdan başka ne varsa hepsini yok bilmektir.”
Yine buyurdu ki: “İslâm dîninin hükümlerini yapmak, ya’nî emirleri yapıp yasaklardan sakınmak, haramları, şüpheli şeyleri, hattâ mübahların fazlasını terketmek, ruhsatlardan uzak durmak, mübahları zarûret miktârınca kullanmak, tamamen nûr ve safadır. Aynı zamanda evliyâlık derecelerine kavuşturan bir vâsıtadır. Vilâyet derecelerine bunlarla ulaşılır. Uzak kalanların hepsi, bunlara dikkat etmediklerinden uzak kalırlar ve kendi arzularına uyarlar. Yoksa cenâb-ı Hakkın feyzi her ân gelmektedir.”
Bir kimse sizin yolunuzun esâsı ne üzere kurulmuştur? deyince; “Zâhirde halk ile, bâtında Hak ile olmak üzere kurulmuştur” buyurdu ve şu beyti okudu:
“İçerden âşinâ ol, dışdan yabancı, Az bulunur cihanda böyle yürüyüş.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Makâmât-ı Muhammed Behâeddîn Nakşibendî (Selâhüddîn İbni Mübârek el-Bûhârî)
2) Reşahât sh. 78
3) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 44
4) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 144
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 990
6) Mu’cem-ül-müellifîn sh.
7) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1412
? Hadâik-ül-verdiyye sh. 125
9) Mektûbat (İmâm-ı Rabbânî) cild-3, 123. mektûb
10) Nefehât-ül-üns sh. 418
11) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 33
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ BERZÂLÎ
Fıkıh, hadîs ve târih âlimi. İsmi, Kâsım bin Muhammed bin Yûsuf bin Muhammed bin Yûsuf İbni Muhammed el-Berzâlî el-İşbilî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı ise Alemüddîn’dir. 665 (m. 1267) senesi Cemâzil evvel ayında Dımeşk’da doğdu. 713 (m. 1339) senesi Zilhicce ayının dördünde hacca giderken yolda vefât etti. Halis denilen yere defn edildi.
Berzâlî, İbn-i Abdüddâim, İbn-i İzz, en-Necîb ve İbn-i Alâk’dan hadîs ilmini öğrendi ve icâzet (diploma) aldı. Ayrıca babasından, Kâdı İzzüddîn İbn-i Sâig, İbn-i Ebi’l-Hayr, Müslim bin Âlân, İbn-i Şeybân, el-Fahr, el-Mikdâd el-Kaysî’den ilim tahsil etti. Kur’ân-ı kerîmi, “Tenbîh” ve “Muhtasar-ı İbn-i Hacîb” adlı fıkıh kitaplarını ezberledi. 685 (m. 1286) senesinde ilim öğrenmek için Haleb’e oradan Ba’lebek, Mısır, Mekke, Medine ve birçok yerleri dolaştı. Bu seyahatleri sırasında, fıkıh ilmini Şeyh Tâcüddîn el-Fezârî, kırâat ilmini er-Rıdâ bin Debûka’dan öğrendi. Ayrıca birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Hocalarının sayısı ikibin kişiye ulaştı. Bu hocaların bin adedinden icâzet (diploma) aldı.
Berzâlî, 688 (m. 1289) senesinde Şam’a gelerek, oraya yerleşti. Burada el-Eşrafiyye dârülhadîsinde müderris oldu. 713 (m. 1313) senesinde Zâhiriyye Medresesi’nde müderris oldu. Daha sonra Nûriyye, Nefîsiyye ve Nafsiyâ medreselerinde baş müderrislik yaptı.
Zehebî onun hakkında; “Berzâlî, sünnet-i seniyyeye bağlı, mütevâzi, sâlih, kırâati düzgün bir zât idi. Çok kitap okudu. Yumuşak huylu, çok sabırlı ve faziletler sahibi olup, zamanındaki âlimlerin önde geleni idi” demektedir.
Halk tarafından çok sevilen Berzâlî’nin hattı, yazısı çok güzel idi. Birçok kitabı yazarak çoğalttı. Onun yetiştirdiği ve yirmi yaşında vefât eden kızı Fâtıma da, babası gibi birçok kitabı ve Sahîh-i Buhârî’yi yazarak çoğaltmıştı. Berzâlî ilm-i şürûtta, noterlik bilgilerinde çok derin bilgiye sâhib idi. Babasından kalan miras ile, dört oda dolusu kitap aldı. Kaydettiği bilgileri, yirmidört büyük cildde topladı. Bu kitabında, beraber hadîs-i şerîf öğrendiği kimseleri de anlattı.
Berzâlî’nin yazmış olduğu en mühim eser, Ebû Şâme tarafından yazılan Şam târihinin, 738 (m. 1338) senesine kadar devamı olan ve Târih-i Mısr ve Dımeşk veya Kitâb-ül-vefeyât adını taşıyan eserdir. Bu eseri talebesi Muhammed bin Râfi’ devam ettirdi. Berzâlî ayrıca, büyük zâtların vefât târihlerini, siyâsî vak’aları ve mühim hâdiseleri gösteren Muhtasar el-Mi’a. El-Sâbi’a ünvanı altında 601-736 (m. 1204-1335) senelerinin muhtasar bir vak’a-i nâmesini yazdı. “El-Mu’cem-ül-kebîr” ve “El-Erbeûn-el-Büldâniyye” yazmış olduğu eserlerindendir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Câbir bin Muhammed bin Muhammed bin Abdülazîz bin Yûsuf el-Hârezmî el-Kâsî el-Mısrî’dir. Kâse, Hârezm’de büyük bir köydür. Lakabı îftihâruddîn olup, Ebû Abdullah künyesi ile tanınırdı. 667 (m. 1268) senesi Şevval ayının sonunda doğdu. Daha küçük iken, dayısı Ebü’l-Mekârim bin Muhammed bin Ebi’l-Mefâhir’den Kur’ân-ı kerîmin kırâatini öğrendi. “Mufassal” ve “Keşşâf adındaki eserleri de; Ebû Âsım el-İskenderi’den, Seyfeddîn Abdullah bin Mahmûd Hârezmî’den, Ebû Abdullah el-Basrî’den okudu. Memleketinde bir müddet ilimle meşgûl olup yükseldikten sonra, Kâhire’ye geldi. Dimyâtî’den hadîs-i şerîf dinledi. Orada bulunan Câviliyye Medresesi’nin meşihatına (baş müderrisliğine) ta’yin edildi. Arab dili ve edebiyatını çok iyi bilirdi. Fetvâ verir ve çeşitli yerlerde ders okuturdu. Çok güzel şiirleri vardır. 741 (m. 1340) senesi Muharrem ayında Kâhire’de vefât etti.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Tebrîz taraflarında doğduğu için Tebrîzî nisbet edildi. Celâleddîn lakabı verildi. İlim tahsiline hocası Ebû Sa’îd Tebrîzî’nin yanında başladı. Hocasının vefâtından sonra, Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinden ilim öğrenip feyz aldı.
Ferîdüddîn-i Attâr hazretlerinin nazarlarından istifâde etti. Hâce Mu’înüddîn-i Çeştî hazretlerinin vefâtından önce Hindistan taraflarına gitti. Onun sohbetleriyle de şereflendi. Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî ve Behâüddîn Zekeriyyâ ile sohbet etti. Bedâyin şehrine gitti. 747 (m. 1346) yılından önce Bengal bölgesinde vefât etti. Yaşı yüzelliye yaklaşmıştı.
Şihâbüddîn Sühreverdî’nin ( radıyallahü anh ) yanında zâhirî ve bâtınî, maddî ve ma’nevî ilimleri öğrenen Celâleddîn Tebrîzî ( radıyallahü anh ) hocasına kimsenin yapamayacağı hizmetleri yaptı. Şihâbüddîn hazretleri, her sene hacca giderdi. Sonunda yaşlandı. Zaîf ve güçsüz oldu. Onun için bulundurulan yiyecekler, bünyesine pek uygun değildi. Bu sebepten Şeyh Celâleddîn Tebrîzî, hocası için bir tencere ile tencere altı yapıp başının üzerinde taşırdı. Bunu öyle yapmıştı ki, başını yakmazdı. Hocası yemek isteyince, hemen önüne sıcak yemek koyardı. O mübârek kimsenin duâsı bereketiyle çok yüksek makamlara kavuştu. Şihâbüddîn Sühreverdî ( radıyallahü anh ) birgün hacdan dönmüştü. Bağdadlılar, huzûruna geldiler. Herbiri fakirlere verilmesi için para ve diğer hediyeler getirdiler. Bu arada bir ihtiyâr geldi ve eski elbisesinin cebinden bir gümüş çıkarıp verdi. Şeyh Şihâbüddîn, o bir gümüşü aldı, hediyelerin en üstüne koydu. Sonra orada bulunanlara; “Kime ne lazımsa bunlardan alsın” buyurdu. Her biri kalkıp, para kesesi ve elbiseleri aldılar. Şeyh Celâleddîn Tebrîzî de orada idi. Ona işâret edip; “Sen de birşey al” buyurdu. Şeyh Celâleddîn kalktı, ihtiyârın getirmiş olduğu bir gümüşü aldı. Şeyh Şihâbüddîn bunu görünce; “Bunların hepsini sen aldın” buyurdu.
Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin yanında kemâl mertebesine kavuşan Celâleddîn Tebrîzî hazretlerinin kerâmetleri meşhûr oldu. Hülâgü’nün işgal ettiği Bağdad’da, halîfe olan Mu’tasım’ın katledileceğini, Allahü teâlânın izniyle, bir gün önceden işâretle haber verdi. Ertesi sabah halîfe hunharca katledildi.
Celâleddîn Tebrîzî ( radıyallahü anh ), kırk sene gündüzleri hep oruç tuttu. On günde bir kendi ineğinden sağdığı sütten bir miktar içer, başka hiçbirşey yemezdi. Bütün gecelerini namazla geçirirdi. Gecede bin rek’at namaz kıldığı olurdu.
Allahü teâlânın dînini yaymak ve O’nun kullarını ebedî olan Cehennem azâbından kurtarmak için çalışırdı.
Mü’înüddîn Çeştî hazretlerinin hizmetinde bulunmak ve feyzlerinden istifâde etmek için Hindistan taraflarına gitti. Dehlî’de bulundu. Onun yüksek derecesi, hâllerinin açıklığı, ba’zı kimselerin kıskançlığına sebep oldu. Bunlar arasında zamanın Dehlî Şeyh-ül-İslâmı da vardı. Necmeddîn Sugrâ adındaki bu kimse, onu çirkin bir suçla itham eyledi. Sonunda onu Bengal tarafına sürdürdü. Bengal’e gelince, birgün bir su kenarında oturuyordu. Kalktı, yeniden abdest aldı ve orada olanlara, “Gelin, Dehlî Şeyh-ül-İslâmının cenâze namazını kılalım. Zîrâ bu saatte vefât etmiştir” dedi. Gerçekten böyle söylediği an vefât etmişti. Namazdan sonra yüzünü insanlara çevirip: “Dehlî Şeyh-ül-İslâmı bizi şehirden çıkardıysa, Rabbimiz de onu dünyâdan çıkardı” buyurdu.
Celâleddîn Tebrîzî hazretleri, Bedâyin şehrine vardığı sıralardaydı. Birgün evin önünde otururken, sokakta bir yoğurtçu göründü. O, yoğurt satmak behânesiyle eşkiyalık yapıp milleti soyan bir adamdı. Celâleddîn ( radıyallahü anh ), ona acıdı. Merhametinden keskin nazarlarla bakıp; “Muhammed aleyhisselâmın dîninde, böyle adamlar da olur” buyurdu. Adam, hemen tövbe etti. Şeyh, ismini Ali koydu. Evine gidip yüzbin gümüş getirdi. Celâleddîn Tebrîzî hediyesini kabûl etti ve buyurdu ki: “Bu gümüşleri yine sen sakla, söylediğimiz yere harcarsın.” Vel-hâsıl bu gümüşleri herkese, her muhtaca, verdiriyordu. Kimine yüz, kimine elli, kimine daha az, kimine daha çok verin diyordu. En az verdiği beş gümüş idi. Bu dağıtma işi bir müddet devam etti. Bütün gümüşleri verdi. Sâdece bir gümüş kaldı. Tövbekâr olan bu talebesi, bundan sonrasını şöyle anlatır: Kalbimden; “Bende bir gümüş kaldı. Hocamın en az ikramı ise beş gümüştür, bir kimseye daha verin derse, ben ne yapacağım” diye düşünüyordum. Böyle düşünürken, bir dilenci çıka geldi. Şeyh bana: “Bir gümüşü de ona ver” buyurdu.
Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker (kuddise sirruh), çocukken çok zikr eder ve kendinden geçmiş bir hâlde bulunurdu. Öyle ki, ona insanlar; “Kâdı dîvâne çocuk” derdi. Bir defa Celâleddîn Tebrîzî oraya geldi. “Burada bir derviş var mıdır?” dedi. “Bir çocuk vardır. Dîvâne şeklindedir. Büyük mescidde düşmüş hâldedir” dediler. Şeyh Celâleddîn onu görmeye gitti ve eline bir nar verdi. Çocuk oruçlu idi. O narı oradakilere taksim ettiler. Nardan bir tane yere düşüp kaldı, iftar vaktinde, çocuk yaştaki Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, o bir tane ile orucunu açtı. O gün derecesi pek yükseldi. Kendi dedi ki: “Eğer o narı tamamen yeseydim, kim bilir ne fâidelere kavuşurdum.” Şeker-Genc, Şeyh Kutbüddîn’e bu hikâyeyi anlattı. Şeyh buyurdu ki: “Baba Celâleddîn ne verdiyse, senin için olan, yediğin o bir nar tanesinde verdi.”
Bir vakitler Çin taraflarına gitti. Oranın insanlarının da huzûr ve saadete kavuşmaları için çalıştı. Bir dağ köyünde ikâmet etti. O köylüler ve çevre sakinleri hep kâfir idi. Onun bereketiyle, bulunduğu köy ve çevresindekiler müslüman olmakla şereflendiler. Bir dergâh inşâ ettiler. Yıllarca orada insanlara feyz menbaı oldu. Devlet ileri gelenleri ve diğer kimselerden birçok talebeleri oldu. Tayy-i mekân ve tayy-i zaman sahibi olup, gitmek istediği yere Allahü teâlânın izniyle kısa zamanda varırdı. Dünyâ sanki ayağının altındaydı. Her gün sabah namazını Mekke’de kılardı. Her sene Arefe ve bayram günü insanların gözünden kaybolur. Hacca giderdi. Kimse onun nereye gittiğini bilmezdi.
Meşhûr seyyah ve âlim İbn-i Batûta, Seyahatnamesinde anlatır: “Çin taraflarında Celâleddîn hazretlerinin ziyâretine gittim. Onun ikâmet ettiği yere iki gün mesafe kala, talebelerine misâfir oldum. Akşamleyin bana, nereden gelip nereye gittiğimi sordular. Onlara; “Ben Acem memleketinden gelip, Çin memleketine Celâleddîn hazretlerinin ziyâretine gidiyorum” deyince, onlar da onun talebeleri olduklarını söylediler. Bana; “Her gece yatsı namazından sonra Celâleddîn hazretleri yanımıza gelir, bir saat yanımızda kalır ve ondan sonra gider” dediler. Ben bu hâle çok sevindim ve hakîkaten yatsı namazından sonra talebeler bir telâş içine girdiler ve Celâleddîn hazretleri geldi. Biz orada onunla müşerref olduk, bir saat sohbet ettiler ve kalkıp gittiler. Sabah olunca, ben yine onun bulunduğu dağ köyüne hareket ettim. Yanına vardığım zaman elini öptüm. Benim memleketimi suâl etti. Ben de, Acemistan olduğunu söyledim. Sonra şehrimi suâl etti. Bulunduğum şehri de ona söyledim. Sonra talebelerine; “Bu, benim bir Arab misâfirimdir. Ona çok izzet ve ikramda bulunun” buyurdu. Ben de; “Efendim! Ben Arab değilim, ben Acemim” dedim. Bana; “Yâ İbn-i Batûta! Senin falan deden Bağdad’dan oraya gitmiştir. Onun için senin aslın Arabdır. Ben de ona istinaden size Arab dedim” buyurdu. Daha önce, benim öyle birşeyden haberim yoktu. Memleketime döndükten sonra araştırdım. Baktım, hakîkaten o hazretin buyurduğu gibi dedem, Bağdad’dan oraya hicret etmiş ve bizim esas soyumuz Arab imiş.
Celâleddîn hazretlerinin yanında bir müddet kaldım. Birçok kimsenin onu ziyâret için geldiklerini gördüm. Onların içinde inanmıyanlar da vardı. Onun sohbetinde bulunan bu inançsızlar, Allahü teâlânın izni ile hidâyete kavuşurlar, müslüman olurlardı. Öyle kalabalık olurdu ki, gelen misâfirleri evi almaz, mağarada yatarlardı.
Celâleddîn hazretlerinin üzerinde güzel bir elbise vardı. Kalbimden; “Keşke, şu elbiseyi bana verse de bereketlensem” diye geçirdim. Başka birgün huzûruna vardığımda, bana; “Ey İbn-i Battûta, bu elbiseler bana hocamdan yadigârdır. Buna rağmen iki parçadan birini sana vereceğim” deyip, elbisenin şal olan parçasını bana verdi. Ben onun bu söz ve hareketine hayret ettim. Çünkü ben, bu isteğimi yalnız kalbimden geçirmiş, kimseye söylememiştim.
Gideceğim zaman, onun bulunduğu yere vardım ve vedalaşmak istedim. Yanında edeble oturan bir şahıs gördüm. O anda beni yanına almadı. Bir müddet sonra beni huzûruna çağırdı. Talebelerine suâl edip, yanında bulunan şahsın kim olduğunu sordum. Yanında edeble oturan şahıs, kâfir olan, bu beldelerin pâdişâhı idi. Kısa bir zaman sonra yine Celâleddîn Tebrîzî’nin yanına gittiğimde, o pâdişâhın müslüman olduğunu öğrendim.
Ertesi sene yine Çin tarafına seyahat edip Hanbalık’a (Pekin’e) gittim. Sagurcî zaviyesine vardım. Orada Burhâneddîn isminde büyük bir zât vardı. Onun ziyâretine gittim. Üzerime Celâleddîn hazretlerinin hediyesi olan şalı almıştım. O mübârek zâtın elini öpmek istedim. O benim yüzüme bakıp elini öptürmedi. Tutup, benim elimi kendisi öptü. Sebebini sorduğumda; “Ben, senin elini üzerindeki şal için öptüm. İlkönce şalı tanıdım. Ancak nereden elde edebileceğinizi düşündüm. Hocama rabıta ettim. Kendisinin hediye ettiğini söyledi. Ben de hocamın şalına hürmeten senin elini öptüm” dedi. Burhâneddîn hazretlerinin yanında bir müddet kaldım. Sohbetlerinde hep Celâleddîn hazretlerinden bahseder, onun çok büyük bir âlim ve evliyâ olduğunu söylerdi. Bu durumdan sonra Celâleddîn hazretlerinin büyüklüğü kalbime daha çok yerleşti. Buradan yine onun bulunduğu dağlık bölgeye gittim ve onu ziyâret ettim. Beni görür görmez; “Yâ İbn-i Batûta! Şimdi de benim kardeşim olan Burhâneddîn’den anlat, onun durumu nasıldır acaba?” dedi. Ben de iyi olduğunu ve selâmlar gönderdiğini söyledim. Sonra; “O, çok mübârek bir zâttır. Üzerinde hocasının şalı bulunan kimseye elini öptürmez ve o onun elini öper” dedi. Ben bu hâle çok hayret ettim ve şaşırdım. Bir müddet sonra yine ziyâretine gittiğimde; “Bundan birkaç ay evvel vefât etti” dediler.”
Celâleddîn-i Tebrîzî ( radıyallahü anh ) vefât etmeden önce, vefâtını haber verdi. Vefâtından bir gün önce yanına gelen talebelerine; “Yarın öğle vakti, inşâallah ebedî sefere çıkacağım, onun için vedalaşmak isterim. Zîrâ, bu dünyâda bir daha birbirimizi görmeyeceğiz” buyurdu. Hakîkaten, ertesi gün öğle vakti, namaz kılarken, son rek’atin son secdesinde rûhunu teslim etti. Talebelerine vasıyyetinde; “Benim size nasihatim, Allahü teâlâdan korkarak, O’nun emir ve yasaklarına riâyet etmenizdir” buyurdu.
Celâleddîn-i Tebrîzî ( radıyallahü anh ) Behâeddîn Zekeriyyâ’ya ( radıyallahü anh ) yazdığı bir mektûbunda; “Allahü teâlâdan başka şeye gönül bağlamak, dünyâya tapmak demektir” buyurdu.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Zamanında Çeştî yolunun önderi idi. İsmi, Muhammed bin Mahmûd’dur. Aslen Kâzrûn şehrinden olduğu için Kâzrûnî, Hindistan’da Pâni-püt şehrinde yerleştiği için Pâni-pütî, Hazreti Osman soyundan olduğu için Osmânî nisbet edildi. Celâleddîn, Kebîr-ül-evliyâ, Kutb-i Rabbanî lakabları verildi. Hindistan’da Celâl Pâni-pütî diye tanındı. Yüzyetmiş senelik bir ömürden sonra, 765 (m. 1363) yılında vefât edip, Pâni-püt şehrinde defnedildi. Mezarının üstüne büyük bir türbe yapıldı.
Küçük yaşta babası vefât etti. Amcasının terbiyesinde yetişti. Temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrendi. Asrın büyüklerinden yüksek din bilgilerini tahsil etti. Şerefüddîn Ebû Ali Kalender hazretlerinin terbiyesine verildi. Yıllarca ilim tahsil edip, riyâzetler çekti. Çöllerde, sahralarda dolaşıp nefsini terbiye etti. Çöllere düşmesine, Ebû Ali Kalender hazretlerinin bir sözü vesile oldu. Birgün Şerefüddîn Ebû Ali Kalender ( radıyallahü anh ) bir yolun kenarında oturuyordu. Kutb-i Rabbanî de güzel bir ata binmiş olarak uzaktan geldi. Ebû Ali Kalender hazretleri, atlı yanına yaklaşınca; “Ne güzel at, ne güzel binici” buyurdu. Bu sözü duyan Celâleddîn ( radıyallahü anh ) birden değişip, bambaşka bir hâle geldi. Hocasının önüne varıp attan düştü. Yakasını yırtıp elbisesini parçaladı. Kalkıp yola revân oldu. Kırk yıl çöllerde, ıssız yerlerde dolaştı. Çok âlim ve evliyâ ile sohbet etti. Herbirinden çeşitli ni’metlere kavuştu. Fakat yine de aradığını bulamayıp memleketine doğru yola çıktı. Herkes aradığını onda buluyor, fakat o, aradığını kimsede bulamıyordu. Bir kervandaki dervişlerle birlikte memleketine doğru giderken, Hansî şehrine vardılar. Zamanın büyüklerinden Sultân-ül-meşâyıh Şeyh Cemâl Hansevî’ye ( radıyallahü anh ), rü’yâsında Celâleddîn’i ( radıyallahü anh ) karşılamak için emir verilip; “Şeyh Celâl Kebîr-ül-Evliyâ Pâni-pütî geliyor, ona hizmet etmekte acele et. Senin silsilenin devamı, onun senin hakkındaki hayırlı duâlarına bağlıdır” denildi. Daha kervan şehre girmeden, gelenleri karşılamaya çıktı. Hizmetçisine de tarif edip; “Şöyle şöyle dervişler göreceksin, onların hepsini al gel” diyerek gönderdi. Dervişler, eşyâlarını taşıttıkları Celâleddîn’i ( radıyallahü anh ) eşyaların başında bırakıp geldiler. Cemâl Hansevî, onları görünce; “İçinizden kimse ayrıldı mı?” diye sorup, Celâleddîn’in ( radıyallahü anh ) kaldığını öğrendi. Gidip onu da evine da’vet etti. Hepsine çok izzet ve ikramda bulundu. Dervişleri gönderdikten sonra, Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-pütî hazretlerinden duâ istedi. Aczini ortaya koyup, onun duâsına çok ihtiyâcı olduğunu söyledi.
Çok ısrar etti. Hazreti Kutb-i Rabbanî, Cemâl Hanzevî’ye ( radıyallahü anh ) duâ edip, Fâtiha okudu. Onun bu duâsı bereketiyle, Cemâl Hansevî hazretlerinin silsilesi, oğlu Nûreddîn vasıtasıyla devam etti. Kutb-i Rabbanî, derviş arkadaşlarının yanına döndü. Dervişler, onun büyüklüğünü anlayıp, çok edeb gösterdiler. Eşyâları alıp kendileri taşımak istediler. Ancak Celâleddîn ( radıyallahü anh ) râzı olmadı. Yine zorla eşyâları yüklendi. Yola koyuldular. Onlardan önde yürüyen Celâleddîn’in ( radıyallahü anh ), eşyâları taşımasına hayret edip baktıklarında, eşyaların, başının üstünde asılı olduğunu ve devamlı onu ta’kib ettiğini gördüler. Ona olan bağlılıkları daha da kuvvetlenip, eşyâları alarak özür dilediler. Affedilmelerini istediler. Hazret-i Kutb-i Rabbanî; “Ey azîzler, bize sizden hiçbir sıkıntı gelmedi. Belki sizin sohbetinizde, aranızda mahfûz kaldım. Bir kusur olmuşsa bile, affedilmiştir” buyurdu.
Bu arada Şeyh Cemâl, henüz oradan fazla uzaklaşmıyan kâfileye tekrar adamlar gönderip, evine da’vet etti. Dönmek istemediyse de, çok yalvardılar. Birkaç gün daha onda misâfir oldu. O günler, hazretin muhabbetinin coştuğu ve sarhoş olduğu zamanlar idi. Vatanına dönmek istemiyordu. Şeyh Cemâl, nasihatler edip râzı etti. “Baba, Sen Allahın sevgilisisin. İnsanların olgunlaşmasını sana verdi. Senin böyle hayran durman uygun değildir. Memleketinize gidip oturmanız iyi olur. Bu günlerde oraya bir kemâl sahibi gelecek. Sizin fütuhatınız onun elinde olacaktır. Onun hizmetinde muradınıza kavuşacaksınız. Bana da izin olsa, ben de gelir feyzlenirdim. Bugün hangi yoldan olursa, Pâni-püt’a gidiniz dedi. O, Sultân-ül-evliyâ Kutb-i âlem Cemâl Hansevî’nin ısrarına dayanamayıp memleketine döndü. O kemâl sahibi bir kimse olarak bildirilen zât, Şems-ül-evliyâ Hâce Şemsüddîn Türk Pâni-püü’den başkası değildi. Sonunda o mübârek zâtın sohbetine kavuşmakla şereflendi.
Bir başka rivâyete göre ise; birgün yukarıda bildirilen Kutb-i ebdâl, Şeyh Şerâfeddîn Ebû Ali Kalender’den, irşâd etmesini çok yalvardı. Kutb-i ebdâl; “Ey azîz oğlum! Senin kalbinin açılması, başkasının eliyle olur. O da bugün yarın bu şehre gelir” dedi. Bekledi. Birkaç gün sonra vilâyet sahibi, hidâyet semâsının güneşi Şems-ül-evliyâ Hâce Şemseddîn Türk (kuddise sirruh), üstadının izni ile Pâni-püt’e teşrîf etti. O beldeyi vilâyet nûrları ile aydınlattı. Celâleddîn-i Hindî, ilâhî bir ilhamla onun huzûruna gitti. Talebeliğe kabûl edildi. Çetin riyâzet ve mücâhedeler çekti, hilâfetle şereflendi, yüksek derecelere kavuştu. Hocasından hiç ayrılmak istemedi. Hâce Şemseddîn buyurdu ki: “Sen benim oğlumsun. Allahü teâlâdan, benden sonra benim yerime senin oturmanı istedim. Senin rehberliğin ile çok insanlar maksadlarına kavuşurlar. Yalnız Resûlullahın sünnetini, ya’nî evlenmeyi yerine getirmek, iki dünyâ saâdetlerindendir. Tâ ki, yarın Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı mahcûb olmayasın.” Kutb-i Rabbanî; “Buyurduklarınız doğrudur. Tekrar özür dilemem yakışık almaz. Ancak çocuklarımın, kıyâmette beni mahcûb edecek ameller işlemesinden korkuyorum” diye arz etti. Şems-ül-evliyâ; “Buna üzülme! Allahü teâlânın emri ile sana söz veriyorum ki, iyileri sana, kötüleri bana âittir. Onların cevâbını yarın ben vereceğim. Dünyâda da kimin bir müşkülü olursa, gelsin, bana hatırlatsın, ona yardım ederim. Sana bu işte bu kadar yüklenmemin sebebi şudur ki, ben Levh-i mahfûzda gördüm. Senden çok sayıda evlâd dünyâya gelecek. Bu husûsta bir şüphen varsa, gel, başını kaftanımın altına sok ve gör” buyurdu. Emre uydu. Başını kaftanının altına soktu ve gözü Levh-i mahfûzu gördü. Orada evlâdının sayılamıyacak kadar çok olduğunu gördü. Onları silmek için elini uzattı. Birden görmesi durdu. Şems-ül-evliyâ, o anda elini tuttu ve; “Ey azîz oğlum, Allahü teâlânın irâdesine karışma. O kudret ve kudsiyet sahibi, senin amel defterine evlâd yazınca, sen onu silemezsin” buyurdu. Kutb-i Rabbanî, hocasının ayaklarına kapandı. İstiğfar etti ve; “Emîr, hazret-i pîrin emridir. Onun rızâsı nede ise, bu kul onu kendi saadeti bilir” dedi ve evlenmeye râzı oldu. Lâkin bir şart koştu. “Sağır, kör, topal ve benzeri kadın olursa, benim nikâhıma onu verin” dedi. Araştırmalardan sonra, Kirnâl şeyhzâdelerinde onun aradığı gibi temiz, afif, zahide ve benzeri üstün vasıflarda bir kız bulundu. Şems-ül-evliyâ, Kutb-i ebdâl, akrabalar, ileri gelenler, Kutb-i Rabbanî ile birlikte Kırnâl’e gittiler, düğün yapıp, Pâni-püt’e döndüler. Kutb-i Rabbânî’nin hanımına ilk sözü; “Ey hanım, bana bak, kalk bana abdestsuyu getir” oldu. Hanım hemen yüzünü açıp, kalktı ve abdest suyu getirdi. Abdest aldırdı ve emir gereği kendisi de abdest aldı. Sonra o hazret, ağzının temiz suyunu o afîfenin ağzına sürdü, Kur’ân-ı kerîmi önüne koydu ve “Oku!” buyurdu. Hemen okudu. Bu hanım, mücâhede ve riyâzetle meşgûl oldu. İşte bu hanımdan, beş oğlu ve iki kızı dünyâya geldi.
Rabbanî ilhamla, Şems-ül-evliyâ Hâce Şemseddîn Türk’ün sohbet ve hizmetini seçen, onun teveccühü ile kısa zamanda kemâl mertebelerine ulaşan ve kutb-ül-aktâb olan Kutb-i Rabbanî, dünyâya hidâyet sunup, insanları yakınlık mertebelerine kavuşturdu. Üstadı Şems-ül-evliyâ Hâce Şemseddîn Türk Pâni-pütî, Şeyh Celâleddîn Kebîr-ül-evliyâ’ya ( radıyallahü anh ) icâzet verip, kendi yerine ta’yin etti. İcâzetnamesinde, talebelerine onun hizmetinde bulunmalarını, duâlarına kavuşmak için çırpınmalarını bildirdi. Hocası, icâzetnamede onun silsilesini şöyle açıkladı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ali, Hasen-i Basrî, Abdülvâhid bin Zeyd, Fudayl bin Iyâd, İbrâhim-i Edhem, Hüzeyfe-i Mer’aşî Hübeyret-il-Basrî, Mimşâd-i Dîneverî, Kutbüddîn Ebu İshâk Şâmî, Kudveddîn Ebû Ahmed Çeştî, Ebû Muhammed, Nâsıreddîn Ebû Yûsuf, Hâce Mevdûd, Hacı Şerîf Zendânî, Osman Hârûnî, Mu’înüddîn-i Çeştî Sencerî Ecmîrî, Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî Dehlî, Feridüddîn Mes’ûd Şeker-Genc, Alâeddîn Ali Ahmed Sâbir Kalyânî, o da fakîre hilâfet vermiştir. Ben de, hırka, asa, makas ve kâseyi, maddî ve ma’nevî irşâdlarımla, halîfem Muhammed bin Mahmûd bin Ya’kûb’a verdim. Ona, Çeştî isimlerinden olan Celâleddîn ile hitâb ettim. Onu şu anda makamına oturttum. Bundan sonra kimseyi bu görevle vazîfelendirmem. Bendeki her vazîfeyi ona teslim eyledim Ona icâzet verdim ve hepinizi ona ısmarladım” buyuran yüksek hocası Şemseddîn Türk Pâni-pütî, talebelerini de, kimsenin erişemeyeceği üstün derecelere yükselmiş olan talebesi Celâleddîn Pâni-pütî’ye teslim etti. Onun üstünlüğünü, zamanın büyükleri i’tirâzsız kabûl ederlerdi. Kutb-i Rabbanî Celâleddîn hazretlerinin hizmetlerine koşarlar, pekçok ni’metlere kavuşurlardı. Duâsı kabûl olunanlardandı. Her sözü söylemez, dilinden çıkan birçok şey, Allahü teâlânın izniyle arzusuna uygun vâki olurdu.
Şemseddîn Türk Pâni-pütî hazretlerine çok hizmetler etti, dayanılmayacak riyâzet ve mücâhedelere girişti. Sonunda kalbden kalbe gelen halifeliğe ve İsm-i a’zama kavuştu. Evlâd yerine post-nîşîn oldu. Hânekâh ve münevver-i ravda hizmetleri ona âit oldu. Dünyalığı da çok görünürdü. Mutfağında hergün çeşit çeşit yemekler hazırlanır, yemek sofrasında bin kişi hâzır bulunurdu. Binden aşağı düşse; hizmetçiler, emre uyarak sokak ve çarşılardan eksik olan kadar adam getirirlerdi. Canı ava çıkmak istese, ava giderdi. Ba’zan onbeş, ba’zan bir ay avda kalır, orada da o miktar yemek gâibden mevcûd olur, o kadar insan da sofrada hazır olur ve yemek yerdi. Bu yol ve tasarrufu ile birlikte, evinde fakirlik hâkim olup, bir günlük yiyecek bulunmazdı. Bu hâli bilenler; “Aman yâ Rabbî, bu ne ev, bu ne ikram, bu ne büyük bir tasarrufdur” derlerdi.
Tayy-i zaman ve tayy-i mekân sahibi idi. Allahü teâlânın izniyle, kendisine uzaklar yakın olur, zaman uzar ve kısalırdı. Çok zaman, Cum’a namazlarını Kâ’be-i şerîfte kıldığı halk arasında meşhûrdu.
Nice büyük kimseler, Celâleddîn hazretlerinin büyüklüğünü daha küçük yaştan i’tibâren anlayarak, onun yetişmesine yardımcı olmak için zaman zaman ziyâretine giderlerdi. Bunlardan biri de Kutb-i ebdâl Şeyh Şerâfeddîn Ebû Ali Kalender idi. Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-pütî’yi çocuk iken de çok sever, hergün ziyâretine gider, ona teveccüh ederdi. Eğer evde bulamazsa, hemen gittiği yeri öğrenir, oraya giderdi. Yine birgün onun ziyâretine gitti. Bağa gittiğini söylediler. O da atına binip bağa vardı. Onun geldiğini gören Şeyh Celâleddîn, bir kap içinde bir miktar yem getirdi. Ebû Ali Kalender ( radıyallahü anh ); “Evlâdım, bu nedir?” diye sordu. Celâleddîn de; “Atınız için yem getirdim” dedi. “Öyleyse, önce ata bir sor, bakalım aç mı, tok mu?” buyurunca, ata döndü. Daha birşey sormadan at konuşmaya başlayıp; “Tokum, efendim, yem yedirdikten sonra sırtıma bindi” dedi. Çocuk yaştaki Celâleddîn ( radıyallahü anh ), bu hâle çok hayret etti. Kap elinde kaldı. Kutb-i ebdâl Ebû Ali Kalender ( radıyallahü anh ); “Ey evlâd! Kapta getirdiğiniz hediyeyi, biz de size bağışladık ve Allahü teâlâdan, bu kaptaki taneler kadar sana evlât vermesini diledik” buyurdu. Gerçekten de Celâleddîn hazretlerinin sayılamayacak kadar çok çocukları, torunları oldu. Bundan dolayı kendisine ikinci Nûh (aleyhisselâm) dahî diyenler oldu.
Sevenleri anlatır: Şeyh Ahmed Kalender adında bir derviş, kemâl sahibi bir kimse bulabilmek için Hindistan’a gitti. Lüki-Çengel denilen yerde ikâmet etti. Âlim ve talebe bulunduğunu duyduğu her yere mektûp yazıp, onları da’vet etti. Onun da’veti üzerine, oraya çok kimse gelip toplandı. Kutb-i Rabbanî de gitti. Bir sofra yayıp herkesi sofranın başına da’vet etti. Sofradaki kazan kapakları açılınca, yemeklerin haram ve şüpheli şeyler oldukları görüldü. Her kazanın içinde, eti pişirilen hayvanın başı da vardı. Orada bulunanlar bu hâli görünce, ellerini yemeklere uzatmadılar. Uzun zaman hayrette kaldılar. Hepsi Kutb-i Rabbânî’ye döndüler ve; “Ne yapmak lâzım?” diye arz ettiler. “Dostlar! Niye şaştınız. “Hak teâlâ, kullarını koruduğu şeylerden kulları yemesin diye, onlara, onları haram eyledi” diyen siz değil miydiniz? Şimdi emredin de, o gibi şeyler bu sofradan çıksın gitsin” dedi. Bu söz ağızlarından çıkmakla, eti pişen ve kellesi kazanda bulunan bütün hayvanlar, canlanıp yerinden fırladı ve doğru kapıya koştu. Kazanlar boş kaldı. Ahmed Kalender bu büyük kerâmeti görünce, kalktı, Kutb-i Rabbânî’nin ellerine sarıldı ve; “Ey hazret, fakir bunun için bu ziyâfeti tertîb etmiştim. Kemâl sahibi arıyordum. Allahü teâlâ benim istediğimi verdi. Bu ni’metin şükrünü hangi dille yapayım” dedi. Sonra ziyâfeti tertîb eden Ahmed Kalender, bütün âlimleri hürmetle uğurladı. Kutb-i Rabbanî orada bir müddet kaldı. O sâdık tâlib, dilediğine hazretin hizmetinde bir defada kavuştu ve kâmil evliyâdan oldu. Kutb-i Rabbanî ona hilâfet verdi ve Mültân’a gönderdi. Kendisi de Pâni-püt’e geldi.
Pâni-püt müftüsü Şeyh Abdüssemî’ anlatır: Bir gün Kutb-i Rabbanî hazretleri oturuyordu. Bu sırada ihtiyâr bir kadın, elinde boş bir ibrikle, güç belâ su taşımaya gidiyordu. Kutb-i Rabbanî kıymetli bakışlarını ona çevirdi ve hâline acıdı; “Anacağım, sana yetecek kadar suyu taşıyacak kimsen yok’ mu?” buyurdu. “Efendim, bir kimsem olsaydı, yahut ücretle su taşıtacak kadar param olsaydı, bu sıkıntıyı hiç çekermiydim?” dedi. Kutb-i Rabbanî, hemen kalktı, ibriği elinden aldı, kuyunun başına gidip, doldurdu. Omuzuna alıp, kadının evine götürdü ve; “Yâ Rabbî, bu suya bereket ihsân et” diye duâ etti. O günden sonra, o ihtiyâr kadın bu sudan ne kadar harcadıysa, hiç eksilmedi ve yaşadıkça su taşımak zahmeti çekmedi.”
Birgün bir kimyager, Kutb-i Rabbânî’nin oğullarından birine gelip, fakir hâlde görünce, ona; “Kimyâyı benden öğrenin” dedi. Oğlu babasının huzûruna gidip mes’eleyi söyledi. Hazret-i Kutb-i Rabbanî odanın duvarına doğru tükürdü. Bütün oda altınla doldu. Sonra: “Ey oğlum, o kimya benim ne işime yarar, onda can tehlikesi vardır. Bu kimyâ-i saadeti öğrenin ki, ağzınızın suyu, düştüğü yerde altın olsun” buyurdu.
Bir zaman doğu tarafına sefere çıkmıştı. Birgün bir yere indi. Gördü ki, o köyün halkı, mallarını toplamış, kaçmak üzereler. Halkın ne için kaçtığını sordu. Onlardan biri; “Sultan çok vergi istiyor. Biz de veremiyoruz. Başka çâremiz kalmadı. Köyü terk edeceğiz” dedi. “Reîsinizi bana çağırın” buyurdu. Gidip reîsi çağırdılar. Reîs geldi. “Ey reîs, eğer şu kadar altın bulunur, sultânın istediğini verdikten sonra, sizin için de bir miktar kalırsa burada kalır mısınız?” buyurdu. Reîsleri; “Bu iş, bizim için imkânsız, lâkin Allah dostlarının teveccühüyle çok kolaydır” dedi. Bunun üzerine Kutb-i Rabbanî; “Önce köyü bana sat, benim olsun, sen rahat et” buyurdu. O bunu canına minnet bilip kabûl etti. Sonra, “Köyünüzde ne kadar âlet varsa, toplayın” buyurdu. Hemen toplandı. “Bunların hepsini, içine tezek konmuş tandıra atın ve tandırı yakın” buyurdu. Öyle yaptılar. “Şimdi gidin, sabahleyin gelin bunları alın” buyurdu. Kendisi uyudu. Gecenin yansı geçince ve insanlar uykuya dalınca, oradan kalktı ve memleketine döndü. Sabah olunca, köylü tandırın yanına geldiler. Atılan her âleti, saf altın olarak buldular ve bozdurup vergi borçlarını ödediler ve rahata kavuştular. Öyle ki, çocukları bile zengin olup, o günden sonra sıkıntı çekmediler.
Nakl olunur ki, birgün dağbaşında bir yere gitti. Bir cûkî (Hind fakiri) gördü. Oturmuş, gözü kapalı duruyordu, önüne vardı. Cûkî gözünü açtı. Baktı ki, karşısında bir fakir durur. Cebinden bir taş parçası çıkarıp ona uzattı ve “Buna “Fâris” derler. Hangi demire sürsen, onu altın yapar” dedi. Hazret onu aldı ve yanlarındaki pınarın havuzuna attı. Cûkî bu hâli görünce, şaşaladı. Kalktı ve hazreti hırpaladı, ağır lâflar söylemeye başladı ve: “Ağam, bu taş parçasını binlerce gayret ve mihnetle buldum. Yazık ki, kıymetini bilmedin. Ben sana acıdım da, onu verdim. Fakirlikten, darlıktan kurtulmanı istedim. Şimdi senin kurtuluşun, ne yapıp yapıp o taşı bulup bana vermendedir. Senin işine yaramadı ise, niçin bana iade etmedin?” dedi. Hazret; “Ey Cûkî! Mademki o taşı sen bana bağışladın, o benim malım oldu. Ne istersem yaparım” buyurdu. Cûkî: “Doğru söylersin, ama gözümün önünden gitseydin, istediğin gibi yapardın. Sen tutup benim yanımda onu suya attın, beni çok kızdırdın. Sen taşımı vermezsen, yakanı bırakmam” dedi. Adamın istediği olmazsa, rahat edemiyeceğini anlayıp: “Ey kıt düşünceli! O pınara git ve taş parçanı al! Ancak şu şartla ki, orada o cinsten birçok taş görebilirsin. Seninkinden başkasına tama’ edip, el uzatmayacaksın” buyurdu. Cûkî kabûl etti. Pınara geldi. Orada milyonlarca Fâris taşının olduğunu gördü. En üst taraflarında onun taş parçası duruyordu. Hayran ve şaşkınlığından ne yapacağını şaşırdı. Kendi taşına aldı. Kendi taşına kanâat etmeyip, bir taş daha aldı. İkinci aldığını gizlemek istedi. Kutb-i Rabbanî, kalb nûru ile onun hâlini anladı ve; “Ey taş yürekli, kör kalbli (basiretsiz)! Sana öyle yapmayacaksın demedim mi? Sözünde durmadın” buyurdu. Cûkî pişman oldu. Hemen gelip taşların ikisini de hazret-i Kutb’un önüne koydu ve yüzünü Kutb-i Rabbânî’nin mübârek ellerine sürdü ve; “Ey hazret! Seni bu ihtiyâçsız hâle getiren ilim ve marifetten bana da bir parça ver ve teveccüh eyle” dedi. Kalb gözü ile, cûkînin saadet vaktinin geldiğini anladı. Önce ona İslâmı anlattı. O da sıdk ve ihlâsla Kelime-i tayyibeyi söyledi ve müslüman oldu. Sonra hazret-i Kutb’un talebesi olmakla şereflendi, hizmetinde ve sohbetinde bulundu. Mücâhede edip, kısa zamanda kâmil bir velî oldu.
Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-putî hazretlerinin, ilk evlendiği hanımından beş oğlu iki kızı olmuştu. Oğulları; Hâce Abdülkâdir, Hâce İbrâhim, Hâce Şiblî, Hâce Kerîmüddîn, Hâce Abdülvâhid idi. Temiz, afif ve zahide iki kızları Kirnâl şehzâdeleriyle evlendi. Onikinci torunu, Senâullah-i Pâni-pütî, pek kıymetli “Tefsîr-i mazharî” kitabının yazarıdır.
Kutb-i Rabbanî son zamanlarda hep istiğrak hâlinde idi. Şöyle ki, namaz vaktinde hizmetçiler mübârek kulağına yüksek sesle; “Hak, Hak, Hak” diye bağırırlar, kendine gelir, abdest alıp namaz kılar, tekrar istiğrak hâline girer, kendinden geçerdi. Birgün beş oğlu da yanında idi. O hazret, hizmetçinin işâreti olmadan, gözünü açtı ve büyük oğlu Hâce Abdülkâdir’e doğru baktı ve; “Ömrümden bir kısmını, bugün ömrü sona ermiş olan adaşım Seyyîd Celâl Mahdûm Cihâniyân Buhârî’ye bağışlayacağım. Bu husûsta ne dersiniz?” buyurdu. Şeyh Abdülkâdir: “Babamın ömrü uzun olsun, ben bütün ömrümü ona vermeyi saadet bilirim. Babamın ömrü niçin başkasına nasîb olsun, ben buna râzı olamam” dedi. Hazret diğer oğlu Şeyh İbrâhim’e sordu. O da böyle cevâb verdi. Sonra diğer oğlu Şiblî’ye sordu. O hemen: “Babamın ömrü uzun olsun, ama Hak teâlânın hükmü, hazretinizin buyurduğu gibi ise, hiç düşünmemek ve emir red olunmamak gerek ki, yarın mahcubiyet olmasın. Bin sene dünyâda kalınsa da, ihtiyâr ve irâdesini sevdiğine ısmarlamaktan daha iyi ne vardır?” dedi. Hazret, bu sözden çok memnun oldu ve “Aferin” dedi. Sonra hepsine gitmeleri için izin verdi. Kendisi istiğrak hâline döndü. Oğulları emre uyup gittiler. Ancak Abdülkâdir yanından kalkmadı. Bir ân geçmişti ki, Kutb-i Rabbanî kendine geldi. Oğlunu yanında buldu. “Madem ki, burada kaldın, gel beraber gidelim” buyurdu. Hemen kalktılar. “Oğlum, ayağını ayağımın üzerine koy, gözlerini kapa” buyurdu. Öyle yaptı. Bir saat geçmemişti ki, “Gözünü aç” buyurdu. Gözünü açtı. Babası ile birlikte Dehlî’de idiler. Seyyid Celâleddîn Mahdûm Cihâniyân’ın (kuddise sirruh) olduğu yere vardılar. Hazret-i Cihâniyân sekerât halindeydi. Son anlarını yaşıyordu. Seyyidin talebesi olan Dehli pâdişâhı Sultan Fîrûz, abdest için çıkmıştı. Hazret-i Kutb-i Rabbanî teşrîf edip, hazret-i Seyyid’in yatağının başı ucunda durdu. Selâm verdi. Seyyid Celâl, hemen gözünü açtı, selâmını aldı. Hazret-i Kutb-i Rabbanî, onu kucakladı ve kalk buyurdu. Seyyid kalktı. Hazret-i Kutb-i Rabbanî; “Abdest al ve iki rek’at namaz kıl” buyurdu. Öyle yaptı. Bitirince iltica elini Kutb’un tarafına uzatınca, o hazret iki elini tutup kaldırdı. On parmağı iz bıraktı ve ömründen on senesini ona bağışladı. Selâm verip, geldiği yolla Pânî-püt’e döndü. Seyyid Celâl, tam sıhhate kavuştu. Fîrûzşâh abdest alıp, hemen hocasının yanına geldi. Ne olduğunu sordu. “Kardeşim Şeyh Celâleddîn Pâni-püti geldi. Bana duâ etti ve ömründen birkaç sene bağışladı. Sıhhate kavuştum. O da memleketine döndü” buyurdu. Sultan; “Ben ne talihli insanım ki, Allahü teâlâ bizim zamanımızda böyle büyük evliyâ verdi” dedi ve hocasından, Kutb-i Rabbânî ile görüşmek ve duâlarını almak için izin istedi. Seyyid izin verdi. Ve; “Ne mutlu sana ki, öyle bir ârif-i kâmili ve vaktin kutbunu ziyâret edeceksin. Elini, öpmek şerefiyle şerefleneceksin” buyurdu. Dehlî pâdişâhı Fîrûzşâh yola çıktı ve o hazretin huzûruna gitti. Emrine hazır oldu. Bir saat oturdu. “Ey Şeyh, Allahü teâlâyı gördün mü?” diye sorunca, Kutb-i Rabbanî; “Allahü teâlâyı bu dünyâda bu gözle görmek, dînimize göre muhaldir. Lâkin Hak teâlânın zillini gördüm” buyurdu. Sultan bu söze çok sevindi, hâli hoş oldu ve; “Evini mal ve para ile doldurun” diye adamlarına işâret etti. Bunun üzerine sultânın adamları pekçok mal getirdiler. Fakat Kutb-i Rabbanî kabûl buyurmadı ve; “Biz dervişleriz, kapıcımız, bekçimiz yoktur. Bunları nasıl muhafaza edelim. Birisi bunlar için gelir de helak olur. Kendi üzerine belâ almak akıl kârı değil, Allahü teâlâ bunları size verdi. Muhafazasını siz daha iyi bilirsiniz” dedi. Pâdişâh ne kadar ısrar ettiyse de, kabûl etmedi. Sultân bunları hazretin en fakir oğluna götürdü. Hazretin oğlu bunları görünce, işâretle ne olduklarını sordu, “Neye yararlar” dedi. İnsanlar işâretle, “Bunlarla karın doyar” dediler. Bu ifâdeden o mahdûm tebessüm etti ve; “Bunlar bizim işimize yaramaz. Canı veren, ağzı ve mi’deyi yaratan, insanlara minnete hacet bırakmadan rızkı da gönderir. Ondan başkasına ihtiyâç arz etmem” dedi. Sultân hayretler içinde kalıp, ağlayarak dışarı çıktı. Para ve malların, Kutb-i Rabbânî’nin kapısı önünde saçılmasını emr etti. Öyle oldu. Oraya gelene gidene verdiler. Sonra sultan, gözü yaşlı olduğu hâlde, izin isteyip Dehlî’ye döndü.
Ârif-i Rabbânî hazret-i Mahdûm Cihâniyân, o hazretin duâsıyla yeniden sıhhate kavuşunca, bir zaman sonra şevk ve muhabbetinin çokluğundan, hazret-i Kutub’la görüşmek için Pâni-püt’e gitti. Görüştüler. Bir müddet orada kaldı. Çile çekti, ni’mete kavuştu. Sonra Kutb-i Rabbânî’nin izni ile Mahdûm Cihâniyân, Üçe’ye gitti ve orda 785 (m. 1384) senesinde Zilhicce’nin onbirinci günü Hakkın rahmetine kavuştu.
Kutb-i Rabbânî Celâleddîn Pâni-püti hazretleri pekçok talebe yetiştirdi. Kırk tane kâmil halîfesi vardı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Kendi oğlu Hâce Abdülkâdir, Seyyid Mahmûd’un türbesi yanında medfûndur. Yüksek anneleri de oradadır. Yine kendi oğlu Hâce İbrâhim, babasının türbesinde sol tarafında yatmaktadır. Yine kendi oğlu seccade sahibi Şiblî de aynı yerde Kutb-i Rabbânî’nin sağında yatmaktadır. Hâce Kerîmeddîn, Seyyid Mahmûd’un kabri yanında, yüksek anneleri ve büyük kardeşleri Abdülkâdir ile birlikte yatmaktadır. Hâce Abdülvâhid, ravdanın dışında o hazretin büyük penceresine bitişik yatmaktadır. Şeyh-ül-meşâyih mahdûm Şeyh Zeynâ-ki büyük dedesi, Kutb-i Rabbânî’nin büyük dedesi ile Kâzrûn’dan gelmiş olup, bahçıvanlık yapardı. Enderi kasabasındadır. Şeyh Ahmed Kalender, Mültan kalesi arkasındadır. Kıdvet-ül-evliyâ Şeyh Ahmed Abdülhak, Rudlevî kasabasındadır. Çeştî silsile-i âliyyesi ondan istikâmet bulmuştur. Hazret-i Şeyh Behrâm, Beytûlî kasabasındadır. Hazret-i Şeyh Şehâbeddîn Cihencânevî, Cihencâne kasabasındadır. Seyyid Mûsâ Behârî, Behâr yöresindedir. Kâdı Muhammed evliyâ Sultânpûrî, Kirnâl’ın Sultanpûr’undadır. Kâdı Muhammed’in torunu Şeyh Şuayb, Sûlîbeyt’te medfûndur. Yüksek oğulları uzun yıllar Kutb-i Rabbânî hazretlerinin postnişîni olarak talebe yetiştirdiler. Şeyh Hasen, Perkene’nin Nebhere’sindedir. Şeyh Abdüssamed Senamî, Senam’dadır. Hazret-i Şeyh Nizâm Senâmî, Senâm’dadır. Şeyh Perpenûrî, Senam’dadır. Seyyid Mahmûd, Kutb-i ebdâl’in ravdası bitişiğindedir. Şeyh Sirâceddîn, Kutb-i ebdâl’in kabrinin kuzeyinde eski pencere bitişiğindedir. Şeyh Kinyâoğlu, şehrin bitişiğinde Rânî mahalline yakın yerdedir. Kim bir ihtiyâç ve sıkıntısı için ondan toprak alsa, götürse, Hakkın lütfu ile isteği hâsıl olmaktadır.
Büyük oğulları Hâce Abdülkâdir (kuddise sirruh), babası sağ iken vefât etti. Bu yüzden Hâce İbrâhim bir müddet seccade sahibi oldu. Sonra kendi rızâsıyla, Kıdvet-ül-evliyâ Hâce Şiblî hazretlerini sâhib-i seccade eyledi. O, Kutb-i Rabbânî’ye lâyık bir halef olduğundan ve yüksek babası tarafından dergâh ve misâfirlik masrafları kendisinin uhdesine verildiğinden ve herkesi güzel ahlâkı ile bağladığından, babasının halifeliği ve postnişînliği onda kalıp, kararlı, güzel ve faydalı oldu. Torunlarından “Siyer-ül-aktâb” kitabının yazan, Hidâye bin Abdürrahîm bin Bina Hakîm bin Hasen bin Abdüssamed bin Ebû Ali bin Hâce Yûsuf bin Hâce Abdülkâdir bin Kutb-ül-aktâb Celâleddîn Muhammed Kebîr-i evliyâ Osmânî Pânî-pütî Çeştî Sâbirî, yüksek dedesini öven birçok şey yazdıktan sonra, şu kıt’ayı ilâve eder:
“Bu ne söz, bu ne dil, bu ne bilgidir, Diyen de, demeyen de pişmandır. Gönül nerde, bu kol kanat nerede, Ben kimim, Celâl’i ta’zîm nerede.”
Uzun zaman Hindistan’ı nûrları ile aydınlatan ve insanları ebedî saadet iksirine kavuşturmak için uğraşan Kebîr-ül-evliyâ, Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-püti ( radıyallahü anh ), birçok kıymetli eserler de yazdı. “Fevâid-ül-füâd” ve “Zâd-ül-ebrâr” adlı eserleri çok ince bilgileri ihtivâ etmekte, severek okuyanların kalblerini serinletmekte ve gönüllere huzûr ve sürûr vermektedir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Siyer-ül-aktâb sh. 197
2) Hediyyet-ül-ârifîn cild-2, sh. 163
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 993, 1064
4) “The big five of India in sufism”, National Press, India, 1972 sh. 124, 126
Hanefî mezhebi, fıkıh, hadîs, edebiyat ve usûl âlimi. İsmi, Celâl (Resûl) bin Ahmed bin Yûsuf er-Rûmî es-Sîrî el-Kâhirî et-Türkmânî olup, lakabı Celâlüddîn’dir. Aslen Anadolu’da bulunan Sîre isimli bir beldeden olup, sonraları Kâhire’ye gelerek, Kâhire dışında bulunan Tebbân mahallesinde yerleşti. Buraya nisbetle kendisine et-Tebbânî denilmiş ve daha çok bu isimle tanınmıştır. Kaynak eserlerde doğum târihi tesbit edilemeyen Tebbânî, 793 (m. 1391) senesi Receb ayının 23. günü Kâhire’de vefât etti.
750 (m. 1349) senesinden önce Kâhire’ye gelen Tebbânî ilim tahsiline başladı. Alâüddîn-i Türkmânî’den Buhârî-i şerîfi dinledi ve ders aldı. Ayrıca Lütfullah İtkânî, İbn-i Akîl, İbn-i Ümmî Kâsım, İbn-i Hişâm en-Nahvî ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulunup onlardan ilim öğrendi. Başta fıkıh ve hadîs olmak üzere, çeşitli ilimlerde yükselip, zamanında bulunan Hanefî mezhebindeki âlimlerin en üstünlerinden oldu. Oğlu Serefüddîn, İzzeddîn el-Hâdıri el-Halebi ve başka zâtlar da ondan ilim öğrendiler.
İlim öğrenmek ve öğretmek husûsunda çok gayretli, akidesi güzel (i’tikâdı düzgün), Ehl-i sünnete ve bu yola sarılanlara muhabbeti çok fazla olan, çok kıymetli bir zât idi. Bid’at ve dalâlet fırkalarında bulunanlara, İslâmiyete düşmanlık etmek isteyenlere karşı çok şiddetli idi. Kendisine birçok defa kadı olması teklif edildi ise de, bu vazîfeyi kabûl etmemekte ısrar etti ve; “Bu kadılık vazîfesi öyle bir iştir ki, bu vazîfeyi yapabilmek için geniş ilim sahibi olmak yetmez. Ayrıca kadılığa âit ıstılâhları bilmek, bu husûsta tecrübe ve mehâret sahibi olmak da lâzımdır” buyurdu. Sargatmeşiyye ve Elceyhiyye medreselerinde ders verdi. Yazmış olduğu kıymetli kitaplardan ba’zılarının isimleri şunlardır. Manzûmetün fil-fıkh ve şerhuhâ (4 cild), Şerhu Menâr-ül-envâr, İhtisaru şerhu Sahîh-il-Buhârî li Moğoltay, Şerhu muhtasarı İbn-i Hâcib, Tercîhu mezhebi Ebû Hanîfe, El-İnâye bişe’n-il-hidâye ve fetvâlarının toplandığı 4 cildlik Fetvâ kitabıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 545
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 488
3) Şezerât-üz- zeheb cild-6, sh. 327
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 152
5) El-A’lâm cild-2, sh. 132
6) Keşf-üz-zünûn sh. 841, 1221, 1826İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ CEMÂLEDDÎN AKSARÂYÎ (Muhammed bin Muhammed Râzî)
Fıkıh ve tefsîrde, aklî ve naklî ilimlerde âlim. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Fahreddîn Râzî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Babası, Fahreddîn-i Râzî hazretlerinin torunlarından, vâ’iz Muhammed bin Muhammed idi. Anadolu’da huzûrun yeniden te’min edilmesi için gelen âlimler arasında yer alan Cemâleddîn Aksarâyî, babasından ve zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ara Amasya kadılığı ve Dâr-ül-ilm müderrisliği yaptı. O zaman Karamanoğullarının elinde bulunan Aksaray’a gelip yerleşti. Zinciriyye veya Müselsile Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bu medresede talebelerini üç sınıfa ayırarak okuturdu. Bir kısmına, evinden medreseye varıncaya kadar at Üstünde ders verirdi. Bunlara “Yürüyenler” denirdi. İkinci kısmı, medresenin kapısında beklerler, orada ders alırlardı. En üst seviyedeki talebeleri, medresenin içinde ders görürlerdi. Bu medresede ve diğer yerlerde pekçok talebe yetiştirdi. Bunlardan en meşhûru, Osmanlı Devleti’nin ilk şeyh-ül-İslâmı Molla Fenârî hazretleri idi. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri de onu ziyâret edip, ilim ve feyzinden istifâde için Anadolu’ya geldi. Daha o Aksaray’a gelmeden, Cemâleddîn-i Aksarâyî 771 (m. 1369) senesinde vefât etti. Bunun üzerine Seyyîd Şerîf Cürcânî ( radıyallahü anh ), Molla Fenârî hazretleri ile birlikte Mısır’a gidip Ekmelüddîn Babertî’den ( radıyallahü anh ) ilim öğrendiler.
Zamanın en büyük âlimlerinden olan Cemâleddîn Aksarâyî, pekçok kitabı şerhetmiş, bir kısım eserlere haşiyeler yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Şerh-ül-İzâh lil-Kazvînî”, “Haşiye alâ şerh-i İbn-is-Sâ’âtî li-mecma’ul Bahreyn ve mülteka’n-nehreyn fil-fürû’-ıl-fıkh-il-Hanefî”, “Şerh-ül-gâyet-il-kasavî fî dirâyet-il-fetâvâ lil-Beydâvî”, “Şerh-ü Mevcez-il-Kânûn li-İbn-in-Nefîs fit-tıb”, “İ’tirâzât alel-Keşşâf liz-Zemahşerî”.
Hindistan ulemâ ve evliyâsından. İsmi, Ahmed, lakabı Cemâleddîn’dir. Hindistan’ın Pencab bölgesinin Hansi şehrinde doğdu ve orada yetişti. Hanefî mezhebine göre fetvâ verir, câmide hatîblik yaparak, müslümanlara va’z ve nasihatlerde bulunurdu. Ferîdüddîn Şeker-Genc’le ( radıyallahü anh ) tanışınca, herşeyi terk etti. Dili söylemez, eli tutmaz, ayağı gitmez oldu. O şeker hazînesinin elinde işlenip, maddî ve ma’nevî olgunluğa kavuştu. Üstün derecelere yükseldi. Şeker-Genc’in ( radıyallahü anh ) sevgi ve muhabbetine mazhar oldu. Şeker-Genc ( radıyallahü anh ); “Cemâl, cemâlimizdir” buyururdu. Cemâleddîn Ahmed Hansevî’ye ( radıyallahü anh ) olan muhabbetinden dolayı oniki sene Hansi’de kaldı. “Cemâl, devamlı senin başının etrâfında dolaşmak istiyorum” buyururdu. Kime hilâfet verse, Cemâleddîn Hansevî’ye gönderir, o kabûl etmedikçe hilâfeti geçerli olmazdı. Onun reddettiği kimse, bir daha kabûl görmezdi. Şeker-Genc; “Cemâl’in yırttığını Ferîd dikemez” buyururdu. Cemâleddîn-i Hansevî ( radıyallahü anh ), hicri sekizinci asrın başlarında Hansi kasabasında vefât etti. Hansi’de bugün ziyâret mahalli olan türbesine defnedildi.
Birgün Hansi’den biri, Şeker-Genc’in huzûruna vardı. Ferîdüddîn Şeker-Genc, ona; “Bizim Cemâl nasıldır?” diye sordu. O kimse; “Size bağlandığı günden beri, arazi ve mal ile meşgûliyeti ve hatîbliği tamamen bıraktı. Açlık ve sıkıntılar çekerek nefsini terbiye etmeye çalışmaktadır” deyince, Şeyh Ferîd neş’elendi. Rahatlayıp; “Elhamdülillah, iyidir” buyurdu.
Cemâleddîn Hansevî’nin ( radıyallahü anh ), “Mülhemat” adlı Arabca bir eseri vardır. Eser, belagat ilmi yönünden bir şaheserdir.
“Kabir, ya Cennet bahçelerinden bir bahçe, yahut Cehennem çukurlarından bir çukurdur” hadîs-i şerîfini işittiği günden beri çok üzülür, bu va’îd (tehdid) sebebiyle çok huzûrsuz ve kararsız olurdu. Hakkın rahmetine kavuştuktan bir zaman sonra, kabrinin üzerine türbe yapmak istediler. Kazıcı tuttular. Lahde erişince, kıble tarafından bir oda bulunduğunu, oradan Cennet kokusu geldiğini gördüler. Hemen bırakıp, kabrin üstünü kapadılar, düzeltip tamir ettiler.
Vefâtından sonra kendisini rü’yâda gördüler. Hâlini sordular. “Beni kabre koydukları zaman, iki azap meleği geldi. Arkalarından iki melek daha geldi. “O, akşam namazından sonra kıldığı iki rek’at namaz ve farz namazdan sonra okuduğu Ayet-el-kürsî hürmetine bağışlandı” dediler” buyurdu.
Hadîs ve Hanefî mezhebi usûl-i fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Yûsuf bin Muhammed olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Cemâlüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 762 (m. 1360) senesinde vefât etti.
Abdullah Zeyleî fıkıh ilminde yetişti. Bu ilimde yüksek derecelere kavuştu. Hadîs-i şerîf ilmin de yükselerek, bu ilimde de söz sahibi oldu. Çok hadîs-i şerîf öğrendi. Hadîs-i şerîf dinlediği âlimlerden ba’zıları şunlardır: Necîb Harrânî’nin talebeleri, Mesned-i İskenderiyye Şihâbüddîn Ahmed et-Ticîbî, Fakîh-ül-Kâhire Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed el-Ensârî, Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed, Celâlüddîn Ebi’l-Fütûh Ali bin Abdülvehhâb, Takıyyüddîn bin Abdürrezzâk el-Lahmî, Tâcüddîn Muhammed bin Osman, Cemâlüddîn Abdullah bin Ahmed el-İskenderî.
Takıyyüddîn Ebû Bekr Temîmî onun hakkında: “Abdullah Zeyleî; Kenz kitabının açıklayıcısı Fahrüddîn Zeyleî, Kâdı Alâüddîn Türkmânî ve birçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs kitaplarını mütâlâa ile meşgûl olduktan sonra, meşhûr fıkıh kitabı Hidâye’nin ve Keşşâf tefsîrinin hadîs-i şerîflerini tahric (kaynaklarını tesbit) etti” demektedir.
İbn-i Hacer onun hakkında şöyle der: “Hocam Irâkî bana: Abdullah Zeyleî ile beraber ba’zı kitapların hadîs-i şerîflerini tahric için çalışırken, kendisinin İhyâ-i Ulûmiddîn’in hadîs-i şerîflerini, Zeyleî’nin ise Hidâye ve Keşşâfın hadîs-i şerîflerini tahric ettiğini, bu husûsta birbirlerine yardımcı olduklarını, Zerkeşî’nin de Râfiî’nin hadîs-i şerîflerini tahric ederken Abdullah Zeyleî’nin bu eserinden faydalandığını söyledi.”
Büyük âlim Muhammed Zâhid-ül-Kevserî, İbn-i Fihd’in zeyline yaptığı haşiyelerde şöyle der: “İbn-i Hacer, hadîs-i şerîf tahrîclerinde Abdullah Zeyleî’nin, Hidâye adlı eserden yaptığı hadîs-i şerîf tahrîclerinden faydalanmıştır. Abdullah Zeyleî, derece bakımından Irâkî’den üstündür. Fakat Zeyleî’nin Irâkî ile hadîs-i şerîfleri tahrîc ederken arkadaşlık etmesi, beraber çalışması, onun güzel ahlâk ve tevâzuunu göstermektedir. Zaten yapmış olduğu hadîs-i şerîf tahrîcleri; onun ilminin derinliğine hadîs-i şerîflerin ma’nâsına, râvîlerinin isimlerine, hadîs metinlerine, hadîs-i şerîflerin geldiği yollara ne kadar muttalî ve âşinâ olduğunu gösterir. Abdullah Zeyleî’nin bu eseri (Hidâye’nin hadîs-i şerîflerinin tahrîci) asırlar boyunca ilim ehli arasında çok i’tibâr görmüş ve elden ele dolaşmıştır.”
Abdülhay Lüknevî, “El-Fevâid-ül-behiyye” ismindeki kitabında: “Abdullah Zeyleî’den sonra gelen “Hidâye” adlı eser üzerine açıklama yapan âlimler, onun Hidâye üzerine yaptığı tahricinden faydalanmışlardır. İbn-i Hacer de, Veciz şerhinin ve daha başka kitapların hadîs-i şerîflerini tahric ederken ondan faydalanmıştır, demektedir.
Büyük âlim Muhammed Enver Şah Kişmiri ise, onun hakkında şöyle der: “Cemâlüddîn Zeyleî, tasavvuf büyüklerinden ve hadîs âlimlerinin ileri gelenlerindendir. Hadîs ilminde çok derin bir âlim idi.”
Cemâlüddîn Zeyleî’nin “Nasb-ur-Râye li tahrîci Ehâdîs-il-Hidâye” kitabının husûsiyetleri: Bu kitap Hanefî mezhebi için çok kıymetli bir müracaat eseridir. Mâlikî, Şafiî ve Hanbelî mezhebleri için de çok fâidelidir. Bu kitap, Hanefîler için sağlam bir delîl olduğu gibi, diğer üç mezheb de bu kitaptan uzak kalamaz. Bu kıymetli eser, aynı zamanda Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri için büyük bir hizmettir. Bu esere bir fıkıh âlimi ihtiyâç duyduğu gibi, hadîs âlimi de ihtiyâç duyar. Bu eser, fıkıh ve hadîs âlimleri için sağlam bir ölçüdür. Yine bu eser, hadîs-i şerîfler husûsunda müslümanlara çok fâideli bilgiler vermektedir. Hadîs ilmi ile alâkalı bilgileri kendinde toplamaktadır. Fıkıh âlimi olan, onda ahkâm hadîslerini, muhaddis olan ise, râvîlerin ahvâlini ve hadîs-i şerîflerdeki inceliklere dâir bilgileri bulur. Ayrıca bu eserde, elimizdeki eserlerde bulunmayan cerh ve ta’dil ve hadîs ilmi ile alâkalı husûslarda, hadîs âlimlerinin sözlerini bildirmektedir.”
Bu eseri, Hâfız İbn-i Hacer kısaltmış ve ona, “Ed-Dirâye fî telhisi nasb-ir-Râye” ismini vermiştir. Hadîs âlimlerinden Kâsım bin Kutlubuga da, Zeyleî’nin bu eserine zeyl yaptı; buna “Münyet-ül-elmeî fimâ fâte min tahrîci ehâdîs-il-Hidâye” ismini verdi.
Hidâye haşiyesi Feth-ül-Kadîr’in müellifi, büyük âlim İbn-i Hümâm da, Hanefî mezhebine dâir hükümlerin delîllerinde birkaç mes’ele hâricinde, Zeyleî’nin tahrîcinden fazla birşey bildirmemiştir.
Abdullah Zeyleî’nin diğer bir eseri de, Tahricü ehâdîs-ül-Keşşâf’dır.
Hadîs âlimi. İsmi, Abdülgaffâr bin Muhammed bin Abdülkâfî es-Sa’dî olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Lakabı Tâcüddîn’dir. 650 (m. 1252) senesi Muharrem ayında doğdu. 732 (m. 1331) senesi Rebî’ul-evvel ayı başında Mısır’da vefât etti.
Abdülgaffâr es-Sa’dî; el-Muîn Ahmed bin Ali ed-Dımeşkî, Abdullah bin Allak, Ahmed bin Abdullah bin Nahhâs, en-Necîb Abdüllatîf, Abdülazîz İbni Abdülmün’im el-Harrânî, Abdülhâdî el-Kaysî, İbn-i Hatîb el-Mizze, Osman bin Avf, Abdülvehhâb bin Furât ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Dımeşk’da Ahmed bin Abdüddâim ve İbn-i Ebi’l-Yüsr’dan icâzet (diploma) aldı.
Abdülgaffâr es-Sa’dî, Mısır’da hadîs dersleri verdi. Şam’da “El-Medreset-üs-Sâhibiyye”de hadîs kürsüsü başkanı oldu. Tâcüddîn es-Sa’dî, aynı zamanda Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden idi. Mısır’da fetvâlar verdi. Üç cild hâlinde bir lügat hazırladı. Fıkıh ve hadîs ilmine dâir eserler yazdı.
Rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf şöyledir: “Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) vefâtına yakın; “Benden sonra Ebû Bekr hakkında ihtilâf olunmaması için bir şeyler yazdıracağım. Yazmak için birşey getiriniz” buyurarak, getirilen kâğıda şunları yazdırdı: “Allahü teâlâ ve mü’minler, Ebû Bekr hakkında ihtilâf edilmesinden râzı değildir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-10, sh. 85
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 158
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 394
4) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 386
5) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 102
6) El-A’lâm cild-4, sh. 32
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 587
? Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 269İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÇANDARLI KARA HALÎL HAYREDDÎN PAŞA
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Osmanlı devletinin ilk vezirlerinden ve kadılarından. İsmi Halîl bin Ali’dir. Sultan Orhan Gâzî’ye vezîr olunca, “Hayreddîn” lakabı ve “Paşa” ünvanı verildi. Aslen Eskişehir’de, Sivrihisar yakınlarında Cendere köyünden olduğu için Cenderi ve Çandarlı diye nisbet edildi. Osman Gâzî’nin kayınpederi Edebâlî’nin akrabâlarındandır. Doğum târihi bilinmemektedir. Ordusu ile birlikte Vardar Yenicesi’nde bulunduğu sırada, 789 (m. 1387) yılında hastalanıp Serez’e nakledildi. Serez’de aynı yıl vefât edip, İznik’teki türbesine defnedildi Fâtih zamanında katledilen Vezîr Çandarlı Halîl Paşa başka olup, Kara Halîl Hayreddîn Paşa’nın oğlu İbrâhim’in oğludur.
Çandarlı Kara Halîl, İznik’de Orhan Gâzî tarafından açılan Orhâniye Medresesi talebeleri arasında idi. Orhan Gâzî, 731 (m. 1331) yılında İznik’i fethedince, orada bir medrese yapıp, bir imâret inşâ etti. İmârette ilk olarak bizzat kendisi aş dağıtıp, kandil yaktı. Zamanın büyük âlimlerini medresede ders vermeye da’vet etti. İlk önce Dâvûd-i Kayserî’yi baş müderris ta’yin etti. Ondan sonra Tâcüddîn Kürdî baş müderris oldu. Üçüncü olarak baş müderris olan Alâüddîn Esved Ali bin Ömer isminde, Kara Hoca diye bilinen bir mübârek zât idi. Çandarlı Kara Halîl, bu medresede ilim öğrenip, zamanın din ve fen bilgilerine sahip oldu. Muhtemelen Edebâlî hazretlerinden de ilim öğrendi. Ahîlerle de yakından irtibâtı vardı. Orhan Bey zamanında ilk önce Bilecik kadılığına, daha sonra İznik kadılığına, bilâhare Bursa kadılığına ta’yin edildi. Hocası Tâcüddîn Kürdî’nin kızı ile evlendi. Murâd-ı Hüdâvendigâr sultan olunca, Osmanlılarda ilk olarak kâdaskerlik makamını ihdas edip, Kara Halîl’i de ilk kâdasker (kazasker) olarak ta’yin etti. Kara Halîl Efendi, bütün bilgi ve tecrübesini, genç Osmanlı Devleti’nin teşkilâtlanmasında seferber etti. Orhan Bey zamanında, ilk muntazam askerî teşkilâtın teşkilinde mühim vazîfeler gördü. Yaya ve müsellem adları ile müslüman Türk cengâverlerinden piyade ve süvari kuvvetlerini teşkilâtlandırdı. Bu teşkilâtın nizâmnâmesini hazırlayıp, ilk asker ocağını kurdu. Bu ocak, daha sonra, yine Kara Halîl’in himmet ve gayreti ile, Birinci Murâd zamanında Yeniçeri ocağının kurulmasına kadar Osmanlı Devleti’nin yegâne muntazam ordusu olarak kaldı. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın zamanında kâdaskerlik de kendisine verildi. Rumeli’de yeni şehirler fethedilip, cephe genişleyince; Çandarlı, üçbuçuk asırdan fazla devam edecek olan Yeniçeri ve Acemî ocaklarını kurmaya me’mûr edildi. Bu işi başarı ile halletti. Molla Rüstem Karamanî ile birlikte bir devlet hazinesi ve devletin mâlî teşkilâtını kurup, çeşitli düzenlemeler yaptı. Daha sonra Halîl Hayreddîn Paşa ünvanıyla vezîr oldu. Çandarlı’ya kadar, Osmanlılarda vezirler, yalnız idâri ve mâlî işlere bakarlardı. Çandarlı’ya, bunlar yanında askerî kumandanlık da verildi. Devletin bütün idârî, mâlî ve askerî işlerini elinde topladı. 787 (m. 1385) yılında ordunun başında Rumeli’ye sefere çıktı. Karaferye, Serez ve Selânik’i aldı. Tesalya ve Manastır’a girdi. Arnavutluk içlerine kadar ilerledi. Ordusu ile beraber Vardar Yenicesi’nde fetih hareketlerine devam etmekte iken hastalanıp, Serez’e nakledildi. 789 (m. 1387) yılında orada vefât etti. Vefâtı sırasında yanında; Ali, İlyâs ve İbrâhim adlarında üç oğlu vardı. Oğlu Ali Paşa, babasının yerine vezîr oldu. Yaklaşık yüzelli sene, Çandarlı soyundan gelen kimseler Osmanlı devletine en üst seviyede hizmet ettiler.
Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa, ilim ve amelde eşsiz, vera’ ve takvâda nâdirdi. Devlet idâresinde muktedir, kumandanlıkta üstündü. Tevâzu ve cömertlik sahibi bir kimse olup, işlerini yalnız Allahü teâlânın rızâsı için yapardı. Dünyâya düşkün değildi. Dünyâ malına bağlılığı zarûret miktârı idi. O, yalnız âhıreti kazanmanın yollarını arar, dünyâ işleri ile zarûret miktârı ilgilenirdi. Bütün fakir fukaranın yükü onun üzerinde idi. Yolda ağlayan bir çocuk, cenkte tökezleyen bir at ondan sorulurdu. Âhıret günü bunların hesabını nasıl vereceğini düşünür, elinden geldiğince hatâ yapmamaya, kimsenin kalbini kırmamaya çalışırdı. Nitekim, kendisine sultânın emrine girmesi teklif edilince geri durmuş, ancak hocası emredince, emre itaat etmişti. Sultânın hizmetine de, Allahü teâlânın dînine hizmet edip, O’nun rızâsını kazanabilmek arzusuyla hocasının emriyle girmişti. Bu husûsta “Şakâyık-ı Nu’mâniye” müellifi şöyle anlatır: Sultan Orhan Gâzî, âlimleri, evliyâyı görüp gözeten bir zât-ı muhterem idi. O mübârek kimse, birgün Alâüddîn-i Esved hazretlerini ziyârete gitti. Onun bulunduğu yere varınca, Alâüddîn-i Esved ( radıyallahü anh ) nafile namaz kılmakta idi. Orhan Gâzî, avluda bekledi. Bu sırada farz namaz vakti geldi. Orhan Gâzî ve orada bulunan Alâüddîn-i Esved’in talebeleri namaz için hazırlandılar. Namazın sünnetini kıldılar. İkâmet okununca, talebeler arasında bulunan Kara Halîl imamete geçti. Hazır olan cemâate namaz kıldırdı. Alâüddîn-i Esved de odasından çıkıp geldi. Bir müddet sohbet ettiler. Orhan Gâzî edeble dinledi. Daha sonra başını kaldırıp; “Seferde ve hazerde, ehâli arasında vâki olacak hâdiselerde hükmedip, hak ile bâtılı ayırmak, şer’î hükümleri beyân etmek için bir hâkim-i samedânî lâzımdır. Talebenizden birini benim ile sefere gitmek için ta’yin etseniz” deyip, meramını erzetti. Alâüddîn-i Esved ( radıyallahü anh ), Orhan Gâzî’nin bu arzusunu kabûl ettikten sonra, talebelerine baktı. Her birinin; “Ne olur beni gönderme!” diye yalvarır bir hâli vardı. Çünkü onlar, sultanla beraber olan ulemâyı dünyâya düşkün olur biliyorlardı. Sultânın kötülüklerine ulemânın ilimlerini âlet etmelerinden korkuyorlardı. Ancak Sultan Orhan, öyle bir kimse değildi. Yanına ulemâyı emretmek için değil, Allahü teâlânın emirlerini onun ağzından dinlemek için, kendisini Allahü teâlânın yasaklarına kaymaktan sakındırması için istiyordu. Kendisine kul değil, başına sultan arıyordu. Devlet sultansız, sultan ulemâsız olmuyordu. Devletin bekâsı için sultâna, sultânın yanlış yola sapmaması için ulemâya ihtiyâç vardı. Alâüddîn-i Esved namlı Kara Hoca’nın talebelerinden birinin de bu işi yapması lâzımdı. İş başa düşmüştü.
Kara Hoca da en gözde talebesi Çandarlı Kara Halîl’i Sultan Orhan Gâzî’ye verdi. Kara Halîl ( radıyallahü anh ) de, “Me’mûr ma’zûrdur.” hükmünce, hocasının emrine tâbi olup, Orhan Gâzî ile birlikte gitti. Seferde ve hazerde, sultâna müşavirlik, anlaşmazlıklarda hâkimlik yaptı. Yanlış yola sapanları terbiye edip, dîn-i İslâmın emir ve yasaklarının tatbikinin, Devlet-i âliye-i Osmaniye içerisinde Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği şekilde icrasına gayret eyledi.
Çandarlı Kara Halîl Hayreddîn Paşa, Serez’de bir câmi, İznik’de Yeşil Câmiyi, Gelibolu’da Eski câmiyi, İznik’de eski ve yeni imâreti yaptırdı. Bunca hizmetleri arasında, ilm-i belagatta Celâleddîn-i Kazvînî’nin “Telhîs-ül-miftâh” adlı eserini şerhetti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Şakâyik tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 30
2) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 287
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2072
4) Tâc-üt-tevârîh cild-1, sh. 91
5) Nuhbet-üt-tevârîh vel-ahbâr cild-3, sh. 305
6) Hadîkât-ül-vüzerâ
7) Tevârih-i Âl-i Osman sh. 56
? Neşrî sh. 220
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÇÂRPÛRTÎ (Ahmed bin Hasen)
Büyük fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Hasen bin Yûsuf’dur. Künyesi Ebü’l-mekârim olup, lakabı Fahrüddîn’dir.
Doğum târihi bilinmemektedir. 746 (m. 1345) senesinde vefât etmiştir. Tebrîz’de yerleşmiş, aklî ilimlerde mütehassıs olmuştur. İbn-i Sübkî Tabakât’ında, onun için şöyle der: “Ahmed Çârpûrti, büyük bir âlim, fazilet sahibi, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok dikkatli, vekar sahibi olup, devamlı ilim ile meşgûl olur, talebe okuturdu. Bir müddet Kâdı Nâsırüddîn Beydâvî’nin yanında kaldı. Bu zaman zarfında ondan istifâde etti. İbn-i Kâdı Şühbe de, Nûreddîn Erdebîlî ve başkalarının, Ahmed Çârpûrti’den ilim aldıklarını, onun meşhûr eserlerinin olduğunu söyler.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Dâvûd bin Seyyid Bedr el-Hüseynî’dir. 701 (m. 1301) senesinde Beyt-i Makdis civarında vefât etti. Doğum târihi ve hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur. Kerâmetleri çoktur.
Seyyid Dâvûd, Beyt-i Makdis civarında bir köyde yaşadı. Oradakilerin çoğu hıristiyan olup, bağ ve bahçelerinden elde ettikleri üzümleri şarap yapıp, oradaki müslümanlardan fâsık (günahkâr) olanlara da satmaya başlayınca, Seyyid Dâvûd buna çok üzüldü. Allahü teâlâya duâ edip, yalvardı. Hıristiyanların ellerindeki şarapların sirke hâline döndüğü görüldü. Hıristiyanlar bu durum karşısında Seyyid Davud’a “Sihirbaz” deyip, oradan başka yerlere gittiler. Seyyid Dâvûd, oranın vâlisine müracaat edip, bir dergâh yapmak istediğini bildirdi. Daha sonra vâli tarafından onun için bir dergâh inşâ edildi. Çok kimseler orada ilim ve ahlâk öğrendiler. Seyyid Dâvûd bu dergâhda vefât etti. Hayatta iken yaptırdığı, üzeri kubbe ile örtülü türbesine defnedildi.
İskenderiyye’de yetişen Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Dâvûd bin Ömer bin İbrâhim eş-Şâzilî el-İskenderî olup, künyesi Ebû Süleymân’dır. Kaynak eserlerde doğum târihine rastlanamayan Ebû Süleymân, 733 (m. 1333) senesinde İskenderiyye’de vefât etti. Vefâtı için kaynaklarda başka târihler de bildirilmiştir. Tasavvufta Şâzilî tarikatına mensûp idi. Bu yolun büyüklerinden Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ve onun hâlifesi olan Tâcüddîn İbn-i Atâullah İskenderî hazretlerinin sohbetlerinde yetişerek kemâle geldi. Mâlikî mezhebi âlimlerinin önde gelenlerinden ve Kur’ân-ı kerîmde medhedilen Râsih ilimli âlimlerin imamlarından (büyüklerinden) oldu. Bilhassa fıkıh, tefsîr, hadîs, nahiv, beyân ve diğer ilimlerde ve evliyâlık yolunda derecesi çok yüksek idi. Çeşitli ilimlere dâir çok kıymetli eserler tasnif etmiş olup, ba’zılarının isimleri şunlardır.
Ebû Süleymân Dâvûd-i İskenderî hazretleri, “Ameller (in kıymeti) ancak niyetlere göredir. Herkesin niyet ettiği ne ise, eline geçecek olan ancak odur” hadîs-i şerîfinde geçen niyet hakkında buyurdu ki: “Bâtındaki derecenin yüksekliği, niyetin yüksekliği nisbetindedir. Ya’nî niyetindeki üstünlüğün ne kadar ise, bâtınî âlemdeki derece ve yüksekliğin de o nisbette üstündür.”
Dâvûd-i İskenderî’nin buyurduğu diğer kıymetli sözlerinden ba’zıları da şunlardır.
“Dünyâda en çok şaşılacak şey, kişinin sevdiğini bırakıp başka birinin kapısına sığınması ve ondan birşey beklemesidir.”
“Mürşid (yol gösterici, rehber) sana ilâcı, tedâvi olmak yolunu gösteren değil, tedâvi eden, ma’nevî olarak terbiye edip, yetiştiren zâttır. Böyle olmıyana mürşid denmez.”
“Allahü teâlânın muhabbetinden bir zerreyi, bin yıllık ibâdete değişme! Çünkü, “Kişi sevdiği ile beraberdir” buyurulmuştur.
“Şehvetler, bitmeyen arzu ve ihtirâslar, üstü örtülü azaptırlar.”
“Bir velîde, iki çeşit nûr bulunur. Birincisi; rahmet ve şefkat nûru olup, bu nurla, evliyâlık yolunda bulunmaya müsait olanları kendisine cezbeder, çeker. İkincisi ise; feyz, izzet ve kahr nûru olup, bu nurla da, Allah yolunda bulunmaktan uzak, taşkın kimseleri kendisinden uzaklaştırır.”
“Kulun ilmi arttıkça, ilim talebi, daha çok öğrenmek arzu ve ihtiyâcı da artar. Himmeti de yükselir. Çünkü kişi, cehâlet hâlinde, sâdece ilim öğrenmeyi, daha çok ilim sahibi olmayı ister ve buna kendisini çok muhtaç hisseder. İlmin çok dereceleri vardır. Onun sonu yoktur.”
“Âlimler, zâhirî ve bâtınî âlimler olarak ikiye ayrılır. Zâhirî âlim; ilmi arttıkça, zuhuru, ortaya çıkması, tanınması artan kimsedir. Fakat bâtınî âlim bunun zıddıdır. O gizlidir. Ma’nâlar âleminde ilerledikçe, kendisi, kendisini ve ilmini anlamaktan, idrâk etmekten âciz kalır. İlmi de kendisi ile birlikte gizlidir. Zâhirde, (görünüşte) onun ilminin ve kendi hâlinin bir belirtisi olmaz. Ancak ehli olanlar tarafından tanınabilirler.”
“Allahü teâlânın ihsânları içinde, Allahü teâlâya, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine îmândan sonra, ihsânların en büyüğü vilâyet (evliyâlık) nûruna inanmaktır.”
“İnsanlar iki kısımdır. Birinci kısım, dünyâ ile uğraşanlar olup, onu i’mâr etmeye çalışır. Onun yolunun esâsı dünyâ ile uğraşmaktır, ikinci kısım insanlar ise, ma’nâ âlemi ile, ma’nevî işlerle uğraşan kimseler olup, bunlar, matlûba (Allahü teâlâya) kavuşmak, O’nu taleb etmek (istemek) arzusuyla yanarlar. Bütün gayretleri bunun içindir.”
“Yaptığın bütün ibâdetlerde gayen, sâdece kendisine ibâdet ettiğin Allahü teâlâya yakınlık olsun. Hattâ bu gaye, ecir ve sevâbtan daha önce olmalı! Allahü teâlâya yakın olmak ni’meti ele geçince, öyle sevâblar, öyle ecirler gelir ki, anlamak, hesâb etmek mümkün olmaz.”
“Kalbin tam bir ihlâs ile “La ilahe illallah (Allahü teâlâdan başka hiçbir ilâh yoktur)” diyerek bir defa Allahü teâlâya yönelmesi, Allahü teâlâdan gâfil olarak yapılan yer dolusu ibâdetten hayırlıdır.”
“Mü’min kulların kalbleri, evliyânın kalblerinin gölgeleri altındadır. Evliyânın kalbleri, enbiyânın (peygamberlerin) kalblerinin gölgesi altındadır. Enbiyânın kalbleri de, Allahü teâlânın inâyet ve yardım nûrları altındadır.”
“Gizlilik hâlinde bir şeyin saklı ve gizli kalması, mühim değildir. Asıl mühim olan, zuhur (açıklık) hâlinde o şeyin gizli kalabilmesidir.”
“Gönül kapılarının açılmasında elde edilebilecek en büyük nasîb, gaflet hâlinden kurtulabilmektir.”
“Bir kimse, sahibi olan Allahü teâlâyı bırakır, O’ndan başka birine kalb gözünü çevirip, ona bakar ve ona gönül verirse, başına şu üç şey gelir: 1-Kalbinde, ilâhî nûrları müşâhede etmesine, hakkı ve hakîkati görmesine mâni olan perde hâsıl olur. 2- Kalbini hangi sebeple mahlûklara kaptırdığına dâir hesaba çekilir. 3- Allahü teâlâdan başka birşeye gönül verdiği ve niyeti bozuk olduğu için azap görür.”
“Bir kimsenin dünyâ ve âhıretine fâideli olan bir hâli yoksa, o kimse, cansız maddelerden farksızdır. Şayet bir kimsenin işi gücü şer, kötü işler ve ma’sıyet (günah) olursa, bu durumda o, bir şeytandan farksız olur. Bir kimse hem dünyâ ve hem de âhıret işlerini birlikte yürütmeye çalışıp, dünyalık işlere daha fazla önem verirse, o kimsenin hayvandan farkı kalmaz. Düşüncesi, işi, meşgûliyeti yalnız Allahü teâlâ için olan kimse ise, sanki bir melek gibidir.”
“Amelin ve ilmin hâlis olanını iste! Hâlis niyetle Allahü teâlâya ibâdet ederken, insanlık hâli ba’zı kusurların olursa, onlar için de derhâl tövbe et!”
“Eğer, insanlar velî zâtların kadrini, kıymetini bilip iyice anlayacak derecede olsalardı, herkes karşılaştığı bütün insanlara karşı edebli olurdu. Çünkü, görünüş i’tibâriyle velî de bizim gibi bir insandır ve karşılastığımız bir kimse de, Allahü teâlânın bir velî kulu olabilir. Velî, şekil ve şemail bakımından, giyinip kuşanma bakımından ve diğer birçok beşeri sıfatlarla, diğer insanlardan farklı olmayan bir kimse gibi görünür. Hâlbuki, haddizatında o, diğer insanlardan tamamen farklı, apayrı bir insandır. Her ân gönlü Allahü teâlâ iledir ve O’nun muhabbeti ile yanmaktadır. İşte velînin asıl hâlini bildiren bu husûsiyetini, ancak onun gibi olanlar anlar. Diğer insanlar ise, onu kendileri gibi bir kimse zannederler.”
“Âbidde (Allahü teâlâya çok ibâdet edende) ve ârifde nefse düşmalık vardır. Fakat ikisinin düşmanlıkları farklıdır. Âbid, nefsinin yaptıklarının kendisi için zararlı olduğunu bildiği için, nefsin yaptığı işlere düşmandır. Ârif ise, işleriyle birlikte, nefsin kendisine de düşmandır. Çünkü nefs, Allahü teâlâya düşmandır.”
“Bir kimse birini severse, onun bu sevgisi, bu sevgiye kavuşmasına sebep olanı da sevmeyi gerektirir.”
“İnsanoğlu dünyâya etten bir kanat ile gelir. Üstünde çeşit çeşit ni’metlerin bulunduğu yükseklikler, altta ise Cehennem ateşi vardır. İnsanoğlu bu kanadını iyi besleyip, damarlarını iyi kuvvetlendirmeli ki, kanat zayıf olup, vazîfesini yapamayacak hâle gelmesin ve sahibini ateşe düşürmesin.”
“Kalb üç çeşittir. Birincisi; a’razî, ya’nî yeryüzüne bağlı olan kalb ki, her an şeytanın aldatması ve azdırmasına karşı tehlikededir. İkincisi; semâvî kalb ki, bu kalb, a’razî kalb kadar olmamakla beraber, yine de şeytan, zayıf hâlini yakalayıp buna da saldırabilir. Üçüncüsü; arşî kalb olup, şeytan ve diğer mahlûklardan hiçbirisi buna zarar veremez.”
“Kur’ân-ı kerîmi hakikî olarak dinliyebilmenin, böylece onun ma’nevî lezzetinden haz alabilmenin ilk mertebelerinden birisi, fânî olan mahlûkların hepsini, gözünden ve gönlünden silerek dinlemektir.”
“Allahü teâlâ bir kulu için hayır murâd edince, onun kalbine hakîkî ilimleri yerleştirir.”
“Sen, şu anda bulunduğun dünyâda ebedî kalacak değilsin. Bakî olan âhıret yurduna da henüz ulaşmış değilsin. Bu hâl karşısında sana düşen odur ki, kendisine çok yakın olduğun, senin her hâlini gören duyan ve bilen zâta (Allahü teâlâya) yönelesin.”
“Bir talebe, kendisine ilim ve edeb öğreten ve hakîkî âlim olan hocasına edeb ve muhabbetle nazar edince (bakınca), Hak yoluna girmiş olur.”
“Mahlûklar arasında hilekârlık, düzenbazlık olmadığı zaman, Allahü teâlânın tevfîk, yardım ve başarı ihsânları yağmur misâli yağmağa başlar.”
“Bir kul kalbini Allahü teâlâya tevcih edebildiği (döndürebildiği) müddetçe, Allahü teâlâ onun bütün dağınık işlerini toparlar, bir araya getirir. Fakat kul, Allah korusun, kalbini bir kula tevcih eder, kendisi gibi âciz bir mahlûktan medet umarsa, bütün işleri darmadağınık olur.”
“Allahü teâlâyı tanıyan ârif zâtların, dünyâya düşkün olanlardan kaçmaları, onlardan uzaklaşmaları, onların üzerinde dünyâ cifesinin pis kokusu duyulup, etrâfı rahatsız ettiği içindir.”
“Bakış durumlarına göre gözler dört kısımdır. Birincisi; peygamberlerin gözleridir ki, görüşü kuvvetli ve keskindir. Te’sîrini ilk bakışta gösterir. Bu gözlerin sıhhati tamdır. İkincisi; velî zatların gözü olup, bunların da sıhhatleri tam olmakla beraber görüşleri birinci kısımdakiler kadar kuvvetli değildir. Üçüncüsü; mü’minlerden gâfil olanların gözüdür ki, görünüşte var olduğu hissedilir ve görülür. Fakat görüşü zayıftır, te’sîr etmez. Ya’nî perdelidir. Dördüncüsü ise; kâfirlerin gözü olup, kördür ve hiçbir hakîkati göremezler.”
Evliyâ, bütün gizliliğine ve tanınmamasına rağmen bir lâmba gibidir. Etrâfını aydınlatır, insanlar, kendilerine gelen birçok fâideli şeyin onun sebebi ve hürmetine geldiğini anlıyamazlar. Bunun böyle olduğunu, çoğu zaman velînin kendisi dahî bilmez”
“Peygamberler, peygamberlere tâbi olup izlerinde yürüyenler, muhabbet ehli olup, Allahü teâlâyı ve O’nun “Seviniz” buyurduklarını sevenler, ziyandan kurtulup, ni’metlere kavuşmuşlardır.”
“Velîlerden bir zât, şarkta Allahü teâlânın dînine âit birşey konuşsa, garbda da bir kimse o velînin sözlerini duyup kabûl etse ve bunlara tâbi olsa, uysa, nasîbi kadar o velînin nûrundan istifâde eder. Aradaki uzaklık istifâdeye mâni olmaz.”
“Senin, az amel, nurlu ve parlak bir kalb ile Allahü teâlânın huzûruna çıkman; çok amel, fakat nursuz bir kalb ile çıkmandan daha hayırlıdır.”
“Âlimler ve velîler, dünyâ hayâtında hakîkî hâlleri ile zuhur eylemez (meydana çıkmaz). Ancak ilmî hüviyeti ile zuhur eyler. Ama Allahü teâlâ, âhırette onları hakîkî hâllerinde gösterecektir.”
“Ey Âdemoğlu! Kendi kendine ne kadar insafsız davranıyorsun. Hayâtın boyunca, hergün dünyâ ile meşgûl olursun, onun geçici ve aldatıcı güzellikleri ile oyalanırsın. Fakat hergün bakî olan, hakîkî saadet ve sonsuz ni’metler yeri olan Cennete da’vet olunursun. Cennete hiç i’tibâr etmezsin. Dünyâyı bir tarafa itip, âhırete yönelmedin. Hiç olmazsa ikisini aynı seviyede tutup ona göre hareket etseydin. Sen ise âhıreti sanki unutmuş gibisin.”
“Allahü teâlâ, nefsiyle mücâdele eden mü’mini, son nefesinde muhafaza eder. İslâm üzere ölmeyi ona nasîb eder.”
“Hakîkî irfan sahibi makbûl bir zâta tâbi olarak peşinden bir adım gitmen, kendi boş arzunla, nefsine uyarak ve güya hak yol zannederek, kendine göre tuttuğun yolda yüz bin fersah yürümenden çok fâideli ve hayırlıdır.”
“Öyle bir kimse ile arkadaş ol ki, onda maddeye temayül edecek bir kalb bulunmasın.”
“Gönlünden dünyâ sevgisini silip atan kimse, âbid ve zâhiddir.”
“Kendisinden ilim ve edeb öğrendiğin üstada hizmet, babaya hizmetten önce gelir. Çünkü baba, senin, bu birkaç günlük keder ve sıkıntı âlemine gelmene vesile oldu. O kıymetli üstâd ise, seni safa âlemine, yüce âleme yükseltmekte, ebedî saadetine vesile olmaktadır.”
“Dünyâya gelip, kâmil bir mürşidin (yol göstericinin) ma’nevî terbiyesi ile yetişmeden ölen bir kimse, mülevves olarak ölür. İsterse, insanların ve cinlerin sayısı kadar ibâdet yapmış olsun.”
“Allahü teâlânın, kullarına ihsân ettiği ni’metlerin en büyüklerinden birisi, aralarında irfan sahibi velî bir zâtı bulundurmasıdır. İsterse insanlar onu tanımasınlar ve bilmesinler.”
“Kâmil kişi odur ki, dış cephesi ile iç âlemini örtmesini bilir.”
“Âriflerden bir zâtın yanında ve sohbetinde bir an bulunmanın faydası, babanın terbiyesinden, öğretmenin zâhirî mes’eleleri öğretmesinden çok daha fazladır. Onun bir anlık terbiyesi, öbürlerinin yirmi yıllık terbiyesinden daha fazla ve daha te’sîrlidir. Çünkü onlar dış görünüşü terbiye etmeye uğraşırlar. Ârif zât ise, insanın bâtınını, rûh yapısını terbiye eder, yetiştirir.”
“Cehennem ehli için azapların en şiddetlisi, Cennet ni’metlerinden mahrûm olmaktır. Bu mahrûm olmanın sıkıntısı, onlara azapların hepsinden daha acı gelir.”
“Bir kimse sana, nefsânî hazînesinden birşeyler vermek isterse, onu sakın kabûl etme! Bir kimse ki, sana akıl hazînesinden birşey vermek isterse, bunu, içindeki hikmet nûru ile mukayese et! Arzuna göre ister kabûl et, istersen reddet! Bir kimse ki, sana kalb hazînesinden birşey vermek dilerse, sakın ola ki onu reddetme! Hemen kabûl et! Hattâ fazla vermesini, arttırmasını iste! Şayet birgün gayb âlemi hazînesinden birşey dağıtana rastlarsan, sakın onu kaçırma! İyi bil ki, en büyük hazîne odur.”
“Kadir gecesi, o senenin kalbidir, îmân dolu bir kalb de, içinde bulunduğu cesedin kadir gecesidir.”
“Nefse, Kelime-i tevhîd anahtarının “La: Hayır, yok, olamaz” kelimesi ile öyle bir gem vurulmuştur ki, böylece bâtıl olan da’vâlarından ve isteklerinden vazgeçip, ümidini kessin.”
“Cömertlik ve yardım etme bakımından en ileri kul, Allahü teâlânın kullarına rızık te’minine vesile olan kimsedir.”
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ DÂVÛD-İ KAYSERÎ (Dâvûd bin Mahmûd Karamânî)
Tasavvuf, hadîs ve tefsîr âlimi, aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs idi. İsmi, Dâvûd bin Mahmûd bin Muhammed’dir. Aslen Kayserili olduğu için Kayseri ve Karamânî nisbet edildi. Şerefüddîn lakabı verildi. Osmanlı Devleti’nin ilk medresesi olan İznik’teki Orhâniye Medresesi’ne ilk olarak müderris ta’yin edilen bu zâttır. 751 (m. 1350) yılında İznik’de vefât edip, oraya defnedildi.
İlk önce Kayseri ve çevresinde ilim tahsil eden Dâvûd-i Kayserî, ilmini ilerletmek maksadıyla Mısır’a gitti. Kâhire’de hadîs-i şerîf, tefsîr ve diğer naklî ve aklî ilimleri tahsîl etti. Arkadaşları arasında zekâsı, çalışkanlığı ve ilmi ile çok parladı. Sadrüddîn-i Konevî hazretlerinin talebelerinden “Füsûs-ül-hikem” şarihi Kemâlüddîn Kâşânî’nin talebeleri arasına katıldı. Onun yüksek ilminden istifâde edip, feyzlerine mazhar oldu. Tasavvuf yolunda ilerleyip, yüksek derecelere kavuştu. Onun ilmindeki üstünlüğü, derecesinin yüksekliği, Anadolu’da meşhûr oldu. Bu sırada Osmanlı Devleti Sultanı olan Orhan Gazi, İznik’i alıp, ilim sahiplerine durak ve ilim taliplerine mekân olması için bir medrese inşâ etti. Dâvûd-i Kayserî’yi de da’vet edip, bu medreseye müderris ta’yin etti. Burada vefâtına kadar vazîfe görüp, nice âlimler yetiştirdi. İlk Osmanlı medresesinin ilk müderrisi olması dolayısıyla, Osmanlı devletinin ilmiye hey’etini teşkil eden ilk kadrolar onun talebeleri arasında yetişti.
Sâlih, zâhid, çok ibâdet eden, insanlara karşı çok merhametli ve güzel ahlâk sahibi bir zât olan Dâvûd-i Kayserî’nin şöhreti. Muhyiddîn-i Arabî’nin “Füsûs-ül-hikem”ini şerhederek “Matla-ı husûs-il-kelâm fî meânî Füsûs-ül-hikem” adını verdiği eseriyle daha çok duyuldu. Bu kıymetli eser, Hindistanda basılmıştır. Dâvûd-i Kayserî’nin bu şerhinden başka; “Tahkîk-ı mâ-il-hayât ve keşf-i esrâr-iz-zulâm”, “Nihâyet-ül-beyân fî dirâyet-iz-zemân,”, “Şerh-it-Teiyye li İbn-il-Fârid” ve daha birçok eseri vardır.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Abdülmü’min bin Halef bin Ebü’l-Hasen bin Şeref bin Hıdır bin Mûsâ ed-Dimyâtî et-Tûnî olup, künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Ahmed’dir. Lakabı ise Şerefüddîn’dir. 613 (m. 1217) senesinde Dimyat’ta doğdu. 705 (m. 1306) senesi Zilka’de ayının onbirinde Kâhire’de vefât etti. Bâb-ün-Nasr kabristanına defnedildi.
Abdülmü’min ed-Dimyâtî, önce; fıkıh, usûl, ferâiz bilgilerini Dimyat kadısı İbn-i Halîl ve Ebi’l Mekârim Abdullah ile Ebû Abdullah el-Hüseyn bin Mensûr es-Sa’dî’den öğrendi. Bunlardan ayrıca hadîs-i şerîf de dinledi.
Ebû Abdullah Muhammed bin Mûsâ bin Nu’mân’ın teşviki ile hadîs-i şerîf öğrenmeye başladı. Daha sonra Kâhire’ye gitti. Orada Hâfız Zekiyyüddîn Abdülazîm el-Münzirî ile görüştü. Uzun zaman onun derslerine devam etti. Hadîs ilminde üstün dereceye yükseldi. Bundan başka İskenderiyye, Mekke, Medine, Bağdad, Mardin, Harran, Dımeşk ve Haleb’de birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Haleb’de Hâfız Ebü’l-Haccâc Yûsuf bin Halîl’in derslerinde bulundu.
Abdülmü’min ed-Dimyâtî’den ise; Şeyh Ebü’l-Feth Muhammed bin Muhammed el-Ebyurdî, Hâfız Ebü’l-Haccâc Yûsuf bin ez-Zekiyy-il-Müzzî, Hâfız Ebû Abdullah ez-Zehebî, Hâfız Ebü’l-Feth Muhammed bin Muhammed bin Seyyidinnâs, Hâfız Ebû Abdullah bin Şâme et-Tâî, el-Hâfız-ül-Vâlid ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Abdülmü’min ed-Dimyâtî, Kâhire’de Medreset-ül-Mensûriyye’de hadîs dersleri verdi. İlk defa orada ders veren âlim oldu. Abdülmü’min bin Halef, Mısır’da sünnet-i seniyyenin yayılması için çok çalıştı. Fitnelerden uzak olarak sünnet-i seniyyenin hizmetçisi oldu.
Ez-Zehebî onun hakkında: “Abdülmü’min ed-Dimyâtî’nin cismi de, ahlâkı da güzel idi. Güzel konuşurdu. Lügat ve kırâat âlimi idi. Kitapları doğru ve çok faydalı idi. Maddî ve ma’nevî rızkı boldu. Herkesten hürmet ve saygı gördü” demektedir.
El-Müzzî ise onun hakkında şöyle demektedir: “Ondan daha fazla hadîs-i şerîf bilen görmedim.”
Abdülmü’min ed-Dimyâtî birçok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Kitâb-üs-salât-ül-vüstâ, 2-Kitâb-ül-hayl, 3- Kabâil-ül-hazrec, 4-El-Akdül-müsmin fîmen ismühü Abdülmü’min 5-El-Erbeûn el-Mütebâyine, 6-El-İsmâd fî hadîs-i ehl-i Bağdad, 7-Meşîhat, 8-Muhtasar-üs-sîretin Nebeviyyeti.
Abdülmü’min Dimyâtî, Süleymâniye Kütüphânesi’nin Reîs-ül-küttâb Mustafâ Efendi kısmı, 491 numarada kayıtlı “Kitâb-ül-metcer-ur-râbih fî sevâb-i amel-is-sâlih” adlı eserinde; münâkaşa ve cidali terketmenin sevâbı hakkındaki hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
“Kim, haksız olduğu hâlde münâkaşayı terk ederse, onun için Cennet bahçelerinde ev yapılır. Kim de haklı olduğu hâlde münâkaşayı terkederse, onun için Cennetin ortasında bir ev yapılır.”
“Ahlâkını güzelleştirene Cennetin en yüksek yerinde bir ev yapılır.”
“Münâkaşayı bırakın. Çünkü ben; bahçesinde, ortasında ve en yükseğinde olmak üzere, haklı olduğu hâlde münâkaşayı terkeden kimse için üç ev biliyorum. Münâkaşayı terkedin. Çünkü Rabbimin beni putlara tapmaktan sonra ilk nehyettiği şey münâkaşadır.”
“Kimse ile mücâdele etmeyen, haklı olsa bile, dili ile kimseyi incitmeyen müslümanın, Cennete gireceğine size söz veriyorum. Şaka yapmak için ve yanındakileri güldürmek için de olsa yalan söylemiyenin, Cennete gireceğini size söz veriyorum. İyi huylu olanın, Cennetin yüksek derecelerine kavuşacağını size söz veriyorum.”
“Allahü teâlânın onunla hatâları mahvedip dereceleri yükselttiği şeyi size bildireyim mi? Şiddet ve melâlet anlarında, âdabına riâyet ederek güzelce abdest almak, câmilere gitmek ve bir namazı kıldıktan sonra diğer namaz vaktini beklemektir. (Sonra üç defa) İşte bu ribâttır.”
Hadîs-i şerîfin şerhi: Burada, “Şiddet ve melâlet anlamından murâd; şiddetli soğuk, sahibini, hareketten alıkoyan hastalık ve insanın abdest almasını zorlaştıran daha başka hâllerdir. Hadîs-i şerîfte bildirilen amellere devam eden kimse, Allahü teâlâdan; günahlarının af ve mağfiret edilmesini, sevâblarının arttırılmasını ve Cennete konulmasını ümit edip beklediği için, Resûlullah ( aleyhisselâm ), bu kimseyi düşmana karşı nöbet (ribât) tutan ve nöbet tutarken şehîd olmayı bekleyen kimseye benzetmiştir. Ba’zı âlimler de; “Yukarıdaki amellere ribât buyurulması, bu amellerin, sahibini günâh işlemekten alıkoymasından dolayıdır” demişlerdir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Misvak kullanınız. Çünkü misvak ağzı temizler, Allahü teâlânın rızâsını kazandırır. Cebrâil bana misvakı öyle tavsiye etti ki, bana ve ümmetime misvakın farz olmasından korktum.”
“Şayet ümmetime zor gelmeyeceğini bilseydim, her namaz için misvak kullanmalarını emrederdim.”
“Kur’ân’ın yollarını misvak ile temizleyiniz.”
“Ağız misvâklanmış olarak kılınan iki rek’at, misvâklanmadan kılınan yetmiş rek’atten daha üstündür.”
“Doğru olunuz. Biliniz ki, amellerinizin en hayırlısı namazdır. Elbette namaza sâdece mü’min olanlar devam eder.”
“Bir kimse, güzelce abdest aldıktan sonra üç defa “Eşhedü en lâ ilahe illallahü vahdehü lâ şerîkeleh ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve Resûlühü” derse, Allahü teâlâ onun için Cennetin sekiz kapısını açar, o kimse istediğinden Cennete girer.”
“Müezzin; “Allahüekber, Allahüekber” dediği zaman, sizden biriniz; “Allahüekber, Allahüekber” der, sonra müezzin; “Eşhedü enlâ ilahe illallah” dediği vakit, o da; “Eşhedü enlâ ilahe illallah” derse sonra müezzin; “Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah” dediği vakit, o da; “Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah” der, müezzin; “Hayye ales-salâh” dediği vakit, o da; “La havle velâ kuvvete illâ billah” der, sonra müezzin; “Hayye alel-felâh dediği vakit, o da; “La havle velâ kuvvete illâ billah” derse, sonra “Allahüekber, Allahüekber” dediğinde, o da; “Allahüekber, Allahüekber” derse, sonra müezzin; “La ilahe illallah” dediği vakit, o da bütün kalbiyle; “La ilahe illallah” derse, Cennete girer.”
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) amellerin hangisinin daha faziletli olduğu sorulunca; “İlk vaktinde kılınan namazdır” buyurdu.
“Namazı ilk vaktinde kılmanın, namazı son vaktinde kılmaya üstünlüğü, âhıretin dünyâya üstünlüğü gibidir.”
“Namazın ilk vakti Allahü teâlânın rızâsı, son vakti ise affıdır.”
“Cemâatle kılınan namaz, yalnız kılınan namazdan yirmiyedi derece daha üstündür.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim yatsı namazını cemâatle kılarsa, sanki gecenin yarısını ibâdetle geçirmiş gibi olur. Kim de sabah namazını cemâatle kılarsa, bütün geceyi ibâdetle geçirmiş olur.”
“Münâfıklara en ağır gelen namaz, yatsı ve sabah namazıdır.”
“Benim bu mescidimde kılınan namaz, başka mescidde kılınan bin namazdan daha faziletlidir. Mescid-i haram bundan müstesnadır. Mescid-i haramda kılınan bir namaz, bunda (benim mescidimde) kılınan yüz namazdan daha faziletlidir.”
“(Kudüs’te) Beyt-i Makdis mescidinde kılınan bir namaz, başka mescidde kılınan beşyüz namazdan daha faziletlidir.”
“Allahü teâlânın rızâsı için bir mescid yapan kimseye, Allahü teâlâ Cennette bir ev yaptırır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kim Allahü teâlâya kavuşmayı isterse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı ister. Kim Allahü teâlâya kavuşmayı istemezse, Allahü teâlâ da ona kavuşmayı istemez” buyurunca, Âişe ( radıyallahü anha ); “Biz hiçbirimiz ölümü istemeyiz” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu o değildir. Lâkin mü’min, Allahü teâlânın rahmeti, rızâsı ve Cenneti ile müjdelenince, Allahü teâlâya kavuşmak ister. Allahü teâlâ da ona kavuşmak ister. Kâfir ise, Allahü teâlânın azâbı ve gadabı ile korkutulunca; Allahü teâlâya kavuşmak istemez. Allahü teâlâ da ona kavuşmak istemez” buyurdu.
“Kimin son sözü Lâ ilahe illallah olursa, Cennete girer.”
“Cennetin Reyyân isminde bir kapısı vardır. Buradan ancak oruç tutanlar girecektir.”
“Bir kimse, Ramazan ayında oruç tutmayı farz bilir, vazîfe bilir ve orucun sevâbını Allahü teâlâdan beklerse, geçmiş günahları affolur.”
“Kim Ramazân-ı şerîf ve Kurban Bayramı gecelerini ihyâ ederse; kalblerin öldüğü gün, onun kalbi ölmez.”
“Kim şu beş geceyi ihyâ ederse, Cennet ona vâcibdir. (Bu beş gece): Tevriye, Arefe, Kurban Bayramı, Ramazân-ı şerîf Bayramı ve Şa’bân’ın onbeşinci geceleridir.”
“Kim kardeşinin ihtiyâcını görmek için yürürse, onun için on sene i’tikâftan daha hayırlıdır. Kim bir gün Allahü teâlânın rızâsı için i’tikâf ederse; Allahü teâlâ, onunla Cehennem ateşi arasında üç hendek kor. Her bir hendek iki ufuk arasından daha geniştir.”
“Kim benim kabrimi ziyâret ederse, ona şefaatim vâcib olur.”
Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 207. âyet-i kerîmede meâlen; “İnsanlardan bir kısmı da vardır ki, Allahü teâlânın rızâsını isteyerek nefsini Allahü teâlâya ibâdet yolunda sarf eder. Allahü teâlâ kullarına çok merhamet edicidir” buyurdu.
Aynı sûrenin 216. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey mü’minler!(insan tabiatı icâbı) hoşunuza gitmediği hâlde, din düşmanları ile savaşmak üzerinize farz kılındı. Olur ki, birşey hoşunuza gitmezken, sizin için o hayırlı olur ve birşeyi de sevdiğiniz hâlde o, hakkınızda şer olur. Allahü teâlâ bilir, siz bilemezsiniz” buyuruldu.
Nisa sûresi 95. âyet-i kerîmede meâlen; “Mallarını, canlarını feda ederek din düşmanları ile, Allahü teâlânın rızâsı için cihâd, muharebe eden müslümanlar, oturup, kapanıp ibâdet edenlerden daha üstündür. Hepsine de Cenneti söz veriyorum” buyuruldu.
Allahü teâlâ, Tevbe sûresi 111. âyet-i kerîmede meâlen; “Allah yolunda savaşıp düşmanları öldüren ve öldürülen mü’minlerin canlarını ve mallarını, Allahü teâlâ, Cennet kendilerinin olmak karşılığında satın almıştır” buyurdu.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) “Hangi amel daha faziletlidir?” diye sorulunca; “Allaha ve Resûlüne imân etmek” buyurdular. “Sonra nedir?” diye sorulunca; “Allah yolunda cihâddır” buyurdular. “Sonra nedir?” denilince de; “Kabûl olan hacdır” buyurdular.
Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 154. âyet-i kerîmede meâlen; “Allah yolunda öldürülenlere, “Onlar ölülerdir” demeyin. Hakîkatte onlar diridirler. Fakat siz anlayıp bilemezsiniz.”
Âl-i İmrân sûresi 195. âyet-i kerîmede meâlen; “Dinlerini korumak için hicret edenlerin yurtlarından çıkarılanların, benim yolumda işkenceye, hakarete, ziyana uğrayanların, muharebe edenlerin ve öldürülenlerin günâhlarını elbette örteceğim. Onları altından nehirler akan Cennetlere koyacağım” buyuruldu.
Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 152. âyet-i kerîmede meâlen; “Beni tâatle zikredin ki, ben de sizi mağfiretle yâd edeyim. Tâatle ni’metlerime şükredin ve ma’siyetle küfrân etmeyin”, Âl-i İmrân sûresi 191. âyet-i kerîmede meâlen; “Akl-ı kâmil sahibleri Allahü teâlâyı ayakta, otururken ve yatarken (ya’nî dâima) zikrederler”, Ra’d sûresi 28. âyet-i kerîmede meâlen; “Bunlar, îmân edenlerdir, Allahü teâlânın zikriyle gönülleri huzûr ve sükûna kavuşanlardır. Haberiniz olsun ki, kalbler ancak zikrullah ile mutmain olur”, Ahzâb sûresi 41. âyet-i kerîmede meâlen; “Ey îmân edenler! Allahü teâlâyı (diliniz ve kalbinizle türlü tesbihler yaparak) çok zikredin” buyuruldu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Rabbini zikr eden ile Rabbini zikretmeyenin durumu, diri ile ölünün durumu gibidir.”
“İnsanların yaptıklarını yazan meleklerden başka melekler de vardır. Yollarda, sokakbaşlarında dolaşırlar. Allahü teâlâyı zikr edenleri ararlar. Zikr edenleri bulunca, birbirlerine seslenirler. Buraya geliniz, buraya geliniz derler. Kanadları ile, onları sararlar. O kadar çokturlar ki, göke varırlar. Kullarının her işini bilici olan Allahü teâlâ, meleklere sorarak; “Kullarımı nasıl buldunuz?” buyurur. “Yâ Rabbî! Sana hamd ve sena ediyorlar ve senin büyüklüğünü söylüyorlar ve senin ayıplardan ve kusurlardan temiz olduğunu söylüyorlar” derler. “Onlar beni gördüler mi?” buyurur. “Hayır görmediler” derler. “Görselerdi, nasıl olurlardı?” buyurur. “Daha çok hamd ederlerdi ve daha çok tesbih ederlerdi ve daha çok tekbîr söylerlerdi” derler. “Onlar, benden ne istiyorlar?” buyurur. “Yâ Rabbî! Cennetini istiyorlar” derler. “Onlar Cenneti gördüler mi?” buyurur. “Görmediler” derler. “Görselerdi, nasıl olurlardı?” buyurur. “Daha çok yalvarırlardı, daha çok isterlerdi. Yâ Rabbî! Bu kulların Cehennemden korkuyorlar. Sana sığınıyorlar” derler. “Onlar Cehennemi gördüler mi?” buyurur, “Hayır görmediler” derler. “Görselerdi, nasıl olurlardı?” buyurur. “Görselerdi, daha çok yalvarırlardı ve ondan kurtulmak yoluna daha çok sarılırlardı” derler. Allahü teâlâ, meleklere; “Şâhid olunuz ki, onların hepsini affeyledim” buyurur. “Yâ Rabbî! O zikr edenlerin yanında, filân kimse zikr etmek için gelmemişti. Dünyâ çıkarı için gelmişti” derler. “Onlar benim misâfirlerimdir. Beni zikr edenlerle beraberim. Onların yanında bulunanlar da zarar etmezler” buyurur.”
“Ey insanlar! Şüphesiz ki Allahü teâlânın gizli melekleri vardır. Onlar, Allahü teâlânın zikredildiği, anıldığı yerlere girer ve orada dururlar. O hâlde Cennet bahçelerinde rızıklanınız” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm); “Cennet bahçeleri nerededir?” diye sordular. Resûlullah da ( aleyhisselâm ):
“Allahü teâlâyı anmak için oturan kimseleri melekler kuşatırlar. Onları Allahü teâlânın rahmeti kaplar. Onlara sekine iner. Allahü teâlâ, onları kendi katında olanlar arasında anar.”
“Sübhânallahi velhamdülillâhi velâ ilahe illallahü vallahü ekber velâ havle velâ kuvvete illâ billah de! Çünkü bunlar, el-Bakıyyât-üs-sâlihât’tır. Ağaç yaprağını döktüğü gibi, onlar da hatâ ve günahları dökerler. Bunlar, Cennet hazînelerindendir.”
“Çarşıya giren kimse, “La ilahe illallahü vahdehü lâ şerîkeleh lehülmülkü velehülhamdü yuhyî ve hüve hayyün lâ yemût bi-yedihilhayr vehüve alâ külli şey’in kadîr” derse, Allahü teâlâ ona bin kere bin sevâb yazar ve bin kere bin günâhı ondan siler. Onu bin kere bin yükseltir.”
Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin 135. âyet-i kerîmesinde, meâlen; “Ve bir günah işledikleri veya nefslerine zülm ettikleri zaman, Allahü teâlânın va’îd ve ıkâbını anarak günahlarından tövbe ederler (ve günahları ancak Allahü teâlânın bağışlayacağını bilirler), hem de yaptıkları günâha bile bile ısrar etmezler (ve onlar, ısrârın cezasının, günahın cezasından daha çok olduğunu bilirler)” buyurdu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Kim sahifesinin kendisini sevindirmesini isterse, çok istiğfar etsin” buyurdu.
Allahü teâlâ, İbrâhim sûresi 24. âyet-i kerîmede meâlen; (Yâ Muhammed!) Gördün ya, Allahü teâlâ nasıl bir temsil yaptı: Kelîme-i tayyibe olan tevhîd ve şehâdet (îmân), kökü yerde sabit ve dal-budağı semâda olan tayyib bir ağaca benzer” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Yâ Resûlallah! Kıyâmet günü senin şefaatinle insanların en mes’ûdu kim olacak?” diye sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Ebâ Hüreyre, bunu bana senden başka kimse sormadı. Ancak sen sordun. Kıyâmet gününde halk içinde şefaatime en çok kavuşacak kimse, kalbinden hâlis olarak “La ilahe illallah” diyendir.”
“En faziletli zikir, “La ilahe illallah”, en faziletli duâ “Elhamdülillah”dır.”
“Her kim; Allahü teâlâdan başka hiçbir ilâh olmadığına, yalnız Allahü teâlânın var olduğuna, O’nun şeriki olmadığına, Muhammed aleyhisselâmın O’nun kulu ve Resûlü olduğuna, Îsâ aleyhisselâmın da Allahü teâlânın kulu ve Resûlü olduğuna, Meryem (in rahmin)e bırakılan, kelimesi ve Allahü teâlâ tarafından (hayat verilen) bir rûh olduğuna, Cennetin ve Cehennemin hak olduğuna, şehâdet ederse, hangi amel üzere olursa olsun Allahü teâlâ onu Cennete kor.”
“Kim, Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına, Muhammed aleyhisselâmın Allahü teâlânın Resûlü olduğuna şehâdet ederse, Allahü teâlâ ona Cehennemi haram kılar.”
Allahü teâlâ, Kehf sûresinin 46. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Mal ve çocuklar, dünyâ hayâtının süsleridir. Sonsuz kalıcı olan iyi işlerin sevâbları, Rablerinin yanında daha iyidir.” buyurdu.
Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin 23. âyet-i kerîmesine meâlen; “Anaya ve babaya güzellikle muâmele edin. Onlardan biri veya ikisi senin yanında ihtiyârlık hâline ulaşırsa, sakın onlara “Öf’ bile deme, onları azarlama, yüksek sesle hitâb edip onlara bağırma, ikisine de iyi ve yumuşak söyle” ve Ankebût sûresi sekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Biz, insana, ana ve babasına iyilik yapmasını tavsiye ettik. Bununla beraber, hakkında bilgi sahibi olmadığın birşeyi bana ortak koşman için sana emrederlerse, artık onlara (bu husûsta) itaat etme. Dönüşünüz ancak banadır. Vakt-i cezada size yaptığınızı (amellerinizin karşılığını) haber vereceğim” buyurdu.
Allahü teâlânın katında hangi amelin daha sevgili olduğu sorulunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Vaktinde kılınan namaz” buyurdu. “Sonra hangisidir?” diye sorulunca da; “Ana-babaya iyilik etmektir” buyurdu.
Allahü teâlâ, Ra’d sûresi 21. âyet-i kerîmede meâlen; “Ve onlar ki Allahü teâlânın gözetilmesini emrettiği hakları gözetirler. (Akrabalık bağını kırmazlar, mü’minlere dostluk gösterir, birlik olurlar, kul haklarını gözetirler, Allahü teâlânın bütün kitap ve peygamberlerine îmân ederler.) Rablerinden korkarlar (nehyedilen şeylerden sakınırlar ve) fenâ hesaptan korkarlar” buyurdu.
Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin 196. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah yolunda şehîd olanları ölü sanmayınız! Onlar diridirler!” buyurdu.
Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 121. âyet-i kerîmede meâlen; “Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, o kitabı, hak olduğunu bilerek okurlar. İşte onlar, tahrif yapmaksızın kitaplarına îmân edenlerdir. Her kim de kitabı inkâr eder ve değiştirirse, onlar dinlerinde ziyan edenlerdir” ve İsrâ sûresinin 45. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sen Kur’ân-ı kerîmi okuduğun zaman, biz, seninle âhırete inanmayanların arasına görünmez bir perde çekeriz.” (Böylece seni göremezler ve sana bir zarar yapamazlar) buyurdu.
Aynı sûrenin 82. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Biz Kur’ân-ı kerîmde öyle âyet-i kerîmeler indirmekteyiz ki, mü’minler için şifâ ve rahmettir (ki, dinlerine kuvvet ve menfâat verir). Zâlimlerin de ancak sapıklığını arttırır” buyuruldu.
Fâtır sûresi 29. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allahü teâlânın kitabını (Kur’ân-ı kerîmini, hükümleriyle amel etmek ve başkalarına da öğretmek sûretiyle devamlı) okuyanlar, namazı gereği üzere kılanlar, kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve aşikâr harcayanlar, asla ziyan etmeyecek bir ticâret umabilirler. Çünkü Allahü teâlâ, onlara mükâfatlarını tamamen verdikten sonra, fadlından onlara ziyâdesini ihsân edecektir. Muhakkak ki, O Gafûr’dur (çok bağışlayıcıdır), Şekûr’dur (az amele karşılık çok mükâfat verir)” buyuruldu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmi okuyunuz. Çünkü o, kıyâmet gününde eshâbına şefaatçi olarak gelecektir.”
“Oruç ve Kur’ân-ı kerîm, kula şefaat eder. Oruç; “Yâ Rabbî! Ben onu, gündüz yemekten içmekten menettim. Beni onun hakkında şefaatçi kıl” der, Kur’ân-ı kerîm; “Yâ Rabbî! Ben onu geceleyin uykudan menettim. Beni onun hakkında şefaatçi kıl” der. İkisi de ona şefaat ederler.”
“Sizin en hayırlınız, Kur’ân-ı kerîmi öğrenen ve öğretenlerinizdir.”
Haysem ( radıyallahü anh ) anlattı: Resûlullah ( aleyhisselâm ) Eshâbından bir grup cemâat arasında bulunuyordu. Bu sırada Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına uğradım. “Allahın Resûlü olduğunu söyleyen sen misin?” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet” buyurdular. O zaman; “Ey Allahın Resûlü! Hangi amel Allahü teâlâya daha sevgilidir?” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya îmân etmektir” buyurdular. “Sonra nedir yâ Resûlallah?” dediğimde; “Sıla-i Rahm” buyurdular. Sonra; “Yâ Resûlallah! Allahü teâlânın en sevmediği amel nedir?” diye sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya ortak koşmaktır” buyurdular. “Sonra nedir yâ Resûlallah?” dedim. “Sıla-i Rahmi kesmektir” buyurdular. “Sonra nedir yâ Resûlallah?” dedim. “Kötülüğü emretmek, iyilikten men etmektir” buyurdular.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kendine yedirdiğin şey, senin için sadakadır. Zevcene yedirdiğin şey, senin için sadakadır. Hizmetçine yedirdiğin şey, senin için sadakadır.”
“Her iyilik sadakadır. Kişinin ehli için harcadığı şey, ona sadaka olarak yazılır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın rızâsı için bir yetimin başını okşayan kimsenin elinin değdiği her kılda, onun için sevâblar vardır. Kim kendi yetimine veya yanında bulunan yetime iyilikte bulunsa, ben ve o, Cennette şu ikisi gibi oluruz” buyurdu ve işâret parmağı ile orta parmağını birbirinden ayırarak gösterdi.
Bir kimse kalbinde katılık bulunduğundan şikâyet edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yetimin başını okşa ve miskini doyur” buyurdu.
“Kim müslüman kardeşini istediği bir şeyle karşılayarak onu sevindirirse, Allahü teâlâ da kıyâmet gününde onu sevindirir.”
“Farzlardan sonra amellerin en faziletlisi, müslümanı sevindirmektir.”
“Müslüman kardeşini sevindirmek, Allahü teâlânın af ve mağfiretine sebep olur.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bir kimse, bir hastayı ziyâret ederse, Allahü teâlânın rahmetine dalar. Hastanın yanına oturduğu zaman, onu Allahü teâlânın rahmeti kaplar” buyurdu. Bunun üzerine “Ey Allahın Resûlü! Bu, hastayı ziyâret eden sağlam ve sıhhatte olan kimse içindir. Hasta için ne vardır?” denilince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hastanın (da) günâhları dökülür” buyurdular.
Fetih sûresi 29. âyet-i kerîmede buyuruldu ki: “Muhammed ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın peygamberidir ve O’nunla birlikte bulunanların (ya’nî Eshâb-ı Kirâmın) hepsi kâfirlere karşı şiddetlidirler. Fakat, birbirlerine karşı merhametli, yumuşaktırlar. Bunları çok zaman rükû’da ve secdede görürsünüz. Herkese dünyâda ve âhırette her iyiliği, üstünlüğü, Allahü teâlâdan isterler. Rıdvânı, ya’nî Allahü teâlânın kendilerini beğenmesini de isterler. Çok secde ettikleri yüzlerinden belli olur. Onların hâlleri, şerefleri, böylece Tevrât’da ve İncîl’de bildirilmiştir. İncîl’de de bildirildiği gibi onlar, ekine benzer. İnce bir filiz yerden çıkıp kalınlaştığı, yükseldiği gibi, az ve kuvvetsiz oldukları hâlde, az zamanda etrâfa yayıldılar. Her tarafı îmân nûru ile doldurdular. Herkes filizin hâlini görüp, az zamanda nasıl büyüdü diyerek şaşırdıkları gibi, hâl ve şânları dünyâya yayılıp görenler hayret etti ve kâfirler kızdılar.”
Kalem sûresi 1-4. âyet-i kerîmelerde meâlen; “Nûn, Kalem ve onunla yazılanlara hamd olsun ki, ey Muhammed, sen deli değilsin, Rabbinin ni’metlerine kavuşmuş bir insansın. Doğrusu sana kesintisiz ecir vardır. Şüphesiz sen, büyük bir ahlâka sahipsin” buyuruldu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Îmânı en kuvvetli olanınız, ahlâkı en güzel ve zevcesine karşı en yumuşak olanınızdır.”
“Doğruluğa yapışınız. Çünkü doğruluk, iyilikle beraberdir. İkisi de Cennettedir. Yalandan sakınınız. Çünkü o, fücur (kötülük) ile beraberdir, ikisi de Cehennemdedir.”
“Kim Allahü teâlâ için tevâzu ederse; Allahü teâlâ, onu yükseltir. Kim de mü’min kardeşinden kendisini üstün tutarsa, Allahü teâlâ onu alçaltır.”
“İnsan, yumuşaklığı, tatlı dili sebebiyle, gündüzleri oruç tutanların ve geceleri namaz kılanların derecelerine kavuşur.”
“Kızdığı zaman, öfkesini yenerek yumuşak davranan kimseyi Allah sever.”
“En faziletli sadaka, insanların arasını ıslâh etmektir.”
“Kişi sevdiği ile beraberdir.”
Ebû Zer ( radıyallahü anh ); “Yâ Resûlallah! Bir kimse, bir kavmi seviyor, fakat onların yaptığını yapmaya gücü yetmiyorsa durumu nasıldır?” diye suâl edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Ebû Zer! Sen sevdiğinle berabersin” buyurdu. Ebû Zer de ( radıyallahü anh ); “Ben Allah ve Resûlünü seviyorum” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sen sevdiğinle berabersin” buyurdu.
Bir kimse gelip, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) kıyâmetin ne zaman kopacağını sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Onun için ne hazırladın?” buyurdu. O zât; “Allah ve Resûlünü sevmekten başka birşeyim yok” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sen sevdiğinle berabersin” buyurdu. Enes ( radıyallahü anh ), bu hadîs-i şerîfle ilgili olarak, buyurdu ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Sen sevdiğin ile berabersin” buyurmasına sevindiğimiz kadar hiçbir şeye sevinmedik. Ben, Resûlullahı ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr ve Ömer’i (radıyallahü anhümâ) seviyorum. Onları sevdiğim için, onlarla beraber olacağımı ümîd ediyorum.”
“Kim bir kimseyi Allah için sever ve; “Ben seni Allah için seviyorum” derse, ikisi de Cennete girer. Allah için seven kimse, sevdiği kimseden derece bakımından daha yüksektir.”
“Kim Allah için sever, Allah için buğzeder, Allah için verir, Allah için mâni olursa, onun îmânı kemâle ermiştir.”
“Birbirinize selâm veriniz! Birbirinize yiyecek ikram ediniz! Akrabanızın haklarını gözetiniz! Gece herkes uyurken namaz kılınız! Bunları yaparak, selâmetle Cennete giriniz.”
“Ey Allahın Resûlü! Cennete girmeme vesile olacak birşey söyler misiniz?” diye soran bir Sahâbîye, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hoş sözlü olmak, selâm vermek ve yemek yedirmek” buyurdu.
“Ey oğlum! Ehlinin yanına geldiğin zaman selâm ver. Böyle yaparsan, sana ve ev halkına bereket olur.”
“İki müslüman karşılaşıp müsâfeha ederlerse, Allahü teâlâ, onlar ayrılmadan önce günahlarını af ve mağfiret buyurur.”
“İki müslüman karşılaşıp, biri diğerine selâm verdiği zaman, ikisinden Allahü teâlânın en sevdiği, arkadaşına daha güleryüzlü olanıdır. Müsâfeha ettikleri zaman ikisinin üzerine Allahü teâlânın rahmeti iner. (inen yüz rahmetten) doksan tanesi müsâfehaya başlayana, on tanesi, kendisiyle müsâfeha edilenedir.”
“Her iyilik sadakadır. Kardeşini güler yüzle karşılaman, kovandaki suyu kardeşinin kovasına boşaltman da iyiliktendir.”
“Kardeşini güleryüzle karşılamak şeklinde bile olsa, hiçbir iyiliği aşağı görme.”
“Kardeşine güleryüz göstermen sadakadır, iyiliği emredip, kötülükten alıkoyman sadakadır. Dalâlet üzere bulunan birisine doğru yolu göstermen senin için sadakadır. Taş ve diken (gibi eziyet veren şeyleri) yoldan uzaklaştırman sadakadır. Kovandaki suyu, kardeşinin kovasına doldurman sâdakadır.”
“Hiç kimse, kendi kazandığından daha hayırlı bir yiyecek yememiştir.”
“Doğru ve emîn tacir, Peygamberler, sıddîkler ve şehîdlerle beraberdir.”
“Her göz kıyâmet günü ağlayacaktır. Şu üç göz bunlardan müstesnadır: Haramlara bakmayan göz, Allah yolunda uyumayan göz, Allah korkusundan sinek başı kadar bile olsa yaş akan göz.”
“Kadın, beş vakit namazını kıldığı, namusunu koruduğu ve kocasına itaat ettiği zaman, Cennete istediği kapıdan girer.”
“Kadın üzerinde hakkı ençok olan kimdir?” diye sorulunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kadının hocasıdır” buyurdu. Yine “Bir kimse üzerinde hakkı ençok olan kimdir?” denilince de; “Annesidir” buyurdu.
“Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân eden kimse ya hayır söylesin, yahut sussun.”
“Ey Allahın Resûlü! Müslümanlardan hangisi daha üstündür?” diye sorulunca, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Müslümanların, elinden ve dilinden sâlim olduğu, zarar görmediği kimsedir” buyurdu.
Âl-i İmrân sûresi 104. âyet-i kerîmede meâlen; “İçinizden, insanları hayra çağıracak, iyiliği emredecek, kötülükten alıkoyacak bir topluluk bulunsun, işte onlar, kurtuluşa erenlerdir.” aynı sûrenin 110. âyet-i kerîmesinde de meâlen; “Siz, insanlar için hayırlı ümmetsiniz! İyi şeyleri emreder, fenâ şeyleri menedersiniz” buyuruldu.
Lokman sûresi 17. âyet-i kerîmesinde, Lokman Hakîm’in oğluna nasihatlerinden bahisle meâlen şöyle buyurulmaktadır: “Yavrum, namazı gereği gibi kıl, iyiliği emret ve fenâlıktan alıkoy. Bu husûsta sana isâbet edecek eziyete katlan; çünkü bunlar, kesin olarak farz kılınan işâretlerdir.”
Şûra sûresi 30. âyet-i kerîmede meâlen; “Size gelen belâlar, musibetler, kabahatlerinizin, günahlarınızın cezasıdır. Bununla beraber, Allahü teâlâ, bir çoğunu da affederek musibete ma’rûz bırakmaz” buyuruldu.
Nisa sûresi 79. âyet-i kerîmede meâlen; “Ey insan, sana gelen her iyilik, Allahü teâlânın ihsânı olarak, ni’meti olarak gelmektedir. Her dert ve belâ da, kötülüklerine karşılık olarak gelmektedir. Hepsini yaratan, gönderen Allahü teâlâdır” buyuruldu.
Nahl sûresi 34. âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ, kullarına zulmetmez, haksızlık etmez, onları azâba, acılara sürükleyen bozuk düşünceleri, çirkin işleridir. Böylece kendilerine zulüm ve işkence ediyorlar” buyuruldu.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “İnsanlar arasında en fenâ belâ ve musibete düçâr olan kimdir?” diye sorulunca; “Peygamberlerdir. Sonra onlara daha benziyen, sonra onlara daha benziyenlerdir” buyurdu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) devam ederek; “İnsanlar, dinlerindeki durumlarına göre imtihan olunurlar. Eğer dinlerinde kuvvetli iseler, onlara verilen belâ ve musibet daha şiddetli olur” buyurdu.
Ebû Zer Gıfâri ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûlullaha ( aleyhisselâm ) birçok suâller sorduktan sonra; “Yâ Resûlallah! Bana nasihat et” dedim. “Sana Allahtan korkmayı tavsiye ederim. İşin başı budur” buyurdu. “Yâ Resûlallah biraz daha” dedim. “Sana Kur’ân-ı kerîmi okumayı tavsiye ederim. O senin için yeryüzünde nûr, gökte meleklerin övgüsüdür” buyurdu. “Biraz daha” dedim. “Çok gülmeyi terket, çok gülmek kalbi öldürür, yüzün nûrunu giderir” buyurdu. “Biraz daha nasihat buyur yâ Resûlallah” dedim. “Susmayı tercih et, sâdece hayır söyle, bu şeytanı senden uzaklaştırır, dine uymakta sana yardımcı olur” buyurdu.
“Biraz daha yâ Resûlallah” dedim. “Cihâd et, çünkü cihâd, ümmetimin zühdüdür” buyurdu. “Biraz daha” dedim. “Miskinleri (fakirleri) sev, onlarla bulun” buyurdu. “Biraz daha yâ Resûlallah” dedim. “Kendinden aşağı olanlara bak, senden üstün olanlara bakma, çünkü içinde bulunduğun hâl, senin için ni’mettir” buyurdu. “Biraz daha yâ Resûlallah” dedim. “Akrabanı ziyâret et, onlar seni ziyâret etmeseler de” buyurdu. “Biraz daha yâ Resûlallah” dedim. “Allahü teâlâya itaat et, kınayanların kınamasına aldırma” buyurdu. “Biraz daha nasihat et yâ Resûlallah” dedim. “Acı da olsa hakkı söyle” buyurdu. Biraz daha istedim, elini göğsüme koydu ve şöyle buyurdu: “Tedbir almak gibi akıllılık yoktur. Haramlardan el çekmek gibi vera’ yoktur. Güzel ahlâk gibi de soyluluk yoktur.” buyurdu.
Tahrîm sûresi, sekizinci âyetinde meâlen; “Ey îmân eden seçilmişler! Allahü teâlâya dönünüz! Hâlis tövbe edin! Ya’nî tövbenizi bozmayın! Böylece tövbe edince, Rabbiniz, sizi belki affeder ve ağaçlarının, köşklerinin altından sular akan Cennetlere sokar” buyuruldu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Günâhından tövbe eden kimse, günâhı olmayan kimse gibidir” buyurdu.
Hûd sûresi 114. âyet-i kerîmede meâlen; “Doğrusu bu hasenat (beş vakit namazın sevâbı) küçük günahları mahveder” buyuruldu.
Rersûlullah ( aleyhisselâm ); “Nerede olursan ol, Allahü teâlâdan kork! Kötülüğün peşinden iyilik yap ki; o iyilik, o kötülüğü silsin, gidersin. İnsanlara güzel ahlâk ile muâmele et!” buyurdu.
Mu’âz bin Cebel ( radıyallahü anh ), yolculuğa çıkacaktı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûr-i saadetlerine gelip nasihat istedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya ibâdet et! O’na hiçbir şeyi ortak koşma. Kötülük yaptığın zaman peşinden iyilik yap. Ahlâkını güzelleştir” buyurdu.
“Siz, öyle bir zamanda geldiniz ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapmaz iseniz, helak olur, Cehenneme gidersiniz. Sizden sonra öyle müslümanlar gelecek ki, Allahü teâlânın emirlerinin ve yasaklarının onda birini yapabilseler, Cehennemden kurtulurlar.”
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. Şeyh Edebâlî hazretlerinin dâmâdı. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’in bacanağıdır. Osman Bey devrinin meşhûr âlimlerindendir. Aslen Karamanlı olup, hocası Edebâlî’nin ( radıyallahü anh ) hemşehrîsidir. Çeşitli ilimleri, Edebâlî’den tahsil edip, tefsîr, hadîs ve fıkıh bilgilerinde âlim, tasavvufta yüksek derecelere sahip oldu. Kalbi, kötülüklerin pisliklerinden temizlendi. Zühd ve takvâda, güzel ahlâkta, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakta, insanlara doğru yolu göstermekte çok ileri idi. Osman Bey zamanında, gazâ ve fetihlere iştirâk eder, gazilere imamlık yapar va’z ve nasihatlerde bulunurdu. Karahisar’da ilk Cum’a namazını , Eskişehir’de ilk bayram namazını o kıldırdı.
Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı’nın, İlhanlı Gazân Hân tarafından İran’a götürülmesi üzerine devlet parçalandı. Her önüne gelen bey, herkes, sığınacak yer arar oldu. Haber Osman Bey’in meclisine ulaştı. Mecliste hazır bulunan Osman Bey’e, hatîb ve va’izi Dursun Fakîh şu teklifi yaptı: “Beyim! Cenâb-ı Hak size, sığınacak yer arayan müslümanları bir araya toplayıp idâre etmek basiretini ve gücünü ihsân etmiştir. Allahü teâlânın inâyeti, duâ ordusunun himmet ve bereketi, gazâ ordusunun kuvvet ve kudretleriyle çevrenizdeki tekfurları dize getirip, birçoklarının topraklarını mülkünüze dâhil ettiniz. Şimdi sıra Anadolu topraklarını ehil olmayanların elinden kurtarıp, ahâlisini huzûra kavuşturmaya gelmiştir. Müsâade buyurun da, adınıza hutbe okuyup, sizi sultan ilân edelim” dedi. Sultan düşünüp, istişâre etti. Dursun Fakîh’e hak verdi. O gün Dursun Fakîh, Osman Gazi adına hutbe okuyup, beyinin sultanlığını ilân etti. Dursun Fakîh okuduğu hutbelerde, va’z ve nasihatlerinde gazilerin gazâ şevkini artırıcı sözler söylerdi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun mübârek Eshâbının (radıyallahu anhüm), güzel ahlâk ve örnek yaşayışını anlattı. Osman Gâzî’nin seçme yiğitleri, Allahü teâlânın dînini yaymağa, insanlara merhametli davranıp zarar vermemeye çok gayret ettiler. Herkese iyilik edip, hayırlı amel işlediler. Nefislerini terbiye edip, ebedî saadete kavuşmak için gayret gösterdiler. Bu husûslarda Dursun Fakîh’in askerler üzerinde çok büyük te’sîrleri oldu.
Dursun Fakîh, hocası Edebâlî’nin vefâtından sonra, onun dergâhında tâliblerine ders verdi. Hocasına sorulan suâllere o cevap verdi. Mühim devlet işlerinde onunla istişâre edildi. Osman Bey’in oğlu Orhan Bey’in en yakın müşaviri oldu. Her işinde onunla istişâre edip, “İstişare eden pişman olmaz” hadîs-i şerîfi mu’cibince, devletin devamlı ilerlemesini, altıyüz yıllık Osmanlı Devleti’nin temellerinin sağlam olarak atılmasını te’min etti. Sekizinci asrın ilk yarısında vefât etti.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Osman bin Ebî Kâsım bin Ahmed bin İkbâl el-Yemenî olup, künyesi Ebû Affân’dır. Doğum târihi bilinmemektedir. 776 (m. 1374) senesinde vefât etti. Ebû Affân Osman, fakîh, vera’ ve zühd sahibi bir zât idi. Dünyâ malına hiç önem vermezdi. Kendisine Zebid’de Hanefî Mensûriyye Medresesi’nin müderrisliği teklif edildi ise de, o bu vazîfeyi kabûl etmedi. Ebû Affân Osman el-Yemenî’nin birçok kerâmetleri görüldü.
Şöyle anlatılır: “Osman el-Yemenî’nin bulunduğu köye Iraklı biri geldi. Osman el-Yemenî’yi görünce, onun talebelerine; “Bu sene bu zât hacca gitmiş midir?” diye sordu. Talebesi o zâta; “Hocam bu sene hacca gitmediler” dedi. O bunun üzerine; “Vallahi ben onu hac mevsiminde Harem-i şerîfte beş vakit namaz kılarken gördüm” dedi. Daha sonra o, Osman el-Yemenî hazretlerinin yanına gitti ve ondan duâ istedi.”
Yine şöyle anlatılır: “Osman el-Yemenî’nin bulunduğu köyde bir zengin kimse vefât etti. Zamanın sultânı köyde bulunanlara; “O kimsenin evinin kapısını mühürleyin ve onun bütün mallarını iki kişinin huzûrunda tesbit edin. Daha sonra buraya gönderin” diye bir emir yazarak, elçi ile gönderdi. Elçi, Osman el-Yemenî’nin iki talebesinin yanına gelerek, durumu onlara anlattı. Onlar da, hocamızdan izin alalım dediler. Osman el-Yemenî talebelerine bu işe karışmamalarını söyledi. Elçi, yanında bulunan muhafızlar ile Osman el-Yemenî’nin sohbetini bastı ve onlara sultânın verdiği vazîfeyi yaptırdı. Sonra da çok eziyet etti. Bu arada, durumu bildiren bir mektûbu da sultâna gönderdi. Duruma çok kızan sultan, askerleri ile birlikte Zebîd beldesine gitmek üzere yola çıktı. Akşam oldu. Çok iyi bildikleri Zebîd köyünün yolunu bir türlü bulamadılar. Bu duruma çok şaşırdılar. Sabaha kadar buluruz ümidiyle dolandılar. Yine de köyün yolunu bulamadılar. Sabah olunca, bütün gece aynı yerin çevresinde dolandıklarının farkına vardılar. Sultan, bütün bunların Osman el-Yemenî hazretlerinin kerâmetlerinden olduğunu anladı. Derhâl cân-ı gönülden tövbe etti. Sonra Osman el-Yemenî’nin yanına gitti. Ondan af ve özür diledi. Osman el-Yemenî de onu affetti.”
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Lakabı Mecdüddîn’dir. 679 (m. 1280) senesinde doğdu. 740 (m. 1339)’da Mısır’da vefât etti. Aslen Mısırlıdır. Mısır’ın doğu beldelerinden birine bağlı olan Zünkelûn köyündendir. Bu köyün ismi, önce Sünkelûm iken, sonradan halk dilinde Sünkelûn ve Zünkelûn şeklinde değişmiştir. Ebû Bekr bin İsmâil, fıkıh, usûl, hadîs, nahiv ilimlerinde âlim olup, çeşitli eserler yazmıştır. Fıkıh ve hadîs ilmini zamanının âlimlerinden öğrendi. Zamanının meşhûr âlimlerinden olup, sâlih, zâhid ve mütevâzî bir zât idi. Baybarsiyye dergâhında Meşîhat-üs-Sûfiyye vazîfesini yürüttü ve hadîs dersleri verdi. Ayrıca Hâkimî Câmii’nde de ders verdi. Gece-gündüz talebelere ders verirdi. Derslerini anlatırken, talebelere nasihat ederdi. Derslerinde evliyâ menkıbeleri ve hayat hikâyelerini çok anlatırlardı. Bu sûretle dersleri ilgi ile ta’kib edilip, çok fâideli ve bereketli olurdu. Sohbeti tatlı ve fâideli idi. Meclisinde asla kimsenin gıybeti yapılmazdı. Tasavvufda yükselmiş, kerâmet sahibi bir zât idi. Eserleri şunlardır: “Tuhfet-ün-Nebîh fî şerh-it-tenbîh”; dört cild olup, “Tenbîh” şerhidir. “Şerhu minhâc-üt-tâlibîn”, “Şerh-üt-ta’cîz”, “El-Lem-ül-ârıda fî mâ vakaa beyn-er-Râfiî ven-Nevevî minel-Muârıda.”
Fıkıh ve lügat âlimi. İsmi, Ahmed bin Ali bin Abdülkâfi bin Ali bin Temâm es-Sübkî’dir. Künyesi, Ebû Hâmid olup, lakabı Behâüddîn’dir. 719 (m. 1319) senesinde doğup, 773 (m. 1371) târihinde vefât etmiştir. Babası Şeyhülislâm Takıyyüddîn Ebü’l-Hasen’den, Ebû Hayyân Reşîdî ve İsfehânî’den ilim aldı. Yûnus Debbûsî, el-Vânî, Bedr İbni Cemâa ve başka âlimlerden, Şam’da; Cezerî, Müzzî ve başkalarından ders aldı. Büyük âlim Takıyyüddîn Sâig’den birkaç kırâat dinlemiştir. Mecal Zenkelûnî, İbn-i Kammâh ve başka âlimlerden fıkıh ilmi okudu. Daha gençliğinde ilimde pek yükseldi. Kardeşi Şam kadılığı vazîfesini üzerine alınca, Mensûriyye ve Tûlûn Câmii’nin medresesinde ders verdi. Meşhed-i Şafiî, Hâkim Câmii ve ilk açılışında Şeyhünniyye’de ders verdi. Yine 763 (m. 1361) senesinde kardeşinin yerine Şam kadılığı yaptı. Sonra, Asker şehrinin kadılığına ta’yin edildi. Adeliye’de fetvâ işlerini yürüttü.
Kâdı Takıyyüddîn Zebîrî onun hakkında şöyle der: “Behâüddîn Sübkî büyük âlimlerdendir. Babası, Şam kadısı idi. Zengin idi. Babası, Şam kadısı olunca, daha önce yaptığı vazîfelerin oğluna verilmesini istedi. Bunlar; Mensûriyye, Şeyhıyye ve Kehâriyye, İbn-i Tûlûn ve Zâhir medreselerinde ders vermek vazîfelerinden ibâretti. İbn-i Lebbân vefât edince, Meşhed-i Şafiî medresesinde ders verdi. Sonra Şam’da bir medresede vazîfe aldı. Bu işte bir müddet devam etti. Sonra Adeliye’de fetvâ işlerine baktı. Sonra Asker şehri kadılığını yaptı. Daha sonra İbn-i Tûlûn Câmii’nin hatîbi İbn-i Cevzî vefât edince, Şehiriyye Medresesi’nde fıkıh dersi verdi. Bundan sonra, büyük âlim Cemâlüddîn Esnevî’den sonra, İbn-i Tûlûn Medresesi’nde tefsîr dersi verdi.”
Ebû Hâmid Behâüddîn Sübkî, fazîlet sahibi, çok ibâdet eden, çok sadaka veren bir zât idi. O pekçok defalar hacca gitti. Kalbinin merhamet ve inceliğinden, gözlerinden yaşlar hemen boşanıverirdi. Ebû Hâmid Behâüddîn ( radıyallahü anh ), istediğini elde etmede pek azîmli idi.
Eserleri: 1- Arûs-ül-efrât fî şerh-i telhîs-il-miftâh: İbn-i Hâcib’in usûle dâir yazdığı muhtasarı üzerine uzun bir şerhdir.
Tefsîr, kırâat, hadîs, târih ve lügat âlimi. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Ali bin Hayyân el-Gırnâtî el-Ceyyânî el-Endülüsî’dir. Künyesi Ebû Hayyân olup, lakabı Esîrüddîn’dir. Künyesi ile meşhûr oldu. 654 (m. 1256) senesi Şevval ayında, Gırnata’ya bağlı Matahşâraş denilen yerde doğdu. 745 (m. 1344) senesinde Kâhire’de vefât etti. Kâhire’nin dışında bulunan Sâfiyye kabristanına defnedildi.
Ebû Hayyân, Gırnata’da büyüdü. Burada; kırâat, nahiv ve lügat ilimlerini okudu. Gırnata’da; Ebû Ca’fer bin Zübeyr, Ebû Ca’fer bin Beşîr, Ebû Ca’fer bin Tabbâ’, Ebû Ali bin Ebi’l-Ahmer, Ebû Hasen bin Sâig ve birçok âlimden ilim öğrendi. İlim öğrenmek için Mâleka, Mirye, Cezîre, Hadrâ, Cebel-ül-feth, Sebte, Becâye, Tunus, İskenderiyye, Mekke ve daha başka yerlere gitti. Mâleka’da; Ebû Ali bin Ebi’l-Ahves, Hatîb Abdülhak bin Ali, Ebû Abdullah Muhammed bin Abbâs Kurtubî’den, Becâye’de; Ebû Abdullah Muhammed bin Sâlih Kenânî’den, Tunus’ta; Ebû Muhammed Abdullah bin Hâru, Ebû Ya’kûb Yûsuf bin İbrâhim’den, İskenderiyye’de; Abdülvehhâb bin Hasen bin Furât ve Ali Abdülbasîr İsmâil bin Abdullah Müleycî, İbn-i Hatîb Mızze, Behâüddîn bin Nahhâs, Gâzî Hâlâvî’den, Mekke’de; Ebû Hasen Ali bin Sâlih Hüseynî, Yûsuf bin İshâk Taberî’den hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Ebû Hayyân, kırâat ilmini Ebû Ca’fer bin Tabbâ’dan, nahiv ilmini; Ebû Hasen Übbezî, Ebû Ca’fer bin Zübeyr, İbn-i Ebî Ahves Radıyy ve İbn-i Sâig’den öğrendi. Ayrıca Ebû Hüseyn bin Rebî’, Şâtıbî, Kutbüddîn Kastalânî, İzzüddîn Harranî, Vedh bin Burhan, İbn-ül-Enmâtî, Muhammed bin Abdullah bin Elben’in derslerini de dinledi. Doğuda ve batıda birçok âlim ona icâzet (diploma) verdi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Şerefüddîn Dimyatî, Takıyyüddîn İbni Dakîk-ül-Iyd, Takıyyüddîn İbni Rezzîn, Ebü’l-Yemen bin Asâkir. Kendisi şöyle demektedir: “İlim aldığım hocalarımın sayısı dörtyüzellidir. İcâzet aldıklarımın sayısı da pek çoktur.”
Ebû Hayyân; nahiv, tefsîr, kırâat, edebiyat, târih ilimlerinde yüksek derecelere kavuştu, İlimlerdeki yüksek derecesi her tarafa yayıldı, ilimdeki yüksekliğinde asrının âlimleri ittifâk etmiştir. Sözünde ve yaptığı nakillerde güvenilen, i’timâd edilen ve araştırıcı bir âlim idi. Âlimler, talebeler ve insanlar ondan çok istifâde ettiler. Kendisinden; Takıyyüddîn Sübkî, Tâcüddîn Sübkî, Behâüddîn Ebî Hâmid Ahmed, Cemâlüddîn Esnevî, İbn-i Kâsım, İbn-i Akil, Semin, İbn-i Mektûm, es-Seffâkusî, Nâzır-ül-Ceyş ve daha birçok âlim hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendi. O, büyük âlim İbn-i Mâlik’in kitaplarını okumavı teşvik ederdi.
Talebelerine, İbn-i Mâlik’in eserlerinin kapalı taraflarını açıklardı, ömrünün çoğunu ders okutmak ve eser yazmakla geçiren Ebû Hayyân, Tûlûn, Mensûriyye, Hâkimi ve Akmer câmilerinde ilim öğretti ve Mensûriyye Medresesi’nde hadîs kürsüsü müderrisliği yaptı.
Tâcüddîn Sübkî onun hakkında: “Hocalarımızın ve arkadaşlarımızın çoğu Ebû Hayyân’dan ilim öğrendi. Babam Takıyyüddîn Sübkî de ondan ilim öğrenenler arasındadır. Babam ona çok hürmet ederdi. Eserlerinde ondan birçok nakiller yapmıştır. Bizi, sultan tekrar Şam’a gönderince, babam sultandan benim için birkaç gün izin aldı. Bu süre içerisinde, Ebû Hayyân’ın yanında okuduğum kitabı tamamladım. Babam bana: “Oğlum! Bu senin için bir ganîmettir. Belki bir dahaki gelişimizde Ebû Hayyân’ı bulamıyacaksın” dedi. Nitekim dediği gibi oldu” demektedir.
Meşhûr âlimlerden Safdî ise onun hakkında şöyle demektedir: “Ebû Hayyân, ya ders dinler, ya bir ilmî mes’ele ile meşgûl olur, ya birşeyler yazar veya bir kitabı mütâlâa ederdi. Onun bunlardan başka birşey ile meşgûl olduğunu görmedim. O, zekî talebelere iltifât eder, onları sever ve methederdi. Onun pekçok şiirleri vardır. Yaptığı nakillere güvenilirdi. Lügat ilmini gayet iyi bilirdi. Sarf ve nahiv ilimlerinde çok yüksek dereceye ulaşmıştı. Ömrünün çoğunu bu ilimlere verdi.”
Safdî onun hakkında: “Ebû Hayyân, uzun boylu, güzel sesli, sûreti hoş bir zât idi. Minhâc kitabını ders olarak okuturdu. Minhâc kitabından az bir kısmı müstesna hepsini ezberledi ve kendi elyazısıyla yazdı” demektedir.
Edfevî de onun hakkında şöyle demektedir “Ebû Hayyân nakillerinde güvenilir ve huccet idi. İtikâdı sağlam olup, mu’tezîlî ve mücessime’ye âit bid’atlerden uzak idi. Çok cömerd idi. Allahü teâlânın emirlerine çok bağlı olup, yasaklarından çok sakınırdı. Kur’ân-ı kerîm okurken ağlardı.” Ebû Hayyân birçok eser yazmıştır. Eserlerinin sayısının elliye ulaştığı söylenmektedir. Eserlerinden ba’zıları şunlardır, 1- El-Bahr-ül-Muhît: Tefsîr kitabıdır. Bu tefsîr, sekiz cild hâlinde olup, basılmıştır. İlim ehli arasında mu’teber ve yaygın olarak müracaat edilen bir eserdir. Kur’ân-ı kerîmin lafızlarının i’râb şekillerine vâkıf olmak isteyen kimse için bu tefsîr çok mühimdir. Çünkü nahvi mevzûların Kur’ân-ı kerîm âyetleri için ehemmiyeti büyüktür. Ebû Hayyân tefsîrinde âyet-i kerîmelerin izahını nahiv yönünden derinlemesine ele almış ve nahiv âlimleri arasındaki ihtilâflara geniş yer vermiştir. Bununla beraber Ebû Hayyân, ahkâm ile alâkalı husûsları da ihmâl etmemiştir. O, kelimelerin lügat ma’nâlarından bahsetmiş, nüzûl sebeplerini nâsih ve mensûh muhtelif kırâatleri, Kur’ân-ı kerîmin belagat yönünü, ahkâm ile ilgili âyet-i kerîmelere geldikçe fıkhî hükümleri, mütekaddimîn ve kendisinden önceki müteahhirîn âlimlerinden gelen rivâyetleri de bildirmiştir. Bütün bunları kendisine hâs bir üslûpla ifâde etmiştir.
Ebû Hayyân bu husûsu tefsîrinin mukaddimesinde şöyle anlatır: “Bu kitabımdaki tertîbim şöyledir, önce lügata ihtiyâç olan yerlerde, tefsîr ettiğim âyet-i kerîmenin kelimelerinden söze başlıyorum. Sonra, o lafza âit nahiv ilmine dâir hükümleri bildiriyorum. Eğer bir kelimenin iki veya daha fazla ma’nâsı varsa, o kelimenin ilk geçtiği yerde bu ma’nâları zikrediyorum. Böylece, daha sonra bu kelime tekrar geçtiğinde, orada daha önce geçen münâsip ma’nâlardan birisi verilip, sonra âyet-i kerîmenin tefsîrine başlıyorum. Eğer varsa, âyet-i kerîmenin nüzûl sebebini, nesh durumunu, önceki âyet-i kerîme ile olan alâkasını ve âyet-i kerîme hakkındaki kırâatleri, âyet-i kerîmenin Arabca ilmi bakımından durumuna, Selef-i sâlihîn ve halef (sonra gelen âlimlerin) buyurduklarını zikrediyorum. Kısaca, o âyet-i kerîme hakkında söylenmesi gereken ne varsa söylüyorum. Orada geçen meşhûr kelimeleri asla ihmâl etmiyorum. Onda i’râb bakımından kapalı husûsları açıklıyor, beyân ve bedî’ ilimleri yönünden de açıklamalarda bulunuyorum. Daha önce bahsettiğim bir kelime, bir cümle ve tefsîr ettiğim bir âyet-i kerîme hakkındaki açıklamayı tekrarlıyorum. Ba’zan da, böyle yerlerde o kelime cümle veya âyet-i kerîmenin açıklamasının geçtiği yere havale ediyorum. Şayet tekrar edersem, bu, daha fazla bilgi ve fâide içindir. Kur’ân-ı kerîmin lafzına teallûk eden dînî hükümlerde, dört mezhebe göre hükümleri bildiriyorum. Delîlleri için fıkıh kitaplarına havale ediyorum. Aynı şekilde nahiv ilmi ile ilgili hükümlerin delîlleri ve geniş ma’lûmât için de, nahiv kitaplarına müracaat edilmesini tavsiye ediyorum. Fakat, ba’zan bir hüküm, garîb veya ekseriyetin bildirdiği meşhûr hükme muhalif bir hüküm olduğunda, o hükmün delîllerini bildiriyorum. Âyet-i kerîmelerin i’rabını yaparken, Kur’ân-ı kerîmin münezzeh olduğu i’rab şekillerinden uzak duruyorum. Böyle mahzurlu i’rab şekillerini bildirip, bundan sakınmak gerektiğini de, Kur’ân-ı kerîmin i’rab ve terkibinin en güzel i’rab ve terkib sekline hamledilmesinin icab ettiğini beyan ediyorum. Çünkü Allahü teâlânın kelamı, en fasih kelamdır. Onda, nahiv âlimlerinin caiz kıldığı, uzak takdîrler, zaif terkipler, kapalı mecazlar gibi husûsların hepisini caiz kılmak, caiz değildir. Son olarak kelime ve terkib olarak tefsîr ettiğim âyet-i kerîmenin beyan ve bedî’ ilmi ile ilgili durumunu bildirerek söze son veriyorum. Âyet-i kerîmelerin sonunda ma’nalarını şerh ediyorum. Ba’zan munasip oldukça tasavvuf ehlinin sözlerine de yer verdim.”
Ebû Hayyân tefsîrinde, nahiv ve i’rab şekillerinde Keşşâf ve İbn-i Atıyye tefsîrinden çok nakiller yapmaktadır. Fakat çok defa bu nakillerin peşinden, onlara nahiv mes’elelerinde i’tirazlar yapmaktadır. Yine Ebu Hayyan tefsîrinin ikinci cildinin 276 ve yedinci cildinin 85. sahifelerinde Zemahşerî’ye mu’tezili i’tikâdından dolayı alaylı ve sert hücumlar yapmaktadır, Bununla beraber, onun Kur’ân-ı kerîmin belagatini, ortaya koymaktaki yüksek meharetini de takdîr etmektedir.
Ebû Hayyân bu tefsîrinde yaptığı nakillerin çoğunda, “Kitab-üt-tahrir vet-tahbir li akvâl-i eimmet-it-tefsîr” kitabını kaynak almış, bu kitaba i’timâd etmiştir. Bu kitab, Ebû Hayyan’ın hocası Cemalüddîn Ebu Abdullah Muhammed bin Süleymân el-Makdisî’nindir. Bu kitab, tefsîr ilmine dair yazılmış en büyük eser olup, yüz cilde yakındır.
Kısaca, Ebu Hayyan’ın tefsîrinde, ömrünün büyük bir kısmını verdiği ve çok yükseldiği nahiv yönü ağırlıktadır. 2- En-Nehr: Bahr-ül-muhit’in kısaltılmış şeklidir. Bu eserde İbn-i Teymiyye’nin hataları da gösterilmiştir. 3- İthaf-ül-eribbima fil-Kur’ân-ı minel-Garîb, 4- Et-Tezyîl vet-tekmil, 5-Mutavvel-ül-irtisâf ve Muhtasarı: Celaleddîn Süyuti; “Arabcada bu iki kitapdan daha büyük kitap yazılmadı” demektedir. 6- Tenhil-ül-mulahhas min şerh-üt-teshîl, 7- İsfar-ül-mülehhas, 8- Et-Tecridü li ahkam-i kitabı Sibeveyh, 9- Et-Tezkiretü fil-Arabiyye (dört büyük cildlik bir eser), 10- Et-Takrib, 11- Muhtasar-ul-mukrib, 12- Et-Tedrib fî şerhihi, 13- El-Mebda’fit-Tasrif, 14- Gayet-ül-ihsân fin-nahv, 15- El-İrtidaü fid-dadi vez-zai, 16- Ikd-ül-lâlî fil-kırâat, 17- El-Halel-ül-haliyye fî esanid-il-Kur’ân-il-Aliyye, 18- Nuhat-ül-Endülüs, 19- El-Ebyat-ül-vafiyye, 20- Mantık-ül-hürs fî lisân-il-fürs, 21-El-İdrak lil-lisân-il-etrâk, 22- Zehv-ül-mülk fî nahv-it-Türk, 23- El-Efsal fî lisân-it-Türk, 24- En-Nuket-ül-hisan, 25- En-Nafi’, 26- El-Mevrid-ül-Gümer, 27- Er-Ravd-ül-Basim, 28- Ez-Zümre, 29- Nihâyet-ül-İ’rab.
İslam âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Abdülvehhab-ı Şa’ranî hazretlerinin beşinci batından dedesidir. Mısır’da Sa’îd-i Mısır olarak bilinen bölgenin aşağı kısmında ve Nil nehrinin batı sahilinde bulunan Behensa beldesindendir. Doğum tarihi tesbit edilemiyen Ebû İmran ( radıyallahü anh ), 707 (m. 1307) senesinde vefât etti. Benî Zugla diye tanınmış olan kabileye mensûp, Tilmsan Sultânı Ebû Abdullah ez-Zuglâ’nın evlâdındandır. Ebû İmrân, sultan olan babasının yanında yetişip büyüyünce, Allah yolunda bulunmayı, kendisini tasavvufa vermeyi saltanata tercih etti: Babası ilk zamanlarda onun bu hâlini garip karşıladı ise de, daha sonra işinde kendisini serbest bıraktı. Ebû İmrân Mûsâ, talebe olmak üzerek Şeyh-ül-Magrib olarak tanınan Ebû Midyen et-Tilmsânî hazretlerinin huzûruna vardı. Ebû Midyen ( radıyallahü anh ) buna; “Kime mensûbsun?” diye sordu. O da; “Sultan Ebû Abdullah’a” dedi. “Nesebin (soyun) kime kadar ulaşır?” diye sorunca, “Muhammed bin Hânefiyye bin Ali bin Ebî Tâlib’e (radıyallahü anhümâ)” dedi. Ebû Midyen, “Fakirlerin (tasavvuf yolunda bulunanların) yolu ile saltanat ve neseb (soy) asâleti bir arada bulunmaz” dedi. O da; “Ey efendim! siz şâhid olun ki, şu andan i’tibâren sizden başkasına bağlı bulunmayı terkettim. Başka şeylerin hepsinden ayrıldım. Soyumla anılmayı değil, sizinle anılmayı şeref kabûl ettim” dedi. Bunun üzerine Ebû Midyen hazretleri bunu talebeliğe kabûl etti. Gayret ve isti’dâdının fazlalığı sebebiyle, kısa zamanda ilimde ve ma’nevî hâllerde yükselerek, o büyük zâtın talebelerinin önde gelenlerinden oldu. Birçok kerâmeti görüldü. Vahşi hayvanlar ile konuştuğu herkes tarafından bilinirdi. Arslanlar bile bu zâtın Allaha bağlılığından hâsıl olan heybetinden korkup çekinirlerdi. Halktan, bizzat bunları görenler az değildi.
Ebû Midyen et-Tilmsânî hazretlerinin huzûrunda, yetişerek, üstün derecelere, yüksek makamlara kavuşan Ebû İmrân, kendisi gibi yetişen ba’zı arkadaşları ile birlikte, hocaları Ebû Midyen tarafından, insanları irşâd etmek, onlara saadet yolunu göstermek üzere, Mısır’da değişik beldelere gönderildi Yola çıkacakları zaman, Ebû Midyen hazretleri; Ebû İmrân’a; “Mısır’a ulaştığında, Sa’îd bölgesinde bulunan Hûr nahiyesine git! Senin kabrin orada olacaktır” buyurdu. O da; “Başüstüne efendim” diyerek, bildirilen yere vardı. Hocasından öğrendiği yüksek din bilgilerini, talebelerine, ilim âşıklarına anlatmaya, öğretmeye başladı. Birçok talebe yetiştirdi. Çok kerâmeti görüldü. Bir talebesine nidâ ettiği, seslendiği zaman, o talebe bir senelik mesafede de olsa, Allahü teâlânın izni ile hocasının sesini duyar ve cevap verirdi. Yine talebelerinden birisi bir sıkıntıya düşse ve ondan yardım istese, ona seslense, Allahü teâlânın izni ile o talebesinin hâlini anlar, sesini duyar, bir senelik mesafede de bulunsa, Allahü teâlânın izni ile derhâl o talebesinin imdâdına yetişirdi Ona yardım edip, sıkıntıdan kurtarırdı. Ebû İmrân Mûsâ hazretleri burada, aşk ve şevk ile uzun yıllar hizmet etti. Birçok kimse ondari ilim öğrenip, istifâde ettiler. Hocası Ebû Midyen’in işâret ettiği gibi o beldede vefât etti. Kabri oradadır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 20
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÛ MUHAMMED HASEN BİN ÖMER EL-HIMYERÎ
Endülüste yetişen fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Ömer el-Hımyerî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Endülüs’te Atlas Okyanusu kenarında bulunan Lüb kasabasında yetişti. Doğum târihi kat’î olarak bilinemiyen Hasen bin Ömer, 767 (m. 1365) senesinde vefât etti.
İlim öğrenmeye çalışmaktaki gayret ve azmi ile tanınan Ebû Muhammed hazretleri, ibâdet ve tâatte ve Allahü teâlâyı zikretmekte zamanında bulanan âlim ve velilerin önde gelenlerinden idi. Ba’zen uzun zaman ilim öğrenmekle kitap mütâlaa etmekle çok meşgûl olur, gece-gündüz ilimle uğraşırdı. Kendisini o kadar ilme verirdi ki, evindekilerle ve çocukları ile meşgûl olamazdı. Geceleri uyumadığı çok olurdu. Bir sene müddetle, devamlı olarak yatsı namazından sonra uyumadı. Yatsı namazı abdestiyle sabah namazını kıldı. Uzun zaman, yemeden ve içmeden devamlı ilim öğrenmekle meşgûl olur, tanıyanlar, bu sıkıntılı hâllere nasıl tahammül edebildiğine çok hayret ederlerdi.
Rivâyet edilir ki, fakîh Muhammed Hermel el-Fahrî isminde bir zât, Ebû Muhammed el-Hımyerî hazretlerinin bulunduğu beldeye geldi ve onun derslerine devam etmeye başladı. Bu fakîh de yüksek âlimlerden idi. Burada birbirlerinden ilim öğrenmeye, birbirlerinin ilimlerinden istifâde etmeye başladılar. Bir ara, fakîh İbn-i Hermel, beyân ilmi okumak istediğini bildirdi. Ebû Muhammed Hâsen de kabûl etti. İbn-i Hermel’e beyân dersi okutmaya başladı. Birgün ders esnasında, başını yukarıya kaldırdığında, bir yılanın başını uzatmış dersi dinlemekte olduğunu gördü. Ders bittikten sonra, İbn-i Hermel’e bu gördüğü hâli bildirdi ve; “Bu gördüğün, cin taifesinden fıkıh âlimi bir kimsedir ki, bizden Tenbîh ve Mühezzeb kitaplarını okuyor. Senin okuduğun beyân derslerini de dinlemek istiyor” buyurdu. İbn-i Hermel ise, kendisinden ders okuduğu zâtın cinlere de ders vermekte olduğunu anlayıp, ona olan muhabbet ve bağlılığı daha çok arttı.
Ebû Muhammed Hasen bin Ömer el-Hımyer! hazretleri, bir gece rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Yanlarında Eshâb-ı Kirâmdan ba’zıları ve İslâm âlimlerinin büyüklerinden İmâm-ı Şafiî hazretleri vardı. Hasen bin Ömer’in memleketinde bulunuyorlardı. Ebû Muhammed Hasen Bin Ömer; “Yâ Resûlallah! Buraya teşrîf etmenizin hikmeti nedir?” diye suâl edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İlim taleb etmek husûsundaki çalışman ve gayretin sebebiyle seni ziyâret ettik” buyurdu.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Talhâ bin Îsâ bin İbrâhim bin Ebî Bekr bin eş-Şeyh-ül-kebîr Îsâ bin İkbâl el-Hetâr el-Yemenî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. 780 (m. 1378) senesinde vefât etti. Bâb-i Sihâm denilen yere defn olundu. Üzerine çok büyük bir türbe inşâ edildi.
Çok kerâmet ve hârikaları görüldü. Bereketli sözleri vardı. Gençliğini ilim öğrenmekle geçirdi. Çok Kur’ân-ı kerîm okur, geceleri de devamlı ibâdet ederdi. Allahü teâlâya olan aşk ve muhabbetinin çokluğu sebebiyle, ma’nevî hâllere ve kerâmetlere kavuştu.
Ebû Muhammed Talhâ, rü’yâsında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) işâretiyle, Hazreti Ebû Bekrin elinden tasavvuf hırkasını giydi. Tasavvuf yolunda üstün derecelere kavuştu. Allahü teâlâ ona İsm-i a’zamı öğretti. Kendisi; “İsm-i a’zamı kimseden öğrenmedim. Onu, havada nûrdan yazılmış harflerle görerek öğrendim” buyurdu. Bir kere de buyurdu ki: “Hangi velî zâtın kabri başında dursam, Allahü teâlâ, o zâtın rûhâniyyetinden beni haberdâr eder.” Şöyle anlatılır: “Birgün kendisine Abdullah Yâfiî’nin oğlu gelip, bir mes’ele için onu hakem yapmak istedi. O, bunu kabûl etmedi Ona niçin kabûl etmediği sorulunca, şöyle cevap verdi. “Bana kendi mes’elesi için hakemlik yapmamı teklif edince, babası bana göründü ve; “O benim oğlumdur, fakat boynumda bir yüktür” dedi. Babasının ondan râzı olmadığını bildiğim için, onun teklifini kabûl etmedim.” Yine birgün Mekke-i mükerremede iken, aynı zâtın bir başka oğlu kendisine gelip duâ istedi. O zaman yine babası göründü ve; “Efendim, bu oğlumu gözetmenizi istiyorum” dedi. Ebû Muhammed Talhâ da o gence dönüp; “Evlâdım, şunu bil ki, hoca talebesini gözetir ve korur” buyurdu. Daha sonra Ebû Muhammed Talhâ yanındakilere; “Ben, Abdullah Yâfiî gibi evlâdını bu derece gözetip kollayan başka birini görmedim” dedi.”
Şöyle anlatılır: “Birgün talebeleriyle sohbet ederken, biri Bağdad’da, diğeri Mısır’da iki talebesinin ismi geçti. Onların hâlinden haberdâr olmayı arzu etti. Derhâl onların hâli, Ebû Muhammed Talhâ’nın gözleri önüne geldi. Yanındakilere; “Bağdad”daki Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin soyundan olan talebem, şu anda ayakta kıbleye dönmüş, Ka’be-i muazzamanın şark rüknüne isâbet eder vaziyette ibâdete hazır bir hâlde Mısır’daki talebem de, etrâfında birçok kişilerle beraber, onlara İslâmiyeti anlatıyor” dedi.”
Kızkardeşinin oğlu Hibetullah Sücâf şöyle anlatır: “Hanımımın bir elbiseye ihtiyâcı vardı. Param olmadığı için alamadım. Üzüntülü halimle Ebû Muhammed Talhâ’nın kabrine gidip yalvardım. Beni hafif bir uyku hâli kapladı. O anda karşımda onu gördüm. Bana buyurdu ki: “Falan yerdeki filan kişiye git Benden selâm söyle ve benim şu sözümü bildir. O sana ihtiyâcını verecektir.” Derhâl uyandım. Buyurduğu köye gidip, o kişiyi buldum. Selâmını söyledim ve Ebû Muhammed Talhâ’nın; “Senin her biri çeşitli yerlerde olan beş küp altının var. Birisi de falan ağaç altındadır. Senden kırk dirhem istiyorum” sözünü naklettim. O kişi; “Evet, Ebû Muhammed Talhâ bin Îsâ’nın dediği doğrudur. Hoş geldiniz. Bundan sonra ne ihtiyâcınız olursa ben karşılayacağım” dedi ve ihtiyâcım olan şeyleri verdi.”
Şöyle anlatılır: “Ebû Muhammed Talhâ, uyanık iken karşısında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) görürdü. Birgün birisi Zebid Hâkimi Kâdı Ahmed et-Tihâmî’ye gelip bu husûsu söyledi. O da bu duruma inanmadığı hâlde; “Gel beraberce ona gidip konuşmasını dinliyelim” dedi. Huzûruna gittiklerinde, Ebû Muhammed onlara hiç bakmadı. Fakat; “Ba’zı kimseler, uyanık iken Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) görüleceğini kabûl etmiyorlar. Böyle inanmaktan Allahü teâlâya sığınırız” buyurdu. Gelenler hatâlarını anlayıp özür dilediler. Başka bir rivâyette ise; kadı, Ebû Muhammed Talhâ’nın huzûrunda hiç konuşmadan edeble bir müddet oturdu. Hiçbir şey konuşmadan da ayrıldı. Yanındaki kişi; “Niçin birşey sormadın?” dediğinde, kadı; “Yemîn ederim ki, onun yanına girer girmez, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) orada gördüm” dedi.”
Yine anlatılır ki: “Zebid şehrinde bir karışıklık oldu. Sultan şehirden çıktı. Herkes malını ve kıymetli şeylerini bir yere sakladılar. Ebû Muhammed Talhâ o vakitte hasta idi. Talebesi gelip durumu söylediklerinde; “Bu insanlara birşey olmayacak. Ancak bir âlim vefât edecek. Âlimin ölümü, âlemin ölümü demektir” buyurdu. Çok geçmeden kendisi vefât etti.”
Şöyle anlatılır: “Ebû Muhammed Talhâ bin Îsâ, bir defasında hacca giderken, büyük fıkıh âlimi Ahmed bin Ömer ez-Zeylaî’nin türbesine uğrayıp ziyâret etti. Onu, başında çiçeklerden bir taç demeti olduğu hâlde gördü ve onunla konuştu.”
Ebû Muhammed Talhâ bin Îsâ’nın kerâmetleri çok olup, sahili olmayan bir deniz gibidir. Talebeleri onun kerâmetlerini bir kitapta topladılar. Hakîkat ilmine vâkıf bir zât idi.
Kelâm, lügat, nahiv ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Mes’ûd bin Abdürrahmân’dır. Künyen Ebü’l-Abbâs olup, Cemâ-lüddîn lakabı verildi. Konevî nisbet edildi. Celâlüddîn Ömer Habbâzî’den fıkıh ve kelâm bilgilerini öğrendi. Allâme Muhyiddîn Esmer’den fıkıh ilmi tahsil etti. Şam’da ikâmet edip, orada 732 (m. 1332) yılında vefât etti. Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. En meşhûr talebesi, Şam kadılarından olan oğlu Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Mahmûd Konevî idi. Ebü’l-Mehâsin Konevî, babasının vefâtından sonra, müsvedde hâlinde olan eserlerini tamamladı. Ebü’l-Abbâs Konevî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Câmi’-ül-kebîr” şerhi “Takrir” ve “Akîdet-it-Tahtavî” şerhi “Kalâid” meşhûrdur. “Kalâid”in bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesi Esad efendi kısmında mevcûttur.
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EBÜ’L-BEREKÂT EN-NESEFÎ
Hanefî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Abdullah bin Ahmed bin Mahmûd en-Nesefî olup; künyesi Ebü’l-Berekât’dır. Lakabı ise Hâfızüddîn’dir. 710 (m. 1310) senesinde Bağdad’da vefât etti.
Ebü’l-Berekât en-Nesefî, fıkıh ilmini; Şemsüleimme Muhammed bin Abdüssettar el-Kerderî, Hamîdüddîn ed-Darir, Bedrüddîn Hâherzâde gibi büyük âlimlerden öğrendi. Ebü’l-Berekât en-Nesefî, müteahhirîn diye isimlendirilen zühd sahibi âlimlerden olup, fıkıh, usûl, tefsîr, hadîs ve başka ilimlerde emsalsiz idi. Fıkıh ve usûlde üsdâd idi. Çok kimseler ondan fıkıh ve ahlâk ilmini öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular. Es-Sefnâkî bunlardandır. Abdullah en-Nesefî pek yüksek bir âlim idi. Tefsîrde, hadîste, fıkıhda, usûlde büyük bir ilmî gücü vardı. Zamanında emsalsiz idi. Çok kıymetli ve faydalı eserleriyle. İsmi ve nâmı her yere yayıldı.
En-Nesefî “Kâfi” kitabında buyurdu ki: “Bir kimse, hüzünden, sıkıntıdan kurtulmak için, Allahü teâlâya kalbinden yalvararak, ondört secde âyetini (ezberden, ayakta) okuyup, herbirinden sonra, hemen yatıp secde ederse, Allahü teâlâ, o kimseyi o dert ve belâdan korur.”
Ebü’l-Berekât en-Nesefî, yazmış olduğu tefsîrin önsözünde buyurdu ki: “Arzusunu kıramıyacağım çok sevdiğim bir zât, benden “Te’vilât-i Kur’âniyye”ye dâir bir kitap yazmamı rica etmişti. Şöyle ki: Bu kitap kırâat vecihlerini, i’râbı, bedi’ ilimlerin inceliklerini, işâretlerini içinde toplayan, Ehl-i sünnet ve cemâatin sözleriyle süslenmiş, bid’at ve dalâlet sahiplerinin söz ve işlerinden uzak, ne okuyucularına usanç verecek derece uzun, ne de maksadı ihlâl edecek tarzda kısa bulunacak.
Ben, bir müddet yazmakta tereddüt ettim. Fakat bilâhare birçok mânilere rağmen bunu yazmağa karar verdim ve cenâb-ı Hakkın yardımıyla az bir zaman içinde yazıp bitirdim.”
Ebü’l-Berekât en-Nesefî birçok eser yazdı. Vâfi ve bunun şerhi “Kâfi” ve “Kenz” fıkıh kitapları ve “Medârik” tefsîri ile “Menâr” adındaki usûl-i fıkıh kitabı meşhûrdur. Ömer Nesefî’nin “Manzûmesi”ni şerh edip, “Müstesfâ” adını verdi. “Umdet-ül-akâid” kitabı William Courton tarafından 1259 (m. 1843) senesinde Londra’da basıldı. Yazmış olduğu “Medârik” tefsîrine birçok haşiyeler yazıldı. El-İklil alâ Medârik-it-Tenzîl bunlardandır.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Çeşitli eserlerin sahibi olan meşhûr âlim Sirâc’ın babası. İsmi, Ali bin Mûsâ el-Hâmîlî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Harrâniyye’de tanınmış kabilelerden olan Ehmûl’a mensûp olmakla, “Hâmilî” diye nisbet olunmuştur. Doğum târihi, bilinemiyen Ebü’l-Hasen Ali hazretleri, 720 (m. 1320) senesinde vefât etti. Zamanında bulunan âlimler için büyük bir önder, çeşitli ilimlerde âlim, şânı yüce, herkes tarafından bilinen, hatırlanan, iyilik, ihsân, cömertlik sahibi, çok kıymetli bir zât idi. İlminin çokluğu yanında, çok ibâdet etmesi ve çok kerâmetlerinin görülmesi ile de tanınmıştır. Zamanının sultânı dâhil, bütün insanlar tarafından sevilip sayılır, hürmet edilirdi.
Ebü’l-Hasen Ali bin Mûsâ hazretlerinin oğlu büyük âlim Ebû Bekr es-Sirâc ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Yanlarında Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer vardı. Harrâniye’de babamın ders verdiği câmide kalabalık bir cemâat arasında oturuyorlardı. 714 senesi, Ramazân-ı şerîf ayının 27. gecesi idi. Nebî sallallahü aleyhi ve sellem; “Yâ Ebâ Bekr ve yâ Ömer! Kalkınız fakîh Ali bin Mûsâ el-Hâmilî’nin başını (alnını) öpünüz!” buyurdu. Bunu söylerken, mübârek elleri ile babamı işâret ediyorlardı. Onlar derhâl kalkıp, babamın alnını öptüler. Sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) babamın yanında durup; “Ben bunu seviyorum, ben bunu seviyorum” buyurdu. Bundan sonra Resûlullah efendimiz, Kudûrî kitabını istedi. Getirdiler. Huzûrlarında bir miktar okundu.” İmâm-ı Şircî diyor ki: “Ben bunu, Sirâc’ın el yazısından naklediyorum.”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Abdullah et-Tevâşi olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. 748 (m. 1347) senesinde Halî denilen yerde vefât etti. Burada kabri meşhûrdur. Onu tanıyanlar ve ismini duyanlar, uzak yerlerden ziyâret ve istifâde için buraya gelirler. İmâm-ı Şircî Zebîdî şöyle demektedir: “Kabrini ziyârete gitmiştim. Orada nûr ve bereket gördüm. Ancak bunu ifâde etmek mümkün değildir.”
Ebü’l-Hasen Tevâşî, bir Cum’a günü namaza gitmişti. Yanında talebelerinden bir cemâat vardı. Bu sırada yanına felsefe ile meşgûl olmakla tanınan birisi geldi. Ebü’l-Hasen Tevâşî’ye dil uzattı. Ebü’l-Hasen kendisini sevenlerden birisinin onun yakasına yapışacağını anlayınca; “Onu bırakınız. Onda, kendisine kâfi gelecek şey mevcûttur” buyurdu. O anda dil uzatan felsefecinin üzerinde bir ateş parladı. Orada hazır bulunanlardan birisi onun üzerine su dökmeye başladı. Yanan ateş söndü. Buna rağmen adamın vücûdunun bir kısmı yandı. Bu hâdise, o beldede yayılıp, herkes tarafından duyuldu.
Ahmed bin Mûsâ bin Acil, bir kâfile ile Mekke-i mükerremeye gidiyordu. Halî şehrine gelince, yolda tehlike olduğu haberi kâfileye ulaştı. Bunun üzerine Ahmed bin Mûsâ bin Acil, Ebü’l-Hasen Tevâşî’ye, istişârede bulunması için birini gönderdi. O şahıs ona, yolculuğu karayoluyla mı, yoksa deniz yoluyla mı yapmalarını soracaktı. O şahıs, Ebü’l-Hasen ile görüşüp durumu anlatınca, Ebü’l-Hasen Tevâşî; “Ahmed bin Mûsâ bin Acil’e söyle, yolculuğunu dilediği taraftan yapabilir. Ona hiçbir zarar gelmeyecektir” dedi. Dediği gibi Ahmed bin Mûsâ bin Acil sağ-sâlim Mekke-i mükerremeye gitti.
Büyük âlim Yâfiî şöyle anlatır: Birgün Ebü’l-Hasen Tevâşî ile beraber bulunuyordum. O anda hatırımdan, Ebü’l-Hasen mi, yoksa falanca zât mı daha üstün olduğu düşüncesi geçti. O anda Ebü’l-Hasen bana, Resûl ile Nebî arasındaki farkı sordu. Ben, bildiğim kadar anlatmaya çalışırken, gayet güzel, veciz ve şümûllü bir ifâde ile ikisinin arasındaki farkı benden önce îzâh. Etti. Daha sonra evliyâ arasında da fark bulunduğunu, bir kısmının talebe yetiştirdiğini ve kerâmet gösterdiğini, bir kısmının ise fazîlet sahibi bir zât olduğu ve talebe yetiştirmeyip kerâmet göstermediğini anlattı. Onun yaptığı bu izahlardan sonra, onunla, hatırıma gelen diğer zâtın arasındaki farkı anladım.”
Menâyî şöyle anlatır. “Onun zamanında devlet ileri gelenlerinden ba’zıları halka zulüm yapıyordu. Ebü’l-Hasen Tevâşî; “Eğer zulümden vazgeçmezlerse, onlara ateş gelecektir” diye bildirildi. Ne zaman geleceğini sorduklarında: “Cum’a gecesi” dedi. Cum’a gecesi müezzin ezan okumaya çıkınca, devlet ileri gelenleri kendilerine doğru yavaş yavaş yaklaşmakta olan bir ateş gördüler. Korku ile Ebü’l-Hasen Tevâşî hazretlerinin huzûruna koştular. Yüzlerini topraklara sürerek yalvardılar ve zulümden vazgeçtiklerini bildirdiler. Ebü’l-Hasen onların dileğini kabûl edince, Allahü teâlânın izni ile o ateş ortadan kayboldu.”
Birisine, şeytan devamlı musallat olur ve onu rahatsız ederdi. Bu durumu gelip, Ebü’l-Hasen hazretlerine anlattı. O da; “Şayet yine sana musallat olursa, benim ismimle bağır” dedi. Şeytan kendisine tekrar musallat olmuştu. Ebü’l-Hasen Tevâşî ismini söyler söylemez, şeytan ondan uzaklaştı ve bir daha yanına yaklaşmadı. Büyük âlim Yâfiî, târihinde şöyle demektedir: “Son olarak onun yanına gittiğimde, bir kitaba sığmayacak şekilde, ondan zâhir olan kerâmetlere, ma’rifetlere ve sırlara şâhid oldum.”
Ebü’l-Hasen Tevâşî’nin üç oğlu vardı. Bunlar, Abdullah, Muhammed Sünnî ve Ebû Bekr’dir. Abdullah isimli oğlu, babası gibi Allahü teâlânın sevdiği kullarından idi. Onun birçok kerâmetleri görülmüştür. Zaman zaman onunla, akideleri bozuk olan kimseler arasında ba’zı münâzaralar olurdu. Bozuk akide sahiblerine, yanlış yolda olduklarını çok güzel îzâh ederdi.
Birgün Abdullah hazretleri, bozuk akîde sahiblerine; “Benim ile, sizin âlimim diye geçinen büyüğünüzü bir eve koyun ve o evi ateşleyin. Kim hak üzerine ise onu ateş yakmaz. Yolu bozuk olan ise yanar. Kimin hak üzere olduğu o zaman belli olur” dedi. Fakat onlar bu işi yapmayı kabûl etmediler. Çünkü onlar, onun sözündeki doğruluğu ve velilikteki kemâlâtını biliyorlardı.
Osmanlı devlenin büyük İslâm âlimi. Osman Gâzî’nin kayınpederi ve hocası. Karaman civarında doğdu. Memleketinde ilim öğrendikten sonra Şam taraflarına gitti. Hadîs-i şerîf, tefsîr ve fıkıh ilimleri tahsil etti. Tasavvuf yoluna meyletti. Zamanının büyük âlimlerinden feyz aldı. Memleketine döndü. Bir rivâyette Bâbâ İlyâs-i Horasânî’nin halifelerinin ileri gelenlerinden idi. İlim ve âmelde yüksek, mal ve mülkte zengin bir kimse idi. Eskişehir yakınlarında İtburnu denilen bir köyde ikâmet eder, tâliblerine ilim öğretmek, insanlara huzûr dağıtmakla meşgûl olurdu. Dînî mes’elelerde herkes ona müracaat eder, dünyâ ve devlet mes’eleleri için onunla istişâre edilirdi. İslâm dünyâsında eskidenberi mevcût olan “Fütüvvet ehli” ve Anadolu’da mühim bir yeri olan “Ahîler” ile irtibâta vardı. Anadolu Selçuklu Devleti sultânı tarafından, devletin Batı Anadolu sınırındaki Söğüt yöresine yerleştirilmiş olan, Kayı boyu mensûplarının reîsi Ertuğrul Bey’in oğlu Osman Bey, bu büyük âlimi sık sık ziyâret eder, ilim ve feyzinden istifâde ederdi. Edebâlî hazretlerinin kendi parasıyla yaptırıp talebelerine ders verdiği Bilecik’deki zaviyesini ziyâretlerinden birinde, Osman Bey bir rü’yâ gördü. Rü’yâsını hocası Edebâlî hazretlerine anlattı. Osman Bey’in rü’yâsında, Edebâlî hazretlerinin koltuk altından çıkan bir nûr, gelip Osman Bey’in koltukaltına girdi. O nûrun girmesiyle, Osman Bey’in karnından bir ağaç peyda oldu. Birden dallanıp budaklandı. Dalları çok yükseklere ulaştı. Altındaki nice dağlar ve nehirleri gölgeledi. Onun gölgesindeki dağ ve nehirlerden birçok insan gelip istifâde etmeye başladığı sırada, Osman Bey uyandı. Edebâlî hazretleri, çok sevdiği Osman Bey’in böyle bir rü’yâ görmesine çok sevindi.
Onun yapacağı büyük hizmetlerde, kendisinin de nasîbi olmasına çok şükretti. Osman Bey’in bu güzel rü’yâsını şöyle tabir etti: “Sen, Ertuğrul Gâzî oğlu Osman, babandan sonra “Bey” olacaksın, kızım Mal Hâtun’la evleneceksin. Benden çıkıp sana gelen nûr budur. Sizin asil ve temiz soyunuzdan nice pâdişâhlar gelecek. Onlar, nice devletleri bir çatı altında toplayacaklar. Allahü teâlâ, nice insanın huzûr ve saadete kavuşmasına, dîn-i İslâmla şereflenmesine senin soyunu vesile edecek” dedi. Osman Bey’i tebrik etti. Gözünün nûru kızını, bu mübârek insana nikâh etti.
Osman Bey’in Mal Hâtun’la izdivacından Orhan Bey dünyâya geldi. Edebâlî ( radıyallahü anh ), dâmâdı tarafından kurulan Osmanlı Devleti’ne ma’nevî güç verdi. Sultan Osman Gâzî’nin hürmet ettiği, her husûsta istişâre edip danıştığı en yakın yardımcılarından oldu. Edebâlî hazretlerine ve diğer ulemâ ve evliyâya hürmetin ve onlara danışmanın faydalarını görüp, âlimlere ve evliyâya yakın olmanın ehemmiyetini çok iyi anlayan Osman Gâzî, kendisinden sonra gelecek Osmanlı sultanlarına bıraktığı vasıyyetnamesinde; İslâm âlimlerine hürmet edilmesini, onlara her türlü kolaylığın gösterilmesini ve her işte kendilerine danışılmasını tavsiye ederek şöyle dedi:
“Allahü teâlânın emirlerine muhalif bir iş işlemiyesin! Bilmediğini, dinimizin ulemâsından sorup anlıyasın! iyice bilmeyince bir işe başlamıyasın! Sana itaat edenleri hoş tutasın! Askerine in’âmı, ihsânı eksik etmiyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. Zâlim olma! Âlemi adâletle şenlendir ve Allah için cihâdı terk etmiyerek beni şad et! Ulemâya ri’âyet eyle ki, Şeriat işleri nizâm bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm göster! Askerine ve malına gurûr getirip, dînimizin âlimlerinden uzaklaşma! Bizim mesleğimiz Allah yoludur ve maksadımız Allahın dinini yaymaktır. Yoksa, kuru kavga ve cihangirlik da’vâsı değildir. Sana da bunlar yaraşır. Dâima herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini noksansız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emanet ediyorum.” Osmanlı sultanları, bu vasıyyetnameye candan sarıldı. Bu vasıyyetname, devletin altıyüz sene hiç değişmiyen anayasası oldu.
Altı asır, insanlara huzûr ve saadet, onların eli, onların yardımı ile dağıtıldı. Allahü teâlâ, o büyük devleti bu mübârek insanlara nasîb etti.
Birçok evliyâ ve ulemâya önderlik edip, birçok kimseyi Allah dostlarının yollarına kavuşturan Edebâlî hazretleri, 125 yaşlarında iken, 726 (m. 1326) yılında Bilecik’de vefât edip, yıllarca huzûr saçarak, insanları irşâd ettiği zaviyenin yanına defnedildi. Eskişehir’de de adına bir türbe yapıldı. Yerine dâmâdı Dursun Fakîh geçip, insanlara doğru yolu göstermeye devam etti.
.SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EKMELÜDDÎN-İ BÂBERTÎ (Muhammed bin Mahmûd el-Mısrî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Mahmûd bin Ahmed el-Bâbertî el-Mısrî’dir. İsminin, “Muhammed bin Muhammed bin Mahmûd” şeklinde olduğu da kaynaklarda zikredilmektedir. “Ekmelüddîn” lakabı ile meşhûr oldu. 710 (m. 1310) senesinde, Bağdad’ın Bâbertâ kasabasında doğdu. Doğum yerinin Bayburt olduğunu zikredenler de vardır. Önce kendi memleketinde ilimle meşgûl oldu. Sonra Haleb’e gidip oradaki âlimlerden ilim tahsil etti. Kâdı Asruddîn İbni Adîm onu Sâzciyye Medresesi’nde görevlendirdi. Bir müddet orada kaldı. 740 (m. 1339) senesinden sonra Kâhire’ye gidip, Mevlânâ Kutbüddîn-i Râzî ile beraber asrının âlimlerinin İmâmı, en büyüğü kabûl edilen Ebû Hayyân Muhammed bin Yûsuf el-Endülûsî’den ve Şemseddîn-i İsfehâni’den ilim öğrendi. İbn-i Abdülhâdî’nin ve Delâsî’nin derslerini dinleyip, hadîs-i şerîf ve çeşitli ilimler elde etti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, lügat, nahiv, sarf, me’ânî ve beyân ilimlerinde parmakla gösterilenlerden oldu. Seyhûniyye Medresesi meşihatına (başmüderrisliğine, rektörlüğüne) ta’yin edildi. Derslerin ve işlerin yürütülmesi, medresenin idâresi, kendisine verildi Bu hizmeti en güzel şekilde yürüttü. Çok gayretli idi. Hânekâhın vakanı îmâr edip, gelirlerini arttırdı. Çok defa kendisini kadı (hakim) yapmak istediler ise de, bundan imtina edip, kabûl etmedi Arab dili ve edebiyatında derin bilgiye sahipti. Tefsîr ve usûl-i fıkıh ilimlerinde çok kıymetli telif ve şerhleri vardır. İsmi ve eserleri çok meşhûr oldu. Kendisinden çok istifâde edilen âlimlerdendir. 786 (m. 1384) senesi Ramazan ayında vefât etti.
Fıkıh ilmini Kıvâmüddîn Muhammed bin Muhammed el-Kâkî’den öğrendi. Onun hocaları silsilesi ise, üstadı Hüsâmeddin Hasen-i Sığnâkî vâsıtası ile İmâm-ı Ebû Yûsuf ve oradan da İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerine ulaşmaktadır. Fıkıhta istifâde ettiği âlimlerin başında; muhakkiklerin seyyidi, büyüğü, Ebü’l-Hasen Seyyid Şerîf Ali Cürcânî, Şemüddîn Muhammed bin Hamza el-Fenârî, Bedreddîn Mahmûd bin İsrâil de vardır. Fıkıh ilmine dâir yazdığı “Hidâye Şerhi” çok kıymetlidir. Başka şerhleri ve tefsîri de vardır.
Ekmelüddîn-i Bâbertî, bedenen kuvvetli güçlü bir zât olup, himmet ve gayret sahibiydi. Heybetli idi. Her ilme vakıftı. Sözleri ve yazıları herkes tarafından beğenilir, asla red olunmazdı. Kendisinden bir şey taleb etmek için gelenleri güleryüz ve tatlı söz ile, iyi muâmele ederek karşılar, işlerini görür, lütuf, tevâzu ve insaf ile hareket ederdi. Makam, mevki sahiplerinin yanına gitmekten kaçınırdı. Bilakis mevki sahipleri kapısından eksilmez, dâima ona gelirler. Emîr ve işâretini gözetirler, her arzusunu yerine getirirlerdi. Sultan Zâhir de ona çok hürmet ve saygı gösterirdi.
Ekmelüddîn-i Bâbertî, allâme (her ilimde derin bir âlim) ve fâzîlet ehli bir zât idi. Akıllı ve zekî olup, güç ve kuvvet sahibi idi. Heybetli bir görünüşü vardı. Melik Şeyhûn, onu, yaptırdığı Şeyhûniyye Medresesi’nin Şeyhliğine (baş müderrisliğine) ta’yin etti. Sultan, ona çok saygı gösterir, i’tibâr ederdi. Ondan sonra gelen meliklerin yanında da çok i’tibâr gördü. Melik Zâhir Berkûk, Şeyhûniyye Medresesi’nin odalarına kadar onu ziyârete gelir ve onunla konuşur, sohbet ederdi. Ne zaman Şeyh Bâberti’nin kapısından geçse, hayvanının üstünde olduğu hâlde hânekâhın kapısında durur, şeyhin evinden çıkıp ata binmesine kadar bekler, sonra Şeyh Bâberti hazretleriyle beraber yanyana gidip sohbet ederlerdi. 786 (m. 1384) senesi Ramazan ayının ondokuzuncu Cum’a gecesinde vefât edinceye kadar hep böyle yaptı. Cenâzesine, Sultan ve erkânı hâzır oldular. Sultan, cenâzesini taşımak istedi. Kumandanlar ve âmirler engel oldular. Fakat Etmeş, Ahmed bin Yelbuga, Sevd, Nâib gibileri onu taşıdılar. Namazını, İzzeddîn-i Râzî kıldırdı. Şeyhûniyye Medresesi’nde defnedildi.
Eserleri çok kıymetlidir, Başlıcaları Şunlardır: 1-Tefsîr-ül-Kur’ân, 2-Hâşiyetün alel-Keşşâf: Zemahşerî’nin eserine haşiyedir. 3-El-İnâye fî şerh-il-Hidâye: “Hidâye”nin en kıymetli şerhlerinden olup, Sa’dî Çelebî’nin bu “Hidâye”ye olan haşiyesi çok kıymetlidir. 4-Şerhu Meşârık-il-envâr-in-Nebeviyye min Sihâh-il-ahbâr-il-Mustafâviyye: Bu eser, Sagânî’nin eserinin şerhi olup, ona “Tuhfet-ül-ebrâr fî şerhi meşârık-il-envâr” ismini vermiştir. 5-Şerhu ferâiz-i Sirâciyye, 6-Şerh-ül-Fıkh-ıl-ekber. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin eserinin şerhi olup, buna “El-İrşâd” ismini vermiştir. 7-Et-Takrir fî usûl-il-Pezdevî, 8-Envâr fî şerh-il-Menâr, 9-Et-Takrîr fî şerhi usûl-il-Pezdevî, 10-Es-Sadfet-ül-milliyyeti bid-Dürret-il-Elfiyeti li İbn-i Muayt. 11-Elmaksadu fil-kelâm, 12-En-Nüket-üs-sarîfeti fî tercihi mezhebi İmâm-ı Ebî Hanîfe.
Hâce Nizâmûddîn-i Evliyâ’nın yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Mîr Muhammed es-Sencerî ed-Dehlevî olup, Allâme-i Hindî diye tanınır. Doğum târihi bilinmiyen Emîr Hasen, 738 (m. 1337) senesinde vefât etti. 736’da vefât ettiği de bildirilmiştir.
Asrında bulunan fazilet sahibi âlim ve evliyâ zâtlar arasında husûsi bir yeri bulunan Allâme-i Hindi, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymadaki gayreti, kalbinin temizliği, bütün iyi huyları kendinde toplaması ile tanınırdı. Diğer talebe arkadaşlarından Emîr Hüsrev Dehlevî gibi, bu da hocalarının husûsi sohbet ve iltifâtlarına kavuşmuş idi. Hocasına olan bağlılığı fevkalâde idi. O büyük zâtın huzûr ve sohbetlerinde bulunmakla çok yüksek derecelere, ma’nevî olgunluklara kavuştu. Hocasının sözlerini toplayıp bir araya getirdi. Meydâna gelen esere Fevâid-ül-füâd ismini verdi. Bu kitap, Hâce Nizâmüddîn’in talebeleri ve daha sonra gelenler arasında çok beğenilip, okunmuştur.
Emîr Hasen’in doğup büyüdüğü yer Dehlî’dir. Kendi hâlinde yaşadı. Hiç evlenmedi, ömrünün sonlarına doğru Divgir’e gitti. Orada vefât etti. Kabri oradadır. “Şaşarım o kimseye ki, Allah adamlarından bir velî zâtın sohbetlerine kavuşur da, daha sonra dünyâ ile meşgûl olur” buyururdu.
Hindistanda yetişen evliyânın büyüklerinden. Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın yetiştirdiği Türk asıllı bir velîdir. Künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Azîmüddîn’dir. Babası, Seyfeddîn Emîr Mahmûd Şemsî, o devrin mühim sîmâlarındandır. 651 (m. 1253) senesinde Hindistan’da Mü’minâbâd şehrinde doğdu. 725 (m. 1325) senesinde 74 yaşlarında olduğu hâlde vefât edip, Dehlî’nin Gıyâspûr mahallesinde, Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın türbesi yakınında defn olundu.
Emîr Hüsrev Dehlevî’nin dedeleri, Türkistan’da Lâçin beylerinden idi. Babası Seyfeddîn Mahmûd da, Cengiz’in müslümanlara yaptığı zulüm ve katliâm sırasında Mâverâün-nehr bölgesinden Hindistan’a göç eden Lâçin isimli Türk Kabilesine mensûb idi. Seyfeddîn Mahmûd, göçten sonra Ganj nehri kenarında bulunan ve şimdiki ismi Patıyalı olan Mü’minâbâd kasabasında yerleşti. Dehlî sarayındaki devlet adamlarından îmâdülmülk’ün kızı ile evlendi. Üç oğlu olup, ortancası Emîr Hüsrev Dehlevî idi. Zamanın usûlüne göre en güzel şekilde tahsîl yaparak yetişti. Hâfızası fevkalâde kuvvetli, zekâsı ve anlayışı çok güzel olan Emîr Hüsrev’in şiir söyleme kabiliyeti de fazla idi. Daha o küçük yaşta çok güzel şiirler söylerdi. Babası saray erkânı arasına girip, Dehlî hükümdârı Şah Muhammed Tuğluk’un komutanlarından olmuştu. Babasının sarayda ve ilim, irfan meclislerindeki geniş çevresinden çok iyi istifâde eden Emîr Hüsrev, keskin anlayışı ve parlak kabiliyeti ile dikkatleri üzerinde topladı. Daha sekiz yaşında iken babası vefât edince, yetim kaldı. Bundan sonra onu, annesi tarafından dedesi olan îmâdülmülk himâyesine aldı. Dedesinin yanında devrin ileri gelen âlim, edîb ve şâirleri ile tanıştı. Daha oniki yaşlarında iken, anlıyanlar tarafından şiirleri takdîr ediliyordu. 794 (m. 1292)’de dedesinin de vefât etmesi üzerine Dehlî sarayındaki Türk sultan ve kumandanlarının himâyesine girdi. Tam yedi sultandan sevgi ve alâka gördü. Sultan Mübârek Şah Hallâcî, 720 (m. 1320)’de vefât edince, Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın hizmet ve sohbetine koştu ve hakîkî devlet ve saadete kavuştu, öteden beri hâlis bir müslüman idi. Kırk yıl süreyle haram olan bayram günleri hâriç, devamlı oruç tuttuğu rivâyet edilmektedir. Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretlerinin işâretiyle, Hızır aleyhisselâmın sohbetiyle de şereflendi. Tam 99 eser yazdı, şiirleri pekçoktur. Gençliğinde meşhûr velî ve şâir Şeyh Sa’dî ile de görüştüğünü kaynaklar yazmaktadır. Hüsrev Dehlevî bununla iftihar ederdi. 725 (m. 1324) senesinde Sultan Gıyâseddîn Tuğluk Şah ile sefere çıkan Emîr Hüsrev, sefer dönüşünde hocasının vefâtı haberini alınca, ızdıraptan kendini kaybetti. Herşeyini fukaraya dağıtti. Hocasının kabri yanında yerleşerek, nihâyet altı ay sonra 725 (m. 1325) senesinde vefât etti. Çok derin bir aşkla sevdiği hocasının ayak ucu tarafına defnedildi. Vefâtında 74 yaşındaydı.
Hüsrev Dehlevî, dinimizin emir ve yasaklarına tam uyan, cömert, samimî ve âşık biri idi. Şiir ve nesirlerinde dile ve ma’nâya hâkimiyeti, âhenkliği, tasvîrlerindeki güzellik ve derin kültür seviyesi açıkça görülür. Bu sebeple, hemen bütün doğu İslâm âleminde sevilip takdîr görmüştür. Kısa zamanda Anadolu’ya ulaşan eserleri zevkle okunmuş, Dîvân Edebiyatı Şâirleri tarafından üstâd olarak kabûl edilmiştir.
Bilinen eserleri dört kısım altında incelenmiştir:
Bu eserlerinin hemen hepsi Hindistan’ın çeşitli matbaalarında basılmıştır. Eserlerinin yazma nüshaları, İstanbul, Bursa, Konya, Kayseri kütüphânelerinde mevcûttur.
Bu zikredilen eserlerinden başka, Cevâhir-ül-bahr, Bahr-ül-ebrâr, Enîs-ül-kulûb, Mir’ât-üs-safâ, Menâkıb-ı Hind, Dehlî Târihi ve Makâlât-ı Çihâr-ı yâr isimli eserleri de vardır.
Emîr Hüsrev Dehlevî ( radıyallahü anh ), şâirlerin sultânı, fazilet sahiplerinin önderi, sözleri kuvvetli olan yüksek bir zat idi. Konuşma san’at ve tavırlarındaki ma’na ve işâretlerde, önceki ve sonraki şâirlerden çoğu ona yetişememiştir. Konuşma tarzında, hocasının kendisine buyurduğu; “İsfehanlılar gibi konuş!” emrine uyardı. Gayet fasih ve beliğ olarak, açık, anlaşılır ve net bir şekilde konuşurdu. Bu edebi yönü yanında, tasavvufî hâli de pek yüksek idi. Evliyâlık yolunda üstün derece sahibi idi. Pâdişâhlarla, âmirlerle görüşmesi, kalbinin dünyâ işlerine meyletmesine sebep olmazdı. Bu güzel hâli, eserlerinden daha iyi anlaşılmaktadır. Çünkü günah işleyenlerin kalblerinde bereket pek az bulunur. Belki de hiç bulunmaz. Bunun için, yazdıkları eserlerde bereket olmaz. Ya’nî böylelerinin yazdığı eserler, gönüllerde kabûl görmez ve kalblere te’sîr etmez.
Emîr Hüsrev hazretleri, vakitlerinin çoğunu ibâdet ile geçirirdi. Geceleri sabaha doğru uyanık olur, teheccüd (gece namazı) kılardı. Teheccüd için kalktığında, hergün Kur’ân-ı kerîmden 7 cüz (140 Sayfa) okurdu. Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretlerinin en önde gelen talebderindendir.
Emîr Hüsrev’in Hâce Nizâmüddîn’e talebe olması şöyle anlatılır: Emîr Hüsrev’in babası Seyfeddîn Mahmûd, bu çok zeki ve çok akıllı olan oğlunun ma’nevî terbiyesi ve yetişmesi için birgün onu alarak, Hâce Nizâmüddîn hazretlerine götürdü. Emîr Hüsrev çok iyi yetişmiş olmasına rağmen, Hâce Nizâmüddîn’i tanımıyordu. O sırada daha, sekiz veya dokuz yaşlarında idi. Hazreti Hâce’nin dergâhına yaklaştıklarında, kapıdan girecekleri sırada, Hüsrev, kendisinden beklenilmeyen birşey söyledi “Babacığım, kendimi yetiştirecek bir mürşid seçip ona bağlanmak benim mes’elem olduğuna göre, bu mes’elede beni serbest bırakamaz mısın?” dedi. Babası hayret etti ve onu kapının dışında bırakıp, sohbette bulunmak üzere kendisi içeri girdi. Bu sırada Hüsrev çok güzel bir rubai söyledi Kendi kendisine de düşündü ki: “Eğer bu zât, hakîkaten yüksek, evliyâ bir zât ise, mutlaka bu rubaiyi ve benim durumumu Allahü teâlânın izni ile bilir ve bu rubaime tatmin edici şekilde karşılık verir.” Hüsrev’in bu düşünceler ile söylediği rubaisi şu meâlde idi.
“Öyle bir şâhsın ki, sarayının kubbesine, Farzet ki bir güvercin kondu ve geri döndü. Bu garîb âşık kapınızdadır. Girsin mi, yoksa geri mi dönsün?”
O zamanda Hindistan’da bulunan evliyânın en büyüklerinden olan Sultan-ül-meşâyıh Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretleri, Hüsrev’in durumunu Allahü teâlânın izni ile anlayıp, hizmetçisini çağırdı. Dışarıda, kapının dışında bekleyen gence, düşüncesine cevap olmak üzere şu rubaiyi okumasını emretti:
“Hemen içeri gir! Ey doğru sözlü insan, Olalım birbirimize yakîn, teknefes. Eğer câhil bir insan, hem de ahmak isen, Hiç durma! Geldiğin yoldan hemen geri dön.”
Hizmetçi gidip Hüsrev’e rubaiyi okudu. Arzu ettiği cevâba fazlasıyla kavuşan Hüsrev, gayet neş’elendi Derhâl içeri girip, Hazreti Hâce’ye talebe oldu. Tam bir teslimiyet içerisinde hocasına bağlandı. Oğlunun geri kalmasındaki inceliği daha sonra anlayan Seyfeddîn Mahmûd, bu hâdiseden sonra onu daha çok sevmeye başladı.
Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı pekçok idi. Tam bir teslimiyet ile hocasının sohbetlerinde bulunur ve çok istifâde ederdi. Hocası da bunu çok sever, ona ayrıca husûsen teveccüh eder, yakınında bulundururdu. Diğer talebeler içinde, hocalarına en yakın olan bu idi. Her gece yatsı namazından sonra hocasının husûsi odasına girer, orada husûsi sohbette bulunurdu. Talebe arkadaşlarından birinin bir arzusu var ise, onu arzederdi.
Emîr Hüsrev’in hocasına olan sınırsız sevgi ve bağlılığını gösteren çok güzel menkıbeleri olup, bunlardan biri şöyle anlatılır: “Bir defasında, Hâce Nizâmüddîn’in her tarafa yayılan cömertliğini duyan fakir bir adam, Hindistan’ın uzak bir yerinden yola çıkıp, mâlî sıkıntısını hâlletmek için, ondan çok miktarda yardım almak ümidiyle Dehlî’ye geldi Fakat, tesâdüfen o gün hazret-i Hâce’nin, bir çift eski ayakkabısından başka verebilecek birşeyi yoktu. Zavallı adam, bu yüce şahsiyetten asla böyle bir hediye beklemiyordu; fakat onu reddetmeye de cesâret edemedi Bununla beraber, içinden, çok rahatsız oldu ve bu büyük zâttan böyle kıymetsiz bir hediye aldığı için, büyük bir hayâl kırıklığına uğradı. Aşırı bir kederle ve bu mevzû üzerinde düşünceye dalarak ayrıldı. Geri dönüşünde, yol üstünde gece dinlenmek için bir handa kaldı. Yine tesadüfen aynı gece Emîr Hüsrev, Bengal’den bir iş gezisinden, Dehlî’ye dönüyordu, ihtişamlı ma’iyet, hizmetçiler ve zenginliklerle oraya varıp, aynı handa kaldı. Emîr Hüsrev, mücevher ve kıymetli taşların ticâretini yapıyor ve Dehlî’nin en zengin kişisi olarak biliniyordu. Ertesi sabah Emîr Hüsrev kalktığında, hayret edip; “Şeyhimin kokusunu duyuyorum” diye bağırdı. Han didik didik arandı ve sonunda tenhâ bir köşede, geceleyin Dehlî’den gelen fakir bir yolcu bulundu. Dehlî’de kaldığı zaman hazret-i Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın yanına gidip gitmediği sorulduğunda, adam üzüntülü bir şekilde; “Evet, hakîkatte ben bu uzun seyahati, sâdece o büyük velîyi görmek ve sıkıntılarımı hâlletmesi, onun cömertlik ve ihsânından fâidelenmek için yaptım. (Eski ayakkabıları göstererek) Fakat üzgünüm ki, beni sâdece kendisinin bu kıymetsiz ayakkabıları ile gönderdi” diye cevaplandırdı. Aşk ve muhabbetle yanan Hüsrev, derhâl adamdan; bütün bu büyük servet, köleler ve sahip olduğu herşey karşılığında ayakkabıları kendisine vermesini istedi. Nakledildiğine göre, o zaman Emîr Hüsrev, diğer kıymetli eşyalarından başka 500.000 gümüş para taşıyordu. Zavallı adam, tabii bunu bir şaka olarak kabûl etti. Fakat Hüsrev, üzerinde durarak, yemînle teklifini tekrarladı ve hemen, sevgili hocasının ayakkabıları karşılığında bütün servetini vererek pazarlığı bitirdi.
Fakir adamın nasıl memnun olduğunu uzun uzun anlatmaya lüzum olmadığı açıkça bellidir. O, hazret-i Nizâmüddîn’in hayırseverliğinden hayâl ettiğinin yüzlerce katını, yine onun hürmetine başka biri vasıtasıyla almıştı. Bu, Hindistan tasavvuf târihinde, zengin bir talebenin hocasına karşı gösterdiği gerçek bağlılığın çok nâdir bulunur misâllerinden biridir.
Emîr Hüsrev, Dehlî’ye vâsıl olduğunda, hocasının ayakkabılarını, büyük bir hürmetle el üstünde taşıyarak, hazret-i Nizâmüddîn’in huzûruna çıktığında, yolda olan hâdiseyi kendisine arzedip ayakkabıları satın aldığını söyledi. Hazret-i Hâce; “Ona ne kadar para verdin?” dedi. O da; “Benim bir şeye yaramaz servetimin hepsini” diye cevap verdi. Hâce hazretleri tebessüm edip; “Onları ucuza almışsın” buyurunca, Emîr Hüsrev; “Efendim, çok şükür ki, onlara sahip olan adam, yalnız servetimi teklif etmekle tatmin oldu. Hürriyetimi de isteseydi, benim sevgili hocamın bu mukaddes ve paha biçilmez hâtırasına sahip olmak için memnuniyetle onu da verirdim” dedi.
Hiçkimse, aynı zamanda iki ata binemez. Fakat Hüsrev, zenginlik getiren bir mesleğe sahip olmasına rağmen, sâdık bir sûfi olarak, ilâhî bir ihsânla, çok güzel bir sûrette bir imtihanı başardı. Hocasının muhabbeti uğruna zenginliğini feda etti. Kendi zamanındaki birkaç Dehlî sultanının sarayında en çok ihsâna mazhar olup, baş şair olarak en yüksek mevkide bulunduğu gibi, hocasının en kıymetli talebesi olarak kalmayı da başaran Hüsrev’in dehâsı takdîre şayandır.
Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretleri, Hüsrev’e yazdığı mektûplardan birisinde buyuruyor ki: “Bedenin a’zâlarını koruduktan, onların sıhhatli olmalarını te’min ettikten sonra İslâmiyetin beğenmediği herşeyden sakınmalı, haram ve mekrûhlara kat’iyyen yanaşmamalıdır”. Allahü teâlâ herşeyi kıymetli yaratmıştır. Ama birşeyi en kıymetli yaratmıştır. O da vakittir. Bunun için vakitleri en iyi şekilde değerlendirmeye çalışmalı, en kıymetli şeyi âhıret saadetini elde etmekte kullanmalıdır. Her an geçip gitmekte olan bu kıymetli ömrü ganîmet bilmeli, zamanı boş ve uygunsuz şeyler ile geçirmemelidir. Bir iş yapacağı zaman, istihâre ve istişâre etmeli, bilenlere danışmalıdır. Bir iş yaparken, kalbinde inşirah (açılma, genişleme, rahatlık) bulunmazsa o işi yapmamalı, vaz geçmelidir. Kalbinde inşirah bulunmayarak yapılan işin neticesinin dâima sıkıntı olacağını iyi düşünmelidir.”
Siyer-ül-evliyâ’da bildirildiğine göre, Emîr Hüsrev hazretleri, hocasından kendisine gelen husûsi iltifâtları yazıp toplamıştır. Sultân-ül-meşâyıh Hâce Nizâmüddîn hazretleri, bir defasında Emîr Hüsrev’e hitaben; “Seni o kadar çok seviyorum ki, başka herkesten daralabilirim. Fakat senden daralmam” buyurdu. Başka bir defa da buyurdu ki: “Herkesten daralabilirim, hattâ kendimden bile. Fakat senden daralmam.”
Birgün diğer talebelerden birisi cür’et edip hazret-i Hâce’ye; “Efendim! Hüsrev’e yaptığınız nazarlarınızdan birini, benim için de yapın!” dedi. Hazreti Hâce buna cevap vermedi. “Kabiliyet getir! istidâdın onun gibi olursa, aynı teveccüh sana da yapılır” demek istedi.
Hâce Nizâmüddîn birgün, Emîr Hüsrev’e; “Bana duâ et! Seni benim yan tarafıma defnederler.” buyurdu. Bu söz, daha sonra birçok defa kendisine hatırlatılmış, o da; “İnşâallah öyle olacaktır” buyurmuştur. Bir defasında Emîr Hüsrev buyurdu ki: “Hocam bu talebesi ile (ya’nî Emîr Hüsrev ile) ahd etti, sözleşme yaptı ve Cennete giderse, beni de beraberinde götüreceğini söyledi”
Birgün Hâce Nizâmüddîn, gördüğü bir rü’yâyı talebesi Emîr Hüsrev’e şöyle anlattı: “Şeyh Necibüddîn Mütevekkil’in evinin önünde, pencerenin altından temiz, berrak bir su akıyordu. Bu fakir de (ya’nî Hâce Nizâmüddîn) yüksek bir yerde oturuyordum. Çok hoş ve ümidli bir hâl beni kapladı, öyle bir vakitte kalbimden sen geçtin. Kendim için ihsân ettiği ni’meti, sana da vermesi için Allahü teâlâya duâ ettim. Biliyorum ki, duâm kabûl oldu ve o hâl inşâallah sende peyda olacak, meydana gelecektir.”
Hazreti Hâce, yine birgün Emîr Hüsrev’i yanına çağırarak, gördüğü bir rü’yayı şöyle anlattı: “Cum’a gecesi rü’yâmda; Şeyh-ül-İslâm Behâüddîn-i Zekeriyya hazretlerinin oğlu Şeyh Sadreddîn’i gördüm. Bana doğru geliyordu. Ben de tevâzu ile yanına vardım. O daha çok tevâzu eyledi. Bu sırada uzaktan sen göründün. Yanımıza geldin. Ba’zı kıymetli bilgiler anlatmaya başladın. Bu sırada müezzin ezan okumaya başladı. Ben de uyandım. Gör ki, bu (senin için) ne yüksek mertebedir.” Emîr Hüsrev diyor ki: “Hâce hazretleri böyle anlatınca, ben mahcubiyet ve çaresizlik içinde arzettim ki: “Efendim! O yüksek mertebede bulunmak bu hizmetçinin ne haddîne. Neyim varsa, hepsi sizin ihsânınızdır.” Bu sözler üzerine, hocam içlerini çeke çeke ağlamaya başladılar. Onların bu hâli karşısında ben de kendimi tutamayıp ağladım. Bundan sonra Hazreti Hâce emretti. Husûsi bir külah getirdiler. Mübârek eliyle bu hizmetçisine (Emîr Hüsrev’e) giydirdi ve “Büyüklerin sözlerini her zaman kalbinde bulundur. Hiçbir zaman hatırından çıkarma!” buyurdu.
Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretleri şu meâldeki iki beyti, çok sevdiği talebesi Emîr Hüsrev için söylemiştir:
“Hüsrev ki nazm ve nesr de misli pek azdır, Söz mülkü melikliği bizim Hüsrev’e hasdır.
Bu bizim Hüsrev’imizdir, Nasır Hüsrev değildir, Zira Nâsır’ın üstadı bizim Hüsrev’ imizdir.”
Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretleri, bir defasında buyurdu ki: “Eğer mümkün olsaydı, Hüsrev’le birlikte uyumayı ve aynı mezarda olmayı tercih ederdim.”
Yine buyurdu ki: “Şayet testereyi boğazıma dayayıp, talebem Hüsrev’den vazgeçmemi isteseler, başımı verip Hüsrev’i terketmemeyi tercih ederdim.”
Hazret-i Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ Cennet yolcusu olduğa zaman, Emîr Hüsrev orada yoktu. Tuğluk Şâh’ın berâberinde Luknov taraflarına gitmişti. O yolculuktan dönüp acı haberi öğrenince, şaşkına döndü. Üzerine yıldırım düşmüş gibi oldu. Yanıyor, yanıyordu. Ayakta duramıyordu. “Sübhânallah! Güneş batmış. Hüsrev hayatta!” diye haykırdı. Mal mülk nâmına nesi varsa, sevâbı hocasının rûhuna olmak üzere hepsini fakirlere sadaka olarak verdi. Çok ağlıyordu. Bir defâsında; “Ben kendim için ağlıyorum. Hocamdan sonra ben çok yaşayamam” dedi. Hâce hazretleri, 725 (m. 1325) senesi Rebî’ul-âhır ayının 18. günü vefât efmiş idi. Emîr Hüsrev de, altı ay sonra Şevval ayının 18. günü vefât edip sevdiklerine kavuştu.
Zamanında Hindistan’ın ma’nevî sultânı olarak bilinen Emîr Hüsrev, birçok güzel vasıfların kendisinde toplandığı çok nâdir rastlanan simalardan biri idi.
Emîr Hüsrev, birkaç lisanın ustasıydı ki, bu lisanlarda övülecek derecede mümtâz idi. Ana dili Türkçe ve Farsça olmakla birlikte, Arabîde, Arablarla müsabakaya girecek derecede kendisini yetiştirmiş idi. Aynı zamanda çok iyi bir Sanskrit âlimi idi. Sanskritce lisânını da çok iyi bilirdi.
Şiirdeki mehâret ve dehâsı yanında o, aynı derecede bir nesir üstadı idi. Düzyazı yazmanın kaideleri ve prensipleri üzerine bir şaheser olan meşhûr Nûh Sihpir’i o yazmıştı.
Edebi bakımdan bu kadar üstün, meşhûr ve zengin olmasına rağmen Emîr Hüsrev ( radıyallahü anh ), Hazreti Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın sohbetlerinde, huzûrlarında tatmış olduğu ma’nevî âb-ı hayat karşılığında, bütün dünyevi zenginliklerden seve seve memnuniyetle yüz çevirip, bütün servetini mübârek hocasının bir çift ayakkabısı karşılığına gönül rahatlığı ile feda edebilen çok yüksek bir veli idi.
Bütün evliyâ zâtlar gibi, Hâce Nizâmüddîn de, Hindistan’da yaşayan her tabakadan insanlar arasında, karşılıklı muhabbet ve i’timâdın geliştirilmesine çok alâka göstermişti idâre edenler (âmirler) ile idâre edilenler arasında sevgi bağının kurulmasını tavsiye eder ve bunun için gayret gösterirdi. Bu husûsta ilk şart, konuşarak anlaşmak idi ve Hindistan’da çok çeşitli lisanlar konuşuluyordu. Bunun için, bu çeşitli lisanlara tam bir vukûfiyeti bulunan Emîr Hüsrev’den, bütün Hind halkının aralarında anlaşmayı sağlayacak ve kolaylaştıracak yeni bir lisan bulmasını istediler. Bunun üzerine Emîr Hüsrev çalışmaya başlayarak, kuzey bölgesinde konuşulan mahallî dil ile Fârisî karışımı bir dil meydana getirdi ve bu karışım Urducanın esâsını teşkil etti. Zamanla ve daha sonra gelen nesiller tarafından kullanılarak, bu yeni karışım, daha ince ve kültürel bir dil olan Urdu lisânı hâline geldi Emîr Hüsrev’in Fârisî ve Hintçe karışımı hazırladığı bu yeni lisanda ilk şiir söyleyen yine kendisi oldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 105
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 3045
3) Siyer-ül-evliyâ sh. 98
4) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 108
5) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 677
.İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ EMÎR KÜLÂN VÂŞÎ
Buhârâ’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Emîr Külân Vâşî olup, Buhârâ yakınlarında bulunan Vâş köyünde doğduğu için Vâşî diye nisbet edilmiştir ve böyle tanınmıştır. Seyyid Emîr Külâl’in ( radıyallahü anh ) en yüksek talebelerindendir. Sekizinci asrın ikinci yarısında vefât etti.
Alâüddîn-i Attâr ( radıyallahü anh ) anlatır: “Ben onaltı yaşlarında iken, Emîr Külân Vâşî’ye yetiştim. Gizli, sessiz zikir yolunda idi. Bana da, gizli zikir ile meşgûl olmamı tavsiye etti. Gizli zikir esnasında, hâlimi gizli tutmamı, benimle, yanyana, dizdize oturanların bile hâlimden birşey anlamamaları, lâzım geldiğini bildirdi. Bu tavsiyelerde çok ısrar etti. Nice zaman bu şekilde zikre devam ettim. Nefsin arzularını yapmamakta ve nefisimin gıdasını kesmekte, ya’nî az yemekte o kadar ileri gittim ki, yüzüm sararıp soldu.
Birgün annem bu hâlimi gördü. Rengimin sararıp solmasını, hasta olduğuma bağladı ve saklamadan söylememi istedi. “Hasta değilim” dedim. Yine ısrar etti. “Eğer bu hâlinin sebebini söylemezsen, verdiğim sütü helâl etmem” dedi. Ben de vaziyeti olduğu gibi anlattım. Bu işin büyüklerin yoluna girmek olduğunu söyledim.
Annem, fevkalâde sevindi Kelime-i tevhîd okumakla meşgûl oldu. Ben, bu gizli sırrı açıklamak zorunda kaldığım için çok üzüldüm. Durumu Emîr Kulan Vâşî’ye arz ettim. Emîr Kulan Vâşî hazretleri tebessüm edip; “Annene de bu yolda çalışmak izni verildi” buyurdu. Annem bir müddet bu zikre devam etti. Birgün erkek kardeşim sahraya gitmişti. Annem beni çağırdı. “Oğlum, kazanı yıka ve temiz su doldur. Bu sana vasıyetimdir” dedi. “Peki” deyip, söylediğini yapmaya başladım. Ben bu işi yaparken, annem abdest alıp iki rek’at namaz kıldı. Beni karşısına alıp zikre devam etmemi söyledi. Okumaya başladım. Kendisi de içinden zikre başladı. Bu vaziyette bir saat ya geçmiş veya geçmemişti ki, annem birden sustu ve öylece kaldı. Baktım rûhunu teslim etmiş idi.
Emîr Külân Vâşî ( radıyallahü anh ), zâhirî ve bâtınî ilimlerde zamanının en ileri gelenlerinden idi. Zühd, vera’ ve takvâ üzere idi. Allahü teâlâdan korkması, O’nun emir ve yasaklarına riâyet etmesi fevkalâde idi. Güzel sıfatlarla kendini süslemişti Haram ve şüphelilerden çok sakınır, dünyâ malına kıymet vermezdi. Çok cömert idi. Devamlı zikr, ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu, İslâmın vekarını korur, bundan tâviz vermezdi. Her haliyle örnek alınacak çok yüksek bir zât idi.
Haleb vâlisi ve Hanefî fıkıh âlimi. İsmi Ergûn’dur. Sultan Mensûr’un satin aldığı esîrlerden olup, oğlu Nasır Muhammed ile beraber terbiye edildi. Sultan ona ilim öğretip, büyük bir âlim olarak yetiştirdi. Doğum târihi belli değildir. Hanefî mezhebinde büyük bir âlimdir. Kitaplarla çok meşgûl olurdu. Kerek şehrine gidinceye kadar sultânın hizmetinden ayrılmadı. 712 (m. 1312) senesinden itibâren dört sene orada hükümrân oldu. Altı sene Mısır diyarında sultan nâibliği yaptı. Çok güzel idâre etti. 715 senesinde hacca gitti. 719 (m. 1319)’da sultan hacca gidince, ona vekîllik yaptı. 720 senesinde tekrar hacca gitti. Mekke’den evine yaya olarak döndü. Divânında hıristiyanların hizmet görmesini yasak etti. 726 senesinde Nasır Muhammed sultan olunca, onun hacca gitmesini te’hir etti. 727 (m. 1326) senesinde, Nasır Muhammed bin Kâlâvûn tarafından Haleb vâliliğine ta’yin edildi Vâliliği sırasında ilimle çok meşgûl oldu. Hanefî mezhebinde mütehassıs bir âlim oldu. Fetvâ makâmına yükseldi Her mes’elede, kendisine suâl sorulur, fetvâsı istenirdi Kitaplarla meşgûl olmaktan büyük zevk duyardı. Kütüphânesinde çok kitap topladı. Herkes, onun bu merakını öğrenmişti. Güzel bir ahlâka sahipti. Mısır’da ve Haleb’de idâreciliği zamanında kimseye zulüm, haksızlık etmedi iyilikleri her yere yayıldı. 731 (m. 1330) senesinde Haleb’de vefât etti.
Ebü’l-Fadl Muhibbüddîn İbni Şıhne diyor ki: “Ergûn Devâdâr, büyük bir emir, reîs olup, devlet işlerini idâre etmekte üstün bir mehârete sahipti. Herkes tarafından sevilir, hürmet ve saygı görürdü. Vekar ve heybet sahibiydi Görüşleri ve tedbirleri isâbetliydi. Hüküm ve işlerinde İslâmiyetin emirlerinden ve yasaklarından hiç ayrılmazdı. Çok okudu ve her husûsta ilim sahibi oldu.”
“Ravd-ül-menâzır” adındaki eserin sahibi diyor ki: “O, büyük bir Hanefî fakîhi idi. Vera’dan hiç ayrılmaz, haramlardan çok sakınır ve şüpheli olmak korkusu ile mübahların çoğunu terk ederdi. Bu mezhebde, fetvâ vermek için kendisine izin verildi “Sahîh-i Buhârî” adındaki hadîs kitabını, Mısır’da iken Şeyh Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Şıhne el-Haccâr’dan dinledi. Şeyh Ebû Hayyân’dan da ilim öğrendi.”
Zehebî diyor ki: “Ergûn, Türk olup, tatlı ve sevimli bir yüze sahipti. Gayet fasih bir lisân ile konuşurdu. Çok azîmli, gayretli idi.”
Mısır’da yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi. Abdürrahim bin Hasen bin Ali bin Ömer bin Ali bin İbrâhim Esnevî el-Ermevî el-Kuraşî’dir. Lakabı Cemâlüddîn ve künyesi Ebû Muhammed olup, Esnevî diye meşhûrdur. Şafiî mezhebi âlimlerinden olan Esnevî ( radıyallahü anh ), 704 (m. 1305) senesi Zilhicce ayında, aşağı Mısır’da bulunan Esna şehrinde doğdu. 772 (m. 1370) senesi Cemâzil-evvel ayında Kâhire’de vefât etti. Sûfîler kabristanı yakınında bulunan türbeye defn olundu. Vefâtı, yıkanması, techizi tekfini ve defnedilmesi, öyle muhteşem oldu ki bunların herbiri onun velî bir zât olduğuna alâmet idi.
Asrında bulunan âlimlerin önde gelenlerinin derslerinde ve sohbetlerinde yetişen Esnevî, 721 (m. 1321) senesinde ilim öğrenmek arzusuyla memleketinden ayrılıp Kâhire’ye geldi Orada Takıyyüddîn-i Sübkî, Kutbüddîn es-Sinbâtî, Celâlüddîn-i Kazvînî, Konevî, Bedrüddîn-i Tüsterî, Debbûsî, Abdülmuhsin es-Sâbûnî, Abdülkâdir İbn-ül-Mülûk, İbn-ül-Esîr (Hasen bin Esed), Ebü’l-Hasen en-Nahvî, Ebû Hayyân el-Endülüsî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi.
Zamanında bulunan Şafiî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden, önde gelenlerinden oldu. Fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl, kelâm, târih, nahiv, edebiyat, Arabca, münâzara ve diğer ilimlerde yükseldi. Kendisine Şeyh-üş-Şâfiiyye denildi. Zamanında bulunan Şâfiî mezhebi âlimlerinin müftîsi, müderrisi, musannifi (en çok kitap yazanı) idi. Fâdıliyye. Fârisiyye, Nâsıriyye ve Mensûriyye gibi medreselerde müderrislik (öğretim üyeliği, profesörlük) yaptı. Yüzlerce âlim zâtın yetişmesine vesile oldu. İbn-ül-Mülakkin, Hâfız-ül-Irâkî, İbn-i Zâhire el-Cemâl ondan ilim öğrenenlerin en başta gelenlerindendir.
İnce yapılı, güzel görünüşlü bir zât olan Esnevî hazretleri, iyilik ve ihsân sahibi, misâfiri çok seven bir zât idi.
Bilhassa fıkıh ilminde mahir, nasihat veren bir muallim, kibirden uzak, tevâzu sahibi yüksek bir âlim idi.
İmâm-ı Süyûtî Tabakât-ün-nühât isimli eserinde buyuruyor ki “İmâm-ı Esnevî, Mısır’da Şafiî âlimlerinin reîsi idi. Ders öğretmesi çok güzel olup, gayet müşfik ve mahir idi. Zayıflara, düşkünlere, yardıma muhtaç hâlde olanlara çok acır, iyilik ve yardımda bulunurdu. Gayet fasîh konuşurdu. Sözleri gayet açık ve anlaşılır bir şekilde idi. Sözleri insanlara te’sîr ederdi. Bunun için insanlar bunun sohbetine çok rağbet ederlerdi, ilmi çok ve idrâki geniş idi.”
Genç yaşta, talebe okutmaya ve fetvâ vermeye başlayan İmâm-ı Esnevî, suâl edilen meseleleri, kaynaklarını bildirerek cevaplandırırdı. Böylece hiç kimse onun,” kendi düşüncesi ile konuştuğunu iddia edemezdi.
Hocalarından Ebû Hayyân ( radıyallahü anh ) ona; “Senin yaşında ilim öğretmeye başlayan başka birini daha görmedim” demiştir.
Ondan birçok kimse istifâde etmiştir. Sohbetinde bulunmak istiyenlerin çokluğundan büyük bir kalabalık meydana gelirdi. Vakitlerinin tamâmını, talebeleriyle meşgûl olmak ve eser yazmakla geçirirdi Çok emîn ve güvenilir bir zât olduğu için, ona devlet kademelerinde ba’zı mühim vazîfeler verilmiş, o da bir müddet hisbe (belediye teşkilâtı) ve Beyt-ül-mâl vekîlliği gibi vazîfelerde bulunmuştur.
Fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Ebil-Yemen Ali bin Sâlim bin Sadaka el-İskenderî el-Lahmî el-Fâkihânî olup, künyesi Ebû Hafs ve lakabı Tâcüddîn’dir. Mısır’da İskenderiyye’de yetişmiştir. 654 (m. 1256) senesinde doğdu. 731 (m. 1331)’de Cemâzil-evvel ayında vefât etti. Vefât târihinin 734 (m. 1334) senesi olduğu da bildirilmiştir.
Fıkıh ilmini İbn-i Münir’den öğrendi. Ali İbni Tarhan, İbn-i Dakîk-ıl-Iyd, Bedrüddîn bin Cemâ’a, Ebü’l-Hasen Ahmed el-Karafî’den ve başka hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. Kırâat ilmini de Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah el-Mâzûnî’den okudu. İlmi çok idi. Fıkıh, hadîs, usûl, nahiv, edebiyat ve diğer ilimlerde çok yüksek idi. El-Bidâye ven-nihâye sahibi İbn-i Kesir, bundan ilim öğrendiğini bildirmektedir. Sâlih bir zât olup, Selef-i sâlihînin yolu olan Ehl-i sünnet i’tikâdına son derece bağlı idi. Evliyâ ve sâlih zâtlarla buluşur, onlarla sohbet ederdi. Onların ahlâkı ile ahlaklanmış idi. Birkaç defa hacca gitti. Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmek yolunda harcadı. Kıymetli eserler yazdı. Hadîs ilminde benzeri çok az bulunan ve çok fâideli olan “Şerh-ül-umde” isimli eser onundur.
Saîd-üs-süedâ hânegâhında sufi olan hadîs âlimi Cemâleddîn Abdullah bin Muhammed el-Ensârî şöyle anlatmıştır; “Bir defâsında Tâcüddîn el-Fâkihânî ile Dımeşk’a gittik. Maksadımız, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) emaneten saklanan nalınlarını ziyâret etmek idi. Nalınlar, Dımeşk’da Eşrefiyye Medresesi’nin Dâr-ül-hadîs kısmında muhafaza edilmekte idi. Onları görünce alıp, yüzüne, gözüne sürdü. Öpüp ağlamaya başladı ve göz yaşları dökülürken şiir söyledi Bu şiirin tercümesi şöyledir: “Eğer Mecnûn’a denseydi ki: “Leylâ’ya mı yoksa dünyâya ve dünyâda bulunan şeylere mi kavuşmak istersin?” Cevap olarak derdi ki O’nun na’lınının toprağından bir toz parçası, bana kendi nefsimden daha sevimli O, nefsimin hastalıkları, sıkıntıları için daha şifâlıdır.”
Vefâtı yaklaştığında, akrabâlarından biri yanına gelip, ona Kelime-i şehâdeti hatırlattı. Gözlerini açıp; “Hastalık bana bunu hatırlatıyor. Şimdiye kadar ne zaman unuttum da hatırlayayım? Aslâ hatırımdan çıkmaz” ma’nâsında bir beyt okudu. Sonra Kelime-i şehâdeti söyleyerek vefat etti. İskenderiyye’de Bâb-ül-bahr denilen yerde defnedildi.
Tefsîr, hadîs, kelâm, fıkıh, kırâat, usûl ve nahiv âlimi. İsmi, Ferec bin Kâsım bin Ahmed bin Lübb es-Sa’lebî el-Gırnâtî olup, künyesi Ebû Sâ’îd’dir. 701 (m. 1301) senesinde doğdu. 782 (m. 381) senesinde vefât etti. Ebû Saîd Ferec, Mâlikî mezhebi âlimlerinden olup, Gırnata’da yaşadı.
Ebû Saîd Ferec, kırâat ilmini ve çeşitli ilimleri Hasen Kaycati’den öğrendi. Hasen Kaycatî vefât edinceye kadar yanından ayrılmadı ve ondan icâzet (diploma) aldı. Ebû Abdullah bin Bekr, Ebû Muhammed Selmûn ve Ebû Abdullah el-Hâşimî’den fıkıh ilmini öğrendi ve onlardan Buhârî’yi, Akîdet-el-muktereh kitabını, İrşâd ve Tehzîb’in bir kısmını dinledi. Ayrıca Nâsırüddîn Mirzâlî, İbn-i Abdûrrefî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ebû Kâsım el-Lebîdî, Râviye Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed, İbn-i Abdünnûr et-Tâc Fâkihânî, Fahrüddîn bin Munîr ve Ebû Hayyân’dan icâzet (diploma) aldı.
Ebû Zekeriyyâ Serrâc onun hakkında: “Ferec el-Gırnâtî büyük bir âlim idi. Gırnatada muhtelif ilimlere dâir müşkilâtlar ona sorulur ve verdiği cevaplar i’tirâzsız kabûl edilirdi” demektedir.
İbn-i Ferhûn, Dîbâc’ında onun hakkında şöyle demektedir: “Ebû Saîd Ferec, Mâlikî mezhebinin sonra gelen âlimlerinin büyüklerinden ve derin bilgi sâhiplerindendi Çeşitli ilimler üzerinde söz sahibi idi. Birçok âlim onun vermiş olduğu fetvâlara uymuşlardır.”
İbn-ül-Hatîb, İhata adlı eserinde onun hakkında: “Ferec el-Gırnâtî, sâlih kimselerden olup, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok gayretli idi. Güzel ahlâk sahibiydi. Zekâsı keskin, Hâfızası kuvvetli idi. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Büyük, küçük, herkes ona hürmet ederdi. O, fıkıh, kırâat, tefsîr, usûl-i fıkıh, ferâiz, edebiyat ilimlerinde mütehassıs idi” demektedir.
Ferec el-Gırnâtî çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-Cemel liz-Zeccâcî, 2-Şerhu ta’rîf-it-teshîl, 3-El-Fetâvâ, 4-Kitâbün fil-bâil-muvahhedeti, 5- El-Kasîdet-ün-nûniyyeti fîl-Ehâci vel-Elgâz-in-Nahviyye.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-mtellifîn cild-8, sh. 58
2) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 220
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 219
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 280
5) Bugyet-ül-vuât cild-2 sh. 243
6) Tabakât-ül-müfessirîn (Dûvûdî) cild-2 sh. 25
7) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1348
? Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 816
9) Brockelmann Gal-2, sh. 259 Sup-2, sh. 371
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ GEYİKLİ BABA
Bursa’nın fethine katılan, Orhan Gâzî devri Osmanlı evliyâsından. İran’da Hoy şehrinde doğdu. Şeyh Ebü’l-Vefâ’nın yolundan feyz aldı. Baba İlyâs Horasânî’den ilim öğrendi. Keşiş dağı ormanlarındaki dergâhında kalıp, geyiklerle haşır-neşir olduğu için Geyikli Baba adı verildi. Gideceği yerlere bir geyiğe binmiş olarak giderdi Sultan Orhan Gâzî zamanında kerâmetleriyle meşhûr oldu. Geyik sırtında Bursa’nın fethine katıldı. Bursa’yı kuşatan ordunun önünde, elinde altmış okkalık bir kılıçla küffâra karşı harb etti. Orhan Gazi zamanında Uludağ’ın doğu eteklerinde, İnegöl yakınlarında vefât edip, oraya defnedildi. Orhan Gazi tarafından kabri üzerine türbe yaptırıldı. Sonradan yine Orhan Gazi tarafından türbe yanına bir câmi ve dergâh ilâve edildi Sevenleri, çevresinde bir köy meydana getirdiler. Kurdukları bu köye Baba Sultan köyü adını verdiler. Geyikli Baba külliyesi, 1369 (m. 1950)’den sonra yeniden restore edilip, ta’mir edildi.
Geyikli Baba, Keşiş dağındaki dergâhında kendi hâlinde yaşar, gelenlere dinini öğretir, şehre inmezdi. Orhan Gazi, Bursa’yı fethettikten sonra, Bursa’nın fethinde yardıma gelen evliyânın gönlünü almak, onların bereketli duâlarına kavuşmak için bir imâret yaptırdı. Onları Bursa’ya da’vet etti. Orhan Bey’e yakınları Geyikli Baba’dan da bahsettiler. “İnegöl civarındaki, Keşiş dağında birçok derviş yerleşmiş, içlerinden bir derviş onlardan ayrılır, ormana gider, geyiklerle arkadaşlık eder. Sizin dostlarınızdan Turgut Alp, onun da dostudur. Sık sık onun ziyâretine gider, beraber sohbet ederler” dediler.
Orhan Gazi de haber gönderip, onun kim ve neci olduğunu öğrenmek istedi. Bursa’ya da’vet etti. “Eğer gelmezse, ben varıp elini öpeyim” dedi. Geyikli Baba’yı arayıp buldular. Sultânın sözünü arzettiler. “Baba ilyâs mürîdiyim, Seyyid Ebü’l-Vefâ Bağdâdî tarîkatındanım” diye cevap verdi. Bursa’ya da’vet ettiler, rızâ göstermedi. “Sakın Orhan da gelmesin. Dervişler gönül ehli olurlar, gözetirler.
Öyle bir vakitte varırlar ki, vardıkları zamanda ettikleri duânın kabûl olmasını arzu ederler” buyurdu. “Bari Orhan Gâzî’ye duâ et!” dediklerinde; “Biz onu hatırımızdan çıkarmıyoruz. Her zaman devletine duâ ile meşgûlüz. Onun İslâmiyete hizmeti sebebiyle, sevgi ve muhabbeti kalbimizde taht kurmuştur” diye haber gönderdi.
Aradan zaman geçti. Geyikli Baba, dergâhının yanından bir ağaç dalı keserek omuzuna alıp yola revân oldu. Doğru Bursa hisarına vardı. Pâdişâh sarayına girip, avlu kapısının iç tarafına, getirdiği dalı dikmeye başladı. Sultan Orhan Gâzî’ye haber verdiler. “Bir derviş gelmiş, saray avlusuna ağaç diker” dediler. Sultan çıkıp hâli gördü. Bu dervişin Geyikli Baba olduğunu bildi. Ağacı dikince doğrulup, Orhan Gâzî’ye: “Bu hatıramız burada kaldığı müddetçe, dervişlerin duâsı senin ve neslinin üzerinedir. Senin neslin ve devletin bu ağaç gibi kök salacak, dalları çok uzaklara ulaşacak. Evlâtların dîn-i İslama çok hizmet edecekler” deyip; “Kökü sâbit, dalları ise göktedir” meâlindeki, İbrâhim sûresi 24. âyet-i kerîmesini okudu. Az sonra da geldiği gibi gitti. Diktiği ağaç ulu bir çınar oldu. O ağacın bugün bile mevcût olduğu, Bursa’da Üftâde’ye giden Kavaklı caddedeki çınar ağacı olduğu söylenmektedir.
Bir zaman sonra Orhan Gazi, Geyikli Baba’ya iâde-i ziyârette bulundu. Ona; “İnegöl ve çevresi senin tasarrufunda olsun” dedi. “Mülk ve mal cenâb-ı Haktandır, ehline verir, biz O’nun ehli değiliz. Mal, mülk ve sebeplere meyletmek, emîr ve sultanlara gerektir. Bizim gibi fukara kısmına, Allah adamlarına “yakışmaz” diye cevap verdi. Pâdişâh ısrar edince, kendisine hibe edilen yerlere bedel olarak, dergâhının çevresinden az bir miktarını dervişlere odunluk olarak kabûl edip, Sultanın gönlünü aldı. Orhan Gâzî de kabûl etti, râzı olup, çok duâlar aldı.
Taşköprüzâde merhum, “Şakâyık-ı Nu’mâniyye”sinde, Osmanlının gülbahçesinde yetişen, Nu’mân’ın (İmâm-ı a’zamın) bülbüllerini anlatırken, Geyikli Baba’dan da bahs eder ve kabrini ziyâretle şereflendiğini söyler. “Kabrini ziyâret ettim. Kabrin yakınında bir mezar daha gördüm. Türbedârdan bu mezarın kime âit olduğunu sordum. Germiyanoğullarından saltanat sahibi bir kimse iken saltanatı terk edip, Geyikli Baba’nın hizmetine giren ulu bir kimsenin mezarı oluduğunu söyledi” demekte ve zamanında Geyikli Baba’ya gösterilen i’tibârı ifâde etmektedir.
Evliyânın büyüklerinden. Hâce Azîzân ve Pîr-i Nessâc diye meşhûr Hâce Ali Râmîtenî hazretlerinin ikinci oğludur. Ali Râmîtenî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden ve halîfelerindendir. Buhârâ’da Râmîten kasabasında doğup büyüdü. Kaynaklarda doğum ve vefât târihleri zikredilmeyen Hâce İbrâhim, 8. asrın sonlarında vefât etmiştir. Mübârek babasının yüksek huzûr, sohbet ve hizmetleri ile şereflenerek yetişti. Büyük kardeşi Hâce Hord da bu şekilde yetişerek, zâhirî ve Bâtınî ilmlerde kemâle gelmişti. Rivâyet edilir ki, Hâce Ali Râmitenî vefâtına yakın insanları irşâd etmek (doğru yola kavuşturmak) için bu ikinci oğluna icâzet verdi. Talebelerinden ba’zılarının kalblerine; “Hâce hazretlerinin büyük oğlu daha âlim olduğu halde, icâzeti küçük oğluna vermesinin hikmeti acaba nedir?” düşüncesi geldi Kalb gözleri ile bu düşüncelerini anlayan Ali Râmîtenî; “Hâce Hord, bizden sonra çok az yaşar. Kısa zaman sonra bize kavuşur.” buyurdu. Buradaki hikmeti ve inceliği anlayan talebeler, önceki düşüncelerinden vazgeçtiler. İşin aslını böylece öğrenmiş oldular. Hakîkaten de Ali Râmîtenî hazretlerinin vefâtından ondokuz gün sonra, büyük oğlu Hâce Hord da vefât etti. Hâce İbrâhim ise, daha çok uzun yıllar yaşayıp, Allahü teâlânın dînini O’nun kullarına anlatarak çok hizmet etti. Mübârek babasına lâyık sâlih bir evlât, faziletler ve kerâmetler sahibi çok kıymetli bir zât idi. Hâce Azîzân Ali Râmîtenî’nin, burada hâl tercümesi verilen oğlu Hâce İbrâhim’den başka; Hâce Muhammed Külâhdûz, Hâce Muhammed Hallâc-ı Belhî, Hâce Muhammed Bâverdî ve Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî isimlerinde dört halîfesi daha olup, bunların da en yükseği ve Hâce Azîzân’ın en büyük halîfesi Hâce Muhammed Bahâ Semmâsî hazretleridir.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Şeyh Hüsâmeddîn Suhte’nin büyük oğludur. Kendisine Mu’înüddîn Hord (ya’nî Küçük) denmesi, dedesi büyük velî Mu’înüddîn’e nisbet iledir. Bu isimle tanınıp meşhûr olmuştur. Sultân-ül-meşâyih Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’dan feyz alırdı. Kaynak eserlerde hâl tercümesi hakkında fazla bir bilgi bulunamıyan Hâce Hord, sekizinci asrın sonlarında vefât etmiştir.
Hocası Hâce Nizâmüddîn’in emri ve işâreti ile, Nâsıreddîn Mahmûd hazretlerinden de ilim öğrenip hilâfet aldı. Zamanının evliyâsından oldu.
Hâce Mu’înüddîn’in evlâdı çok olup, hepsi, son derece güzel, yiğit, azametli ve heybetli kimseler idi. Bunlara Çeşt hân denilmiştir. Merdev şehrinde bulunurlardı.
Hâce Mu’înüddîn, çok talebe yetiştirip, bu yola çok hizmet etmiştir. Kendisi, riyâzet ve mücâhedede çok ileri idi. Nefsin arzularına uymaz, ona zor gelen, istemediği ibâdetleri pekçok yapardı. Devamlı olarak ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu. Her ân gönlü Allahü teâlâ ile idi. O’nun muhabbet ateşiyle yanmakta idi. Tasavvuf yolunda bulunmak için, çok gayretli olmak lâzım geldiğini bildirirdi.
Osmanlı devletinin kuruluş yıllarında yaşıyan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Muhammed bin İbrâhim Atâ olup, lakabı Bektâş’tır. Horasan’ın Nişâbur şehrinde 680 (m. 1281) senesinde doğdu. Hacı Bektâş-ı Velî’nin nesebi Hazreti Ali’ye dayanır. 738 (m. 1338) senesinde Kırşehir’e yakın bir yerde vefât etti. Vefâtı hakkında başka rivâyetler de vardır. Türbesinin bulunduğu kasabaya sonradan Hacı Bektaş ismi verildi.
Bektâş-ı Velî, daha çocukken ilim öğrenmesi için ailesi tarafından Şeyh Lokmân-ı Perende’ye teslim edildi. Lokmân-ı Perende, Ahmed-i Yesevî hazretlerinin halîfelerinden olup, zâhir ve bâtın ilimlerinde çok derinleşmiş idi. Bektâş-ı Velî’nin daha çocukken birçok kerâmetleri görüldü. Birgün Lokmân-ı Perende onun yanına girdiği zaman, odayı nûr ile dolu görünce şaşırdı. Bektâş-ı Velî’nin iki yanında, Kur’ân-ı kerîm okuyan iki nûrânî zât duruyor idi. Lokmân-ı Perende onun yanına girince, bunlar kayboldu. Lokmân-ı Perende, Bektâş-ı Velî’ye onların kim olduğunu sordu. O da; “Birisi Server-i âlem efendimiz ( aleyhisselâm ), diğeri ise Hazreti Ali idi” dedi.
Yine birgün Hacı Bektâş-ı Velî, hocasından ders dinlerken, namaz vakti geldi. Hocası hizmetçisinden abdest almak için su istedi. Bektâş-ı Velî hocasına; “Bir nazar etseniz de, su buradan aksa, dışarıya gitmeye gerek olmasa” dedi. Hocası; “Benim kudretim bunu yapmaya yetmez” dedi. Hacı Bektaş, derhâl Allahü teâlâya duâ etti. Hocası da “Âmin” dedi. O anda medresenin ortasında latif bir su çıkıp, kapıya doğru akmaya başladı. Pınarın başında çok güzel çiçekler açtı.
Bu olaydan bir süre sonra, Lokmân-ı Perende hacca gitti. Arafat’da kıbleye doğru döndükleri esnada, talebelerine; “Yârenler! Bu gün Arefe günüdür. Şimdi bizim evde yemekler pişirilir” dedi. Bu söz, Allahü teâlânın kudretiyle, Bektâş-ı Velî’ye ma’lûm oldu. Tam o sırada hocasının evinde yemekler pişiyordu. Bektâş-ı Velî hemen bir tepsi yemeği aldığı gibi, bir anda hocasına sundu. Hocası Nişâbûr’a dönünce, Bektâş-ı Velî’nin bu kerâmetini herkese anlattı. Ona Hacı lakabını verdi. Bu esnada Horasan’da bulunan âlimler, Lokmân-ı Perende’ye hac mübârekesine geldiklerinde, medresede akan suyu görünce şaşırdılar. Bunun sebebini sordular. Lokmân-ı Perende; “Bu kerâmet, Hacı Bektâş’ındır” dedi. Sonra onun gösterdiği kerâmetlerini gelen âlimlere anlattı.
Onlar bu kadar çok şeyin bir çocuktan zuhur etmesini tuhaf karşıladılar. Orada bulunan Hacı Bektaş-ı Velî, âlimlere; “Ben, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) soyundanım. Bana bunları çok görmeyiniz. Bunlar, Allahü teâlânın bana bir ihsânıdır” dedi. Onlar, Hacı Bektâş-ı Velîye; “Eğer sır sahibi iseniz, nişanınız nerededir?” diye sordular. Hacı Bektâş-ı Velî, elinin ayasındaki ve alnındaki iki yeşil beni gösterdi Hepsi bu duruma hayret ettiler ve onun büyüklüğüne işâret olan benleri tasdik ettiler.
Hacı Bektâş-ı Velî, tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu’ya geldi Halka doğru yolu göstermeye başlayan ve kıymetli talebeler yetiştiren Hacı Bektâş-ı Velî, kısa zamanda tanınarak büyük rağbet gördü. Bu sırada Anadolu’da dînî, iktisâdi, askerî ve sosyal teşekkül olan ve kendisinin de bağlı olduğu “Ahîlik teşkilâtı” ile büyük hizmetler yapan Hacı Bektâş-ı Velî ve talebeleri, ilk Osmanlı sultanları tarafından da sevildi ve hürmet gördü. Bu sıralarda kuruluş devrinde olan Osmanlı devletinin sağlam temeller üzerine oturmasında büyük hizmetleri ve himmetleri oldu. Sultan Orhan zamanında teşkil edilen Yeniçeri ordusuna duâ ederek, askerlerin sırtlarını sıvazladı. Onlara İslâmiyetten ayrılmamalarını nasihat etti. Böylece Hacı Bektâş-ı Velî’yi kendilerine ma’nevî pir olarak kabûl eden Yeniçeri ordusu, ma’nevî hayâtını ve disiplinini ona bağladı. Hacı Bektâş-ı Velî, asırlarca Yeniçeriliğin piri, üstadı ve ma’nevî hâmisi olarak bilindi Bu bağlılık ve muhabbet, Yeniçerilerin sulh zamanındaki tâlimleri ve harplerdeki gayret ve kahramanlıklarında çok müsbet neticeler verdi. Bütün bunlar, halk ile Yeniçeriler arasındaki yakınlığı kuvvetlendirdi Yeniçeriler, dervişler gibi cihâd azmiyle dolu ve görülmemiş derecede kahraman ve fedakâr oluşlarında, bu hâdiseler müsbet te’sîrler gösterdi Yeniçerilerin;
“Allah, Allah! illallah! Baş Uryan, sine püryân, kılıç al kan, Bu meydanda nice başlar kesilir. Kahrımız, kılıcımız düşmana ziyân! Kulluğumuz pâdişâha ayan! Üçler, yediler, kırklar! Gülbang-i Muhammedî, Nûr-i Nebî, Kerem-i Ali... Pîrimiz, sultânımız Hacı Bektâş-ı Velî...”
diyerek savaşa başlamaları, bunun manidar bir ifadesidir.
Şöyle anlatılır: “Hacı Bektâş-ı Velî, sık sık Hızır aleyhisselâm ile buluşurdu. Birgün Kayseri’nin yukarı tarafındaki Saklan kalesinin batısında, Hacı Bektâş-ı Velî, Hızır (aleyhisselâm) ile buluştu. Orada bir kişinin kavun ve karpuz ektiğini gördüler. Hızır (aleyhisselâm) ile Hacı Bektâş-ı Velî, o bostanın kıyısında bir taşın dibine oturdular. Hacı Bektâş-ı Velî. İsmi Behâeddîn Çelebi olan bostan sahibine; “Kardeş!” diye hitâb etti. Bostan sahibi de ona; “Ne buyurursunuz?” dedi. Hacı Bektâş-ı Velî de; “Bostandan bir kavun koparıp getir, yiyelim” dedi. Bostan sahibi Behâeddîn Çelebi; “Başüstüne, inşâallah olunca getiririm” deyince, Hacı Bektâş-ı Velî; “Diktiğin yeri bir kere kontrol et. Belki olmuştur” dedi. Bostan sahibi yine; “İnşâallah” diyerek önceki cevâbı verdi. Bunun üzerine Hızır (aleyhisselâm) da; “Bir kere dolaş gör” buyurdu. Behâeddîn Çelebi kendi kendine; “Bir kere dolaşayım” dedi ve bostana girdi. Birden burnuna kavun kokusu geldiğini fark etti. Birinin kökünde, üç tane iri kavunun büyüyerek olgunlaşmış olduğunu gördü. Bunların ikisini koparıp, birisini Hızır’a (aleyhisselâm), diğerini de Hacı Bektâş-ı Velî’ye verdi ve; “Ey erenler! O birisini de çoluk-çocuğumuza götürelim” dedi. Hacı Bektâş-ı Velî de bu durumu kabûl etti. Onlar kavunları alıp Kayseri’ye döndüler. Bostancı, işiyle meşgûl olurken, birden aklına; “Bostan daha ekilirken kavun bittiğini cihanda kim gördü? O azîzler kerâmet ehli zâtlardanmış. Bu iş onların kerâmetiyle zâhir oldu. Bana yazıklar olsun ki, mübârek ellerini öpmedim” diye geldi ve bir hayli üzüldü. Bostan ekmekten vaz geçip, bir süre onları aradı. Kendi kendine; “Son pişmanlık fayda vermez” deyip, kalan o bir kavunu koparıp evine gitti. Evinin kapısından içeri girince, Hızır (aleyhisselâm) ile Hacı Bektâş-ı Velî’nin misâfir odasında oturduklarını gördü. Selâm vererek odaya girdi. Elindeki o kavunu getirip ortaya koydu. Hemen onların mübârek ellerini öptü. Hacı Bektâş-ı Velî bostan sahibine; “Kavunları kes de yiyelim” dedi. Onlara vermiş olduğu iki kavun da duruyordu. Behâeddîn Çelebi hemen kavunları kesti, bir kısmını ailesine gönderdi. Kalanını misâfirleriyle birlikte yediler ve Allahü teâlâya şükrettiler. Ellerini yıkadıktan sonra, Behâeddîn Çelebi misâfirlerine; “Size kim derler? Bu fakire himmet edin” dedi. Hacı Bektâş-ı Velî; “Bana Bektâş-ı Velî derler. Bu azîze ise Hızır aleyhisselâm derler” dedi. Daha sonra Hacı Bektâş-ı Veli, Behâeddîn Çelebi’yi yanına çağırdı. Hacı Bektâş-ı Velî, onun gözlerini sığayıp, sırtını sıvazladı. Ona hayır duâ etti. Sonra Hızır aleyhisselâm ile Hacı Bektâş-ı Velî, Behâeddîn Çelebi’ye veda edip evden çıktılar. Kapının önünde ikisi de gayb oldular.
“Velîlerin bir nazarı kimyadır, Karataş, nazar ile yakut olur.” O saatte Behâeddîn Çelebi, yüksek merhaleler katedip, velîlik mertebesine ayak bastı. Kalb gözü açıldı. Bir anda şarktan garba olan yerleri seyr eyledi. Kendisine Bostancı baba dendi. Birçok kerâmetler gösterdi. Türbesi Kayseri’de olup ziyâret yeridir.”
Şöyle anlatılır: “Hacı Bektâş-ı Velî, hergün gelip, şimdiki dergâhının bulunduğu yere otururdu. Onu sevenler, “Galiba Hacı Bektâş-ı Velî hazretleri burada bir dergâh bina edilmesini istiyor, o yüzden gelip buraya oturuyor” dediler. Daha sonra Hacı Bektâş-ı Velî’nin hizmetini gören Sarı İsmâil’e, Hacı Bektâş’ı sevenlerden biri, buraya bir dergâh yaptırmaya niyet ettiğim söyledi. Sarı İsmâil de, gelip durumu hocasına arz etti. Hacı Bektâş-ı Velî; “Ona söyle. Bir usta getirsin. Biz istediğimiz büyüklükte bir dâire çizelim. Ayrıca yeterli miktarda taş getirtip, yonttursun, hazır etsin dedi. Sarı İsmâil, bu durumu o şahsa bildirince, çok sevindi ve hemen bir mimar getirdi. Hacı Bektâş-ı Velî de kalkıp, mübârek eliyle şimdiki dergâhın bulunduğu yeri çizdi. O mimar da, dergâhın inşâsı için yetecek kadar taş getirtip, yontturdu. Taşların yontulma işinin bittiği gecenin sabahı, herkes, dergâhın yapılmış olduğunu gördü. Dergâhı yaptıracak olan kimse, derhâl Sarı İsmâil’in yanına gelip; “Ben bu binanın yaptırılması için usta getirdim, taş getirdim ve yaptırma sevâbına kavuşmak istedim. Fakat her kimse bir gecede yaptırmış” diyerek üzüntülerini belirtti Sarı İsmâil, durumu derhâl hocası Hacı Bektâş-ı Velî’ye bildirdi Bunun üzerine Hacı Bektâş-ı Velî; “Ey İsmâil! O beni sevene söyle, bu dergâhı zâhirden birisi gelip yaptırmadı. Allahü teâlânın izni ile bir anda yapıldı. Sevâbı yine onun amel deflerine yazılmıştır” dedi. İsmâil durumu derhâl o kimseye bildirdi. O zât da Allahü teâlâya şükür secdesi yaptı.”
Şöyle anlatılır: “Hacı Bektâş-ı Velî’nin medhini ve kerâmetlerini işiten kimseler, onu görmek için dergâhına gelirdi. Akşehir’de bir velî zât vardı. İsmi Mahmûd Hayran Sultan idi. Hacı Bektâş-ı Velî’nin üstünlüğünü duyunca, bir aslanın üstüne binip, eline kamçı olarak bir yılan alıp, üçyüz talebesi ile Hacı Bektâş-ı Velî’yi görmek ve ziyâret etmek için yola çıktı. Bu durumu Hacı Bektâş-ı Velî’ye haber vererek; “Akşehir’den bir aslana binip, eline yılanı kamçı olarak almış bir zât, üçyüz talebesi ile geliyor” dediler. Bunun üzerine Hacı Bektâş-ı Velî, “O, canlıya binip bize geliyor ise, biz de cansıza binip, onu karşılamaya gidelim” dedi ve hemen dergâhından çıktı. Dergâha yakın bulunan taşın üzerine seccadesini sererek üzerine oturdu ve; “Allahü teâlânın izniyle bizi ziyârete gelenlerden yana yürü” buyurdu. Bu söz üzerine taş, derhâl yerinden ayrılıp, kuş gibi görülüp, yürümeye başladı. Mahmûd Hayran Sultân ve talebeleri, Hacı Bektâş-ı Velî’nin taş üzerine binip karşıdan geldiğini görünce, hayretler içinde kaldılar. Mahmûd Hayran Sultan, derhâl aslandan inip, yılanı serbest bıraktı. Bu durumu gören Hacı Bektâş-ı Velî, taşa; “Dur” diyerek işâret etti. Taş şimdiki bulunduğu yerde durdu. Hacı Bektâş-ı Velî, taşın üzerinden aşağıya indi. Seyyid Mahmûd Hayran hemen Hacı Bektâş-ı Velî’nin elini öptü. Taşın dibine, ikisi beraber yan yana oturdular. Etrâflarını talebeleri sardı. Bir hafta süreyle sohbet ettiler. Daha sonra Seyyid Mahmûd Hayran Sultan, izin istiyerek Akşehir’e döndü. Hâlâ Hacı Bektâş-ı Velî’nin bindiği taş, “Tekin Kaya” ismiyle meşhûrdur.”
Hacı Bektâş-ı Velî’nin derslerini ve sohbetlerini ta’kib ederek onun tarikatına bağlananlara, tasavvuftaki usûle uyularak “Bektaşî” denildi. Bu temiz, i’tikâdları düzgün olan ve ibâdetlerini yapan Bektâşîler zamanla azaldı. Daha sonra yapılan bir takım değişiklikler sebebiyle, hakîkî Bektaşîlik unutuldu ve zamanımızdan yüz sene önce ise hiç kalmadı. Herkes tarafından sevilen, hürmet ve i’tibâr edilen bu isim, Hurûfî denilen sapık kimseler tarafından da siper olarak kullanıldı. İslâmiyeti yıkmak için kurulan bozuk yollardan biri olan Hurufîliğin kurucusu olan Fadlullah Hurûfî, Timur Hân tarafından öldürülünce, dokuz yardımcısı kaçarak Anadolu’ya geldiler. Bunlardan Aliyyül-A’lâ ismindeki kimse, bir Bektaşî tekkesine geldi “Câvidân” adlı kitaplarını gizlice yaymaya, câhilleri aldatmaya başladı. Hacı Bektâş-ı Velî’nin yolu budur dedi. Hâlbuki Hacı Bektâş-ı Velî’nin yolundan ayrılmayan hakîkî Bektâşîler, bunlardan tamamen ayrıldılar. Hurûfîlik, haramlara helâl, nefsin arzu ettiği kötü arzulara, serbesttir dediği için, bozuk rûhlu insanlar arasında çabucak yayıldı. Sözlerine “Sır” deyip, çok gizli tutulmasını emrederlerdi. Sırları yabancılara açanları öldürdükleri bile vâki olurdu. Sırları “Câvidân” kitabında a, c, v, z,... gibi harflerle işâret edilmektedir. Hurûfiler, Bektaşîlik ismini kendilerine perde yaparak, bu perde arkasında çalışmışlardır.
Bektaşî tarikatı adı altında saklanan Hurûfîler, müslümanları aldatmak için, birkaç yoldan saldırıyorlardı:
1- Fadl-ı Hurûfî’ye, ilâh, tanrı diyorlardı. “Tanrılık, ezelde görünmez bir kuvvet idi. Önce harfler şeklinde, sonra Peygamberler şeklinde, nihâyet Fadl’da açığa çıktı” derler.
2- Hazret-i Ali’nin sözleri diyerek uydurduktan sözler ve düzdükleri uydurma hadîsler ile; “Ali’yi sevenlere günah zarar vermez, ibâdete lüzum yoktur, haramlar helâldir” derler.
3- Bütün dinlerin bir olduğunu, Fadl-ı Hurûfî’nin, Muhammed aleyhisselâmdan ve Hazreti Ali’den (hâşâ) üstün olduğunu söylerler.
4- Bunlara göre namazı bir kerre kılmak, orucu bir kerre tutmak ve guslü de ömründe bir kerre yapmak farzdır.
“Gusl edip vücûdunuzu hırpalamayın” derler.
Hurûfîlerin zikirleri, ibâdetleri okumaları yoktur. Her sabah pirin evinin meydan odasında toplanırlar, birisi, bir elinde tepsi içinde adam sayısınca şarap kadehi ve birer dilim ekmek, peynir alarak odaya girer. Bu gelen, gülbank okuyarak karşılanır. Herkes saygı ile bunları alıp yer ve içer, bütün ibâdetleri bundan ibârettir.
Bektaşî deyince, iki türlü insan anlaşılır. Birincisi; hakîkî, doğru Bektaşî olup, Hacı Bektâş-ı Velî’nin gösterdiği yolda, hak yolda giden temiz müslümanlardır. Bektâşîlerin ikincisi; sahte, yalancı Bektâşîlerdir. Bunlar, bozuk yolda olan hurûfilerdir. Halk arasında anlatılan Bektaşî fikraları, bu sahte ve yalancı Bektâşîlere âittir.
Hacı Bektâş-ı Velî’nin “Makâlât” adlı Arapça bir eseri vardır. Sonradan nefes adıyla yazılan ve ona nisbet edilen şiirler onun değildir.
Makâlât’tan ba’zı bölümler:
Alemlerin Rabbi olan Allaha hamd, yaradılmışların en iyisi olan Muhammed’e, O’nun Ehl-i beytine ve Eshâbına salât ve selâm olsun. Bilesin ki Allahü teâlâya giden yollar, yarattıklarının nefesleri sayısıncadır. Gerçeğe ulaşmış kişiler, bunların arasından şu dört mertebede bulunan bir yolu tercih edip seçmişlerdir. Birincisi dîn-i İslâm, ikincisi tarikat, üçüncüsü ma’rifet, dördüncüsü hakîkat. Bu mertebeler, ancak İslâm dînine uygun olduğu müddetçe tamam olur.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İslâm dîni bir ağaçtır. Tarikat onun dalları, ma’rifet yaprakları, hakîkat de meyvalarıdır.” Ağaç mevcût olmazsa, dalları ve meyvaları da var olmaz. Bu sûretle anlaşılır ki, İslâm dîni asıl, diğerleri kısımlarıdır. Kısımların varlığı, ancak aslın varlığının sayesinde olur. Asıl olmayınca, kısım da olmaz. Bu, kulun, belirtilen merhalelerin hiçbirinde İslâm dîninden ayrı olamayacağına işârettir. İslâm dîninin sınırından dışarı çıktığı hâlde, kendisini hâlâ doğru yolda sanırsa, ziyana uğrayan, helak olan mülhidlerden olur. Aynı zamanda, hem sapık, hem de insanları yoldan saptırıcı olanlardan olur. Kazananlardan ve Allahü teâlâya ulaşanlardan olmaz da, şeytanın teb’asından olur. Bu da apaçık bir hüsranın ta kendisidir.
Bu dört mertebe, kırk tane makam ihtivâ eder. Kul, Allahü teâlâya ancak bu makamları geçerek ulaşır. Bunların on tanesi İslâm dîninde, on tanesi tarîkatte, on tanesi ma’rifette, on tanesi de hakîkattedir.
Üçüncü bâb: Bu bâbda İslâm dîninin makamları anlatılır. İslâm dîninin birinci makamı îmân etmektir.
Îmân; Allaha, O’nun meleklerine, kitaplarına, Peygamberlerine, kıyâmet gününe, hayır ve şerrin Allahü teâlâdan geldiğine inanmaktır, inanmak; dil ile söylemek, kalb ile bu söylemeyi doğrulamaktır. Çünkü, Allahü teâlânın varlığını ve birliğini dil ile söylemeyen kimse imansızdır. Dili ile söylediği hâlde, kalbi ile tasdik etmeyen ise münâfıktır ve Allahü teâlânın buyurduğu gibi, Cehennemin en alt tabakasındadır.
Îmân, akıl üzeredir. Çünkü akıl, bedenin hükümdârı, îmân da onun vekîli ve yardımcısıdır. Hükümdâr gitse, yardımcısı da kalmaz. Meselâ, îmân bir hazinedir. Şeytan hırsız, akıl ise bu hazinenin bekçisidir. Bekçi giderse, hırsız hazinenin içindekileri çalar. Denilmiştir ki, imân kuzu, akıl çoban, şeytan ise kurttur. Çoban gitse, kurt kuzuyu yer.
Allahü teâlânın her bir Âdemoğlu için üçyüzdoksan melek görevlendirdiğini tasdik etmek imândandır. Ey insanoğlu! Kendi cinsinden birisi yanında kötü bir iş yapmaktan utanıyorsun da, kendi cinsinden bir kimse olmayınca kötü iş yapmaktan çekinmiyor ve görevli meleklerden hiç utanmıyorsun. Onlara inanıp tasdik ettiğin nerede kalıyor?
Yine Allahü teâlânın kitaplarına inanmak îmândandır. O kitaplardaki emirler ve yasaklar da gerçektir. Sen bunu kabûl ediyorsun, ama içindeki emirlere uymuyor ve yasaklarından sakınmıyorsun. Böylece Allahü teâlânın azâblarından ve cezalarından korkmadığını ortaya koyuyorsun. Kalbin, büyüklenmek, kıskanmak, gazâb, gıybet, kahkaha, alay, söz taşımak gibi kötü huylarla dolu. Bunlar, Allahü teâlânın Kitâbı’ndaki yasaklar arasındadır. O hâlde senin o Kitâb’a inandığın nerede kaldı?
Allahü teâlânın dostlarını ve kerâmetlerini tasdik etmek imândandır. Zira onlar, kendi nefslerinin arzularını, dünyâyı sevmeyi, yemek ve giyinmekten zevk almayı bıraktılar. Fakirliği, sıkıntıyı, zorluğu, açlığı, sessizlik ve düşkünlüğü tercih ettiler. Allahü teâlâya yaklaştıkça, Rablerinden korkuları ve saygıları daha çok oldu. Allahü teâlâ, o velilerin hatâlarını yüzlerine vurmadı. Sen ise, hergün türlü türlü günahlar işliyorsun da, hesaba ve sorguya çekilmiyeceğini, kıyâmetin kopmıyacağını veya mezardakilerin tekrar dirilmiyeceğini veya sa’îdlerin şakilerden ayrılmıyacağını mı sanıyorsun? Haramdan kaçınmıyor, bulduğunu yiyip, giyiyorsun. Yaradanının ni’metlerini yiyor, ama emirlerine uyup, yasaklarından kaçınmıyorsun. Hiç Allahü teâlânın kızmasından ve cezalandırmasından korkmuyor musun ki, kötü olan işleri yapmaya devam ediyorsun?
Allahü teâlâ buyuruyor ki: “Ben, cömert, günah örtücü, ni’metler bağışlayıcı, yardım edici, kendinden yardım umulan Allahım. Her kulumun işlediği günahları görürüm, fakat yüzüne çarpmam, tövbe edinceye kadar sabrederim. Tövbe etmeden ölse bile, işi bana kalmıştır, istek ve dileğin, onun bağışlanmasından yana olursa, affeder ve ona şefkat gösteririm, aksi takdîrde ise onu ateşe sokar ve elem verici azâbla azâblandırırım. Ama beni isteyen, seven, ömrünü bana hizmetle geçiren, benden ayrıldığına ağlayan, bana kavuşmayı dileyen kimseye gelince; ben de onu ister, sever, ona lütufta bulunur, ayrılıktan kurtarır, kendime ulaştırırım. Nihâyet onda aynılık meydana gelir, gayrılık kaybolur. Çünkü kendi varlığını aradan silmiş, yok etmiştir. Her şeyde beni görür. Ama istemesi riya ile olursa, onu hem dünyâdan, hem de âhıretten mahrûm kılarım.”
İslâm dininin ikinci makamı; ilim öğrenmektir. Üçüncü makamı; namaz kılmak, oruç tutmak, zekât vermek, gücü yeterse hacca gitmek, gazâya katılmak ve gusl abdesti almaktır. Dördüncü makamı; helâl rızık kazanmak ve faizi haram bilmektir. Beşinci makamı; evlenmektir. Altıncı makamı; hayz ve nifas bilgilerini öğrenmektir. Yedinci makamı; Ehl-i sünnet ve cemâat ehlinden olmaktır. Sekizinci makamı; şefkat ve merhamettir. Dokuzuncu makamı; temiz giyinmek ve temiz yemektir. Onuncu makamı; emr-i ma’rûf ve nehy-i münkerdir.
Dördüncü bâb: Bu bâbda, tasavvuf yolunun makamları anlatılır. Tasavvuf yolunun ilk makamı, bir âlime cân-ı gönülden bağlanıp, tövbe etmektir. Tövbe, cân-ı gönülden ve pişmanlık içinde yapılmalıdır. Tövbe ederken gözyaşı dökmelidir. Tövbeyi kabûl edecek olan Allahü teâlâdır. Tövbe ettikten sonra O’na tevekkül etmelidir, ikinci makâmı, talebe olmaktır. Üçüncü makamı, mücâhededir. Dördüncü makamı, hocaya hizmettir. Beşinci makamı, korkudur. Altıncı makamı, ümidli olmaktır. Yedinci makamı, şevktir ve fakirliktir.
Beşinci bâb: Bu bâbda ma’rifetin makamları anlatılır. Ma’rifetin birinci makamı, edebdir. İkinci makâmı, korkudur. Üçüncü makamı, az yemektir. Dördüncü makamı, sabır ve kanâattir. Beşinci makamı, utanmaktır. Altıncı makamı, cömertliktir. Yedinci makamı, ilimdir. Sekizinci makamı, ma’rifettir. Dokuzuncu makamı, kendi nefsini bilmektir.
Onuncu bâb: Bu bâbda, Adem aleyhisselâmın yaratılışı anlatılır. Haberde şöyle gelmiştir. Biz Âdem aleyhisselâmın zürriyetinden yayıldık. Cenâb-ı Hak, Âdem’i yaratmak istedi ve meleklerine bildirdi. “(Ey Habîbim), o vakti hatırla ki, Rabbin meleklere: “Ben yeryüzünde (hükümlerimi yerine getirecek) bir halîfe (bir insan) yaratacağım” demişti. Melekler de; “Biz seni hamdinle tesbih ve noksanlıklardan tenzih etmekte olduğumuz hâlde, orada fesad çıkaracak ve kanlar dökecek kimse mi yaratacaksın?” demişlerdi. Allah; “Ben sizin bilemiyeceğiniz şeyleri bilirim” buyurdu” meâlindeki, Bekâra sûresi otuzuncu âyet-i kerîmesi bu durumu açıklamaktadır.
Allahü teâlâ, Âdem’in özünü Medine toprağından, başını Beyt-ül-makdis toprağından, yüzünü Kâ’be toprağından, kulağını Tûr-i Sina toprağından, gözlerini Beyt-ül-Haram toprağından, alnını Medine’nin doğu tarafının toprağından, burnunu Şam toprağından, ağzını Medine’nin batı tarafının toprağından, dudaklarını, Tunus toprağından, dilini Buhârâ toprağından, dişlerini Hârezm toprağından, boynunu Çin toprağından, kollarını Yemen toprağından, sağ elini Mısır toprağından, sol elini İran toprağından, tırnaklarını Hitay toprağından, parmaklarını Bistam toprağından, göğsünü Irak toprağından, karnını Kuzistan toprağından, arkasını Hemedan toprağından, uyluklarını Türkistan toprağından, dizlerini Kırım toprağından, topuklarını Rum toprağından, ayaklarını Firengistan toprağından yarattı.
Ve dahî, hadîs ile vârid olmuştur ki, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Allahü teâlâ, Âdem’i altmış türlü topraktan yarattı. Eğer bir topraktan yaratsa idi, bütün insanlar aynı sûret ve vasıf üzere olurlar, birini diğerinden ayırd etmek mümkün olmazdı.”
Allahü teâlâ, Âdem’in başını kudret nûru ile, gözlerini ibret nûruyla, alnını sücûd nûruyla, dilini zikir nûruyla, dişlerini Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) nûru ile, dudaklarını tesbih nûru ile, ensesini kuvvet nûru ile, arkasını yiğitlik nûru ile, göğsünü ilim nûru ile, karnını hilm nûru ile, bağrını hoşnudluk nûru ile, dizini rükû’ nûru ile, ayağını tâat nûru ile, dalağını üns nûru ile, ellerini sehâvet nûru ile, tırnağını şefaat nûru ile, gönlünü tevhîd ve îmân nûru ile bezedi, ta’zim nûru ile düzeltti, vuslat nûru ile götürdü ve Âdem’in toprağını Azrail aleyhisselâmın eline verdi. Rahmet suyu ile yoğurdu, mağfiret suyu ile sıvadı.
Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâma rûh vermek istediğinde, rûha onun bedenine girmesini emretti. Rûh önce dimağına girip, yüz sene kadar kaldı. Daha sonra gözlerine indi. O gözlerle bakıp, kendi bedeninin, pişmiş gibi kurumuş toprak olduğunu gördü. Kulaklarına indiğinde, meleklerin tesbihini işitti. Sonra genzine indi. O zaman aksırdı. Aksırdıktan sonra rûhu ağzına ve diline indi. O zaman Allahü teâlâ ona Elhamdülillah demesini bildirdi. O da söylediğinde; “Yerhamüke yâ Adem!” diye Allahü teâlâ mukâbelede bulundu. Rûh daha sonra göğsüne indi. Hemen ayağa kalkmak istedi. Fakat kalkamadı. Allahü teâlânın, meâlen; “İnsan pek aceleci olmuştur” buyurduğu tecellî etmiş oldu. Rûh, Âdem aleyhisselâmın karnına indiğinde, canı yemek içmek istedi. Daha sonra da rûh, bütün cesedine dağıldı. O zaman et ve kemik hâline geldi.
Daha sonra Allahü teâlâ, bütün meleklerine, Âdem aleyhisselâma secde etmelerini emretti. Bütün melekler Âdem’e secde ettiler. Sâdece İblîs secde etmedi. “Allahü teâlâ, İblîs’e; “Niçin Âdem’e secde etmedin?” diye suâl edince, o da; “Ben Âdem’den hayırlıyım, çünkü beni ateşten yarattın, onu çamurdan yarattın” dedi” (A’râf-12). Bunun, üzerine Allahü teâlâ, onu dergâhından sürdü. Daha sonra Allahü teâlâ, Âdem’e buyurdu ki, “Yâ Âdem! Yukarı bak!” Âdem aleyhisselâm yukarı bakınca, Arş’ı a’lâda “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” kelime-i tayyibesinin yazılı olduğunu gördü. Bunun üzerine Âdem aleyhisselâm; “Yâ ilâhî! Lâ ilahe illallah, senin birliğindir. Ya Muhammed kimin adıdır?” diye sordu. Allahü teâlâ; “O benim Habîbimdir ve senin oğlundur” buyurdu. Âdem aleyhisselâm çok sevinerek, şükür secdesi yaptı. Sonra Âdem aleyhisselâm sağ yanına baktı, üç latîf şahıs gördü. Onlara; “Adınız nedir ve makamınız nerededir?” diye sordu. Birisi; “Adım akıldır ve makamım başda ve beynin üstündedir” dedi. Birisi; “Adım hayadır ve makamın yüz üstündedir” dedi. Diğeri de; “Adım ilimdir ve makamın göğüs içindedir” dedi. Bunun üzerine Âdem aleyhisselâm onlara; “Gelin yerli yerinize girin” dedi. Onlar da derhâl yerlerine girdiler. Sonra Âdem aleyhisselâm sol yanına baktı. Üç şahıs gördü ve onlardan ürktü. Onlara; “Adınız nedir ve makamınız nerededir?” diye sordu. Onlardan ilki; “Adım öfkedir. Makamım başla beyin arasındadır” deyince, Âdem aleyhisselâm; “Baş, aklın yeridir. Başta senin yerin yok dedi. O da; “Ben gelince akıl gider” dedi. Diğeri; “Adım tama’dır. Makamım yüzün üstündedir” deyince, yine Âdem aleyhisselâm; “Orası hayanın yeridir. Orada senin yerin yoktur” dedi. O da; “Ben gelince haya gider” dedi. Sonuncusu; “Adım haseddir. Makamım göğüs içindedir” deyince, Âdem aleyhissdâm buna da; “Orası ilim yeridir. Orada senin yerin yok” dedi. O da; “Ben gelince ilim gider” dedi.
Şimdi şöyle bilmek gerek, imân Rahmânîdir. Zan ise şeytânîdir. Zan gelirse, imân gider. Îmân gelirse, zan gider. Tevhîd kelimesini hurma ağacına benzettiler. Onun için hurma ağacı her yerde olmaz. Ma’rifet o ağacın köküne benzer. Köksüz ağacın yemişi olmaz. Ma’rifetsiz gönlün ise hiç hayrı olmaz. Yer üzerinde ağacı kâim tutan köktür. Tevhîd kelimesini dil üzerinde kâim tutan ise, gönül içindeki ma’rifettir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur: “Ağaçlardan bir ağaç vardır. Mü’minin gönlüne benzer ve onun yaprağı dökülmez” Eshâb-ı Kirâm, çeşitli ağaç isimlerini saydılar. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Onlar değil! O ağaç, hurma ağacıdır. Hiçbir zaman onun yaprağı dökülmez” buyurdu.
Hanbelî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Muhammed bin Sâlih bin Muhammed bin Muhammed bin Abdülmuhsin bin Ali el-Kuraşî en-Nablûsî, lakabı Bedrüddîn’dir. Hicrî sekizinci asrın başlarında doğdu. 772 (m. 1370) yılında vefât etti.
Ömrü boyunca devamlı ilimle meşgûl oldu. Güzel yazı (hüsn-i hat) yazardı. Kâhire’de; Yûnus ed-Debbûsî ve başka âlimlerden, Nablus’da; Abdullah bin Muhammed bin Ni’me’den, Dımeşk’da bir grup âlimden hadîs-i şerîf dinledi. İlmî kitapları kendi kendine mütâlâa edip, onlardan birçok şeyler yazdı. Zehebî, Mu’cem’inde ondan bahsederek; “O, âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve bunları yazdı. Dımeşk’a gitti. Nahiv ilminden bir miktar okuttu. Hattâ ben de onun açıklamalarından notlar aldım. Dâmâdı Fahreddîn Ömer, Bârnebârî Hasen Nablûsî’nin adliye dâiresinde fetvâ işlerini yürüttü. Tübânet denilen yerde Ümmü Eşref Medresesi’nde Hanbelîlere ders verdi” demiştir.
Hadîs, tasavvuf ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Halîl bin İshâk bin Mûsâ bin Şuayb’dır. Künyesi Ebü’l-Mevedde, lakabı Ziyâüddîn’dir. Babası Abdullah Menûfî hazretlerinin arkadaşlarından idi. Mısır’ın Akdeniz’deki kıyı şehirlerine korsanların hücuma geçmeleri üzerine, halktan teşkil edilen Halka-i Mensûre isimli milis teşkilâtına, talebeleriyle birlikte katıldı. Asker elbisesi giydi ve bir daha çıkarmadı. Bu yüzden Cündî lakabı verildi. Zamanında Mâlikî mezhebinin İmâmlarından oldu. Vefât târihi ihtilaflı olup, 767 (m. 1365)’den sonra 776 (m. 1374)’den önce vefât ettiği bildirilmektedir, İbn-i Teymiyye ve yolunda gidenlere verdiği güzel cevapları ile meşhûrdur.
Küçük yaştan i’tibâren, İmâm-ı Şafiî, Ahmed-i Bedevî, Seyyidet Nefise ve Şerâfeddîn Kürdî’den sonra Mısır’da yetişen evliyânın en büyüğü olan Abdullah Menûfî’nin ( radıyallahü anh ) terbiyesine verildi. Babası, Hanefî mezhebinde olmasına rağmen, Mâlikî mezhebi âlimi ve arkadaşı olan Abdullah Menûfî’ye çocuğunu teslim edip, onun ilminden ve feyzinden istifâde etmesini te’min etti. Reşîdî’den Arabî ilimler ve usûl bilgilerini, İbn-i Abdülhâdî’den hadîs-i şerîf ilimlerini öğrendi. İbn-i Abdüsselâm da hocaları arasında idi. Kâhire, Mekke ve Medine gibi zamanın belli başlı ilim merkezlerindeki âlimlerden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf ilminde, fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verdi. Pekçok talebe yetiştirip, faydalı eserler yazdı. Zamanında Mısır’ın en büyük medresesi olan Şeyhûniyye Medresesi’nde taliplerine ilim öğretti. İbn-i Mezrûk, Tâcüddîn İshâkî gibi âlimler onun talebeleri arasında idi.
Ziyâüddîn Cündî, din ve diyanette, zühd ve salahta, ibâdet ve tâatte, ilim ve amelde yüksek bir mevkiye sahipti. Onun yüksekliğine, eserleri delîl oldu. Allahü teâlânın düşmanlarına karşı çok çetin mücâdeleler verdi. Hıristiyan Avrupa kavimlerinin soyundan olan Kıbrıs krallığı ve çapulcu şövelyeleri, zaman zaman Mısır kıyılarını yağmalayıp, müslümanlara zulmediyorlardı. Ziyâüddîn Halîl Cündî, halktan ve talebelerinden milis kuvvetleri teşkil etti. Bu kuvvetin adına da, “Halka-i mensûre” adı verildi. Onlarla beraber İskenderiyye’nin müdâfaası için Kâhire’den gidip savaştı. Allahü teâlânın rızâsı için küfür ehline karşı cihâd ederken giydiği askerî elbiseyi bir daha çıkarmadı. Bu yüzden Cündî (Askeriye mensûbu) lakabı verildi. Askeriyeden maaş alır, zarurî ihtiyâcından fazlasını fakirlere dağıtırdı. Kendisi az yer, az uyur ve çok ibâdet ederdi. Az mala kanâat eder, eline geçenleri talebesinin ihtiyâcına harcederdi. Geceleri hiç uyumaz, kaylûle vaktinde vücûdunu dinlendirmek için çok az bir miktar uyurdu. Çok merhametli, gurûr ve kibirden arınmış, mütevâzi bir kimse idi. Kalbi her türlü zulmet pisliklerinden uzaklaşmış, Allahü teâlânın ni’metlerini ve O’nun rızâsını kazanmaktan başka birşey düşünmez olmuştu, İşi, insanlara emr-i ma’rûf yapıp, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmekten başka birşey değildi.
Onun büyüklüğünün delîllerinden biri de, yazmış olduğu eserleridir. Eserlerinin başlıcaları şunlardır: İbn-i Hâcib’in usûl-i fıkha dâir “Muhtasar” adlı eserini, altı cild hâlinde şerhedip “Et-Tevdîh” adını verdi. Pek kıymetli olan bu eser, ihtivâ ettiği konularda müracaat kitabı hüviyetini kazandı. Metni şerhederken, çeşitli âlimlerden nakiller yapmış, bilhassa, hocası İbn-i Abdüsselâm’dan gelen haberleri tercih etmiştir. Mâlikî mezhebinin fıkıh bilgilerini ihtivâ eden “Muhtasar” adlı eseri çok meşhûrdur. Cündî, üzerinde yirmibeş sene çalıştığı Muhtasar’ını hayâtında “Nikâh” bahsine kadar yazmış ve tertîb etmişti. Ondan sonraki bölüm, ölümünde terekesinde müsvedde hâlinde bulunmuş ve talebeleri, kitabın tertîb tarzına uygun olarak önceki kısma ekleyip, bütün hâline getirmişlerdir. “Bustân” müellifi, onun hayâtını anlatırken, bu iki kıymetli eserinden bahisle; “Allahü teâlâ, Halîl’in açık ve muhtasar bütün ifâdelerini, o günden bugüne kadar bütün insanların kabûllenmelerini ihsân buyurmuştur. Halîl’in açık ifâdesinden kasdettiğimiz, onun İbn-i Hâcib’in “Muhtasarına yaptığı şerhidir. “Muhtasar ifâdesi”nden kasdımız da, onun fıkha dâir yazdığı eseridir. Bu iki kitabı, ilim tahsil edenlerce, her tarafta kaynak eser olarak kabûl edilmektedir. Özellikle fıkha dâir yazdığı “Muhtasar” adlı kitabı, Kuzey Afrika memleketlerinde, Merrâkûş ve Fas’da kısaltılarak müteaddit baskıları yapılmıştır, İbn-i Gazi ise; fıkha dâir yazdığı Muhtasar kitabını şöyle medhetmektedir. “Muhtevâsı ile, gönlü çeken eserlerinin en güzellerindendir. Gözün okumağa en lâyık olduğu kitaplardandır. Mütehassıs âlimler, bu kitaba gayret ve himmetlerini sarfetmişlerdir. Hakîkaten ikramı büyük, ma’nâsı açık bir kitaptır. Fetvâlar ve tercih edilen görüşler bu kitapta açıklanmıştır. En sağlam ve parlak ifâdelerle özlü olarak yazılmıştır. Tertîb ve tanzimi en güzel şekildedir. Bu kitabın benzerini hiçbir kimse ortaya koyamamıştır. Hiçbir zekâ böyle bir kitabı tanzim etmiş değildir.” Bundan dolayı, bu kitaba birçok şerh ve ta’likler, ya’nî şerhin açıklaması yazılmıştır. Şerhlerinin sayısı 60’a varmaktadır. “Bustân” kitabının yazarı, kendisinin de bu kitaba bir şerh yazdığını, bu şerhini, “Muhtasar”a şerh yazan 10’dan fazla âlimin kitaplarından seçtiğini, ifâdelerin özüne dokunmayıp, hattâ mümkün oldukça ifâdelerine de dokunmadığını bildirmekte, şerhinin Mâlikî fıkhında yeterli bir kitap olabileceğini söylemektedir.
İbn-i Hâcib’in eserine yaptığı şerh; bu eserin şerhlerinin içinde en meşhûr ve en faydalı olanıdır. Kuzey Afrika’da bütün müslümanlar, İbn-i Arafe ve İbn-i Nâcî ve diğer âlimlerin talebelerinin, kaynak olarak kullandığı temel kitaplardan biridir. Bu durum Halîl’in ( radıyallahü anh ) büyüklüğünün açık bir delîlidir.
Hocası Abdullah Menûfî’nin ( radıyallahü anh ) hayâtını, menkıbelerini ve kerâmetlerini “Menâkıb-ı Abdullah Menûfî” adlı eserinde topladı. Hacla ilgili bilgileri ihtivâ eden “Menâsik-ül-hac”ı, “Müdevvene”ye yaptığı şerhi “Muhadderât-ül-fühûm fimâ yetealleku bitterâcim vel-ulûm” adlı eserleri meşhûrdur.
İbn-i Gâzi anlatır: “Halîl bin İshâk Cündî, lüzumsuz işlerle uğraşmaz, ibâdet ve ilimden başka şeyle meşgûl olmazdı. Yirmi sene Kâhire’de kaldı. Çok meşhûr olan Nil nehri ve kıyısını görmek için gittiği görülmedi. Müderrislik yaptığı sıralarda, birgün hocası Abdullah Menûfî’nin ziyâretine gitti. Evinde bulamadı. Evin helasında bir arıza olduğunu, tamir için işçi aramaya gittiğini söylediler. O da hiç tereddüt etmeden; “Ona en münâsip işçi benim” deyip, helayı temizlemeye başladı. Çevredeki insanlar başına toplanıp, böyle namlı ve şanlı bir kimsenin hela temizliği yapmasını hayretle seyrediyorlardı. Bu sırada Abdullah Menûfî hazretleri geldi. Onu gördü. Çevredekilere, “Bu kim?” diye sordu. Onlar da; “Halîl!” diye cevap verdiler. O zaman, Mısır’ın en büyük beş evliyâsından beşincisi olduğu bildirilen Abdullah Menûfî hazretleri, öyle bir duâ etti ki, Halîl bin İshâk Cündî, bu duânın bereketiyle bir anda çok yüksek derecelere kavuştu. Allahü teâlâ ömrüne bereket ihsân etti. Allahü teâlânın dinine çok hizmetleri oldu.”
Şeyh Kûrî anlatır: “Halîl Cündî, birgün bir aşçı dükkânına uğradı. Orada bozuk et satılır. İnsanlara haram yedirilir, insanlar kandırılırdı. Dükkân sahibine emr-i ma’rûf yaptı. Bu işin kötülüğünü anlattı. Dükkân sahibi de pişman olup, bir daha böyle birşey yapmıyacağına söz verdi ve tövbe etti.”
İbn-i Fırat anlatır: “Halîl bin İshâk Cündî, vefâtından sonra rü’yâda görüldü. Onu gören kimse, Allahü teâlânın nasıl muâmele ettiğini sordu. Cündî hazretleri de; “Allahü teâlâ, beni ve benim namazımı kılanları affetti” diye cevap verdi”
Allâme Şeyh Nâsıreddîn Lekânî anlatır: “Ondan sonra gelen âlimler, ona uymakta o kadar hırslı, ona emniyet etmekte o kadar sâdıktılar ki, Halîl Cündî’nin ifâdesi ile başka birinin ifâdesi arasında bir ayrılık olduğunda; “Biz, Halîl’e uyarız. O bu mes’elede yanılmış olsa bile, ona olan hüsn-i zannımız, bizi ondan ayrılmaktan men eder” derlerdi”
Halîl bin İshâk Cündî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Velî olgunlaşınca kendisine Allahü teâlâ tarafından çeşitli şekillerde görünme kuvveti verilir. Bu da olmayacak birşey değildir. Çünkü, başka başka görünen şekiller rûhâniyettir. Bedeni, cismi görünmemektedir. Rûhlar, madde değildirler, boşlukta yer kaplamazlar.”
“Allahü teâlâ, evliyânın rûhlarına öyle bir kuvvet verir ki, çeşitli şekillerde görünebilirler. Bedenleri mezardan çıkmaz. Rûhları şekil alıp görünürler.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Bustân sh. 96
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 460
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 112
4) Ed-Dîbâc-ül-mühezzeb sh. 115
5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 86
6) Tam İlmihâl Se’adet-i Ebediyye sh. 409, 578, 934, 1010
7) El-A’lâm cild-2, sh. 315
? Kıyâmet ve Âhıret sh. 258İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ HASEN BİN MUHAMMED ET-TÎYBÎ
Meşhûr âlimlerden. İsmi, Hasen bin Muhammed bin Abdullah et-Tîybî’dir. Lakabı Şerefüddîn olup, doğum târihi belli değildir. Arab dili ve edebiyatı ilimleri ile, tefsîr ve hadîs ilimlerinde meşhûr bir âlimdir. Aklî ilimlerde de pek mahirdi. Tevâzu sahibi ve cömert bir zât idi. Hayâtının başlangıcında, ticâret ve mirastan eline geçen malı çoktu. Hepsini Allah yolunda infâk etti, dağıttı, ihtiyârlığında fakirdi. Ömrünü ilim öğrenmekle ve öğretmekle geçirdi. Tefsîr ve hadîs ilimleriyle çok meşgûl oldu. 743 (m. 1342) senesi Şa’bân ayının onüçüncü Salı günü, tefsîr dersini tamamlayıp, hadîs ilmini okutacağı meclisine gitmişti. Namazın sünnetini kılıp, farzını kılmak için ikâmeti beklerken, eceli vâki oldu ve orada rûhunu teslim etti.
Kur’ân-ı kerîmin ve sünnet-i seniyyenin ince bilgilerine vâkıf olan yüksek bir âlimdir. İlim öğretmekteki gayreti çoktu. Talebeliğine herkesi kabûl ederdi. Mütevâzi bir kimse olup, i’tikâdı, îmânı çok sağlam ve doğru idi. Felsefecilere ve bid’at ehline karşı çok şiddetli idi. Onların yazılarına ve sözlerine, sağlam, vesîkalı reddiyelerde bulunur, hatâ ve kusurlarını ortaya koyardı. Allahü teâlâyı ve Resûlünü ( aleyhisselâm ) çok severdi. Hayası, utanması çoktu. Hiçbir karşılık beklemeksizin dînî ilimleri öğretmeye devam etmesi şaşılacak hâldeydi. Öyle ki, talebelerine hem hizmet eder, hem de maddî yardımda bulunurdu. Elindeki kitapları, okumaları için tanıdığı ve tanımadığı herkese âriyet olarak verirdi. Kendisinden İslâmiyeti öğrenmeye gelenlere çok ta’zim eder, onları çok severdi. Miras ve ticâret yolu ile eline geçen bütün servetini, hayır ve hasenata harcadı, ömrünün sonlarına doğru çok fakîrleşti Gözleri de görmez oldu. “Sahîh-i Buhârî” kitabını okutmak için bir ilim meclisi kurmuştu. Sabah namazından zeval vaktine kadar tefsîr ile meşgûl olurdu. Bundan sonra ikindiye kadar “Buhârî”yi okuturdu, ölümüne kadar buna devam etti. Başlıca eserleri şunlardır: 1- Şerh-ül-Keşşâf Zemahşerî’nin tefsîrine yaptığı çok güzel bir şerhtir. 2- Et-Tıbyân: Meânî ve beyân ilimlerine dâir bir eserdir. 3- Şerhu Tıbyân: Kendi eserinin şerhidir. 4- Tefsîr-ül-Kur’ân, 5- Şerhu mükâşefet-ül-mesâbih, 6- Mukaddime: Hesab ilmine dâirdir. 7- Esmâ-ür-ricâl, 8- Fütûh-ül-gayb fil-keşf an Kanâ-ır-rayb.
Süyûtî, Keşşâf şerhinde şöyle anlatır: “O, tefsîr ilmini Ebû Hafs es-Sühreverdî’den öğrendi. Keşşâfın şerhine başlamadan biraz önce, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Resûlullah ona süt dolu bir kâse uzattı. O da, bu sütten içti.”
Mâlikî mezhebi fıkıh, tefsîr, usûl ve kırâat âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Kâsım bin Abdullah bin Ali el-Murâdî olup, lakabı Bedrüddîn’dir. İbn-i Ümmü Kâsım diye bilinir. Mısır’da doğdu. 749 (m. 1348) senesi Ramazan Bayramında vefât etti. Ümmü Kâsım (Kâsım’ın annesi) babaannesi olup, onun ismi Zehrâ’dır.
Arabî bilgileri; Ebû Abdullah et-Tancî, Serrâc Demnehûrî, Ebû Zekeriyyâ el-Gumârî ve Ebû Hayyân’dan tahsil etti. Fıkıh ilmini Şeref el-Makîlî el-Mâlikî’den, usûl-i fıkhı Şemsüddîn bin el-Lebbân’dan öğrendi. Arabî ve kırâat bilgilerini Mecdüddîn İsmâil Tüsterî’nin yanında sağlamlaştırdı. Muhtelif ilimlere dâir, kıymetli güzel eserler yazdı. Bilhassa Mâlikî fıkhını ve usûl-i fıkhı gayet iyi bilirdi.
Takvâ sahibi, sâlih bir zât idi. Çok kerâmetleri görüldü. Bir defasında Resûlullah efendimizi rü’yâsında görmüştü. Resûlullah efendimiz ona: “Ey Hasen! Mısır’ın eski câmisinde mihrâbda otur. Orada insanlara fâideli ol!” buyurmuştu. Yazdığı eserlerden birkaçı şunlardır, 1- Şerh-ül-Mufassal, 2- Şerh-üş-Şâtıbiyye, 3- Şerh-ut-Teshîl, 4- Tefsîr-ül-Kur’ân-il-azîm, 5- Şerh-ül-Elfiye, 6- Şerh-ül-İstiâze bil-Besmele, 7-İ’râb-ül-Kur’ân.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 271
2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 139
3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 32-33
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 160
5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 517
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN-İ TÜSTERÎ
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Yûsuf-i Acemî hazretlerinin kardeşi, talebesi ve halîfesidir. Kaynaklarda doğum târihi bildirilmeyen Hasen-i Tüsterî, 797 (m. 1394) senesinde vefât etti. Dergâhının bahçesinde defn olundu.
Hasen-i Tüsterî hazretleri, bilhassa büyük ağabeyi Yûsuf-i Acemî’nin ve zamanında bulunan diğer âlimlerin sohbetlerinde bulunarak, zâhirî ve batınî ilimlerde büyük derece sahibi olunca, yakın ve uzak yerlerden birçok kimse ondan ilim öğrenmek, sohbetinde bulunmakla şereflenmek üzere huzûruna gelmeye başladılar. Zamanın sultânı bile onu ziyârete gelir, sohbetlerinde bulunurdu. Vekar ve heybet sahibi, ağırbaşlı, ilmi çok yüksek, ilmi ile amel edip, böylece üstün derecelerin sahibi olan çok kıymetli bir zât idi. Allahü teâlânın kulları saadete kavuşsunlar, Cehennem ateşinde yanmasınlar diye çok gayret eder, bu yolda gece-gündüz-hizmet ederdi. Diğer büyük zâtlardan birçoğuna olduğu gibi, bu zâta karşı da hased edenler, onu çekemeyenler oldu. Sohbetine koşanlar ve kendisinden istifâde edenler çoğaldıkça hasedcilerin kıskanmaları artıyor, zamanın sultânının dahî buna hürmet etmesine, ziyâretine ve sohbetlerine gitmesini bir türlü çekemiyorlardı. Devlet adamlarından ve diğer kimselerden olan hasedciler, türlü hileler, oyunlar ve iftiralarla sultânı aldatmayı başardılar. Öyle ki, sultan bunların sözlerine aldanarak, Hasen-i Tüsterî hazretlerini talebe okutmaktan men etmeyi, başka memlekete sürgün etmeyi ve onu hapsetmeyi bile düşündü. Nihâyet sultan, bu hasedcilerin önde gelenlerinden olan ve kendi veziri olan bir kimseyi, Hasen-i Tüsterî hazretlerinin dergâhını kapatmak üzere gönderdi. O da gidip dergâhın kapısını kapattı. O sırada Mısır’ın hâricinde Matariyye denilen yerde bulunan Hasen-i Tüsterî, talebeleriyle birlikte dergâha döndüklerinde, kapıyı kapalı bulup sebebini sordular. “Filân vezir kapattı” dediler, “Öyleyse biz de onun bedenindeki kapıları kapatırız” buyurdu. Bundan sonra o vezirin gözleri görmez, kulakları duymaz oldu. Ağzı, burnu kapandı. Bir şey yiyemez, nefes alamaz duruma geldi Büyük ve küçük abdestini bozamadı. Nihâyet fecî şekilde can verdi. Bu kimsenin bu hâlini görenler, Allahü teâlânın dostları olan bu büyüklere karşı gelmenin ne büyük sıkıntılara sebep olduğunu iyice anladılar. Bu büyüklere düşmanlık edenlerin âhırette çekeceği sıkıntılar o kadar çoktur ki, tahammül etmek mümkün değildir. Hasen-i Tüsterî hazretlerinin dergâhının kapısını kapatma cezası olarak vezirinin uğradığı bu korkunç hâli haber alan sultan, derhâl dergâhın kapısını açtı. Bundan sonra sultânın askerleri, Hasen-i Tüsterî’ye o kadar bağlı ve itaatkâr oldular ki, adetâ sultâna itaatten ayrılıp ona itaat eder, onun sözlerini dinler oldular.
İbn-i Ebi’l-Ferec isminde birisi, kendisi için büyük bir kasr (köşk) yaptırmak istemişti. Kasrı bina edeceği yer, Hasen-i Tüsterî hazretlerinin ( radıyallahü anh ) kabrinin, dergâhının bulunduğu yerin yanı idi. Yapacağı binanın daha geniş ve rahat olması için yerini genişletmeyi ve Hasen-i Tüsterî’nin kabrini başka yere nakletmeye karar verdi. Kabri nakletmesi için mimara emir verdi. Mimar o gece rü’yâsında, Hasen-i Tüsterî hazretlerini gördü. Hasen-i Tüsterî ( radıyallahü anh ) ona; “İbn-i Ebi’l-Ferec’e söyle ve bizim kabrimizi nakletmeye kalkma! Aksi hâlde biz seni naklederiz” buyurdu. Mîmâr, rü’yâsını İbn-i Ebi’l-Ferec’e anlatınca, o da; “Bunlar karışık rü’yâlardır, te’vili zordur. Bunlara i’tibâr olunmaz. Sen kabrin nakline başla!” dedi. Bu sırada yan tarafına bir nüzûl isâbet etti ve belini hiç doğrultamadı. Bu hâlde iken rûhunu teslim etti. Böylece kabir nakledilmedi.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Süleymân bin Hilâl bin Şiblî bin Felah bin Hasib olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı ise Sadrüddîn’dir. Ca’fer-i Tayyâr’ın ( radıyallahü anh ) soyundandır. 642 (m. 1244) senesinde doğdu. 725 (m. 1325) senesi Zilka’de ayında vefât etti. Hocası Tâcüddîn’in medfûn olduğu Bab-üs-sagîr kabristanında, onun yanına defnedildi.
Hatîb-i Dârayâ, bülûğ çağına girdiği zaman Dımeşk’a geldi. Ebî Ömer Medresesi’nde Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Şeyh Muhyiddîn en-Nevevî ve Şeyh Tâcüddîn el-Fezârî’den, hadîs ve fıkıh ilmini öğrendi. Fıkıh ve hadîs ilminde üstün bir dereceye kavuştu. Ayrıca İbn-i Ebi’l-Yüsr, Mikdâd el-Kaysî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Sasra’nın yerine vekâleten kadılık yaptı. Dârayâ’da hatîblik yaptı. Bu yüzden Hatîb-i Dârayâ diye meşhûr oldu. Câmi-i Ukaybe’de ders verdi.
Hatîb-i Dârayâ, zâhid ve vera’ sahibi olup, çok mütevâzî idi. Bulunduğu beldede, bir sene kuraklık oldu. İnsanlarla birlikte yağmur duâsına çıktı. Allahü teâlâ onun duâsı bereketi ile o beldeye yağmur ihsân etti.
Zehebî onun hakkında; “Hatîb-i Dârayâ, zâhid olup, pamuktan yapılmış bir elbise giyerdi. Aza kanâat ederdi. Çok tevâzu sahibi idi. Herkese yumuşak muâmele ederdi. İbn-i Ebi’l-Yüsr ve el-Mikdâd’dan hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Fıkıh ilminin inceliklerini iyi bilirdi. Hatîb-i Dârayâ, birgün bineğine binmiş yolda giderken, sırtına odun yüklemiş bir fakir gördü. Derhâl bineğinden inip, o fakirin odunlarını bineğine yükledi. O fakirin istediği yere kadar götürdü. Herkese yardım ve iyilik ederdi. El-Eşrefiye Hadîs Medresesi’nde rektörlük yaptı” demektedir.
El-Berzâlî de onun hakkında; “Hatîb-i Dârayâ, fazilet sahibi idi. En-Nevevî İbn-ül-Ferkâh onu medhetti” demektedir.
Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Ömer bin Muhammed bin Abdullah bin Seleme el-Hubeyşî el-Yemenî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Kaynaklarda doğum târihi bildirilmiyen Hubeyşî, 780 (m. 1378) senesinde vefât etti. Zamanında bulunan İslâm âlimlerinin önde gelenlerinden, yüksek bir zât idi. Devamlı olarak ibadet ve tâat ile meşgûl olurdu. Hep oruç tutardı. Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. Talebe yetiştirirdi. Birçok kimse ondan istifâde edip, ilim öğrendi. Bir ara kadı oldu. Doğruluk ve takvâ üzere hareket ederdi. Verdiği kararlarda çok isâbet etmekle tanınmıştır. Ahâli, onun gibi hâli, yaşayışı güzel olan bir kadıları olduğu için Allahü teâlâya hamd ederlerdi. Hubeyşî ( radıyallahü anh ), hiçbir şeyden ve hiçbir kimseden çekinmeden, hakkı, hakîkati söyleyen ve söylediğiyle amel eden, iyiliğin emredilmesi ve kötülüğün yasak edilmesi için çalışan, bunları yaparken kınayan olursa, onların kınamalarına aldırmadan vazîfesine devam eden çok yüksek bir zât idi.
İmâm-ı Şircî ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Ebû Muhammed el-Hubeyşî ( radıyallahü anh ), sâlih rü’yâlar görmekle de tanınmıştır.” Bu rü’yâlardan birisini kendisi şöyle anlatır: “Bir sene hacca gitmiştim. Kendi kendime kadılığı terk etmeye niyet ettim. Bu niyetimi Harem-i şerîfte tekrarladım. Bu kararımda sabit olup, sekiz ay kadar iki kişi arasında hüküm vermedim. Bir gece rü’yâmda Resûlullah efendimizi gördüm. Benim hüküm vermek için oturduğum yerde oturuyordu. Etrâfında da Eshâb-ı Kirâmdan ba’zıları vardı. Onlardan Hazreti Ebû Bekr’i tanıdım. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yakın bir yere oturdum. Benim o sırada ba’zı müşkil mes’elelerim vardı. Kendi kendime; “Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz bu müşkil mes’eleleri hâlleder” diye düşündüm. Daha sonra bu mes’eleleri Resûlullaha ( aleyhisselâm ) sormaya başladım. Bana, bu mes’elelerin cevâbını tek tek açıklıyordu. Sonra ben huzûrunda diz üstü oturduğum hâlde, başımı eğdim. Bu arada kadılığı bırakmak niyetimin uygun olup olmadığını onlara anlatmaya çalışıyordum. Ben bu şekilde otururken, iki kişi bana geldi Onlardan biri diğerinden da’vâcı oldu. O iki kimseye; “Ben uzun zamandır hüküm Vermeyi (kadılığı) bıraktım. Hem burada, her şeyin kendisinde son bulduğu asıl vardır. Niçin O’na değil de bana soruyorsunuz?” diyerek, Resûlullahı işâret edip, gösterdim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Aralarında hüküm ver!” buyurdu. Bu durum bana çok ağır geldi Huzûrlarında birşey söylemekten, hele hüküm vermekten çok utanıyor ve sıkılıyordum. Bununla beraber, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrine itaat ettim. Aralarında hüküm verdim. Sonra uyandım. Bu rü’yâdan, Resûlullah efendimizin, benim kadılığa devam etmemi arzu ettiklerini anladım ve kadılığa devam ettim.
Yine bir başka gece rü’yâmda fıkıh âlimlerinin meclisinde idim. Birden bana, Resûlullah efendimizden açık bir mektûp geldi Mektûbu aldım. Mektûpta beş satır yazı olup, hüküm vermeye devam etmemi ve bu işte sebat göstermemi emrediyordu. Ben mektûbu okurken, Resûlullah efendimiz sanki yakınımızda bir yerde idi ve sanki ben O’na bakıyor gibiydim.”
Hubeyşî hazretlerine, vefâtından iki sene önce, rü’yâsında, vefât edeceği yer ve zaman bildirilmiştir. 780 (m. 1378)’de vefât ettiği zaman, cenâzesinde hazır bulunanlardan bazıları; “Biz onun cenâzesinde bulunmakla, çok nûrlar, apaçık işâretler, hayra alâmetler ve güzel hâller gördük demişlerdir.”
Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın halîfelerinden. Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerindendir. Hüsâmeddîn Mültânî’nin doğum târihi tesbit edilememiştir. 735 (m. 1334) senesinde vefât etti.
Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın sohbetlerinde bulunarak yetişti. İslâmiyetin emirlerini yerine getirmekte, hocasına olan muhabbet ve bağlılıkta, diğer arkadaşlarından ileride idi. Hâce hazretleri bu talebesi hakkında; “Dehlî onun himâyesindedir” buyururdu.
Gönlü her ân Allahü teâlâ ile olan Hüsâmeddîn Mültânî, başka şeylerle pek igilenmezdi. Düşüncesi yalnız bu olduğundan, kendinden geçmiş hâlde bulunurdu.
Şöyle anlatılır: “Hüsâmeddîn Mültânî birgün, omzunda seccâdes ile bir yerden geçiyordu. Bir ara seccadesi omuzundan düştü. Fakat o bunu farkedemedi. Bunu gören birisi, ikâz etmek maksadıyla, “Şeyh! Şeyh!” diye seslendi O ise, kendisinde şeyhlik sıfatı görmediği için, bu sesin kendisine hitâb ettiğini dahî düşünmemişti. Nihâyet o kimse, koşarak arkasından yetişti: “Kaç defadır size sesleniyorum, duymadınız mı?” dedi. Buna cevaben: “Sesinizi duydum. Fakat kendimde şeyhlik sıfata görmediğim için cevap vermedim. Kusura bakmayın. Alâkanız, ikâzınız için teşekkür ederim” dedi.
“Tasavvuf yolunda ilerliyebilmek için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak, haramlardan sakınmak ve ibâdetlerde gevşeklik göstermemek şarttır” kaidesini çok iyi bilen Hüsâmeddîn Mültânî, her hâlinin dîne uygun olmasına çok dikkat ederdi. Haramlarla birlikte şüphelilerden de uzak durur, devamlı ihtiyâtlı hareket ederdi. Fıkha âit mevzûlarda Hidâye ve Pezdevî’nin usûlünü, tasavvufda da Kût-ül-kulûb ve İhyâ-ül-ulûm isimli eserleri sanki ezbere bilirdi.
Hüsâmeddîn Mültânî hazretlerinin hocası Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ, bu yüksek talebesine bir nasihatinde buyurdu ki: “Evliyâlık yolunda bulunanların meşgûliyeti şu altı şeydir: 1-Nefsin arzularını kırıp, kötülüklerini yok etmek. 2- Devamlı abdestli bulunmak. Tamamen uyku bastırmadıkça uyumamak ve uyanınca derhâl abdest almak. 3- Çok oruç tutmak. 4- Söylediği bütün sözler doğru olmak. Hak teâlânın zikri olmayan sözü söylemeyip sükût etmek. 5- Kendisini ma’nevî olarak terbiye edip yetiştiren hocasını düşünmek, ona bağlılığı devamlı artması ve devamlı olarak Allahü teâlâyı zikretmek. Yaptığı bütün işlerinde O’nun rızâsını düşünmek. 6- Hak teâlâyı düşünmekten başka her hâtırayı (kalbe gelen düşünceyi) söküp atmak.”
Hüsâmeddîn Mültânî, Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’dan icâzet ve hilâfet almakla şereflendiği zaman, hocasından nasihat etmesini istedi. O da; “Dünyâyı terk, dünyâyı terk, dünyâyı terk” diye üç defe tekrar etti, sonra da buyurdu ki: “Kırda bir yere gidip orada yalnız kalmayı tercih etme! Şehirde insanlar arasında bulun ki, senden istifâde etsinler ve insanlardan birşey bekleme.”
Bundan sonra Gücerat (Ahmedâbâd) beldesine giden Hüsâmeddîn Mültânî, orada insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl olup, vefâtına kadar orada kaldı. Kabri orada tanınmakta ve ziyâret edilmektedir.
Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın sohbetlerinde yetişen evliyâdan. Fahrüddîn bin Şeyh-ül-İslâm Mu’înüddîn Sencerî’nin oğludur. Allahü teâlâya olan muhabbet ateşinin kendisini yaktığı bir zât idi. Bunun için kendisine Suhte denilmiştir. Suhte, yanmış demektir.
Hayâta hakkında ma’lûmât bulunamıyan Hüsâmeddîn Suhte, sekizinci asrın başlarında vefât etmiş olup, Ecmir yolu üzerinde bulunan Sencer kasabasında medfûndur.
Hüsâmeddîn Suhte’nin babası Mu’înüddîn, yaşı ilerlemiş olduğu hâlde evlenmemişti Bir gece rü’yâsında Peygamber efendimiz kendisine; “Mu’înüddîn! Sen benim yolumun mu’îni ya’nî yardım edicisisin. Fakat sünnetlerimden birini (evlenmek sünnetimi) şu âna kadar yerine getirmedin” buyurdu. Rü’yâdaki bu işâret üzerine hemen uygun birisi ile evlendi.
Seyyid Veciheddîn Meşhedî, Hâce Mu’înüddîn Hasen Sencerî’nin talebelerinden idi. Bu seyyid zâtın, Ismet hanım isminde, haya ve iffet sahibi, sâliha bir kerîmesi vardı. Seyyid Veciheddîn rü’yâsında İmâm-ı Ca’fer-i Sâdık hazretlerini gördü. İmâm hazretleri buna; “Oğlum Veciheddîn, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) işâreti şudur ki, bu kızını Hâce Mu’înüddîn Hasen Sencerî’ye nikâh edesin” buyurdu. O da gelip durumu Hâce’ye arzedince; “Baba Veciheddîn, benim yaşım ilerledi ömrümün sonuna geldim. Ama madem ki Resûlullah efendimizin emridir, ne yapayım, kabûl ediyorum” dedi. Böylece iki hanımı oldu. Bunlardan çocukları olup, üç erkek evlâdı oldu. Bunlar, Ebû Sa’îd, Fahreddîn ve Hüsameddîn’dir. Burada hâl tercümesi verilen Hâce Hüsâmeddîn hazretleri, işte bu seyyide olan ikinci hanımından doğdu. Birinci hanımından olduğu da rivâyet edilmiştir.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Ali bin Haccâc bin Ali es-Sığnakî’dir. Ba’zı kaynak eserlerde. İsminin Hasen olmayıp Hüseyn olduğu zikredilmektedir. Lakabı “Hüsâmeddîn”dir. Sığnak, Türkistan’da bir beldedir. Doğum tarihi belli değildir. Fıkıh, nahiv ve cedel ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Daha küçük yaşlarda fetvâ vermeye başladı ve kadı olarak ta’yin edildi. Hanefî fıkhını, birçok âlimden öğrendi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerine dâir çok kıymetli eserleri vardır. “Hidâye” adındaki eseri şerh etti. Ayrıca Pezdevî’nin “Usûl”ünü de şerh etmişti. Başka şerhleri ve te’lîf eserleri de vardır. 711 (m. 1311) senesinde vefât etti. Kabri Haleb’dedir.
Hanefî mezhebinin en büyük fakîhlerinden olan Hüsâmeddîn-i Sığnakî, fıkıh ilmini birçok âlimden aldı. Hâfızüddîn Kebîr Muhammed bin Nasr el-Buhârî, Allâme Abdülcelîl bin Abdülkerîm, “Hidâye”nin sahibi Burhâneddîn-i Mergınânî, Fahreddîn Muhammed bin Muhammed bin İlyâs Maymerâgî gibi âlimler, fıkıh ilmini tahsil ettiği hocalarından ba’zılarıdır. Nahiv ilmini Goncdüvânî ve başka âlimlerden öğrendi. Bağdad’a gelip, orada İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin kabri yanındaki medresede müderrislik yaptı. Sonra hacca giderken, 710 (m. 1310) senesinde Şam’a uğradı. Haleb’de Kâdı’l-kudât Nâsırüddîn Muhammed bin Ömer bin Adûn ile birlikte bulundu. O, bütün merviyyât ve mermû’âtından (rivâyet ettiklerinden ve dinlediklerinden) ona icâzet (diploma) verdi. Kâdı’l-kudât, bu icâzetini, onun “Hidâye”ye yaptığı şerhinin evveline ve sonuna bizzat eliyle yazdı. Ondan fıkıh öğrenenlerden biri, “Hidâye” şerhi olan “Mi’râc-üd-dirâye” adındaki eserin sahibi Kıvâmüddîn Muhammed bin Muhammed bin Ahmed el-Kâkî’dir. Biri de, “Kifâye” sahibi Seyyid Celâleddîn Kerlânî’dir. Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- En-Nihâye: Hidâye kitabının ilk şerhi olup, en mufassalı, en genişi olan bir eserdir. Birçok mes’eleleri içine almaktadır. Bu eserini 700 (m. 1300) senesinde tamamladı. 2-Şerh-ut-temhîd fî kavâid-it-tevhîd: Ebû Mâîn el-Mekhûlî’nin eserinin şerhidir. 3- El-Kâfî: Pezdevî’nin “Usûl”ünün şerhidir. 4- Şerh-ül-Mufassal, 5- En-Necâh: Sarf ilmine dâir bir eseridir. 6-Şerhu Müntehâb-ı Ahseykesî.
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Hüseyn, künyesi Ebû Ali’dir. Doğum tarihi ve hâl tercümesi hakkında kaynaklarda malûmat bulunamıyan Ebû Ali, 790 (m. 1388) senelerinde vefât etmiş olup, Nil nehri sahilinde bulunan Bulak kasabasında, talebelerine ders okuttuğu dergâhının bahçesinde defn olundu. Zamanında bulunan büyük velilerin önde gelenlerinden idi.
Garîb hâller ve kerâmetler sahibi idi. Ba’zı zaman yanına varıldığında, huzûrunda askerlerin bulunduğu, ba’zı zaman varıldığında huzûrunda yedi tane âlim olup onlara ders verdiği görülürdü. Ba’zan huzûrunda bir fil bulunduğu görülürdü. Ba’zan da sohbetinde çocuklar bulunurdu. Buna benzer daha değişik hâlleri görülürdü. Huzûruna girenler, gördükleri bu kimseleri tanımazlardı. Çünkü hiç görmedikleri, bilmedikleri kimseler idi. Kendisinde dünyalık birşey bulunmazdı. Birşey istemek için gelen olursa, yerden taş toprak parçalarını alırdı. Bu şeyler, Allahü teâlânın izni ile onun elinde altın ve gümüş haline gelirdi. Altın ve gümüşleri o ihtiyâç sahibine verir, kendisinde birşey bulundurmazdı. Bu halini görenler, “Siz evliyâ mısınız?” diye sorarlardı. Bunlara karşılık olarak kendi halini gizlerdi ve; “Bunlar, Allahü teâlânın izni ile oluyor” derdi.
Rivâyet edilir ki, Hüseyn Ebû Ali hazretlerinin talebelerine ders verdiği dergâhı, ihtiyâca cevap veremiyecek hâle gelince, kendisini tanıyıp seven ve bu işten anlayan birisini çağırarak, şimdikinden daha büyük ve geniş bir bina inşâ etmesini emredip, şeklini ve plânını da ta’rîf etti. Mimar olan o kimse; “Efendim! Çok güzel ta’rîf ediyorsunuz ve pek alâ bir plân söylüyorsunuz. Lâkin bunun çok masrafı olur. Masrafı karşılayamamamızdan korkarım” dedi. Hüseyn Ebû Ali de; “Siz bildiğiniz şekilde yapmaya başlayın. Masrafı düşünmeyin, İnşâallah biz onu te’min ederiz” buyurdu. Hakîkaten pek şahâne bir bina yapıldı. Müslümanların kuvvetlenmesini, çoğalmasını, İslâmiyetin yükselmesini istemeyenler, bu binayı gördükçe, kendi kendilerine kahroluyorlar, mâni olamadıkları için de adetâ kendi kendilerini yiyorlardı. Nihâyet aralarında çirkin bir karar alıp, Ebû Ali’yi öldürmeye niyet ettiler. Bir gece Ebû Ali hazretlerinin evine girdiler. Bir odada yalnız başına oturmakta olduğunu gördüler. Hemen, o gördükleri kimseyi, kılıçlarıyla parça parça ederek öldürdüler. Sonra götürüp bilinmeyen bir yere attılar. Bu işleri karşılığında, kendilerini bu işe teşvik edenlerden bin dinar (altın) ücret aldılar. Bundan sonra, bir de ne görsünler. Hüseyn Ebû Ali hazretleri karşılarında! Hepsi hayretler içinde, ne yapacaklarını şaşırdılar. Onlara; “Ay sizi aldattı. Ya’nî siz, ben zannederek bana çok benzeyen ve başka bir âlemden olan bir kimseyi öldürdünüz. Karanlıkta iyi seçemediniz buyurdu. O kimseler birbirlerine bakıştılar ve “İyi ama, biz bu işi çok gizli yapmıştık. Hiç kimse bizi görmemişti” diyerek, hayretlerini bildirdiler. Sonra, bu zâtın, kalb gözü açık, kerâmet sahibi, Allahü teâlânın veli kullarından biri olduğunu kabûl ederek, ondan özür dilemeye mecbûr oldular. Hattâ daha sonra bu zâtı sevenlerden ve talebelerinden oldular. Ebû Ali hazretleri, kendisine sorulan bir suâle hemen cevap vermezdi.
Suâli dinledikten sonra, havadan birşey alır gibi yapardı. Elini açtığında, üzerinde, sorulan suâlin cevâbı yazılı bir kâğıt bulunurdu. O kâğıdı suâl sahibine verir, o da suâlinin cevâbını böylece öğrenmiş olurdu. Hüseyn Ebû Ali’den bana benzer daha nice kerâmetler ve hârikalar görülmüştür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 404
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSEYN BİN ALİ EL-MISRÎ (Cemaleddîn-i Sübkî)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin Ali bin Abdülkâfî bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf bin Mûsâ bin Temmâm el-Ensârî el-Hazrecî es-Sübkî’dir. Künyesi Ebû Tayyib olup, lakabı Cemâleddîn’dir. 722 (m. 1322) senesi Receb ayında doğdu. Babası, Takıyyüddîn-i Sübkî, onu birçok âlimin derslerinde ve sohbetlerinde bulundurdu. Başta babasından olmak üzere, Şemseddîn-i İsfehânî, Zenkelûmî ve Ebû Hayyân gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Mısır’a varınca, Yûnus-i Debâbisî’den ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini Şeyh Mecdüddîn-i Senkelûnt’den öğrendi. Ebû Hayyân’dan nahiv ilmini okudu. “Tahsil” adındaki eseri onunla mütâlâa edip tamamladı. Şeyh Şemseddîn-i İsfehânî’den, kelâm ve usûl-i fıkıh ilimlerini öğrendi. Abdullah bin Sâig’den, Arab edebiyatının arûz bilgilerini okudu. Çok şiir yazdı. Aruzu çok iyi bilirdi. Daha babası hayatta iken, 755 (m. 1354) senesi Ramazan ayında vefât etti.
Cemâleddîn-i Sübkî, 739 (m. 1338) senesinde babası ile birlikte Şam’a gelmişti. Oradaki âlimlerden çok hadîs-i şerîf dinleyip ezberledi. Mezzî ve Zehebî’den çok ilim öğrendi. Sonra Mısır’a döndü. Sonra tekrar Şam’a geldi. Orada fetvâ verdi ve birçok ilmi münâzaralarda bulundu. 745 (m. 1344) senesinde, kadılık işlerinde babasına yardımcılık etti. Şâmiyye-i Benâniyye, Azrâviyye ve başka medreselerde ders okuttu.
İbn-i Kesîr diyor ki: “O, hakîkaten çok iyi hüküm bildirirdi Bu husûsta ortaya koydukları gayet isâbetli idi. Kimseden bir karşılık kabûl etmezdi. Kâdılığı müddetince, böyle birşeyi kimse işitmedi. Fetvâ verirdi. Yüksek bir ahlâka sahip olup, herkes tarafından hürmet ve saygı görürdü.”
Kâdı Selâhaddîn es-Safedî, “A’yân-ül-asr” adındaki eserinde diyor ki, “Onun zihni bir yıldız gibi parlak, idraki, anlayışı çok yüksekti. İbn-i Mâlikî’nin “Tehsîl” kitabını ezberledi. Nahiv ve edebiyat ilimlerinin ince bilgilerine sahip oldu. “Tenbîh” kitabını da ezbere bilirdi. Bu kitaplar üzerine yapılan şerhleri ezberlemede bir eşi yoktu.”
Tasavvuf mütehassısı ve Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Adı Hüseyn bin Muiz, nisbeti Belhî’dir. Babası Muiz-i Belhî diye bilinirdi. Amcası Şeyh Muzafferin terbiyesinde yetişti. Onun halifesi oldu. Şeyh Serâfeddîn’in sohbetlerine kavuştu. Önceleri Delhi’de ilim öğrenmek ve ilim öğretmekle meşgûl idi. Amcası Muzaffer’le birlikte hac yolculuğuna çıkması, onun hayâtını değiştirdi iki cihanın efendisini ( aleyhisselâm ) ziyâretle şereflendi. O mübârek toprakların bereketiyle, nice yüksek derecelere kavuştu. Böyle üstün bir şerefe nail olduktan sonra, asıl vatanına döndü. Sekizinci asrın, ortalarında vefât etti.
Yüksek ilim sahibi birçok talebe yetiştirdi. İnsanlara, Allahü teâlânın dinini öğretmek, kalblere Allah aşkını yerleştirmek için çalıştı. Talebelerine yazdığı, inceliklerle, dolu mektûpları toplandı. “Mektûbât” adı verildi Bu mektûplarında tevhîd sırlarını seçmenin ve Allahü teâlâdan başkasından uzaklaşmanın sebeplerini bildirdi. Dili güzel, beyânı fevkalâde olan bu eserdeki mektûplardan birkaçı aşağıdadır:
Bu fakîr, gençtik çağını, ilim öğrenme zamanını hevâ ve heves kötülük ve isyan içinde, İsrâiloğulları kavmi gibi şaşkın ve hayretler içerisinde geçirdi Birgün Şeyh Muzaffer merhum hacca gidiyordu. Bu fakîri de birlikte götürdü. Beş sene, gece-gündüz terbiye ve irşâd eyledi. Ma’rifet ve hakîkatleri, gözü, yarasa gözü gibi olan bu zavallıya gösterdi Gerçi bu çaresizin kabiliyeti yoktu, ama Peygamberlere zaman bakımından yakın olmanın te’sîri büyük olduğu gibi, mekân bakımından da yakın olmanın büyük bir te’sîri vardır. Onun te’sîriyle kabiliyet hâsıl oldu. Öyle şeyler gördü ki; “Benim bildiğimi siz bilseydiniz, çok ağlar, az gülerdiniz” hadîs-i şerîfinden başka sözle ifâdesi mümkün değildir. Sonra ilâhî takdîrle Hindistan’a geldim. O ma’nâya bir gevşeklik geldi Tam bir yıldır içime, aradığını bulamama hasreti doldu, ayrılık ateşi körüklendi. Yâ Rabbî, hangi vesîle, hangi behâne ile o devlete kavuşsam diyorum. Bu diyarda dünyâ bana verilse, kâinâttakiler emrimde olsa, uzaklık sarayında dosttan ayrı yaşamak ve yabancılığa alışmakla rahata kavuşmak, muhabbetin şartı, sevginin vefası olamaz. Beyt:
Çaresiz kalbim ne güne dek kırık duracak, Ayrılık yarasından hastalığı ne kadar sürecek?
Üstadımdan, Mekke’de iken işittim: “Hindistan’da Allah adamı yoktur” buyurdu. “Diyorlar ki, hiçbir yer yoktur ki, orada bir merd bulunmasın. Her yer böyle zâtların bereketi ile durmaktadır” diye arz ettim. “Onlar sahillerdir. Allah adamları başkadır. Eğer ben Hindistan’da birini görseydim, kapısında mücavir olurdum” buyurdu.
Başka bir mektûp:
Kâdı Emced’in oğluna nasihatlerini bildirir: “Bir şeyler gönderin ve birşeyler yazın da, sizinle olmadığım zamanlar onları okumakla rahatlayayım” diye istekte bulunuyorsunuz. Yolumuzun büyükleri, konuşacak ve yazacak birşey bırakmadılar. Size nasihatim şudur ki; dâima nefsinize karşı olun, her zaman gayretinizi, hevâ ve heveslerinize muhalif yapın. Ameli ganîmet bilin. Bu amel, yapılacak iş, dâima kalbinizi kontroldür. Kalbinizde O varsa, O’nun zikri duruyorsa, onu İslâm bilin, gaflet varsa küfr sayın. A’zâlarınızı, bedeninizi küçük ve büyük günahlardan temiz tutun. Gece-gündüz tövbenizi ve îmânınızı yenileyin. Kalbinizi iyi yoklayın. Bu fakirden almış olduğunuz vazîfelere devam edin. Her işin başı tövbedir. Tövbe makamlarının sonu yoktur. Makamlar için tövbe, bina için toprak gibidir. Toprağı olmayanın binası da yoktur. Bizim ve sizin için en önemli şey, gözünü, kulağını, elini, dilini, günahlardan ve Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uygun olmayan şeylerden temiz tutmamız, gece-gündüz; “Bugün dilim temiz kaldı mı?” düşünce ve araştırmasında olmamızdır. Bunun gibi a’zâlarımızdan hangisi temiz kaldı, hangisi kirlendi diye incelememiz, kirlenenler için tövbeyi ve imânı yenilememiz lâzımdır. Bu derdle, bu üzüntü ile meşgûl olursanız, bütün cihanın ibâdeti sizin isminize yazılır. Bu zamanda kime; temiz ve helâl yemek, a’zâlarını günahlardan temiz tutmak ni’meti verilmişse, o, vaktimizin Cüneyd’idir. Eğer insaf edilirse, sözün özü budur. İşin esâsı da budur. Diğerleri akarsu üzerindeki yazı gibidir. Bu ma’nâ ve devlet ele geçerse, yahut arada bir elverirse, o zaman şükür vâcib olur. Elvermediği zamanlarda da tövbe lâzım olur. Bugün İslâm sıratında, köprüsünde yürüyen, yarın hakîkî sırattan da selâmetle geçer. Dînin emir ve yasaklarında ayağı kayanın, şüphesiz orada da ayağı kayar. Beyt:
Cennet ve Cehennem buradan götürülür, Rahatlık ve sıkıntı buraya göre olur.
Elden geldiği kadar adımı, dînimizin dâiresi içinde bulundurup, sağlam durmalı, dışarı çıkmamalıdır. Böylece sûret ve ma’nâ’nın saadetini tatmalıdır. Koskoca ömür fısk ve fücurla geçti. Bir ömürde, Allahü teâlânın beğeneceği on rek’at namaz müyesser olmadı. Hakîkaten oruç denilebilecek birgün oruç ele geçmedi. Bizim hâlimiz, sabahleyin müslüman kalkmak, bütün günü günahlarla geçirmek ve yatarken tekrar müslüman olmaktır. Rubâî:
Fısk ve fücurdur bizim hergün işimiz, Haramla doldu bizim tabağımız bardağımız, Zaman bize gülüyor, ömürse ağlamakta, Tâat, namaz, orucumuz hep yas tutmakta.
Bugün tâat ve ibâdet üzüntüsü ile karşılaşma yoktur. Gün be gün, saat be saat düşmekte olan îmânın tamamen elden gitmemesi için, Kelime-i şehâdetle yenilemek lâzımdır. Eğer bu îmân dilde, tevhîd lisânda ise, tevfîk, kolaylık olmaz ve son nefeste saadet elden kaçırılır.
Ömür sona erişti. Yaş yetmişbir oldu. Ay ve yıl ümîdi kalmadı. Hocamıza olan sevginizle bu fakiri ne zaman hatırlarsanız, îmân, tevhîd, iyilik ve afiyetimize duâ buyurunuz.”
Bir başka talebesine yazdığı mektûbunda buyurdu ki: “Haktan başka yol tutan, boşuna sıkıntı çekmiş olur. Ona evrâd, namaz, Kur’ân-ı kerîm okumak ve zâhir ibâdetleri yapmak yoluna girmek faydalı olur. Adamların işi başkadır, adam kılığına girenlerin işi başkadır. Seni Haktan alıkoyan şey, senin taptığın şeydir” buyurulmuştur.
İşin esası, âdetleri ve kötü huyları değiştirmektir. Bu abdest gibidir. Bu olmazsa, namaz da, oruç da işe yaramaz. Bu işte esas taharettir, temizliktir. Bu ele geçmemişse, hiçbir şey elde edilmemiştir. Yazıyorsunuz ki: “Soğuk dokunuyor, emredilirse pirâhen, gömlek giyeyim” diyorsunuz. Gömlek, hırka ve benzeri şeyler, âdetle ilgili şeylerdir. Bu fakîr, yüksekleri ister olduğumdan, giyme husûsunda tercihde bulunmamın bir ma’nâsı olmaz. Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ sûretlerinize bakmaz” buyuruldu. Ne icâbediyorsa, giyersiniz. Bizim talebeye irşâdımız, nasihatimiz; az yemek elbisesine bürünmeleridir. Mi’denin yarısı dolu, yarısı boş olmalıdır. Daha fazlası, tecrübe ve terbiyeye bağlıdır. Ama ba’zan aç, ba’zan tok olursa, senelerce de olsa, fayda vermez. Mi’de, dediğimiz gibi boş olur, yahut gece kalkıp, gönül rahatlığı ile meşgûl olunabiliyorsa, bu faydalıdır ve kalbin safâsına sebeptir. Ama az yemek, az içmek, az konuşmak, rabıta ve zikr beraber olursa, kalbin cila ve parlaklığını arttırır, inlemek, ağlamak, birşey değildir. Esas olan, kalb bağını korumaktır. Bu, yüksek ve mühim bir hâldir.”
Başka bir mektûpları: “Allahü teâlâ, himmetleri, arzuları yüksek olanları sever. Himmetin yüksek olması demek, hergün emrolunanları daha çok yapmak, himmet kuşunu rubûbiyet fezasından başka yerde uçurmamak demektir. Abdullah-i Tüsterî hazretleri, kendini muhâtab alır: “Ey Abdullah! Nefsin isteklerine muhalefet gibi kıymetli birşey yoktur” derdi. Bu büyükler, kendileri ile mücâdele ettiler. Nefisleri ile barışmadılar. Öyle ki, bir zaman ona uyarak bir adım atmış olsalar, i’tikâd olarak değil, hâl olarak bellerinde zünnâr görürlerdi. Dışlarını içlerine uydururlardı, böylece nifaktan kurtulurlardı. Câsiye sûresi 45. âyetinde meâlen; “Nefsinin isteklerini, zevklerini ilâh edineni gördün ya!” buyuruldu. Gönlünü halkdan çevirip, Hakka bağlamak, evliyânın ve enbiyânın işidir.”
Hanbelî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin Yûsuf bin Muhammed bin Ebî Sırrî ed-Decîlî’dir. Sonra Bağdadî nisbeti ile anıldı. Künyesi Ebû Abdullah olup, Sirâcüddîn lakabı ile tanınırdı. 664 (m. 1265) senesinde doğdu. Hanbelî fıkhında, kırâat, fıkıh, ferâiz, nahiv ve edebiyat ilimlerinde yetişti.
Kur’ân-ı kerîmi daha küçük yaşta iken ezberledi. Hattâ denilir ki, Bekâra sûresini iki günde ve (Hâmîm) sûrelerine kadar da yedi günde ezberlemişti. Bağdad’da; İsmâil bin Battal, Müfidüddîn el-Harbî. İbn-i Devâlîbî ve daha başka âlimlerin, Dımeşk’da da; Ebü’l-Feth el-Ba’lî, Hâfız Müzzî ve diğer âlimlerin derslerinde bulundu. Kemâleddîn Bezzâr, Abdülhamîd bin Züccâc ve önceki âlimlerden birçoğu; ona icâzet (diploma) vermişlerdi. Çeşitli ilimlere âit birçok kitabı ezberledi. Fıkıhta “Muknî”, nahivde “Şâtıbiyye” ve iki “Elfiyye”, ayrıca “Makâmât-ı Harirî”, “Arûz-ı İbn-i Hâcib” ve “Dürriyye” adındaki eserler, ezberlediği kitaplardan ba’zılarıdır. Kelâm ve usûl-i fıkıh. İlimlerini de tahsîl etti. Arab dili ve edebiyatı ilimlerinin herbirinde pek yüksek bir âlim olarak yetişti. Fıkıh ilmini Zerîrâtî’den öğrendi. Dünyâya hiç düşkün değildi. Çok ibâdet ederdi. Fıkıh ilmine dâir yazdığı “El-Vecîz” adındaki eseri, hocası Zerirâtî’den duydukları olup, ona arz etti. Hocası bu eserini beğenip çok medhetti. 732 (m. 1331) senesi Rebî’ul-evvel ayında vefât etti. Sirâcüddîn Decîlî, hayır ve hasenat sahibi olup, birçok üstünlüklerle sıfatlanmıştı. Sünnet-i seniyyeye sımsıkı bağlı idi. Herşeyi ile güzeldi Yumuşak huylu olup, mütevâzi bir hâli vardı. Birçok kimse ona gelir, ilim öğrenirlerdi. Fıkıh ve ferâiz bilgilerinde ondan çok istifâde ettiler. Yûsuf bin Muhammed es-Sermerî, Şeref bin Selûm, Kâdı Harrî gibi âlimler bu zâtın ilminden çok faydalandılar. Derslerinde bulundular.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- El-Vecîz: Hanbelî mezhebini anlatan bir fıkıh kitabıdır. Hocası bunu çok övmüştür. 2- Nüzhet-Ün-Nâzirîn: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 3- Tenbîh-ül-gâfılîn, 4- Kasîde-tül-lâmiyye: Ferâiz bilgilerini anlatan güzel bir kasidedir.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve meşhûr kadılardan. İsmi, Muhammed bin Abdilberr bin Yahyâ bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf bin Mûsâ bin Temmâm bin Hâmid es-Sübkî’dir. Künyesi Ebü’l-Bekâ, lakabı da Behâüddîn idi. “İbn-i Abdilberr” diye meşhûr oldu. 707 (m. 1307) senesi Rebî’ul-evvel ayında doğdu. Birçok âlimden ders aldı. Tefsîr, fıkıh, usûl, edebiyat, lügat ve nahiv ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Dımeşk, Trablus ve Mısır diyârı kadılıklarına ta’yin edildi. Kadıaskerlik vazîfesinde de bulundu. Bir aralık, Beyt-ül-mâl işlerine vekâlet vazîfesini de yürüttü. Kıymetli eserler te’lîf etti. 777 (m. 1375) senesi Rebî’ul-âhır ayının onüçüncü günü Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti.
İbn-i Abdilberr, asrındaki âlimlerin arasında en üstün ilme sahip olanı idi. Yüksek bir zekâya ve çok derin bir tefekküre sahipti. Her mes’eleye vâkıf olup, delîlleri çok sağlam ve kuvvetli idi.
İbn-i Hacer diyor ki “O, Şeyhülislâm kabûl edilen büyük âlimlerden olup, herkes tarafından kadrü kıymeti bilinirdi. Kâdılık işlerini yürütürken verdiği hükümler çok sağlam, kuvvetli idi. Sanki o, âdil karar vermek husûsunda bir sabah yıldızı gibiydi. Dinde bir güneş ve ay mesabesinde idi. Her türlü ilimde büyük bir âlim olup, sanki ilim denizi idi. Şafiî mezhebindeki âlimlerin İmâmı kabûl edildi. Zamanındaki âlimlerin reîsliği kendisine verilmişti. Mezhebinin nakkaşı sayıldı. Tefsîr, lügat, nahiv ve edebiyat ilimlerinde tam bir huccet, kaynak idi. Usûl ve fıkıhda kendisine tâbi olunan bir âlimdi. Çok ibâdet edenlerdendi. Her memlekette ve her şehirde meşhûr olmuştu. Selef-i sâlihînin, kendisinden önce yaşayan doğru yoldaki âlimlerin yolundan hiç ayrılmadı. Ders verir ve herkese faydalı olmaya çalışırdı. Fetvâları ile herkese doğru yolu gösterirdi. Mısır ve Şam’daki kadılık vazîfesini en güzel şekilde yürüttü.”
Zehebî, “Mu’cem”inde diyor ki “İbn-i Abdilberr, ilimde derya gibi olan bir âlimdir. Her ilimde basireti, ince ve derin bilgisi çok olup, münâzaralarda karşısında duran kimse olmazdı. Arab dili ve edebiyatına tam hâkimdi. Din bilgilerine vâkıf ve tasavvufda da yüksek idi.”
Yine İbn-i Hacer diyor ki: “O, büyük bir âlim ve münâzara ehli idi. Çeşitli ilimleri kendisinde toplamıştı. Birçok eserler tasnif etti. Fıkıh ilmini; Kutb-üs-Sinbâtî’den, Mecd-üz-Zenkelûnî’den, Allâme Konevî’den, Zeyn-ül-Ketnânî’den öğrendi. Ayrıca yakını, akrabası olan Takıyyüddîn-i Sübkî’den, Ebü’l-Hasen eh-Nahvî’den, Vâlid İbni Mülakkîn’den, Celâl-ül-Kazvînî’den ilim tahsîl etti. Ebû Hayyân’dan hiç ayrılmazdı. O, Sitt-ül-vüzerâ, Haccâr, Hatanî, Vânî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip rivâyet etti. O, Dımeşk’a geldiğinde, akrabası Takıyyüddîn-i Sübkî’ye kadılık işlerinde yardımcılık yaptı. Onun oğlu Tâcüddîn’in kadılıktan ayrılmasından sonra, tek başına kadılığa (hâkimliğe) ta’yin edildi. Sonra Trablus kadılığına getirildi. Bir müddet sonra Kâhire’ye döndü ve Kadıasker (Kazasker) olarak ta’yin edildi. Ayrıca Beyt-ül-mâl işlerini de vekâleten yürüttü, İbn-i Cemâ’a’dan sonra kâdı’l-kudâtlığa getirildi. Bundan sonra da Dımeşk kadılığına ta’yin edildi. Şeyh Cemâlüddîn el-Esnevî, onu, zamanının âlimlerinin önünde tutuyor ve yükseltiyordu.”
İbn-i Abdilberr, cedel ilminde de mehâret sahibi idi. Sık sık latife yapardı. Bilhassa fıkıh derslerinde ayrı bir tatlılık ve güzellik vardı.
Ebû Hâmid bin Zâhire, onun oğlu Bedreddîn’den rivâyet ederek diyor ki: “İbn-i Abdilberr’in çok çeşitli ilimlerden elde ettiğine, asrında hiç kimse sahip olamamıştı. Çok zeki olup, sağlam bir zihne sahipti. Çok dikkatli idi. Her mes’eleyi anlatması çok güzel olup, muarızlarını sustururdu. Aleyhinde ve lehinde konuşanlar hep böyle söylerdi.
Başlıca eserleri şunlardır: 1-Muhtasar-ül-matlab: Şerh-ül-Vesît’in muhtasarı olup, Şafiî fıkhı hakkındadır. 2- Şerh-ul-Hâviy-is-sagîr: Kazvînî’nin filan ilmine dâir eserinin şerhidir. 3- Kıt’atün min şerhi muhtasar-ı İbn-i Hâcib.
Fıkıh, usûl, kelâm ve beyân âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdüsselâm bin Yûsuf’dur. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Şeyh-ül-İslâm ve Kâdı-ül-Cemâa’dır. Aslen Tunusludur. 676 (m. 1277) senesinde doğdu. 749 (m. 1348) senesinde vefât etti.
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Abdüsselâm, Ebü’l-Abbâs Batrînî ve Abdullah bin Muhammed el-Kurtubî’den hadîs-i şerîf dinledi. Zamanın birçok âliminden ilim öğrendi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra müderrislik yapmaya başladı. Vergamî ve Ebû Abdullah İbni Arefe yetiştirdiği âlimlerdendir. Hadîs âlimlerinden Rahhâle Muhammed bin Sa’îd el-Endüsî el-Fâsî’ye icâzet (diploma) verdi. İlim talibleri, onun derslerine çok rağbet ederdi. Zira, ilmi tahkîki çok olup, güzel konuşurdu. İlimdeki üstünlüğü her tarafa yayıldı. Sultan Ebû Hasen Mürînî, Tunus’a gelince, onun derslerini dinledi. Sultânın yanında da Fas’ın büyük âlimleri vardı. Onlar İbn-i Abdüsselâm ile ilmî sohbetlerde bulundular, İbn-i Abdüsselâm teker teker herbirinin suâllerine doyurucu cevaplar verdi.
İbn-i Abdüsselâm, umûmî derslerine ilâveten, evinde ikindi vaktinde Muvatta’gibi ba’zı eserleri okuturdu. Bu şekildeki ikindi vaktindeki dersler, ba’zı âlimlerin umûmî derslerinin haricinde, yapageldikleri bir âdetti. İbn-i Abdüsselâm, umûmî derslerini Balgâciyye çarşısında bulunan Şemâiyye Medresesi’nde veriyordu.
Emine Fatıma binti Emîr Ebû Zekeriyyâ Hafsî, Unuk-i Cemel denilen bir medrese yaptırmıştı. Kardeşi Sultan Ebû Yahyâ’dan, bu medresenin müderrisliğini İbn-i Abdüsselâm’a vermesini istedi. Sultan, kızkardeşinin bu isteğini yerine getirdi. Bunun üzerine İbn-i Abdüsselâm, haftanın bir kısmında Şemâiyye Medresesi’nde, bir kısmında da Unuk-i Cemel Medresesi’nde ders veriyordu.
İbn-i Abdüsselâm, 734 (m. 1334) senesinde büyük âlim Ömer bin Kaddâh el-Hevvârî’nin vefât etmesi üzerine, Cemâa kadılığına ta’yin edildi. Kâdılığı sırasında hak olandan asla ta’viz vermedi. Hakkın yerini bulması husûsunda asla çekinmedi Bu husûstaki cesâreti ile bilinirdi. İbn-i Arefe, onun kadı ta’yin edilmesini şöyle nakleder: “Sözüne çok i’timâd ettiğim birisi bana anlattı. Tunus’ta Kâdı İbn-i Kaddâh vefât edince, sultânın meclisinde bu mevzû konuşuldu. Mecliste bulunanlardan birisi, İbn-i Abdüsselâm’ı tavsiye etti. Bunun üzerine İbn-i Kaddâh’ın yerine kadı ta’yin edildi.”
İbn-i Abdüsselâm, bilhassa fıkıh ilminde söz sahibi olup, âlimlerin fetvâları arasında tercih yapabilme derecesinde bulunuyordu. Onun yaptığı tercihlere, aynı asırda yaşıyan âlimlerden Halîl bin İshâk ve başkaları i’timâd ederdi. İbn-i Abdüsselâm, aklî ve naklî ilimlerde çok yüksek derecelere sâhib idi. Dînin emir ve yasaklarına uymakta ve bunları yerine getirmekte çok dikkatli idi. Bu husûsta kınamalara asla i’tibâr etmezdi. Büyük, küçük herkes ona hürmet ederdi.
İbn-i Abdüsselâm’ın yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerhu Tenbîh-it-tâlîb li fehmi el-fâzi Câmi-ül-ümmehât li İbn-il-Hâcib: Dördüncü cüz’ü Mâlikî fıkhına dâirdir. Birkaç cildlik bir eserdir. 2- Dîvânü Fetâvâ.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Osman bin İbrâhim bin Adlan bin Mahmûd bin Lâhık olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 663 (m. 1264) senesinde Mısır’da doğdu. 749 (m. 1349) senesinde Tâ’ûndan (vebadan) Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Adlân; el-İzz-ül-Harranî Hâfız Ebî Muhammed ed-Dimyâtî, Nazzâm bin el-Halîlî, Ebi’l-Hasen Ali bin Nasrullah, İbn-üs-Savvâf ve İbn-i Dakîk-ıl-Iyd’den hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini, Şeyh Vecîhüddîn el-Behensî’den, usûl-i fıkhı, Şemsüddîn Muhammed bin Mahmûd el-İsfehânî’den, nahvi, Şeyh Behâüddîn bin en-Nahhâs’dan okudu. Fıkıh ilminde ince bilgilere sahip olup, fetvâlar verdi. Takıyyüddîn İbni Dakîk-ıl-Iyd’den sonra yerine geçerek hüküm verdi. Daha sonra Nâsıriyye Devleti hükümdârı Muhammed bin Kâlâvûn tarafından Yemen’e elçi olarak gönderildi.
İbn-i Adlân, mezhebinin fıkıh bilgilerini iyi bilirdi. İlim sahibleri arasında önde gelen ve kendisine danışılan, istişâre edilen bir zât idi. Ayrıca kırâat, usûl ve Arab dilinide çok iyi bilirdi. Fıkıh ilminde darb-ı mesel hâline gelmişti Zeki olup, çok güzel konuşurdu. Çok hızlı ve veciz bir şekilde mühim mes’eleleri açıklardı. Herkese karşı iyi davranırdı. Nâsıriyye Medresesi’nde ders verirken, Hâfız Kur’ân-ı kerîmde bir âyet okur, o da âyet-i kerîme hakkında, Ehl-i sünnet âlimlerinin bu husûstaki uzun açıklamalarını anlatırdı. El-Celâl el-Kazvinî hacca gittiğinde, onun yerine vekâleten ders verdi. Sultan Nâsır’ın ölümünden sonra kadıaskerlik yaptı.
Birgün İbn-i Adlân’a kasıtlı olarak; “Ebû Bekr es-Sıddîk mı, yoksa Ali bin Ebî Tâlib mi daha üstündür?” diye sorulduğunda, cevap olarak; “Sahabe olma bakımından Ebû Bekr, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ), akrabası olma bakımından da Ali bin Ebî Tâlib daha üstündür” diyerek fitne çıkmasına mâni oldu.
İbn-i Adlân, Muhtasar-ül-Müzenî’yi şerh etti. Fakat bu şerhi tamamlayamadı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 97
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 428
3) Ed-Dürer-ül-kamine cild-3, sh. 333
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 164
5) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 137
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 288Anasayfa Ansiklopediler İslam Alimleri İBN-İ AKÎL Hızlı erişim "Filtrele" : HİCRÎ 8.ASIR ÂLİMLERİ
İ
İBN-İ AKÎL İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ AKÎL
Tefsîr, nahiv ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Abdürrahmân bin Akîl bin Abdullah’tır. Künyesi, Ebû Muhammed olup, lakabı Behâüddîn’dir. 698 (m. 1298) senesi Muharrem ayında doğdu. 769 (m. 1367) senesi Rebî’ul-evvel ayında Kâhire’de vefât etti. İmâm-ı Şâfiî’in kabri yanında defnedildi.
İbn-i Akil, Mısır’da yetişen büyük âlimlerden ve Kâdı’l-kudâtlardandır. Aslen Hemedanlı olup, daha sonra ilim öğrenmek için Mısır’a gidip yerleşti. Ebû Hayyân’dan ders aldı ve onun en büyük talebelerinden oldu. Ebû Hayyân onu; “Gök kubbesi altında nahiv ilmini İbn-i Akil’den daha iyi bilen birisi yoktur” diye medhetti. İbn-i Akil, kırâat ilmini Takıyyüddîn Sâig’den, fıkıh ilmini Kettânî’den, kelam, usûl-i fıkıh, hılâf, tefsîr ve edebiyat ilimlerini Alâüddîn Konevî’den öğrendi. İmâm-ı Gazâlî’nin Bidâyet-ül-Hîdâye isimli eserini Ebü’l-Hudâ Ahmed bin Muhammed’den dinledi. Hasen bin Kürdî, İbn-i Sa’îd, İbn-i Şehne Celâl Kazvini, Hasen bin Ömer Kürdî, Şeref İbni Sâbûnî, el-Vânî ve birçok âlimin derslerine devam etti. İbn-i Akil, muhtelif ilimlerde mütehassıs olduktan sonra Kutbiyye-i Atîka, Haşşâbiyye medreselerinde ve Tûlûn Câmii’nde ders verdi. Hocası Ebû Hayyan vefât ettikten sonra, Tûlûn Câmii’nde tefsîr hocalığı yaptı.
İbn-i Akil, talebesi olan Şeyh-ül-İslâm Sirâcüddîn Berkinî ile kızını evlendirdi. Berkinî’nin bu evlenmeden iki çocuğu dünyâya geldi. Birisi, dedesi gibi Kâdı’l-kudât olan Celâlüddîn, diğeri ise Bedrüddîn’dir. Cemâlüddîn İbni Zâhire ve Veliyyüddîn Irakî, İbn-i Akîl’den hadîs-i şerîf dinlediler ve rivâyette bulundular.
İbn-i Akil, Hüseyniyye’de Celâlüddîn Kazvînî’den, Kâhire’de İzzüddîn İbni Cemâa’dan sonra kadılık yaptı. Vazifesinden herkes memnun idi. Devlet adamları ona çok hürmet eder ve severlerdi.
İbn-i Şuhbe, Tabakât’ında onun hakkında; “İbn-i Akil, Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini yaparak, talebelerine yirmiüç senede hatmettirdi. Kur’ân-ı kerîmi bu şekilde okutmaya tekrar başladığı zaman vefât etti” demektedir.
Esnevî de onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Akil, nahiv ve beyân ilimlerinde derin bir âlim idi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini çok güzel izah eder ve anlatırdı. Cömert ve heybetli bir zât idi.”
İbn-i Akil, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır; 1- Tefsîr-ul-Kur’ân, 2- Et-Ta’lik-ül-vecîz. 3- Muhtasar-uş-şerh-il-kebîr, 4- El-Câmi-un-Nefîs: Fıkıh ilmine dâir bir eser olup, altı cilddir. 5-El-Müsâadü fî şerh-ıt-teshîl, 6- Şerh-ül-elfiye, 7- Mes’eletü Ref-ül-yedeyn, 8-Resâil. 9-Teysîr-ül-isti’dâd, 10-El-Evhâm-ül-vûkia, 11- El-Fetâvâ.
.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ ASKER (Abdürrahmân bin Muhammed)
Bağdad’da yetişen Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Asker el-Bağdâdî olup, künyesi Ebû Zeyd veya Ebû Muhammed’dir. Lakabı Şihâbüddîn’dir. İbn-i Asker diye tanınmıştır. 644 (m. 1246) senesi Muharrem ayında Bağdad’da Bâb-ül-Ezc’de dünyâya gelen İbn-i Asker ( radıyallahü anh ), 732 (m. 1332) senesi Şevval ayında orada vefât etti.
Zamanında bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde yetişen İbn-i Asker hazretleri; Muhammed bin Eşref el-Alevî, Muhammed bin Sa’îd İbn-ül-Hâzin, Ali bin Muhamed el-İsterâbâdi, İmâdüddîn İbn-ül-Battal, İzzeddîn el-Fârûsî, Zeynüddîn İbn-ül-Münîr ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Fıkıh, hadîs ve diğer birçok ilimde derin âlim oldu. Tasavvuf yolunda da yüksek derece sahibi idi. Dünyâya düşkün olmaktan uzak, zühd ve salâh (doğruluk) sahibi bir zât idi. Devamlı ibâdet ederdi. İlim öğrenmek ve öğretmek maksadıyla çok yolculuk yaptı. Yemen, Mekke ve başka yerlere gitti. Müstensıriyye Medresesi’nin müderrislerinden (öğretim üyelerinden) idi. Kendisinden ilim öğrenenlerin en önde gelenlerinden birisi oğlu Şerefüddîn Ahmed bin Abdürrahmân olup, babasından sonra aynı medresede müderris oldu.
İbn-i Asker hazretlerinin tasnif ettiği eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: Câmi-ül-hayrât, el-Mu’temed, el-Iddetü fî şerh-ül-umde, el-Mukteber fî fevâid-i Mâlik bin Enes.
Fıkıh, hadîs ve tefsîr âlimi. İsmi, Hibetullah bin Abdürrahîm bin İbrâhim bin Hibetullah bin Müslim bin Hibetullah el-Cüheynî el-Hamevi olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. Lakabı Şerâfüddîn’dir. 645 (m. 1247) senesi Ramazân-ı şerîf ayının beşinde Hama şehrinde doğdu. 728 (m. 1328) senesi Zilka’de ayının yirmidördünde yatsı namazından sonra Hama’da vefât etti.
İbn-i Barizî, önce baba ve dedesinden ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinledi. Daha sonra İzzüddîn el-Fârûsî, Cemâlüddîn bin Mâlik ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi. İzzüddîn bin Abdüsselâm, Necmüddîn el-Bâderâi, Reşîdüddîn el-Attâr, Ebû Şâme ve başka âlimlerden icâzet (diploma) aldı. Kendisinden; ez-Zehebî ve başkaları ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundular.
İbn-i Barizî, Şam bölgesinde kendisine danışılan, söz ve davranışları vesîka (senet) olan bir zât idi. Şafiî mezhebinde olup, mezhebinin bilgileri ondan sorulurdu. Ayrıca çeşitli ilimlerde, fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl, nahiv, lügat ve fen ilimlerinde mütehassıs oldu. Kırâat ilminde de âlim idi. Hama şehrinin kadısı oldu. Fetvâ ve dersler verdi. Dımeşk ve Hama’da hadîs-i şerîf öğretti. Çok kimseler ondan istifâde ettiler. Son zamanlarda gözleri görmez oldu.
Zehebî onun hakkında; “İbn-i Barizî, Şeyh-ül-ulemâ (âlimlerin büyüğü) idi. İlim öğretmesi ve çok ibâdet etmesi yanında, çok da eserler yazdı. Yumuşak, alçak gönüllü, güzel ahlâklı ve tabiatında (huyunda) zerre kibir yoktu. Sâlih kimseleri çok ziyâret ederdi” demektedir.
Esnevî de onun hakkında: “İlimde derin bir İmâm idi. Sâlih, hayırlı, ilme ve ilmi yaymaya âşık idi. Talebeye çok güzel muâmelede bulunurdu. Çok kimseler ilim öğrenmek için ona koştu” demektedir.
İmâm-ı Sübkî ise onun hakkında şöyle demektedir: “Şam civarındaki Şafiî mezhebi reîsliği, İbn-i Barizî ile son buldu, ilmi çok severdi. Fıkıhda mütehassıs ve derin bilgi sahibi idi. Babasının lakabı Necmüddîn, dedesinin ki de Şemsüddîn idi.”
İbn-i Bariz! çok sayıda eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Ravdât-ül-cinân fî tefsîr-il-Kur’ân (on cild), 2- El-Ferîdet-ül-Bâriziyye fî hall-ış-Şâtıbıyye, 3- El-Müctebâ, 4- El-Vefâ fî ehâdîs-il-Mustafâ (iki cild), 5- El-Mücerred min Müsned-il-İmâm-iş-Şâfiî, 6- Dabtü garîb-il-hadîs (iki cild), 7- Teysîr-ül-Fetâvâ fî tahrîr-il-Hâvî, 8- Şerh-ül-Behce (iki cild), 9-Temyîz-üt-ta’cîz, 10- Ez-Zebed, 11- Ed-Dürratü fî sıfat-il-haccı vel-umrati, 12- El-Mübtekiru fil-cem-i beyne mesâil-il-mahsûl vel-muhtasar.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 139
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 401
3) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 182
4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 224
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 507
6) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 119
7) Tabakât-üş-Şâfiîyye (Sübkî) cild-10, sh. 387
? Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 350
9) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1, sh. 282İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ BATTÛTA (Ebû Abdullah Muhammed Tancî)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, seyyah. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin İbrâhim’dir. Ebû Abdullah künyesini aldı. 703 (m. 1303) yılında Kuzey-Batı Afrika (Fas) şehirlerinden Tanca’da doğdu. Doğum yerine nisbetle Tancî denildi. Yirmiiki yaşına kadar ilim tahsili ile meşgûl oldu. Daha sonra yirmidokuz sene dünyânın çeşitli yerlerine seyahatlerde bulundu. Memleketine dönüp bir müddet yaşadıktan sonra, doğum yeri olan Tanca’da 770 (m. 1368) senesinde vefât etti.
İbn-i Battûta, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrendi. Arabî ilimler ve Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Tanca’da tahsilini tamamladıktan sonra, yirmiiki yaşında iken hac yapmak maksadıyla memleketinden ayrıldı. Bu yolculuğunda, uğradığı yerlerdeki câmileri, medreseleri ve türbeleri ziyâret edip halka va’z ve nasihat etti. Gittiği her beldenin ileri gelenleriyle ve meşhûr kimselerle tanışıp, alâka ve iltifât gördü. Böylece onda, İslâm memleketlerini gezmek hevesi uyandı. Bu maksadla yirmidokuz yıl süren üç ayrı seyahate çıktı. İlk seyahatinde Mısır, Suriye, Anadolu, İran, Irak, Hicaz, Türkistan, Orta Asya, Çin, Hindistan, Sumatra ve daha birçok ülkeleri gezdi ve yirmibeş yıl sonra, vatanı olan Tanca’ya döndü. Bir süre sonra ikinci seyahatine çıkarak, İspanya’daki Endülüs İslâm ülkelerini ve Fransa’nın ba’zı yerlerini gezdi. Daha sonra üçüncü seyahatine çıkıp, Büyük Sahra, Sudan, Orta ve Kuzey Afrika ülkelerini dolaştı. Bütün ömrünü seyahatle geçirip, o vakitteki vâsıtalarla yapılması imkânsız sayılacak kadar uzun seyahatler yaparak, müslümanlar ve müslümanlıkla irtibâtı olan bütün memleketleri gezdi. Oraların târihî, coğrafi, etnik ve kültürel durumları hakkında ma’lûmat ve bilgi sahibi oldu. Gittiği yerlerde; kadılık, elcilik gibi vazîfeler de îfâ etti.
İbn-i Battûta, dolaştığı her yerde ülkenin hekimleri, ileri gelenleri ve her tabakadan kimse ile tanıştı. Onların âdetlerini, törelerini, yaşayışlarını yediklerini, içtiklerini çok ince bir şekilde tesbit etti. Hükümdârların, makam sahiplerinin anlaşmazlıklarına, mücâdele ve savaşlarına âit önemli bilgileri not etti. Seyahatleri sonunda vatanı Tanca’ya döndüğünde, tuttuğu notları, görüp işittiği mühim hâdiseleri, Fas Merinî Sultânı Ebû İnan’ın arzusu üzerine, kâtib İbn-i Cevzî’ye anlattı. İbn-i Cevzî, ba’zı târihî eksiklikleri de ilâve ederek, eseri 756 (m. 1355) yılında tamamladı. “Tuhfet-ün-nüzâr fî garâib-il-emsâl ve acâib-il-esfâr” adı verilen ve kısaca “Rıhle” veya “Seyahatname” diye bilinen eser, Sultan Ebû inan’a takdim edildi.
Memleketimizde İbn-i Battûta Seyahatnamesi adıyla da tanınan bu eser, yazıldığı asrın İslâm ülkeleri ve diğer ülkelerin târihi, coğrafyası, folklor ve etnolojisi, dinî, içtimaî ve ilmî durumu hakkında kıymetli, sağlam ve aydınlatıcı bilgiler vermiş, Hint fakirlerinden, Anadolu ahilerinden, İran’daki Bâtınîlik hareketinden bahsetmiştir. Ayrıca, görüp işittiği ba’zı âlim ve velîler, meşhûr ziyâretgâhlar hakkında menkıbeler ve kısa biyografik bilgiler de vermiştir. Bütün bu özellikleri sebebiyle, Seyahatname’si, ortaçağ İslâm dünyâsının sosyokültürel seviye ve yapısına büyük ölçüde ışık tutan mühim eserlerden biri olarak kabûl edilmiştir.
İbn-i Battûta’nın Seyahatnâme’si, Osmanlı sultanlarından Beşinci Mehmed Reşâd Hân’ın kâtiplerinden Muhammed, Şerîf Paşa tarafından Türkçeye çevrilerek, iki cild hâlinde basılmıştır. Fransızcaya çevrilerek, Arabca metni ile birlikte dört cild hâlinde Paris’de yayınlanan bu eser, Arabca metni esas alınarak Mısır’da da bastırılmıştır.
İbn-i Battûta, eserinin çeşitli bölümlerinde, gezmiş olduğu İslâm memleketlerinde görüp işittiği evliyânın kerâmetlerinden de bahsetmektedir. Bunlardan biri şöyledir:
“Ebü’l-Hasen Şâzilî ( radıyallahü anh ), her sene hac ibâdetini yapmak için Mekke’ye gider, Peygamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret ederdi. Yine böyle bir seferinde, Mısır üzerinden Mekke’ye gitti. Hac ibâdetini yaptı. Peygamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret etti. Her ân için ölüme hazır olduğundan, öldüğü zaman lâzım olacak eşyayı da yanında taşırdı. Bu seferinde de yanında; cenâzesi yıkanırken su dökmek için bir ibrik, kefenine sürülmek için güzel koku ve mezarını kazmak için küçük bir kazma vardı. Hizmetçisi, dayanamayıp birgün; “Efendim, bunları ne için kendine yük edersin?” diye suâl etti. Tebessüm buyurup; “Humeysira’da göreceksin” dedi. Mısır’da Humeysira’ya vardıkları zaman, Ebü’l-Hasen Şâzilî ( radıyallahü anh ) gusl abdesti alıp iki rek’at namaz kıldı. Namazının son secdesinde, temiz rûhunu Mevlasına teslim eyledi. Yanında taşıdığı ibrikten istifâde ile cenâzesi yıkandı. Kokular kullanıldı. Kazmasıyla da mezarı kazılıp, vefât ettiği yerde hiç kimseye muhtaç olmadan defnedildi Humeysira’dan geçerken, o mübârek zâtın kabr-i şerîfini ziyâret etmekle şereflendim.
Mekke-i mükerremede kalıp ibadet etmekle şereflendiğim günlerde, Muzafferiyye Medresesi’nde ikâmet ettim. Bir gece rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Muzafferiyye Medresesi’nin Kâ’be-i muazzamaya bakan bir penceresinde oturmuş, insanlar da tek tek gelerek onunla müsâfeha edip, ona bi’at ediyorlardı. Ebû Abdullah Halîl isminde bir âlim de O’na ( aleyhisselâm ) bf’at edenler arasındaydı. O zâtın üzerinde pamuklu bir kumaştan yapılmış, nisbeten kısa ve beyaz bir elbise vardı. Elini Resûlullahın ( aleyhisselâm ) elinin içine koymuş, Resûlullaha hitaben! “Sana, şu şu husûslarda bi’at ediyorum” diye saydıktan sonra, en son olarak; “Evime sığınan hiçbir miskini (bir günlük yiyeceği olmayanı) ve hiçbir kimseyi red etmemek üzere sana bî’at ediyorum” dedi. Ben onun bu sözüne; “Bunu nasıl söyler? Mekke, Yemen, Irak, Acemistan, Mısır ve Şam memleketlerinde birçok miskin var. Bunların hepsine bakmayı nasıl taahhüt edebiliyor?” diye düşünüp, hayret ettim. Ertesi gün sabah namazından sonra, Ebû Abdullah Halîl ismindeki o âlimi görüp rü’yâmı anlattım. Üstünde rü’yâda gördüğüm elbise vardı. Benim anlattıklarımı duyunca çok sevinip, sevincinden ağladı. Sonra; “Bu elbiseyi, sâlih bir zât, dedeme hediye etmiş, ben de bereketlenmek için giyiyorum” dedi. Bu hâdiseden sonra o zâtın, kendisinden birşey isteyeni geri çevirdiği, kendisine sığınanı reddettiği görülmedi. O, hizmetçilerine hergün ikindi namazından sonra sofra kurdurur, gelen herkese yemek yedirip, ekmek vermelerini emrederdi. Zâten Mekkeliler günde bir vakit, ya’nî ikindi vakti yemek yerler, başka zaman canları birşey istediği zaman hurma ile yetinirlerdi. Bunun için de, bedenleri sıhhatli olur, hastalıkları az olurdu.
Makâm-ı İbrâhim: Kâ’be-i muazzamanın kapısı ile Rükn-i Irâkî arasında; uzunluğu 12 karış, genişliği bunun yarısı kadar, yerden yükseldiği iki karış kadar olan bir yerdir. İbrâhim aleyhisselâm zamanında konulmuştur. Resûlullah efendimiz, şimdi namaz kılınan yere yerleştirdi. Böylece havuza benzer bir yer kaldı. İnsanların namaz kılmak için birbirleri ile yarıştığı bir yerdir.
Makâm-ı İbrâhim’in yeri, Kâ’be-i muazzamanın kapısı ve Rükn-i Irakî arasındadır. Kâ’be-i muazzama yıkandığı zaman, suyu bu makamdan dökülürdü. O makâm, Kâ’be-i muazzamanın kapısına meyillidir. Üzerinde bir kubbe ve altında bir muhafaza vardır. Muhafaza, içine insanın eli girdiği zaman parmaklarının ulaşabileceği bir boşluk bulunan demir bir kafestir. Kafes kilitlidir. Tavaf yapılınca, iki rek’at namaz kılınacak bir yer vardır. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem Mescidi harama girdiği zaman, Kâ’be-i muazzamaya geldi. Yedi defa tavaf etti. Sonra Makâm-ı İbrâhim’e geldi, selâm verdi ve; “Vettehızû min makâm-ı İbrâhîme musalla” (Bekâra-125) okudu. Arkasından iki rek’at namaz kıldı. Biz de O’nun gibi yaptık.
Zemzem kuyusu: Zemzem kuyusunun kubbesi Hacer-ül-Esved hizasına tekabül eder. Hacer-ül-Esved ile Zemzem arasında 24 adım mesafe vardır. Makâm-ı İbrâhim, Zemzem kuyusunun sağında, köşesine 10 adım uzaklıktadır. Zemzem kuyusunun kubbesinin içi beyaz mermerlerle döşenmiş ve kubbenin ortasından Zemzem kuyusu aydınlatılmıştır. Kâ’be-i muazzama duvarı tarafına meyillidir. Kuyu kurşunla kaplanmış, mermerden örülmüştür. Çevresi 40 karış, yerden yüksekliği 4,5 karıştır. Kuyunun derinliği onbir adam boyudur. Anlatıldığına göre, kuyunun suyu her Cum’a gecesi ziyâdeleşir. Zemzem kuyusunun kubbesinin kapısı doğu taraftadır. Kubbenin içinde, genişliği bir karış ve derinliği bir karış, yerden yüksekliği beş karış olan bir şadırvan vardır. Oradan abdest için su doldurulur, etrâfında abdest alan kişilerin oturabileceği oturaklar vardır.
Zemzem kuyusundan su içirme vazîfesi Abbâs’a ( radıyallahü anh ) verilmişti. Su içilen yerinin kapısı kuzeye bakar, orada Zemzem suyunun doldurulduğu “Devrak” denilen kulplu testiler vardır. O testilerde soğutulan sular, su içmek için gelen müslümanlara ikram edilmektedir.
Zemzem kuyusu yakınlarında, Harem-i şerîfe âit kitaplar ve Mushaf-ı şerîflerin saklandığı bir yer de vardır. Orada Resûlullah efendimizin vefâtından onsekiz sene sonra Zeyd bin Sabit ( radıyallahü anh ) tarafından yazılmış olan Mushaf-ı şerîf de vardır. Mekkeliler, şiddetli bir kuraklık veya kıtlık olduğu zaman bu Mushaf-ı şerîfi çıkarırlar, Kâ’be-i muazzamanın kapısını açarlar, onu Kâ’be-i muazzamanın eşiğine, makâm-ı İbrâhim’e koyarlar, insanlar, boyunları bükük, duâ hâli ve tazarru içerisinde Mushaf-ı şerîf ve Makâm-ı şerîf ile tevessül ederlerdi. Ya’nî, bu Mushaf-ı şerîfler ve Kâ’be-i muazzama hürmetine Allahü teâlâdan yağmur isterlerdi. Allahü teâlâ duâlarını kabûl edip, isteklerine kavuşuncaya kadar oradan ayrılmazlardı.
Mekke-i mükerremede ziyâret etmekle şereflendiğimiz dağlardan biri Ebû Kubeys dağıdır. Mekke’nin kuzeydoğusunda olup, şehre en yakın dağdır. Kâ’be-i şerîfteki Hacer-ül-Esved köşesinin karşısına tekabül eder. Ebû Kubeys dağının en yüksek yerinde bir mescid, imâret ve tekke vardır. Memlûklu sultânı Melik Zâhir zamanında Harem-i şerîf çevresi tamir ve imâr edilirken, buradaki binalar da tamir edilip güzelleştirildi.
Ebû Kubeys dağı, Allahü teâlânın ilk yarattığı ve Nûh tufanı esnasında, üzerine Hacer-ül-Esved’i emânet ettiği dağdır. Kureyşliler, İslâmiyetten önceki câhiliyet zamanlarında oraya, “Emin” adını vermişlerdi. Çünkü o, kendisine emânet edilen Hacer-ül-Esved’i, İbrâhim aleyhisselâma teslim etmişti Hatta Adem aleyhisselâmın kabrinin de bu dağda olduğu rivâyet edilmektedir. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ), şakk-ül-kamer (Ayın ikiye ayrılıp bir müddet sonra birleşmesi) mu’cizesi de bu dağda vukû’ bulmuştu.
Kuaykıân ve Kızıldağ ve Hirâ dağını da ziyâret etmekle şereflendik. Hirâ dağı, Mekke-i mükerremenin kuzeyinde, beş-altı kilometre kadar uzaktadır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Peygamberlik gelmeden önce hep orada ibâdet ederdi. Cebrâil (aleyhisselâm), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ilk vahyi orada getirdi Vahyin ilk gelişi esnasında, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) altında Hira dağı titredi Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Sabit ol! Sana ne oluyor?” buyurdu.
Sevr dağını da ziyâret etmekle şereflendik. Sevr dağı, Yemen yolu üzerinde, Mekke’den beş-altı kilometre uzaklıkta bir dağdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile Ebû Bekr-i Sıddîk’in ( radıyallahü anh ), Mekke’den Medine’ye hicretleri esnasında kaldıkları mağara, Sevr dağındadır. Ezrakî, eserinde Sevr dağının, Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Bana gel! Ey Muhammed bana! Senden önce yetmiş peygamberi ben misâfir ettim” diye nidâ ettiğini bildirmektedir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) mağaraya girince, dağ sâkinleşti. Örümcek gelip, mağaranın ağzını ördü. Güvercin, hemen bir yuva yaptı. Allahü teâlânın izniyle oraya yumurtladı. Müşrikler, iz sürücülerinin yardımıyla mağaraya kadar geldiler, örümceği ve güvercin yuvasını gördüler, izler burada bitiyor, fakat bu mağaraya da kimse girmiş olamaz” dediler. Daha sonra da geri dönüp gittiler. Müşriklerin, mağaranın ağzına geldikleri sırada, onların kendi aralarındaki konuşmalarını duyan Ebû Bekr ( radıyallahü anh ); “Yâ Resûlallah! Bizi görürler” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Buradan çıkarız” buyurup, mübârek eliyle diğer tarafı gösterdi Allahü teâlânın izniyle işâret buyurulan yerde bir kapı açıldı.
Müslümanlar, bu mübârek yeri ziyâret için geliyorlar. Mağaranın içine, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) girdiği kapıdan girip ziyâret ederek bereketleniyorlar. Ziyâretçilerden biri içeri girince, bir diğeri dışarda hazırlanıyor, öbürü çıkmadan içeri girmiyor. Çünkü mağaraya, bir kişinin bile belini bükmeden girmesi mümkün değil, içeri girmek için bekleyenler, daha önce mağaranın önünde namaz kılıyorlar.
Medîne-i münevveredeki ziyâretlerimiz: Mescid-i Nebevî’ye girip, Bâbüsselâm’da Resûlullah’a ( aleyhisselâm ) selâm vererek durduk. Resûlullahın minberi ile kabri şerîfi arasındaki Ravda-i mütahharaya ulaştık. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) inleyen ağacın parçasını selâmladık. Daha sonra günahkâr ve isyankârların şefaatçisi, evvelkilerin ve sonrakilerin efendisi Resûlullahı ( aleyhisselâm ) selâmladık. En yakın dostu ve arkadaşı Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e selâm verdik. Bu ziyâretten içimize öyle bir mutluluk ve saadet doldu ki, bu büyük ni’metleri veren Allahü teâlâya şükr ettik.
Kâsiyûn’da gördüklerimden ba’zıları: Kâsiyûn, Şam şehrinin kuzeyinde bir dağdır. O dağın eteğinde Sâlihiyye şehri vardır. Sâlihiyye, peygamberler beldesi olduğu için, mübârek bir şehirdir. Gördüklerimden biri, İbrâhim aleyhisselâmın doğduğu mağaradır. O mağara, uzun, dar ve üzerinde büyük bir mescid bulunan bir yerdir. Orada büyük bir manastır vardır. Bu mağaradan, yıldız, ay ve güneş görünür. O mağaranın üst taraflarında, İbrâhim’in (aleyhisselâm) çıktığı makam vardır.
Garbda gördüklerimden birisi de, “Kan mağarası”dır. O mağaranın bulunduğu dağın üzerinde, Adem’in (aleyhisselâm) oğlu Hâbil’in kanı vardır. Allahü teâlâ, onu taş üzerinde kırmızı bir iz olarak muhafaza buyurdu. Orası, Kabil’in Habil’i öldürüp sakladığı mağaradır. Nakl olunur ki: Bu mağarada; İbrâhim (aleyhisselâm), Mûsâ (aleyhisselâm), Îsâ (aleyhisselâm), Eyyûb (aleyhisselâm) ve Lût (aleyhisselâm) namaz kılmışlardır. Onun üzerinde merdivenle çıkılan sağlam bir mescid vardır. Orada her Perşembe ve Pazartesi günleri açılan, misâfirlerin kalabileceği evler ve mağarada yakılan kandil ve lâmbalar vardır.
Orada gördüklerimden biri de, dağın en yüksek noktasındaki mağaradır. Âdem’e (aleyhisselâm) nisbet edilir. Açlık mağarası olarak bilinir. Üzerine bir mescid yapılmıştır. Yetmiş Peygamberden (aleyhisselâm) herbiri, kuru ekmek yiyerek bu mağarada kalmışlar. Biri vefât edince, bir diğeri yerine geçmiştir. Buradaki mescidde mağarada, gece-gündüz yakılan kandiller vardır. Buranın bakılması ve gelip gidenlere hizmet için çeşitli vakıflar vardır.
Ferâdis kapısı ile Kasiyun dağı arasında yediyüz veya yetmişbin Peygamberin medfûn olduğu söylenir. Ayrıca şehrin dışında, sâlihlerin ve Peygamberlerin medfûn olduğu eski bir mezarlık vardır.”
İbn-i Battûta, Seyahatnamesinde, Anadolu’daki ahilerden şöyle bahsetmektedir. “Ahî; kardeş, Ahîlik de kardeşlik ma’nâsındadır. Ahîler, Anadolu’ya yerleşmiş bulunan Türkmenlerin yaşadıkları heryerde; şehir, kasaba ve köylerde bulunmaktadırlar. Bunlar san’at sahibi kimseler olup, geçimlerini te’min etmek üzere bir meslekte çalışanlardan meydana gelen ve birbirleriyle yardımlaşan bir toplulukdur. Memleketlerine gelen yabancıları karşılayan, onlarla ilgilenerek bütün ihtiyâçlarını te’min eden ve haksızlıkları önleyen kimselerdir. Bunların eş ve örneklerine dünyânın hiçbir yerinde rastlamak mümkün değildir. Anadolu’da bir şehre girdiğimiz sırada, çarşıdan geçerken dükkânlardan çıkan bir kısım insanlar, bindiğimiz hayvanları çevirerek yularlarından asıldılar. Bir başka grup ise, bunları durdurarak, onlar da hayvanlarımızın yularından tuttular. Birbirleriyle çekişmeye başladılar. Aralarında çekişme uzayınca, konuştuklarını da anlıyamadığımızdan korkmaya başlayıp, malımıza ve canımıza kasdettiklerini zannettik. Nihâyet Arabca bilen, hacca gitmiş bir adam yanımıza geldi. Ona, bu adamların bizden ne istediklerini ve aralarında niçin anlaşmazlık çıktığını sordum. “Bunlar Ahîlerdir” dedi. Bizimle ilk karşılaşan Ahî Sinân’ın yoldaşları, sonra gelenler de Ahî Tuman’ın yoldaşları imiş. Meğer bizi misâfir etmek için çekişmişler. Nihâyet işi kur’a çekmek yoluyla halletmeye karar verip, kur’a çektiler. Kur’a, Ahî Sinân takımına düşünce, bizi misâfir etmek üzere tekkelerine götürdüler. Çok izzet ve ikramda bulundular. Ertesi akşam da, Ahî Tuman’ın adamları gelip bizi misâfirliğe götürerek ikramda bulundular. Her iki tarafla da Kur’ân-ı kerîm okundu, hoş sohbetler oldu. Tekkelerinde bir müddet kaldıktan sonra, büyük bir memnuniyetle ayrılıp seyahatimize devam ettik.” bir kargaşalığı da anlatmakta, kargaşalığa sebep olan İbn-i Teymiye’den; “İbn-i Teymiye’nin ilmi çoktu. Fakat aklında bozukluk vardı” şeklinde bahsederek, hâdiseyi şöyle anlatmaktadır: “Şam’da Cum’a namazındaydım. İbn-i Teymiye hutbe okudu. Minberden inerken; “Benim şimdi indiğim gibi, cenâb-ı Allah dünyâ göktine iner” diyerek merdivenlerden indi. Orada bulunan Mâlikî mezhebi âlimlerinden İbn-i Zehrâ, İbn-i Teymiye’nin söylediği bu sözün kötülüğünü cemâate uzun uzun anlattı. Cemâatin çoğu, İbn-i Teymiye’nin bozuk sözlerinin yanlışlığını anlayabilecek seviyede değildi. Cahillikleri sebebiyle İbn-i Teymiye’yi hak yolda sanıyor, onun yaldızlı sözlerine inanıyorlardı, İbn-i Zehrâ, cemâate doğruyu söyleyip gerçeği isbât edince, İbn-i Teymiye’nin sapıklığını anladılar. Hepsi İbn-i Teymiye’nin üstüne yürüdü. Elleri ve na’lınları ile onu dövdüler. İbn-i Teymiye yere yıkıldı. Başından sarığı düştü. Sarığın altındaki ipek takkesi meydana çıktı. Erkeklere haram olan ipeği, en câhili bile kullanmazken, insanlara din öğreten bir kimse, ipek takke giyiyordu. Alıp kadıya götürdüler. Kâdı onu hapsedip azarladı, ta’zîr etti. Diğer kadılar, kadı efendinin onu hapisle ta’zîr etmesine i’tirâz ettiler. Durum Memlûklü Sultânı Melik Nâsır’a intikâl etti. Âlimlerden meydana gelen bir heyet teşkil edildi. Bu âlimler heyeti, İbn-i Teymiye’nin fitne çıkardığına karar verdi. Sultanın emri ile İbn-i Teymiye, Şam’da hapsedildi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 480
2) Mu’cem-ul-müellifîn cild-10, sh. 235
3) El-A’lâm cild-6, sh. 235
4) Fâideli Bilgiler sh. 308, 314
5) “Tuhfet-ün-nüzzâr” (İstanbul: 1335) sh. 9
6) Rıhletü İbn-i Battûta Beyrut 1960
7) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 24İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ BELBÂN (Ali bin Muhammed)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Belbân bin Abdullah el-Fârisî el-Mısrî, lakabı Alâüddîn ve künyesi Ebü’l-Hasen’dir. 675 (m. 1276) senesinde doğdu. 739 (m. 1339) senesinde Şevval ayının 7. günü Kâhire’de vefât etti. Hanefî mezhebi âlimlerinden olan İbn-i Belbân, ilim tahsiline küçük yaşta başladı. Dimyatî, Muhammed bin Ali bin Sa’d, Behâüddîn İbni Asâkir, Alâüddîn-i Konevî, Ebü’l-Abbâs es-Serûcî, Fahrüddîn İbni Türkmânî, Ebû Hayyân en-Nahvî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Fıkıh, tefsîr, usûl, hadîs, nahiv, nazm (şiir) ve daha birçok ilimde yükseldi. Fetvâ makamına geldi. Talebelerine, ders verirdi.
İmâm-ı Zehebî diyor ki: “İbn-i Belbân ( radıyallahü anh ), anlayışı kuvvetli, müzâkeresi güzel bir zât idi. Şekil ve şemail bakımından da yakışıklı ve devamlı güleryüzlü bir zât idi. Herkese iyilik etmeye çalışır, hiç kimseyi üzmezdi. İnsanlık icâbı birisi hatâ yapıp kendisini üzse ve sıkıntı verse, onları affedip iyilikle mukâbelede bulunurdu. Fakat Allahü teâlâya karşı gelenlere, dîn-i İslama düşmanlık edenlere karşı gayet şiddetli ve celalli idi. Din gayreti denilen bu sıfat kendisinde çok açık bir şekilde görülürdü. İslamiyetin kıymet verdiği, üstün tuttuğu mukaddes değerlere saldırılmasına, onların kötülenmesine, din düşmanları tarafından tahkir edilmesine tahammül edemezdi. Kendisini sevenlere de, din düşmanlarına karşı böyle olunmasını tavsiye ederdi. Her hâli İslâmiyete uygun idi. İslâmiyetin ahkâmına uyarak günah işlemediği gibi, yine onun bir emri olduğu için kanunlara da karşı gelmez, böylece suç da işlemezdi. Bu hâlleri ile herkes tarafından pek sevilir, hürmet edilir ve sözleri, dinleyenlere te’sîrli olurdu. Birkaç kişi arasında bir gerginlik, anlaşmazlık meydana gelse, ilmi ve sükûnu ve doğru sözlü bilinmesiyle bu anlaşmazlığı hâlleder, sulhu ve sükûneti te’min ederdi. Türk idi. Ağırbaşlı ve heybetli bir zât idi. Yazmış olduğu kıymetli kitaplardan ba’zılarının isimleri şunlardır: El-İhsân fî takrîb-i İbn-i Hibbân, Tuhfet-ül-harîs fî şerh-ıt-telhîs, Tuhfet-üs-sadîk fî fedâil-i Ebî Bekr-i Sıddîk, Telhîs-ül-İmâm fî ehâdîs-il-ahkâm, Sîret-ün-Nebi ( aleyhisselâm ), el-Mekâsid-üs-seniyye fil-ehâdîs-il-İlâhiyye, el-Ehâdîs-ül-avâlî, Muhtasar.
Hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Câbir bin Muhammed bin Kâsım bin Muhammed el-Kaysî el-Vâdî Aşî el-Endülüsî et-Tûnusî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. Aslen Vadi Âşlıdır. 673 (m. 1274) senesi Cemâzil-âhir ayında Tunus’ta doğdu. 749 (m. 1338) senesi Rebî’ul-evvel aynıda Tunus’ta tâ’ûn’dan vefât etti.
İbn-i Câbir: babasından, İbn-i Gammaz, Ebû İshâk bin Abdürrafî, Halef bin Abdülazîz, Yûnus bin İbrâhim, Ebû Muhammed bin Hârûn’dan hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Kâsım bin Îsâ el-Birî, Ahmed bin Mûsâ ve birçok âlimden kırâat ilmini öğrendi. Sonra ilim öğrenmek için seyahatler yaptı. Dımeşk’da Behâ bin Asâkir’den, Mekke’de Radî Taberî’den, Mısır’da Ca’berî’den ve Ali bin Ömer el-Vânî’den, İskenderiyye’de Abdürrahmân bin Mahluf tan hadîs-i şerîf dinledi.
Mekke’de Ebû Muhammed Abdullah bin Abdülhak’dan kırâat ilmini öğrendi. İki sefer yaptığı bu ilmî seyahatlerinin ilkinde 20 yaşında, ikincisinde ise 34 yaşında idi.
İbn-i Câbir, fıkıh, nahiv, lügat, hadîs ve kırâat ilimlerinde âlim idi. Kendisinden, İbn-i Hacer-i Askalânî’nin hocası Ebû İshâk Tenûhî hadîs ilmini öğrendi. Ayrıca Mısır, Şam, İskenderiyye’de birçok âlim İbn-i Câbir’den ilim öğrendi ve hadîs-i şerîf dinledi. Talebelerinin en meşhûrları; Lisânüddîn İbni Hatîb, İbn-i Haldûn ve İbn-i Merzûk idi.
İbn-i Hatîb onun hakkında; “İbn-i Câbir, Tunus’ta yetişti. Doğu ve batı memleketlerini dolaştı. Çok rivâyetlerde bulundu. O kadar çok rivâyette bulundu ki, “Zamanın râvîsi” diye anıldı” demektedir.
İbn-i Haldûn, İbn-i Câbir’i Tunus’ta hadîs âlimlerinin önderi olarak vasıflandırdı, İbn-i Câbir vakûr olup, ticaret yoluyla kazandığı az bir mal ile yetinirdi. İkinci yolculuğunda çok hadîs-i şerîf dinledi. Kırk şehri dolaştı. Kırk defa İmâm-ı Mâlik’in Muvatta’ adlı eserini ve daha başka eserleri İbn-i Gammâz’dan okudu. Güzel ahlâk sahibi, kibar bir zât idi. İbn-i Merzûk onun ailesinin çok kalabalık olduğunu bildirdi.
Bedr Nablûsî onun hakkında; “İbn-i Câbir, ilmiyle âmil bir zât idi. İlmi seyahatlerden sonra memleketine döndü. 749 (m. 1338) senesi Rebî’ul-evvel ayında tâ’undan Tunus’ta vefât etti. Muhammed adında bir oğlu olup, Busta kadılığı yaptı. İbn-i Haldûn, İbn-i Câbir’i Tunus’ta muhaddislerin İmâmı olarak vasf eder” demektedir.
İbn-i Merzûk ise şöyle demektedir: “İbn-i Câbirden ilk önce Kâhire de, sonra da Fas’ta ilim okudum. Ayrıca Becâye, Mehdiyye ve Tilmsan’da da ondan ilim öğrendim.”
İbn-i Câbir’in şiirlerini topladığı bir dîvânı, “Erbeûne hâdisen”, “Te’âlik” adlı eserleri ve Mâlikî mezhebi fıkıh kitaplarına yaptığı “Esânîd”leri vardır.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden ve kâd’ıl-kudât. İsmi, Muhammed bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâa bin Ali bin Cemâa bin Hâzim bin Sahr el-Kinânî el-Hamevî olup, künyesi Ebû Abdullah, lakabı Bedrüddîn’dir. İbn-i Cemâa diye tanınmıştır. 639 (m. 1241) senesi Rebî’ul-âhır ayının 4. günü Suriye’de bulunan Hama şehrinde doğdu. 733 (m. 1333) senesi Cemâzil-evvel ayının 21. gününe rastlayan Pazartesi gecesi Mısır’da, Kâhire şehrinde vefât etti. Karâfe kabristanında, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin yakınına defn olundu.
İlim tahsiline yedi yaşında başlayan İbn-i Cemâa hazretleri, ilk olarak Mısır’da Reşîd bin Müslime’nin derslerine devam etti. Ondan icâzet (diploma) aldıktan sonra, Mekkî bin Allân, Takıyyüddîn İbni Rezîn, İsmâil Irâkî, Ömer bin Berâzi’î ve başka âlimlerin derslerine devam ederek, onlardan da icâzet aldı. Daha sonra, Hama’da; Şeyh-uş-şüyûh el-Ensârî, İbn-i Ebi’l-Yüsr, İbn-i Abd, İbn-ül-Ezrak, İbn-i Dakîk-ıl-Iyd ve Tâc-ül-Kastalânî gibi zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Özellikle fıkıh ilminde çok yükseldi Ayrıca tefsîr, hadîs, usûl, kelâm, târih, edebiyat, nesir, nazım ve diğer ilimlerde çok derin âlim oldu. Zehebî ve başka birçok âlim kendisinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulunmuşlardır. Bir ara Kudüs kadılığı vazîfesine ta’yin edilen İbn-i Cemâa, daha sonra Şam’da Kaymeriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Bundan sonra Kudüs şehrine ikinci defa kadı oldu. Kudüs’de bulunduğu müddetçe, Mescid-i Aksâ’nın hatîbliğini de yürüttü. 690 (m. 1291) senesinde Mısır memleketinin başkadılığına ta’yin olundu. 693’te Şam kadısı ve Şam’daki Büyük Câmi’nin hatîbi oldu. Buradan dönüp, tekrar Mısır kadısı oldu. Çok güzel ve başarılı bir şekilde bu vazîfesini yürüttü. Mısır’da bulunduğu müddetçe boş durmadı. Sâlihiyye ve Nâsıriyye medreselerinde ve İbn-i Tûlûn Câmii’nde dersler verdi. Gayretli ve yıpratıcı çalışmaları neticesi, 727 (m. 1326) senesinde gözleri zayıfladı, göremez oldu. Bu hâlde bile vazîfesine bir müddet daha devam etti. Sonra kadılık vazîfesini bırakıp evinde ders okutmaya devam etti.
İbn-i Cemâa, çok fasih ve beliğ konuşurdu. Hitâbeti ve ikna kabiliyeti pek fazla, dinliyenlere çok te’sîrli idi. Bunun için hangi memlekette bulunsa, bulunduğu yerdeki en büyük câminin hatîbliği her zaman kendisine verilirdi. Kur’ân-ı kerîm okuması da, hitâbeti gibi çok güzel ve te’sîrli idi. Birçok fazilet ve güzel hâllerin kendisinde toplandığı çok yüksek bir zât olan İbn-i Cemâa, yaşadığı uzun hayâtı boyunca, çevresinden dâima takdîr ve i’tibâr topladı. Hiç kimse bu zât sebebiyle bir haksızlık ve sıkıntıya uğramadı. Birçok güzel hâllerin kendisinde toplandığı nâdir şahıslardan birisi idi. Ömrü, İslâmiyete, insanlara hizmet etmek, faydalı olmakla geçmiştir.
Zehebî diyor ki: “Hadîs ilminde dirayet sahibi (çok yüksek) idi. Fıkıh ve usûl-i fıkhı da iyi bilirdi. Aklı, zekâsı yüksek, ikna kabiliyeti fazla idi. Haram ve şüpheli şeylerden sakınır, takvâ üzere bulunmayı tercih ederdi. Dünyâya rağbet etmezdi. İstikâmet (dosdoğru olmak) sahibi idi. Vakitlerinin ekserisi, Allahü teâlâya ibâdet etmek ve O’nu çok zikretmekle geçerdi. Maddî durumu müsait olduğu için devletten maaş almaz, kendi imkânları ile idâre ederdi. İmkânları var iken ayrıca maaş almasını, devlete yük olmak olarak değerlendirirdi. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde ma’rifet sahibi idi. Her ilimden nasîbi vardı. Her fende mahir idi. İnsanların gönüllerinde taht kurmuş idi. Herkes tarafından sevilirdi. Tatlı dilli, güler yüzlü, güzel görünüşlü, beyaz ve yumuşak benizli, yuvarlak sakallı idi. İhtiyârlığında dahî sıhhatli ve dinç bir zât idi. Allahü teâlânın ni’metlerini göstermek için güzel elbise giyerdi. Gayet sessiz, sakin, vakûr ve heybetli bir zât idi. Tasavvuf yolunda da yüksek derece sahibi idi. Birçok defa hac etti. Bütün işlerinde, hele ibâdetlerinde gayet temkinli ve ihtiyâtlı davranırdı. Yemede, içmede, giyim kuşamda lüksden, modaya uymaktan sakınır, tasarruf ve iktisâd ile hareket ederdi. Dünyâ malından kendisine kâfi olan ile yetinir, fazlasında ve hele insanların ellerinde bulunanda kat’iyen gözü olmazdı, insanlar onun edebinden ve ilminden çok istifâde ettiler. Bir taraftan insanlara ders, fetvâ ve hüküm verirken (kadılık yaparken), diğer taraftan da, gelecek insanların istifâde etmeleri için çeşitli ilimlere dâir birçok eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şunlardır: “îzâh-ud-delîl”, “Et-Tıbyân li mühimmât-il-Kur’ân”, “Tecnîd-ül-ecnâd”, “Tahrîr-ül-ahkâm fî tedbîr-i ceyş-il-İslâm”, “Tezkiret-üs-sâmi’ vel-mütekellim”, “Tenkîh-ül-münâzara”, “Huccet-üs-sülûk”, “Er-Reddü alel-müşebbihe fî kavlihî teâlâ (Er-Rahmânü alel-arşistevâ)”, “Et-Tâatü fî fadîlet-il-cemâa”, “Gürer-üt-tıbyân fî tefsîr-il-Kur’ân”, “El-Fevâih-ül-lâiha min sûret-il-Fâtiha”, “Keşf-ül-gumme”, “El-Mesâlik fî ulûm-il-menâsik”, “El-Mukannes fî fevâid-i tekrâr-il-kasas”, “El-Menhel-ür-revî fî ulûm-i hadîs-in-Nebevî”. Bunlardan ayrıca, Kur’ân-ı kerîm âyetlerinden lafz ve ma’nâ yönüyle birbirine benzeyenlerin aralarındaki farkları çok güzel şekilde açıklayan Keşf-ül-me’ânî isimli eseri ile, astronomi ilmine dâir er-Risâle fil-kelâm alel-usturlâb isimli eseri ve başka kitapları vardır.
Keşf-ül-me’ânî isimli eserinde, Allahü teâlânın Besmele-i şerîfede bulunan Rahmân ve Rahim isimlerini açıklarken buyuruyor ki: “Rahmân” kelimesi, “fa’lân” vezninde bir kelimedir. Bu vezin, bir şeyin çokluğunda mübalağa etmek için kullanılır. Bununla beraber, devamlılık bildirmesi gerekmez. Ya’nî genellikle gelip geçici şeyler için kullanılır. Geçici bir hâli bildirir. Meselâ aynı vezinde olan “Gadbân” kelimesi, bir şeye aşırı kızmış, çok sinirlenmiş bir kimsenin hâlini bildirir. Fakat bu kızgınlığının devamlı olarak hep öyle olduğunu bildirmez. Ya’nî çok şiddetli olmakla beraber, kızgınlığının geçici olduğunu gösterir. Allahü teâlânın Rahmân sıfatı da böyledir. Rahîm ism-i şerîfi ise, “fa’îl” vezninde bir kelimedir. Bu vezinde olan kelimeler ise o sıfatın, o kelimenin ma’nâsının devamlı olduğunu gösterir. Meselâ, bir insanın, nâzik, kibar, hoş hâl sahibi olduğunu bildirmek için, fa’îl vezninde olan “Zarif kelimesi kullanılır ki, bu sıfatlarının devamlı olduğunu, geçici olmadığını ifâde eder.
Bu izahlara göre Rahmân, Allahü teâlânın rahmetinin çok bol ve geniş olduğunu, fakat bu isme bağlı olan rahmetinin bir müddet sonra son bulacağını göstermektedir. Rahmân bu ma’nâya gelmektedir. Rahim ise, Allahü teâlânın rahmetinin fevkalâde, fazla fazla, bol ve geniş olduğunu, bununla beraber, Allahü teâlânın bu isme bağlı olan merhametinin daimî ve sonsuz olacağını, hiç bitmeyeceğini ifâde etmektedir. Bu ma’nâlara bağlı olarak, Rahmân ism-i şerîfinin ma’nası; Allahü teâlâ, mü’min, kâfir ayırd etmeksizin dünyâda bütün insanlara acıyarak, fâideli şeyleri yaratıp herkese göndermektedir. Kıyâmet koptuktan sonra, bu rahmeti son bulacaktır. Rahim ism-i şerîfinin ma’nâsı ise; Allahü teâlânın sonsuz rahmetinin, âhırette mü’min olanlara, imân ile ölmüş olanlara, hiç bitmeden, devamlı olarak geleceğini, bunun nihâyeti olmayacağını göstermektedir. Rahim ismi, Rahmân ismine göre ma’nâsı daha geniş ve devamlı olduğu hâlde, Besmele-i şerîfede önce; Rahmân’in sonra Rahîm’in söylenmesinin sebebi, Rahmân’ın ma’nâsının önceye (dünyâya) Rahîm’in ma’nâsının ise sonraya (âhirete) mahsûs olduğundandır, iste bu sebepten dolayı, Allahü teâlâ için, “Rahmân-üd-dünyâ” ve “Rahîm-ül-âhıret” denir, İmâm-ı Sübkî hazretleri bu ifadeleri naklederken; “İbn-i Cemâa’dan önce bu incelikleri böyle izah eden başka bir zât bilmiyoruz” buyurmaktadır.
Hadîs, usûl, nahiv, edebiyat ve Şafiî fıkıh âlimi. Şâir ve hatîb. İsmi, Muhammed bin Ali bin Vehb bin Muti bin Ebi’t-Tâat’tır. Ebü’l-Feth künyesini almış, Kuşeyrî nisbet edilip, Takıyyüddîn lakabı verilmiştir. İbn-i Dakîk-ul-Iyd nâmıyla meşhûrdur. 625 (m. 1228) senesinde Kızıldeniz’le Hicaz arasındaki Yenba’ şehrinde doğdu. Şam ve Mısır’a gitti. 702 (m. 1302) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd doğunca, babası Dakîk-ul-Iyd, onu Mekke-i mükerremeye götürdü. Kucağına alıp onunla beraber Kâ’be-i muazzamayı tavaf eyledi. Daha sonra da Allahü teâlâya münâcaatta bulunup, çocuğunun “Âlim ve ilmiyle âmil” olması için yalvardı. Duâsının kabûl olduğu kalbine ilham olundu. Memleketine dönüp, evlâdını en iyi şekilde yetiştirmek için gayret etti. Küçük yaştan i’tibâren ona Kur’ân-ı kerîm öğretti. Arabcayı en iyi konuşan kabileler arasına götürdü. Oğluna, dinin temel bilgilerini, hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh ilmini öğretti. Kur’ân-ı kerîm kırâatinde çok ilerleyen İbn-i Dakîk-ul-Iyd, hadîs-i şerîf öğrenmek için Dımeşk, İskenderiyye ve daha başka yerlere gitti. Babasından, Behâüddîn Ebû Hasen bin Hîbetullah bin Selâme, Abdülazîm Münzirî, Ebû Hasen Muhammed bin Enceb, Ebû Abdullah bin Abdürrahmân Sûfî, Ebû Ali Hasen bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed Teymi, Ebû Abbâs Ahmed bin Abdüddâim, Ebü’l-Hasen Abdülvehhâb bin Hasen bin Muhammed bin Hasen Dımeşki, Ebû Hasen Ali bin Ahmed bin Abdülvâhid Makdisi, Kâdı’l-kudât Ebü’l-Meâlî, Muhammed bin Ali bin Muhammed Kuraşî, Ebü’l-Meâlî Ahmed bin Abdüsselâm bin Mutahhar, Ebü’l-Hasen Abdüllatîf bin İsmâil Ebü’l-Hasen Yahyâ Attâr, Necîb Ebü’l-Ferec ve daha birçok âlimin ilminden istifâde etti. Hocalarından duyduklarını yazıp ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi ezberden bilirdi.
Mâlikî ve Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerinde ve usûl bilgilerinde söz sahibi oldu. Târih, Arabî bilgiler ve aklî ilimlerde çok ileri idi. Zamanındaki âlimlerden ba’zıları onun müctehidlik makamına yükseldiğini söylediler, İmâmı Sübkî, “Takayyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd’in her asırda gönderilen ve dîne karışan bid’atleri ayıklayan müceddidlerden olduğunu” söyledi. O, hiç şüphe ve tereddütsüz doğru yolun yolcusu idi. Her yönüyle üstün sıfatlara, maddî ma’nevî güzelliklere sahip idi. Dînî mes’eleleri halletmekte, suâllere uygun cevap bulmakta çok mahir idi. Bir mes’elelenin içinden çıkamayana hemen yardım eder, sıkıntılarını giderirdi. Ortaya sürdüğü delîlleri, söylediği sözleri herkes tarafından hayret ve takdîrle karşılanırdı. Çok az konuşurdu. Söylediklerini açık söyler, herkesin anlamasını te’min ederdi. Hiç kimse ile, hiçbir şekilde münâkaşa yapmaz, anlaşmazlık ve tereddütleri herkesi tatmin edecek bir şekilde hâllederdi. Meşgalesi çok olmasına rağmen hiçbir şekilde ilimden uzak kalmazdı. Hiçbir işi onu ilimden alıkoyamazdı.
Gece sabahlara kadar ilim ve ibâdetle meşgûl olurdu. Hergün fecir doğuncaya kadar ilim ve tefekkürle meşgûl olmayı, zikretmeyi, kendisine aslî vazîfe kabûl etmişti.
Allahü teâlâya ulaştıran en sağlam yol olduğundan takvâya, ya’nî haram ve şüphelilerden sakınmaya yapıştı.. Zamanının âlimlerinden hiçbirinin takat getiremeyecekleri araştırma ve inceleme işini üstlendi. Elde ettiği mevki ve makamlarla oyalanmayı bırakarak ve çekişmelerden uzak kalarak, din ve ilim yolunda oldu. İlmi ve onunla amel etmeyi kendisine en üstün görev kabûl etti. İşte bundan dolayıdır ki, yüz sene sonra, bir büyük zât onun hakkında şöyle buyurmuştur. “İnsanlar arasında onun gibisini görmedim, İlim, din ve nezâket sahibi idi. Bundan dolayı da, kadri, makam ve ünü büyük oldu. Hakîkaten kim ilim ağacı ekerse, şeref meyvesi toplar, işte bu zât, herkesin kabûl ettiği faziletlerin hepsini kendisinde topladı. Her güzel iş kendinde idi. Hakîkaten kendisi hakkında; “Zaman, onun gibisine pek rastlamadı” denilse yeridir.” Muhaddîs Fethuddîn Muhammed el-Ya’merî, onun hakkında şöyle buyurdu: “Onun gibisini görmedim. Ondan daha büyük bir başka zâttan okumadım. Bütün ilimlere sahip bir zât idi. İlimlerin bütün dallarında mütehassıs idi. Hadîs-i şerîfleri ayırmakta, râvîleri hakkında ma’lûmât sahibi olmakta akranlarından önde idi. Zamanının bir tanesi idi. Bu mes’eleyi en iyi bilendi.” Kitâb ve sünnetten hüküm çıkarmak ve çıkarılan hükmü açıklamak konusunda iyi bir derecede idi. Akılları durduran, başkalarının içinde boğulup kaldıkları konuları açıklamakta herkesi hayrette bırakacak bir akla ve fikre mâlik idi. Kâdılığı esnasında verdiği kararlarla çok iyi bir örnek olmuştu. Bu hayırlı işlerinden bir tanesi şöyle idi: O zamanda hâkimler, mahkemeye üzerlerine bir şal alarak çıkarlardı. Kâdı Takıyyüddîn, üzerine yünden yapılmış bir kumaş alarak çıktı. Bu hâl, ondan sonra diğer kadılar tarafından devam ettirildi. Zamanının idârecilerine mektûp yazarak, onlara nasîhat eder kötülüklerden sakındırır, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymalarını tavsiye ederdi. İhmîm şehri kadısı Muhlis Behnisî’ye yazdığı mektûbu meşhûrdur. Hakkı ve hakîkati her yerde kabûl ederdi. İnsaf sahibi bir kimse olup, muhatabının kendisine üstünlüğünü hiç çekinmeden söyler, onu takdîr ederdi. Devlet adamlarına da ziyâretlerde bulunur, onlara emr-i ma’rûf yapardı. Birgün Mısır sultânını ziyârete gitti. Mısır Sultanı Lâcin, kendisini makamında bekliyordu. Şeyh hazretlerinin yavaş yavaş yürümesi üzerine, görevliler, sultânın beklemekte olduğunu, acele etmesini söylediler. O da; “Hızlı yürümek borcum mu?” dedi ve sultânın yanına varınca, doğru, sultanın oturduğu tahta oturdu. Hâlbuki o tahta sultandan başkası oturamazdı. Sonra kalkıp oradan indi ve üstünü sildi ve ellerini yıkadı. Sultan ellerini öptü. Şeyh hazretleri, bunun üzerine sultana buyurdu ki: “Bu hareketinin, âlimlere karşı olan tevâzûunun bereketini görürsün” buyurup, Sultâna hayır duâda bulundu.
İbn-i Dakîk-ul-Iyd; geceleri uyumazdı. Ba’zan sabahlara kadar aynı âyetleri okuyarak, Allahü teâlânın büyüklüğüne tefekkür ederdi. Hattâ birgün Mü’minûn sûresini okurken, bu sûrenin 101. âyetini tâ güneş doğuncaya kadar tekrar etmişti. İbn-ül-Kettânî anlatır: “Birgün huzûruna çıkmıştım. Bana cildli bir kitâb verdi ve “Geçtiğimiz gece mütâlâası ile meşgûl olduğum kitaptır” buyurdu.
İmâm-ı Sübkî, İbn-i Dakîk-ul-Iyd’in ilminin, tahmin edilenden çok ileri olduğunu bildirdikten sonra buyuruyor ki: “Mısır’ın Kûs şehrindeki Necibiyye Medresesi kitaplığında, zamanın en seçme kitapları bulunurdu, İbn-ül-Kusâr’ın 30 cildlik “Uyûn-ül-edille” isimli eseri de bundan biriydi Bu kitaplarda İbn-i Dakîk-ul-Iyd’in okurken koyduğu işâretleri vardı. Sâbıkıyye Medresesi kitaplığındaki kitaplarda da aynı işâretler vardı. Vâhidî’nin “Besît’inde, “Kebîr” isimli kitapta, “Mu’cem-üt-Taberânî”de, “Târih-ül-Hatîb”de, Beyhekî’nin “Sünen-i kebîr” inin her bir cildinde aynı şekilde İbn-i Dakîk-ul-Iyd hazretlerinin bunları tetkik ederken koyduğu işâretleri gördüm.”
Kitap okumaya, bilhassa fıkıh kitaplarına çok düşkündü. Sirâcüddîn ed-Denderâvi şöyle haber verdi: “Râfi’inin “Şerh-i kebîr”i piyasaya çıkınca, 1000 dirhem vererek Takıyyüddîn hazretleri bu kitabı satın almıştı. Bu kitabı mütâlâa etmek için namazların sâdece farzlarını kılıyordu. Kitabın mütâlâasını bitirinceye kadar böyle yaptı.”
Kitaplarında zikrettiği garîb olaylar, değişik yorumlar ve nakiller, diğer birçok kitabda yoktur. Araştırma ve incelemesi fevkalâde yüksek idi. Bu konuda kendisine denk hiçbir araştırıcı yoktu. Bunu, kendisini sevmeyenler, kusur bulanlar da kabûl etmiştir. Kâdı Zeynüddîn anlattı: “Şeyh, bir defasında Mısır’a geldi. Sonra Kâhire’ye gitmeyi isteyince; “Yanında Vesît isimli kitap bulunanız var mı?” diye sordu. Birisi cildli şekilde “Vesîf’i ona verdi. O da bir sayfasını açtı. Sonra biz, onunla derse gittik. Derste, o sayfayı açıkladı. Esîrüddîn; “O kadar geniş açıklıyordu ki, herbir lafzına bir cüz (20 sayfa kadar) açıklama yapıyordu. Birçok hadîsleri rivâyet silsilesi ile beraber okuyordu. Bu açıklamalında, birçok maddî ve ma’nevî konular bildiriyordu. Ben öyle anladım ki, o, ictihâd derecesinde bir ilme sahipti” dedi.
Açıklamaları, çok geniş ve ilmî hazînelerdi. Ba’zan konusu ağır olan husûsları açıklamak için birçok faydalı bilgileri bildirir, konu anlaşılabilir hâle getirmek için, mes’elenin en ince teferruatına kadar dalardı. Bunu belirtmek için, Şemseddîn Muhammed bin el-Kammâh şöyle bildirmiştir “Biz birçok dersinde bulunduk. O, “İlmâm” isimli eserini açıklardı. Bir kelimesi için çok uzun açıklamalarda bulunurdu.”
Şihâbüddîn Ahmed bin İdrîs el-Karâfî el-Mâlikî; “Şeyh Takıyyüddîn hazretleri, kırk sene sabah namazına kadar hiç uyumadı. Kuşluk vaktinde bir miktar yatar, böylece dinlenirdi” derdi. Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd, her zaman kendisini hesaba çeker, nefis muhâsebesi yapardı. Kıyâmet günü hesabını vermek mecbûriyetinde kalacağı hiçbir söz söylememeğe, hiçbir işi yapmamağa gayret ederdi. Ömrünün sonlarına doğru, 695 (m. 1295) yılında Kûs kadılığını kabûl etmesi ve kadılık yapması sebebiyle ba’zı kimselerin dedikodusuna hedef oldu. Bu yüzden sıkıntılara ma’rûz kaldı. Bu sıkıntılara, sabırla ve teslimiyetle göğüs gerdi. İnsanlara karşı olan affı ve merhameti herkesin takdîrini kazandı.
Burhâneddîn el-Mısrî anlatır: “Kûs şehrinde uzun zaman ikâmet ettim. Bir vakfın mütevellisi idim. Takıyyüddîn’in kardeşi Şemseddîn, bunu elimden alıp bir başkasına verdi. Bu olay benim bir hayli ağırıma gitti. Şeyh Takıyyüddîn hakkında bir hiciv yazdım. Bir defasında arkasında gidiyordum, birden bana döndü ve “Ey fakîh! Bana gelen haberlere göre, beni hicvetmişin” dedi. Ben bunun üzerine bir müddet sustum. O devam ederek; “Hicvini oku” dedi ve ısrar etti. Ben de; “Yazıklar olsun zühd senden tamamen gitmiş. Anladım ki, sen göründüğün gibi değilsin. Dünyâya yöneldin, dünyâ adamları ile oturup kalkıyorsun. Eğer bunda cebr olsaydı, o zaman ma’zur olurdun” dedim. Bu hicvi dinledikten sonra bir müddet sustu. Sonra; “Seni böyle söylemeğe teşvik eden nedir?” dedi. Ben de; “Ben fakir bir adamım. Bir vakfın işlerini yürütüyordum. Bunu benden falan kişi aldı” dedim. “Bu durumu bilmiyordum. Sen yine eski işindesin” dedi. Ben de eski işime yine bir müddet devam ettim. Bu esnada hacca gitmeyi arzu ettim, izin istemek için yanına gittim. Arkasında durdum. Bana dönerek; “Başka hicivlerin var mı?” buyurdu. Ben de; “Yok, yalnız hacca gitmek istiyorum. Müsâadenizi almak için geldim” dedim. “Selâmetle git. Sana kızgın değiliz” buyurdu.
Çok cömert bir zât idi. Değişik vakitlerde, çeşit çeşit mal ve parayı sadaka verirdi.
Hadîs öğrettiği talebelerinden Muhammed bin Havâsibî anlatır: “Hocam bana her zaman bir şeyler verirdi. Birgün hiçbir şeyim kalmamıştı. Bunun üzerine bir kâğıda; “Hizmetçiniz Muhammed el-Kûsî çok ihtiyâç içinde kalmıştır” diye yazdım. Kendisine gönderdim. O da benim için birşey yazdı. Sonra ikinci günü ben tekrar; “Hizmetçiniz İbn-ül-Havâsibî” diye yazdım. O da benim için birşey yazdı. Sonra üçüncü gün oldu, ben tekrar, “Hizmetçiniz Muhammed” diye yazdım. Bunun üzerine beni çağırıp; “İbn-ül-Havâsibî kimdir?” dedi. “Bendenizim” diye cevap verdim. O, tekrar; “Kûdsî kimdir?” diye sordu. Ben de yine; “Bendenizim” dedim. Bunun üzerine; “Farklı isim kullanmak sûretiyle beni kandırmış oluyorsun?” buyurdu. Ben de; “Zarûret durumu efendim” dedim. Bu cevâbıma tebbessüm etti ve yine birşeyler verdi. Sonra: “Benden birşey istemenin usûlü şudur istemek, dînimizin müsâadesi dâhilinde olursa; ben cimri olamam” buyurdu.
İbn-i Dakîk-ul-Iyd, 701 (m. 1302) senesinde vefât ettiği zaman bütün insanlar ona karşı vazîfelerini yapmak için koştular. Mısır askerî birlikleri, bölükler hâlinde namazını kıldılar. Zamanın meşhûr şâirleri, onun için mersiyeler yazdılar. Herbiri, bu büyük âlimin ölümünden duyduğu üzüntüyü dile getirmeye çalıştı.
Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd, pekçok talebe yetiştirdi. Allahü teâlânın dînini daha çok kimsenin öğrenmesi için gayret sarfeyledi. Kendisinden; Kâdı’l-kudât Şemseddîn Muhammed bin Ebi’l Kâsım Tûnusî, Kâdı’l-kudât Şemseddîn Muhammed bin Ahmed, Kâdı’l-kudât Alâüddîn Ali bin İsmâil Konevî, Esîrüddîn Ebû Hayyân Muhammed Gırnâtî, İbn-i binti Ebû Sa’îd, Tâcüddîn Muhammed bin Düşnâvî, Fethuddîn İbni Seyyidinnâs Ya’murî, Şerâfüddîn Muhammed bin Kâsım İhmîmî, Kutbüddîn Abdülkerîm bin Abdünnûr Halebî ve daha birçok âlim hadîs-i şerîf ve diğer ilimleri tahsil etti. İbn-i Dakîk-ul-Iyd, Mısır’ın belli başlı medreselerinden olan, Fâzıliyye, Kâmiliyye, Salâhiyye ve Kûs Dâr-ül-hadîsi gibi medreselerde taliplerine ilim öğretti.
Câmi’u kerâmât-il-evliyâ kitabının müellifi olan Yûsuf bin İsmâil Nebhânî ( radıyallahü anh ), İbn-i Daldk-ul-Iyd’in kerâmetlerinden ve yüksek hâllerinden şöyle bahseder:
Moğolların İslâm memleketlerine doğru gelmesi üzerine, sultânın, ulemânın toplanıp “Buhârî-i şerîfi okumalarına dâir mektûbu Mısır bölgesine geldi. Bunun üzerine “Buhârî-i şerîf okunmaya başlandı. “Buhârî-i şerîfin büyük bir kısmı okunduktan sonra, geriye kalan bir oturumluk okuma Cum’a gününe te’hîr edildi. Cum’a günü olunca, Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd, “Buhârî-i şerîfi okuyanlardan birisine; “Buhârî-i şerîfi okuma işini ne yaptınız?” diye sorunca; “Bir miktar kaldı. Onu da, bugün tamamlayacağız.” Onlara; “Dün ikindi vakti işin neticesi belli oldu. Şöyle şöyle oldu” dedi. Nitekim, Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd’in dediği gibi oldu. Mısır’da savaş durumunda olan Moğol askerleri geri çekildi. Onların tehlikesi, Allahü teâlânın izni ve Buhârî-i şerîfin bereketiyle uzaklaştırıldı.
Büyüklerin hâlini anlamıyan bir kimse, Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd’e karşı edepsizlik yaptı. Uygun olmıyan sözler söyledi. Takıyyüddîn ( radıyallahü anh ), onun fazla Yaşamayıp, üç gün sonra vefât edeceğini söyledi ve yanındakileri teskin etti. Dediği gibi, o edepsiz kimse, üç gün sonra vefât etti.
İbn-i Dakîk-ul-Iyd’in kardeşine eziyet edildi. Takıyyüddîn, bu hâdiseyi duyunca çok üzüldü. Gâibden bir ses, o kötülüğü yapan kimsenin helak olacağını söyledi. Çok geçmeden o kimse vefât etti.
Bir kimse, Takıyyüddîn’den ( radıyallahü anh ) para istemeye gelmişti. Takıyyüddîn ( radıyallahü anh ) kendisinde para kalmadığını, bittiğini söyleyince, o şahıs; “Sen insan kayırıyorsun. Eğer senin şehrinden, Kûs halkından olsaydım, bana istediğim parayı verirdin” dedi. Takıyyüddîn ( radıyallahü anh ), onun sözüne çok üzüldü. Biraz sonra o şahsın katırı, tekmesiyle sahibinin ölümüne sebep oldu.
Yine bir kimse, Takıyyüddîn’i çok üzdü. Yüzüne karşı çok kötü şeyler söyledi Takıyyüddîn hiç cevap vermedi. O şahıs, vefâtına kadar başını belâdan kurtaramadı.
İbn-i Dakîk-ul-Iyd’in en büyük kerâmeti, Allahü teâlânın dînine sarılması. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine tâbi olması, Selef-i sâlihînin yolunda olması idi. “Yaptığım bir iş ve söylediğim bir söz olmasın ki, yarın kıyâmet gününde huzûr-i ilâhîde cevâbını hazırlamamış olayım” buyurur, böylece diğer insanlara örnek olurdu.
Emîr Seyfeddîn Hussâmî anlatır. “Birgün sahraya çıkmıştım, İbn-i Dakîk-ul-Iyd’i, titrer ve korkulu bir vaziyette, kabir başında okuyor, duâ ediyor ve ağlıyor bir vaziyette buldum. Sebebini sordum. O da buyurdu ki: “Bu, şu anda yanında bulunduğum kabirdeki zât, dostlarımdandı. Benden ders alırken öldü. Dün gece rü’yâmda gördüm. Hâlini sordum. Dedi ki: “Beni niçin bu kabre koydunuz? Kaplan gibi yırtıcı, benekli bir köpek kabrime geldi. Beni korkutmaya başladı. Çok korktum. Bu esnada sevimli yumuşak bir zât geldi ve köpeği kovdu. Bana arkadaşlık ederek yanıma oturdu. Bunun üzerine ona; “Sen kimsin?” dedim. O da; “Her Cum’a günü okuduğun Kehf sûresinin mükâfatıyım” dedi.”
Takıyyüddîn İbni Dakîk-ul-Iyd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kâdı o kimsedir ki, her işe kıymetine göre değer verir. Herbir duruma da ancak lâyık olduğu hakkı verir.”
Buyurdu ki: “Allahü teâlâ, Tahrîm sûresi 6. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “Ey îmân edenler! Kendilerinizi ve evlerinizde olanları Cehennem ateşinden koruyunuz. O ateşin odunları insanlar ve taşlardır. Orada görevli, sert ve acımasız kızgın melekler vardır. Onlar, Allahın emirlerine isyan etmezler. Ne ile emrolundularsa onu yaparlar.” işte bu âyet-i kerîme, din sahiplerine bildirilen bir emirdir. Allahü teâlâ, bu nasihati kabûle bizi muvaffak eylesin. Bu nasihati kabûl edene, kendisine her yönüyle yaklaştıracak faziletleri ihsân buyursun.”
Yazılarından en meşhûru, zamanının kadılarından İhmîm şehri kadısı el-Behnisî’nin “El-Muhallâ”sına yazdığı mukaddimedir. Burada, Besmele’den sonra şöyle buyurmaktadır:
“Kitabıma Allahü teâlâya hamd ettikten sonra başlıyorum. Rabbimiz, gözlerin hainliğini ve kalblerin gizlediklerini bilir. Dünyâ lezzet ve zevklerine dalıp âhıreti unutarak aldanan kimseler, işledikleri günahların hemen peşinden cezalandırılmadıklarını görerek, Allahü teâlânın kendilerini cezasız bırakacağını zannederler. Hâlbuki, Allahü teâlâ, âhıretin sıkıntıları ile insanları uyarıyor ve Hac sûresi 43. âyet-i kerîmede meâlen buyuruyor ki: “Rabbinin katında bir gün, sizin saydığınız bin sene gibidir.” işte bu âyetle, düyâyı âhırete tercih edenlerin pazarlıklarının yanlışlığına dikkat çekiyor. Allahü teâlâ, bu ikâzına dikkat etmemizi ve faydalanmamızı nasîb eylesin. Bu nasihatleri, Cehennem ateşine karşı siper edinmeliyiz. Bu tehlikeye düşmekten ve orada kalmaktan korkuyorum. Bu durumdan Allahü teâlâya sığınırız. Bu âyetin bildirilmesinin maksadı; kalblere yerleşmiş olan gafletten kurtulmamızı, Rabbimize karşı mes’ûl olduğumuz vazîfeleri yapmaktan çeşitli düşüncelerle geri kalmamamızı, bizi kendisinden uzaklaştıracak bu dünyâya bağlanmamamızı bildirerek bizi uyarmakta, ibret almamızı istemektedir, özellikle zayıf insanlara hüküm verme görevini alan hâkimler daha da dikkatli olmalıdır. Bu kimseler halkın nazarında büyük görünürler. Allaha yemîn olsun ki, durum mühim, vaziyet vahimdir. Allahım bizi şaşırtma! Bir kimse, şayet âhıreti arkasına atar, arzu ve isteklerine boyun eğer, bütün gayret ve düşüncelerini dünyalık işine teksif ederse, bu kimsenin isteğinin sonu makam sevgisidir. İnsanların gönlünde yer etmekdir. Şık gözükmek, iyi giyinmek ve insanların kendisine saygı duymalarını sağlamaktır. Bu durumda, hiçbir şekilde aşağılık hâllerini ve maksadlarının bozukluğunu hissetmezler, işte, bunlara söylenecek söz yoktur.
Nitekim Rabbimiz, Nemi sûresi sekseninci âyet-i kerîmede meâlen; “Sen ölülere birşey işittiremezsin” ve Fâtır sûresi yirmiikinci âyet-i kerîmede meâlen; “Kabirde olanlara sen duyurucu değilsin” buyurdu. İşte böyle olanlar, hakîkî ölülerdir. Allahtan kork! Şuarâ sûresi ikiyüzonsekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Kalktığın vakit Allah seni görmektedir.” buyuruldu. Bütün isteklerini Allahın rızâsına muvafık eyle. Allahın ihsânından mahrûm olan kimse merhamet olunmuş değildir. Ben ve siz, Habîb-i Acemî’nin dediği gruptanız. Nitekim ona birisi şöyle demişti: “Keşke yaratılmasaydık.” O da, buna cevaben buyurdu ki: “Madem ki yaratıldınız, size emredilenleri yapıp kurtulun.” Eğer bütün bunlardan sonra hâlâ işin tehlikesini anlamadıysan ve bu tehlikeyi idrâk etmekten dünyâ seni meşgûl ediyorsa, şu emri düşün: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “İki kişiye emir olma, yetimin malına elini sürme” buyurdu. Lâ havle velâ kuvvete illâ billâhîl aliyyilazîm. Heyhat! Kalem yazmaz oldu. Allahın emri vâki olur ve hükmüne mâni hiçbir şey de yoktur. İşte bundan dolayı insanlar, hazret-i Ebû Bekr’den yanık ciğer kokusu hissettiler. (Ya’nî hazret-i Ebû Bekr, bu durumları düşünerek “Ah!” demişti de nefesi yanık ciğer gibi kokmuştu.) Hazret-i Ömer de; “Keşke, anası Ömer’i doğurmasaydı.” Hazret-i Osman da bunu kabûl ederek; “Kılıcını kınına sokan kişi hürdür” buyurmuşlardır, önünde dolu hazineler bulunan hazret-i Ali de; “Bu kılıcımı benden kim satın alacak? Eğer bir gömlek satın alacak birşey bulabilseydim, bu kılıcımı satmazdım” buyurmuştur. Bu korkudan hazret-i Ömer bin Abdülazîz’in aort damarı çatlamış ve bu korku sebebiyle vefât etmişti. Selef-i sâlihînden ba’zıları gevşekliğe düştüğü zaman, evlerinde bulundurdukları sopa ile kendilerini döverlerdi. Bilmiyorum, bu başı boşluğu görüyor musun? Ya’nî biz Allaha yakın insanlarız da, onlar mı uzak idiler? Evet değerli kardeşim, bütün bu yüksek kalbi hâllere, huşû’ ve hudû’ ile, açlığa ve susuzluğa tahammül etmek, geceleri uykudan uzak kalmakla ulaşabilirsiniz. Benim seni da’vet ettiğim bu yüceliğe ulaşma ve bu hâlleri kazanma yolculuğunda sana yardım edecek şey, özel bir vakit ta’yin edip bu vakitte zikir ve tefekkürle meşgûl olmandır. Kalbinin parlaması için sana hazırlanma imkânı verecek zamanlar tesbit etmen gerekir. Dünyalık işler kalbe yerleşirse, bunları söküp atmak zor olur. Bunları en iyi bilen kişi, dünyalıktan yüz çevirir. Öyle ise bütün gayretini âhırete hazırlamağa ve kabirde suâl soracak meleklere cevap hazırlamağa gayret et! Nitekim, Allahü teâlâ, Hicr sûresi döksanüçüncü âyet-i kerîmede meâlen şöyle buyuruyor: “Rabbine yemîn ederim ki, onları mutlaka yaptıkları şeyden hesaba çekeceğiz.”
Gayretinde bir gevşeklik görürsen, kendinde bu yüksek hâllere kavuşmaktan uzaklaşma gibi bir hâl hissedersen, Allahü teâlâdan yardım dile! Huzûruna el kaldır. Çünkü O, kendisine gelenleri boş çevirmez. Ve O’nun ilminde kalblerin gizlilikleri saklı değildir. Çünkü Mülk sûresi ondördüncü âyet-i kerîmede meâlen buyuruyor ki: “Yaratan hiç bilmez mi?” işte bu benim sana nasîhatimdir. Eğer sen taşkınlık gösterirsen, Rabbine karşı senin için görevimi yaptığıma delîlim olacaktır. Kendim ve senin için Rabbimden; nasihat kabûl eden bir kalb, zikreden bir lisân ve keremine, ihsânına râzı olmuş bir kalb istiyorum.”
“Kur’ân-ı kerîmi bizlere indiren, doğruyu bildiren, doğru kapıları açan, sevâb yollarını bizlere gösteren Allahü teâlâya hamdolsun. Ben şehâdet ederim ki O’ndan başka ilâh yoktur. O’nun ortağı ve benzeri yoktur.
Yine şehâdet ederim ki, Muhammed ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. Uzun müddet bir peygamberin gelmediği, doğru yolun unutulduğu, insanların nefislerinin arzu ve isteklerini beğenip, bunlara daldıkları, sâdece dünyâya i’tibâr edildiği, putlara tapıldığı bir sırada, Allahü teâlâ, en şerefli ve temiz soyluların arasından Muhammed aleyhisselâmı seçti. O’nu, azâbı ile korkutucu, hakkı kabûl edip, ona itaat edene müjdeleyici yaptı. O’nu mu’cizelerle te’yid eyledi (destekledi). Bu mu’cizelerle O’nun Peygamberliği hakkındaki şüpheleri hakîkat nûrları ile aydınlattı. Kalbler mutmain oldu.
Bu eser, hükümleri, helâli ve haramı bildirir. Bu esere çok ihtiyâç olduğundan, böyle bir eseri meydana getirmek için bütün gayreti, gücü ve imkânları bunun için safretmeyi icâb ettirir. Çünkü, bu bilgilerin mühim mes’elelerden olması, onlardan bahsetmenin, onları anlatmanın ne kadar zor olduğunu gösterir ve Allahü teâlânın rızâsına uygun hüküm vermek için çok dikkatli olmayı, bu husûsta düşülecek hatâlardan korkulmayı gerektirir.
İşte hükümleri, doğru ve dînin sahibinin muradı üzere verebilmek gerçekten pek zordur. Sonra, insanın yaratılışında var olan noksanlık, devamlı çalışma ve çeşitli düşünceler sebebiyle, zihinde meydana gelen yorgunluk ve insanın şahsî ve umûmî muhtelif mes’eleler üzerinde düşünmesi sebebiyle, zihin meşgûliyeti de nazar-ı i’tibâra alınırsa, hükümler ile ilgili husûslar hakkında doğru olarak söz söyleyebilmenin ağır bir iş olduğu açıkça görülür.
Selef-i sâlihîn bu korkulu yola girmişler, ancak; onlar, bu yolda çok dikkatli olarak herhangi bir hatâya düşmekten, yanlış bir iş yapmaktan korkarak yürümüşlerdir. Bu husûsa o kadar titizlik göstermişler ki, takvâlarının çokluğundan dolayı, sorulan fetvâları birbirlerine havale etmişler, sorulan birçok suâlden sâdece birkaçına cevap vermişler, diğerlerini bilmediklerini söylemişler, sorulan suâllere yanlış cevap verdilerse, yarın âhırette hâllerinin ne olacağını düşünerek göz yaşları dökmüşler, bu mes’eleyi iyice araştırmadan, üzerinde konuşmamışlar.
Fakat onlardan sonra iş, bu husûslarda müsamahalı hareket etmeye döndü. Kalemlerden ipler çözüldü. Yanlış sözler söylendi Selef-i sâlihînin fetvâ verirken yaptıkları sakınma ve korkmaları ortadan kalktı. Eğer birisine bir mes’ele sorulur da, o da yanlış cevap vermekten korkarak duraklama gösterirse, câhil veya vesveseci olarak kabûl edildi. Sür’atli ve çabuk cevap vermek; ilmin çokluğu olarak, cevap vermekten çekinmek ve geri durmak ise; bilginin azlığına delîl olarak kabûl edildi Bu husûsta söz sahibi olanlar için iki hâl ortaya çıktı; ya onlar Selef-i sâlihînden daha âlim olduklarını iddia edecekler, yahut da kalblerine Selef-i sâlihînin kalblerine gelen Allah korkusunun gelmediğini kabûl edecekler. Bu ise, yarın kıyâmet gününde perişan olmayı icâb ettiren birşeydir.”
Gece sabahlara kadar ibâdet etmek, Kur’ân-ı kerîm okumak ve kitap mütâlâa etmekle meşgûl olan İbn-i Dakîk-ul-Iyd, gecede bir veya iki cild kitabı mütâlâa ederdi. Ömrü boyunca birçok kitap yazdı, İslâm âleminde meşhûr olmuş kitaplara, pek faydalı şerhler ve ilâveler yaptı. Şiir ve nesirin her dalında eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “İhkâm-ül-ahkâm” (Hadîs-i şerîflere dâirdir. Basılmıştır.), “El-İlmâm bi-ehâdîs-il-ahkâm” (Matbûdur.), “El-İmâm fî şerh-il-İlmâm”, “El-İktirâh fî beyân-il-ıstılâh”, “Tuhfet-ül-lebîb fî şerh-ıt-takrîb” (Matbûdur.), “Şerh-ül-erba’în hadîsen lin-Nevevî”, “İktinâs-us-Sevânih”, “Şerh-i Mukaddimât-il-Matrizî” (Usûl-i fıkha dâirdir.), “Şerh-i Muhtasar li-İbn-i Hâcib”. Akaide dâir bir kitabı ve daha birçok kitap ve hutbeleri vardır. Bilhassa hadîs-i şerîflerle ilgili tamamlanmamış yirmi cildlik bir eser olan “İlmâm bi-ehâdîs-il-ahkâm” adlı kitabı İslâm âleminde çok takdîr toplamıştır. Kendisinden başka hiç kimseyi görmeme hastalığına yakalanmış olan İbn-i Teymiyye bile, bu eseri takdîr edip, İslâm âlimleri karşısında aczini i’tirâf etmiştir.
13) Fâideli Bilgiler sh. 145İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ DÜREYHİM (Ali bin Düreyhim)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ismi, Ali bin Muhammed bin Abdülazîz bin Fütûh es-Sa’lebî olup, lakabı Tâcüddîn’dir. İbn-i Düreyhim veya İbn-i Ebil-Hayr diye bilinir. 712 (m. 1312) senesi Şa’bân ayında Musul’da doğdu. 762 (m. 1360) senesi Safer ayında Kûs’da vefât etti.
Ali bin ed-Düreyhim, kırâat ilmini Ebû Bekr bin Sencer el-Mûsulî’den, fıkıh ilmini Şeyh Nûreddîn Ali bin Şeyh-ül-Uyeyne’den öğrendi. El-Hâvî kitabını ve İbn-i Mu’tî’nin Elfiye kitabını ezberledi. Alâüddîn İbni Türkmânî ve Şemsüddîn el-İsfehânî’den ilim öğrendi. Nûreddîn el-Hemedânî’den Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Ebû Hayyân ve birçok âlime âit çok sayıda kitap okudu.
İbn-i Düreyhim daha küçük yaşta iken babası vefât etti. Geriye babasından çok mal kaldı. Yabancı kimseler onun malını gasb ettiler. O yetim olarak yetişti. Fakat çok çalıştı ve muvaffak oldu. Büyüdüğünde malının bir kısmını geriye verdiler. Kendisine verilen mal ile Dımeşk’a gitti. Oradan Kâhire’ye geçti. Allahü teâlâ orada ona çok mal ihsân etti. Oradan kendi memleketine geri döndü.
Bir ara İbn-i Düreyhim’in evi basılıp kitapları alındı. Şam’dan çıkarıldı. Oradan Mısır’a gitti. Elinden alınan malını ve kitaplarını kurtarmak için tekrar Dımeşk’a geri döndü. Bu sırada Şam’daki Emevî Câmii’nde müderrislik vazîfesi verildi. Daha sonra tekrar Mısır’a gitti. Mısır Sultânı Nasır onu elçi olarak Habeşistan’a gönderdi. Kûs şehrine vardığında hastalandı ve orada vefât etti.
İbn-i Düreyhim; fıkıh, hadîs, usûl-i fıkıh, kırâat, tefsîr, fen ilimlerinde ve vakıf konularında üstün derecelerde âlim idi. Hâfızası çok kuvvetli idi. Hitâbeti ve konuşması çok güzel olup, birçok eser yazdı.
Gâyet-ül-mugnam adlı eserinden ba’zı bölümler: İbn-i Düreyhim bu eserinde Allahü teâlâya hamd, Resûlüne ( aleyhisselâm ), âline ve Eshâbına salât-ü selâm ettikten sonra şöyle demektedir.
İsm-i a’zam, Allahü teâlânın kullarından gizlediği sırdır. Onu yarattıklarının en üstünü Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) emânet etti. Onu, diğer ism-i şerîfleri arasında gizledi. Onu, Peygamberlerine (aleyhimüsselâm) zamanın diline göre indirdiği kitaplara koydu. Onu, Peygamberlerine ve evliyânın büyüklerine öğretti. Ehlinden başkası bilmemesi için, onu büyük bir sır yaptı. İsm-i a’zam ma’nevî ilimlerin en büyüklerindendir. Bu sebeple, İsm-i a’zam hakkında bildirilen hadîs-i şerîfleri kısa olarak toplamak istedim. Hadîs-i şerîflerden sonra âlimlerin bu husûstaki söylediklerini bildirdim. Sonra harflerin sırrından bahsettim. Bu kitabıma Gâyet-ül-mugnam fil-ism-il-a’zam ismini verdim. Allahü teâlâdan bu eserimi, sırf rızâsı için yazılmış bir eser kılmasını dilerim.
Âlimler, Allahü teâlânın isimlerinin ba’zısının ba’zısından üstün olduğunu söylemişlerdir.
Esma binti Yezîd’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “İsm-i a’zam şu iki âyet-i kerîme arasındadır” buyurduktan sonra; “Sizin ilâhınız, (zâtında ve sıfatlarında asla benzeri bulunmayan) tek Allahdır. Ondan başka hiçbir ilâh yoktur. O, hem Rahmândır, hem Rahimdir” (Bekâra-163) ve “Allah (o Allahdır ki), kendinden başka hiçbir ilâh yoktur. (O) Hayy ve Kayyûmdur. O’nu ne bir uyuklama, ne de bir uyku tutabilir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O’nundur. O’nun izni olmadan, nezdinde kim şefaat edebilir? O (yaratıkların) önlerindeki ve arkalarındaki gizli ve aşikâr herşeyi bilir. Mahlûkâtı, O’nun ilminden yalnız kendisinin dilediğinden başka hiçbir şey kavrayamazlar. O’nun kürsüsü, gökleri ve yeri kaplamıştır. Bunların (yerin ve göğün) koruyuculuğu O’na ağır da gelmez. O, çok yüce, çok büyüktür” (Bekâra-255) âyet-i kerîmelerini okudu.
Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın doksandokuz ismi vardır. Bu isimleri her kim (tamamen) sayarsa, Cennete girer” buyurdu.
Yine Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dile hafif, fakat mizanda, ağır ve Rahmâna sevgili iki kelime vardır. (Bunlar) “Sübhânallahi ve bihamdihî, Sübhânallahilazîm”dir.”
Büreyde ( radıyallahü anh ), birgün mescide Resûlullahın yanına girmişti. Bu sırada Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), “Allahümme innî es’elüke bi ennî eşhedü enneke entellâh lâ ilahe illâ ente el-Ehad es-Samed ellezî lem yelid velem yûled velem yekûn lehû küfüven Ehad” diye duâ eden birisini görünce; “Nefsim Yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o şahıs Allahü teâlâdan onunla istenildiğinde verdiği ve onunla duâ edildiğinde kabûl ettiği Allahü teâlânın ism-i a’zamı ile duâ etti” buyurdu.
Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize ikindi namazını kıldırmıştı. Bu sırada oradan bir köpek geçti. Çok kısa bir müddet sonra köpek öldü. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize dönüp; “Az önce köpeğe kim bedduâ etti?” buyurdu. Cemâatte bulunanlardan birisi; “O köpeğe ben bedduâ ettim yâ Resûlallah! Allahü teâlânın kendisiyle duâ edilince kabûl ettiği, onunla istenilince verdiği, ism-i şerîfi ile bedduâ ettim” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), “Keşke bütün ümmet-i Muhammed’in af ve mağfiret olması için duâ etseydin. Peki nasıl duâ ettin?” buyurdu. O zât da; “Allahümme innî es’elüke bienne lekelhamdü lâ ilâhe illâ ente elmennân bedî-üs-semâ vâti vel erdı yâ zelcelâli vel-ikrâm. Ükfünâ hâzelkelb bimâ şi’te” dedim köpek o anda öldü” dedi.
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Resûl-i ekrem bana, bir sıkıntı ve güç bir durumla karşılaşınca, “La ilahe illallah el-Halîm el-Kerîm Sûbhânallahi ve tebârekallâhü Rabb-ül-arşilazîm vel-hamdü lillâhi Rabbilâlemîn” dememi emretti.”
Abdullah İbni Mes’ûd şöyle rivâyet etti: “Resûl-i ekrem, bir gam ve düşünce geldiği zaman, “Yâ Hayyü, yâ Kayyûm birahmetike estegîsü” demeyi emretti.
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Kim, lâ havle velâ kuvvete illâ billah derse, doksandokuz derde deva olur. Bunların en aşağısı düşüncedir” buyurdu.
Sehl bin Hanîf şöyle rivâyet etti: “Birgün Resûl-i ekremin huzûrunda bulunuyordum. Bu sırada Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına a’mâ birisi geldi. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) gözünün görmediğini arz etti ve “Yâ Resûlallah! Benim, yolumu gösterecek kimsem yok. Bu durum bana çok ağır ve zor gelmektedir” dedi. Bunun üzerine Server-i âlem; “Git güzelce abdest al. Sonra ta’dîl-i erkânına uygun iki rek’at namaz kıl! Sonra “Allahümme innî es’elüke ve eteveccehü ileyke bi Muhammedin sallallahü aleyhi ve sellem Nebiyy-ir-rahmeti yâ Muhammed eteveccehü bike ilâ Rabbî” de!” buyurdu. O zât da Resûl-i ekremin buyurduğu gibi yapınca, gözü görmeğe başladı.
Hâkim, “Müstedrek” adlı eserinde, Ebû Ca’fer Muhammed bin Ali’den şöyle nakletti: “Kimin kalbinde kasvet varsa, Yâsîn-i şerîfi za’feranla cama yazıp, içsin.”
Kuşeyrî şöyle anlattı: “Oğlum çok hastalanmıştı. Rü’yâmda Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “Neyin var?” buyurunca, oğlumun hastalık durumunu arz ettim. O zaman bana, şifâ âyet-i kerîmelerini okumamı tavsiye etti. Ben de şifâ âyetlerini bilmediğimi arzettim. Sonra uyandım. Bir hatm-i şerîf okudum. Şifâ âyetlerine geldikçe onları topladım. Onlar Kur’ân-ı kerîmin altı sûresinde bulunuyordu. Onları bir kaba yazdım. Oğluma içirdiğim zaman, oğlumun hiçbir şey olmamış gibi ayağa kalktığını gördüm.
İhyâ-i ulûmiddîn kitabında İmâm-ı Gazâlî şöyle bildirdi: Cum’a namazından sonra, kim “Allahümme! Yâ Bâniyyü, yâ Hamîdü, yâ Mübdiü, yâ Muîd, yâ Vedûd egnini bi halâlike an harâmike ve bi tâatike an ma’siyyetike ve bi fadlike ammen sivâke” der ve buna da devam ederse, Allahü teâlâ onu başkasına muhtaç etmez. Onu, ummadığı yerden rızıklandırır.
Ka’b-ül-Ahbâr buyurdu ki: “Kim Cum’a gününde bulunur, iki ayrı şeyi sadaka olarak verir, sonra rükû’una ve huşû’una tam olarak riâyet ederek iki rek’at namaz kılar ve sonra “Allahümme innî es’elüke bismike Bismillâhirrahmânirrahim ve bismike ellezî lâ ilahe illâhû el-Hayyül Kayyûm lâ te’huzühü sinetün velâ nevm” diye duâ eder ve Allahü teâlâdan birşey isterse, Allahü teâlâ o isteğini ona verir.
İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) İsm-i a’zamın “Allah” lafza-i celali olduğunu söylemiştir. Tasavvuf büyüklerinin ve âriflerin ekserisi bunu kabûl eder. Çünkü onlara göre, makam sahibini, sırf ismi ile zikrin fevkinde bir zikr yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, Resûlüne En’âm sûresinin doksanbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyuruyor: “Yahudiler, Allahın kadrini gereği gibi tanıyâmadılar. Çünkü; “Allah hiçbir insana, hiçbir şey indirmedi” dediler. (Vahyi ve kitâpları inkâr ettiler.) Onlara de ki, “Mûsâ’nın insanlara bir nûr ve hidayet olarak getirdiği ve sizin de parça parça kâğıtlar hâline koyup (işinize geleni) açıkladığınız; fakat çoğunu gizlediğiniz o kitabı kim indirdi? Sizin bilmediğiniz ve atalarınızın da bilmediği şeyler, size (Peygamber diliyle Kur’ân’da) öğretilmiştir. Ey Resûlüm, sen, Allah (o kitabı indirdi) de. Sonra onları bırak daldıkları batakta oynaya dursunlar.”
Âlimlerden bir cemaat bu husûsta İmâm-ı a’zama ( radıyallahü anh ) uymuştur, İmâm-ı a’zamın talebelerinden bir kısmı bunun için ba’zı delîller de getirmişlerdir. Bunlardan ba’zıları şunlardır:
1- Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma; “Şüphesiz ki ben Allahım” diye hitâb buyurdu. Eğer Allahü teâlânın ondan daha büyük ismi olsa idi, onunla hitâb buyururdu.
2- Allah, lafza-i celâlinde bulunan husûsiyet, Allahü teâlânın diğer isimlerinde bulunmaz. Meselâ “Allah” lafza-i celâlinin evvelinde bulunan elif çıkarılınca “lillah” kalır. Bundan sonra bulunan lâ atılınca “lehü” kalır. Sonra lam da atılınca geriye “Hû (Hüve)” kalır. Bunların hepsi de Allahü teâlânın ismi şerîfine delâlet etmektedir.
3- “Allah” lafza-i celâli ile, Allahdan başkası isimlendirilmemiştir. Bu, meâlen; “Allah, bütün göklerle yerin ve aralarındakilerin Rabbidir. O hâlde, O’na ibâdet et ve O’na ibâdet etmekte sabret. Hiç sen Allahın ismini taşıyan başka birini bilirmisin?” Meryem sûresi altmışbeşinci âyet-i kerîmesinin te’villerinden birisidir.
4- “Allah” lafza-ı celâli tesniyye ve Cem’ (çoğul) olmaz.
5- “Allah” lafza-i celâline mahsûs olmak üzere “Yâ Allah” derken nidâ edatı olan ye harfi ile harfi ta’rîf olan elif ve lam harfleri birlikte gelmiştir. Bu durum Allahü teâlânın diğer ism-i şerîflerinde olmaz. Meselâ “Yâ er-Rahmân, yâ er-Rahîm” denmez. Fakat elif-lamsız olarak yâ Rahmânü, yâ Rahîmü denir.
6- “Allah” lafza-ı celâline sıfat getirilir, fakat Allah lafza-i celâli başkasına sıfat olarak getirilemez!. Meselâ “Allahüssamed, Allahülazîm” denir. Fakat “Eş-Şey’ü Allahü” denmez.
İsm-i a’zamın “Hüve, lâ ilahe illallah” olduğu da söylenmiştir. Ebû Hafs Dimeşki, İsm-i a’zamın “Hüvel Hayyül Kayyûm” olduğunu söylemiştir. Ebû Umâme’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfi delîl olarak getirmiştir. Zirâ “El-Hâyyül Kayyûm”, Bekâra, Âl-i İmrân ve Tâhâ sûrelerinde zikredilmiştir.
Yine ba’zı âlimler İsm-i a’zamın şunlar olduğunu söylemişlerdir “El-Ehad, Es-Samed, Erhamürrâhimîn, El-Vehhâb, Hayrulvârisîn, El-Gaffâr, Es-Semi’ul-alîm. Bunların herbirinin ayrı ayrı delîlleri vardır.
Yine denilir ki, İsm-i a’zam Yâsîn suresidir. Hâkim Nişâbûrî, “Müstedrek” adlı eserinde, Ebû Ca’fer’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz şöyle buyurmaktadır “Her şeyin bir kalbi vardır. Kur’ân-ı kerîmin de kalbi Yâsîn-i şerîftir.”
Ebû Abbâs İklîşî şöyle anlattı: Muhammed bin Hânefiyye’ye Kâf, Hâ, Yâ Ayn Sâd âyet-i kerîmesi hakkında sorulunca şöyle cevap verdi: “Eğer sana onun tefsîrini söylemiş olsaydım. Su üzerinde ayakların batmadan yürürdün.”
Sehl bin Abdullah Tüsterî şöyle anlatır: “Birisi İbrâhim Edhem’e gelerek Yâsîn-i şerîf hakkında ne dediğini sordu, İbrâhim Edhem ona; “Yâsîn-i şerîfte bir isim vardır ki, kim onu bilir ve o isimle Allahü teâlâya duâ ederse, o kimsenin duâsı kabûl olur” dedi.
Yine İsm-i a’zamın; “Allah tarafından (melekler vasıtasıyla) bir söz olarak onlara selâm vardır” meâlindeki Yasin sûresi ellisekizinci âyet-i kerîmesi ve Ayet-el-kürsî’nin tamâmı olduğu da bildirilmiştir.
Hanefî mezhebi fıkıh, hadîs ve usûl âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Muhammed bin Muhammed bin Nasrullah bin Sâlim (Sellâm) bin Ebi’l-Vefâ el-Kuraşî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Lakabı Muhyiddîn olup, daha ziyâde İbn-i Ebi’l-Vefâ diye tanınır. 696 (m. 1297) senesi Şa’bân ayında Kâhire’de doğdu. 775 (m. 1373) senesi Rebî’ul-evvel ayının 7. günü orada vefât etti.
Radıyyüddîn et-Taberî, Ebü’l-Hasen İbn-üs-Savâf, hasen bin Ömer el-Kurdî, Reşîdüddîn İbn-ül-mu’allim, Şerîfüddîn Ali bin Abdülazîm er-Ressî, Hibetullah et-Türkistânî, Alâüddîn-i Türkmânî, Abdullah bin Ali es-Sanhâcî ve daha birçok âlimin sohbetlerinde bulunarak yetişen İbn-i Ebi’l-Vefâ hazretleri, Dimyâtî ve başka âlimlerden icâzet aldı. Başta fıkıh ve hadîs olmak üzere, usûl, târih, lügat ve başka ilimlerde büyük âlim oldu. Talebelerine ders okutur ve fetvâ verirdi. Birçok ilimleri kendinde toplamış olan, kerâmetler ve faziletler sahibi, ârif, âbid ve sâlih bir zât idi. Yazısı da çok güzel idi. Te’lîf ettiği kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: El-İnâye fî tahric-i ehâdîs-il-Hidâye, el-Cevâhir-ül-Mudiyye fî tabakât-il-Hânefiyye (Hanefî mezhebi âlimlerinin hâl tercümelerini anlatan ilk Tabakât kitabıdır.), Şerhu Me’ân-il-âsâr lit-Tahâvî (Hülâsat-üd-delâil), Tezhib-ül-esmâ-il-vâkıa, el-Muhtasar fî ilm-il-hadîs.
? Keşf-üz-zünûn sh. 244, 616, 750, 1097, 1629, 1630, 1632, 1837, 2024İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ FASÎH (Ahmed bin Ali bin Ahmed)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve şâir. İsmi, Ahmed bin Ali bin Ahmed olup, nisbeti el-Kûfî ve el-Bağdâdî ve el-Hemedânî’dir. Künyesi Ebû Tâlib, lakabı Fahrüddîn’dir. İbn-i Fasih diye meşhûrdur. Aslen Kûfeli olan İbn-i Fasih ( radıyallahü anh ), 680 (m. 1281) senesinde orada doğdu. 755 (m. 1354)’de Şa’ban ayının 26. günü Dımeşk’da vefât etti.
Bilhassa Irak beldelerinde çok tanınmış olan İbn-i Fasih hazretleri, İsmâil bin Tabbâl’den icâzet aldı. Ayrıca, İbn-üd-Devâlî Sâlih bin Abdullah bin es-Sabbâg ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Fıkıh, ferâiz, edebiyat, nazım, nesir, nahiv ve diğer ba’zı ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh ilminde çok ilerleyip, fetvâ makamına yükseldi. Abdülvehhâb bin Ahmed bin Vehbân ed-Dımeşkî ve başka zâtlar ondan ilim öğrendiler. Irak’ta iyice tanınıp meşhûr olan İbn-i Fasih hazretleri, daha sonra Şam’a geldi. Şam Vâlisi Tanbuğa kendisini karşılayıp çok hürmet ve ikramlarda bulundu. Kassâ’în’de ve Reyhâniyye’de ders verdi. Faziletler sahibi, güleryüzlü, gayet sevimli, hoş sohbet bir zât idi. Yüzünde, âlimlere ve evliyâya mahsûs olan güzellik ve nûr bulunduğundan, görenlerin muhabbetini celbederdi. Maddî ve ma’nevî olarak talebelerine pekçok ihsânlarda bulunurdu. Sohbetleri çok tatlı, kendisi çok yüksek bir zât olduğundan, insanlar hep bunun sohbetine rağbet ederlerdi. Daha sonra, Kûfe’de Ebû Hanîfe hazretlerinin kabrinin yakınında bulunan bir medresede ve Müstensıriyye Medresesi’nde de ders verdi.
Öğrendiği yüksek ilimleri talebelerine öğretmekle kalmayıp, çeşitli kıymetli kitaplar da yazan İbn-i Fasih hazretlerinin eserlerinden birkaçının isimleri şöyledir: Müstahsin-üt-tarâik (Ebü’l-Berekât Abdullah en-Nesefî hazretlerinin Kenz-üd-Dekâik isimli eserinin nazım hâline çevirilmis şekli olup, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatmaktadır.), Nazm-üs-Sirâciyye (Ferâize dâirdir) ve Nazm-ül-menâr (Usûl-i fıkha dâirdir).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 204
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 339
3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 318
4) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 26
5) Keşf-üz-zünûn sh. 649, 1248, 1249, 1516, 1825İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ FERHÛN (Ali bin Muhammed)
Tûnus’da yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ebi’l-Kâsım bin Muhammed bin Ferhûn et-Tûnusî el-Medenî el-Amrî olup, künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Nûreddîn’dir. Aslen Tunusludur. Doğum yeri Medine olup, 698 (m. 1298) senesi Rebî’ul-evvel ayının 20. günü doğdu. 746 (m. 1345) senesi Cemâzil-âhır ayının 23. günü vefât etti. Doğumu bir Cum’a gecesi, vefâtı da yine bir Cum’a günü vukû’ bulmuştur.
Daha çocuk iken evde babasından ders almaya, ilim tahsiline başlayan İbn-i Ferhûn, ilim öğrenmek aşkı ve gayreti ile Şam ve Kâhire gibi ilim merkezlerine gitti. Buralarda birçok âlim ile buluşup sohbetlerinde bulundu. Ebû Abdullah-i Kasrî İbrâhim es-Sürûrî, Ebû Abdullah bin Haris, Hatîb-i Tilmsân, İzzeddîn Yûsuf bin Hasen, Cemâleddîn-i Mutrî, Ebû Abdullah bin Câbir el-Vâdâşî, Zeynüddîn-i Taberî, Şerefüddîn Zübeyr el-Esvânî, Sirâc ed-Dimnehûrî, Kâdı Şerefüddîn el-Emyâtî, İbn-i Mükerrem el-Mısrî, Şerefüddîn el-Huşenî, Selâhaddîn-i Alâî, Cemâleddîn el-Müzenî, Şemsüddîn ez-Zehebî, Ebû Süleymân Dâvûd bin Attâr, Şemsüddîn bin el-Habbâs, Sadrüddîn Ebü’r-Rebî, Süleymân bin Abdülhakîm, Şemseddîn Muhammed el-Hemedânî, Cemâleddîn bin Gavîre ve daha başka birçok âlimden ilim öğrendi. İlim öğrenmek için çok seyahat yaptı ve sıkıntılara katlandı. Bu gayretleri neticesinde, fıkıh, hadîs, va’z, ferâiz, nahiv, edebiyât, lügat, me’anî, beyân, cedel, mantık, münâzara, tasavvuf ve başka birçok İlimde derin âlim oldu. Aynı zamanda şâir idi. Kıymetli şiirleri vardır. Dinin emirlerini yerine getirmekte son derece hassas ve gayretli olan İbn-i Ferhûn hazretleri, hafızası kuvvetli, âbid, ârif ve sâlih bir zât idi. Öğrendiği hadîs-i şerîfleri ve bunları rivâyet eden zâtların isimlerini yazar ve ezberlerdi. İlimde o kadar yükseldi ki, Medine-i münevvere’de kaldığı zamanlarda, Mescid-i Nebî’de bulunur, suâllere cevap verirdi. Arzu edenlere fıkıh ve Arabca dersleri okuturdu. Diğer insanların yanında olduğu gibi, âmir ve idârecilerin yanında da büyük bir kıymeti vardı, idârecilere bir işi düşen kimseler İbn-i Ferhûn’a gelerek, aracı olmasını, bu işlerinin halledilebilmesi için, idârecilere ricada bulunmasını istirhâm ederlerdi. O da bunları reddetmez, onlara yardımcı olmaktan zevk alırdı. Yüzlerce kişiye ilim öğretti. Ebü’l-Abbâs el-Kıbâb bunlardandır.
İbn-i Ferhûn hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: “Nüzhet-ün-nazar”, “Ez-Zâhir fil-Mevâız”, “Dîvân” şiir, “Tevârîh-ül-ahbâr vet-ta’rîfü bi-nesebi Seyyid-il-muhtâr”.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, İbrâhim bin Abdürrahmân bin İbrâhim bin Sibâ bin Ziya olup, künyesi Ebû İshâk’dır. Lakabı Burhânüddîn’dir. 660 (m. 1262) senesinde doğdu. 729 (m. 1329) senesinde Dımeşk Bâderâiye Medresesi’nde vefât etti. Aslen Mısırlı idi.
İbn-i Ferkâh, Arab dili ve edebiyatının inceliklerini amcasından, fıkıh ilmini ise babasından öğrendi. Fıkıh ilminde söz sahibi oldu. Zamanın âlimlerinden ilmî yönden çok ileride idi. Fıkıh ilmindeki üstünlüğü husûsunda âlimler ittifâk etti. İbn-i Abdüddâim, İbn-i Ebi’l-Yüsr, Yahyâ bin Sayrâfî’den ve başka birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Babasının vefâtından sonra Bâderâiyye Medresesi’nde. babasının yerine müderris oldu. Emeviyye Câmii’nde talebelere ders verdi. Müslümanlar ondan çok istifâde ettiler. Ona yüksek makam ve mevkiler teklif edildiği hâlde kabûl etmedi Amcası Şerefüddîn’den bir müddet sonra hatîblik yaptı. Daha sonra bu vazîfeyi bıraktı. Tekrar Bâderâiyye Medresesi’ndeki görevine döndü. Büyük âlim Sarsarî’den sonra, Şam kâdıl-kudâtlığı ona teklif edildi. Bizzat Şam naibi ve diğer devlet ileri gelenleri bu iş üzerinde durdular. Buna rağmen İbn-i Ferkâh bu vazîfeyi yine kabûl etmedi ve vazîfeyi kabûl etmemekte ısrar etti.
Zamanında Şafiî mezhebi reîsliği kendisinde bulunuyordu. Yanında büyük âlimler yetişti. Yazı ve konuşmalarında ifâdesi çok düzgündü. Dili çok tatlı idi. Devamlı ders vermekten bıkıp usanmazdı. Derslerini çok kolay verirdi. Çok namaz kılar, oruç tutar ve Allahü teâlâyı zikrederdi. Tevâzu sahibi, hayır işlerinde çok gayretli idi. Gıybetten ve başkasına sıkıntı vermekten son derece sakınırdı. Cömert idi. Vermeyi, ihsânda bulunmayı severdi. Başkasını ziyâret etmeye ve cenâzelerde bulunmaya ehemmiyet verirdi. Talebelerin dertlerini anlamaları için bütün gücü ile çalışırdı. Onlara karşı şefkatli ve merhametli idi. Talebeleri arasında ilim ve fazilet sahibi olanları medhederdi.
İbn-i Ferkâh, zarif ve orta boylu idi. Nûr yüzlü bir zât olup, kalbe sevinç ve ferahlık verirdi. Hattâ onun bu durumu, kana ve rûha işlerdi. O, Şam’ın büyük âlimi ve bereketi idi. Çok ecir ve sevâblara kavuştu. Allahü teâlânın lütfuna ve insanların medhine mazhar oldu.
Zehebî onun hakkında: “İbn-i Ferkâh, heybetli olmakla beraber, merhametli ve yumuşak tabiatlı idi. Fitne ve kötülüklerden hiç hoşlanmazdı. Ba’zı işittiklerini yazdı. Hadîs ilmini çok iyi bilirdi. Vera’ ve vakar sahibi idi” demektedir. Kemâlüddîn Ca’fer de onun hakkında şöyle demiştir: “İbn-i Ferkâh bir ara Beytr-ül-mâl vekîlliği yaptı. Sonra bu vazîfeden ayrıldı. Kendisine lâzım olan işlerle uğraştı. Makam ve mevkı’ye i’tibâr etmedi Güzel bir hayat sürdü. “Ben ne zaman, minberde hutbe, va’z ve nasihat için ayağa kalksam, Allahü teâlâdan haya ediyorum. Zîrâ va’z ve nasihati, ancak ehli ve lâyık olanlar yapar” diyerek tevâzu ederdi.”
İbn-i Ferkâh birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır. 1- Şerhün-alet-tenbîh’: Yirmi cildlik bir eserdir. 2- Ta’lîk-ün-alâ muhtasar-ı İbn-i Hâcib: Usûl-i fıkha dâir bir eserdir. 3- El-İ’lâm bi fedâil-iş-Şâm, 4- Fetâvâ, 5-Fedail-i aşere-i mübeşşere, 6- El-Menâih li tâlib-is-saydi vez-zebâih.
Hadîs, kelâm, târih ve edebiyat âlimi. İsmi Abdürrezzâk bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Ömer bin Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî el-Bağdâdî olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı Kemâlüddîn’dir. 642 (m. 1244) senesi Muharrem ayının onyedinci günü Bağdad’da doğdu. 723 (m. 1323) senesi Muharrem ayında vefât etti. Eş-Şünûziyye kabristanına defnedildi.
İbn-i Fûtî, birçok ilim kollarında mütehassıs idi. Çok üstün bir zekası vardı. Gördüğü ve duyduğu bir şeyi unutmazdı. Hadîs ilmine çok önem verdi. Birçok hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyetlerde bulundu.
Kendisi şöyle der: “Ben beşyüz âlimden ilim öğrendim.” Es-Sâhib Muhyiddîn bin el-Cevzî, el-Mübârek bin Mu’tasımbillah, Muhammed bin Ebî Rîniyye, Ali bin es-Sâî el-Bağdâdî hadîs dinlediği hocalarıdır.
İbn-i Fûtî, Bağdad’daki el-Müstensıriyye Medresesinin kütüphânesine müdür oldu. Vefâtına kadar bu vazîfeyi yürüttü. Nâzik, mütevâzi, güzel ahlâk sahibi bir zât olan İbn-i Fûtî’den; oğlu Ebü’l-Meâlî Muhammed ve Mahmûd bin Halife hadîs rivâyetinde bulundu. İbn-i Fûtî, ömrünün sonlarına doğru felç hastalığına tutuldu. Târih ve edebiyat ilimlerinde de söz sahibi idi.
İbn-i Fûtî, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1. Ed-Dürer-ün-nâsia fî şi’r-il-miet-is-sâ-bia, 2. Mecmû-ül-âdâb fî mu’cem il-esmâi vel-elkâb: Elli cildlik bir eserdir. 3. Dürer-ül-esdâf fî gurer-il-evsâf: Yirmi cildlik bir eser. 4. Telkîh-ül-efham fil-muhtetif vel-mü’telifi, 5. El-Havâdis-ül-câmiati vet-Tecârüb-in nâfîati fil-miet-is-sabra.
Hadîs ve târih âlimi. İsmi, Hasen bin Ömer bin Hasen bin Habîb bin Ömer ed-Dımeşkî el-Halebî olup, künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Tâhir’dir. Lakabı ise Bedrûddîn’dir. 710 (m. 1310) senesi Şa’bân ayında Haleb’de doğdu. 779 (m. 1377) senesi Rebî’ul-âhır ayının onbirinde vefât etti.
İbn-i Habîb, babasının muhtesib vazîfesinde bulunduğu Haleb’de ilim öğrendi. Birçok zâtlardan ilim öğrenen İbn-i Habîb, birçok beldeleri ilim öğrenmek için dolaştı. Kâhire’de Muhammed bin Mu’dâd, Muhammed bin Gali, Abdülmuhsin İbn-üs-Sâbûnî, Yahyâ bin Mısrî’den ilim öğrendi. 733 (m. 1332) senesinde ilk defa, 739 (m. 1338) senesinde de ikinci defa hacca gitti. Bu seyahatler esnasında Mısır ve Suriye’nin çeşitli şehirlerinde ikâmet etti. İbrâhim bin Sâlih ve onun babası Ömer’den ve Fahrüddîn İbni Hatîb’den hadîs-i şerîf dinledi.
Kendisinden de; İbn-i Aşâir, İbn-i Zâhire, İbn-ül-Acemin’in torunu, Muhibbüddîn İbn-üş-Şıhne, Alâüddîn İbni Hatîb en-Nâsıriyye ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinlediler ve rivâyette bulundular.
İbn-i Habîb daha sonra Trablus’a gitti. Oradan Şam’a ve sonra da Haleb’e geri döndü. Vefâtına kadar orada ikâmet etti.
İbn-i Habîb birçok eserler yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Nesim-üs-Sabâ: Bu eser manzûm ve nesir ile karışık yazılmış bir eserdir. 2- Dürrat-ül-eslâk fî devlet-il-etrâk: Bu eserde Mısır’da hüküm sürmüş olan Memlûklü hükümdârları ve Memlûklü târihi anlatılmaktadır. 3-Cüheynet-ül-ahbâr fî esmâ-il-Hulefâi mülük-il-emsâr, 4- Tezkirât-ün-nebîh fî eyyâm-il-Mensûr ve benîhi, 5- En-Necm-üs-Sâkıb, 6- El-Muktefâ fî zikri fedâil-il-Mustafâ, 7- Keşf-ül-Mürût: Şâfiî mezhebi fıkhına dâir bir eserdir. 8- Füsûl-ür-Rabî’ ve usûl-ül-Bedî, 9-Makâmât-ül-Vuhûş.
En-Necm-üs-Sâkıb adlı eserinden ba’zı bölümler:
Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâ indindeki derecesi: Resûlullah ( aleyhisselâm ) beşerin en üstünüdür. Allahü teâlâya en yakın ve derecesi en yüksektir. Allahü teâlâ, O’na pek çok faziletler ihsân buyurdu. Her iki dünyâda makamını, zikrini pek yüksek kıldı. En kâmil güzellikleri O’nda topladı. Kendisine yakın kulları arasında da O’nu üstün tuttu. Kur’ân-ı kerîmde O’nu övdü. Yeri, O’nun için temiz yaptı ve mescid kıldı. O’nun, mu’cizesini kıyâmete kadar bâki eyledi. O’nu bütün insanlara Peygamber olarak gönderdi. Ona şefâat-i kübrâyı ihsân eyledi. O’nu âhır zaman Peygamberi kıldı. Onun ismini Arş-ı a’lâya ve Cennetin birçok yerine yazdı. O’nun vasfını pek geniş bildirdi. O’nun sözlerini hikmetler ve derin ma’nâlar ile dolu kıldı. O’nun emrine uyulup, yasakladığı şeylerden sakınılmasını irâde eyledi. Mahlûkuna, O’na itaat eylemesini emreyledi O’nun sünneti seniyyesine ve O’nun yolunda gidenlere uymak için kullarını teşvik buyurdu. O’nun kadrinin ve kıymetinin kendi katında pek yüksek olduğunu bildirdi O’nun kendi resûlü ve kulu olduğuna imân etmeyi bütün insanlara farz kıldı. O’nun vasıtasıyla pekçok hayırlar yarattı. O’nu kendisine yakın kıldı. O’nun vasıtasıyla pekçok hayırlar yarattı. O’nu kendisine yakın kıldı. O’na vahy gönderdi. O’nu hem dünyâda hem de âhırette azîz kıldı. O’nun dinini diğer dinlerden üstün kıldı. O’nu ayıplardan ve eksiklerden muhafaza eyledi. O’nu en güzel şekilde terbiye etti. O’na bilmediklerini öğretti. O’na her müşkil ve mübhem olan şeyin hâllini ve nasıl çözüleceğini gösterdi. O’nu kendisine habîb (sevgili) ve dost yaptı.
Allahü teâlâ, Habîbine ta’zim ve hürmeti emretti. O’nun nasihatlerine yapışmayı, O’nun kadrini ve kıymetini yüksek tutmayı emretti. Allahü teâlâ diğer Peygamberlere verdiği faziletlerin benzerlerini ve daha fazlasını ona ihsân etmiştir. Cebrâil aleyhisselâm; “Şarkı ve garbı dolaştım. Fakat Muhammed aleyhisselâm gibisini görmedim” diyerek, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) üstünlüğünü beyân etmiştir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), en şerefli belde olan Mekke-i mükerremede doğdu. Mekke-i mükerreme, gerek Allahü teâlânın indinde ve gerekse kullarının yanında pek kıymetlidir. O dürr-i yetim oradan çıktı. O güneş, Mekke-i mükerreme semâsının ufkundan doğdu. Muhammed aleyhisselâm, İbrâhim aleyhisselâmın duâsı, Îsâ aleyhisselâmın müjdesi, Kureyş soyunun en temizi, Hâşimoğullarının incisidir. O, Arabların en şereflisi, en üstünü ve en fazfletlisidir.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vasıfları: Resûlullahın mübârek başı büyük idi. Teni beyaz idi. Mübârek sakalı şerîfleri sık olup, yaradılıştan saçları gibi ondüle idi. Mübârek alınları açık idi. Mübârek dişleri beyaz idi. Mübârek ön dişleri seyrek idi. Söz söylediği zamanda, sanki dişleri arasından nûr, çıkardı. Mübârek bedeni, hem yumuşak, hem de kuvvetli idi. Mübârek kaşları ince idi. Kaşlarının arası açık idi. Mübârek kirpikleri uzun idi. Mübârek kolları etli idi. Mübârek kolları, ayakları ve parmakları uzun idi. Mübârek yüzü, bir miktar yuvarlak idi. Neş’eli olduğu zamanda, mübârek yüzü ay gibi nurlanırdı. Allahü teâlânın kulları arasında ondan daha fasih ve tatlı sözlü kimse görülmedi. Mübârek sözleri gayet kolay anlaşılır, gönülleri alırdı ve rûhları cezb ederdi. Mübârek bedenleri gayet temiz idi. Kokusu amberden daha hoş idi. Çocuklar arasında kokusu ile tanınırdı. O’nun geçtiği yerden geçenler, kokusundan O’nun geçtiğini anlarlardı. Mübârek göz, kulak ve diğer uzuvları gayet kuvvetli idi. Melekleri ve şeytanları görürdü. Aydınlıkta gördüğü gibi karanlıkta da görürdü, önünde olanları gördüğü gibi, arkasında olanları dahi görürdü. Fahri âlem ( aleyhisselâm ) güleryüzlü idi. Tebessüm ederek gülerdi. Gülerken, mübârek dişleri görünürdü. Güldüğü zaman, nûru duvarlar üzerine ziya verirdi. Yavaş ve vekarla yürür idi. Yana ve geri bakacağı zaman, bütün bedeni ile dönüp bakardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sükût hâli uzun idi. Devamlı tefekkür ederdi. Eshâbı ile dâima görüşürdü. Adâlet ve ihsân üzere idi.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) fesahati ve hilmi: Resûlullah ( aleyhisselâm ) Arab lehçelerini gayet güzel bilirdi. Her kabileye kendi lehçesi ile hitâb ederdi. Fesahat ve belagatı, akıl sahiplerini hayrette bırakırdı.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), yüksek bir ahlâk üzere bulunuyordu. O’nun ahlâkı, Kur’ân-ı kerîmin bildirdiği ve öğrettiği ahlâk idi. Zâten O, yüksek ahlâkı tamamlamak için gönderilmişti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hilmi pekçok idi. Kendisine gelmiyenlere, O giderdi. Vermeyene verirdi. Kendisine zulmedenleri ve haksızlık yapanları affederdi. Gücü yettiği hâlde, kimseden intikam almazdı. Kendisine meşakkat olan ve istemediği durumlara karşı sabırlı idi. İnsanlardan gelen eziyet ve sıkıntılar O’nda sabırdan başka birşeyi arttırmaz idi.
Münâfıkların kendisi hakkındaki kötü söz ve işlerini görmemezlikten gelirdi. Kendisine dil uzatanlara kötülük ile mukâbele etmezdi. Allahü teâlâ, O’nu onlara karşı muzaffer kılıncaya kadar, onlardan gelen sıkıntı ve eziyetlere sabreyledi.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) başkalarına karşı muâmelesi ve şefkati: Resûlullah ( aleyhisselâm ) hediye kabûl eder ve verene hediye ile mukâbele buyururlardı. Dâima başkalarına yardım ederdi. Fakirlerin da’vetini de kabûl eder, onlara teşrîf ederlerdi. Medîne-i münevverenin en uzak yerlerinde bulunan hastaları ziyâret ederdi. İhtiyâç sahibi ve âciz kimseler olabileceği ihtimâli üzerine, namazları fazla uzatmazdı. Kendisinden özür diliyenlerin özürlerini kabûl ederdi. Kendisini ziyârete gelenlere pekçok ikramda bulunurdu. Eshâbından ve Ehl-i beytinden herkese terbiye ile “Buyurun” diyerek cevap verirdi. Yanında bulunanlara aynı sevgiyi gösterirlerdi. Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Resûlullaha on sene hizmet ettim. Bana, yaptığım birşeyden dolayı, bunu niçin böyle yaptın veya yapmadığım birşey için de, bunu niçin yapmadın” buyurmadı.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) çok şefkatli idi. Dâima iyiliği emreder ve iyilik sahiblerine yakın dururdu. Kötülüğe, kötülük ile muâmele etmezdi. Kötülük sahibine müsamaha gösterirler, onu affederlerdi, iyilikten gücünün yettiğini yapardı. İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ümmetine meşakkat olacak ve güç gelecek şeyleri emir buyurmamış, onlara dâima kolay şeyleri emretmiştir.”
Resûlullahın tevâzu ve adâleti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) yüksek bir tevâzuya sahipti. Kibirden herkesi çok sakındırırdı. Fakirlere ve muhtaçlara iyilikte bulunurdu. Hizmetçilerle beraber yerdi. Huzûrlarına gelenlere hizmet ederlerdi. Arpa ekmeği için bile olsa, yapılan da’vete icabet ederdi. Kum ve çakıl taşları üzerine yatardı. Çarşıdan almış oldukları şeyleri bizzat kendileri taşırlardı. Eshâbına (r.anhüm) en güzel ve en mükemmel şekilde muâmele ederdi. Bir meclise teşrîf buyurduklarında, meclisin son bulduğu yere otururlardı. Kul ve peygamber olmayı, sultan olmaya tercih etti.
Dostu da, düşmanı da, O’nun adâletine, ilmine ve yüksek bir ahlâka sahip olduğuna şehâdet etmektedir.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) susması çok olup, vekar sahibi idi. Az konuşurdu. Güzel olmayan sözlerden yüz çevirrirdi. Meclisi, hidâyet, ilim, hilm ve hayır meclisi idi. O’nun bulunduğu mecliste, gürültü olmaz, her kafadan bir ses çıkmazdı. Adâlet ve edeb yolunda asla ta’viz vermezdi.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zühdü, kanâati ve ibâdeti: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zühdü pekçok idi. Bu husûsta en yüksek mertebede bulunuyordu. Dünyânın parlaklığına ve yaldızına ehemmiyet vermezdi. O, her zaman tâat üzere idi. Kanaatkar idi. İşlerinde pek temiz ve nezîh idi. İşlerinde ve hâllerinde, kifâyet miktarını tercih buyururdu. Yiyecek ve giyeceklerinde zarûret miktârı ile yetinirdi. Kalın giyeceklerden giyerlerdi. Fazla yemezdi. Eve gelince yemek istemezdi. Onlara açlığını, susuzluğunu belli etmezdi. Eğer yemek getirirlerse yerdi Su verirlerse içerdi. Ahırete teşrîf ettiklerinde, geriye hiçbir şey bırakmadı. Kendisinden sâdece silâhı, katırı ve bir parça arazi kaldı. Hâlbuki kendisine yerdeki hazinelerin anahtarı verilmişti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ibâdeti pekçok idi. Allahü teâlâdan korkması, Rabbini tanıması derecesinde idi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), kıyâmet gününde ilk önce kabirden çıkacaktır, insanlar ümidsiz hâle düştükleri zaman, onlara O müjde verecektir, onların şefaatçisi olacaktır. Onlar sustuktan zaman, O konuşacaktır. En önce Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Cennete girecektir. O, Kevser havuzunun sahibidir. Kevser havuzunun kokusu, miskden daha hoştur. Onun suyu, baldan daha tatlı ve sütten daha beyazdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) hem ilk şefaat eden, hem de şefaati ilk kabûl olandır. Yerdeki ağaçlardan daha çok kimseye şefaat eder.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizeleri: Mekkeliler, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) kendilerine bir mu’cize göstermesini istemişlerdi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) onlara, ayın ikiye bölünmesi mu’cizesini gösterdi. Mekke müşrikleri bu mu’cizeyi görünce üzüldüler. Eshâb-ı Kirâm ise sevindi Ebû Cehl ahmaklığından dolayı, ayın bu şekilde bölünmesinin sihir olduğunu söyledi ve inanmadı. Gerçekten ayın ikiye bölünüp bölünmediğini anlamak için, uzaklara insanlar gönderdiler. Uzakta bulunanlar da o saatte ayın bölündüğünü söyleyince, bu mu’cizenin sihir olmadığı ortaya çıktı.
Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) su istenmesi: Bir gazâ sırasında Eshâb-ı Kirâm susuz kalınca, Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) su istediler. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek sağ elini, bulunan çok az suya soktu. Parmaklarının arasından, pınarlar gibi su akarak suyun bulunduğu kap devamlı taştı. Herkes bu sudan abdest aldı. Onlar binbeşyüz kişi idiler. Yüzbin kişi olsa, Resûlullahın bereketi ile o su onlara yine kâfi gelirdi.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yeni doğmuş bir çocuk getirilmişti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında konuşup, Resûlullahın Peygamberliğine şehâdet getirdi.
Katâde’nin ( radıyallahü anh ) gözü, Uhud muharebesinde elmacık kemiği üzerine akmıştı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onu, tekrar yerine koydu. Ondan sonra o gözü, Resûlullahin ( aleyhisselâm ) bereketiyle en iyi ve sağlam gözü oldu.
Bedr muharebesinde, İslâm düşmanı Ebû Cehl, Mufiz bin Afra’nın elini kesmişti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun kesik elini yapıştırdı. Allahü teâlânın izni ile kolu eskisinden daha sağlam oldu.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Eshâb-ı Kirâmdan birisine duâ buyurmuşlardı. Resûlullahın mübârek duâlarının bereketi tâ torunlarına kadar ulaştı.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Abdürrahmân bin Avf’a bereket ile duâ buyurmuşlardı. Bu duânın bereketiyle, Abdürrahmân bin Avf’ın ( radıyallahü anh ) evinin etrâfı mallarla doldu. Hattâ bir defasında, yediyüz deveyi fakirlere sadaka olarak verdi.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mu’cizelerinden birisi de, Allahü teâlânın O’na gayb ile ilgili ba’zı şeyleri bildirmesidir. Resûlullah efendimiz vukû’ bulacağını haber verdiği şeyler olmuştur. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) kendisinden sonra fitnelerin çıkacağını, Hazreti Osman’dan sonra, Hazreti Ali’nin de şehid olacağını, Emevîlerin emir olacaklarını, Kıyâmet alametlerini, Hazreti Mehdî’nin çıkacağını, Ammâr’ı ( radıyallahü anh ) âsilerin şehîd edeceklerini, hâricilerin zuhur edeceğini, yüzlerinin traşlı olacağı bozuk kaderiyyenin ve Eshâb-ı Kirâma dil uzatanların çıkacağını ve doğru yoldan ayrılacaklarını bildirmiştir.
Mekke müşrikleri, putlarını inkâr ettiği için, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) öldürmek üzere ittifâk etmişlerdi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) evinden çıkarken, onlara doğru toprak serpti. Onlar, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) yanlarından geçtiği hâlde, farkında bile olmadılar. Onlar, hâlâ Resûlullahı ( aleyhisselâm ) evinden çıkması için beklediler.
Eshâb-ı Kirâmdan ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ümmetinden sâlih kimselerden zuhur eden kerâmetler de Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizelerindendir.
Resûlullahı tasdik etmek, Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına inandıktan sonra, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın kulu ve resûlü olduğuna inanmak da farzdır. Resûlullaha îmân; O’nun peygamberliğine şehâdet etmek, Allahü teâlâdan getirdiklerinin hepsini ve buyurduklarını tasdik etmektir. Kalb ile tasdik ve dil ile ikrâr bir arada bulununca Îmân tamâm olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) peygamberliğine ve bildirdiklerine imân ettikten sonra, O’na itaat etmek de lâzımdır. Çünkü O’na itaat, Allahü teâlâya itaatla beraberdir. Server-i âleme itaat edip, O’nun sünnet-i seniyyesi üzere yürüyen kimse, doğru yoldadır. O’nun emirlerine uyan, en büyük sevâba ve mükâfatlara kavuşur. O’na muhalefet edip, emirlerine karşı gelenler, en büyük azâba ve cezaya uğrarlar. Resûlullaha itaat etmek, O’nun sünnet-i seniyyesine uymak, O’nun getirdiklerini kabûl etmek, O’nun bildirdiklerini her tarafa yaymaktır.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine yapışan Cehennemden kurtulur. Ahırette iyilerle beraber haşr olunur. Sünnet-i seniyyeye uyan, Kur’ân-ı kerîme de uyar. Herkesin bozulduğu zamanda, sünnet-i seniyyeye yapışana yüz şehîd sevâbı vardır. Sünnet-i seniyyeden yüz çeviren, Resûlullahın yolundan ayrılmış olur. Kim nefsini sünnet-i seniyyeye uymaya mecbûr ederse, mes’ûd ve bahtiyar kimselerden olur. Sünnet-i seniyyeye muhalefet edip, karşı çıkan, hüsrana uğrar. Dinden olmayıp, sonradan ortaya çıkan bid’atlerden çok sakınmalı. Çünkü her bid’at dalâlettir, sapıklıktır. Sünnet-i seniyyeyi bilip ona uymak sûretiyle, kalbleri uyanık bulundurmalıdır. Sünnet-i seniyye iyi bilinirse, neyin dalâlet ve sapıldık olduğu kolayca anlaşılır.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) sevgi ve hürmet: Her mü’minin Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) sevmesi lâzımdır. Bir kimse Resûlullahı canından, malından, evlâdından, ana ve babasından ve dostlarından daha çok sevmedikçe imânı kâmil bir mü’min olamaz. Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) seven, içinde imânın tadını duyar, Resûlullaha sevenler arasına katılır. Allahü teâlânın kendilerine lütuf ve ihsânda bulunduğu kimselerle arkadaş olur. Çünkü kişi, sevdiği ile beraberdir. Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm), Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) canlarından daha çok seviyorlardı. O’na kavuşmayı, O’na yakın olmayı, herşeye tercih ediyorlardı. O’na hürmette kusur etmemek için bütün güçleri ile çalışıyorlardı. O’na çok salât ve selâm okuyorlardı. Hele Ebû Bekrin ( radıyallahü anh ) Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan sevgi ve muhabbeti pek meşhûrdur. Hazreti Ömer, Resûlullahı canından daha çok sevdiğini yemîn ile söylemiştir. Hazreti Osman ve Hazreti Ali’nin de Resûlullaha olan sevgi ve muhabbetleri ma’lûmdur. Hazreti Ali’den şöyle bildirilmiştir “Vallahi, Resûlullah. ( aleyhisselâm ) bize, mallarımızdan, çocuklarımızdan, babalarımızdan ve analarımızdan, hararetten yanan ciğerlerin serin suya olan iştiyâklarından daha sevgilidir ve kıymetlidir.” Amr bin As ( radıyallahü anh ) şöyle buyurmuştur: “Hiçbir kimse bana Resûlullahtan daha sevgili olmamıştır.” İbn-i Ömer’e bize en sevdiğin kimseyi söyler misin? denince, yetiş ey Muhammed ( aleyhisselâm ) demekten kendini alamadı. Ashâb-ı Kirâmın bir kısmı da, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmaları ve sevmelerinden dolayı Bedr’de, Uhud’da ve Hendek muharebelerinde müşrik olan oğlu ve akrabaları ile muharebe etti.
Resûlullah efendimize sevginin alâmeti, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hürmet ve ta’zim, O’nun ümmetine şefkat, sâlihlerine iyilik etmek, onlara nasîhatta bulunmak, onlara faydalı olup, zararları onlardan def etmektir. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevenlerden olanlara, O’nun emirlerine uyup, yasaklarından kaçanlara, gerek sıkıntı ve gerekse genişlik zamanlarında O’nun âdabı ile edeblenenlere, O’nun emrettiklerini nefsinin arzu ve isteklerine tercih edenlere, Allah için sevinip, Allah için sevenlere, O’nun sünneti ile amel etmeye devam edenlere, şehvetinin isteğinin aksine, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesi istikâmetinde gidenlere, O’nun sünnet-i seniyyesinin (dinin emir ve yasaklarını) öğrenen ve onlarla amel edenlere, O’nun ahlâkı ile ahlâklananlara, O’nun sevdiklerini sevenlere, Resûlullahın Ehl-i beytine ve Eshâb-ı Kirâma hürmet edip onları sevenlere, bid’atlerden ve bid’at ehlinden uzak kalanlara ne mutlu.
Resûlullah efendimize hürmet ve ta’zim: Allahü teâlâ, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) hürmet ve ta’zimi farz kıldı. Onun huzûrunda, O’ndan önce konuşmayı, O’na karşı edebe uymayan işlerde bulunmayı yasakladı. Eshâb-ı Kirâma, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ağzından çıkanları dikkatle dinlemelerini emretti. Herhangi bir şekilde muhalefet etmekten seslerini O’nun sesinden fazla çıkarmaktan menetti. O’na hayatta iken de, vefâtından sonra da hürmet etmelerini emretti. O’nu, birbirlerini çağırdıkları gibi çağırmamalarını emretti. O’na, sevdiği isimler arasında en güzeli ile hitâb etmelerini emretti. O’nun yanında sesini alçaltarak konuşanları övdü ve onları af ve mağfiret buyuracağını ve büyük mükâfata kavuşturacağını va’detti. Bu sebeple Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Server-i aleme ( aleyhisselâm ) çok hürmet ve ta’zimde bulunurlardı. Ebû Bekr ve Ömer (r.anhümâ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gözlerini kaldırıp bakamazlardı. Etrâfında otururlarken sanki başlarının üzerinde kuş varmış gibi otururlardı. Resûl-i ekrem abdest aldığı vakit, Resûl-i ekremin abdest suyunu alabilmek için birbirleri ile yarış ederlerdi. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) saçından bir kıl düşünce, onu alabilmek için çok gayret gösterirlerdi. O’nun emirlerine uyabilmek için canla başla çalışırlardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kapısını parmakları ile değil, tırnakları ile çalarlardı. Bir şey soracakları vakit, Resûlullaha hayâlarından dolayı onu sormaya cesâret edemezlerdi.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hayatlarında olduğu gibi, velâtlarından sonra da hürmet ve saygı lâzımdır. Selef-i sâlihîn, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfini duydukları zaman, derhâl onu alırlar, ezberler ve ma’nâsına göre amel ederlerdi. O’nun “hadîs-i şerîfi okunduğu zaman, hürmetle dinlerlerdi. Bir kısmı, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) dâir birşey işittiği zaman, olduğu hâlde kalır, pür dikkat dinlerdi. Bir kısmı, huşû’ ve hudû’ hâline bürünürdü. Bir kısmının gözlerinden yaşlar akardı. Bir kısmı, anlatılandan dolayı hayran kalırdı. Bir kısmının rengi atıp, sapsarı olurdu. Bir kısmı, abdestsiz asla hadîs-i şerîf yazmazdı. Bir kısmı, yatarak veya ayakta hadîs-i şerîf okumayı hoş görmezdi. Bir kısmı, kendisinden hadîs-i şerîf okuması istendiği zaman, derhâl gusl abdesti alır, temizliğini yapar ve yeni elbiselerini giyerdi.
Ey insanoğlu! Resûlullaha, huzûrda imişsin gibi hürmet ve ta’zimde bulun. Resûlullah ( aleyhisselâm ), yanında anıldığı zaman edebli ol. Günahlarının af ve mağfireti için O’nun şefaatini iste.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Âline ve Eshâbına sevgi: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) temiz Ehl-i beytine, akrabasına, O’nun seçkin soyuna, Eshâb-ı Kirâma, mü’minlerin anneleri durumunda olan mübârek zevcelerine hürmet ve ta’zim, Resûlullaha olan, hürmet ve ta’zimdendir.
Ey Âdemoğlu! Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Ehl-i beytine, âlimlere hürmet ve ta’zimde bulunduğun gibi, hürmet ve ta’zimde bulun. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Ehl-i beytini ve Hazreti Ali, Ca’fer bin Ebî Tâlib, Ukayl bin Ebî Tâlib, Hazreti Abbâs’ı (r.anhüm) sevenleri sev. Onlara buğz edenleri sevme. Onları sevmeyi ni’met bil. Bu sevgi, îmâna delîldir. Kureyşe iyilikle muâmele et.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâb-ı Kirâmı sevmeyi emretti. Onların Allahü teâlâ katındaki derecelerinin pek yüksek olduğunu bildirdi.
Ey insanoğlu! Server-i âlemin Eshâbı hakkında her zaman hüsn-i zanda bulun. Onların aralarında meydana gelen hâdiselerden dolayı, hiçbirisinin şânına yakışmayacak söz söylemekten çok sakın. Dâima onların güzel hâllerinden bahset. Faziletlerini anlat. Onlara düşmanlık eden, onları sevmeyen bid’at ehli kimselerden uzak kal.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Eshâbı hakkında şöyle buyurdu: “Benden sonra Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e uyunuz!, “Sizden biriniz, Uhud dağı kadar sadaka verse, Eshâbımdan birisinin verdiği yarım sa’ sadaka sevâbına ulaşamaz.”
Eshâb-ı Kirâmı mehd ve senada bulunan kimse, nifaktan uzaktır. Onlara uyan, doğru yolu bulur. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Eshâbım, gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız kurtulursunuz” buyuruyor. Onlara hürmet ve ta’zimde bulunan, ebedi âhıret yurdunda kerâmet elbiseleri giyer. Onlar hakkında, Resûlullahın hakkına riâyet edeni, Allahü teâlâ, hem dünyâ, hem de âhırette muhafaza eder.
Allahü teâlâ, Eshâb-ı Kirâmı, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yüksek sohbetlerinde bulunmalarının hürmetine üstün kıldı. Onları, nebiler ve resûller hariç, bütün insanlardan üstün kıldı.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret güzel bir sünnettir. Resûl-i ekremin kabri şerîflerinin ziyâret edilmesi husûsunda müctehid âlimler icmâ’ etmişler, pek büyük fazilet ve sevâbın olduğunu bildirmişlerdir. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra ziyâret eden kimse, sanki hayâtında ziyâret etmiş gibidir. Server-i âlemin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret eden, O’nun yakınları arasına girer, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatine kavuşur. Medîne-i münevverede ikâmet eden kimse, Resûl-i ekremin bulunduğu o mübârek topraktan nasîbini alır. Orada vefât eden, O’nun şefaatine kavuşur. Medîne-i münevverede, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidine gitmeli, kabr-i şerîfi ziyâret etmeli, Resûlullaha ve O’nun iki mübârek halifesi Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e selâm vermeli, gerekli olanlar yapılmalı, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mescidinde sesi yükseltmemeli, edebi asla terketmemeli, Resûlullaha olan hürmet ve ta’zimde Selef-i sâlihîn gibi olmalıdır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Ravda-i mutahharasından, minberinden ve mübârek ayaklarının bastığı o yerlerin bereketlerinden istifâde etmelidir. Cebrâil aleyhisselâmın vahy getirdiği o yerlere bakmakla, oraları görmekle gözleri şereflendirmelidir.
Mescid-i Nebevî, takvâ üzere kurulmuş ve yapılmış bir mesciddir. Orada Ravda-i mutahhara vardır. Burası, Cennet bahçelerinden bir bahçedir. Kur’ân-ı kerîm ve sünnet-i nebeviyye nûrları dünyânın her tarafına buradan yayıldı. Burada bir yer vardır ki, burası Mescid-i haramdan sonra yeryüzünün en kıymetli yeridir. Çünkü orada, Fahr-i âlemin ( aleyhisselâm ) mübârek vücûdu bulunmaktadır. Bu mescidde çok namaz kılmalıdır. Bu sebeble çok ni’metlere kavuşulur. Burada kılınan namaz, başka yerlerde kılınan bin namazdan üstündür.
Resûl-i ekreme salât ve selâm okumak: Server-i âleme salât ve selâm getirmenin fazileti pek büyüktür. Salât ve selâma devam etmeli ondan gafil olmamalıdır. Bilhassa Cum’a günleri çok salât ve selâm okumalıdır. Allahü teâlâdan birşey istiyen kimse, önce Allahü teâlâya hamd ve sena ettikten sonra, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât okumalıdır. Böyle bir duâ kabûle pek lâyıktır. İki salât ile (duânın başında ve sonunda olmak üzere) yapılan duâ geri çevrilmez. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) bir salât okuyana, Allahü teâlâ on rahmet eder. O kimsenin on hatâsı affolur. On derece yükseltilir. On sevâb yazılır. Melekler de ona salât okurlar, ya’nî o kimse için istiğfar okurlar, o kimsenin af ve mağfiretini Allahü teâlâdan isterler. Server-i âleme ( aleyhisselâm ) çok salât okuyan kimsenin günahları af ve mağfiret olunur. Bir kitapta Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) salât yazan kimse çok sevâba kavuştuğu gibi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ismi bu kitapta kaldığı müddetçe, melekler o kimse için istiğfar okurlar. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) on kere salât ve selâm okuyan kimse, bir köle azâd etmiş gibi olur. Resûlullah ( aleyhisselâm ), kabri yanında salât okuyan kimsenin okuduğu salâtı duyar. Allahü teâlânın yeryüzünde dolaşan melekleri vardır. Bunlar, ümmetinin okudukları salâtı Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) iletirler.
“Muktefâ fî zikri fedâil-il-Mustafâ” adlı eserinden ba’zı bölümler:
Allahü teâlâya hamd, Resûlüne, O’nun Âline ve Eshâbına salât olsun. Sözlerin en güzeli; Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîm, en doğru yol; Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirilen yoldur. Me’sûd o kimsedir ki, Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîme ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emirlerine uyar.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) babası Abdullah bin Abdülmuttalib’dir. Annesi Vehb bin Abdi Menâf bin Zühre bin Kilâb’ın kızı Âmine’dir. Hazreti Âmine, Resûlullah efendimize hâmile iken O’nun ağırlığını hiç hissetmedi. Resûlullaha hamile olması sebebiyle, Kendisinde usanma bıkkınlık meydana gelmedi. Hazreti Amine’ye birgün uyku ile uyanıklık arasında iken güzel ve tatlı sözlü birisi gelip, ona, insanların ve kâinatın efendisine hâmile olduğunu bildirdi.
Resûlullah efendimizin babası Abdullah, Kureyş ticâret kervanı ile Şam’a ticâret için gitmişti. Artık işlerini bitirmişler, dönüyorlardı. Medîne-i münevvereye gelince, hastalandı ve burada vefât etti.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Rebî’ul-evvel ayının ikinci Pazartesi günü fecir doğarken dünyâya teşrîf buyurdu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) dünyâya teşrîf buyurması ile, şeytanın semâdan haber çalması engellendi. O’nun doğması ile, her yer sarsıldı. Resûlullahın annesi Âmine ve dedesi Abdülmuttalib, O’nun dünyâya teşrîf etmesine çok sevindiler. O’nun bereketinin ve kıymetinin çok yüksek olacağının farkına vardılar.
Resûlullah efendimize ilk süt emziren Ebû Leheb’in azâdlısı Süveybe Hâtun’dur. Resûlullahın bereketiyle azâd edildi. Resûlullah efendimiz daha sonra ona ikramlarda bulunmuş, ziyâret etmiştir. Süveybe Hâtun’dan sonra Resûlullahı ( aleyhisselâm ) Halime Hâtun emzirmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Halime Hâtun’un yanında, Sa’d kabilesinin bulunduğu yerde kaldılar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hürmetine pekçok bereketler ve bolluklar görüldü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Halime Hâtun’un yanında dört yaşına kadar kaldı. Sonra annesi Âmine Hâtun’a teslim edildi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) altı yaşına gelince, annesi Âmine ile beraber Medîne-i münevverede bulunun dayılarına ziyârete gittiler. Beraberlerinde Ümmü Eymen de vardı. Anneleri, bütün gücü ile Resûlullah efendimizin rahatını te’min etmek için gayret gösterirdi. Medîne-i münevverede bir ay kaldıktan sonra dönerlerken, yolda Ebvâ denilen yerde, Resûlullah efendimizin annesi vefât etti. Buraya defnedildi.
Resûlullah efendimizin annesi vefât edince, dedesi Abdülmuttalib’in yanında kaldı. Abdülmuttalib, Peygamber efendimizi kendisine çok yakın tutardı. O’nun sözlerini dinlerdi. O’nun muhafaza ve hizmetine çok ehemmiyet verirdi. Vefât edeceği zaman, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) bakması için oğlu Ebû Tâlib’e vasıyyette bulundu.
Amcası Ebû Tâlib, Server-i âlemi ( aleyhisselâm ) çok severdi. O’nun bereketini farkeder ve görürdü. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) çocuklarına tercih ederdi. Bir defasında Kureyşin ileri gelenleri ile sefere çıkmıştı. Beraberinde Resûl-i ekremi de götürmüştü. Onlar bu yolculukları sırasında Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile sohbet edip konuşurlarken yorgunlukları giderdi. Resûl-i ekremin bereketi ile bu yolculukları gayet güzel ve sıkıntısız geçmiştir. Kâfile, Bahira denilen bir papazın yanına uğradı. Bahira, Resûlullah efendimizin mübârek ellerini tuttuktan sonra; “Bu, Allahü teâlânın âlemlere rahmet olarak gönderdiği peygamberdir” dedi. O’nun gelişi ile ağaçların ve taşların secdeye vardıklarını, bir bulutun onu gölgelendirdiğini, O’nda, geleceği bildirilen peygambere dâir kitaplarda yazılı sıfatları gördüğünü söyledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bu sırada daha oniki yaşında bulunuyordu. O’nu, Allahü teâlâ muhafaza ediyordu. O, kavminin mürüvvet bakımından en üstünü, ahlâken iyisi, hilm ve emânet bakımındanda en büyüğü idi. Asla münâkaşa etmez, yalan söylemezdi. Çok yüksek hasletleri kendisinde bulundurduğu için “Muhammed-ül-emîn” denirdi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) yirmibeş yaşında iken, Hazreti Hadîce vâlidemizin adına ticâret yapmak için Şam’a yolculuk yaptı. Beraberinde, Hazreti Hadîce’nin hizmetçisi Meysere de var idi. Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) bu yolculuk sırasında iki melek gölgelendiriyordu.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) kırk yaşına geldiği zaman, peygamberlik vazîfesi verildi. Her taraf nübüvvet nûru ile aydınlandı. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) vahy, önce doğru rü’yâlar şeklinde gelmeye başladı. Resûl-i ekrem, Hirâ dağına gider, orada yalnız kalırdı. Nihâyet O’na Cebrâil (aleyhisselâm) göründü. O’nu, peygamber olduğu haberi ile müjdeledi. O’na; “Oku! Herşeyi yaratan Rabbinin ismiyle ki, O, insanı pıhtılaşmış kandan yarattı. Oku, senin Rabbin kalemle yazı yazmayı öğreten, insana bilmediğini öğreten, bol kerem ve ihsân sahibidir” meâlindeki Alâk sûresinin ilk beş âyetini okudu. Ayağı ile yere vurdu. Çıkan su ile O’na abdest almasını öğretti. İki rek’at namaz kılmasını söyledi. Sonra gitti. Cebrâil (aleyhisselâm) O’na geldiği gün, Ramazân-ı şerîfin onyedisi ve Pazartesi günü idi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Peygamberliği bildirilip, Cebrâil (aleyhisselâm) O’na gelmeye başlayınca, yanından geçtiği ağaçlar ve taşlar O’na selâm verirdi. “En yakın akrabalarını âhıret azâbı ile korkut” meâlindeki Şuarâ sûresi ikiyüzondördüncü âyet-i kerîmesi nâzil oluncaya kadar, üç sene gizli olarak insanları İslama da’vet etti. Bundan sonra, İslâma da’veti açıktan yaptı. Allahü teâlâ tarafından kendisine bildirilenleri insanlara tebliğ etti. Ümmetine nasîhat eyledi. Emâneti yerine getirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), insanları Allahü teâlâya imâna da’vet ediyordu, imân edenlerin âhırette ebedi azaptan kurtulacağını, Allahü teâlânın rızâsına kavuşacağını bildiriyordu. Onları kendisini tasdik etmeye ve kendisine tâbi olmaya çağırıyordu. Kureyş müşrikleri ise, insanlara Resûl-i ekreme itaat etmemelerini emrediyorlar, Resûlullahı ve O’na imân edenleri dinlememelerini söylüyorlardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ), onların arasında on sene tebliğ vazîfesini yaptı.
Hazreti Hadîce ve Hazreti Ali’den sonra, azâdlı kölesi Zeyd bin Harise, eski dostu ve yakın arkadaşı Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Osman, Abdürrahmân bin Avf, Sa’d bin Ebî Vakkâs, Zübeyr bin Avvâm, Talhâ bin Ubeydullah ilk müslüman olanlardır. Hazreti Hadîce’den sonra müslüman olan bu sekiz kişiye “Sâbikûn-i İslâm”, ya’nî ilk müslümanlar denir.
Hazreti Ömer’in müslüman oluşu: Hazreti Ömer’in, müslüman olmadan önce İslâma olan düşmanlığı çok şiddetli idi. Hattâ birgün kılıcını kuşanıp, Resûlullah efendimizi öldürmek için yola çıkmıştı. Yolda Nuaym bin Abdullah’a rastladı. Nuaym’dan, kızkardeşi Fâtıma ile eniştesi Sa’îd’in müslüman olduğunu, Habbâb bin Eret’in de onlara Kur’ân-ı kerîm öğretmekte olduğunu öğrendi. Buna çok kızan Ömer, doğru kızkardeşinin evine gitti. Onların Kur’ân-ı kerîm okuduklarını işitti, içeriye girince, kızkardeşine ve eniştesine vurdu. Daha sonra okudukları Kurân-ı kerîm sahifesini istedi. Ve eline alıp okudu. O anda Ömer’in kalbi yumuşadı. Yumuşak bir sesle; “Bu ne güzel ve yüksek sözler” dedi. Onlara, Resûlullahın nerede bulunduğunu sordu. Onlar da Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Safa’da Eshâbdan birinin evinde olduğunu söylediler. Hazreti Ömer oraya doğru yola çıktı. Resûlullahın bulunduğu eve gelince, içeri girmek için izin istedi. İzin verilip içeri girince, orada bulunanlara selâm verdi. Resûlullah efendimizin huzûrunda müslüman oldu. Hazreti Ömer’in müslüman olması, müslümanlar için bir fetih oldu. O gün İslâmın kuvvetlenmesinde çok te’sîrli oldu.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) peygamberliği artık her tarafa yayılmıştı. Bu haber tâ İran İmparatoru Kisrâ’ya kadar varmıştı. Bunun üzerine Kisrâ, Yemen Vâlisi Bâzân’a şöyle haber gönderdi: “Kureyş’in arasından birisinin çıkıp, peygamberlik iddiasında bulunduğunu duydum. O’nun bulunduğu yere git. Eğer bu iddiasından vazgeçmezse, başını bana gönder.” Bâzân, Kisrâ’nın bu haberinin bulunduğu mektûbu, Resûlullaha gönderdi. O zaman Resûl-i ekrem Bâzân’a şu cevâbı verdi: “Şüphesiz, Allahü teâlâ, onun katlini, öldürüleceğini va’d etti.” Bâzân bir müddet bekledi. Durumun nasıl olacağına baktı. Bir süre sonra Kisrâ, oğlu tarafından öldürüldü. Bunun üzerine Bâzân, kendisinin ve arkadaşlarının müslüman olduğunu bildirdi.
Hicret-i şerîf: Mekke müşrikleri müslümanlara karşı eziyet ve sıkıntılarını arttırmışlardı. Müslümanlar, bu durumu Resûlullaha ( aleyhisselâm ) arz ettiler. Hicret için izin istediler. Genç, ihtiyâr, müslümanlar gizlice Medîne-i münevvereye gitmeye başladılar. Medîne-i münevvereye varan Mekkeli muhacir kardeşlerine, Medîneli müslümanlar her türlü yardımı yapıyorlardı. Birgün Resûlullahın da ( aleyhisselâm ) Mekke-i mükerremeden çıkıp, hicret eden müslümanlarla buluşacağını, bu sûretle müslümanların daha rahat hareket ederek kuvvet bulacağından korkan Mekkeli müşrikler, Dârunnedve denilen konakta toplandılar. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) öldürmeye karar verdiler. Ancak Allahü teâlâ onlara bu fırsatı vermedi. Resûl-i ekrem, Hazreti Ebû Bekr ile beraber Mekke-i mükerremeden ayrıldılar. Sevr mağarasına vardılar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Mekke’den ayrıldığı haberini alan Mekke müşrikleri, her tarafı aramaya başladılar. Hattâ Sevr mağarasının yanına kadar geldiler. Resûl-i ekremle ( aleyhisselâm ), Hazreti Ebû Bekr, mağarada üç gece kaldılar. Sonra Allahü teâlânın izni ile yola çıktılar. Yollarına devam ederken, peşlerinden Sürâka bin Mâlik’in gelmekte olduğunu gördüler. Fakat Resûlullah efendimizin bir mu’cizesi olarak, Sürâka’nın atının ayakları kuma battı. Sonra Resûlullahtan af dilemesi üzerine, Resûl-i ekremin duâlarının bereketi ile bu durumdan kurtuldu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) peşinden aramaya gelenleri geri çevireceğine dâir söz verdi. Nihâyet Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hicret-i şerîfleri Medîne-i münevverede son buldu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Medine’ye teşrîf buyurunca, şimdi Mescid-i Nebevî’nin olduğu yer, son durağı oldu. Herkes Resûlullahı kendi evlerine da’vet ediyorlardı. Medine’deki müslümanlar Resûlullahın teşrîfi ile çok sevindiler.
Resûl-i ekrem burada, Mekkeli Muhacirler ile Medîneli Ensârı birbirine kardeş yaptı.
Müslümanlar Medine’de kuvvetlenmişlerdi. Beş vakit namaz kılıyorlardı. Yalnız namaz vakitlerinde, sâdece “Essalâtü Câmia” deniyordu. Resûlullah, namaz vaktinin bildirilmesi konusunda, Eshâb-ı Kirâm arasında meşveret yaptı. Eshâbdan ba’zıları namaz vakitlerini bildirmek için çan çalınması teklifinde bulundular. Bu fısk ve isyan ehlinin şiârı olduğu için, Server-i âlem bunu hoş görmedi. Nihâyet Abdullah bin Zeyd’e rü’yâsında şimdi okunan ezan öğretildi. Abdullah bin Zeyd, rü’yâsında öğretilen ezanı Fahr-i âleme arz edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) bu ezanı Hazreti Bilâl’e okumasını emretti. Aynı rü’yâyı Hazreti Ömer de görmüştü. Server-i âlem bundan dolayı Allahü teâlâya hamd etti. Hazreti Ömer’in ve Abdullah bin Zeyd’in rü’yâlarının birbirine muvafık gelmesine de sevindi. Hazreti Bilâl-i Habeşî sabah ezanında “Es-Salâtü hayrun minen-nevm” ilâve etti. Resûlullah efendimiz ise buna mâni olmadı. Hazreti Bilâl-i Habeşî’ye yüksek derecesinden dolayı sevinmesini lisân-ı hâl ile söyledi.
Ehl-i Suffe; maddî durumları zaîf müslümanlardı. Medîne-i münevverede onların kabileleri, evleri ve malları yoktu. Mescid-i Nebevî’de kalıyorlardı. Resûlullah efendimiz onlarla yakından ilgilenir, ihtiyâçlarını te’min ederdi. Onları yemeğe da’vet eder, Eshâb-ı Kirâma, onlara ikram ve ihsânda bulunmaları için tavsiyede bulunurdu.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ba’zı vasıfları: Resûlullah ( aleyhisselâm ), yüksek bir ahlâk üzere bulunuyordu. Karşılaştığı kimseye selâm verirdi. Gülme yerine tebessüm ederlerdi. Konuştukları zaman, çok derin ve geniş ma’nalı konuşurlardı. İyiyi görür ve onu te’yid eder, çirkini çirkin görürdü. Birşey isteyene verirdi. Ekseriyetle sükût hâli üzere bulunurdu. Allahü teâlâyı zikri pekçok idi. Dâima hüzün ve tefekkür hâli üzere bulunurdu. Eshâbını arayıp sorardı. Her kavmin durumuna göre ikramda bulunurdu, insanların ihtiyâçlarını giderir, onlara sevgi gösterirdi. Onlara ba’zan müjde verir, ba’zan korkuturdu. Onlara yakınlık gösterirdi. Onları kendinden asla nefret ettirmezdi.
Resûlullah efendimizin meclisleri, haya ve hilm, sabır, emânet ve ilim meclisi idi. Orada büyüğe saygı ve hürmet, küçüğe şefkat ve merhamet gösterilir, garîb olana yardımcı olunur, sesler yükseltilmezdi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) konuşurken, orada bulunanlar, sanki başlarında bulunan bir kuşu, ufak bir hareket ve sesle kaçırmamak için nasıl sessiz ve hareketsiz dururlarsa, öyle dururlardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) sustuğu zaman, sâdece fayda ve hayır olan şeyi konuşurlardı. Server-i âlem, kimseyi zemmetmez ve ayıplamazdı. Kimsenin ayıbını açmazdı. Bir ihtiyâç için gelenin, ihtiyâcını görürdü. Onun ihtiyâcını görecek şey kendisinde yoksa, tatlı ve güzel sözlerle onu gönderirdi. Dili, boş ve günah olan şeyleri söylemekten men etmeyi emrederdi. Namaz onun gözünün nûru idi.
Hadîs ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin el-Hâc olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Nisbeti, el-Absesî el-Fâsî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 737 (m. 1336) senesinde seksen yaşından büyük olduğu hâlde Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Hac, memleketinde ilim tahsil ettikten sonra Mısır’a gitti. Buradaki âlimlerden de ilim öğrendi. Daha sonra hac farizasını yerine getirmek için Mekke’ye gitti, İmâm-ı Mâlik hazretlerinin Muvattâ kitabını Hâfız Takıyyüddîn Ubeyd bin Si’ridî’den dinledi. Büyük âlim Ebû Muhammed bin Ebî Hamza’nın derslerine uzun zaman devam etti. Bu zâtın sohbetlerinin bereketiyle büyük bir âlim olan İbn-i Hâc’ın, ömrünün sonlarına doğru gözleri rahatsızlandı ve görmez oldu. Buna rağmen talebelere ders okutmakla meşgûl oldu.
İbn-i Hac, çok kıymetli eserler yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır:
1- Şümûs-ül-envâr ve kunûz-ül-esrâr,
2- Bulüg-ül-kasd vel-Mennâ fî havvâssı esmâ-illâh-il-husnâ, 3- Medhal-üş-Şer’-iş-şerîf: Bu eser üç cilddir. İbn-i Hac bu eserinde, insanların yaptığı uygunsuz işleri, bid’atları anlatmaktadır. Ayrıca insanların terk ettikleri veya bilmedikleri, tenbellik ve ihmalkârlık ile yapamadıkları ba’zı dinî husûsları yazmaktadır, İstanbul’daki Süleymâniye Kütüphânesi Hekimoğlu kısmı 542 numarada kayıtlı olan bu eserden ba’zı bölümler:
Evliyâ ve sâlihleri ziyâret: İnsanın evliyâ ve sâlih kimseleri ziyâretten uzak kalmaması gerekir. Allahü teâlâ, yağmur damlaları ile yeri diriltip canlandırdığı gibi, böyle zâtlar hürmetine de ölü kalbleri diriltir. Katı gönüller onların vâsıtası ile yumuşar, zor işler kolaylaşır. Zira onlar, Allahü teâlânın kapısında, O’nun rızâsı üzerinde bulunan kimselerdir. Onlara gelen geri çevrilmez. Onlarla beraber olan, onlarla tanışan ve onların sevgisini kazanan kimse asla zarara uğramaz. Çünkü onlar, Allahü teâlânın kullarına açılmış olan rahmet kapıları gibidirler. Böyle sâlih ve evliyâ bulununca, onların bereketinden istifâde etmeyi ganîmet bilmelidir. Onları görmek ni’meti ile şereflenen kimselerde, anlayış ve zihin açıklığı hâsıl olur. Bunu anlatan, anlatmaktan âciz kalır, işte insan, böyle büyük bir bereket ve hayırdan kendini mahrûm etmemelidir. Ancak burada önemli bir şart vardır ki, o da her zaman sünnet-i seniyyeden kıl payı olsun ayrılmamaktır. Bid’at ve dalâlet ehlinden çok sakınmalıdır. Onların ziyâretine dahî gitmemelidir.
İşlerde niyetin doğru olması: Allahü teâlâ, Beyyine sûresinin beşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Hâlbuki onlar, ancak Allaha, O’nun dininde ihlâs sahibleri olarak, diğer bütün dinlerden İslama yönelerek ibâdet etsinler, namazı gereği üzre kılsınlar ve zekâtı versinler diye emrolunmuşlardı. İşte bu emredildikleri şey dosdoğru hak dindir” buyuruluyor. Âlimler de şöyle buyurdular. “İhlâs, niyet ile olur. Âdemoğlunun bir zâhirî bir de batınî a’zâları vardır. Zâhirî olarak ibâdet etmek ve Allahü teâlânın emirlerine uymak gerekir. Batınî olarak ise, Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına, Muhammed aleyhisselâmın, Allahü teâlânın Resûlü olduğuna samîmi olarak inanmak gerekmektedir, ibâdetler için de asıl olan, ihlâs ile yapmaktır. Bu ise, kalb ile olmaktadır. Buna göre zâhirî a’zâlar, bâtına tâbidir. Batın doğru olursa, zâhir de ona bağlı olarak doğru olur. Bâtında bozukluk olursa, bu bozukluk zâhirde kendisini gösterir, öyleyse mü’minin, bâtınını doğru yapmak, onu düzeltmek husûsunda çok gayret sarf etmesi gerekir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “İnsanın bedeninde bir et parçası vardır. Bu iyi olursa, bütün uzuvları iyi olur. Bu kötü olursa, bütün organlar bozuk olur. Bu kalbtir.” Yine Resûl-i ekrem buyurdu: “Ameller, niyetlere göredir.”
Büyük âlim Ebû Abdullah Nazrî şöyle buyurur: “Görülmüyor mu ki; iki kişiden birisi Allahü teâlâya, diğeri puta secde etmektedir. Bu ise niyetlerin birbirinden farklı olmasından ileri gelmektedir. Zira birisi Allahü teâlâya diye secde ediyor. Bu ibâdettir. Diğeri ise puta diye secde ediyor. Bu da küfürdür.”
O hâlde mü’minin, baştan niyetini iyi ve doğru yapması gerekir. Mü’min şayet çok hayırlı amel yapmak istiyorsa, niyetini iyi ve doğru yapması lâzımdır, insanlar umûmiyetle fiilleri bakımından birbirlerine benzerler, aynı şeyleri yaparlar. Fakat niyetlerine ve maksadlarına göre birbirlerinden ayrılırlar.
Sâlim bin Abdullah, Ömer bin Abdülazîz’e şöyle yazdı: “Ey Ömer! Allahü teâlânın kuluna yardımı, kulun niyetine göredir. Eğer kulun niyeti tam ve doğru ise, Allahü teâlânın ona ihsânı tam olur. Eğer kulun niyeti noksan ise, Allahü teâlânın ihsânı da, o derecede olur.”
Yine sâlihlerden birisi, bir zâta şöyle yazdı: “Amellerinde niyetini düzelt. İhlâs üzere ol. Böyle yaparsan, az amelin sana kâfi gelir.”
Ebû Hamîd Gazâlî “Erbeîn” adlı eserinde şöyle buyurdu: “İbâdet, niyet ve amelden meydana gelir. Niyet ibâdetin iki parçasından birisidir. Niyet, diğer parçasından daha üstündür. Zira a’zâlarla yapılan amellerden maksad, hayra yönelip, şerden uzaklaşması husûsunda kalbe te’sîr etmektir. Bu sebeble ibâdet ederken alnı yere koymaktan murâd, sâdece alnı yere koymak değil, bilakis kalbin hudû’udur (boyun eğmesidir). Kalbin hudû’unu te’min etmek de ise, a’zâların, meselâ alnı yere koymak te’sîrli olur. Yine zekâtı vermekten murâd, elindeki malı yok etmek değil, bilakis cimrilik hastalığını gidermektir. Bütün amellerinin niyetini devamlı yap. Bir amel için gerekirse birkaç niyet yap.”
Âlimlerden bir zât şöyle buyurdu: “Cennete, Cenneti uman girer, Allahü teâlâ, Cehennemden korkup, oraya girmemek için lâzım gelen işleri yapmaya çalışanı Cehennemden uzak kılar. Merhamet edene merhamet olunur.”
Lokman Hakîm oğluna şöyle vasıyyette bulundu: “Ey oğlum! Allahü teâlâdan çok kork. Fakat rahmetinden ümid kesme. Allahü teâlânın rahmetinden çok ümitli ol, fakat azâbından emîn olma. Bunun üzerine Lokman Hakîm’in oğlu babasına; “Ey babacığım! Benim bir kalbim var. Bu dediğini nasıl yaparım” deyince, Lokman Hakim; “Ey oğlum! Eğer mü’minin kalbi yarılsa idi, onda bir Allahü teâlânın rahmetinden ümit nûru, bir de Allahü teâlânın azâbından korku nûru bulunurdu. Eğer bu ikisi tartılsa idi, biri diğerinden ağır gelmez idi. Birbirine müsavî oldukları görülürdü.”
Abdullah bin Dinar şöyle anlattı: Lokman Hakim oğluna şöyle dedi: “Ey oğul! Ateş gelirken ondan nasıl emîn olunur. Dünyânın insandan ayrılması muhakkak iken, dünyâya nasıl meyledilir. Ölümden nasıl gaflette olunur, ölümün geleceğinden asla şüphe yoktur. Sen uyuduğun gibi öleceksin. Ey oğul! İnsanın üç şeyi vardır. Rûhunu Azrail aleyhisselâm alır. Hayır veya şer, ameli kendisine âittir. Bedenini ise kurtlar yer ve toprak çürütür.”
Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ölüm zamanında Ademoğlundan şeytanın çaldığı şey imândır. Şeytan şöyle der: “Ademoğlundan şu üç şeyi elde ettiğim zaman, daha başka birşey istemem. Bu üç şey şunlardır: Ademoğlunun kendisini beğenmesi, yaptığı amelleri çok görmesi ve günâhlarını unutması.”
İbn-i Kâsım, bir zâtın şöyle anlattığını nakleder: “Îsâ aleyhisselâma arkadaşlarından birisi; “Sen su üzerinde nasıl batmadan yürüyorsun?” diye sordu. Îsâ aleyhisselâm; “Günah işlemezsen, sen de yürürsün” buyurdu. Bunun üzerine Îsâ aleyhisselâmın arkadaşı; “Hiç günah işlemedim” dedi. Îsâ aleyhisselâm da; “Öyleyse su üzerinde sen de yürürsün” dedi. Sonra arkadaşı su üzerinde yürümeye başladı ve bir süre yürüdükten sonra, geri döndü. Yine birgün Îsâ aleyhisselâmın arkadaşı, su üzerinde yürürken batmaya başladı. O sırada Îsâ aleyhisselâmdan yardım istedi. Îsâ aleyhisselâm onu sudan çıkardı ve ona; “Sen daha önce su üzerinde gidip gelmiştin de birşey olmamıştı. Şimdi sana ne oldu? Hem sen hiç günah işlemediğini iddia etmiştin” dedi. O zaman Îsâ aleyhisselâmın arkadaşı; “Evet hiç günah işlemedim. Fakat kalbime, benim de senin gibi olduğum düşüncesi geldi de, onun için bu duruma düştüm” dedi.
Riyâ: Bir talebenin başlangıçta dikkat edeceği en önemli şey, nefsini muhafaza etmesi, başına gelecek olan âfetlerden sakınmasıdır. Çünkü, zâhirî ve batınî mâniler pekçoktur. İlk sakınılacak şeyler; riya, ucb, şöhret ve kibirdir. Bunlar öldürücü zehirdir. Zîrâ bunlardan az birşey amellerin gitmesine sebep olur. Bunlar insanda, karıncanın yürüyüşünden daha sessiz ve gizli, fakat ortaya çıkardığı ve görünen âfeti çok büyüktür. Kişide riya, dünyâya olan meyl ve dünyâyı âhırete tercih etmesinden ve nefs muhâsebesini ihmâl etmesinden meydana gelir. Kişide nefs muhâsebesi azalınca, riyadan kurtulamaz. Yaptıklarını Allah için değil de, dünyalık elde etmek için yapar. Allahü teâlâ, nefs muhâsebesini ihmâl etmeyi ve amelleri zayi etmeyi yasaklamıştır. Nitekim, Muhammed sûresinin otuzüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Allaha ve Peygambere itaat edin. (Küfür ve nifak gibi şeylerle) amellerinizi boşa çıkarmayın” buyuruluyor. İnsan, Allahü teâlânın emri olan amelde ihlâsı terkedince, riya ile ihlâsı birbirinden ayıramaz. Aklına geldiği gibi yapar. Ameller, ancak ihlâsla, samimî olarak yapılınca kıymet kazanır. Kişi amellerini samimiyetle yapıp yalanı terk edince; riya, ucb ve diğer şerre sebep olan şeyleri görme husûsunda basîret sahibi olur. Âlimlerden birisi şöyle buyurdu: “Şeytan, Âdemoğluna günah işletmek için çalışır. Bunu yaptıramazsa, onu aldatıp derece derece kötülüğe yaklaştırmak için, ona nasîhat eder. Sonra bunda başarılı olamazsa, onu bid’atlere düşürmek için çok gayret sarfeder. Buna da muvaffak olamazsa, ona bir helâli haram, bir haramı da helâl saydırmak için uğraşır. Bunda da muvaffak olamazsa, ona abdestinde yaklaşmak ister. Onu, abdestinde, namazında ve orucunda şüpheye düşürmeye çalışır.”
Kula lâyık olan, amelini sırf Allah için yapmasıdır. Riya; yapılan bir işin, insanlar tarafından medhedil-mesini veya o iş sebebiyle, insanlar arasında kendisi için bir mertebe ve bir i’tibâr sahibi olmayı istemektir.
Amel bakımından insanlar üç kısımdır: 1- Hayırlı bir amel yaparken kendilerini unutanlar. Bunlar, yaptıkları iyilik ile bilinmeleri, için yaparlar. Bunlar helak olanlardır. 2-Allahü teâlâdan korkarlar ve Allahü teâlânın katında makbûl olana i’tibâr ederler. Amellerini ihlâsla yapmaya çalışırlar. Amellerin bozuk olmasından sakınırlar, insanlardan medh ve övgü beklemezler. Onlardan makam ve mevki istemezler. Bir işi ne insanlar için yaparlar, ne de terkettikleri birşeyi insanların rızâsı için terk ederler. 3- Bunların ihlâsları kuvvetli olup, içleri ve dışları birbirine uyar. Yaptıklarını Allah için yaparlar. Dünyâyı iyi tanımışlardır. Ona i’tibâr etmezler.”
Sohbet (Beraber olmak): Ebû Abdürrahmân Sülemî, “Adâb-üs-sohbet” adlı eserinde, sohbetin birkaç şekli bulunduğu, herbirinin de ayrı ayrı âdabı olduğunu anlatırken buyurur ki:
“Allahü teâlâya karşı vazîfelerimiz: Emîrlerine uyup, yasak ettiği şeylerden uzak olmak, O’nu hiç hatırımızdan çıkarmamak, Kur’ân-ı kerîmi çok okumak, O’nun kazasına rızâ göstermek, O’ndan gelen belâ ve musibetlere sabretmek, yarattıklarına şefkat ve merhamet göstermektir.
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) karşı vazîfelerimiz şunlardır: O’nun sünneti seniyyesine uymak, bid’atlerden sakınmak, O’nun Ehl-i beytine, mübârek zevcelerine, mübârek soyundan gelenlere ve onun Eshâbına ta’zim ve hürmette bulunmak ve O’na karşı muhalefetten çok sakınmaktır.
Evliyâya karşı vazîfelerimiz şunlardır: Onlara hürmet etmeli, hizmetlerinde bulunmalı, sözlerini tasdik etmeli, onlara muhalefet etmemelidir. Zira hadîs-i kudsî’de buyuruldu ki: “Bir velî kuluma düşmanlık eden, benimle harb etmiş olur.” Ana-babaya karşı vazîfelerimiz şunlardır: Onlara malla ve canla iyilikte bulunmalı, sağlıklarında onların hizmetlerini görmeli. Onlar için duâ etmeli, vefâtlarından sonra, vasıyyetlerini yerine getirmelidir. Ebû Useyd Saîdî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Birgün Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) huzûrunda idik. Beni Seleme kabilesinden bir kişi geldi ve; “Yâ Resûlallâh! Annem ve babam vefât ettikten sonra, onlar için yapacağım bir iyilik kaldı mı?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Evet, onların cenâze namazını kılman, onlar için istiğfar etmen, verdikleri sözleri yerine getirmen, ahbâblarına hürmet edip akrabalarını ziyâret etmen ve sıla-i rahm yapman, öldükten sonra haklarında yapacağın iyiliklerdendir” buyurdu.
Arkadaşlarımıza karşı vazîfelerimiz şunlardır: Onlara güleryüzlü olmalı, iyilikte bulunmalı, kusurlarını örtmelidir. Onların yaptığı az bir iyiliği çok, bizim onlara yaptığımız iyilikleri ise az görmelidir. Onlara kin beslemekten, hasedden, taşkınlık ve sıkıntı vermekten, kısaca onların hoşlanmayacağı her işten ve hareketten sakınmalıdır.
Aile ve çoluk-çocuğumuza karşı vazîfelerimiz şunlardır. Onları güzel terbiye etmeli, ahlâken iyi yetişmelerini te’min etmeli, Kur’ân-ı kerîmi ve lâzım olan din bilgilerini öğretmeli, onlara yumuşak davranmalıdır. Allahü teâlâ, Tahrîm sûresinin altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey îmân edenler! Kendinizi ve aile efradınızı öyle bir ateşten koruyun ki, onun tutuşturucusu insanlar ve taşlardır. (O ateşin) üzerinde öyle melekler vardır ki, çok sert ve çok kuvvetlidirler. Allahü tealâ onlara ne emretti ise, ona isyan etmezler ve emredildikleri şeyi yaparlar” buyuruyor.
Âlimlere karşı vazîfelerimiz şunlardır: “Her zaman onlara hürmette bulunmalı, sözlerini kabûl etmeli, mühim işlerde onlara müracaat etmelidir. Allahü teâlâ onları, Nebisinin ( aleyhisselâm ) vekîlleri ve vârisleri kılmıştır. Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ) bu husûsta; “Âlimler Peygamberlerin varisleridir” buyuruyor.
Misâfire karşı vazîfelerimiz şunlardır: Misâfire, tatlı sözlü ve güleryüzlü olmalı. Ona karşı sevinçli ve neş’eli durmalı. Emrine hazır olduğunu ifâde eden bir hâlde olmalı. Yemek yedirmelidir.
Kabir ziyâreti: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kabir ziyâreti, ölümü hatırlatır” buyurdu. Kabristana girdiği vakit, ölülere şöyle selâm verilir: “Esselâmu aleyküm yâ ehleddiyâr min-el-mü’minîne vel-müslimîn, yerhamullahü müstekdimîne minnâ vel-müste’hırîne. Ve innâ inşâallahü ankarîbin biküm lâhikûne. Es’elullahe lenâ ve leküm-ül-âfiyete.” Sonra “Allahümmegfir lenâ ve lehüm” denir. Az veya çok duâ edilir. Maksad onlara duâ etmektir, ölüler duâya çok muhtaçtırlar. Çünkü onların amelleri artık kesilmiştir. Tekrar amel yapma imkânları yoktur. Sonra kabrin kıble tarafında, meyyite dönerek oturulur. Oturduktan sonra, Allahü teâlâya hamdü sena ve Resûlullah efendimize salât ve selâmdan sonra, meyyit için, bildiği kadarıyla duâ eder.
Eğer ziyâret edilen meyyit, bereketi umulan mübârek bir zât ise, dileklerinin kabûl edilmesi için onu vesile ederek, onun hürmetine dileklerimi kabûl eyle diye Allahü teâlâya duâ eder. Tevessüle, Resûlullah efendimizle başlamalıdır. Zîrâ Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tevessülde esastır. Resûlullah efendimiz ile ve kıyâmete kadar Resûlullah efendimize tâbi olan âlim ve evliyâya tevessül edilir. İmâm-ı Buhârî, Enes bin Mâlik’den şöyle rivâyet etti: “Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ), kuraklık zamanında, Peygamber efendimizin amcası Hazreti Abbâs’ı vesile ederek Allahü teâlâdan yağmur istedi ve şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî! Resûlullahın amcasını vesile ederek senden yağmur istiyoruz.” Bir süre sonra yağmur yağmaya başladı.
İhtiyâçların giderilmesi, günahların af ve mağfiret olunması husûsunda meyyitlerden salih olanlar vasıtasıyla tevessül edilebilir. Ya’nî onlar vesile edilerek, onların hürmetine Allahü teâlâdan dilekler istenir. Sonra, kendisine, ana-babasına, hocalarına, akrabalarına, o kabristanda bulunanlara, müslümanlardan vefât etmiş ve hayatta kalanlara, kıyâmet gününe kadar onların soylarından gelecek olanlara, orada hazır bulunmıyan müslümanlara duâ edilir. Sâlih kimseleri vesile ederek, Allahü teâlâya çok duâ etmelidir. Allahü teâlâ onları dünyâda seçtiği ve ikram ettiği gibi, âhırette de onlara çok derece verecek, lütuf ve ihsânda bulunacaktır, ihtiyâcı olan kimse, böyle sâlih kimselerin kabrine gidip, onları vesile ederek duâ etmelidir. Zira onlar, Allahü teâlâ ile kulları arasında vâsıtadırlar. Büyük zâtlar ve âlimler, asırlarca, sâlih kimselerin kabirlerini ziyâret etmek sûretiyle bereketlenmişlerdir. Bu ziyâretin bereketini madden ve ma’nen görmüşlerdir.
Ebû Abdullah bin Nu’mân ( radıyallahü anh ), “Sefînet-ün-necât li ehl-il-ilticâ” adlı eserinde, Şeyh Ebü’n-Necâ’nın kerâmetlerini anlatırken şöyle der: “Sâlih kimselerin kabirlerini ziyâret, hem ibret almak, hem de bereketlenmek için makbûldür. Hayatlarında olduğu gibi, vefâtlarından sonra da sâlih kimselerin bereketinden istifâde edilmesi mümkündür. Sâlih kimselerin kabirlerinin yanında duâ etmek ve onların şefaatini istemek, âlimlerce de tatbik edilmiştir.”
Haceti olan, sâlih kimselerin kabirlerine gitsin ve onları vesile ederek Allahü teâlâdan ihtiyâcının giderilmesini istesin. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); “Yalnız üç mescide ziyâret için gidilir” hadîs-i şerîfi ile i’tirâz olunamaz. Zîrâ, büyük âlim İmâm-ı Gazâlî, “İhyâ-i ulûmuddîn” adlı kitabının sefer bahsinde şöyle buyurmaktadır “İbâdet için sefere çıkılırsa, bu ibâdet ya cihâd olur veya hac olur. Peygamberlerin (aleyhisselâm), Sahâbe-i Kirâmın (r.anhüm), Tabiînin, diğer âlimlerin ve evliyânın kabirlerini ziyâret etmek de bunlar arasına girer. Hayatta iken sohbetlerine, meclislerine gitmek sûretiyle bereketinden istifâde edilen kimselerin, vefâtlarından sonra da, kabirleri ziyâret edilmek sûretiyle onların rûhâniyetlerinden istifâde edilir. Bu maksad için sefere çıkmak caizdir. “Yalnız üç mescide ziyâret için gidilir” hadîs-i şerîfi buna mâni değildir. Çünkü bu hadîs-i şerîf, mescidler hakkındadır.
İbn-i Ebû Zeyd’in, bir risalesine yapmış olduğu şerhinde Abdî şöyle der: “Mescid-i harama ve Mekke-i mükerremeye kadar yürümek için nezretmenin dinde bir aslı vardır. Bu asıl da, hac ve umredir.”
İbn-i Hubeyre, “İttifâk-ül-eimme” adlı eserinde şöyle demektedir: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Şafiî ve Ahmed bin Hanbel (r.aleyhim), Resûlullah efendimizin kabrini ziyâretin müstehâb olduğunu söylemişlerdir.”
Büyük âlim Abdülhak, “Tehzîb-üt-tâlib” kitabında, Ebû İmrân Fâsî’den şöyle nakleder: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret vâcibdir.” Abdülhâk, buradaki vacibi, müekked sünnet olarak açıklamıştır. Âlimlerin sözünün hülâsası; Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâretin, kıymetli bir kurbet olduğudur. Sırf Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret kasdedilerek sefere çıkılır. Bu en büyük ibâdetlerdendir. Bu niyetle sefere çıkan kimseye çok afiyetler olsun. Yâ Rabbî! Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret ni’metinden bizi mahrûm etme. Âmin.
Hocam Ebû Muhammed’den şöyle duydum: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Mekke-i mükerremeden, Medîne-i münevvereye hicret edip, orada âhırete teşrîf buyurmalarının hikmetine bakınız. Allahü teâlânın hikmeti, O’nun eşya ile şereflenmesi değil, eşyanın O’nunla şereflenmesi seklindedir. Şayet Resûlullah efendimiz Mekke-i mükerremede kalıp, burada Rabbine kavuşmuş olsa idi, belki Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Mekke-i mükerreme ile şereflendiği, Mekke-i mükerremenin Resûlullah efendimizden üstün olduğu hatıra gelebilirdi. Allahü teâlâ, Resûlullah efendimizin, mahlûkların hepsinden daha üstün olduğunu kullarına beyân etmeyi murâd edince, Resûlullah efendimizin Medîne-i münevvereye hicreti meydana geldi. Böylece Medîne-i münevvere, Resûlullah efendimizle şereflenmiş oldu. Âlimlerin icmâ’ı ile sabittir ki, Mescid-i haramdan sonra en üstün yer, Resûlullah efendimizin mübârek bedenini içinde bulunduran yerdir. Şu iyi bilinmelidir ki; Resûlullah efendimizin üzerinde gezip dolaştığı ve Resûlullah efendimiz ile ilgisi olan herşey, Resûlullah efendimizle olan durumunun miktarına göre şeref kazanacaktır. Resûl-i ekrem, Medîne-i münevverenin şifâ olduğunu buyurmuşlardır. Bu, Resûlullah efendimizin Medîne-i münevverede hasta ziyâreti ve muhtaçlara yardım için dolaşmalarından dolayıdır.
Bu sebeble Resûlullah ( aleyhisselâm ), mescidinde daha çok dolaştıkları için, buranın şerefi ve kıymeti daha fazladır. Orada kılınan namaz, bin namaz yerindedir. Aynı şekilde Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek evleri ile minber arasındaki dolaşması, oraya basması, mescidin diğer yerlerine nazaran daha fazla olduğu için, buraya Cennet bahçelerinden bir bahçedir buyurulmuştur. Resûl-i ekrem: “Beytim ile minberim arası, Cennet bahçelerinden bir bahçedir” buyurdu.
Buraya kadar zikrettiğimiz, âlimlerin ve sâlihlerin kabirlerini ziyâret âdabı idi. Peygamberlerin (aleyhisselâm) kabirlerini ziyâretin âdabına gelince; Onları ziyâret için gelen kimse, zillet, kırıklık, muhtaç ve boynu bükük bir vaziyette olmalıdır. Kalbi onlarla meşgûl olmalı ve kalb gözü ile onları görüyormuş durumunda olmalıdır. Zira Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) bedenleri çürümez ve değişikliğe uğramaz. Ziyâret eden, önce Allahü teâlâya hamdü sena, sonra Resûlullah efendimize salât ve selâm okur. Sonra Allahü teâlâdan, Eshâb-ı Kirâm için rızâsını, sonra kıyâmete kadar onlara tâbi olanlara rahmetini diler. Sonra ihtiyâcının giderilmesi, günahlarının af ve mağfiret olması husûsunda, Allahü teâlâya, onları vesile ederek duâ eder. Bu dileklerinin kabûl olması husûsunda onlardan yardımlarını ister. Fakat, onların bereketi ile bu dileğinin kabûl olacağından şüphe etmez. Bu husûstaki hüsn-i zannını tam ve sağlam yapar. Çünkü onlar, Allahü teâlânın kullarına açılmış rahmet kapıları durumundadır. Onların yanına gitmek imkânı olmıyanlar, onlara selâm gönderirler. Muhtaç oldukları şeyleri, af ve mağfiret olunmalarını istedikleri ve daha başka dileklerini söylerler.
Âlimler buyurdular ki; “Resûlullah efendimizi ziyâret eden kişi, kendisini, hayatta iken Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda imiş gibi düşünür. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hayatta olması ile, vefât etmiş olması arasında fark yoktur. Ya’nî, Resûlullah ( aleyhisselâm ), vefâtından sonra da ümmetini görür, onların hallerini, niyetlerini bilir. Böyle bilmek ve görmek, Allahü teâlâya mahsûs denirse, cevap olarak şöyle deriz: “Ahırete giden mü’minler, ekseriyetle dünyâdakilerin hâllerini bilirler. Buna dâir pekçok şey anlatılmıştır. Onların, dirilerin hâlini bilmesinin, dirilerin amellerinin kendilerine arz edilmesi şeklinde olması muhtemeldir. Başka şekilde de olabilir. Bunlar gayb ile ilgili şeylerdir. Resûlullah ( aleyhisselâm ), amellerin arz olunma mes’elelerini haber vermişdir. Bunun olması kesin, fakat ne şekilde olduğu belli değildir. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir. Bu husûsta Resûlullah efendimizin şu hadîs-i şerîfi bize açıklama olarak kâfidir “Mü’min, Allahü teâlânın nûru ile bakar. Allahü teâlânın nûruna hiçbir şey mâni olamaz.”
Ebû Abdullah Kurtubî’nin Tezkire’sinde, şöyle bildirilir Sa’îd bin Müseyyib buyurdu ki: “Hiçbir gün yoktur ki, o gün sabah ve akşam, ümmetinin amelleri Resûlullaha ( aleyhisselâm ) arzedilmesin, Resûlullah ( aleyhisselâm ), ümmetini sîmâlarıyla tanımasın. Bu sebeble, Resûlullah efendimiz ümmeti hakkında şâhiddir. Çünkü Allahü teâlâ, Nisa sûresinin kırkbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Her ümmetten peygamberlerini birer şâhid getirdiğimiz ve seni de onların üzerine bir şâhid yaptığımız zaman bakalım kafirlerin hâli ne olacak!” buyuruyor.
Ameller, Cum’a günü Peygamberlere, ana ve babalara arzolunur. Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) ümmetinin amelleri hergün, Cum’a günü ise, diğer Peygamberlere arz olunur. Resûlullah efendimizi vesile ederek Allahü teâlâya duâ etmek, yalvarmak, günahların affına sebep olur. Zîrâ Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) şefaatinin bereketi ile, pekçok ve büyük günahlar af ve mağfiret olunur. Kim böyle inanmazsa, Resûlullah efendimizin şefaatından mahrûm kalır. Zira Allahü teâlâ, Nisâ sûresinin altmışdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Biz her peygamberi, ancak Allahın izni ile kendisine itaat olunmak için gönderdik. Eğer onlar, nefslerine zulmettikleri zaman sana gelseler de, günahlarına Allahdan mağfiret dileseler, Peygamber de kendileri için af isteseydi, elbette Allahı, tövbeleri ziyâde kabûl edici, çok bağışlayıcı bulacaklardı” buyuruyor.
Kim, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfine gelir, kapısında durur, O’nu vesile ederek Allahü teâlâya duâ eder, Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilerse, Allahü teâlâ o kimseyi af ve mağfiret eder. Allahü teâlâ böyle va’d buyurmuştur. Buna inanmayan, Allah ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) karşı gelmiş olur.
Ba’zı büyük zâtlar, Resûlullah efendimizin ziyâretine geldikleri hâlde, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan edeblerinden dolayı, Resûl-i ekremin huzûruna girmemiş, dışarıdan ziyâret edip gitmişlerdir. Bunlardan birisine, niçin Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna girmediği sorulunca; “İki cihanın efendisinin huzûruna benim gibiler nasıl girer? Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna girmeye kendimde güç bulamıyorum” diye cevap vermiştir.
Halîfe, İmâm-ı Mâlik’e ( radıyallahü anh ) yanına gelmesi için binek gönderdiği zaman, bineğe binmeyi kabûl etmeyerek;
“Resûlullah efendimizin mübârek ayakları ile bastığı yere, katırın tırnakları ile nasıl basarım” dedi, İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ) halifenin yanına gidince, halife ona; Mescid-i Nebiye girince, kıbleye mi, yoksa Resûlullaha mı ( aleyhisselâm ) dönüleceğini sorunca, İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ); “Yönünü Resûlullaha dönersin” buyurdu.
Kâdı Ebü’l-Fadl Iyâd şöyle der: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret, müslümanlara sünnettir. Bu husûsta icmâ’ meydana gelmiş olup, faziletli ve teşvik olunan bir iştir.”
Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Medîne-i münevvereye, sırf Allah rızâsı için beni ziyâret etmeye gelen kimse, kıyâmet günü bana komşu olur ve ona şefaat ederim” buyuruluyor. Başka bir hadîs-i şerîfte ise; “Kim beni vefâtımdan sonra ziyâret ederse, beni diri iken ziyâret etmiş gibi olur” buyurulmuştur.
İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ), Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm vereceği ve duâ edeceği zaman kabr-i şerîfe yaklaşır, Resûl-i ekreme selâm verirdi. Eli ile kabr-i şerîfe dokunmazdı.
Nâfiî şöyle anlatır: “İmâm-ı Mâlik, Resûl-i ekremin kabr-i şerîfine gelir, şöyle selâm verirdi. “Esselâmü alen-Nebiyyi! Esselâmü alâ Ebî Bekr! Esselâmü alâ Ebî Hafs!” Sonra giderdi Onu böyle selâm verirken yüz defadan fazla gördüm.”
İbn-i Kasûn da şöyle demektedir: “Medînelileri, Medîne-i münevverenin dışına çıktıkları veya dışarıdan geldikleri zaman, Kabr-i şerîfe gelip selâm verdiklerini gördüm. Ben de böyle yaparım.”
Ahmed bin Sa’îd el-Hindî, eserinde şöyle demektedir: “Kabr-i şerîfin yanında duran kimse, ona dokunmaz, yapışmaz, uzun müddet de orada kalmaz. Hücre-i se’âdet, parmaklıkların içerisindedir. Buraya gelip, uzun müddet orada durulduğu zaman izdiham meydana gelir ve başkası rahatsız edilmiş olur. Uygun olanı, parmaklıkların iç kısmına girmemektir. Burada işlenen bid’atlerden müslümanları men etmelidir. Ba’zı kimseler, Kâ’be-i muazzamayı tavaf eder gibi, Hücre-i se’âdetin etrâfını dolaşıyorlar, tavaf ediyorlar, öpüyorlar, yüz ve gözlerini sürüyorlar; Oraya mendillerini ve elbiselerini atıyorlar, böyle yapmakla kendilerine bereket hâsıl olacağını sanıyorlar. Bunlar, tamamen bid’attir. Çünkü, Resûlullah efendimizden bereketlenmek ve ma’nevî yönden istifâde etmek, ancak O’na tâbi olmakla olur. Bunun için âlimler, Kâ’be-i muazzamanın duvarlarını, mescidlerin duvarlarını, Mushaf-ı şerîfi v.b. şeyleri mesh etmek (el sürmek) sünnete muhalif olduğu için, bu işleri mekrûh görmüşlerdir. Çünkü, Kabr-i şerîf ziyâret edilirken, hürmet ve ta’zim Resûlullah efendimizedir. Resûl-i ekreme ta’zim ise, sünnet-i seniyyeye uymakla olur. Aynı şekilde Mushaf-ı şerîfe ta’zim, onu öpmekle değil, onu okumak ve onunla amel etmekle olur. Yine mescide ta’zim, onun duvarlarına el sürmekle değil, onda namaz kılmakla olur. İçerisinde Allahü teâlânın veya Resûl-i ekremin ism-i şerîfi bulunan bir kâğıt, yolda görüldüğünde, ona ta’zim, onu öpmekle değil, onu şânına uygun olmayan yerden alıp, yüksekçe ve ayak altında kalmıyacak biryere kaldırmakla olur. Bir veliye ta’zim ve hürmet, onun elini ayağını öpmekle değil, onun sözünü dinlemek ve dediklerini yapmakla olur. Aynı şekilde, Resûlullah efendimize ta’zim, O’nun huzûrunda bir bid’ati yapmakla değil, onun sünnet-i seniyyesine uymakla olur.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-7, sh. 35
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 237
3) Medhal-üş-Şer’-iş-şerîfİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ HATÎB CİBRÎN (Osman bin Ali)
Şafiî mezhebi fıkıh ve kırâat âlimi. Kâdı’l-kudât. İsmi, Osman bin Ali bin Osman (diğer bir rivâyette İsmâil) bin İbrâhim et-Tâî el-Halebî’dir. Künyesi Ebû Amr ve lakabı Fahrüddîn olup, İbn-i Hatîb Cibrîn diye tanınır. 662 (m. 1263) senesi Rebî’ul-evvel ayında Mısır’da, Kâhire’de doğdu. 739 (m. 1338) senesi Muharrem ayında orada vefât etti. Sûfîler kabristanına defn olundu.
Haleb kadısı Şemsüddîn bin Behrâm, Kâdı Şerefüddîn el-Bârizî, İzzüddîn el-Esnâî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Fıkıh, usûl, kırâat, ferâiz, lügat, mantık, nahiv, beyân ve diğer ilimlerde yüksek âlimlerden oldu. Ders ve fetvâ verecek dereceye geldi.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra, talebelere ders okutmaya başlayan İbn-i Hatîb Cibrîn, çok talebe yetiştirdi. İnsanlar ondan çok istifâde ettiler. Birara Haleb şehrine Kâdı’l-kudât olarak ta’yin edildi. Bu vazîfeyi yürütürken, ilim ile meşgûl olmayı da ihmâl etmedi.
Faziletler sahibi çok yüksek bir zât olan İbn-i Hatîb, haramlardan ve şüphelilerden kaçmakla birlikte, şüphelilere düşmek korkusu ile mübahların fazlasından da çok sakınırdı. Bir ara Beyt-ül-mâl vekîlliği vazîfesinde de bulundu. Fahrüddîn İbn-i Hatîb hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: Şerh-üş-Şâmil-üs-sagîr, Şerhu Muhtasar-ı İbn-i Hâcib, Şerh-ül-bedi li-İbn-is-Sâ’âti, Şerh-ut-ta’cîz li-İbn-i Yûnus, Ferâiz (Nesir halindedir), Ferâiz, (Manzûm hâldedir), Mecmû (lügate dâirdir).
Nahiv ve fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Yûsuf bin Ahmed bin Abdullah İbni Hişâm el-Ensârî’dir. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Cemâleddîn olup, İbn-i Hişâm ismiyle tanınmıştır. 708 (m. 1309)’de doğdu. 761 (m. 1360)’de Mısır’da vefât etti. Sûfiyye kabristanına defn edildi. Nahiv ve fıkıh ilminden başka, me’ânî, beyân, arûz ve diğer ba’zı ilimlerde de âlimdir. İlim tahsiline, önce Arabcayı öğrenmekle başladı. Bir müddet Mekke’de kaldı. Şihâbüddîn Abdüllatîf İbn-ül-Merhal ve İbn-i Sirâc’dan ilim aldı. Züheyr bin Ebî Sülemî’nin dîvânını Ebû Hayyân’dan dinledi. Şeyh Tâcüddîn et-Tebrîzî’nin derslerine devam etti. Bundan sonra Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerini öğrendi. Daha sonra da Hanbelî mezhebine geçip el-Hırakî’nin Muhtasar’ını dört ay kadar bir zaman içinde ezberledi. Arabcayı bilmek ve inceliklerine vâkıf olmak husûsunda akranlarını geçmiştir. Ayrıca İbn-i Cemâa’dan hadîs-i şerîf dinleyip, rivâyet etti. Kıymetli eserler yazmıştır. Eserleri: “Mugnillebîb”: Bu eseri Arabcadaki edatlar ve harfler ile ilgili olup, sahasında benzeri az bulunan bir eserdir. İbn-i Mâlik’in sarf ve nahiv ile ilgili bin beyitlik meşhûr eseri “Elfiye” üzerine bir ta’lîk (inceleme) yazmıştır. Bir diğer eseri “Umdet-üt-tâlib fî tahkîki İbn-i Hâcib”: Şâfiiyye şerhi olup, iki cilddir. “Ref’ül-hasâsa an kurrâ-il-hulâsa”: Dört cilddir. “Et-Tahsîl vet-tafsîl li kitâb-it-tezlîl vet-tekmîl”, “Şüzür-üz-zeheb”, “Katr-un-nedâ” ve bunun şerhi “El-Kevâkıb-üd-dürriyye”, “Bânet suâd kasidesi şerhi”, “Şerhi Câmi-üs-sagîr”: İmâm-ı Muhammed’in Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinin fürûuna dair eserinin şerhidir. Ayrıca beş cild civarında bir tezkire kitabı vardır. Nahiv ilmindeki şöhreti ve eserleri ile her tarafta tanınmıştır. Ba’zı beytlerinin tercümesi şöyledir: “Kim ilmi öğrenmek için sabır gösterirse, ona kavuşur. Kim güzeli, iyiyi isterse, ona kavuşmak için sabır gösterir.” Kim yükseklere kavuşmak için nefsini birazcık zillete sokmazsa, ömrü boyunca zillet içinde yaşar.” “Ahırette en çetin hesap, kişinin dünyâda yaptıklarının hiçbirinin affedilmeden herşeyden tek tek sorulması, hesaba çekilmesidir.”
Şâfii mezhebi fıkıh ve hadîs Âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin İbrâhim bin Haydar bin Ali bin Akîl el-Mısrî’dir. Lakabı Şemseddîn İbni Kammâh, künyesi Ebû Abdullah’dır. 656 (m. 1258) yılı Zilka’de ayında doğdu. 741 (m. 1340) yılında Kâhire’de vefât etti.
İlk tahsilini tamamladıktan sonra, Radıyyüddîn bin Burhân’dan “Sahîh-i Müslim”i dinledi. Bu âlimin ölümünden sonra Necîb el-Harrânî ve kardeşi İzzeddîn’den, İbn-i Hatîb el-Mizze’den, Takıyyüddîn bin Rezîn ve bunlardan başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Abdüddâim ve Şam âlimlerinden ba’zıları ona icâzet verdiler. Birçok âlimden ilim tahsil ederek bilgisini arttırdı. Fıkıh ilminde meşhûr oldu. Sorulan suâllere fetvâlar vererek, insanların müşkillerini halletti. Dînî ilimlerde çok geniş bilgiye sahip olan İbn-i Kammâh, dersler vererek birçok talebe yetiştirdi. Hocalarından öğrendiği, dilediği hadîs-i şerîfleri rivâyet etti. Kâdılık vazîfesi vekâletinde bulundu. Kâdı Bedreddîn bin Cemâa’nın oğlu İzzeddîn bin Cemâa zamânında bu vazîfeden ayrıldı. İlim müzâkere etmek, ders okutmak ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Ömrünün son zamanlarında, vefâtına kadar Karâfe’de ders okuttu. Tûlûn Câmiinde imamlık vazîfesinde de bulundu.
Bedreddîn Nablûsî der ki: “Zamanının hayret edilecek âlimlerinden biri idi. Ona bir âyet-i kerîme hakkında suâl sorulsa, o âyetten bir önceki ve bir sonraki âyet-i kerîmeyi okurdu.”
Çeşitli ilimlerde ilim sahibi idi. Faydalı eserleri vardır. İlmi, ilimle meşgûl olmayı ve ilimle meşgûl olanları severdi. Hadîs ilmi ile meşgûl olanları daha çok severdi. Ders okutması, îzâh etmesi gayet hoş olup, derslerine gelenler ondan çok istifâde ederlerdi. Devlet büyükleri de ona hürmet eder, saygı gösterirlerdi. Okuduğu, duyduğu şeyleri çok çabuk ezberlerdi. Kuvvetli bir zekâ ve hafızası vardı, öğrendiklerini ve ezberlediklerini unutmazdı.
Mısır târihini çok iyi bilirdi. Ondan Sa’deddîn el-Kummî ve daha başka âlimler rivâyette bulundular. Sirâceddîn Bulkınî, ondan “Sahîh-i Müslim” kitabını nakleder ve Irâkî ve İbn-i Mülakkın gibi akranlarına onunla iftihar ederdi. Fıkıh bilgilerini Şafiî mezhebine göre anlatan “Silsilet-ül-Vâsıl” adında bir eseri vardır.
Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr, usûl âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhammed bin Ahmed bin İbrâhim bin Yûsuf el-Osmânî ed-Dîbâcî’dir. Lakabı Veliyyüddîn ve künyesi Ebû Abdullah’dır. İbn-i Menfelûtî ve İbn-i Hatîb el-Melevî diye tanınmıştır. 713 (m. 1313) senesinde doğdu. 774 (m. 1372) senesi Rebî’ul-evvel ayında vefât etti. Dımeşk’da yetişen İbn-i Menfelûti, ilk tahsilini babasının huzûrunda yaptı. Doğruluk ve iyilik üzere, ibâdet içerisinde yetişti. Zamanındaki çeşitli âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Fıkıh, tefsîr, hadîs ve başka ilimlerde derin âlim oldu. Sultan Nasır zamanında Mısır’a gitti. Orada çeşitli medreselerde ders verdi. Çok talebe yetiştirdi. Çok ibâdet ederdi. Çok mütevâzi idi. Va’zları çok güzel ve te’sîrli idi.
Veliyyüddîn-i Irakî diyor ki: “Ebû Abdullah Veliyyüddîn hazretleri, bilhassa tefsîr, fıkıh, usûl ve tasavvufda çok yüksek idi. Bu ilimlerde mütehassıs idi. İbâreleri çok tatlı ve fasih (açık ve net) idi. Ondan çok insanlar istifâde ettiler.”
Hâfız Şihâbüddîn İbni Haccî diyor ki “Veliyyüddîn hazretleri, fizikî yönden ve ahlâkının güzelliği bakımından, sanki zamanında bulunan insanların latif ve zarif olanı idi.”
İlim öğrenmek ve öğretmek niyetiyle Haleb’e, Anadolu’ya ve başka yerlere gitti. Sonra Kâhire’de yerleşti. Daha çok Mensûriyye Medresesi’nde ders verirdi.
Rivâyet edilir ki, Veliyyüddîn hazretlerinin vefâtı yaklaşınca; ba’zı kimseler kendisine selâm vermiş gibi; “Ve aleyküm selâm” diyerek selâmlarını aldı ve; “Bunlar, Rabbimin melekleridir. Geldiler. Beni Cennette bir köşk ile müjdelediler” buyurdu. Bunun üzerine orada bulunanlar, oraya meleklerin geldiğini ve Ebû Abdullah’ın onların selâmlarına cevap verdiğini anlatır. Ebû Abdullah ondan sonra; “Üzerimde bulunan elbiselerimi soyunuz. Melekler Cennet elbiselerinden getirdiler” buyurdu ve kendisinde bir sürûr (neş’e, sevinç) hafi meydana geldi Bu hâl üzere rûhunu teslim etti. Cenâze namazında takriben otuzbin kişi bulundu. Emîr Nâsıruddîn’in türbesine defn olundu.
İrşâd-üt-taif ilâ ilm-il-Letâif onun eserlerindendir.
Arab dili ve edebiyâtı âlimlerinden. İsmi Muhammed bin Mükerrem bin Ali bin Ahmed bin Ebü’l-Kâsım bin Menzûr el-Ensârî el-Ifrikî olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı Cemâlüddîn’dir. 630 (m. 1232) senesi Muharrem ayında Mısır’da doğdu. Trablusgarb’da doğduğunu söyleyenler de vardır. 711 (m. 1311) senesi Şa’bân ayında yine Mısır’da vefât etti.
İbn-i Menzûr hakkında kaynaklarda fazla bilgi verilmemektedir. İbn-i Mâkir, Yûsuf bin Mâhilî, Mürteza bin Hatim, Abdürrahmân bin Tufeyl ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Kendisinden ise; İmâm-ı Sübkî ve Zehebî hadîs-i şerîf dinlediler ve rivâyet ettiler.
İbn-i Menzûr, edebiyat ve lügat ilmiyle ilgili, daha önce yazılmış uzun kitapları kısalttı. Onun kısalttığı kitapların sayısının beşyüz cild olduğu söylenir. Bu sebeble ona “İbn-i kütüb” (Kitapların oğlu) derlerdi.
Safdî onun hakkında; “Edebiyâtla ilgili ne kadar uzun kitap varsa hepsini kısalttı” demektedir.
İbn-i Menzûr, Trablus kadılığında bulundu. Daha sonra Mısır’a döndü. Âlimler topluluğunun reîsi idi. Edebiyat ilminde çok bilgi sahibi idi. Çok güzel yazı yazardı. Nahiv, lügat ve târih ilimlerinde mahir idi.
İbn-i Menzûr’un yazmış olduğu eserlerin ekserisi, edebiyat ve lügat ilmi ile ilgilidir. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Lisân-ül-Arab: Arabca yazılmış en büyük ve kıymetli lügat kitaplarından biridir. Bu kitabını yazarken “Tehzîb,” “Muhkem”, “Sihâh” ve Sihâh’ın haşiyelerinden, ayrıca Cemhere ve Nihâye kitaplarından istifâde etmiştir. Bu eser Mısır’da yirmi cild olarak basılmıştır. 2-Muhtasar-ül-Egâni: Matbû’ olup, oniki cilddir. 3- Muhtasaru Müfredât-ı İbn-i Baytar, 4- Sürûr-un-nefs bi-medârik-il-havvâs-il-hams (iki cild), 5- Letâif-üz-zahire, 6- Muhtasaru Târîh-i Dımeşk li-İbn-i Asâkir, 7- Muhtasaru Târîh-i Bağdâd lis-Sem’ânî, 8- İhtisaru kitâb-il-Hayvân lil-Câhız, 9- Ahbâru Ebî Nüvâs, 10- El-Müntehab vel-Muhtâr fin-nevâdiri vel-eş’âr, 11- Tehzîb-ül-havvâs min dürret-il-gavvâs, 12-Zeylü alâ târihi İbn-i Neccâr, 13- Nisâr-ül-ezhâr fil-leyli ven-Nehâr.
Lisân-ül-Arab’dan ba’zı bölümler:
İslâm ve İstislâm: İnkiyâd, boyun eğmek demektir. Dindeki İslâmın ma’nâsı: Boyun eğmek ve İslâm dînini açıklamak ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan getirdiklerini kabûl etmektir. Sa’lebî bu husûsta ne güzel söylemiştir: “İslâm dil ile, imân kalb iledir.”
Tehzib kitabında, İslâm hakkında Ebû Bekr Muhammed bin Beşşâr şöyle demektedir: “Falanca müslümandır” denilince, bunda iki ma’nâ vardır. Birisi; Allahü teâlânın emrini istislâm eden (boyun eğen), diğeri; ibâdeti sırf Allah için yapan demektir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Müslüman, müslümanların onun dilinden ve elinden emîn olduğu kimsedir” buyuruyor. Ezherî, bu hadîs-i şerîfin ma’nâsı hakkında şöyle demektedir: “Mü’min, selâmet kapısına girmiştir. Mü’minler de onun kötülüğünden korunmuşlardır.”
Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez ve onu düşmana teslim etmez” buyuruluyor.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) birgün; “Herkesin bir şeytanı vardır” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm; “Senin de var mı yâ Resûlallah?” diye sordular. O da; “Evet! Fakat Allahü teâlâ, ona karşı bana yardım etti. O müslüman oldu” buyurdu. Bir rivâyete göre de; “Allahü teâlâ, benimle beraber olan şeytan müslüman oluncaya kadar bana yardım etti” buyurdu. Ya’nî şeytan boyun eğip, bana vesvese vermekten vazgeçinceye kadar, Allahü teâlâ bana yardım etti.
İslâm: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) getirdiklerini kabûl etmektir. Zâhiren bunu kabûl etmekle beraber, kalb ile de inanılır ve tasdik edilirse, buna îmân denir. Îmân, islâmın sıfatıdır. Eğer bir kimse zâhiren Resûlullahın bildirdiklerini kabûl eder görünür de, kalben bunlara inanmazsa, bu kimse zâhiren müslüman muâmelesi görür. Bu kimse, sadece dil ile müslümanım diyen kimsedir. Zîrâ, imân sâhibi kimsenin çok doğru olması lâzımdır. Çünkü îmân tasdiktir. Bu bakımdan mü’min, Resûlullah efendimizin bildirdiklerini zâhiren kabûl ettiği gibi, kalb ile de bunları tasdik edendir. Gerçek müslüman, Allah ve Resûlüne itaatini, inanarak izhâr edendir. Fakat inanmayıp, sâdece kendisine gelecek zararlardan korunmak için, müslümanmış gibi görünen, müslümanım diyen kimse, hakîkatte mü’min değildir. Ancak, zâhiren müslüman hükmündedir.
Sünnet: Dinde sünnet: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrettiği ve nehyettiği, gerek sözle, gerekse fiille teşvik buyurduğu şeylerdir. Sünnet kelimesinin dinimizde üç ma’nâsı vardır. “Kitâb ve sünnet” birlikte söylenince, kitâb Kur’ân-ı kerîm, sünnet de hadîs-i şerîfler demektir. “Farz ve sünnet” denilince, farz, Allahü teâlânın emirleri, sünnet ise Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünneti ya’nî emirleri demektir. “Sünnet” kelimesi yalnız olarak söylenince, bütün ahkâm-ı İslâmiyye demektir.
Bid’at: Arabca bir kelimedir. Önceden olmayıp, sonradan ortaya çıkarılan herşey demektir. Bu bakımdan, hem âdette, hem de ibâdette yapılan değişiklikler, reformlar bid’at olur. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun dört halifesi (r.anhüm) zamanlarında bulunmayıp da, dinde sonradan meydana çıkarılan, uydurulan inanışlar, sözler, işler, şekiller ve âdetler bid’attir. Bunların hepsini din diye, ibâdet diye uydurmak veya dînin önem verdiği şeyleri, dinden ayrıdır, din buna karışmaz demek bid’attir. Bid’atlerin bazıları küfürdür. Ba’zıları da büyük günahtır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Fevât-ül-vefeyât cild-4, sh. 39
2) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 26
3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 262
4) El-Vâfî bil-vefeyât cild-5, sh. 54
5) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 219
6) El-A’lâm cild-7, sh. 108
7) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 123
? Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 248
9) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 46
10) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 142
11) Nüket-ül-himyân sh. 27
12) Zerkeşî sh. 307
13) Bedr-üs-sâfir sh. 167
14) Brockelman Sup-2, sh. 14İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ MERZÛK (Muhammed bin Ahmed bin Muhammed)
Mâlikî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Merzûk el-Acîsî et-Tilmsânî, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemsüddîn’dir. 711 (m. 1311)’de Tilmsân’da doğdu. 781 (m. 1379) senesinde Kâhire’de vefât etti.
Tilmsân beldesinde yetişip büyüyen İbn-i Merzûk hazretlerinin, büyük dedeleri Medyen ahâlisindendir. Abded’de otururlardı. Orada dedelerinden miras olarak kalan toprakları, arazileri vardı. Beşinci dedesine nisbetle İbn-i Merzûk diye tanınmıştır. Bu Merzûk, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed’in dedeleri arasında, vilâyet sahibi, evliyâ bir zât olarak tanınır. Çok küçük yaşlarda ilim tahsiline başlayan İbn-i Merzûk, ilk olarak Tilmsân’da Ebû Bedreddîn bin Ebî Abdullah ve onun kardeşi olan Ebû Mûsâ hazretlerinden ilim öğrendi. 718 senesinde babası ile birlikte doğuya doğru göç etti. Bicâye’de Nâsıruddîn’den ders aldı. Babası Mekke-i mükerremede yerleşti. İbn-i Merzûk ise, ilim tahsili için Kâhire’ye döndü ve orada yerleşti. Burada Burhâneddîn es-Safâkusi ve kardeşinden ders okudu. Hadîs-i şerîfin taleb ve rivâyet dallarında, tefsîr, fıkıh, usûl, nahiv ve başka ilimlerde büyük âlimlerden oldu. 733 (m. 1332) senesinde asıl memleketi olan Kuzey Afrika’ya, Tilmsân’a döndü. Buranın vâlisi onu çok iyi karşıladı. Abdâd’da çok büyük bir câmi yaptırdı. Câminin hatîbliğine, İbn-i Merzûk’un amcasını getirdi. Onun vefâtından sonra, buranın hatîbliği İbn-i Merzûk’a verildi. İbn-i Merzûk’un hitâbeti (konuşma kâbiliyeti) pek fazla idi. Bu vazîfesi esnasında, sultan ile olan münâsebeti ve yakınlığı da bir hayli arttı. Sultânın iki oğlunu da okutuyordu. Bir taraftan çok güzel bir şekilde vazîfesini yürütürken, diğer taraftan da, orada bulunan meşhûr âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulunuyor, onlardan ilim öğreniyordu. Birara sultan, onu sefir (elçi) olarak Endülüs’e gönderdi. Kayravân harbinden sonra, Fas Sultânı Ebû Enan’a elçi olarak geri döndü. Oradan da Tilmsân’a geçti ve Abdâd’da yerleşti. Bu sırada, Ebû Saîd Osman bin Abdürrahmân ile kardeşi Ebû Sabit, Tilmsân’a hâkim idiler. Zamânın sultânı Sultan Ebü’l-Hasen ise Cezayir’de bulunuyordu. Burada büyük bir asker toplanmıştı. Ebû Sa’îd, kardeşine haber vermeden, İbn-i Merzûk’u sulh yapmak üzere, elçi olarak Ebü’l-Hasen’e gönderdi. Kardeşi Ebû Sabit bunu duyunca, hiç hoş karşılamadı. Bunun üzerine İbn-i Merzûk’u yakalamak üzere adam gönderdiler. Sonra Endülüs’e geçmesine müsâade ettiler. İbn-i Merzûk Endülüs’e vardığında, Gırnata Sultânı Ebü’l-Haccâc’ın sarayında misâfir edildi ve kendisine çok hürmet ve ikramda bulunuldu. Sultan bunu kendi himâyesine alıp, Mescid-i hamrâ’nın hatîbliğine ta’yin etti.
Burada 754 (m. 1353) senesinde, Tilmsân ve civarının da hâkimiyetini eline alan Ebû İnân’ın kendisini da’vet etmesine kadar kaldı. Sultan onu meclisinin ileri gelenleri arasına kattı. Bir yerde yalan söylemesini istedi. O da söylemedi. Söylemediği için sultan kızdı ve onu hapsetti. Daha sonra serbest bırakılan İbn-i Merzûk ( radıyallahü anh ), Ebû Sâlim isminde birisinin saltanatı eline almasıyla, devlet kademelerinde çok yüksek makamlara getirildi Sultan, birçok işini buna bıraktı. 764 (m. 1362) senesinde Tunus’a gitti. Burada çok iyi karşılanıp, kendisine Muvahhidîn Câmii’nin hatîbliği vazîfesi verildi Sultan Ebû Yahyâ, 769 (m. 1367)’da vefât edince, Kâhire’ye gitti. Orada kendisini âlimler ve devlet adamları hürmet ve ikram ile karşıladılar. Sultan Eşref ile görüştü. O da buna ba’zı mühim vazîfeler verdi. Vazifeleri esnasında ve diğer zamanlarda, fazilet sahibi, yüksek ve kıymetli bir zât olarak bilinip tanınmıştır. Hayatı boyunca güzel ahlâk üzere bulunmuştur. Kendisiyle iş görülmesi kolay, beraberliği iyi, sevgisi çok, kalbi temiz, iyilik sever, güzel bir ev sahibi, tatlı dilli, güler yüzlü, açık ve doğru sözlü bir zât idi. İfâdesi düzgün olup, devlet ileri gelenleri ile birlikte bulunduğunda, onlara dînimizin emirlerini bildirir, hak yoldan ayrılmamaları için nasihat ederdi. Vekarını, ağır başlılığını sarsmadan, uygun olan şekilde şaka ve latife yapardı. Dost ve sevenlerine yardım ve bağlılığı çok, mütevâzî, iyilik yapmayı seven bir zât idi. Evi, sohbetine gelip kendisinden istifâde etmek isteyen talebeleri ile dolup taşar, kendisi de, yine bu şekilde sohbet için yapılan da’vetleri kabûl ederdi. Hattat idi. Yazı yazması çok güzel idi. Kur’ân-ı kerîm okuması da fevkalâde idi. Nesirde de, şiirde de mahir ve becerikli idi. Doğruluktan ayrılmazdı. Bir taraftan, o günkü durumların icâbı olarak sultanlarla beraber olup çeşitli vazîfelerde bulunurken, diğer taraftan ilim ile meşgûl olmayı, ilim öğrenip öğretmeyi de ihmâl etmezdi. Hacca gittiği sene, hacdan sonra orada bir miktar kaldı. Orada bulunan büyük âlimlerle görüşüp sohbetlerinde bulundu. Kendilerinden ilim öğrenip rivâyette bulunduğu ve icâzet aldığı hocalarının sayısı pekçoktur. Mısır’a döndüğünde, Necmiyye, Dâr’atmeşiyye ve Şeyhûniyye medreselerinde ders verdi. Çok yakışıklı, heybetli, herkese fâideli olmaya çalışan, kadri yüce bir zât idi. Tam yetişmiş, mükemmel bir zât olup, sözleri ve hareketleri insanlarda çok te’sîrli olduğundan, bulunduğu beldenin en büyük câmisinin imâm ve hatîbliği devamlı olarak buna verildi. Çok talebe yetiştirdi. İbn-ül-Hatîb, İbn-i Merzûk’dan çeşitli ilim meclislerinde, Buhârî’yi ve diğer hadîs kitaplarından ba’zılarını dinlediğini, onun bulunduğu meclislerin ayrı bir tatlılık ve güzellikte olduğunu haber vermektedir, İbn-i Merzûk hazretleri, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazmış olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: “Şerhu umdet-ül-ahkâm”, “Şerh-üş-Şifâ”, “Şerh-ül-ahkâm-üs-sugrâ”, “İzâh-ül-merâşid”, “El-İmâme”, “Mefâtih-ül-Merzûkiyye”, “Akîdetü Ehl-it-tevhîd”, “Müsnedü sahîh-ül-Hasen”, “Şerhu câmi-ül-Sahîh-il-Buhârî”, “İzâh-us-sâlih”.
İbn-i Merzûk Muhammed bin Ahmed bin Muhammed hazretleri, yazmış olduğu kıymetli risalelerinden, birisinde buyuruyor ki:
“Her hâlimizde Allahü teâlâya hamd ederiz. Eshâb-ı Kirâmın meşhûrlarından, Abdullah bin Amr bin Âs ve Abdullah bin Ömer bin Hattâb’ın (r.anhümâ) bildirdikleri bir haber şöyledir: “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Mekke’nin yüksek bir yerinde bulunan Seniyye tepesinde durdular. O zaman orada hiçbir kabir yoktu. Buyurdular ki: “Allahü teâlâ, yetmişbin kişiyi hesapsız olarak Cennete koyacaktır. Bunlardan herbiri de yetmişbin kişiye şefaat edecekler ve onlar da hesaba çekilmeden Cennete gireceklerdir. Herhangi bir cezaya da uğramayacaklardır. Yüzleri de, ondördüncü gecesindeki ay gibi parlaktır.” Bunun üzerine Hazreti Ebû Bekr, “Yâ Resûlallah! Onlar kimlerdir?” diye suâl edince, Peygamber efendimiz; “Onlar, ümmetimin garîblerinden, işte buraya defnedilecek olanlardır” buyurdu. İbn-i Merzûk hazretleri anlatmaya devam ederek buyuruyor ki Benim babam da, bu hadîs-i şerîfi işittikten bir hafta sonra vefât etti ve buraya defn olundu. Allahü teâlâ ona rahmet eylesin. (Hadîs-i şerîfte bildirilen müjdeye kavuştuğuna göre,) acaba çocuğunun (İbn-i Merzûk’un hatâlarının affı için şefaat etmez mi? doğuda, batıda, ilim ve din yolunda ömür tüketmiş olan, İskenderiyye şehrinden Kuzey Afrika memleketlerinde sahih hadîs-i şerîfleri nakleden ve ilim öğrenip bu ilimleri yaymaya çalışan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) minberinde oturup O’nun ( aleyhisselâm ) sünnetini ihyâ İçin gayret eden, 12 seneye yakın Harâmeynde kalan, Kâ’be-i muazzama içinde hatim okuyan ve Mekke’de ilim öğreten (bu oğlu) için acaba şefaat etmez mi? Estağfirullah yâ Rabbi! Günahlarım çok büyük. Günahlarımı Rabbim de biliyor. Fakat ben tövbe ediyorum. O’na güveniyorum. Rabbim rahmet sâhibidir. Vesselâm.”
Bu ifâdeler, İbn-i Merzûk’un yüceliğini, din ve dünyâdaki yerini, yüksekliğini göstermektedir, İbn-i Merzûk ( radıyallahü anh ) yazdığı başka bir risalede de buyuruyor ki: “Seyyid Muhammed el-Mürşidî babamın hocalarından idi. Bu zâtla, babamla doğuya yaptığımız seyahatte karşılaştık. Ben o zamanlar ondokuz yaşında idim. Cum’a namazı vaktinde huzûrlarına vardık. Âdetleri üzere mescidde İmâmlık yapacak husûsi birisi bulunmaz, hazır olan cemâatten birisi imâm olurdu. O gün de orada fıkıh âlimlerinden birçok zât vardı, öyle ki, cemâatinin tamâmı âlimler olan câmi, belki de bundan başka yoktu. Namaz vakti yaklaştıkça, herkesin heyecanı artıyor, acaba imamete kim geçecek diye meraklanıyorlardı. Nihâyet Seyyid Muhammed hazretleri göründü. Sağına soluna baktı. Ben onu ilk defa görüyordum ve babamın arkasında kendimi gizliyerek oturuyordum. Gözü bana ilişince. İsmimi söyliyerek bana hitâb etti ve; “Buraya gel” dedi. Yanına vardım. Yalnız bir yere çekildik. Beni farz, vâcib ve sünnetlerden imtihan etti. Abdestim olduğu hâlde, tekrar ihlâs ile güzel bir abdest aldım. Bu abdestim, onun çok hoşuna gitmiş, beraberce mescide girdik. İmâm olmam için beni öne itti ve âdetlerince hatîb efendinin hutbe okurken dayandığı kılıncı bana kuşattı. Ben hiç hazırlıklı olmadığım için, ne okuyacağım diye düşünüyordum. Bana; “Kalk! Bismillah de!” buyurdu. Ben de kalktım. Hutbeye çıktığımda, hiç hazırlanmadığın şeyleri rahatça söyleyebiliyordum. Ara sıra cemâate bakıyordum. Herkes, sözlerimin te’sîri ile sanki kendilerinden geçmiş bir hâlde dinliyorlardı. Namazdan sonra bana; “Güzel hutbe okudun. Hutbeyi senin okuman, bize göre sana yaptığımız bir ikramdır. Bizi ihyâ ettin” buyurdu. Sonra biz hac yaptık. Mekke-i mükerremede yerleştik. Bir müddet sonra babam bana, amcam ve akrabalarım ile beraber olmam için Tilmsân’a dönmemi, yolda giderken, hocası Seyyid Mürşidî’ye uğramamı emir ve tenbîh etti. Yolda o zâtın yanına uğradım. Bana babamı sordu. Selâm ve hürmetlerini bildirip; “Ellerinizden öpüyor” dedim. Bunun üzerine bana; “Öne doğru gel! Şu hurma ağacına dayan! Ebû Midyen Magribî hazretleri bu ağacın altında üç sene kaldı” buyurdu. Daha sonra bana; “Ey Muhammed! Baban bizim kardeşlerimizden ve sevdiklerimizdendir. Fakat sen” dedi ve bu kelimeyi üç defa tekrarladı. Bu, benim için, devlet adamlarına fazla yakınlık kurduğumu, bunun ise mahzurlarının bulunduğunu bildirmek için bir îkâz idi. Daha sonra da; “Ey Muhammed! Sen babanı düşünüyorsun. Kendisi hasta olduğu için, şimdilerde hâlinin nasıl olduğunu merak ediyorsun. Memleketini de düşünüyorsun. Baban iyidir ve sıhhat üzeredir. Şu anda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) minberinin yanında, sağında Halîl el-Mekkî ve solunda Mekke-i mükerreme kadısı Ahmed efendi oldukları hâlde oturuyorlar. Babanı merak etme! Memleketine gelince, Allahü teâlâ orada bulunanların ihtiyâçlarını (sıkıntılarını) giderdi” buyurdu. “(Orada bulunan) hocam nasıl?” dediğimde; “Allahü teâlâ, senin hocan hürmetine Tilmsân’ı büyük bir belâdan korudu. Orası muhâsara edilmiş idi. Şu anda gâlib olan kumandan, orada bulunanlar için daha iyidir” dedi. Sonra oturdu. Ben de oturdum. Bana; “Ey hatîb! Sen hatîb ol! Sen hakîkaten hatîbsin. Kuzey Afrika’da, İskenderiyye’deki büyük câmide hatîb olman gerekir” dedi. Bana küçük küçük ekmekler verdi. Sonra beni uğurladı. O küçük ve az görünen ekmekler, o büyük zâtın bir kerâmeti olarak yol boyunca bana yetti. Hiç açlık çekmedim.”
Baba ve dedelerinin olduğu gibi, İbn-i Merzûk hazretlerinin de evi, bir ilim ve irfan yuvası idi. Çocuklarından ve torunlarından da çok âlim ve veli yetişmiştir.
12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1019İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ NÛH (Abdülgaffâr bin Ahmed)
Mısır’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Kelâm âlimi ve şâir. İsmi, Abdülgaffâr bin Ahmed bin Abdülmecîd bin Nûh bin Hatim bin Abdülhamîd ed-Derevi (Ed-Devrî) el-Aksurî el-Kûsi el-Ensârî olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Daha çok İbn-i Nûh diye tanınmıştır. Mısır’ın Saîd bölgesinde bulunan Aksur kasabasında doğdu. Kaynaklarda doğum târihi bildirilmeyen İbn-i Nûh ( radıyallahü anh ), 708 (m. 1309)’de Zilka’de ayında Mısır’da, Kâhire’de vefât etti. Uzun müddet Mısır’da, Sa’îd bölgesinde bulunan Kûs şehrinde ikâmet etti ve orada meşhûr oldu. Soyu Eshâb-ı Kirâmın meşhûrlarından olan Sa’d bin Ubâde hazretlerine ulaşır.
İbn-i Nûh, ilim tahsili için çok gayret gösterdi. O zamanda “Hâfızayn” olarak bilinen Ebû Muhammed ed-Dımyâtî ile Muhibb-üt-Taberî ve “Şeyhâyn” olarak bilinen, Ebü’l-Abbâs el-Mülessem ile Abdül’azîz el-Menüfî’nin ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Onlardan ilim öğrendi. Kendisinden ise; Kutb-ül-Halebî, Alâüddîn-i Konevî, Ebû Hayyâh ve başkaları ilim öğrenip, rivâyetlerde bulundular. Kûs şehrinde talebeleri için güzel bir dergâh yaptırdı. Orada talebelere ders verirdi. Gayr-i müslimler tarafından rahatsız edilince, Kâhire’ye taşındı ve orada yerleşti. Vefât edinceye kadar orada ikâmet etti.
Kerâmetler, hârikalar, faziletler sahibi olan İbn-i Nûh ( radıyallahü anh ), dînî ve edebî ilimleri kendisinde toplanmıştı. Devamlı emri ma’rûf ve nehy-i münker yapardı. (İyiliği emreder, kötülükten sakındırırdı.) Kendisini Allahü teâlâya ibâdet ve tâate vakfetmişti. Başta Resûlullah ( aleyhisselâm ) olmak üzere, bu yolun büyüklerine olan muhabbet ve bağlılığı pekçok idi. Peygamber efendimize olan bağlılığı, muhabbeti, evlâdına olan muhabbet ve şefkatinden çok daha fazla idi.
İbn-i Nûh Abdülgaffâr bin Ahmed hazretlerinin kıymetli şiirleri ve güzel sözleri vardır. Bir defasında buyurdu ki: “Allahü teâlâhın evliyâsının büyüklüğünü inkâr edenlerin, bu büyükler hakkında uygun olmayan, ileri geri sözler söylemeleri, küçük bir sivrisineğin, bir dağ üzerine üflemesine, üfürmesine benzer. Nasıl ki, o dağın o üfleme ile yerinden ayrılması mümkün değil ise, inkarcıların sözleri sebebiyle, büyüklerde bir değişiklik olması da böyle imkânsızdır.”
İbn-i Nûh’un el-Vahid fî sülûk-i ehl-it-tevhîd isimli kıymetli bir kitabı vardır. Bu kitaptan ba’zı kısımlar özetlenerek aşağıya yazılmıştır.
Her zaman şu husûslara riâyet et 1- Evini temiz tut! 2- Gıybeti terket! 3-Âhıret işlerine sarıl! 4- Dâima Allahü teâlâyı an, O’nu hatırından çıkarma! Bunlardan sonra şunları yap: Senden ayrılacak olan şeyden, o senden ayrılmadan önce, sen ondan ayrıl.
Sana lâzım olacak şeye, o şey sana lâzım olmadan önce, sen o şeye sahip ol! Takvâya sarıl! Her şeyi Allah için yap!
Bütün hayırlar şu beş şeydedir: 1- Allah için sevmek. 2- Allahü teâlâya kulluk vazîfelerini samimî ve doğru olarak yapmak. 3- Allahü teâlânın emirlerine uymak. 4- Allahü teâlânın yasak ettiği şeylerden sakınmak. 5- Allahü teâlâdan uzaklaştıracak işleri bırakıp, O’nun rızâsını kazandıracak işleri yapmak.
Bunlardan sonra şu beş şeyi yapmalıdır 1- Allahü teâlânın sevdiğini sevmek. 2- Allahü teâlânın buğzettiğine buğzetmek. 3- Allah için sabretmek. 4- Allahü teâlânın hükmüne rızâ göstermek. 5- Her işini Allahü teâlâya havale etmek. Allahü teâlânın dilediği ve takdîr ettiğini güzel görmek.
Şu hasletleri kendinde bulundur Ahlâkını iyi yap. Vakitlerinin kıymetini bil. Kaçırdığın şeye üzülme. Gelenden memnun ol. Allahü teâlânın bütün mahlûkâtına karşı şefkatli ol.
İnsanlarla arkadaşlık ederken şunlara riâyet et Onlardan gelen eziyet ve sıkıntılara sabret. Fakat sen onlara kat’iyyen eziyet etme. İyi olsun, kötü olsun, bütün herkese iyilik yap. Onlara adâletle muâmele et Onlara Allah için nasihatta bulun.
İnsanlara karşı kendinde şu vasıfları bulundur 1- İnsanların arasında selâmı yay. 2- Onlardan aç olanları doyur. 3- Onlara karşı yumuşak konuş. 4- Herkese güleryüz göster. 5- İnsanlarla münâkaşa ve münâzara yapma!
İnsanlar arasında şunlara da riâyet et 1- Onlara düşmanlık yapma. 2-Onlarla münâkaşa yapma. 3- Onlar arasında lüzumsuz konuşma. 4- Onların kusur ve eksiklerini ortaya koyma!
Yine insanlara karşı dikkat edilecek husûslardan ba’zıları da şunlardır: Kişinin kendisini, insanların en aşağısından bile daha üstün, görmemesi gerekir. Çünkü kişi, Allahü teâlâ katında durumunun ne olacağını bilemez. Hiç kimseyi küçümsememeli, hiç kimse ile alay etmemelidir. Çünkü Allahü teâlâ, insanı en güzel şekilde yaratmıştır.
Yine kişiye, insanlar arasında şunlar gerekir. İnsanların arasını ıslah etmeli. Onların arasındaki ihtilâf ve anlaşmazlıklara girmemelidir. Onların ufak tefek hatâ ve kusurlarını görmezlikten gelmeli, onları örtmelidir. İkâz edilmesi gerekiyorsa, uygun bir şekilde söylemelidir. Gücünün yettiği nisbette iyilikle emredip, kötülükten men etmelidir. Onlara yumuşaklıkla muâmele etmelidir.
Büyüklere hürmet etmeli, küçüklere şefkat göstermelidir. Yardım istiyene yardım etmeli, fakirlerin ihtiyâcını gidermelidir. İnsanlara karşı işleri kolaylaştırmalı, gözü görmiyene yolunu göstermeli, istişâre edene nasihati esirgememeli, insanlara helâl ve haram olan şeyleri öğretmeli, günâhlardan uzak durmalıdır. Yetimlerin mallarına dokunmamalıdır.
Takvâya sarılmalı, nefsin arzu ve isteklerini terketmelidir. Bozuk ve insanı yoldan çıkaracak kimselerden uzak durmalı, gizlide ve açıkta Allahü teâlânın emirlerine uymalıdır.
Konuşurken doğru konuşmalı, bir işi yaparken Allah için yapmalıdır. Her hâlde, her şartta mu’tedil olmalı azgınlık ve taşkınlık yapmamalıdır. Her zaman sapıklığa ve bozuk fikirlere düşman olmalıdır.
Hakka göre hareket etmeli, doğruluk sahiplerini sevmelidir.
Fakirleri sevmeli, mazlûma yardım etmelidir. Dîne hizmet etmeli, müslümanlığın emri olan şeyleri yapmalıdır. Bâtıl yolda olanların sözlerini bozmalı, onları dinlememelidir.
Mü’minlere sevgi göstermelidir. İnkarcılardan üstün olmalıdır. Bid’at sahiplerine lâzım olan cevâbı vermelidir. Câhillerden yüz çevirmelidir.
Sözlerde ve fiillerde adâleti elden bırakmamalıdır. Güzel huyları ve sıfatları taşımalı, dedikoduyu terketmelidir.
Bütün bu söylenilenlere her zaman riâyet etmelidir. Bunlara riâyet etmenin alâmeti: Edebli olmak. Rızâ ve gadab hâlinde hakkı söylemekten ayrılmamak. Doğru söyleyeni tasdik, yalan söyleyeni tekzib etmektir (yalanlamaktır).
Ölüm ve hayat: ölüm ve hayat, insanlardan ayrılmıyan hâllerdendir. Ölüm, hayâtın içidir. Nitekim, gece de gündüzün içi durumundadır. Gündüz, onda geçim te’min edildiği, çeşitli işler ile meşgûl olunduğu için hayat gibidir. Gece ise, sükûn hâli olduğu için, ölüm gibidir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Nebe’ sûresi 10 ve 11. âyet-i kerîmelerde meâlen buyurdu ki: “Geceyi size libas kıldık (karanlığı size bir örtü yaptık ki, o gece vaktinde, yalnızlık hâlinde isti’dâdınız kadar ibâdet ile meşgûl olursunuz). Gündüzü ise, geçim vakti kıldık (ki, o gündüz vaktinde ma’işet te’mini için çalışırsınız).”
Mülk sûresinin 2. âyet-i kerîmesinde de meâlen buyuruldu ki: “Amelce hanginiz daha güzeldir diye, sizi imtihan etmek için, hem ölümü hem de hayâtı halk eden Allahü teâlâ, Azîzdir (Gâlibdir, sâlih ameller işlemekten yüz çevirenlerden intikam alır), Gafûrdur (Sâlih amel işleyenlerin hatâlarını mağfiret eder).”
Uyku da, iki uyanıklık arasında bir berzah alemidir, ölüm de, dünyâ ile âhıret arasında bir berzah âlemidir.
Kabir, âhıret âleminin ilk konağıdır. Fakat kabir de, âhıret âlemine giden bir yoldur. Esas konak burası değildir. Kabir, dünyâ konaklarının sonudur.
Dünyâ ile âhıret arasındaki berzah âlemine, ölüm şerbetini içtikten sonra girilir, ölüm şerbeti, mutlaka içilecektir, öncekiler ve sonrakiler bu şerbeti hep içmişlerdir. Ölümden, hiçbir mahlûk, hiçbir sultan, hiçbir nebi ve hiçbir resûl kurtulamamıştır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-10, sh. 87
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 386
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 524
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 267
5) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 161
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 587
7) El-A’lâm cild-4, sh. 31
? Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1406, 2005
9) Tabakât-ül-evliyâ sh. 448İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ ÖMER MELÎKEŞÎ (Muhammed bin Ömer)
Fıkıh, hadîs, tasavvuf ve edebiyat âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Ali bin Muhammed bin İbrâhim’dir. “İbn-i Ömer” diye tanındı. Melîkeşî. Becânî, sonra Tûnusî ve Cezâirî nisbetleriyle bilinirdi. Künyesi Ebû Abdullah olup, “İbn-i Ömer” diye meşhûr oldu. İlim öğrenmek ve yazmak husûslarında önde gelenlerden oldu. Eseri bulunan bir fakîh, güzel şiirleri bulunan bir edîb olup, fazilet sahibi bir mutasavvıf idi. Tunus’ta güzel hat san’atında meşhûr olmuştu. Tevâzu, Îsâr ve hüsn-i kabûl sahibi olup, herkese karşı alçak gönüllü, eli açık ve güleryüzlü idi. İlim öğrenmek için birçok yeri dolaştı ve hac yaptı. Hicaz, Mısır ve İskenderiyye’de iken birçok âlimden hadîs-i şerîf rivâyet etti. Bu âlimlerden birisi Radıyyüddîn-i Taberî olup, ondan beş hadîs-i şerîf kitabını okudu. Medine kadısı ve hatîbi Sirâcüddîn Muhammed bin Tarrâd, Ebû Muhammed Dallâsî, Necmeddîn-i Taberî ve daha başka âlimler, onun hadîs-i şerîf rivâyet ettiği zâtlardandır. Şiirleri, ince ve derin ma’nâlar ifâde etmektedir. Nesirleri üstün ve kıymetli, hat eserleri çok güzel olup, yazdığı eserler her yere yayılmıştır. 740 (m. 1339) senesi Muharrem ayında Tunus’ta vefât etti.
“Nefh-ut-Tayyib” adındaki eserin sahibi diyor ki: “İbn-i Ömer, hilâfet merkezinin kâtibi ve edebiyatta, güneş gibiydi, ilim sahasının kahramanıydı. Tunus’a gelip vatan edindi. Memleket, onunla ilim ve irfan yuvasına döndü. Onun kaldığı müddette, çok büyük olaylar cereyan etti. Kendi memleketini tercih edip, başka yerlere gitmeyi düşünmedi. Yaşadığı devirde, herkes ondan çok istifâde etti. Hat san’atı ile çok meşgûl ve meşhûr oldu. Doğru yoldan hiç ayrılmadı. Çok yer dolaştı. Tasavvuf ve tahkîk ehli idi. Hicaz’a olan seferinde, çok hayırlar yaptı. Nesebi (soyu) hep sâlih, temiz kimselerdendi. Şiirleri çok güzeldir.
Fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Râşid el-Bekrî el-Kafsî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi bilinmemekle beraber, Kafsa’da doğdu. 735 (m. 1335) senesinde Tûnus’da vefât etti. 685 (m. 1286) senesinde vefât ettiği de söylenmekte ise de, 731 (m. 1330) senesinde hayatta olduğu, kaynaklarda yazılıdır. Ebû Abdullah, din ve fen bilgilerinde mahir, faziletler sahibi, fakih bir zât idi.
İbn-i Râşid, ilim tahsiline memleketinde başladı. Bir müddet Tunus’ta ikâmet edip ilim tahsil ettikten sonra, Mısır’a gitti. İskenderiyye’de Kâdı Nâsıruddîn el-Ebyûrdî ve daha sonra da, onun talebesi Ebî Amr bin el-Hâcib’den fıkıh ilmini öğrendi. Ayrıca Ziyâüddîn bin el-Alâfdan da fıkıh okudu. Arab dili ve edebiyatını İbn-i Muhyiddîn’den öğrendi. Kâhire’ye gidip, İmâm el-Allâme Şihâbüddîn el-Karâfî ile görüşüp onun fıkıh derslerine katıldı. Ondan çok istifâde etti ve fıkıh, usûl-i fıkıh ilminde selâhiyetli olduğuna dâir icâzet (diploma) aldı. Bunun yanında İmâm Takıyyüddîn bin Dakîk-ül-Iyd, İbn-i Gammaz, Hâzim, Kemâl İbn-ül-Tenisî, Muhyiddîn Hafî Re’sihî, Şems-ül-İsfehânî ve Şemsüddîn el-İsfehânî’nin derslerinde de bulundu.
Ebû Abdullah el-Kafsî, 680 (m. 1281) senesinde hacca gitti. Hac vazîfesini îfâ ettikten sonra, birçok ilimleri kendinde toplamış olarak Tunus’a döndü. Doğduğu yerde kadılık vazîfesi yapmaya başladı.
İbn-i Râşid, çok kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Eş-Şihâb-üs-sâkıb fî şerhi muhtasarı İbn-i Hâcib, 2- Ez-Zeheb fî dabtı kavâid-il-mezheb: Ebû Abdullah bin Mezrûk, bu eserin Mâlikî mezhebi fıkhında emsali olmadığını söyledi. 3- En-Nazm-ül-Bedî’ fî ihtisâr-it-tefrî’, 4-Lübâb-ül-Lübâb fî beyân mâ tedammenehü ebvâbi kitâb minel erkân veş-Şürût vel-esbâb, 5- El-Mertebet-üs-seniyye fî ilm-il-Arabiyye, 6- El-Mertebet-ül-ulyâ fî ta’bîr-ir-rü’yâ, 7- Kitâbü Tuhfet-il-lebîb fî ihtisâri Kitabı İbn-il-Hatîb, 8- Nûhbet-il-vâsıl fî şerh-il-Hâsıl.
Hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Ahmed bin Receb bin Hasen bin Muhammed bin Mes’ûd el-Bağdâdî olup, künyesi Ebü’l-Ferec’tir. Lakabı ise, Zeynüddîn ve Cemâlüddîn’dir. 736 (m. 1336) senesinde Bağdad’da doğdu. 795 (m. 1393) senesinde babası ile gelip yerleştiği Dımeşk’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr denilen kabristana defnedildi.
Dımeşk’a yerleşen İbn-i Receb, burada Muhammed bin İsmâil bin İbrâhim, İbrâhim bin Dâvûd el-Attâr ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti. İlim öğrenmek için gittiği Mısır’da Ebü’l-Feth el-Midûmî, Ebü’l-Hâzım el-Kalânisî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Hadîs ilminde hafız (yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezbere bilen) idi. Fıkıh ilminde de söz sahibi olan İbn-i Receb, Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden idi.
İbn-i Receb hazretleri, vefâtı yaklaşınca, bir kimseye; “Benim için falan yerde bir kabir kaz” dedi. O kişi de dediği yere gidip bir kabir kazdı, İbn-i Receb, o kişi kabri kazdıktan sonra gidip kabrine baktı, içine girip yattı ve; “Tamam, güzel olmuş” diyerek kazılan kabri beğendi. Bundan birkaç gün sonra da vefât etti. Kazdığı o kabre defnedildi.
İbn-i Receb birçok eser yazdı. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-İstihrâc li ahkâm-il-harâc, 2- El-İstignâ bil-Kur’ân, 3- İstinşâku nesîm-ül-üns min nefehâti riyâz-il-kudsi, 4- Ehvâl-ül-kubûr: Kabir azâbını, kıyâmet ve âhıret hâllerini anlatan bir eserdir. Süleymâniye Kütüphânesi Reşid Efendi kısmı 159 numarada kayıtlıdır. 5- Et-Tahvîf mınennâr vet-ta’rîf bi hâli dâr-il-bevâr, 6-Takrir-ül-Kavâid ve tahrir-ül-ferâid, 7-Câmi-ül-ulûm vel-Hikem fî şerhi erbeîne hadîsen min cevâmi-il-kelîm, 8- Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile: Kâdı Ebû Ya’lâ’nın yazmış olduğu Tabakât-ı Hanâbile’nin zeylidir. Kâdı Ebû Ya’lâ’nın yazmadığı Hanbelî mezhebi âlimlerinin hayâtını yazmıştır. 9- Riyâd-ül-üns, 10- Şerh-i Sahîh-i Tirmizî, 11- Mecmûat-ür-resâil, 12- El-Kavâid-ül-kübrâ, 13- Letâif-ül-meârif fîmâ lil-mevsimi minel-vazâif: Dînî ve ahlâkî bilgiler hakkında İslâm âlimlerinin güzel sözlerinin toplandığı bir eserdir. Süleymâniye Kütüphânesi Molla Çelebi kısmı 138 numarada kayıtlıdır. 14- Melidât fî fazâil-üş-şühûr, 15- El-İlmâm fî fedâil-il-Beytillah-il-haram.
Letâif-ül-meârif adlı eserinden bölümler:
Mutarrif bin Abdullah ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ölüm, ni’met sahiblerinin ni’metlerini ellerinden alır. Öyleyse devamlı olan, kaybolmayacak ni’meti (Cennet ni’metini) arayın!” Selef-i sâlihînden bir zât şöyle buyurmuştur. “Dünyâyı hakkıyla tanıyan kimse, onu hakîr ve önemsiz görür.”
Büyük âlimlerden birisi buyurdu ki: “Amellerin üstünü, nefsin beğenmediğidir.” Yapılan tâatin kabûl olduğunun alâmeti, tâata devam edilmesidir. Kabûl olmadığının alâmeti ise, o tâattan sonra bir günâhın yapılmasıdır. Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İstiğfarı çok yapınız. Çünkü Allahü teâlânın rahmetinin ne zaman ineceğini bilemezsiniz. “Lokman Hakîm oğluna şöyle nasîhatta bulundu: “Oğlum! Kendini istiğfara alıştır. Çünkü öyle anlar vardır ki, o zaman Allahü teâlâdan dilekte bulunanların dilekleri red olunmaz.” Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmin Muhammed sûresi ondokuzuncu âyet-i kerîmesinde, tevhîd ile istigfârı birarada bildirmektedir. Bir haberde şöyle bildirilmiştir “Şeytan şöyle der: Ben insanları günahlarla helak ettim. Onlar da beni “La ilahe illallah” ve istiğfar ile helak ettiler.
Evzâî, Yahyâ İbni Ebû Kesîr’den şöyle rivâyet etti: “Kim de şu altı şey bulunursa, imânı kemâle erer 1- Allahü teâlânın düşmanları ile harb etmek. 2- Yazın oruç tutmak. 3- Kışın, abdesti güzel almak. 4- Bulutlu günde namazı ilk vaktinde kılmak, 5- Haklı olduğunu bildiği hâlde münâkaşa ve mücâdeleyi terk etmek. 6- Belâ ve musibetlere sabretmek.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ, rûh gargaraya gelmediği müddetçe, kulun tövbesini kabûl eder” buyurdu. Allahü teâlâ, Nisa sûresinin onyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ancak Allahın kabûl edeceğini va’d buyurduğu tövbe, o kimseler içindir ki, bir cahillikle bir kabahat yaparlar da sonra çok geçmeden tövbe ederler, işte Allah, bunların tövbelerini kabûl buyurur. Allah, ihlâsla tövbe edenleri hakkıyla bilicidir” buyurdu. Âyet-i kerîmede cehâletten murâd, kötü amele yönelmektir. Çünkü Allahü teâlâya isyan eden kimse câhildir. Allahü teâlâya itaat eden ise âlimdir. Şöyle ki: Allahü teâlâyı, O’nun azametini ve kibriyâsını bilen kimse, Allahü teâlâya asla âsi olmaz. Denilmiştir ki, insanlar Allahü teâlânın azameti hakkında tefekkür etselerdi, asla isyanda bulunmazlardı.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı ile beraber olduğu meclisleri, tamamen Allahü teâlâyı anıp, hatırlamak, Allahü teâlânın emirlerine teşvik, yasaklarından sakındırmaktan ibâretti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek meclislerinde Kur’ân-ı kerîm okunurdu. Kendisine gelen vahiyleri Eshâb-ı Kirâma bildirirdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını Eshâb-ı Kirâma anlatır, onları güzel va’z ve nasihatlerle Rabbinin yoluna da da’vet ederdi. Allahü teâlâ, Ra’d sûresinin yirmisekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bunlar, Allahın zikri ile kalbleri huzûra kavuşarak îmân edenlerdir. Evet, bilin ki, ancak Allahı anmakla kalbler yatışır ve huzûr bulur” buyuruyor. Yine Enfâl sûresinin ikinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçek mü’minler yalnız o kimselerdir ki, Allahü teâlâ (Allahü teâlânın azâbı) zikr olunduğu zaman (Allahü teâlânın, azametinden ve celâlinden) kalbleri korkar, âyetleri onlara okunduğunda imanları artar. Bütün işlerinde Allahü teâlâya tevekkül ederler” buyuruluyor.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki; “İçerisinde hikmetlerden bahsedilen, Allahü teâlânın rahmetinin umulmasına vesile olan zikir meclisleri (Allahü teâlânın anıldığı meclisler), ne iyi meclislerdir.”
Birgün birisi Hasen-i Basrî’ye ( radıyallahü anh ) kalbinin katılığından şikâyette bulununca, Hasen-i Basrî ona, Allahü teâlâyı anmasını tavsiye buyurdu. Zikir meclisleri, kalblerde huşû’ meydana getirir. Yer yağmurla canlandığı gibi, ölü kalbler de, Allahü teâlânın zikrinin yapıldığı meclisler ve fâideli ilim ile hayat bulur. Dünyâya gönül bağlamamak ve âhırete hazırlık için gayretli olmak, ilim meclislerinde dünyânın gerçek yüzünün ve ayıplarının, Cennet ni’metleri ve onların üstünlüğü, Cehennem ve azâbının şiddetinin anlatılması ile hâsıl olur. Allahü teâlânın anıldığı yere rahmet iner. Orasını sekînet ve vekar kaplar. Melekler burayı kuşatırlar. Selef-i sâlihînin çoğu, böyle bir meclisten, ma’nevî huzûr içinde kendilerini vekar kaplamış olarak çıkarlardı. Hattâ onlardan bir kısmı, böyle bir meclisten çıktıktan sonra yemek yiyemezlerdi. Ba’zıları da o mecliste ne duymuşlar ise, derhâl o duydukları ile amel ederlerdi.
Va’z ve nasihatler öyle kamçılardır ki, onlarla kalblere vurulur. Nasıl, gözümüzle gördüğümüz kamçılar, bedene vurulduğu zaman te’sîr ederse, nasihatler de öyle kalbe te’sîr ederler, Büyüklerden birisi şöyle buyurdu: “Ancak, temiz bir kalbden çıkan nasihatler te’sîr eder. Çünkü kalbden gelerek yapılan nasihat, kalbe gider. Sâdece dil ile yapılan nasihatler, bir kulaktan girip, diğerinden çıkar, te’sîrli olmaz.” İlmiyle amel etmiyen âlim mum gibidir. İnsanları aydınlatır, fakat kendisini yakıp bitirir.
Muharrem ayının ve ilk on gününün fazileti: Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ramazân-ı şerîf ayındaki oruçlardan sonra en faziletli oruç, Muharrem ayının orucudur. Farz namazlardan sonra en faziletli namaz, gece namazıdır” buyurdu.
Kurre bin Hâlid, Hasen-i Basrî’den ( radıyallahü anh ) şöyle nakletti: “Allahü teâlâ, yeni yıla mübârek bir ay ile başladı. Sene içerisinde Allahü teâlâ indinde, Ramazân-ı şerîf ayından sonra Muharrem ayından daha kıymetli bir ay yoktur.”
Oruç tutmak: Oruç, Rabbi ile kul arasında bir sırdır. Bu sebeble Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde şöyle buyuruyor: “Her iyiliğin mükâfatı, on mislinden yediyüz misline kadardır. Yalnız oruç bana mahsûstur. Onun mükâfatını da ancak ben veririm. Çünkü, kulum benim için; yeme, içme ve cima arzularını terketti. Benim için gözünü haramlara kapadı, dilini muhafaza etti.” Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Cennette bir kapı vardır ki, ona Reyyân denir. Ondan oruç tutanlar girer. En sonuncu girince, bu kapı kapatılır. Artık oradan kimse giremez” buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte ise; “Kim Allah rızası için bir gün oruç tutarsa, Allahü teâlâ onu Cehennemden uzaklaştırır” buyurdu.
Rivâyet edilir ki: “Kıyâmet günü oruçlular için Arş’ın altında sofra kurulur, insanlar hesap verirken, onlar o sofradan yerler. Bunun üzerine insanlar; “Bunlara ne oluyor? Biz hesap vermekle meşgûlüz, onlar ise yemekle meşgûller” derler. Bunun üzerine onlara; “Siz dünyâda yerken, onlar oruç tutuyorlardı” denir. Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin otuzbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Oruç tutan erkekler ve oruç tutan kadınlar, ırzlarını koruyan erkek ve kadınlar, Allahı çok zikr eden erkekler ve kadınlar (var ya), Allah bunlara bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır.”
Yine Allahü teâlâ, Hâkka sûresinin yirmidördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yeyin, için, afiyet olsun; (dünyâdaki) geçmiş günlerde takdim ettiğiniz sâlih amellere karşılık olarak” buyuruluyor. Mücâhid ( radıyallahü anh ) ve daha birçok âlim; “Bu âyet-i kerîme, oruç tutanlar hakkında nâzil olmuştur” demişlerdir. Allah için yemesini, içmesini ve şehvetini bırakıp oruç tutanlara, Allahü teâlâ hiç bitmeyen yiyecek ve içecek, ebedî saadet nasîb edecektir.
Sâlihlerden birisi, o kadar çok oruç tuttu ki, artık beli bükülüp sesi çıkmaz oldu. Vefât edince rü’yâda gördüler. Kendisine ne hâlde olduğu sorulunca; “Bana çok kıymetli giyecekler giydirdiler” dedi. Ebû Bekr bin Ebû Meryem, son anlarını yaşıyordu. Hem de oruçlu idi. Kendisine orucunu açacak birşey vermek istediler. “Güneş battı mı?” diye sordu. “Evet” dedikten sonra ağzına birkaç damla su damlattılar. Daha sonra’vefât etti.
Oruç, Allahü teâlâ ile kul arasında bir sır olduğu için ihlâs sahibleri, nafile oruçlarını başkalarından gizleme husûsunda çok gayret gösterirlerdi.
Gece ibâdetinin fazileti: İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Gece namazının, gündüz namazına üstünlüğü; gizli sadakanın, açıktan verilen sadakaya üstünlüğü gibidir.”
Amr bin As da ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Gece kılınan bir rek’at namaz, gündüz kılınan on rekattan daha hayırlıdır.”
İbn-i Ebiddünyâ şöyle buyurdu: “Gece namazının gündüz kılınan namaza üstün olması sırlar bakımından daha çok olması ve ihlâsa daha yakın olmasındandır.”
Allahü teâlâ, gece kendisini zikr için, duâ ve istiğfar için, münâcat için uyananları secde sûresinin onaltıncı âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle medh buyurmuştur. “Onlar, o kimselerdir ki, (geceleyin namaz kılmak için) yataklarından kalkarlar. Rablerine azâbından korkarak ve rahmetinden ümîdvar olarak duâ ederler. Kendilerine verdiğimiz rızıklardan da hayır yollarına harcarlar.”
Ahvâl-ül-kubûr adlı eserinden ba’zı bölümler:
Allahü teâlâ Ademoğlunu yarattı. Hangisinin daha güzel amel işlediğini denemek için onları dünyâya yerleştirdi. Sonra onları kabir âlemine nakletti. Onları burada, kıyâmet gününe kadar tuttu. Onlar kabir âleminde olmakla beraber, amellerinin iyi veya kötü olmasına göre karşılık görürler. Ameli iyi olanlar, kabirlerinde ikrama ve ni’metlere kavuşurlar. Amelleri kötü olanlar ise, hor ve hakîr olurlar. Allahü teâlâ, Mü’minûn sûresinin yüzüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “(Kâfirler der ki:) “Tâ ki, ben terk ettiğim imânı yerine getirip, sâlih bir amelde bulunayım. Hayır (artık dünyâya dönülmez), müşriklerden herbirinin söylediği bu sözler, söyleyene âit faydasız bir lâftır, önlerinde ise bir mezar vardır. Diriltilecekleri güne kadar oradadırlar” buyuruyor.
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), birgün kabirleri göstererek; “Bunlar, sizin ile âhıret arasında bulunan kabirlerdir” buyurdu.
Atâ Horasânî de; “Kabir, dünyâ ile âhıret arasındaki vakittir” demiştir. Ebû Umâme el-Bâhilî, bir şahsın cenâze namazını kılıp cenâze kabre konunca; “Bu andan i’tibâren, meyyit için mahlûkâtın diriltileceği güne kadar devam edecek bir kabir hayâtı başladı” demiştir.
Şa’bî’ye ( radıyallahü anh ), falanca kimse vefât etti denilince; “O, ne dünyâda ne de âhırettedir. O, kabir âlemindedîr” dedi.
Yine Şa’brî ( radıyallahü anh ), birisinin; “Falanca vefât etti, âhıret âleminden oldu” dediğini duyunca, o kimseye; “Ahıret ehlinden oldu deme, kabir ehlinden oldu de!” buyurmuştur.
Kabir hayâtı: Ba’zı sâlih kardeşlerim, benden, kabir hayâtına dâir haberleri, vefât edenlerin karşılaşacakları hâlleri yazmamı istemişlerdi. Çünkü böyle şeyleri dinlemek, kalblere te’sîr eder, fâide verir. Gaflet uykusunda olanları, bu uykudan uyandırır. Bunun üzerine bu husûsta Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf ve Selef-i sâlihînden gelen haberleri, kabirlerden ibret ve nasihat olmaya dâir bildirilenleri, Allahü teâlâdan hayır diliyerek kısaca topladım. Çünkü uzun uzun anlatmak bıkkınlık ve usanma hâsıl eder. Allahü teâlâdan bizi, ölümü her ân bekleyip, ona hazırlıklı olan, duyup işittiklerinden ibret alıp, istifade edenlerden eylesin. Amin.
Birinci Bölüm: ölünün kabre konması, Münker ve Nekir meleklerinin suâl için gelmesi, kabrin genişlemesi veya daralması, ölünün Cennette veya Cehennemdeki yerini görmesi hakkındadır.
“Allah, îmân edenleri hem dünyâda, hem âhırette (kabirde) sabit söz olan şehâdet kelimesi ile tesbit eder, tevhîde bağlı kılar. Allah, zâlimleri (kafirleri) şaşırtır ve dilediğini yapar” buyuruyor.
Berâ bin Âzib’den ( radıyallahü anh ) şöyle nakledildi: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), İbrâhim sûresinin yirmiyedinci âyet-i kerîmesini okudu. “Bu âyet-i kerîme, kabir azâbı hakkında nâzil oldu” buyurdu. Müslim, kitabında şu hadîs-i şerîfi de bildirdi: “Ölüye; “Rabbin kimdir?” denir. Ölü, “Rabbim Allahü teâlâ” der. “Peygamberin kimdir?” diye sorulunca; Peygamberim Muhammed aleyhisselâmdır cevâbını verir.”
Berâ bin Âzib’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ):
“Kâfire, “Rabbin kim?” diye suâl olunur. O da; “Bilmiyorum” der. O zaman kâfire demir bir topuz ile vurulur. Eğer bununla bir dağa vurulmuş olsa idi, o dağ toprak olurdu. Kâfir, o topuz ile vurulunca öyle bir bağırır ki sesini insan ve cinden başka herşey işitir” buyurdu. Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Ölü kabre konulunca, yanına iki melek gelir. Onu tutarlar. “Rabbin kimdir?” diye suâl ederler. Ölü; “Rabbim Allahü teâlâdır” der. “Size gönderilen o zât kimdir?” diye suâl ederler. Ölü; “O, Allahü teâlânın Resûlüdür” der. “Bunu nereden biliyorsun?” derler. Ölü; “Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmde okudum. O’na îmân ettim ve O’nu tasdik ettim” der.”
Enes bin Mâlik’in rivâyet ettiği hadîs-i şerite, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Meyyit mezara konup, mezar başındakiler dağılırken, onların ayak seslerini işitir” buyurmuştur.
Yine Enes bin Mâlik’in rivâyet ettiği diğer bir hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ölü kabre konulunca, yanına yüzleri siyah ve gök gözlü iki melek gelir. Birine Nekir, diğerine Münker denir. O kimseye; “Muhammed hakkında ne dersin?” dediklerinde, eğer mü’min ise, bu iki meleğin suâllerine cevap olarak; “Muhammed, Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve Resûlühü” der. Bu iki melek; “Biz elbette biliyoruz ki, sen dünyâda da böyle derdin” derler. Sonra o kimsenin kabri her tarafından kırkar metre genişler ve aydınlanır. Bundan sonra o kimseye uyu denildiğinde, o kimse; “Beni bırakın, çoluk çocuğuma gidip bu hâli haber vereyim” der. Melekler ona; “Kendisini ancak, çok sevdiği hanımı uyandıran yeni dâmâd gibi rahat uyu” derler. Böylece, Allahü teâlâ onu yattığı yerden uyandırıncaya kadar, rahat ve huzûr içerisinde uyur. O kimse kâfir ise, bu iki meleğe cevap olarak; “Ben bilmem, insanlardan işitirdim, bir şeyler söylerlerdi, ben de onu söylerdim” der. Bu iki melek; “Biz elbette biliyoruz ki, sen öyle derdin” derler. Sonra toprağa; “Sıkış!” diye emrolunur. Toprak o kimse üzerine sıkışır, kaburga kemiklerini birbiri üzerine geçirir ve Allahü teâlâ onu bu yattığı yerden kaldırıncaya kadar, dâima azâbda bulunur” buyurmuştur.
Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Her kul, ne hâl üzere öldü ise, o hâl üzere diriltilir. Mü’min îmân üzere, münâfık ise nifak üzere diriltilir.” Câbir bin Abdullah’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği diğer bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Meyyit kabrine konduğu zaman, güneş batma vakti kendisine gösterilir. Ölü oturur, iki gözünü siler ve; “Beni bırakın namaz kılayım” der.”
Kabrin meyyitle konuşması: Hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ölüyü mezara koyduklarında, mezar der ki: “Yazıklar olsun sana ey insanoğlu, ben var iken niye gurûrlandın? Benim sıkıntı, karanlık, yalnız ve böceklerle, kurtlarla dolu bir yer olduğumu bilmiyor muydun? Üzerimden geçerken, bir ayağın geride, bir ayağın ileride şaşkınca durduğun zaman neye aldanmıştın?” Eğer o kimse sâlihlerden ise,:bir ses der ki: “Ey Mezar! Neler söylüyorsun? O doğruluk üzere idi ve emr-i ma’rûf, nehy-i münker yapardı. Ona elbette yeşil bahçeler hazırladım,” Sonra bedeni nûra çevrilir, rûhu göğe çıkarılır” buyurdu.
Berâ bin Âzib’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Kabirde mü’mine, güzel yüzlü, güzel kokulu ve güzel elbiseli bir genç gelir. “Bugün, senin iyi şeyler va’d olunduğun gündür” der. Meyyit, ona kim olduğunu sorunca; “Senin (dünyâda iken yaptığın) iyi amelinim” der. Kâfir olana ise, çirkin suratlı, çirkin kokulu ve çirkin elbiseli bir genç gelir. “Bugün senin korkutulduğun ve tehdid olunduğun gündür” der. Meyyit, ona kim olduğunu sorunca, o da; “Senin (dünyâda iken yaptığın) kötü amelinim” der.” buyurdu.
Kâ’b’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “İyi bir kul mezara konunca, iyi amelleri etrâfını sarar onu muhafaza ederler. Azâb melekleri ayak tarafından gelince, namaz karşılarına çıkar ve Allah için çok kıyâmda durmuştur, derler. Baş ucundan gelince, oruç karşılarına çıkar. Dünya da çok susuzluk çekti, derler. Bedeni tarafından gelince, hac ve Allah yolunda yaptığı cihâd karşılarına çıkar ve hayır, bu beden çok eziyet çekmiştir, derler. Eli tarafından gelince, verdiği zekât ve sadakalar der ki, bana dokunmayın. Bu el ile çok zekât ve sadakalar vermiştir. Melekler, çok güzel, mübârek olsun derler ve geri dönerler ve rahmet melekleri gelirler. Ona Cennetten bir yatak getirir ve yayarlar. Mezar ona gözünün görebildiği kadar geniş ve ferah olur. Cennetten bir kandil getirip, kıyâmete kadar onun nûru altında durur.”
Yezîd Rakkâşî dedi ki: “Bana şöyle ulaştı. Meyyit kabre konduğu zaman, amelleri onun etrâfını sararlar. Allahü teâlâ, o amelleri konuşturur. Ve şöyle derler: Ey bu kabirde yapayalnız kalan kul! Dostların, çoluk-çocuğun senden ayrılıp gittiler. Bugün senin benden başka bir arkadaşın ve yakının yok,” Kur’ân-ı kerîmin, kendisini okuyana şefaat edeceğine, kabir azâbını ondan def edeceğine dâir haberler gelmiştir. Bu husûsta Mülk sûresi (Tebareke) bildirilmiştir. İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Kim Mülk sûresini her gece okursa, Allahü teâlâ o kimseyi kabir azâbından korur. Biz Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) zamanında bu sûreye “Mania: kabir azâbından koruyan” derdik”
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Mülk sûresini okuyun ve ezberleyin. Onu, ailenize, Çoluk-çocuğunuza ve komşularınıza öğretin. O kendisini ezberleyen kimse için Allahü teâlâdan, onu kabir azâbından kurtarmasını diler. Allahü teâlâ, onun hürmetine, onu ezberlemiş olanı kabir azâbından kurtarır.”
Muhammed bin Semmâk şöyle anlatır: “Bir kimse kabre konulup azap edilmeye başlayınca, komşuları bağırıp; “Ey kötü kişi, sen bizden geç kaldın. Biz buraya daha önce geldik. Niçin bizden ibret almadın. Bizim gittiğimizi ve amellerimizin kesildiğini görmedin mi? Sen daha bir müddet yaşadın. Bizim kaçırdığımızı kendin için niye tedârik etmedin?” Bunun gibi, yeryüzünün her köşesindekiler feryâd edip der ki: “Ey dünyâya aldananlar niçin bizden önce gidenlerden ve sizin gibi dünyâya aldananlardan ibret almazsınız!”
Ebû Eyyûb-i Ensârî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir mü’min vefât ederken, bir rahmet meleği bunun rûhunu alır. Meyyitler, dünyâda müjde isteyenlerin toplandığı gibi bunun etrâfında toplanırlar. Ona sormağa başlarlar. İçlerinden birkaçı da, kardeşinizi bırakınız, dinlensin. Çok sıkıntılı yerden geliyor derler. Etrâfına üşüşürler. Dünyadaki tanıdıklarını sorarlar, filân adam ne yapıyor? filanca kadın evlendimi? derler.”
Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Mü’mine ölüm hali geldiğinde, ona beşbin melek gelir. Onun rûhunu alırlar. Onu dünyâ semâsına çıkarırlar. Onu, daha önce vefât etmiş olan mü’minlerin rûhları karşılar. Ona ba’zı haberler sormak isterler. Melekler onlara: “Ona arkadaşlık ediniz. Çünkü o, büyük bir sıkıntıdan kurtuldu derler. Kendisine arkadaşlık eden birisi ona, kardeşini, arkadaşını sorar. O da, bildiğin gibi der. Nihâyet kendisinden önce vefât eden birisini sorunca, yeni ölen kimse; “O size gelmedi mi?” der. Onlar; “O öldü mü?” derler. O da; “Evet” der. Bunun üzerine onlar; “İnnâ lillah ve innâ ileyhi râciûn, o havîyeyi (Cehennemi) boylamıştır” derler.”
Allahü teâlâ ba’zı kabir ehline, kabirde de, dünyâda iken yapmış olduktan sâlih amelleri yapmasına izin verir. Ancak kabirde yaptıkları amellerden dolayı sevâb ve karşılık verilmez. Çünkü ölüm ile artık insanoğlunun amelleri kesilmiştir. Fakat bu yaptıkları ibâdetler, onların Allahü teâlânın zikri ve tâati ile ni’metlenmeleri içindir.
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Eshâb-ı Kirâmdan birisi, bir yere çadır kurmuştu. O, orasının kabir olduğunu bilmiyordu. Burada Mülk sûresini (Tebâreke) okuyan birisi ile karşılaştı. Daha sonra Resûl-i ekremin (s.a.v) yanına geldi. “Yâ Resûlallah! Bir yere çadır kurmuştum. Orasının kabir olduğunu bilmiyordum. Bu sırada Mülk sûresini okuyan birisine rastladım. Bu sûreyi sonuna kadar okudu” dedi. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Mülk sûresi, onu kabir azâbından korur” buyurdu.
Hammâd-i Haffâr dedi ki: “Cum’a günü kabristana gitmiştim, bir kabrin yanına varınca, orada Kur’ân-ı kerîm’ okunduğunu duydum.
İbrâhim Haffâr şöyle anlattı: “Bir kabri kazmıştım. Bu sırada ondan bir kerpiç düştü. Kerpiç parçalanıp, açıldığı sırada, misk kokusu duydum. Bu sırada kabirde, Kur’ân-ı kerîm okuyan yaşlı bir zâtı gördüm.”
Şeyban bin Cisr, babasının şöyle anlattığını nakletti: Sabit el-Bennânî’yi mezara koyduk. Hamîd-üt-tavîl de yanımda idi. Kabrin kerpici düştü. Sâbit’in kabirde namaz kıldığım gördüm. Sabit diri iken, her zaman; “Yâ Rabbî! Bir kuluna kabirde namaz kılmak kerâmetini ihsân edersen, bana da ihsân et!” diyerek duâ ederdi.
Yahyâ bin Maîn şöyle anlattı: “Bana kabir kazan birisi şöyle dedi: Ben şu kabirlere hayret ediyorum. Kabrin birisinden hasta iniltisi gibi bir inilti duydum. Birisinden de bir müezzinin ezan okuduğunu duydum.”
Hadîs âlimi Ebû Bekr Hatîb, Îsâ bin Muhammed Tûmârî’nin şöyle anlattığını nakletti: “Bir gece rü’yâmda Ebû Bekr bin Mücâhid Mukrî’yi gördüm. Kur’ân-ı kerîm okuyordu. Ben ona; “Sen vefât etmiş olduğun hâlde, Kur’ân-ı kerîm okuyorsun” dedim. O da bana; “Ben her kıldığım namazın peşinden ve her Kur’ân-ı kerîmi hatmettikten sonra: Yâ Rabbî! Beni, kabrinde Kur’ân-ı kerîm okuyanlardan eyle diye duâ ederdim, işte şimdi ben, kabrinde Kur’ân-ı kerîm okuyanlardanım” dedi.”
Kabirdekilere sabah akşam Cennet veya Cehennem’deki yerlerinin gösterilmesi: “Allahü teâlâ, Mü’min sûresinin kırkaltıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Fir’avn’a ve adamlarına, her sabah ve akşam gidecekleri Cehennem ateşi gösterilir. Kıyâmet koptuğu günde: “Fir’avn kavmini en şiddetli azâba sokun” denilecektir” buyuruyor.
İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Fir’avn ailesinin rûhları, siyah kuşların kursaklarında, hergün iki kere Cehenneme arz olunurlar. Onlara; “İşte burası sizin eviniz” denir.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Her meyyite, her sabah ve her akşam, âhıretteki yeri gösterilir. Cennetlik olana, Cennetteki yeri, Cehennemlik olana, Cehennemdeki yeri gösterilir” buyurdu.
Kabir azâbı: Kabir azaplarından birisi dövmedir. Ebû Ümâme ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Birgün Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Bakî kabristanına geldi. İki kabrin yanında durdu. “Buraya falan erkekle, falan kadını mı defnettiniz?” buyurdu. Orada bulunanlar. “Evet, yâ Resûlallah!” dediler. Sonra Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ):
“Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim. Falancaya öyle vuruldu ki, bütün uzuvları, paramparça oldu. Öyle bağırdı ki, insan ve cinlerin dışındaki bütün mahlûk sesini duydu. Eğer gizli tutabilmeydiniz, kabir azâbını benim işittiğim gibi, size de işittirmesi için Allahü teâlâya duâ ederdim. Şimdi şu anda dövülüyor” buyurdu. Orada bulunanlar, “Yâ Resûlallah! Onun günâhı ne idi?” diye sordular. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Falanca erkek, idrardan sakınmadığı için azâba düçâr oldu. Falan kadın ise, insanlar hakkında gıybet ettiği için azâba düştü” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Biliyor musunuz, “Her kim benim zikrimden yüz çevirirse, ona maişetten bir dank vardır ve onu kıyâmet günü, kör olarak haşrederiz” (meâlindeki) Tâhâ sûresinin yüzyirmidördüncü âyet-i kerîmesi niçin indirildi biliyormusunuz? Maişetten dank nedir?” Eshâb-ı Kirâm; “Allah ve Resûlü daha iyi bilir” dediler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Maişetten dank, kafirin kabirde azâb görmesidir. Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kafirin mezardaki azâbı, doksandokuz ejderha iledir. Ejderhanın ne olduğunu bilir misiniz? Her birinin doksandokuz başı olan, doksandokuz yılandır. Onu sokarlar, emerler ve üflerler. Kıyâmete kadar böyle devam eder” buyurdu.
Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte ise, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kâfire kabrinde doksandokuz yılan musallat kılınır. Bunlar, kafiri kıyâmet kopuncaya kadar sokarlar. Eğer bu yılanlardan birisi, yeryüzüne üfürse idi. Yeryüzünde yeşil birşey bitmezdi” buyurdu.
Ubâde bin Sâmit’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Kim Allahü teâlâya kavuşmak isterse, Allahü teâlâ da ona kavuşmak ister. Kim bunu istemezse, Allahü teâlâ da onu istemez” buyurdu. Bunun üzerine biz; “Yâ Resûlallah! Hepimiz ölümü istemeyiz” dedik. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle cevap verdi: “Bu, ölümü istememek değildir. Mü’min dünyâdan ayrılacağı zaman, akıbetinin iyi olacağına dâir müjdeler kendisine verilir. Böylece Allahü teâlâya kavuşmak ister. Bu kavuşma, onun en çok istediği şeydir. Fakat kâfir ve fâcir, son nefesinde, sonunun iyi olmadığını görür ve cenâb-ı Hakka kavuşmağı istemez. Allahü teâlâ da ona kavuşmayı istemez.”
Berâ bin Âzib şöyle anlattı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraber Ensârdan birisinin cenâzesine gittik. Meyyit kabre konup üzeri toprakla kapatılınca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) oturdu. Biz de etrâfına oturduk. Sanki başlarımızın üzerinde kuş vardı. (O derece sessiz, saygılı ve dikkatli dinliyorduk.) Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) elinde bir çubuk vardı. Onunla yeri kazıyordu. Sonra mübârek başını kaldırıp; “Kabir azâbından Allahü teâlâya sığınırız” diye iki veya üç sefer buyurdu.
Ebû Meysere Amr bin Şerahbîl şöyle anlattı: “Birisi vefât etmişti. Kabrine konunca, yanına melekler geldi. Ona, “Biz sana yüz sopa vuracağız. Bu sana Allahü teâlâlanın azâbındandır” dediler. Bunun üzerine o şahıs meleklere, namazını, orucunu ve diğer hayır ve hasenatını saydı. Melekler, ona vuracakları sopa sayısını, Allahü teâlânın izni ile on sopaya indirdiler. O şahıs tekrar onlardan, bu on tane sopayı da hafifletmelerini istedi. Onlar da Allahü teâlânın izni ile sonunda bir sopaya indirdiler. Melekler bir sopa vurduklarında, o kişi bayıldı. Aradan epeyce bir zaman geçip kendisine geldiği zaman niçin bu sopayı kendisine vurduklarını meleklere sordu. Onlar da ona; “Sen birgün bevl etmiştin. Üzerine bevl sıçratmıştın. Fakat sen onu yıkamamıştın. Yine, yardım istiyen bir mazlûmun sesini duymuştun da, ona yardım etmemiştin. Bundan dolayı sana bu sopayı vurduk” dediler.”
Avn bin Abdullah şöyle nakletti: “Kul kabre girdiği zaman, ona önce namazdan sorulur. Eğer onu geçebilirse, diğer amellerine bakılır. Eğer namazı gecemezse, başka hiçbir ameline bakılmaz.”
İbn-i Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadis-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Bevlden çok sakınınız. Muhakkak kabir azâbının çoğu bundandır” buyurdu.
Enes bin Mâlik’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Kabir azâbı şu üç şeydendir: Gıybet, koğuculuk ve bevl” buyurdu.
Âlimlerden bir zât, üzerine bevl sıçratmak, gıybet ve koğuculuğun kabir azâbına sebep olmasındaki sırrı şöyle açıkladı: Kabir, âhıret konaklarının ilkidir. Onda, kıyâmet gününde kulun karşılaşacağı mükâfat ve azâba dâir bir nümûne vardır. Kıyâmet gününde, azap görmeye sebep olan günahlar iki çeşittir. Bunlar; Allahü teâlânın hakkı ve kullara âit haklardır. Kıyâmet gününde, Allahü teâlâya âit haklardan ilk istenecek ve suâle çekilecek olan namazdır. Kul haklarından ise ilk suâl edilecek, olan, kan dökmektir. Kabirde bu iki hakkın mukaddimeleri hakkında hüküm olunur, ya’nî suâl olunur. Namazın sahih olabilmesinin şartlarının başında, necâsetten temizlik gelir. Necâsetten temizlenmedikçe namaz olmaz. Kan dökmenin başlangıcı, koğuculuk ve namuslara tecâvüz etmektir. Bu ikisi, kullara karşı yapılan eziyetlerin en hafifidir. Ve büyük eziyetlere başlangıçtır. Bu sebeble, kabir âleminde hesaba ve cezaya bu ikisinden başlanır.
Ebû Sa’îd’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kabir, kafire öyle daraltılır ki, dimağı, parmaklarından ve etinden çıkar” buyurdu.
Kabir ni’meti: “Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i alem ( aleyhisselâm ); “Muhakkak ki mü’min, kabrinde yeşil bir bahçededir. Kabri ona, enine ve boyuna olmak üzere yetmiş arşın genişletilir. Ayın ondördündeki ay gibi kabri ona aydınlatılır” buyurdu.
Ubâde bin Sâmit ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Devamlı Kur’ân-ı kerîm okuyan mü’mine ölüm gelince, Kur’ân-ı kerîm onun yanına gelir ve baş ucunda durur. Bu sırada o yıkanmaktadır. Yıkanma işi bittikten sonra, göğsü ile kefeni arasına girer. Kabrine konduğu zaman, ona Münker ve Nekîr ismindeki iki suâl meleği gelir. O zaman Kur’ân-ı kerîm, meyyitin göğsü ile kefeni arasından çıkıp, meyyit ile Münker ve Nekîr isimli meleklerin arasına girer. Münker ve Nekîr, Kur’ân-ı kerîme; “Sen önümüzden çekil, biz ona suâl soracağız” derler. O zaman Kur’ân-ı kerîm onlara; “Vallahi ben ondan ayrılmam. Eğer onun hakkında birşey ile emr olundu iseniz, siz bilirsiniz” der. Sonra meyyite bakar ve; “Beni tanıyor musun?” diye sorar. Meyyit; “Hayır” cevâbını verince, Kur’ân-ı kerîm ona; “Ben senin, okumak için gecelerini uykusuz, gündüzlerini susuz geçirdiğin, şehvetlerine uymadığın, gözlerini başka şeye bakmaktan, kulaklarını başka şeyleri dinlemekten menettiğin Kur’ân-ı kerîmim. Beni sâdık bir dost olarak bulacaksın. Seni müjdelerim. Sana Münker ve Nekîrin suâlinden sonra, artık bir düşünce ve hüzün yoktur” der. Sonra Münker ve Nekîr isimli melekler meyyitin yanından çıkar. Kur’ân-ı kerîm ise, Rabbinin huzûruna varır. Allahü teâlâdan, döşek ve yaygı diler. Allahü teâlâ, Cennetten döşek, yaygı, kandil ve yasemin verilmesini emreder. Onları bin tane melek taşır. Kur’ân-ı kerîm, o meleklerden önce meyyitin yanına gelir. Ona; “Benden sonra yalnızlık duydun mu? ben Rabbimin huzûrunda idim. Rabbim senin için Cennetten döşek, yaygı, bir kandil ve yasemin verilmesini emr buyurdu” der. Bu sırada melekler, onun yanına girerler. Getirdikleri döşeği altına sererler. Yaygıyı ayaklarının altına, yasemini de göğsünün üstüne koyarlar. Kandili de meyyitin sağ tarafına koyarlar. Kabri, Allahü teâlânın dilediği kadar genişletilir.”
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Kabir ya Cennet bahçelerinden bir bahçe veya Cehennem çukurlarından bir çukurdur” buyurdu.
Allahü teâlâ, kabir ehlinin azâbını ve onların gördükleri iyi durumları, kullarından dilediğine göstermektedir. Bu gibi hâdiseler, hem Server-i âlem ( aleyhisselâm ) zamanında, hem de O’ndan sonra pekçok vâki olmuştur.
Abdullah bin Ömer (r.anhümâ), babasının şöyle anlattığını bildirdi: “Müşrik kabirlerinden birisine uğramıştım. Bu sırada kabirden, ateşler içerisinde ve boynunda ateşten zincir bulunan bir kişinin çıktığını gördüm. Yanımda bir su kabı vardı. O kişi beni görünce; “Ne olur bana su ver, üzerime su dök” diyordu. Bu sırada kabirden bir kişi daha çıktı ve; “Ona su verme, Çünkü o kâfirdir” dedi. Boynundaki zinciri alıp, onu çekerek kabre götürdü. Sür’atle ben Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına geldim. Durumu kendilerine arzettim. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “O gördüğün Ebû Cehl’dir. Kıyâmete kadar böyle azâb çeker” buyurdu. Amr bir Dînâr şöyle anlatır: “Bir kişinin kız kardeşi vefât etmişti. Yıkanıp, namazı kılındıktan sonra, kabre götürülüp defnedildi Vefât eden kadının erkek kardeşi eve gelince, para kesesini kabirde unuttuğunu hatırladı. Arkadaşlarından birisini alarak, kabrin yanına gitti. Biraz aradıktan sonra keseyi buldu. Bu sırada arkadaşına; “Sen biraz bana müsâade et, ötede beni biraz bekle. Ben, kızkardeşimin ne hâlde olduğuna, kabrinde herhangi birşeyin olup olmadığına bir bakayım” dedi. Kabrinin üzerindeki toprağın bir kısmını aldı. Bir de ne görsün, kabir tutuşmuş yanmakta! Hemen üzerini tekrar kapatıp, düzeltti. Hemen annesinin yanına, gitti. Kızkardeşinin, dünyâda iken herhangi kötü bir hâlinin olup olmadığını sordu. Annesi ona şöyle dedi: “O, namazlarını hep sonraya bırakır, geciktirirdi Zannederim, abdestsiz olarak namaz kılardı.”
Abdullah bin Muhammed, bir arkadaşının şöyle anlattığım nakletti: “Kaybettiğim bir eşyamı aramaya çıkmıştım. Bir kabrin yanında iken, akşam namazı vakti girdi O kabrin yakınında bir yerde akşam namazını kıldım.” Namaz kıldıktan, sonra, o kabirden bir inilti geldiğini duydum. Kabre yaklaştığımda, o iniltinin; “Ah ne olaydı, dünyâda iken orucumu tutup, namazımı kılaydım” dediğini duydum. Bu bana çok te’sîr etti. Orada bulunan birini çağırdığımda, o da benim duyduğum gibi duydu. Sonra evime gittim. Ertesi gün akşam vakti tekrar buraya geldiğimde, o kabirden aynı sözleri duydum. Evime dönünce, bu olayın te’sîrinden iki ay kadar hasta yattım.”
Ölünün, kabrinde ölüm acısını duyması: Ka’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ölü, kabrinde olduğu müddetçe, ölüm acısı ondan gitmez. Ölüm acısı, mü’minin duyduğu acıların en şiddetlisi, kafire isâbet eden acıların ise en hafifidir.”
Evzâî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ölü, kabrinden diriltilinceye kadar ölüm acısını duyar.”
Kabir ehline dâir güzel hâlleri: Ebû Sa’îd-i Hudrî şöyle anlattı: “Bakî’ kabristanında Sa’d bin Muâz’ın ( radıyallahü anh ) kabrini kazanlar arasında ben de vardım. Kabir kazma işi bitinceye kadar misk kokusu duyduk.”
Mugîre bin Habîb anlatır: “Abdullah bin Gâlib vefât etmişti. Defnedilirken, kabrinden misk kokusu duyuldu. Yakınlarından birisi, o zâtı rü’yâsında görünce, ona, kabrinde duydukları misk kokusunun ne olduğunu sordu. O da; “O koku, Kur’ân-ı kerîmi çok okumamdan dolayı hasıl olan kokudur” dedi.
Ebü’l-Ferec İbni Cevzî anlattı: “Şerîf Ebû Ca’fer bin Ebû Mûsâ, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in kabrinin bitişiğine defnediliyordu. Bu sırada Ahmed bin Hanbel’in kefeni görüldü, hâlbuki, Ahmed bin Hanbel yüz sene önce vefât etmişti.”
Allahü teâlâ, ba’zı sâlih kimselere lütuf ve ihsân ederek, onlara, civarlarında bulunan mevtalara şefaat ettirir. Civarında bulunanlar, o sâlih kişi ile komşuluklarından dolayı fâide görürler.
Abdullah bin Nâfi’ Medînî şöyle anlatır: “Medîneli bir kişi vefât etti ve defnedildi Birisi onu rü’yâsında gördü. Sanki onun, Cehennem ehlinden imiş gibi bir hâli vardı. Bu sebeple, onu rü’yâsında gören şahıs çok üzüldü. Aradan yedi veya sekiz gün geçince, onu rü’yâsında tekrar gördü. Bu sefer Cennet ehlinden olduğu anlaşılan bir, hâli vardı. Ona şimdiki bu iyi hâle nasıl kavuştuğu sorulunca, vefât etmiş olan şahıs ona şöyle cevap verdi: Yanımıza sâlihlerden bir zât defnedildi. Civarında bulunan komşularından kırk kişiye şefaatçi oldu. Ben de onların arasında idim.”
Ebü’l-Ferec İbni Cevzî anlatır: “Birisi rüyasında Ma’rûf-i Kerhî’nin kabrini ve etrâfını gördü. Ma’rûf-i Kerhî’nin, defn edildikten sonra, etrâfındaki kırkbin kişiye şefaat edip, onların ateşten kurtulmalarını sağladığını anladı.”
Kabir âleminde, ölülerin birbirleri ile buluşup birbirlerini ziyâret etmeleri: Ebû Katâde’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Biriniz, din kardeşinin cenâze işlerini görürse, kefenini güzel yapsın! Çünkü onlar, kabirleri içinde birbirlerini ziyâret ederler” buyurdu. Râşid bin Sa’d anlattı: “Birisinin hanımı vefât etmişti Rü’yâsında ba’zı kadınları gördü. Fakat aralarında kendi hanımı yoktu. O kadınlara hanımını sorunca, onlar; “Siz onun kefenini kısa yaptınız. Bu sebeple o, bizim yanımıza çıkmaktan utanıyor” dediler.”
İbn-i Ebiddünyâ anlattı: “Âsım el Cuhderî’nin ailesinden birisi, Âsım el-Cuhderî’yi vefâtından altmış gün sonra rü’yâsında gördü. Ona; “Sen vefât etmedin mi?” diye sordu. Âsım el-Cuhderî; “Evet” dedi ve şunlara söyledi. “Vallahi ben, Cennet bahçelerinden bir bahçedeyim. Ben ve arkadaşlarımdan bir cemâat, her Cum’a gecesi ve sabahı, Ebû Bekr bin Abdullah’ın yanında toplanıyoruz.” O zaman akrabası olan zât ona; “Rûhlarınız mı, yoksa bedenleriniz mi toplanıyor?” diye sorunca, o; “Bedenlerimiz çürüdü, rûhlarımız toplanıyor” dedi. Yine Âsım el-Cuhderî’nin akrabası ona; “Bizim sizi ziyâret ettiğimizi biliyor musunuz?” diye sorunca, o; “Bütün Cum’a günü ve akşamı, Cumartesi günü güneş doğuncaya kadar biliyoruz” dedi. Akrabası, Âsım el-Cuhderî’ye; “Niçin diğer günlerde bilmiyorsunuz?” diye sorunca, Âsım el-Cuhderî; “Cum’a gününün fazileti ve şânının, kıymetinin büyüklüğünden dolayı” dedi.
Mevtaların, dirilerin sözlerini işitmeleri, kendilerine selâm veren ve ziyâret edenleri tanımaları, öldükten sonra onların ve dünyadaki akrabalarının hâllerini bilmeleri: ölülerin işitmelerine ve görmelerine gelince; şehidlerin, kabirlerinde diri oldukları, Kur’ân-ı kerîmde açıkça bildirilmiştir. Veliler, Allahü teâlânın kerâmet olarak ihsân etmesi ile işitir ve görürler. Allahü teâlâ, sevdiği kulları için, âdetinin, kânunlarının dışında şeyler yaratır, önce Peygamberlerin ve hele bunların en yükseği olan Muhammed aleyhiaselâmın, şehidlerin ve velîlerin, mezarlarında işittiklerine ve görmelerine inanmıyan câhilleri susturmak için, kafirlerin bile mezarda duyduklarını ve işittiklerini bildireceğiz. Buhârî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Meyyit mezara konulup, mezar başındakiler dağılırken, onların ayak seslerini işitir” buyuruldu. Buhârî ve Müslim’de yazılı olan hadîs-i şerîfte, Bedr’de öldürülen kâfirlerin, birkaç gün sonra, bir çukura konulması emr olundu. Bundan birkaç gün sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) çukurun başına gelip durdu. Çukurdakilere, isimlerini ve babalarının isimlerini birer’ birer söyliyerek; “Rabbinizin, size söz verdiğine kavuştunuz mu? Ben, Rabbimin söz verdiği zafere kavuştum” buyurdu. Hazreti Ömer bunu işitince; “Yâ Resûlallah! Leş olmuş kimselere mi söylüyorsun?” deyince, Resûl-i ekrem (s.a.v); “Beni hak peygamber olarak gönderen Rabbim Hakkı için söylüyorum ki, siz beni onlardan daha çok işitmiyorsunuz. Fakat cevap veremezler” buyurdu. Buhârî’nin ve Müslim’in bildirdikleri hadîs-i şerîfte; “Meyyit, yakınlarının kendisine bağırarak ağlamasından azap duyar” buyuruldu. Diğer bir hadîs-i şerîfte ise; “Ey müslümanlar! Mezardaki kardeşlerinize yüksek sesle ağlıyarak onları incitmeyiniz!” buyuruldu.
Ebû Zer ( radıyallahü anh ) birgün Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! Yolum mevtaların olduğu yerden geçiyor. Acaba onlara birşey söyliyecek miyim?” diye sordu. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle söylemesini buyurdu: “Esselâmü aleyküm! Yâ ehlelkubûr min-el-müslimine vel-mü’minîn entüm lenâ selefün ve nahnü leküm tebeün ve innâ inşâallah biküm lâhikûn.” Ebû Zer ( radıyallahü anh );
“Yâ Resûlallah! Onlar işitirler mi?” diye sorunca, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Onlar işitirler, fakat cevap veremezler” buyurdu.
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Bir kimse, tanıdığının mezarı başına gidip, selâm verince meyyit onu tanır ve selâmına cevap verir. Tanımadığı kimsenin kabrine gidip, selâm verince, meyyit selâmına cevap verir” buyuruldu.
Ölülerin definden önceki hâllerini bilmeleri: Ebû Saîd-i Hudrî’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, “Şüphesiz meyyit, kendisini yıkayanı, taşıyanı ve kabre indireni bilir” buyuruldu.
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Cesed yıkanırken, rûh bir meleğin elindedir. O melek, cesed ile beraber kabre kadar gider.”
Mücâhid ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kişi öldüğü zaman, bir melek onun rûhunu tutar. Meyyit, yıkanmasından ve taşınmasından, kabre kadar olan şeyleri görür.”
Bekr el-Müzenî buyurdu ki: “Bana şöyle ulaştı: Vefât eden herkesin rûhu, bir meleğin elindedir, insanlar onu yıkar ve kefenlerler. Meyyit bu sırada ehlinin yaptıklarını görür. Elinden gelse idi, onları, ağlayıp inlemekten men ederdi”
Meyyitlerin, kabirde iken, hayattaki akraba ve yakınlarının hâllerini bilmeleri: Hadîs âlimi Abdürrezzâk’ın bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Yaptığınız işler, kabirde olan yakınlarınıza ve tanıdıklarınıza bildirilir. İyi işlerinizi görünce sevinirler. Böyle olmıyan işleriniz için; “Yâ Rabbi! Bizi doğru yola kavuşturduğun gibi, bu kardeşimizi de kavuştur. Ondan sonra rûhunu al!” derler” buyuruldu.
Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Yaptığınız işler, mezardaki yakınlarınıza ve tanıdıklarınıza gösterilir. İşleriniz iyi ise, sevinirler. İyi değilse, “Yâ Rabbî! Bunlara, iyi iş yapmalarını kalblerine ilham eyle” derler” buyuruldu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 118
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 321
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 339
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 527
5) Letâif-ül-meârif. Süleymâmye Kütüphânesi Molla Çelebi kısmı, No: 138
6) Ehvâl-ül-kubûr. Süleymâniye Kütüphânesi Reşîd Efendi kısmı, No: 159
7) Kıyâmet ve Âhıret sh. 227,SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ REZÎN (Abdüllatîf bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh Âlimlerinin büyüklerinden. Müftî, kadı ve hatîb. İsmi, Abdüllatîf bin Muhammed bin Hüseyn bin Rezîn bin Mûsâ bin Îsâ el-Hamevî el-Mısrî el-Amirî olup, künyesi Ebü’l-Berekât’dır. Lakabı Bedrüddîn ve Takıyyüddîn olup, İbn-i Rezîn diye meşhûr olmuştur. Aslen Hamalı olan İbn-i Rezîn ( radıyallahü anh ), 649 (m. 1251) senesinde Şam’da doğdu. 710 (m. 1310)’da Cemâzil-âhır ayının 18’inde, diğer bir rivâyette 22’sinde, Mısır’da Kâhire’de vefât etti.
Küçük yaşta babasının yanında ilim tahsiline başlayan İbn-i Rezîn ( radıyallahü anh ), bundan sonra ilim öğrenmek maksadıyla, Mısır, Şam ve başka yerlere gitti. Osman İbni Hatîb-il-Karâfe, Abdullah bin el-Huşû’î ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulunup onlardan ilim öğrendi. Bilhassa tefsîr, fıkıh, hadîs, usûl ve fürû’ ilimlerinde ve diğer ilimlerde çok yükseldi. İlim öğrenmekteki aşk ve gayreti, edebi, aklı, fehmi (anlayışı), zekâsı pek fazla olduğundan, ilimde çabuk yükseldi. İlim tahsilini tamamlayıp memleketine döndüğünde, daha henüz yirmi yaşında idi. Zamanında bulunan Şafiî mezhebi âlimlerinden oldu. Bu sırada babası kadı idi. Babasından sonra onun yerine geçti. Kâdı oldu ve fetvâ makamına geldi. Müftî olup, insanlara fetvâ vermeye başladı. Kadıaskerlik makamında da bulundu. Bunlar hep, genç yaşta ve daha babasının sağlığında oluyordu. Câmi’ul-Ezher’de hatîblik, Zâhiriyye, Seyfiyye ve Eşrefiyye medreselerinde müderrislik (öğretim üyeliği) yaptı. Kadıaskerlikte otuz seneden fazla bulundu. Kerâmetler, faziletler sahibi, sözleri kalblere te’sîr eden çok yüksek bir zât idi. Halkdan başka âlimlerden, fazilet sahibi zâtlardan birçoğu sohbetinde bulunmak üzere toplanırlardı, İbn-i Rezîn’in sohbetinde, başka zâtların sohbetlerinde olmayan bir kalabalık olurdu. Sohbetine gelenler, birbirlerine bu zâtın üstünlüklerini, kerâmetlerini anlatırlardı. Bu zâtın sohbeti bereketi ile, sohbette bulunanlardan hep faziletler, güzel hâller sâdır olurdu. Çeşitli ilimlerde ihtisas (araştırma, inceleme, o ilimde derinleşmek üzere çalışma) yapanlar onun sohbetine koşardı. Çünkü onun sohbetlerinde başka âlimler de bulunurdu. Takıyyüddîn Ali bin Abdülkâfi es-Sübkî Kutbüddîn es-Sünbâtî, Tâcüddîn Tuveyr-ül-leyl ve başka âlimler bunlardandır.
İbn-i Kesîr diyor ki “İbn-i Rezîn ( radıyallahü anh ), zamanında bulunan fıkıh âlimlerinin gözdesi, önde gelenlerin büyüğü, fazîlet sahipleri içinde bir tane idi. Bilhassa hadîs ilminde çok yüksekti. Hadîs, tefsîr, fıkıh ve fıkıh usûlü ilimlerinde çok ders aldı. Âlimlerin sohbetlerinde bulunmaya, onların derslerini dinlemeğe ve onlardan rivâyetlerde bulunmağa çok ehemmiyet verirdi. Kendisinden çok kimse istifâde etmiştir. Vefât ettiğinde, Kâhire’de kadı idi.”
Büyük fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ali bin Mürtefi’ bin Hazım bin İbrâhim bin Abbâs el-Ensârî el-Buhârî’dir. Künyesi, Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Necmüddîn’dir. 645 (m. 1247) senesinde doğdu. 710 (m. 1310) senesinde vefât etti.
İbn-i Rif’a, fıkıh ilmini; Ziyâüddîn Ca’fer İbni Şeyh Abdürrahîm Kanâî, Sedîd Ermentî İbn-i Zâhir, Tizmenti, İbn-i Rezîn, İbn-i binti Eaz, İbn-i Dakîk-ül-Iyd gibi büyük âlimlerden öğrenmiştir. Fıkıh ilmiyle çok meşgûl olduğu için, ona “Fakîh” lakabı verilmiştir. Ayrıca Abdürrahîm Demirî, Ali bin Muhammed Savvaf ve birçok âlimin derslerini dinledi. Fıkıh ilminde çok meşhûr oldu. Bu ilimde darb-ı mesel oldu. Fakîh dendiği zaman, İbn-i Rif’a kasdedilmektedir, İbn-i Rif’a, Arab dili ve edebiyatında ve usûl-i fıkıhda da çok derin bilgilere sâhib idi. İbn-i Rif’a, Ma’ziyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Kendisine sorulan fetvâlara çok güzel şekilde cevap verirdi. Bir müddet Mısır’da Hisbe teşkilâtı başkanlığı ve kadılık vazîfesi yaptı. Sonra bu vazîfelerden ayrıldı, İbn-i Teymiyye ile ilmî münâzaraları oldu. Münâzaradan sonra, İbn-i Teymiyye’ye İbn-i Rif’a’yı nasıl bulduğu sorulunca, Şafiî fıkhında çok derin âlim olduğunu söyledi. İbn-i Dakîk-ül-Iyd de İbn-i Rif’a’nın ilmini övdü.
İbn-i Rif’a’nın hakkında, Esnevî; “Mısır’da İbn-i Haddâd’dan sonra İbn-i Rif’a’dan daha âlim biri yetişmemiştir.” Kemâlüddîn Ca’fer; “İbn-i Rif’a, fıkıh ilminde çok derin idi. Zamanında Şafiî fıkhı reîsliği onda bulunuyordu” demişlerdir.
Kâdı Ebû Tâhir Sıftî, onun hakkında şöyle demektedir: “Benim bir işimi hâlletmek için, Kâhire’ye kadar benimle beraber gitti. İbn-i Rif’a sûreti hoş bir zât idi. Çok güzel ve fasîh konuşurdu. Zekî idi. Elinden geldiği kadar, malı ve makamı ile talebelerine ve insanlara çok yardımcı olurdu. Onların ihtiyâçlarını giderirdi. Tâcüddîn Sübkî onu çok övdü” demektedir. İbn-i Rif’a, çeşitli konulara dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Er-Rütbe fil-hisbe, 2- El-Kifâye fî şerh-it-Tenbîh liş-Şîrâzî, 3-Metâlib-ül-Meânî fî şerh-i Vesît lil-Gazâlî: Bu eser kırk cild olup, tamamlanamamıştır. Şâfii mezhebi fıkhına dâirdir. 4- El-İzâh vet-tibyân fî ma’rifet-il-mikyâl vel-Mîzân.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 135
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 284
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 22
4) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 24
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 60
6) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 320
7) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 357
? Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1, sh. 601
9) Brockelmann Gal-2, sh. 133 Sup-1 sh. 164
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ SEYYÎDİNNÂS (Muhammed bin Muhammed Ya’merî Endülüsî)
Hadîs, nahiv, târih ve Şâfiî mezhebi fıkıh âlîmi, şâir. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin Yahyâ’dır. Lakabı Fethüddîn olup, künyesi Ebü’l-Feth’dir. Aslen Endülüslü olup, İşbiliyye’dendir. 671 (m. 1272) yılında Kâhire’de doğdu. Ya’merî, Endülüsî ve Mısrî nisbetleri verildi 734 (m. 1334) yılında Kâhire’de vefât etti. Karâfe kabristanında İbn-i Ebî Cemre’nin yanına defnedildi.
Dededen toruna âlim bir ailenin ferdi olan Fethüddîn İbni Seyyîdinnâs, tahsiline babasından aldığı derslerle başladı. İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in derslerine devam edip, icâzet aldı. Kutb-ül-Kastelânî, Gâzî Halâvî, İzz-ül-Harranî, İbn-ül-Haymî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf ve hadîs-i şerîf ilimlerini öğrendi. İbn-i Nehhas’tan usûl-i fıkıh ilmini tahsîl etti. Fahr İbni Buhârî’yi gördü, İbn-i Asâkir ve İbn-i Mücâvîr’in derslerine devam etti. Taberzed ve Ebü’l-Yümn Kindî’nin talebelerinden istifâde etti. Hocalarından duyduklarını yazıp ezberledi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleri ile birlikte ezberden bilirdi. Hangi hadîs-i şerîfin hangi râvilerden geldiğini, râvîlerin hayat ve hâllerini çok iyi bilirdi. Hadîs-i şerîflerin sıhhat durumu, sahîh olup olmadığı husûsundaki bilgisi, herkes tarafından takdîr edilirdi. Binden fazla âlimden ilim öğrendi. Naklettiği hadîs-i şerîflerde huccet, hadîs âlimleri arasındaki ihtilâflarda derin bilgi sahibi idi. Arabî bilgilerde derya gibi olup lisân ilminin her sahasına hakim idi. Belagatta, güzel konuşma ve hitâbette zamanının bir tanesi idi. Fıkıh ilminde de ilerleyip, Şafiî mezhebine göre fetvâ verdi. Zâhiriyye dâr-ül-hadîsinde ve Câmi-i Hardak’da hatîblik yaptı. Câmi-i Sâlih ve Mühezzibiyye’de hadîs-i şerîf ilimlerini öğretip, müderrislik yaptı. Gece-gündüz demeyip çalıştı. Allahü teâlânın dinini öğrenmek ve öğretmek için uğraştı. İlimde ve i’tikâdda güzel, din ve diyanette sebatlı, tevâzu sahibi, tatlı dilli ve güleryüzlü mübârek bir zât idi. Allahü teâlâ kullarına karşı son derece merhametli, son derece cömertti Hadîs-i şerîf dersi almak için gelen bir kimseyi çok sever, onun gelişine sevindiğini söylerdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, onlara, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmelerini söylerdi. Yazmış olduğu pek güzel şiirlerinde Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) över, O’nun üstün vasıflarını, O’na olan sevgi ve muhabbetini dile getirirdi. Onun bu şiirleri, dilden dile, gönülden gönüle yayıldı. Birçok insanın kalbindeki ve dilindeki Allah ve Resûlullah aşkı, onun şiirleriyle tezahür etti.
Birçok talebe yetiştirip, faydalı kitaplar yazan Fethüddîn İbni Seyyîdinnâs, güzel yazısıyla, nadide eserleri birçok defa yazdı. Çok defa Kur’ân-ı kerîmi baştan sona yazıp, okunması için müslümanlara hediye etti. Kendi te’lîf ettiği eserler de çoktur. Bunlardan ba’zıları şunlardır. “Uyûn-ül-eser fî fünûn-il-Megâzî, “Şemail”, “Siyer-ül-kübrâ”, Şerh-ut-Tirmizî” (iki cild hâlinde olup, eksiktir.), “Nûr-ül-Uyûn”, (Siyer kitabının özetidir), “Ed-Dürr-un-nesîr”, “Büşr-el-lebîb bi-zikr-il-habîb” ve “Elmakâmât-il-âliyye fil-kerâmât-il-celiyye”.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 269
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 208
3) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 169
4) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1503
5) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 108
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-2, sh. 510
7) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-9, sh. 268
? Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 358
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ ŞERÎF TİLMSÂNÎ (Abdullah bin Muhammed)
Kırâat, tasavvuf, mantık, usûl, tefsîr ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdullah bin Muhammed bin Ahmed’dir. 748 (m. 1347) yılında Tilmsân’da doğdu. Hazreti Hasen soyundan gelen babası da zamanının büyük âlimlerinden olduğu için, babasına nisbetle İbn-i şerîf denildi. Memleketine nisbetle Tilmsânî ve Hazreti Hasen’e nisbetle Hasenî denildi. 792 (m. 1390) yılında deniz yolu ile Mâlaka’dan Tilmsân’a dönerken, denizde boğularak vefât etti. Vefâtında kırkbeş yaşında idi.
Ebû Muhammed Hasenî’nin babası Şerîf Muhammed Tilmsânî’ye rü’yâsında; “Senin bir oğlun olacak, ilimde çok ilerleyecek ve sen onun ilim sahibi olduğuna şahit olmadan ölmeyeceksin!” diye müjdelendi. Çok geçmeden bir oğlu oldu. Adını Abdullah koyup, helâl rızıkla büyüttüler. Dili dönmeye başlayınca, “Allah” demesini, aklı ermeye başlayınca, Allahın kelâmı Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrettiler. Kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmi ezberlettiler. Kırâat ve nahivde zamanın üstâdlarından, fıkıh âlimi Ebû Abdullah İbni Hayâti’den kırâat ve nahiv bilgilerini ta’lim ettirdiler. İmâm-ı Nâfi kırâatinde ileri bir seviyeye gelen İbn-i şerîf Tilmsânî, Hatîb İbni Merzûk, Fakîh Ebû İmrân Abdûsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed, Fakîh Hasen Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Hasen ve babası Muhammed Tilmsânî’den çeşitli ilimleri öğrendi. Din ve fen ilimlerinde zamanının meşhûrlarından oldu. Hendese (Geometri-mühendislik), fıkıh, tefsîr, ferâiz, kırâat ve Arabî ilimlerde söz sahibi idi. İyi bir ferâiz âlimi olmak için, ince matematik bilgilerini bilmek zarûrî lâzım olduğundan, matematik ilminde de âlim idi. Kendisinden önce yazılmış ilgilendiği ilim sahalarının meşhûr kitaplarını okudu. Fahreddîn-i Rârf, İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Gazâlî, “Ahkâm-ı Sugrâ” sahibi Abdülhak, İbn-i Hâcib, Sibeveyh, Sirâcûddîn Ermevî Konevî, Kâdı Iyâd, Oklidis, İbn-i Sina ve Birûnî gibi âlimlerin kitaplarını, zamanının en ileri gelen hocalarından okudu ve kendi talebelerine okuttu. Babasının derslerinde hazır bulundu. Babasının sağlığında ders verip, kitap yazdı. Babasının vefâtından sonra yerine geçti. Onun talebelerine ders verdi. Onun derslerine devam eden büyük âlimler, ondaki ilimleri görerek tebrik ettiler. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. Daha sonra Câmi-i a’zamda ders verdi. Dışardan da talebeler gelir, derslerine iştirâk ederlerdi.
Fas Sultânı Abdülazîz’e, onun üstünlükleri anlatıldı. O da, her müslüman gibi ilmin ve âlimin kıymetini takdîr ettiği ve Allahü teâlânın dinine hizmeti kolaylaştırmayı arzu ettiği için, İbn-i şerîf Tilmsânî’ye çok iltifât etti. Talebelerinin ve kendisinin erzakını te’min edip gönderdi. Hâlbuki o, kimseden birşey istemezdi. İşini, kimsenin rızâsını kazanmak için, bir kimseden menfaat te’min etmek için değil, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için yapardı. Bir ara Endülüs’e gitti. Gırnata şehrinde insanlara nasihat edip, taliplerine ilim öğretti. Mâlaka’ya geçti. Oradan memleketi Tilmsân’a gitmek için gemi ile yola çıktı. Yolda geminin batması neticesinde, boğularak şehîd oldu.
Haram ve şüpheli şeylerden sakınan, mübahların birçoğunu terk eden, dünyâ malına hiç ehemmiyet vermeyen İbn-i şerîf Tilmsânî, güzel ahlâkı, cömertliği ve merhameti ile meşhûr oldu. Herkesin sevgi ve saygısını kazandı. Ömrü boyunca Allahü teâlânın güzel dinine hizmet için çalıştı, İlim öğrendi. İlim öğretti ve emr-i ma’rûf yaptı. Allahü teâlânın rızâsını kazanmaya, kullarına doğru yolu göstermeye gayret etti. Kendisinden ders almak için gelenlere, büyük kolaylıklar gösterir, onların bir kelime fazla öğrenmeleri için gece-gündüz çalışırdı.
Pekçok talebe yeştiştirdi Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Mûsâ Becâi, Ebû Bekr bin Âsım Endülüsî ve daha birçok kimse ondan ilim öğrenmekle şereflendi.
Yetiştirmiş olduğu mümtaz talebeleri yanında, pek kıymetli eserler de yazan İbn-i şerîf Tilmsânî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Şerh-i meâlim usûlüddîn lil-Fahr-ir-Râzî” ve “Şerh-i Lumâi-edille lil-Cüveynî”.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Neyl-ül-ibtihâc sh. 150
2) El-A’lâm cild-4, sh. 127
3) Büstân fî zikr-il-evliyâ vel-ulemâ bî-Tilmsân sh. 117İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ TÜRKMÂNÎ (Ali bin Osman el-Mârdînî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Osman bin İbrâhim bin Mustafâ bin Süleymân el-Mârdînî’dir. Lakabı “Alâüddîn” olup, “İbn-i Türkmânî” künyesi ile meşhûr oldu. 683 (m. 1284) senesinde doğdu. Fıkıh, usûl, nahiv, tefsîr, hadîs, ferâiz, hesâb, edebiyat, târih, mantık ve hey’et (astronomi) ilimlerinde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Hanefî fıkhında İmâm derecesine yükseldi. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Kâdılık vazîfesine ta’yin edildi. Kıymetli eserleri vardır. 750 (m. 1349) senesi Muharrem ayında Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Türkmânî, aklî ve naklî ilimlerde geniş ve derin bilgiye sahipti. Hadîs ve tefsîr ilimlerinde söz sahibi olmuş, çok yükselmişti. Fıkıh ilmini, babasından ve kardeşinden öğrendi. Her iki kardeş de, zamanının en büyük âlimlerinden oldu. İlim ve fazilet meclislerinin en önde gelenlerinden idi. Dimyatî, İbn-i Savvâk, İbn-i Hicaz gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi.
“Cevâhir” kitabının sahibi Abdülkâdir diyor ki: “İbn-i Türkmânî Ali bin Osman Mârdînî’den “Hidâye” kitabının bir bölümünü okudum. Hadîs ilminde de ondan çok istifâde ettim. “Hidâye” kitabını, “Kifâye” adı ile kısaltarak yazdı. Ayrıca bu kitabını şerh etmeye başladı, fakat tamamlayamadı. Bunu, oğlu Kâdı’l-kudât Kemâleddîn Abdullah, babasının kaldığı yerden i’tibâren şerh etti.”
İmâm-ı Süyûtî diyor ki: “İbn-i Türkmânî, fıkıh, usûl ve hadîs ilimlerinde büyük bir âlim idi. İlimle meşgûl olmaktan ve başkalarına faydalı olmaktan hiç ayrılmadı. Onun çok kıymetli eserleri vardır. Muhtasar-ı Hidâye, Muhtasar-ı Ulûm-i hadîs ve Reddü alel-Beyhekî bunlardan başlıcalarıdır. O, Mısır diyarının kadılığına ta’yin edilmişti.”
Başlıca eserleri şunlardır: 1. Behcet-ül-erîb fî beyâni mâ fî kitâbillah-il-azîzi minel-garîb, 2. El-Müntehâbbü fî ulûm-il-hadîs, 3. Ed-Dürret-üs-seniyye fil-akîdet-is-seniyye, 4. Es-Sâ’diyye fî usul-il-fıkh, 5. Şerh-ül-Hidâye fî fürû’i-fıkh-ıl-Hanefî. Bunlardan başka nazım ve nesir olarak yazılmış eserleri de vardır. İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî’nin “Mufassal” adındaki eserine ve İbn-i Hâcib’in “Mukaddimesine yaptığı “Ta’lîka”ları da kıymetli eserleri arasındadır. “Şerh-ül-Mukarreb”, “Şerhu Arûz”, mantık ilmine dâir olan “Şerh-uş-şemsiyye” ve astronomiye dâir “Şerh-ül-Hey’et” adındaki eserleri de kıymetlidir.
İlmi ile âmil olan âlimlerin önde gelenlerinden ve âriflerin, evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Alevî İbni Üstâd-ül-a’zam’dır. Kaynak eserlerde doğum târihi ve hâl tercümesi hakkında pek ma’lûmât bulunmayan Abdullah bin Alevî ( radıyallahü anh ), 731 (m. 1330) senesinde doksan yaşını geçmiş olarak vefât etti. Kerâmetlerinden ba’zıları şunlardır:
Abdullah bin Alevî hazretleri, bir zaman Mekke-i mükerremede şarap içen bir kimse ile karşılaştı. Böyle mübârek bir yerde, böyle çirkin bir günâhın işlenmesini hoş karşılamadı. O kimse. Abdullah bin Alevî hazretlerine dedi ki: “Ben terzilik yapıyorum. Şarap içmeye öyle alışmışım ki, onu içmesem san’atımı, işimi yürütemiyorum. İçmezsem, çalışamıyorum. Her ne kadar bırakmak istesem de, bırakamıyorum. Bunu bırakırsam, işimi devam ettiremem” dedi. Abdullah hazretleri “Şayet Allahü teâlâ, sana içki içmeden de mesleğini devam ettirmeni nasîb ederse, içki içmeye tekrar dönmeyeceğine dâir bana söz ver!” dedi. O kimse de peki” deyince, Abdullah ( radıyallahü anh ), Allahü teâlâya duâ edip, bu kimseye tövbe etmeyi nasîb etmesi ve tövbesini kabûl etmesi için yalvardı. O kimse içkiyi terketti. İşini, içkisiz de yapabildiğini anladı. Önceki hâline tövbe etti ve tövbesini bozmadı. Abdullah bin Alevî hazretlerinin delâleti ile tövbesinde öyle bir sadâkat gösterdi ki; sâlihlerden kıymetli bir zât oldu. Bu hâdiseden bir müddet sonra, Abdullah bin Alevî, rü’yâsında bir münâdinin, bu kimsenin ismini söyliyerek; “Filân kimse için, filân yerde bir kabir kazınız! Kim onun cenâze namazında bulunursa, Allahü teâlâ onu mağfiret eder” diye nidâ ettiğini gördü. Uyandığında, hemen o kimsenin hâlini sordu. Vefât ettiğini bildirdiler. Bildirilen yere kabri kazıldı. Abdullah bin Alevî cenâze namazını kıldırdı. Oraya defnettiler.
Bir defasında bir kimse Abdullah bin Alevî’nin huzûrunda, yazdığı bir şiiri okudu. Şiir, öldükten sonra dirilmek ve Allahü teâlâya hesap vermek hakkında idi. Şiirin derin ma’nasının te’sîri ile Abdullah bin Alevî, kendinden geçerek bayıldı. Kendisine geldiğinde, o kimseye o beytleri tekrar okumasını söyledi O da; “Bana Cennete girmeme kefil olmanız şartı ile okurum” dedi. Abdullah bin Alevî de; “Benim buna gücüm yetmez. Lâkin istediğin miktarda mal verebilirim” dedi. O kimse, “Ben Cennetten başka birşey istemem. Mal bizim hoşlanmadığımız, kötü gördüğümüz bir şeydir” dedi. Bunun üzerine Abdullah hazretleri, o kimseye Cennet nasîb olması için duâ etti. O kimse de güzel beyitleri tekrar okudu. Bundan sonra bu kimsenin hâli güzel oldu. Abdullah hazretlerini çok sevmeye başladı. Nihâyet birgün vefât etti. Abdullah bin Alevî İbn-i Üstâd-ül-a’zam cenâzenin yıkanma ve kefenlenme hizmetlerini yerine getirdi. Defninde hazır bulundu. Definden sonra kabrin yanında bir saat kadar oturdu. Bir ara yüz şekli çok değişti. Gayet üzüntülü göründü. Birâz sonra da güldü ve sevindi. Bu nâlin sebebi suâl edildiğinde, cevaben buyurdu ki: “Vefât eden kimsenin yanına melekler gelip, Rabbinin kim olduğunu sorduklarında; “Benim üstadım Abdullah bin Alevî’dir. Suâllerinizi ona sorun, cevâbını ondan alın!” dedi. Ben, acaba ne yapacaklar diye çok endişelendim. Aynı suâli tekrar sorduklarında, o yine aynı şekilde cevap verdi. Bunun üzerine melekler ona; “Sana ve üstadın Abdullah bin Alevî’ye merhabalar, rahatlıklar olsun” dediler. Bunları duyunca, ben sevindim ve yüzüm güldü.”
Ba’zı âlimler buyurmuşlardır ki: “Büyük zâtlar, işte böyle talebelerini muhafaza ederler. Hattâ öldükten sonra bile.”
Ahmed bin Abdullah isminde bir zât anlatır: “Muhammed bin Ubeyd isminde birine, emânet olarak bir miktar dirhem (gümüş para) bırakmıştım. Bir zaman sonra o kimsenin evi yandı. Bizim paralar da gitti. Üzüntüyle Abdullah bin Alevî’nin yanına vardım. Durumu kendisine anlattım. Pek iltifât etmedi. Sonra hanımı vasıtasıyla tekrar rica ettim. Bunun üzerine hizmetçisini çağırdı. Ona ma’nâsını benim anlıyamadıgım ba’zı şeyler söyledi sonra hizmetçi çıkıp gitti. Biraz sonra elinde bir kese ile çıkıp geldi. Bu kese benim emânet ettiğim ve yandığını zannettiğim dirhemlerin bulunduğu kese idi. Bu kesenin yanmamış olması düşünülemezdi. Fakat nasıl oldu ise aynısı bulunmuştu. Ben bunun, Abdullah bin Alevî hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Birgün İbn-i Üstâd-ül-a’zam Abdullah hazretlerinin yanına fakirlerden bir grup kimse geldi Bunların karınları aç idi. Abdullah hazretleri, İbn-i Nâfî’ isimli hizmetçisine; “Filan ambara git! Oradan bu fakirler için hurma getir! Karınlarını doyursunlar” buyurdu. Hizmetçi iyi biliyordu ki, o ambar boş idi. İçinde hurma filan yoktu. “O ambar boş” dedi. O zât, aynı emri tekrarlayınca, hizmetçi, ambarı boşalttıklarını, içinde hiçbir şey kalmadığını, tamamen boş olduğunu bildirdi O yine; “Sen ambara git! Orada hurma bulursun” deyince, hizmetçi gitti. Hakîkaten orada hurma bulunduğunu gördü ve alıp getirdi. Fakirler o hurmaları yiyip karınlarını doyurdular.
Bir sene, Abdullah bin Alevî, bir kimsenin bir miktar arazisini kiralayıp ekti. Tarla sahibi ile, Ali Ahmed isimli bir kimsenin arasında bir düşmanlık vardı. Bu sebeble bu kimse, bu tarlada bulunan ekini telef etmek istedi. Tarlanın sahibi Abdullah bin Alevî’ye gelerek bu durumu bildirdi. O da hayvanına binerek ekini telef etmek isteyenlerin yanına vardı. Bu tarlaya bir zarar vermemelerini rica etti. O kimseler bu sözlere hiç i’tibâr ve aldırış etmediler. Bunun üzerine; “Bu zirâat bize âittir” buyurdu ve yanlarından ayrıldı. Bu zât oradan ayrıldıktan sonra, o kimselerin önde gelenlerinden birisi bunlara dedi ki: “Bu zât, büyük bir kimsedir. Gelin zirâatı telef etmek düşüncesinden vaz geçelim. Sonra bize bir zarar gelebilir.” Diğerleri bunu da dinlemek istemediler. O kimse bu sefer de dedi ki: “Madem sabırsızlanıyorsunuz, öyle ise, önce o mahsûlün içine bir hayvan gönderelim. Bakalım nasıl olacak. Hayvana bir zarar gelirse, siz de bu işten vaz geçersiniz. Hiçbir şey olmazsa, dilediğinizi yaparsınız.” Tarlanın içine bir hayvanı soktular. O hayvan, o mahsûlden biraz yedikten sonra düşüp öldü. Diğerleri de, mahsûle zarar vermekten korkup, bu düşüncelerinden vazgeçtiler.
Ahmed bin Nu’mân isminde bir kimsenin bir hayvanı vardı. Bu hayvanını satmak üzere pazara giderken, kendi kendine; “Bu hayvanı şu kadar fiata satabilirsem, aldığım ücretin şu kadar miktarını Abdullah bin Alevî hazretlerine hediye edeceğim” diye niyet etti. Pazara vardı. Hayvanını kolaylıkla ve arzu ettiği fiata sattı. Sonra, Abdullah bin Alevî hazretlerinin bulunduğu Terîm beldesine döndü. Fakat yolda giderken yaptığı niyyeti, sadaka vermeyi unutmuştu. Abdullah bin Alevî bunu yanına çağırıp, o niyetini hatırlattı. O kimse çok hayret etti. Bu niyetini hiç kimseye söylememişti. Bunun, o zâtın bir kerâmeti olduğunu anlıyarak nezrini (adağını) yerine getirdi.
Abdullah bin Alevî hazretleri, talebelerinin evlerinde olanları, kendilerine zararlı olacak şeyleri, korktukları şeyleri onlara haber verirdi. Bir defasında yanına uzak yerlerden bir grup kimse ziyâret için gelmişlerdi. Onlar daha birşey anlatmadan, onların yolda karşılaştıkları hâdiseleri kendilerine haber verdi. Başka bir zaman yine uzak memleketlerden bir grup kimse, Terîm beldesine geldiler. Gece geç vakit olmuştu. Karınları çok acıkmıştı. Yiyecek istiyecek bir zaman değildi ve herkes uykuda idi. Tam bu sırada kendilerine yemek ve su getirildi Onların hiçbiri, bu yemekleri kimin getirdiğini ve nereden geldiğini anlıyamadılar. Bir defasında iki kişi, birlikte Abdullah bin Alevî hazretlerinin ziyâretine geldiler. Yolda gelirlerken birisi Abdullah hazretlerinin yanına vardıklarında kendisine hurma verilmesini temenni etti. Diğeri ise kendisine ekmek verilmesini arzu etti. Yanına vardıklarında her ikisine de arzu ettikleri şeyleri ikram etti. Abdullah bin Alevî hazretleri, başka memleketlerde olan bir talebesi ile görüşmek istese, yanında bulunan bir talebesine, uzak beldede bulunan arkadaşını ismi ile çağırmasını emrederdi. O talebe, uzakta bulunan arkadaşına ismi ile hitâb ederek seslenince, kendisine seslenilen kimse ne kadar uzakta bulunursa bulunsun, Allahü teâlânın izni ile bu sesi duyar ve hocasının yanına gelirdi. Hizmetçilerinden birisi şöyle anlatır: “Bir defa kendisi ile beraber bir sefere çıktık. Bir yere vardığımızda bana, yüksekçe bir yere çıkıp, uzakta Fil beldesinde bulunan Şeyh Ömer isimli bir zâtı çağırmamı söyledi. Ben de emrettiği gibi yaptım. Üçüncü defa seslendiğimde, o zâtın; “Lebbeyk (Buyurun efendim!)” diye cevap verdiğini işittim. Aradaki mesafe çok uzaktı. Abdullah hazretlerinin çağırdığını söyledim. Biraz sonra çıka geldi Sür’atle geldiği için, çok terlemiş ve terden elbisesi ıslanmıştı. Beraberce oturup sohbete başladılar, öyle derin ma’nâlı konuşuyorlardı ki, ben yanlarında bulunup kendilerini dinlediğim hâlde birşey anlıyamadım. Bu hâlde akşam namazı vakti oldu. Namazdan sonra vedâlaştılar. Şeyh Ömer memleketine gitti. Abdullah bin Alevî, kendisi hayatta olduğu müddetçe bu hâli hiç kimseye haber vermememi emretti. Ben de bu kerâmetini onun sağlığında hiç kimseye söylemedim. Vefâtından sonra anlattım.
Abdullah bin Alevî hazretleri, her sene hac ederdi. Bunu evliyâdan çok kimse haber vermiştir, insanlar onu, memleketi olan Terîm beldesinde zannederler, fakat o hac zamanı hacılar arasında bulunurdu. Bir sene talebelerinden Müflih bin Abdullah hacca gitmeye niyet etti. Gidip, hocası Abdullah bin Alevî hazretlerinden izin istedi. O da “Minâ’ya vardığın zaman, filân oğlu filânı sor. Bizim selâmımızı söyle, o sana istediğin konuda yardım eder” buyurdu. Müflih bin Abdullah diyor ki: “Minâ’ya vardığımda, o kimseyi buldum. Bana çok yardımda bulundu. Hocamdan suâl etti. Ben de, şu anda Terim beldesinde bulunduğunu, hâlinin iyi olduğunu söyledim. O kimse hayret etti. “Daha dün, bizimle beraber Arafat’ta vakfe yaptı. Şimdi nasıl Terîm’de olur?” dedi. Benim ihtiyâçlarımı giderdi Ben Terîm’e döndüğüm zaman, hocamın yanına gittim. Benim haccımı tebrik etti. Ben de; “Asıl ben sizin haccınızı tebrik ederim” deyip, şâhid olduğum durumu anlattım. “Sen bunu gizli tut! Ama senin arzun da hâsıl oldu. Orada sıkıntı çekmedin” buyurdu. Ben bu hâlin, onun bir kerâmeti olduğunu anladım ve kendisi hayatta iken bunu kimseye anlatmadım.
Her kim hâlis niyet ve hüsn-i zan ile, Abdullah bin Alevî hazretlerini vesile ederek duâ etse, biiznillah maksadı hâsıl olurdu. Buna misâl o kadar çoktur ki, böyle duâ edip duâsı kabûl olanlar ve böyle hâdiseleri görüp şâhid olanların isimleri yazılsa, cildler doldurur.
Talebelerinden birisi baras hastalığına yakalanmıştı. Bir defasında hocasının abdest aldığı suyu alarak vücûduna sürdü. O gece uyudu. Sabah kalktığında, Allahü teâlânın izni ile rahatsızlığının geçmiş olduğunu, baras illetinden bir eser kalmadığını görüp, Allahü teâlâya şükretti.
Yine talebelerinden Müflih el-Hamîdî anlatır: “Ben bir yolculuğa çıkmıştım. Yolda eşkiyalar önümü kestiler. Beni öldürmek ve malımı almak istiyorlardı. Ben, hocam Abdullah bin Alevî hazretlerinden yardım istedim. Onu vesile ederek Allahü teâlâya duâ ettim. Tam bu sırada, bir kişinin; “Abdullah bin Alevî geliyor” dediğini işittim. Bu sözü duyan eşkiyaların her biri bir tarafa dağıldı. Bana hiçbir zarar veremediler.”
Abdullah bin Alevî hazretlerinin talebelerinden birisi, bir yerde zirâat yapıp ekin ekmişti. Onun ekin ektiği bölgede, iki grup arasında muharebe oldu. Muharebede galip gelenler, orada bulunan ekinlerin kendilerine geçtiğini, dolayısıyla orada bulunan mahsûlü kendilerinin hasad edeceklerini bildirdiler. Ekinlerin sahibi olan talebe, hocası hürmetine Allahü teâlâya duâ etti. O kimseler ekinleri hasad etmek (biçmek) için tarlaya geldiklerinde, ekinlerin hasad edilmiş olduğunu görüp, üzüntüyle geri döndüler. Sonra fakirlerden biri gidip baktı. Ekinin hasad edilmemiş olduğunu gördü ve bunu onlara haber verdi. Geri dönüp baktıklarında, yine gördüler ki, ekin hasad edilmiş, kaldırılmış. Anladılar ki, bu mahsûl korunmakta, muhafaza edilmektedir. Bunu anladıktan sonra, o tarladaki mahsûl ile uğraşmaktan vaz geçtiler.
İbn-i Üstâd-ül-a’zam Abdullah bin Alevî hazretleri vefât ettikten sonra, cenâzesinin gasledildiği (yıkandığı) sudan arta kalanını, talebelerinden ba’zısı almışlardı. Bu sudan hangi yaraya sürseler, Allahü teâlânın izni ile o yara mutlaka iyileşirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ VEHBÂN (Abdülvehhâb bin Ahmed)
Hanefî mezhebi fıkıh ve kırâat âlimi. Edib ve şâir. İsmi, Abdülvehhâb bin Ahmed bin Vehbân ed-Dımeşkî’dir. Künyesi Ebû Muhammed ve lakabı Emînüddîn’dir. Şam’da yetişen İbn-i Vehbân’ın ( radıyallahü anh ), doğum târihi kat’î olarak tesbit edilememiştir. 730 (m. 1329)’dan evvel doğduğu tahmin edilmektedir. 768 (m. 1367) senesi Zilhicce ayında vefât etti.
İbn-ül-Fasîh Ahmed bin Ali gibi meşhûr zâtların sohbetlerinde bulunarak kemâle gelen İbn-i Vehbân hazretleri; fıkıh, kırâat, edebiyat ve Arabî ilimlerde yükseldi. Medreselerde ders vermeye başladı. Takriben sekiz sene Hama kadılığı yaptı. Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’metlere şükreden, hâli ve yaşayışı İslâmiyete tam uygun olan çok kıymetli bir zât idi. Vakitlerini Allahü teâlâya ibâdet ve tâatle ve O’nun kullarına hizmet etmekle geçirirdi. Şairliği de, fıkıh ilmine âit mes’eleleri, şiir hâlinde anlatacak kadar kuvvetli idi. Nazım ve nesir hâlinde kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şunlardır: “Ehâsin-ül-ahbâr fî mehâsin-is Seb’at-il-ahyâr”, “İmtisâl-ül-emr”, “Nihâyet-ül-ihtisâr”, “Keşf-ül-estâr”, “El-Bezzâr”, “El-Ferâid fiz-Zevâid”, “Hüsn-ül-mükâl alâ aşr-ı hisâl”, “Kayd-üş-Şerâid”. Fıkıh ilmine dâir manzûm olarak yazmış olduğu bu son eserini, iki cild halinde kendisi şerhedip, buna da Ikd-ül-Kalâid ismini vermiştir.
Fıkıh, usûl, hadîs, edebiyat ve kelâm âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Mekkî bin Ali bin Abdüssamed bin Atıyye bin Ahmed’dir. Künyesi Ebû Abdullah, lakabı Sadrüddîn’dir. 666 (m. 1267) senesinde Dımyât’da doğdu. 716 (m. 1316) senesinde Kâhire’de vefât etti.
İbn-i Vekîl, Şam’da büyüdü. Babasından ve büyük âlim Şerefüddîn Makdisî’den fıkıh ilmini öğrendi. Kâsım Erbilî, Müslim bin Allân ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Pekçok eseri ezberledi. Meşhûr “Mufassal” kitabını yüzbir günde, “Makâmât-ı Harîrî” adlı eseri elli günde, Mütenebbî’nin dîvânını bir Cum’a’da ezberlemişti Zamanının en akıllı ve zekî âlimlerinden idi. Çok güzel ve fasih konuşurdu. Naklî ilimlerde çok derin bilgisi vardı. Aklî ilimlerde ise mütehassıs idi. Bilhassa fıkıh ve usûl-i fıkıh ilminde derin bir derya idi. Bu ilimler, artık onun tabiatı hâline gelmişti.
Meşhûr âlim Takıyyüddîn Sübkî, Sadrüddîn İbni Vekîl’e hürmet eder, onu sever, ilmini, akidesinin güzelliğini, kelâm ilminde Eş’arî usûlü üzerine gitmesini överdi. Sadrüddîn İbni Vekîl, Dımeşk’da Şâmiyye ve Azrâviyye medreselerinde ders verdi. Eşrefiyye hadîs külliyesinde müderrislik yaptı. Ömrünün sonlarına doğru bu vazîfelerden ayrılarak Kâhire’ye gitti. Orada İmâm-ı Şafiî’nin dergâhında, Meşhed-i Hüseyn’de ve Nâsıriyye Medresesi’nde ders verdi. Nâsıriyye Medresesi’nde ilk dersi veren odur.
Kâdı Şihâbüddîn Fadlullah, yazmış olduğu târih kitabında ondan şöyle bahseder “İbn-i Vekîl, büyük bir âlimdir. Onun soyu, Kureyş kabilesine ulaşmaktadır. Abdi Şems oğulları arasında, asâlet ve iyi hâl sahibi idi. Çok derin ilmi ve anlayışı vardı. Himmeti pek yüksek idi. Çok sağlam ve güvenilir idi.
Kâdı Selâhüddîn Safdî onun hakkında; “İbn-i Vekîl; tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, nahiv, edebiyat, tıb ilimlerinde çok fazla bilgi sahibi idi. İbn-i Sina onu görse idi, tıbba dâir yazmış olduğu meşhûr “Kânun” isimli eseri onu sevindirmezdi” demektedir.
Tâcüddîn Sübkî de onun hakkında şöyle der. “Sadrüddîn İbni Vekîl pek cömert olup, çok sadaka verirdi. O sadakaların, birçok belâ ve musibetleri ondan def ettiğinde asla şüphe etmiyorum. Ne zaman sıkıntılı duruma düşse, verdiği sadakaların bereketiyle ondan kurtulurdu.
Arkadaşlarından ve dostlarından olan Şihâbüddîn Ascedî şöyle anlatır: “Bir bayram gecesi onunla beraberdim. Bu sırada bir fakir gelip, ondan bir ihtiyâcının yerine getirilmesini istedi. Bana; “Yanında birşey var mı?” diye sordu. Ben de ikiyüz dirhemim olduğunu söyledim. Benden, bu parayı gelen fakire vermemi istedi. O zaman ben; “Efendim! Bu gece bayram gecesidir. Yanımda yarın bayramda sarfedeceğim başka para yok” dedim. Bunun üzerine bana; “Kâdı Kerîmüddîn Kebîr’e git, Şeyh bayramını tebrik etmektedir de!” dedi. Oradan ayrılıp, Kerîmüddîn Kebîr’in yanına gittim. Yanına varınca, İbn-i Vekîl’in söylediğini ona bildirdim. O da; “Her hâlde Şeyh’in paraya ihtiyâcı var” deyip, bana; “Bu ikibin dirhem Şeyh efendinin, şu üçyüz dirhem de senin” dedi. Dirhemleri Sadrüddîn İbni Vekîl’e getirince; “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfinde ne güzel buyurmuş: “İyilik, on misli ile karşılık görür.” Verdiğim ikiyüz dirhemin karşılığında, Allahü teâlâ ikibin dirhem nasîb etti” dedi”
Takıyyüddîn Ali Sübkî, İbn-i Vekîl’in güzel hâllerinden ve cesâretinden şöyle bahseder: “İbn-i Vekîl, dergâhında iken, ona ulaşan bir haber üzerine, merkebine binip kaleye doğru gittiği sırada, yolda Ali Bekrî isminde bir âlimin tutuklanmış olduğunu gördü. Onu götüren emniyet görevlisinden izin alarak, o zât ile beraber, kimseye uğramadan doğruca sultânın huzûruna çıktı. Sultan, yanında kadılar olduğu hâlde oturuyordu. Kimse sultânın yanında konuşamıyordu. İbn-i Vekîl, hiç çekinmeden konuşmaya, başladı ve Ali Bekrî’nin serbest bırakılmasını sultandan istirhâm etti. Sultan da onu kırmıyarak, Ali Bekrî’yi serbest bıraktı.”
Sadrüddîn İbni Vekîl’in konuşması ve sohbetleri, dinleyenlere çok te’sîr ederdi. Fakat o, çok mütevâzî idi. Birçok sâlih kimselerin yanına gider ve bereketlenmek için onlardan duâ isterdi, İbn-i Vekîl, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- El-Eşbâh ven-nezâir, 2- El-Fark beyn-el-melik veh-Nebî veş-şehid vel-velî, 3- Şerh-ül-ahkâm li Abdülhak, 4- Dîvân-i şi’r.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Ömer bin Mekkî bin Abdüssamed bin Atiyye bin Ahmed el-Osmânî ed-Dımeşkî olup, lakabı Zeynüddîn’dir. İbn-i Vekîl veya İbn-ül-Merhal Zeynüddîn diye bilinir. 690 (m. 1291) senesinde Dimyat’da doğdu. 738 (m. 1337) senesinde Dimeşk’da vefât etti.
İbn-i Vekîl, fıkıh ilminde üstün bir dereceye yükseldi Âlim bir zât olan amcasının yerini alıp, ders verdi. Amcası onun için; “Âlimin oğlu câhil, câhilin oğlu âlim oldu” dedi. İbn-i Vekîl, Kâhire’de İbn-i Dakîk-ül-Iyd’den, Dımeşk’de; Şerefüddîn el-Fezârî, İshâk en-Nüshâs, İbn-i Müşerref ve amcası Sadruddîn’den hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Kâhire’de Meşhed-ül-Hüseynî’de de ders okuttu. 725 (m. 1325) senesinde Dımeşk’a geldi. Ölünceye kadar orada ders okuttu ve fetvâlar verdi.
El-Berzâlî onu övdü ve hakkında; “Hâli ve işi düzgün, fazilet ve tevâzu sahibi idi.” Başka âlimlerce de övüldü. Onun hakkında; “Birçok ilimleri kendisinde toplayan bir zât idi” denildi. İbn-i Vekîl, çok düzgün konuşurdu. İlim ve ibâdete çok düşkün olup, iffet sahibi idi. Sultan en-Nâsır onu eş-Şamiyyet-ül-Berrâniyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Orada fetvâlar verdi. İlim öğretmek ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu.
Zehebî onun hakkında; “Dış görünüşü ve ahlâkı güzel idi. Zeki ve tevâzu sahibi olup, münâzara ilmini iyi bilirdi.” demektedir.
İbn-i Rafiî ise onun hakkında; “İbn-i Vekîl, usûl-i fıkha dâir birçok eser yazdı. 738 (m. 1337) senesi Receb ayında vefât etti. El-Azrâviyye Medresesi’nde kendisinden sonra oğlu Abdullah ders okuttu” demektedir.
İbn-i Vekîl birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır. 1-El-Ferâidü fil-farkı beyn-el-mesâil, 2-En-Nezâir, 3- Muhtasar-ür-Ravda, 4-Et-Telhîs, 5- El-Hulâsa.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Abdülvâhid bin Abdülkerîm ez-Zemlikânî el-Ensârî es-Semmâkî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebü’l-Me’âlî’dir. Lakabı Kemâlüddîn. Cemâl-ül-İslâm ve Kâdı’l-kudât olup, İbn-i Zemlikânî diye tanınır. Babası ve dedesi de âlim ve meşhûr zâtlar idi. Soylarının, Eshâb-ı Kirâmdan Ebû Dücâne Semmâk bin Hareşe hazretlerine dayandığı, buna nisbetle Semmâkî denildiği rivâyet edilmiştir. 667 (m. 1269) senesi Şevval ayının 8. Pazartesi günü Dimeşk’da doğdu. 727 (m. 1327) senesi Ramazân-ı şerîf ayının 16. günü vefât etti. Karâfe kabristanında, İmâm-ı Şafiî hazretlerinin türbesinin civârında defn olundu.
Doğumu ve yetişmesi Dimeşk’da olan İbn-i Zemlikânî, ilim tahsiline de orada başladı. Fıkıh ilmini Tâcüddîn el-Fezârî’den, usûl ilmini; Behâüddîn bin Zekî ve Safiyyüddîn el-Hindî’den, Nahiv ilmini Bedrüddîn bin Mâlik’den öğrendi. Bunlardan başka, İbn-ül-Mücâvir Yûsuf (veya Yûnus) bin Ya’kûb bin Muhammed, Ebü’l-Ganâim bin Allân (veya Adlân) ve daha birçok âlimden ilim öğrenip rivâyetlerde bulundu. Fıkıh, hadîs, usûl, tasavvuf, münâzara, edebiyat, nazım, nesir ve diğer birçok ilimde zamanında bulunan âlimlerin büyüklerinden, önde gelenlerinden oldu. Kırâat (okuma) ve kitabeti (yazı yazma kabiliyeti) de fevkalâde idi. Çok güzel yazı yazar ve çok sür’atli okuyabilirdi. Hazîne ve Beyt-ül-mâl vekîlliği ve sağlık bakanlığı yaptı. Adiliyyet-is-sugrâ, Türbe-i Ümm-i Sâlih, Şâmiyyet-il-Berrâniyye, Zâhiriyyet-il-Cevvâniyye, Adrâviyye, Ravâhıyye, Mesrûriyye ve başka medreselerde müderrislik (öğretim üyeliği, profesörlük) yaptı. Sonra Haleb kadılığına ta’yin olundu. Bir taraftan kadılık vazîfesine devam ederken, bir taraftan da, Haleb’de bulunan Sultâniyye, Seyfiyye, Asrûniyye ve Esediyye medreselerinde müderrislik yaptı. Burada iki sene kadar kaldıktan sonra, Sultan Nasır Muhammed bin Kalâvûn tarafından, Şam’a kadı ta’yin edilmek üzere Mısır’a istendi. Yolda gelirken, Bilbîs şehri ile Kâhire arasıda hastalandı. Orada vefât etti. Zehir içirilerek şehîd edildiği de rivâyet edilmektedir. Buradan Kâhire’ye götürülüp, Karâfe kabristanında defn olundu.
Oğlu Takıyyüddîn, babasının vefâtını şöyle anlatır: “Babam rahatsızlığında bana şöyle söyledi: “Oğlum! Vallahi ben öleceğim. Mısır’a veya diğer bir yere vâli olmayı da istemiyorum. Haleb’den başka herhangi bir yerde vazîfe yapmayacağım. Bir zamanlar sâlihlerden bir zât Şam’a gelmişti. Kendisine gidip gelirdim ve hizmetinde bulunurdum. Kendisine talebe olmayı arzu ettim. Bana bir müddet oruç tutmamı emretti. Aradan biraz zaman geçtikten sonra, bana üç gün oruç tutmamı, üç gün içinde birşey yemememi, üçüncü günü akşamı iftarda, su ve acı bir sebze ile yetinmemi emretti. Ben de bildirdiği gibi yaptım. Üçüncü gün, Şa’bân ayının ortalarına, Berât gecesinden önceki güne denk geldi O gece (Berât gecesi) bana; “Geceleyin câmiye gelip rûhen açılmak mı istersin? Yoksa evde yalnız kalıp ibâdet ile meşgûl olmak mı istersin?” diye sordu. Ben de yalnız kalmayı tercih edip; “Yalnız başıma kalayım” dedim. “Peki, yalnız ben geri gelinceye kadar namaz kılmaya devam eti” dedi. Geç vakit olunca câmiden geldi. Ben namaz kılmaya devam ediyordum. Selâm verdikten sonra, yerle gök arasında çok büyük bir kubbe (yuvarlak birşey) gördüm. Gördüğüm kubbenin üzerinde çeşitli merdivenler, çeşitli basamaklar vardı.
İnsanlar bu merdivenlerden yukarıya tırmanmaya çalışıyordu. Ben de o insanlarla birlikte merdivenleri çıkmaya başladım. Her basamakta, “Hazine nâzırlığı, Beyt-ül-mal nâzırlığı, mühürdarlık, falan falan medreseler ve Haleb kadılığı gibi yazılar gördüm. Bundan daha yukarılara çıkamadım. O sâlih zât bana; “Gecen nasıldı? Ben yanına geldiğimde kendi hâlinle meşgûl idin. Benimle hiç ilgilenmedin” dedi. Ben de gördüklerimi kendisine anlattım. Bana; “Gördüğün o kubbe dünyâdır. O gördüğün basamaklar, oralarda gördüğün kimselerin, dünyâdaki rütbe ve makamlarıdır” buyurdu. Babam bundan sonra bana hitaben; “Ey Abdurrahmân! İşte o gece görmüş olduğum makamların hepsine kavuşmuş bulunuyorum, İyi biliyorum ki o gece orada gördüğüm mevki ve rütbelerin sonuncusu Haleb vâliliği idi. Artık mutlaka ölüm yaklaşmıştır” dedi. Hakîkaten de dediği gibi oldu ve biraz sonra vefât etti.”
Zamanında bulunan ve daha sonra gelen hakiki âlimler tarafından çok medhedilen İbn-i Zemlikânî ( radıyallahü anh ), i’tikâd ve amel bakımından kendisine i’timâd edilir, emîn ve sağlam bir zât idi.
Cemâleddîn bin Nübâte, Sec’ıl-Mutavvak isimli eserinde diyor ki: “İbn-i Zemlikânî’nin ( radıyallahü anh ) kaleminin yazdığı kelimeler, hidâyet meyveleri verirdi. Fetvâlarındaki satırlar, doğru yolu ve yanlışları açıklayan ifadeler idi. Hatırına (gönlüne) gelen düşünceler ve kendisinden sâdır olan (ağzından çıkan) sözler, yayılmış yıldızlar gibi idi. Hayırlı işleri, iyilik ve ihsânları, izzet ve yücelik odasını kuşatmıştı. Aydınlığın habercisi olan fecir gibiydi. Münâzarada çok kuvvetli olup, muhatablarını mutlaka sustururdu.”
Yine aynı zât, başka bir defa da buyurdu ki: “İbn-i Zemlikânî ( radıyallahü anh ), başlı başına bir deniz idi. İlmi ise, bu denizin (kendisinin) çok kıymetli incileri idi. Her tarafta duyulan ve bilinen fetvâları, rahmet bulutları idi. O, karanlıkların kendisini gizliyemediği bir âlem (bir kavmin efendisi büyüğü) idi. İlim ve evliyâlık bakımından derecesi o kadar yüksek idi ki, insanın kendisine tırmanamıyacağı bir ulu dağ misâli idi. İslâmın yüceliğini anlatan, kalemiyle onun bekçiliğini yapan bir zât idi. Dîn-i İslama hizmet için çok gayret eden, dîne âit görüşlerinde (İ’tikâdında) hiç bir leke bulunmayan bir büyük İslâm âlimi idi.”
İslâmın güzel ahlâkına uygun yaşayan İbn-i Zemlikânî, Allahü teâlânın emirlerine uyanlarda bulunan ma’nevî güzellik ve nûra sahip, gayet mütevâzi, zarif, kibar bir zât idi. Yüzünde velîlere mahsûs olan, cazibe, tatlılık ve nûr vardı. Yaşı ilerledikçe, bu nûr arttı. Yanakları gül misâli idi. İslâmın şerefini, vekarını korumak, İslâmiyet yoluna düşmanlık edenlerin alay etmelerine, hakîr, aşağı görmelerine meydan vermemek ve onlara karşı heybetli görünmek için, kıymetli elbiseler giyinirdi. Birçok fazilet ve kerâmâtın kendisinde toplandığı, himmet sahibi, çok nâzik bir kimse idi. Ufku çok geniş olup, yapacağı her işi etrâflıca düşünüp ona göre hareket eden, tedbirli ve ihtiyâtlı bir hâli vardı. Bir iş yapacağı zaman, çok uzak ve zayıf da olsa, çıkması mümkün olan mâni ve ihtimâlleri dikkate alır, ona göre kendisini ayarlardı. Bunu yaparken yorulur, meşakkatlere katlanırdı. Bu hâlini hoş karşılamayanlar tarafından hased olunur, aleyhine iş yapılırdı. Fakat o, Allahü teâlânın lütfu ile galip olurdu.
İbn-i Zemlikânî Muhammed bin Ali hazretlerinin birçok eseri vardır. Ehl-i sünnet âlimlerinin yolundan ayrılarak bozuk bir yol tutan ve sapık fikirler ileri sürerek, müslümanları doğru yoldan kaydırmağa çalışan İbn-i Teymiyye’nin sapık görüşlerinden olan talak ve kabir ziyâreti mevzûlarında, İbn-i Zemlikânî hazretleri, İbn-i Teymiyye’ye reddiye olarak Dürret-üf Mudiyye fir-reddi alâ İbn-i Teymiyye isminde bir risale yazmak sûretiyle, onun bozukluğuna ve tuttuğu sapık yolun kötülüğüne karşı müslümanları îkâz etmiştir. Diğer eserlerinden birkaçının isimleri ise şunlardır: “Delâil-ül-acâiz”, “El-Minhâc fî ta’likât-ül-îlâc”, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin Füsûs-ül-hıkem isimli meşhûr eserine şerh, “Tahkîk-ül-ûlâ min ehl-ir-Refîk-ıl-a’lâ”, “El-Burhân fî i’câz-il-Kur’ân”, “Kitâbün fit-târih”, “Acâlet-ür-Râkib fî zikri eşref-il-Menâkıb”.
Kemâleddîn İbni Zemlikânî, Dürret-ül-mudiyye adlı eserinde buyuruyor ki:
Âlimler bildirmişlerdir ki, müftînin (fetvâ veren zâtın) şartı, kendilerine mütekaddimîn denilen önce gelen hakîkî İslâm âlimlerinin sözlerine uymayan fetvâ vermemesidir. Şayet müftî bu kaideye uygun olmayan bir fetvâ verirse kabûl olunmaz, red olunur. Bu hâl, Kitâb, sünnet ve ümmetin icmâ’ına muhalefet etmenin câiz olmadığına delâlet etmektir. Nisa sûresi 115. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Hidâyet yolunu öğrendikten sonra Peygambere uymayıp, mü’minlerin yolundan ayrılanı, saptığı yola sürükleriz ve çok fenâ olan Cehenneme sokarız.” Mü’minlerin yoluna karşı çıkıp onların yolundan başkasına uyanlar bu âyet-i kerîmede şiddetli bir şekilde tehdîd edilmiştir.
Ümmetin icmâ’ına karşı gelen, mü’minlerin yolundan başkasına uymuş olur. Öyleyse, böyle bir kimsenin sözüne nasıl i’tibâr olunur? Bekâra sûresi 143. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “(Ey müslümanlar!) Sizi seçkin ve şerefli bir ümmet kıldık ki bütün insanlar üzerine adâlet örneği ve hak şâhidleri olasınız” Âyet-i kerîmede geçen Veset, seçilmişler, Şühedâ ise insanlara karşı adâletli olanlardır. O hâlde böyle olan kimseler, hata ve bozuk iş üzerinde asla birleşmezler. Yine, Âl-i İmrân sûresinin 110. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Siz ümmetlerin en iyisi oldunuz, insanların iyiliği için yaratıldınız, iyilik yapılmasını emreder, kötülükten nehyedersiniz” buyuruldu. Bu âyet-i kerîme delâlet ediyor ki, onların hepsi, her iyiliği emrederler, her kötülüğü de men ederler.
İnsanlar iki kısımdır, 1- Kitap ve sünnetten hüküm çıkarabilen müctehid âlim. 2- Müctehidi taklid eden mukallid.
Müctehidin vazîfesi, yeni bir hâdise ortaya çıktığı zaman, o hâdiseye dâir hükm-i şer’îyi delîllerden çıkarmaktır.
Mukallidin vazîfesi ise âlimlerin sözlerine uymaktır. Mukallid olan bir kimse, bir âyet-i kerîme veya hadîs-i şerîf duyduğu zaman, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfe uymak sûretiyle, müctehidin bildirdiği hükmü terkedemez. Çünkü mukallid bir kimse bilir ki, müctehid bu âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfi bilmektedir. Bunlarla amel etmeyip, değişik bir hüküm vermeleri, daha kuvvetli başka delîller bulup onlara uydukları içindir.
Enbiyâ sûresi 7. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bilmiyorsanız, zikir ehline sorunuz. Bilmediklerinizi bilenlerden sorup öğreniniz” buyuruldu. Nisa sûresinin 83. âyet-i kerîmesinde de meâlen; “Onlardan netice çıkarmağa kâdir olanlar onu bilirler” buyuruldu.
Müfessirler bu âyet-i kerîmeler üzerinde uzun olarak beyânda bulunmuşlardır. Ancak maksad ve netice şudur ki; müctehid olmayan avamdan bir kimse, umûmî ve mutlak ma’nâlı bir âyet-i kerîme duyduğu zaman, âyet-i kerîmedeki bu umûmî ve mutlak ma’nâya değil, müctehid olan âlimlerin sözlerine uymaları, yapışmaları gerekir.
14) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 406İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBN-İ ZÜBEYR GIRNÂTÎ (Ahmed bin İbrâhim)
Tefsîr, hadîs, kırâat, târih ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Zübeyr bin Hasen bin Hüseyn’dir. Endülüs’ün fethine iştirâk eden mücâhidlerin soyundan idi. Ebû Ca’fer künyesini aldı. Sekafî, Âsımî, Gırnâtî ve Endülüsî nisbet edildi. 627 (m. 1229) yılında Endülüs şehirlerinden Cayan’da (Jaen) doğdu. Bir müddet Mâlaka’da ikâmet ettikten sonra, Gırnata’ya gitti. 707 (m. 1307) yılında Gırnata’da vefât etti.
Zamanının en büyük âlimlerinden ilim öğrenen Ebû Ca’fer İbni Zübeyr’in hocaları arasında, Ebû Ca’fer Ahmed bin Muhammed, Ebü’l-Hasen Haffâr, Hatîb Ebü’l-Mecd Ahmed İbn-ül-Hüseyn Hadramî, Kâdı Ebü’l-Hattâb bin Halîl, Ebü’l-Hüseyn İbn-üs-Serrâc, Ebû Ömer bin Havtıllah, Ebü’l-Abbâs bin Ferhûn Sülemî, Ebû Bekr Muhammed bin Ahmed İbni Seyyîdinnâs Ya’murî gibi zamanın meşhûr âlimleri vardı. Dörtyüz civârında âlimden ilim öğrenmiştir. Yedi meşhûr kırâat âliminin kırâatlerini (Kırâat-i Seb’a) Ebü’l-Hasen Ali Şârî’den okudu. İshâk bin İbrâhim Tavsî, İbrâhim bin Muhammed İbni Kemâl, tarihçi Ahmed bin Yûsuf bin Fertûn, Ebü’l-Velid İsmâil bin Yahyâ Ezdî, Ebü’l-Hüseyn İbn-üs-Serrâc, Muhammed bin Ahmed bin Halîl Sükûnî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip, hadîs-i şerîf ilimleri öğrendi. Din ve âlet (yardımcı) ilimlerinde mütehassıs oldu. Nahiv, usûl, kırâat, tefsîr ve târih ilimlerinde hadîs âlimlerinin durumlarını bilmede ve Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde zamanın en ileri gelen âlimlerindendi. Hocalarından duyup öğrendiği hadîs-i şerîfleri ezberlerdi. Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberden bilirdi; Hadîs ilminde hafız oldu. Endülüs’te Arabî bilgiler, tecvîd, hadîs rivâyeti, tefsîr, usûl ve fıkıh ilminde zamanının reîsi oldu. Âlimler, Ebû Ca’fer İbni Zübeyr için; “Muhaddislerin hatimesi (sonuncusu)” dediler. Hadîs rivâyetinde ve ilim öğretmekteki sabrı, hakkı söylemekteki salâbeti (sağlamlığı), Allahü teâlâdan korkusunun çokluğu, bid’at ehline karşı şiddetli davranması, sünnete sarılması, havvâs ve avvâm herkesin yanında heybetli ve muhterem olması ile meşhûrdu. Mâlaka ve Gırnata şehirlerinde bulunduğu sıralarda, halka ve devlet adamlarına nasihatlerde bulunur, onların, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet ederek Cehennem ateşinden kurtulmalarına gayret ederdi.
Ebû Ca’fer İbn-üz-Zübeyr’in üstünlüğüne dâir âlimlerin pekçok sözü vardır. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
Talebesi Ebû Hayyân: “Lügat yazardı. Gördüğüm en fasîh (en güzel konuşan) âlimdi Ondan birçok kimse fıkıh ilmi öğrendi.”
İbn-i Abdülmelik, “Et-Tekmile” adlı eserinde, Ahmed bin İbrâhim İbni Zübeyr’in nesebini, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek Eshâbından Mürre bin Ka’b’a ( radıyallahü anh ) kadar çıkardıktan sonra; “Allahü teâlânın kitabını okutmak, hadîs-i şerîf rivâyet etmek, Arabca öğretmek, fıkıh bilgilerini yaymakta çok çaba sarfederdi. Bundan dolayı, kendisine ilim öğrenmek için her taraftan talebe gelirdi. Tecvidi. (Kur’ân-ı kerîmi güzel okuma ilmi) bilen yedi kırâat usûlüne vâkıf, hadîs hâfızı, hadîs râvîlerinin hâl ve hayatlarını bilen, hadîste çok rivâyeti olan bir âlimdi. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîfleri kitap hâline getirdi. Endülüs âlimlerinin târihini yazdı. İbn-i Beşkuvâl’ın “Sıle”sine ilâveler yaptı.” Yine onun yüksekliğini görenlerden el-Kemâl, Ebû Ca’fer Gırnâtî’yi şöyle övmektedir “Ebû Ca’fer, güvenilir bir âlim, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapan bir kimse, ehl-i bid’ate karşı çıkan, herkesin sevip saydığı, tâlim ve terbiye kabiliyeti yüksek bir zâttı” demektedirler.
Mâlaka’da ortaya çıkan Fâzârî adında bir sihirbaz, peygamberlik iddiasında bulundu. Ebû Ca’fer İbn-iz-Zübeyr onu ilmî delîllerle çürütüp, halkın ortasında rezîl etti. Hakkında fetvâ verip, katlinin vâcib olduğunu bildirdi. Daha sonra sihirbaz, Gırnata’da öldürülerek, fitnenin büyümesi önlendi.
Ebû Ca’fer Gırnâtî’den birçok âlim ilim öğrendi. Kendisinden, Ebû Hayyân hadîs ve kırâat ilimlerini öğrenerek, asrının allâmesi oldu.
Yetiştirmiş olduğu yüksek ilim sahibi âlimler yanında, pek kıymetli eserler de yazan Ebû Ca’fer Gırnâtî’nin te’lîflerinden ba’zıları şunlardır: Sibeveyh’in kitabına ta’lîk, İbn-i Beşkuvâl’ın “Kitâb-üs-sıle”sine “Sılet-üs-sıle el-Beşkuvâliyye” ismiyle bir zeyl, “Milâk-üt-te’vîl fil-müteşâbih-il-lafz fit-tenzîl garîbin ma’nâhu”, “Sebîl-ür-Reşâd fî fadl-il-cihâd”, “El-Bürhân fî tertîb-i süver-il-Kur’ân”, “Redd-ul-câhil an i’tisâf-il-mecâhil”, “El-İ’lâm bimen hâteme bih-il-Kutr-ul-Endülüsî min-el-a’lâm”, “Kitâb-üz-zemân velmekân” ve “Mu’cem”dir. “Mu’cem”inde hocalarının hayat hikâyelerini, hâl tercümelerini toplamıştır. Bunlardan ayrı olarak da, usûl ilminde el-Bâcî’nin “El-İşâre” adlı eserine de bir şerh yazmıştır.
Hadîs âlimi, zâhid. İsmi, İbrâhim bin Abdürrahmân bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâa bin Ali bin Cemâa bin Hâzim el-Kenânî el-Hamevî el-Kudsî’dir. 708 (m. 1308) yılında doğdu. 764 (m. 1363) yılında vefât etti.
Şeref İbni Asâkir ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Yine Mekke’de İzzeddîn bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Halîl’den hadîs-i şerîf dinledi. İbrâhim bin Abdürrahmân’dan da, Mecdüddîn Fîrûzâbâdî ve daha başka birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Babasından, dedesinden ve amcası Ebü’l-Feth Nasrullah bin Cemâa’dan kendisine intikâl eden hırkayı teberrüken giyerdi. Hatîblik vazîfelerinde de bulundu.
Ondan; oğlu İsmâil, el-Hüseynî ve İbn-i Sina rivâyette bulundular.
İbrâhim bin Abdürrahmân, dünyâdan tamamen ilgisini keser, vakitlerini ibâdetle, Allahü teâlâya kulluk yapmakla geçirirdi. Ya’nî zâhid idi. Câmilerin yakınında ikâmet eder, geceleri çok ibâdet ederdi. Onun bu durumu ile ilgili bir kerâmeti şöyle anlatılır: “İbâdet etmek için Mescid-i Aksâ’ya gece yarısı gelirdi. O geldiğinde, mescidin kapıları kendiliğinden açılırdı.”
İbn-i Râfi’ der ki “İlmi çoktu. Allahü teâlânın emirlerine uymak için çok dikkat eder, çok ibâdet ederdi. Kadri yüce bir zâttı.”
El-Hüseynî de şöyle der: “İbrâhim bin Abdürrahmân, zamanının zahidi olup, çok ibâdet eder, haramlardan ve Şüpheli şeylerden çok sakınırdı.”
Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, İbrâhim bin Ahmed bin Muhammed bin Meâli bin Muhammed bin Abdülkerîm er-Rakka olup, künyesi Ebû İshâk’tır. Lakabı ise Burhânüddîn’dir. 647 (m. 1249) senesinde Rakka’da doğdu. 703 (m. 1303) senesi Muharrem ayının onbeşinde Şam’da vefât etti.
İbrâhim er-Rakka, Kırâat-ı aşereyi Bağdad’da Yûsuf bin Câmi’ el-Kafsî’den okudu. Şeyh Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş ve talebelerinden hadîs-i şerîf dinledi. Kendisinden ise; Berzâlî, Zehebî ve birçok âlim ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.
Zehebî onun hakkında şöyle demektedir “Burhâneddîn Ebû İshâk, tefsîr ve fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Tıb ilminde de zamanın önde gelen âlimi idi. Diğer ilimlerde de söz sahibi idi. Va’z ve nasihatleri çok te’sîrli idi. Verdiği nasihatlerle, çok kimseler Allahü teâlâyı ve O’nun yolunu tanıdılar. Hadîs ilmine âzami dikkat ve hürmet gösterdi. Çok kıymetli ve faydalı eserler yazdı. Olgun bir zât olup, talebelerini de güzel edeb ile edeblendirdi. Yiyecek ve giyecekte kanâat sahibi idi. Az ve temiz olanı ile iktifa ederdi. Zâhid, ârif ve zamanındaki insanların efendisi idi. Va’z ve Allahü teâlâya kavuşturan yola dâir çok eserler yazdı. Va’za dâir “Ehâsin-ül-mehâsin” kitabı bunlardan olup, “Safvet-üs-safve” ismiyle bu eserini kısalttı. Diğer eserleri, hadîs-i şerîf ve hutbelere dâirdir. Çok ince duyguları ifâde eden şiirler söyledi. Zaman zaman Allahü teâlânın zikrinden dolayı kendinden geçerdi. Kemâlüddîn İbn-üz-Zemlikânî onun üstünlüğünü bildirdi.
El-Berzâlî de onun hakkında şöyle der: “Burhâneddîn Ebû İshâk, sâlih ve ilim sahibi bir zât idi. Çok hayır ve hasenat yaptı. Fâideli olan işlerde vaktini geçirdi. Zâhid idi. Hayâtın zorluklarına ve insanlardan gelen sıkıntılara karşı çok sabırlı idi. Sakin ve ağır başlı olup, lüzumsuz olarak kimse ile görüşmezdi. Evinin geçimini kendisi te’min ederdi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve başka ilimlerde mahir idi. Allahü teâlâ onu güzel ifâde ile rızıklandırdı. Ya’nî, yazdıklarını çok güzel ifâde ederdi. Hazırcevap idi. Çok güzel hutbeleri, zühde dâir şiirleri ve va’zları vardı. Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini yazdı.”
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Yûsuf bin İbrâhim Ali ed-Dımeşkî’dir. Kendisi, Burhânüddîn ve babası da, Kemâlüddîn lakabları ile tanınırdı. “İbn-i Abdülhak” diye meşhûr oldu. Babası “Kâdı Hüsn-ül-ekrâd” diye meşhûr olup, Ziyâüddîn Abdülhak bin Halef el-Hanbelî el-Vâsıtî’nin torunudur. O da, buna nisbetle meşhûr oldu. 669 (m. 1270) senesinde doğdu, ilk önce babasından ilim tahsil etti. Fıkıh ilmini Zâhir Ebû Rebi’ Süleymân’dan ve başka âlimlerden öğrendi. Usûl ve Arab edebiyatı ilimlerini Zâhirüddîn-i Rûmi, Safiyyül-Hindî, Mecdüt-Tûnusî ve başka âlimlerden öğrendi. Kâhire’ye gelip, İbn-i Dakîk-ül-Iyd’den ilim aldı. O da, ona fetvâ vermek husûsunda izin verdi. Orada Serûcî’den ve ondan başkasından da ilim öğrendi. Birçok medreselerde ders okuttu. Kâdılık vazîfesine ta’yin edildi. Çok kitap yazdı. 744 (m. 1343) senesinde vefât etti.
Babası Kemâleddîn Ali’den, amcası Necmeddîn İsmâil’den, Şerefüddîn-i Fezâri’den, Fahr İbni Buhârî’den ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Dımeşk’daki medresenin meşihatına (baş müderrisliğine) ta’yin edildi. Hadîs-i şerîf rivâyet etti. Alemüddîn el-Berzâlî, onu bu meşihat için en güzel şekilde yetiştirmişti. Tâc İbni Mekhûn’dan kırâat (okumak) yolu ile, orada ve Kâhire’de hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Şemseddîn-i Harîrî’nin vefâtından sonra Mısır’a çağrıldı. Orada diyâri Mısır kadılığına ta’yin edildi. Bu sırada çeşitli medreselerde ders okuttu. Kâdı Celâleddîn el-Kazvînî ile beraber orada kaldı. Daha sonra Dimeşk’a (Şam’a) döndü. Yerine Hüsâm-ül-Gûri ta’yin edildi.
İbn-i Hacer diyor ki “Denilir ki, onun zamanında mezhebinin reîsliği sona erdi. O, devamlı “Hidâye” adındaki fıkıh kitabını okuturdu, 738 (m. 1337) senesinde kadılıktan ayrıldı. Şam’a dönüp, Azrâviyye ve Hâtuniyye medreselerinde ders okuttu. Vefâtına kadar ders okutmaya devam etti.”
Tefsîr ve fıkıh âlimi. İsmi, İbrâhim bin Abdürrahîm bin Muhammed bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâa olup, künyesi Ebû İshâk’tır. Lakabı ise Burhânüddîn’dir. 725 (m. 1325) senesi Rebî’ul-âhır ayında doğdu. 790 (m. 1388) senesi, Şa’bân ayının onsekizinci Cum’a gecesi el-Müzze’de vefât etti. Akrabalarının medfûn olduğu türbeye defn olundu.
İbrâhim bin Cemâa, küçük yaşta iken Dımeşk’a gitti. Müzze’de bulunan akrabalarının yanında yetişti. Âlim olan dedesinin yanında bulundu. Babasından ve amcasından hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca Yahyâ el-Mısrî, Yûsuf ed-Dılâsî, Ebû Nuaym, es-Si’ridî, el-Meydûmî gibi Mısır’ın büyük âlimleriyle görüşüp hadîs dinledi ve rivâyette bulundu. Daha sonra ilim öğrenmek için Şam’a gitti. Orada Zehebî ile görüşüp derslerini dinledi. Babasından sonra Kudüs’te hatîblik yaptı. Hâfız Selâhuddîn el-Alâi’nin vefâtından sonra, Selâhiyye Medresesi’nde ders okuttu. İffet, temizlik, üstün ahlâkı ve ilmi sebebiyle, daha sonra Mısır’a kadı olarak ta’yin edildi.
Zehebî onun hakkında; “İbrâhim bin Cemâa, İmâm, fakih ve muhaddis idi. İlim âşıkı olup, güzel ahlâklı, faziletler sahibi idi. Kudüs’te kadılık yaptı. Dedesinden, Yahyâ el-Mısrî, Ali bin Ömer Elvânî’den, Kudüs’te İbn-i Temmâm, el-Mecd bin Fadlullah, el-Müzzî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca Ebü’l-Abbâs el-Haccâr’dan icâzet (diploma) aldı” demektedir.
Kâdı Şühbe de onun hakkında; “İbrâhim bin Cemâa’yı, bütün ilimleri ve faydalı şeyleri kendisinde toplamış gördüm. Kendi eliyle on cildlik Kur’ân-ı kerîm tefsîri yazdı. Diğer bir eseri de “Fevâid-ül-kudsiyye vel-Ferâid-ül-itriyye”dir” demektedir.
İbrâhim bin Cemâa, sözü ve özü doğru bir zât olup, İslâmiyete çok bağlı ve çok saygılı idi. Hadîs ilmine ve hadîs âlimlerine sevgisi çoktu.
Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Ömer bin Abdülazîz bin Muhammed bin Ahmed bin Hibetullah bin Ahmed bin Yahyâ bin Zübeyr el-Ukaylî el-Halebî’dir. Lakabı Cemâlüddîn olup, “İbn-i Nâsıruddîn ve “İbn-i Kemâleddîn” diye de tanınırdı, “İbn-i Adûn” diye meşhûr oldu. Haleb’de meşhûr bir aileye mensûbdur. 711 (m. 1311) senesi Zilhicce ayında doğdu. Birçok âlimden ilim öğrendi. Hama’da; el-Haccâr’dan, İzzeddîn İbrâhim bin Sâlih bin Acemî ve Kemâleddîn bin Nühhâs’dan Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. “Dürr-ül-muhtâr” adındaki fıkıh kitabını ezberledi. Babasından sonra 752 (m. 1351) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. 787 (m. 1385) senesi Muharrem ayında vefât etti.
Hüküm vermede çok akıllı ve âdil bir kadı (hâkim) idi. Hükümleri iyi bilir ve ona göre karar verirdi. İffet sahibi bir kimse olup, vekar ve sükûnet hâli çoktu. Hanefî mezhebi fıkhını birçok medreselerde okuttu. Halâviyye ve Şâdbahtıyye medreseleri, ders verdiği yerlerdendir. O, “Muhtâr” adındaki fıkıh kitabını ezberledi. Onun “Şerh”ini de devamlı mütâlâa ederdi.
İbn-i Hacer diyor ki: “Büyük hadîs âlimi Burhân-ı Halebî’nin el yazısı ile olan bir eserinde okudum. Diyordu ki: İbn-i Adûn kadı iken, bir şahıs gelip, birisinden bir miktar alacaklı olduğunu iddia edip mahkemeye baş vurdu. Alacağını isbât için, borçlunun isim ve imzasını taşıyan ve şahitlerin huzûrunda ikrâr ettiğini gösteren bir vesîkayı da çıkarıp hâkime verdi. Borçlu, bu vesîkadaki ismin kendi babasının ismi olduğunu inkâr edip, kabûl etmedi. Bunun üzerine kadı; “Senin ismin nedir?” diye sordu. O da; “Filân kimseyim” deyip adını söyledi. Sonra; “Babanın adı nedir?” diye sordu. Onun adı da “Filân” dır diye cevap verdi. Kâdı bu işe ara verip sustu. Yanında bulunan bir talebe ile beraber hadîs-i şerîf okumakla meşgûl oldu. Bu hâl bir müddet uzadı. Talebe “Sahîh-i Buhârî’yi okumaya başladı. İlim meclisi dağılınca, kadı, borç senedindeki yazılı olan ismiyle; “Ey filânın oğlu!” diye seslendi. Aniden seslenince, da’vâlı buna cevap verdi. Kâdı da ona; “Da’vâcıya olan borcunu öde!” diye karar verdi. Orada bulunan kimse, bu çâreyi çok beğendi. Nihâyet da’vâlı borçlu da, borcunu i’tirâf etmek mecbûriyetinde kaldı.”
Burhân-ı Halebî diyor ki: “O, doğru yolda olan kadılarından idi. Kâdılık vazîfesini yaparken, beş vakit namazı câmide cemâat ile kılmaya devam eder, cemâati hiç terk etmezdi.”
Tatlı sözlü ve güleryüzlü idi. Faziletleri çoktu. Uzun zaman susardı. Vakûr ve heybetli bir hâli vardı. Sultanların ve emirlerin yanında kadr-ü kıymeti çoktu. Güzel ahlâk ve iyi hâl sahibiydi. Arkadaşlarının ve talebelerinin ıslâhında görüşleri güzel, isâbetli idi.
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Ruşen Emîr bin Yâbil bin Bidâr-ül-Kürdî es-Sincâni olup, künyesi Ebü’s-Safvet ve lakabı Tâcüddîn’dir. Doğum târihi tesbit edilemiyen İbrâhim Zâhid-i Geylânî, Azerbaycan’da bulunan Geylân nahiyesine bağlı Siyâverûd isimli köyde doğdu. 705 (m. 1305) senesinde Geylân yakınlarında bulunan Lenger-i Künân denilen yerde vefât etti. Kabri oradadır.
İlim tahsilini Geylân’da tamamlayan İbrâhim Geylâni’nin, baba ve dedeleri de kendisi gibi ilim ve fazilet sahibi zâtlar idi.
Nakledildiğine göre Seyyîd Cemâleddîn-i Ezheri, hocası Şihâbüddîn-i Tebrîzî’nin huzûrunda kemâle gelip, insanlara İslâmiyet bilgilerini anlatmak üzere Geylân’a gitmesi emredilince, Geylân’a gelip yerleşti.
Bu günlerde İbrâhim Zâhid çocuk idi ve kitapları koltuğunun altında mektebe gidip geliyordu. Cemâleddîn hazretleri birgün yolda, aynı şekilde mektebe gitmekte olan İbrâhim Zâhid’i gördü. Elini onun başına koyarak; “Hocam Şihâbüddîn, bizi buraya, bu ma’sûm yavruyu yetiştirmek üzere gönderdi” buyurdu.
İbrâhim Zâhid-i Geylânî, zâhirî ilimlerde tahsilini tamamlamak üzere Şîrâz’a gitti. Orada zâhirî ilimleri ikmâl ettikten sonra, bâtın yolunda da ilerlemek için, Ehl-i sünnet âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden olan Sa’di Şîrâzî hazretlerinin huzûruna vardı. Ona talebe oldu. Onun sohbetleri bereketi ile, yüce makamlara, üstün derecelere kavuştu.
Sa’di Şîrâzî hazretleri, birgün İbrâhim Zâhid’e; “Evlâdım! Bizim yanımızdaki terbiyen tamam olmuştur. Bundan sonraki yetişmen ve yükselmen ise, Seyyid Cemâleddîn’e havale edilmiştir. Geylân’a git. Cemâleddîn’in hizmetinde bulun” dedi.
Bundan sonra Geylân’a gidip, orada Lâhicân’da oturan Cemâleddîn hazretlerinin dergâhına vardı ve ona talebe oldu. Sohbet ve hizmetinden ayrılmadı. Burada, yüksek olgunluklara, üstün makamlara ulaştı. Çok kerâmetleri görülmüştür.
Bir defasında, geçtiği bir yerde bulunan yabanî otlardan biraz kopardı. O otların, elinde ham gümüş olduğunu görünce hayret etti. Hâlbuki onun, böyle şeylerde gözü ve gönlü yoktu, istemezdi. Dünyalık şeylerin elde bulunmasını kabahat ve kusur sayardı. “Ne kabahat işledim ki böyle oldu?” diye ağlayarak secdeye kapandı. Tövbe ve istiğfar etti. Sonra yolunu değiştirip, başka tarafa doğru gitti. Bu defa eline aldığı otların hâlis altın olduğunu görüp, sıkıntı ve üzüntüsü daha da arttı. Sür’atle hocası Cemâleddîn’in yanına geldi. Ağlayarak olanları anlattı. Yalvararak, bu hâlden kurtulmak istediğini, bunun için kendisine yardım etmesini hocasından istirhâm etti.
İbrâhim Geylâni’nin anlattıklarını dikkatle dinleyen hocası şöyle söyledi: “Bu öyle bir hâldir ki, tasavvuf yolunda ilerleyen sâliki, böyle şeylerle tecrübe ve imtihan ederler. Sen bu imtihanı kazandın. Bütün nebi ve velîlerin rûhları ile birlikte, yerde ve gökte olan melekler ve bütün mahlûkât, sana Zâhid dediler ve nâmını da Şeyh Zâhid koydular.”
Zâhid, haram ve şüphelilere düşmek korkusuyla mübahların çoğunu da terk eden, dünyâya ve dünyalık olan şeylere muhabbeti olmayan, kalbi bunlara meyletmeyen kimsedir.
Bir defasında hocasının emri ile, tarladan bir çuval pirinci omuzlayıp dergâha getiriyordu. Bir ara çok yorulduğu için, çuvalı yere koyup birazcık dinlenmek istedi. Bu esnada, çuvaldan bir adet pirinç tanesi düştüğünü gördü. Onu alıp ağzına atmak istedi. Fakat, bir tane olmasına rağmen buna ehemmiyet verdi. Bununla imtihan edilmekte olabileceğini düşündü ve o pirinç tanesini çuvala koydu, İbrâhim Zâhid, çuvalla birlikte dergâha geldi. Hocası Cemâleddîn hazretleri onu görünce; “Ey İbrâhim! Sözünde sadakât gösterdin. Ahdine vefa eyledin. Zâhid nâmına lâyık olduğunu isbât ettin” buyurdu.
Seyyid Cemâleddîn hazretlerinin huzûrunda yetişip kemâle gelen İbrâhim Zâhid-i Geylânî, fetvâ verecek dereceye geldi. Evliyânın büyüklerinden oldu.
Hocası Seyyid Cemâleddîn, vefâtı yaklaştığında İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye vasıyyet edip buyurdu ki: “Vefâtımdan sonra, insanlara faydalı olmak, onların hidâyete kavuşmalarına vesîle olmak maksadıyla, memleketin olan Geylân taraflarına git Orada taşlık ve dağlık bir bölge ile karşılaşırsın. Orada, dağ içinde bulunan bir vadiye ulaşırsın. O vadide o kadar sık ağaçlar vardır ki, içine girip yol almak mümkün değildir. O ağaçların yanına vardığında, selâm verirsin. O ağaçlar, hâl lisanları ile senin selâmına cevap verirler ve ikiye ayrılıp sana yol gösterirler. Orayı da geçtikten sonra karşılaştığın yer, senin hizmet yerin olsun.”
Bunları dikkatle dinleyip; “Baş üstüne” diye karşılık veren Zâhid’i Geylânî, hocasının vefâtından sonra, aynı ta’rîf edilen şekilde gitti. Herşey hocasının bildirdiği gibi oluyordu. Nihâyet bildirilen yere vardı ve orada yerleşti.
Burada uzun seneler hizmet ile meşgûl olup, insanlara çok fâideli oldu. Birçok kimsenin hidâyete kavuşmasına vesîle oldu.
Nefse uymamakda çok yüksek idi. Gündüzleri oruç tutar, geceleri de namaz kılmakla, Kur’ân-ı kerîm okumakla, Allahü teâlâyı zikretmekle vakit geçirirdi. Hiç uyumazdı. Gündüzleri oruç tutmakla birlikte, tarlasında çalışır, boş durmazdı. Geceleri uyumamak için, ucu demirli bastonunun sivri demirini boğazının altına dayar, böylece uyanık kalmayı sağlardı.
Bir defasında seyahate çıkan İbrâhim Zâhid hazretlerinin yolu Erdebîl’e düştü. Orada Abdülmelik mescidi diye bilinen bir mescidde misâfir oldu. Mescidin vazîfeli müezzini o gece rü’yâsında, mescidin bânisi (inşâ ettireni) olan Abdülmelik hazretlerini gördü. Abdülmelik, müezzine; “Bu gece mescidimize bir misâfir geldi. Git bak. Onu ağırla” dedi. Müezzin de, misâfire ikram edecek birşeyi bulunmadığını söyledi Bunun üzerine Abdülmelik; “Evin falanca yerindeki yağ ile, falan kimsenin hediye ettiği pirinci ve falan yerdeki eti pişir. Mescidde bulunan misâfirimize ikram eti” dedi. Bundan sonra uyanan müezzin, rü’yâya i’timâd etmeyip tekrar yattı. Aynı rü’yâyı tekrar gördü. Uyandı. Tekrar yattı. Aynı rü’yâyı üçüncü defa görüp biraz da ikâz edilince, kalktı ve mescide geldi İbrâhim Zâhid ( radıyallahü anh ) mescidde oturup, Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl idi. Müezzin ona, rü’yâdan hiç bahsetmeden; “Efendim! Hoş safa geldiniz. Birşeyim yok ki size ikram edeyim” dedi. O da; “Şimdi geri git, Abdülmelik’in ta’rîf ettiği şekilde yemek yap getir! Ona i’tirâz etme! Sonra zarar görürsün” dedi. Onun bu apaçık kerâmeti karşısında hayrete düşen müezzin, karşısındaki şahsın, sıradan bir kimse olmadığını, evliyâ bir zât olduğunu anlayıp ellerine sarıldı. Hemen gidip yemeği hazırladı, İbrâhim Zâhid hazretlerine ikram etti ve onun talebelerinden oldu.
Had Ali isminde bir zât şöyle anlatır: “Şeyh Zâhid diye bilinen İbrâhim Zâhid-i Geylânî ile birlikte bir gemide yolculuk ediyorduk. O zamana kadar ben kendisini şahsen tanımıyordum. Fakat hâlinden derviş bir zât olduğu anlaşılıyordu. Gemide bir köşede oturuyor ve kimseye karışmıyordu. Bir ara bir fırtına çıktı. Gemi sallanmaya başladı. Hepimiz batacağız zannettik.
Bu hengâmede, yine bir köşede sakin sakin oturmakta olan İbrâhim Zâhid’in yanına vardım. Kendisine; “Ey şeyh, böyle tehlikeli bir anda, bir köşede oturacağınıza, birşeyler yapıp, kurtulmamıza vesile olsanız olmaz mı?” demeyi düşünüyordum. Hemen yerinden kalkıp, gemicinin yanına geldi Dümeni eline aldı ve çok güzel idâre etmeye başladı. Onun dümeni eline almasıyla fırtına sakinleşti ve gemimiz düzgün gitmeye başladı, İbrâhim Zâhid bana hitaben; “Ey Hacı Ali! Gemi böyle kullanılır değil mi?” dedi. Ben de; “Evet” dedim. Biraz sonra sâlimen karaya ulaştık. Gemide bulunanlar dışarı çaktılar. Ben de çıktım, İbrâhim Zâhid’in yanına yaklaşıp selâm verdim. “Ve aleyküm selâm ey Hacı Ali Erdebilî” dedi. Ben ellerine sarılıp; “Beni nasıl tanıdınız? ismimi ve nereli olduğumu nereden öğrendiniz?” dedim. “Allahü teâlânın izni ile gönlünden geçeni bilen. İsmini ve memleketini bilemez mi?” diye cevap verdi. Bunun üzerine, “Allahü teâlâ, evliyâsının gözlerinden perdeyi kaldırır ve gizli olan birçok şeyi onlara gösterir” sözünü hatırladım.
Şerefüddîn isimli bir zât şöyle anlatır: “Âdetimiz olduğu üzere, bir arkadaşım ile beraber İbrâhim Zâhid’i ziyârete gidiyorduk. Yanımızda, ona hediye olarak götürecek bir şeyimiz de yoktu. Bunun endişesiyle yola devam ederken, Geylân nehri kenarına geldik. O sırada nehrin sularının kabardığını, büyük bir balığın sahile vurduğunu hayretle gördük. Biz, gözümüzün önünde bir anda meydana gelen bu hâl karşısında hayrette iken, nehrin suyu tekrar sâkinleşti. Bizim hayretimiz daha da arttı. Bu balığı, hocamıza hediye olarak götürmeye karar verdik. Vardığımızda, bizi huzûruna kabûl etti. İltifât ederek hediyemizi (büyük balığı) aldı ve mutfağa gönderdi O balığı pişirdiler. Orada bulunan herkes yiyip doyduğu hâlde, balığın eti bitmemişti.
Yemekten sonra sohbete başlayan İbrâhim Zâhid hazretleri, söz sırasında buyurdu ki: “Tam bir teveccüh ile Allahü teâlânın velî kullarına yönelenler, Allahü teâlânın ve mahlûkâtın sevgilisi olurlar. Hattâ gökte ve yerde olan şeyler bile, onlara yardım, ikram ve hürmet ederler.” Biz, onun bu sözünü, bizim hakkımızda söylediğini, kerâmet olarak hâlimize vâkıf olduğunu anladık.”
İbrâhim Zahid-i Geylânî’nin talebelerinden olan Ahmed isimli bir zât şöyle anlatır: “Birgün hocamızla birlikte bir yerden geçiyorduk. Yanımızda ba’zı talebe arkadaşlarımız da vardı. Haddîni bilmez ba’zı kimseler, bizi görünce birbirlerine; “Hey! Bakın pilav düşmanları geçiyor. Kimbilir nereye yağlı pilav yemeye gidiyorlar. Bunlar dışarıdan sûfî görünüyorlar, ama Allah bilir, tenhâda yalnız kaldıklarında neler işliyorlar!” gibi uygunsuz ve edebsiz şeyler söylediler. Bu sözler hocamızın gayretine dokundu. Çok üzüldü. O kimselere karşı döndü: “Eğer biz, sizin dediğiniz gibi değilsek, hidâyete kavuşmuş olup, başkalarını da bu yola da’vet eden, nefsinin arzularını hakîr gören, nefsine ve şeytana uymayan, cenâb-ı Hakka şükredenlerden isek ayaklarınız dökülsün mü?” dedi. İbrâhim Zâhid hazretlerinin sözü biter bitmez, o kimselerden herbiri kötürüm oldular. Ayakda duramayıp, yere yıkıldılar ve hepsi de, binlerce elem ve sıkıntı içinde, acılarla kıvrana kaldılar. Orada bulunan herkes de, bu hâli görüp ibretle seyrettiler. Orada bulunan diğer insanlar, Allahü teâlânın veli kullarına sataşmanın, onları incitmenin ne büyük felâket olduğunu, gözleriyle görerek anlamış oldular. Bununla beraber, bu kimselerin bu acılarının, âhırette çekecekleri, azap ve sıkıntılar yanında pek hafif kalacağını da düşünüp; “Allahü teâlânın evliyâsını incitmekten Allahü teâlâya sığınırız” dediler.
Birgün İbrâhim Zâhid-i Geylânî hazretlerinin huzûruna, gözyaşları içinde bir kadıncağız gelerek, çok sıkıntıda olduğunu, duâsını almaya geldiğini, derdine hiç kimsenin çâre bulamadığını, lütfen kendisine bir çâre göstermesini rica edip, derdini şöyle anlattı: “Dünyâda bir oğlumdan başka kimsem yoktur. Oğlum bir hastalığa tutuldu. Hastalığın verdiği elem ile, kendinden geçmiş bir şekilde bir ağacın altında uyurken, bir yılan gelip, ağzından mi’desine girerek orada duruyor. Ba’zan da ısırıp çok elem veriyor. Çok yerlere müracaat ettim. Fakat bir netice alamadım. Ne olur siz yardımcı olunuz!” Kadının anlattıklarını üzüntü ile dinleyen İbrâhim Zâhid’in önde gelen talebelerinden Şeyh Safi de orada idi. İbrâhim Zâhid bu talebesine buyurdu ki: “Git, o yılana; “Şeyh Zâhid’in emri var” de. Oradan çekip gitsin ve bir daha o yiğide zarar vermesin.”
Kadın biraz rahatlamış olarak evine döndü. Biraz sonra da Şeyh Safi o eve geldi. Bu hâli haber alanlar meraklanıp, acaba nasıl olacak diye o kadının evinde toplanmışlardı. Şeyh Safi, delikanlının yanına varıp, hocasının söylediklerini söyledi. Sözünü bitirir bitirmez, gencin ağzından çıkan yılan, hemen oradan uzaklaşıp gözden kayboldu. Orada bulunanların hepsi, bu hâle şâhid olup, hayretle seyrettiler. Genç ve annesi, sevinçlerinden Allahü teâlâya çok şükredip, İbrâhim Zâhid ve talebelerine çok duâ ettiler. Onlara olan muhabbetleri de kat kat arttı.
Allahü teâlânın evliyâsı için böyle işler, olamıyacak şeyler değildir. Nitekim ba’zı büyükler; “Velî olan zâta, Allahü teâlâ öyle ihsânlarda bulunur ki, bırakın başka mahlûkları, dağlar ve taşlar bile ona hizmet eder, onun emrindedir. Bir velî zât, bir dağın yerinden ayrılıp başka bir yere gitmesini istese, Allahü teâlâ o sevgili kulu hürmetine o dağın yerini değiştirir” demişlerdir.
Vefâtı yaklaştığında, yanında bulunan talebeleri ve yakınları, ona yalvararak dediler ki: “Efendim! Uzun zamandır ağzınıza bir şey koymadınız. Hep oruçlu oluyorsunuz. Bununla beraber, iftar ve sahurda da birşey yemiyorsunuz. Bu sebeple rahatsız olmanızdan, hastalığınızın artmasından endişe ediyoruz.” Onların bu sözlerine karşı iltifât edip tebessümle karşılık veren İbrâhim Zâhid; “Güzel bir et olsa, suyla pişirilip yahni yapılsa..” dedi. Bildirdiği gibi güzel bir yemek pişirilip akşama hazırlandı. Akşam olup, namazdan sonra sofraya oturdular. Kendisi su ile iftar eden İbrâhim Zâhid hazretleri, o yemekten yemedi. “Efendim! Bir miktar da olsa yeseniz” diyenlere; “Siz yeyiniz. Talebelerimin yemek yemelerini, ağızlarının hareketlerini seyretmek bana ayrı bir zevk veriyor” buyurdu. Ertesi gün yine oruca niyet etti ve oruçlu olarak vefât etti. Yetiştirdiği talebelerinin sayısı pekçok olup, önde gelenleri ve kendisinden sonra halîfesi olan dört tanesinin isimleri şunlardır: Safi, Ahî Yûsuf, Pir Hikmet ve Ahî Muhammed.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi, Halet Efendi kısmı. 281 numaralı kitap.)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBRÂHÎM-İ HEMEDÂNÎ
Tasavvuf büyüklerinden. İsmi, İbrâhim-i Hemedânî Irakî olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Sa’düddîn’dir.
Doğum târihi tesbit edilemiyen İbrâhim-i Hemedânî, 710 (m. 1310) senesinde Şam’da vefât etti. Sâlihiyye denilen mevkide. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kabri yakınında defn olundu.
Ebû Abdullah İbrâhim-i Hemedânî, doğup yetiştiği Hemedan şehrinde ilim tahsili ile meşgûl olurken, birgün dervişlerden bir cemâat Hemedan’a geldi. Bu dervişler, Hemedan’da bir müddet kalarak, insanlara va’z ve nasihatlerde bulundular. Hikmetli sözler söylediler.
İbrâhim-i Hemedânî bunları çok sevdi. Hemedan’da kaldıkları müddetçe yanlarından ayrılmadı. Devamlı olarak sohbetlerinde bulundu. Nihâyet dervişlerin ayrılma zamanları geldi ve Hemedan’dan ayrıldılar. Fakat, İbrâhim-i Hemedânî onlardan ayrılmaya dayanamadı. Üç gün kadar bu acıya katlanıp, daha fazla bekliyemiyeceğini anlıyarak yola çıktı. Yolda onlara yetişti. Birlikte Hindistan’a vardılar.
Hindistan’da Hâce Behâüddîn-i Zekeriyyâ hazretleri ile buluştu. O büyük zâtın talebelerinden olup, hizmetinde bulunmaya başladı. Burada kemâle gelip, hocasından icâzet aldıktan sonra Anadolu’ya Konya’ya gelen İbrâhim-i Hemedânî, burada Sadreddîn-i Konevî ile görüşüp sohbet etti.
Bundan sonra Şam şehrine gelip, Emîr Mu’înüddîn denilen bir emîrin konağında uzun müddet kaldı, insanların doğru yolda ilerlemeleri için va’z ve nasihatlerde bulundu. Birçok kimsenin, günahlarına pişman olup tövbe etmelerine vesile oldu.
Bir zaman sonra Şam’dan Mısır’a gidip, orada tasavvuf büyükleri ile sohbetlerde bulundu. Bunlar arasında, Şihâbüddîn-i Tebrîzî hazretlerinin ba’zı talebeleri de vardı. Bu sohbetler sebebiyle, Şihâbüddîn-i Tebrîzî hazretlerine muhabbet duymaya başladı. Bu muhabbetle Tebrîz’e gidip Şihâbüddîn’in huzûruna girdiğinde, Şihâbüddîn’in elinde bir kâse şerbet vardı. Şerbeti İbrâhim-i Hemedânî’ye ikram etti ve çok duâ etti.
Burada kısa zamanda yüksek derecelere kavuşan İbrâhim-i Hemedânî ( radıyallahü anh ), Şihâbüddîn-i Tebrîzî’nin de halîfelerinden oldu.
İbrâhim-i Hemedânî’nin Tebrîz’de bulunup, bir müddet kalmasına nisbetle, kendisine Tebrîzî nisbeti de verilmiş olup, İbrâhim-i Tebrîzî de denilmiştir.
Hocası Şihâbüddîn-i Tebrîzî tarafından, talebeleri ma’nevî olarak terbiye edip yetiştirmek üzere Kayseri’ye gönderilen İbrâhim-i Tebrîzî, burada kendisi için sevenleri tarafından yaptırılan dergâhta uzun müddet hizmet etti. Bir zaman sonra Tokat’a giderek orada yerleşti. Sultan Alâüddîn Keykûbâd’ın beylerinden olan Emîr Pervane bu zât için güzel bir tekke yaptırdı. Uzun seneler burada da hizmet edip; çok talebe yetiştirdi. Emîr Pervâne’nin vefâtından sonra orada durmayıp, Şam’a gitti. Vefâtına kadar orada kaldı.
Sa’düddîn Ebû Abdullah İbrâhim et-Tebrîzî el-Hemedânî el-Irâkî’nin talebelerinin en büyüğü ve kendisinden sonra halifesi, Cemâleddîn-i Aksarâyî’dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi. Hâlet Efendi kısmı, 281 nolu kitap. Vr, 100)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ İBRÎ (Abdullah bin Muhammed el-Hâşimî)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Seyyid Abdullah bin Muhammed bin Ganim bin Ezhar el-Ubeydelî’dir. Huzeynî, Fergânî, Tebrîzî nisbetleriyle tanınmıştır, “İbrî” nisbetiyle meşhûr oldu. Hazreti Hüseyn’in torunlarından olduğu için “Seyyid” denilirdi. Lakabı “Burhâneddîn”dir. Tebrîz şehrinde doğdu. Doğum târihi belli değildir.
Zamanının en büyük Şafiî âlimi olarak yetişti. Fıkıh, usûl ve kelâm ilimlerinde yüksek bir âlimdi. İlim öğrenmek için bir çok defa Bağdad’a gelip gitti.
Tebrîz kadılığına ta’yin edildi. Kıymetli eserleri vardır. 743 (m. 1343) senesi Receb ayında Tebrîz’de vefât etti.
Zehebî, Müştebîh adındaki eserinde diyor ki: “Abdullah bin Muhammed, zamânımızdaki en büyük âlimlerden idi. Eserleri çok yayıldı.”
Esnevî Tâbakât-üş-Şâfiiyye’sinde diyor ki: “O, evvelâ Hanefî idi, sonra Şafiî oldu. İki mezhebe göre de ders okur ve okuturdu. Birçok memleketin ilim ehli, onu medheder, överdi. Sultanların yanında meşhûr bir Kâdı’l-kudât idi. Çeşitli ilimlerdeki şöhreti, her yere yayılmıştı. Zayıflara, fakirlere karşı çok tevâzu gösterir, alçak gönüllü ve insaflı davranırdı, ömrünün sonlarında dînî ilimlerle çok meşgûl oldu. Çok eseri vardır. Sultâniyye’de otururdu. Sonra Tebrîz’e yerleşti. bu şehrin kadılığına ta’yin edildi. Eserlerindeki ibâreleri gayet fasîh (açık) olup, kolay anlaşılırdı.”
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Îsâ bin Mes’ûd bin Mensûr bin Yahyâ bin Yûnus bin Yûynî bin Abdullah bin Ebî Hac el-Menkellâtî el-Himyerî ez-Züvvâvî’dir. Künyesi Ebû rûh olup, Şerefüddîn lakabı ile tanınırdı. 664 (m. 1266) senesinde Endülüs’te bulunan Züvvâve’de doğdu. Daha küçük yaşta ilim ile meşgûl olmaya başladı, ilk tahsilinden sonra Becâye’ye gidip, Ebû Yûsuf, Ya’kûb-i Züvvâvî’den fıkıh ilmini öğrendi. Oradan İskenderiyye’ye gelip, fıkıh ilmini okudu. Sonra Kâbis’e gitti. Bir müddet orada kaldı ve kadılık vazîfesini de yürüttü. Daha sonra Sugr-ul-İskenderiyye’ye geçti. Az bir zaman kalıp, Kâhire’ye geldi. Uzun zaman orada kalıp, Câmi’ul-Ezher Medresesi’nde insanlara ilim öğretmekle meşgûl oldu. “Kütüb-i Sitte” diye meşhûr olan hadîs kitaplarını dinleyip okudu. Şerefüddîn-i Dimyâtî’den hadîs-i şerîf rivâyet etti. Dımeşk’da iki sene kadar kadı yardımcılığında bulundu. Sonra diyâr-ı Mısır’a dönüp, orada kadı yardımcılığına ta’yin edildi. Onun zamanında Kâdı’l-kudâtlık vazîfesinde Zeynüddîn bin Mahlûf el-Mâlikî ve ondan sonra da Takıyyüddîn el-Ahnâî el-Mâlikî bulunmuştu. Sonra Mısır’da, Mâlikiyye Zâviyesi’nde Mâlikî tedrisâtını yürütmek vazîfesi kendisine verildi. Bunun üzerine kadılık (hâkimlik) ile ilgili görevlerini bırakıp, bu işle meşgûl oldu. Bundan sonra, ilim öğretmek ve eser yazma işleri ile uğraştı. Çok kıymetli eserleri şerh etti. 743 (m. 1342) senesi Receb ayının başlarında Kâhire’de vefât etti.
Fıkıh, usûl, hadîs, ferâiz, Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde büyük ve derin bir âlim olan Îsâ Menkellâtî, üç ay gibi kısa bir zamanda İbn-i Hâcib’in “Muhtasar”ını ezberlemişti. Ayrıca İmâm-ı Mâlik hazretlerinin Muvatta’ını da ezberledi. Fıkıh ilminde, zamanındaki âlimlerin İmâmı, en büyüğü sayıldı. Talâk (boşanma) mes’elesinde, İbn-i Teymiyye’nin yanlış, bozuk fikirlerini reddetti. Mısır ve Şam diyarında, Mâlikî mezhebindeki fetvâ riyaseti onunla sona erdi.
Başlıca eserleri şunlardır: 1- Şerhu Sahîh-i Müslim: Oniki cild olup, “İkmâl-ül-İkmâl” adını verdi. Bu eserinde, Mâzeri’nin Kâdı Iyâd’ın ve Nevevî’nin açıklamalarını topladı. Ayrıca İbn-i Abdilberr’den nakledilen, yüksek, faydalı bilgileri de bildirdi. 2-Şerhu Muhtasar: Ebû Amr bin Hâcib’in fıkıh ilmine dâir olan eserinin şerhidir. Yedi cilddir. 3- Muhtasar-ı Câmi-i İbn-i Yûnus, 4- Şerh-ül-Müdevvene: Mâlikî fıkhına dâir bir eserdir. 5- Menâkıb-ı Mâlik ( radıyallahü anh ), 6- Er-Reddü alâ İbn-i Teymiyye fî mes’elet-it-talâk.
Ayrıca onun 20 cildlik bir “Târih” kitabı da vardır. Müsvedde hâlinde hazırladığı bu eserinin yarısını temize çekmişti. Onun evvelinde, dünyânın başlangıcını, Peygamberlerin kıssalarını, Âdem aleyhisselâmdan zamanına kadarki ümmetlerin hâllerini yazdı.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Îsâ bin Osman bin Îsâ el-Gazzî olup, lakabı Şerefüddîn’dir. 740 (m. 1339) yılından önce doğdu, 799 (m. 1397) senesi Ramazan ayında vefât etti.
759 yılında Şam’a geldi. İbn-i Kâdi Şühbe, İmâd Hüsbânî, Şemseddîn el-Gazzî ve Alâüddîn bin Bâcî gibi âlimlerden ilim tahsil etti. Kâdı Tâcüddîn Sübkî’nin derslerine devam etti. Trablus’ta Sadruddîn el-Hâbûrî’ye, Mısır’da Cemâlüddîn el-Esnâî’ye giderek onlardan da ilim aldı. Burada ilim ve mütâlâa ile meşgûl oldu. Fıkıh ilmine daha çok önem verirdi. Emevî Câmii’nde ders verdi. Büyük âlim Necmüddîn İbni Cânî’nin vefâtından sonra, talebeler ders almak için onun yanına geldiler, İbn-i Süreysî ve Müzhirî’nin vefâtından sonra fetvâ makamında bulundu.
Önceleri fakir idi. Sonra evlendi. Hanımı vefât edince, mallarına vâris oldu. Evlendiği hanımların ölmesi üzerine, birkaç evlilik daha yaptı. Bunların da mallarına vâris oldu. Böylece malları çoğaldı. Mala hiç değer vermez, eline geçeni ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. Eserleri şunlardır: 1) Şerh-ül-Minhâc: Bu kitaba, büyük, orta ve küçük olmak üzere üç ayrı şerh yazdı. 2) Muhtasaru Ravda, 3) Muhtasar-ul-Mühimmât-il-Esnevî, 4) Kitâbü fî âdâb-il-kazâ, 5) El-Cevâhir ved-dürer fil-fıkh, 6) Medînet-ül-ilm, 7) Muîn-ül-Hukkâm alâ gavâmid-il-Ahkâm.
Fıkıh âlimi ve sultan. İsmi, İsmâil bin Ali bin Mahmûd bin Muhammed bin Ömer bin Şehinşâh bin Eyyûb’dur. Künyesi, Ebü’l-Fidâ olup, Melik-ül-müeyyed ve İmâdüddîn lakabları vardır. 672 (m. 1273) senesinde Haleb’de doğdu. 732 (m. 1331) senesinde Hama’da vefât etti.
İsmâil bin Eyyûb, Şam’da emîr idi. Kerek denilen yerde, Sultan Nâsır’a hizmetlerde bulundu. Bu sebeble Sultan Nasır ona Hama emirliğini va’d etti. Hama naibi Kıbcak’ın vefâtı üzerine, bu va’dini yerine getirerek, ona 721 (m. 1321) senesinde Hama emirliğini verdi ve o bölgenin sultânı yaptı. Ona istediği gibi iş yapma izni de verdi. Sultan Nasır üzerinde, vezîr ve nâiblerden hiç kimsenin onun kadar te’sîri yoktu. Sözü çok geçerli idi. Emîrler bile onun hizmetinde bulunurlardı. Kâdı Kerîmüddîn onun teşrîfat ve devlet işleriyle ilgili husûslarda hizmetlerini yerine getirirdi. Lakabı önce Melik-üs-sâlih, sonra Melik-ül-Müeyyed oldu. Her sene birçok hediyelerle, Mısır’a Sultan Nâsır’ın yanına giderdi.
İsmâil bin Eyyûb; fıkıh, tefsîr, usûl-i fıkıh, nahiv, mantık, tıb ve daha birçok ilimlerde mütehassıs idi. Astronomi ilmini iyi biliyordu, ilim sahiblerini sever, onların sohbetlerinde bulunurdu. Meşhûr âlim Emînüddîn Ebherî onun yanında kaldı. Ona, yetecek miktarda maaş bağladı. Yine tanınmış âlimlerden Celâlüddîn Muhammed bin Nübâte’ye senelik altıyüz dirhem maaş bağlamıştı. Cemâlüddîn Nübâte, o zaman Dımeşk’da oturuyordu.
İsmâil bin Eyyûb, çeşitli ilim dallarında eserler yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır, 1- El-Muhtasar fî ahbâr-il-Beşer, 2-Takvîm-ül-Buldân, 3-Nazm-ül-Hâv-is-sagîr lil-Kazvînî: Şafiî fıkhının fürû’una dâir bir eserdir. 4-Manzûmet-ül-Kâfiye li İbn-il-Hâcib, 5-El-Kenâş, 6- El-Mevâzîn.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 282
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 371
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 98
4) Fevât-ül-vefeyât cild-1, sh. 183
5) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 158
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 403
7) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1, sh. 455
? Les manuscrits arabes de I’Escurial cild-3, sh. 179
9) Catalogue des manuscrits arabes cild-1, sh. 287, 393
Fıkıh, hadîs, ferâiz ve cebir âlimi. İsmi, İsmâil bin Muhammed bin İsmâil bin Ferâ el-Harrânî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebü’l-Fidâ’dır. Lakabı ise Mecdüddîn’dir. 645 (m. 1247) senesinde Harran’da doğdu. 729 (m. 1328) senesi Cemâzil-evvel ayının dokuzunda, Pazar gecesi el-Cevziyye Medresesi’nde vefât etti.
Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ, 671 (m. 1272) senesinde ailesiyle birlikte Dımeşk’a geldi. Orada; İbn-i Ebî Ömer, İbn-üs-Sayrafî, el-Kemâl Abdürrahîm, İbn-ül-Buhârî, el-Kâsım el-Erbîlî, Ebî Hâmid bin es-Sâbûnî, Ebû Bekr el-Âmiri ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Fıkıh ilmini, Şemsüddîn İbni Ebî Ömer’den öğrendi. Uzun süre İbn-i Ebî Ömer’in derslerine devamla, fıkıhta çok bilgi sahibi oldu. Hadîs, usûl, mantık ve başka ilimlerde de üstün dereceler elde etti. Uzun zaman fetvâ verdi. Çok kimseler ondan istifâde etti. Lisânı ve konuşması çok düzgün idi.
Et-Tafi onun hakkında; “Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ, fıkıh, hadîs, usûl-i fıkıh, ferâiz, cebir, mukâbele ilimlerinde âlim idi. Kuvvetli îmân sahibi idi” demektedir.
Zehebî ise onun hakkında şöyle demektedir: “Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ, Hanbelî mezhebi âlimi idi. Ahkâm hadîslerini iyi bilirdi. Hâfız idi.”
Ba’zı âlimler onun hakkında şöyle dediler “Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ, mezhebinin ince bilgilerini bilirdi.” Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ, ilim ve talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Nakli sahih idi. Birçok fetvâlar verdi. Çok eser yazdı. Kimseye zorluk çıkarmaz, bilakis başkasının sıkıntısını çekerdi. İlimden başka ağzından söz çıkmazdı. Vakitlerini ilim ve ibâdet ile geçirirdi. Birçok fıkıh âlimi dersini dinleyip istifâde ettiler. Onun dersinde yetişen âlimler, çeşitli medreselerde ders okuttular. Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ ders okuturken, Muhammed aleyhisselâmın ism-i şerîfi geçtiği zaman, yağmur misâli gözyaşı dökerdi.
Mecdüddîn Ebü’l-Fidâ buyurdu ki: “Kendimi insanlardan üstün görmedim ve kalbimden de böyle birşey hiç geçmedi.”
Mecdüddîn İsmâil, hayâtı boyunca muntazaman vazîfesine devam etti. Tatil olsun olmasın, ders okuttu. Bayram gününe de rastlasa, eğer ilim öğrenmek istiyen biri varsa ona ilim öğretirdi.
Fıkıh ve usûl âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Yahyâ bin İsmâil bin Memdûd bin Nîkirûz et-Temîmî eş-Şîrâzî el-Fâlî’dir. Künyesi Ebû İbrâhim ve lakabı Mecdüddîn olan İsmâil bin Yahyâ, Şafiî mezhebi âlimlerindendir. Şîrâz’a bağlı küçük bir kasaba olan Fâl’da yetişti. Bunun için Fâlî diye nisbet olunmuştur. Bu beldenin ismi, Fal yerine Bal olarak da bildirilmiştir. Mecdüddîn el-Fâlî, 662 (m. 1264) senesinde Fâl’da doğdu. 12 Receb 756 (m. 1355)’da 95 yaşında vefât etti.
Fıkıh ilmini babasından öğrenen Ebû İbrâhim el-Fâlî, et-Takrîb alel-Keşşâf isimli eserin sahibi olan Kutbüddîn Muhammed bin Mes’ûd eş-Şîrâzî’den tefsîr ilmini öğrendi. Daha başka âlimlerden de okuyarak, kısa zamanda tahsilini tamamladı. Onbeş yaşında, Fâris Kâdı’l-kudâtı oldu. Bir müddet sonra bu vazîfeden ayrildı. Altı ay sonra aynı vazîfe kendisine tekrar verildi. Yetmişbeş sene kadılık vazîfesi yaptı. Adâletle hüküm vermek, dînin emirlerine bağlılıkta çok gayretli olmak ve güzel ahlâk sahibi olmakla tanınırdı. Çok hayır ve hasenat sahibi idi. Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilirdi ve çok okurdu.
Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, Eshâb-ı Kirâmın hepsini çok severdi. Zamanında bulunan vâlilerden birisi, Eshâb-ı Kirâmdan ba’zılarına düşmanlık ma’nâsına gelen sözler söylemiş ve bunun yayılmasını emretmiş idi. Buna şiddetle karşı çıkan Mecdüddîn el-Fâlî hazretleri, böyle bir hatâya düşmeyi kat’iyyen kabûl etmedi. Bu sebeble kendisine çok eziyetler edildi. Hattâ elleri ayakları bağlanarak, yırtıcı hayvanların, arslanların bulunduğu bir yere bırakıldı. Burada yırtıcı hayvanların hücumuna uğrayıp parçalanacağı tahmin edilirken, herkesi hayrette bırakan bir hâl oldu. Hayvanlar ona saldırmadıkları gibi, koklayarak ve etrâfında dönerek, sanki sevgi gösterisinde bulunuyorlardı. Bu durumu görenler, onun Allahü teâlânın velî kullarından, seçilmiş, yüksek bir zât olduğunu anlayıp, ona eziyet vermekten vazgeçtiler. Bu hâdise üzerine, herkes onu daha çok sevmeye başladı. Herkesten i’tibâr gördü. Böylece, Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı gibi çok bozuk ve tehlikeli bir i’tikâda saplanmış olanlar yardımcısız kalmış oldular ve ba’zıları da tövbe edip hidâyete kavuştular.
Şöyle anlatılır: Bir defasında Şîrâz ahâlisi ile vâli arasında bir anlaşmazlık ve düşmanlık meydana gelmişti. Hattâ bu hâl o kadar ilerlemişti ki, vâli, ordusuyla şehrin dışına çıkıp, şehri kuşatmayı ve ahâli ile harb etmeyi istedi. Bu hassas durum karşısında Kâdı Mecdüddîn ortalığı yatıştırmak ve sükûneti te’min etmek için, herkesin toplanmış olduğu meydana geldi. Kendisi, bir taht-ı revanda bulunuyordu. Ahâli bunu, vâlinin adamı zannedip taşa tuttular. Bu sırada etrâfında bulunan herkes, canını kurtarmak için etrâfa kaçıştılar. O ise yerinden ayrılmadı. Herkes o kadar taş attıkları hâlde, ona bir taş bile isâbet etmedi. Bu, onun bir kerâmeti idi. Bunu gören insanlar, onun iyi niyetli olduğunu, maksadının hâlis olduğunu anlayıp, taşlamaktan vaz geçtiler. İnsanların yaptıkları sebebiyle, onlara iyilik yapmak, aralarında sulhu te’min etmek arzusundan vaz geçmedi. Her iki tarafın ileri gelenlerine te’sîrli sözler söyleyerek, sükûneti sağladı, insanlar, bundan sonra ona çok minnettar oldular.
Ebû İbrâhim Mecdüddîn el-Fâlî’nin üç oğlu vardı. Her üçü de ilim ile meşgûl olarak yetiştiler. Hikmet-i ilâhî, her üçü de, daha hayatlarının baharında, genç yaşta vefât ettiler. Mecdüddîn hazretleri, bütün bunlar için, tam bir teslimiyet ve rızâ gösterdi. Oğullarından her birinin, yıkanıp kefenlenme hizmetini kendisi yaptı. Namazlarını kendisi kıldırdı. Fakat, Allahü teâlânın hükmüne rızâsızlık olur endişesiyle, hiçbirinin arkasından ağlayıp sızlamadı, şikâyette bulunmadı.
Üçüncü oğlu Ahmed Efdalüddîn vefât ettiğinde, birisi; “Vefât eden oğlunuzun yaşı kaç idi?” diye suâl edince, yirmiiki olduğunu söyledi ve şöyle anlattı: “Rü’yâmda bir kimsenin bana 94, oğlum Ahmed’e de 22 dirhem verdiğini gördüm. Veren kimseye, bunların neye alâmet olduğunu sordum. O kimse; “Bunlar sizin yaşlarınıza işârettir” dedi. Ahmed 22 yaşını bitirdi. Vefât etti. Ben ise şu anda 85 yaşındayım. Herhalde 9 sene sonra ben de vefât ederim.” Aynı dediği gibi oldu. Mecdüddîn Ebû İbrâhim hazretleri, bu hâdiseden sonra dokuz sene daha yaşayıp vefât etti.
Yazdığı kitaplardan ba’zılarının isimleri şunlardır: “Fıkh-ül-kebîr”, “Şerhu muhtasar-ı İbn-ül-Hâcib”, “Ez-Zübdetü fit-tasavvuf’, “El-Karâin-ür-rükniyye”, “Muhtasarun fil-kelâm”.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Lütfullah olup, “İbn-i Habîb” ve “Emîr Kâtib” diye de bilinirdi. Babası Emîr Ömer, dedesi de Emîr Gazi idi. Künyesi Ebû Hanîfe olup, “Kıyamüddîn” lakabı ile tanınırdı, “İtkânî” nisbeti ile meşhûr oldu.
Fârâbî nisbeti ile de bilinirdi. Fârâb, Türkistan şehirlerinden büyük bir şehrin adıdır. İtkân, bu şehrin kasabalarındandır. 686 (m. 1286) senesi Şevval ayının ondokuzuncu Cumartesi gecesinde, İtkân’da doğdu. Önce memleketinde ilim tahsili ile meşgûl oldu ve çok yükseldi. 720 (m. 1320) senesinde Şam’a geldi. Burada ders okuttu ve birçok ilmî münâzaralarda bulundu. Böylece birçok faziletleri ve üstünlükleri ortaya çıktı. Oradan Mısır’a geçti. Sonra geri dönüp, Bağdad’a geldi. Şehrin kadılığına (hâkimliğine) ta’yin edildi. Sonra 747 (m. 1346) senesinde nâib olarak ikinci defa Şam’a geldi. Zehebî’nin vefâtından sonra, Dâr-ül-Hadîs-iz-Zâhiriyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Genciyye Medresesi’nde ders okuttu. 751 (m. 1350) Senesinde tekrar Dımeşk’dan (Şam’dan) ayrılıp, Mısır diyarına gitti. Mısır’a gelince, Sargatmuş adındaki Mısır Sultânı onu karşılayıp çok ta’zim ve hürmet gösterdi. Onu, inşâ ettirdiği medresesinin şeyhliğine ta’yin etti. Sultânın iyiliklerini medheden, öven bir kasîde yazdı. Medresede ders vermeye başladıktan sonra, 758 (m. 1357) senesinde vefât etti.
Zamanındaki Hanefî fakihlerinin reîsi olan İtkânî’nin, Arab dili ve edebiyatında da üstün bir yeri vardı. Münâzara ilminde pek mütehassıs idi. İbn-i Hacer hazretleri şöyle anlatır: “İtkânî, Mısır’a geldiği zaman, Nâib Yelbüga ile beraber namaz kılmıştı. İmâmın, rükû’ya inerken ve kalkarken, iki elini kulaklarına kaldırdığını gördü. Bunun Hanefî mezhebinde caiz olmadığını, Kâdı Takıyyüddîn es-Sübkî’ye bildirdi. Bunu isbât eden bir “Risale” yazdı. Bu husûstaki rivâyetini, Mekhûl-i Nesefî’ye dayandırdı. Onun da böyle söylediğini bildirdi O da İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinden nakletmişti. Nâib, bunları sonuna kadar dinledi ve İtkânî’nin sözü ile amel etti.
İbn-i Habîb diyor ki: “İtkânî, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin mezhebinde, zamanının en büyük âlimi idi. Lügat ve Arabî ilimlerinde çok yükselmişti. Şaşılacak hâlleri çoktu.”
İbn-i Hacer diyor ki: “İtkânî, büyük bir fakîh, faziletler sahibi ve çeşitli. İlimlerde mütehassıs bir âlimdir. Arab edebiyatını çok iyi bilirdi. Aklî ilimlerde mahirdi. Bağdad’da, İmâm-ı a’zamın kabri yanında bulunan bir medresede ders verirdi. 721 senesi Ramazan ayında Şam’a geldi. Bir sene sonra Irak’a döndü.”
Ebü’l-Velîd Muhammed İbni Şâhe de şöyle anlatır: Hocamız Hâfız Ebü’l-Vefâ bize şöyle haber verdi. “Emîr Sargatmuş en-Nâsırî bir medrese yaptırmayı ve Şeyh Alâüddîn el-Akrâb’ı da oraya müderris olarak ta’yin etmeyi kararlaştırmış, fakat onun vefâtı sebebiyle bu mümkün olmamıştı. Bunun üzerine yaptırdığı medreseye Kıvamüddîn el-İtkânî’yi ta’yin etti. O, Mısır’a geldiği zaman, sultan onunla karşılaşmış, ilim ve faziletinin üstünlüğüne bizzat şahit olmuştu. Sultan, ona karşı son derece hürmet ve ta’zim gösterirdi. Medresede dersin başladığı gün, Emîr Sargatmuş, Şeyh İtkânî’nin evine kadar gidip, derse başlaması için ricada bulundu.”
İtkânî’nin ilmi ve fazileti emsalsizdi. Kimse onun ilminden şüphe etmezdi. Nesir ve nazım ile yazdığı eserleri kıymetlidir. “Gâyet-ül-beyân” adındaki “Hidâye” kitabının şerhi meşhûrdur. “Tıbyân” adında bir eseri daha vardır ki, o da “Ahsîykesî”nin şerhidir.
Kelâm, usûl, nahiv, fen ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Ahmed bin Abdülgaffâr olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. 700 (m. 1300) senesinde Şîrâz’da Îc kasabasında doğdu. 756 (m. 1355) senesinde vefât etti.
İmâm-ı Süyûtî’nin, Hazreti Ebû Bekr’in soyundan olduğunu bildirdiği Kâdı Adûdüddîn Îcî, devrin en meşhûr ve mümtaz âlimlerinden ilim öğrendi. Onun ençok hizmetinde bulunup istifâde ettiği hocası, Kâdı Beydâvî hazretlerinin talebelerinden Zeyneddîn Hinkî idi. Daha çok Sultaniye şehrinde tahsil ve ikâmet etti. Arabî ilimlerde çok yüksek bir dereceye ulaştı. Aklî ve naklî ilimlerde çok yükseldi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Din ve fen bilgilerinde söz sahibi idi. Şafiî mezhebine göre fetvâ verdi. İlhanlı sultânı Ebû Sa’îd Bahadır Hân’la yakınlıkları oldu. Safiyyüddîn Erdebîlî’nin sohbetinde kemâle geldi. Îlhanlı Devleti’ne kâdı’l-kudât oldu. O sırada talebelerinden, Müverrih Reşîdüddîn Fadlullah’ın oğlu Gıyâseddîn Muhammed de, Ebû Sa’îd Hân’a vezir oldu. Ebû Sa’îd Hân da Safiyyüddîn Erdebîlî’nin talebelerinden idi. Kâdı Adûdüddîn Îcî, ilmi ve ahlâkı ile, memleket içinde büyük nüfuz sahibi ve şafiî mezhebinin, zamanındaki reîslerinden oldu. Müslümanların huzûr içinde yaşamalarında, dünyâ ve âhıret saadetini kazanmalarında yardımcı oldu. Vezir Gıyâseddîn Muhammed’in vefâtı yıllarında Şîrâz’a gitti. Orada kadılık ve müderrislik yaptı. Bu sırada meşhûr eseri “Mevâkıf’ı yazıp, Şîrâz sultânı Şah Ebû İshâk İncûî’ye ithaf etti. Muzafferîler Devleti’nin kurucusu Mübârizeddîn Muhammed bin Muzâffer’in Şîrâz’ı almak için harekete geçmesi üzerine, barışı sağlamak için arabulucu olarak gitti. Büyük hürmet ve iltifât görmesine rağmen, iki hükümdârın anlaşmalarını te’min edemedi. Muzafferîlerin yanında bulunurken, hükümdârın oğlu Şah Şücâ’ya, “Şerh-i Muhtasar li İbn-i Hâcib”i okuttu. Tekrar tekrar yaptığı barış teklifleri kabûl görmedi. Bunun üzerine Şîrâz’a geri döndü. İki İslâm hükümdârının savaşmasına, müslümanların kanlarının dökülmesine mâni olamadığını anlattı. Şîrâz, uzun zaman muhasara edildi. Kâdı Adûdüddîn, bir fırsatını bulup Şîrâz kalesinden çıktı.
Mübâreziddîn’den büyük hürmet gördü. Ancak onun yanında kalmayıp, Şebenkâre’ye gitti. Şebenkâre meliki, onu yakalayıp Direymiyân kalesine hapsetti. Bir rivâyette hapisteyken vefât etti. Bir başka rivâyette ise, hapisten çıkıp Şah Şücâ ile görüştüğü bildirilmektedir.
Kâdı Adûdüddîn Îcî, vakitlerini yalnız Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için harcayan, din-i İslâmı öğrenmek ve öğretmek için çalışan bir âlimdi. Malı pek fazla, cömertliği de o kadar çok idi. Talebelerinin bütün masraflarını kendisi karşılardı. Onun ilimdeki yükseklik ve olgunluğu, daha kendisi hayatta iken meşhûr oldu. Âlimler onun üstünlüğünden bahsettiler. Şâirler onu öven şiirler yazdılar. Meşhûr şâir Hâfız Sa’di Şîrâzî bir şiirinde; “Şah Ebû İshâk’ın saltanatında Fars ülkesi beş tane fevkalâde kimse ile süslenmişti. Bunlardan biri ilim sultanlarının pâdişâhı Adûd idi. “Mevâkıf’ı pâdişâha ithaf etti” şeklinde övmektedir. Sa’deddîn Teftâzânî de; “Bize, bıraktığı izlerde yürümek, eserlerindeki gizli hazîneleri meydana çıkarmak, yetiştirmiş olduğu ağaçların meyvalarını toplamak, saçtığı nûrlardan feyzlenmekten başka birşey bırakmadı” diyerek, onun ilminin kuvvetini ve eserlerinin çokluğunu ifâde etmektedir.
Pek hareketli geçen hayâtında, birçok talebe yetiştiren Kâdı Adûdüddîn; Sa’deddîn Teftâzânî, Şemseddîn Kirmanî ve Ziyâeddîn Afifî gibi âlimlerin hocası idi.
İmâm-ı Teftâzânî gibi müceddîd âlimleri yetiştiren Adûdüddîn Îcî, asırlar boyu en mümtaz âlimlerce okutulup şerhleri yapılan pek kıymetli eserler de yazdı. Bu kıymetli eserlerden ba’zıları, İslâm âleminin her tarafında medreselerin ihtisas sınıflarında okutuldu. Eserlerinden ba’zıları şunlardır:
1- “Tahkîk-üt-tefsîr fî teksîr-it-tenvîr” adlı eseri, tefsîre dâirdir. Kâdı Beydâvî’nin ( radıyallahü anh ) “Envâr-üt-tenzîl” adlı eserinin ta’dîl ve ikmâl edilerek yeniden tertîb edilmiş şeklidir.
2- “Er-Risâlet-ül-vad’iyyet-il-Adûdiyye” adlı eseri, sahasında yazılmış olan tek eserdir. Birçok şerhi, haşiyesi ve nazma çevrilmiş şekilleri vardır.
3- “Eşref-it-tevârîh” adlı eserinde; Peygamberler (aleyhisselâm) ve peygamberlikle ilgili mes’eleler, Aşere-i mübeşşere, Sahâbe-i Kirâm (r.anhüm), mezheb İmâmları ve İmâm-ı Gazâlî’ye ( radıyallahü anh ) kadar hadîs âlimlerinden bahsetmektedir. Osmanlı müverrihlerinden Âli, bu eseri genişleterek “Zübdet-üt-tevârîh” adını vermiştir.
4- “Risâle-i Ahlâk” adlı eseri, ahlâka dâirdir. Taşköprüzâde tarafından da şerhedilen bu eser, Türkçeye de tercüme edilerek 1281 (m. 1864) senesinde İstanbul’da basılmıştır.
5- “El-Mevâkıf fî ilm-il-kelâm” adlı eseri, Adûdüddîn Îcî’nin en kıymetli ve en meşhûr eseridir. Kısa ve özlü bir şekilde yazılmış olan bu eser, müellifînin ifâdesine göre; “Maksadı ifâdeden âciz kalacak kadar muhtasar olmayıp, usanç verecek kadar da uzun değildir.” Bu sahada hakîkati bulmak isteyenlerin ihtiyâçlarını karşılamak üzere bu eser kaleme alınmış, lüzumundan kısa ve gereğinden fazla olmamak üzere bütün mes’eleler anlatılmıştır. Bu kıymetli esere birçok şerh ve haşiyeler yapılmış, bunlardan Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinin “Şerh-i Mevâkıf’ı meşhûr olmuştur. Bu kıymetli eser, asırlar boyunca İslâm üniversitelerinde (medreselerinde) ihtisas sınıfı talebelerine okutulan bir kitaptır. Kâdı Adûdüddîn Îcî, Galile’den üçyüz sene önce yazdığı bu kıymetli eserinde, yer küresinin yuvarlak olduğunu ve batıdan doğuya doğru döndüğünü, kendisinden önceki İslâm âlimlerinin eserlerinden alarak isbât etmekte, atom, maddenin çeşitli hâlleri, kuvvetler ve psikolojik olaylar üzerinde kıymetli bilgiler vermektedir. Hicrî ikinci bin yılın yenileyicisi, fen ve din ilimlerinde mütehassıs İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî ( radıyallahü anh ), “Mektûbât” adlı pek kıymetli eserinin birinci cildi 266. mektûbunda, “Mevâkıf”in Seyyîd Şerîf Cürcânî ( radıyallahü anh ) şerhini övmektedir.
6- “El-Fevâid-ül-Gıyâsiyye” adlı eseri, Arabî ilimlere dâirdir.
7- “Akâid-ül-Adûdiyye” adlı eseri, kısa ve özlü bir şekilde îmân bilgilerini anlatmaktadır.
8- “Şerh-i Muhtasar-ı İbn-i Hâcib” adlı eseri, İbn-i Hâcib’in usûl-i fıkha dâir meşhûr eseri Muhtasar’a yaptığı bir şerhtir.
Buyurdu ki: “Kelâm ilmi, delîller getirmek ve şüpheleri kaldırmak sûretiyle dînî akideleri isbât etmek kudretini kazandıran ilimdir.”
“Dînî akidelerin isbâtına uzaktan veya yakından alâkası bulunan herşey kelâm ilminin mevzûsu içine girer.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-10, sh. 46
2) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 169
3) Eş-Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 174
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1026
5) Müjdeci Mektûblar, (İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî) 266. mektûb.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah eş-Şiblî’dir. Sâbikî, Dımeşkî ve Trablûsî nisbetleriyle de tanınırdı. Künyesi Ebü’l-Bekâ’ olup, Kâdı Bedrüddîn Şiblî lakabı ile meşhûr oldu. Babasının lakabı da Takıyyüddîn olup, Dımeşk’da Şebliyye’de kayyımlık yapardı. 712 (m. 1312) senesinde orada doğdu. Daha küçük yaşta iken ilim öğrenmeye başladı. Babası onu, Ebû Bekr bin Ahmed bin Abdüddâim, Îsâ el-Mut’im ve daha başka âlimlerin derslerine götürüp, onları dinletti. Kendisi, 730 (m. 1329) senesinden sonra çok yeri dolaşıp, ilim tahsil etti. Kâhire’ye gidip; Ebû Hayyân, İbn-i Fadlullah ve daha başka âlimlerden ilim aldı. İlk önceki hocalarından öğrendiği ilimleri “Mesâil-ül-vesâil” adındaki eserinde, cinler hakkındaki hükümleri de, “Âkâm-ül-mercân fî ahkâm-il-cân” adındaki eserinde topladı. “Âdâb-ül-hamâm” adındaki kitabı da çok kıymetlidir. Kitaplarının herbirinde, çok kıymetli, faydalı bilgiler vardır. 755 (m. 1354) senesinde Trablus’un Hanefî kadılığına ta’yin edildi. Trablus kadısı Şemseddîn İbni Nümeyr, Bedrüddîn Şiblî Kâhire’de iken, hırsızlar tarafından şehîd edilmişti. Kâdı Şemseddîn’in, şehîd edildiği haberi buna ulaşınca Trablus’a geldi. Vak’ayı öğrenince Dımeşk’a gitti. Bir müddet sonra Trablus’a geri döndü. Vefâtına kadar orada kalıp, kadılık vazîfesini yürüttü. 769 (m. 1367) senesi Safer ayında, kadılık yaparken vefât etti.
Zehebî diyor ki: “Fıkıh ve hadîs âlimi olan Ebü’l-Bekâ’ Muhammed Şiblî, ilim taliblerinin en şereflilerinden ve gençlerin en üstünlerinden idi.
Çok hadîs-i şerîf dinledi. Rivâyetleriyle meşhûr oldu. Büyük hadîs âlimlerinden hadîs-i şerîf okudu. Benden de hadîs-i şerîf yazdı.”
İbn-i Hâcib diyor ki: “O, verdiği hükümlerde çok sağlamdı. Her işinde sünnete uygun hareket ederdi. Zaman zaman silâhını kuşanıp harblere katılırdı. Sohbetleri çok faydalıydı. Manzûm ve nesir olarak yazdığı eserleri vardır. Çok hadîs-i şerîf dinledi. Çok faydalı oldu. Kıymetli eserler yazdı.” Kâdı Bedrüddîn Şiblî hazretleri, “Âkâm-ül-mercân” adındaki eserinde, Allahü teâlânın ibâdet etmeleri için yarattığı kullarından olan cinler hakkında geniş bilgi vermektedir. Kitap, 140 bâbdan ibârettir. Bu eserinden ba’zı bölümler:
Cinlerin varlığı: [Cin ya’nî peri, ateşin alev kısmından yaratılmış olup, her şekle girebilirler. Cin denilen mahlûklar, gözümüzden örtülü olduğu için cin denilmiştir. Arabcada “Cim” ve “Nun” harflerinden meydana gelen kelimeler, “Örtülü” demektir. Cin kelimesi, Cinnî isminin çoğuludur. Peri, Farsçada cin demektir. Mahlûklar, görülen ve görülmeyen diye iki kısımdır. Ayrıca, mekansız, madde olmayan varlıklar da vardır. İmâm-ı Mâverdî diyor ki: “Cin, dört ana maddeden yapılmıştır. Su, toprak maddeleri, havadaki gazlar ve ateş. Bunlardan ateş; alev, ışık ve dumandır. Mâric denilen, alev kısmından yaratılan cinnîlerin mü’minleri, fâsıkları (günah işleyenleri) vardır.” Cinnîler, havadan ve nârdan, ya’nî ateşten meydana gelmiştir. Ateşin alev kısmı görülmez, İçindeki katı zerreler, sıcakta ışıklandığı için parlak görünür. Bunun için, cin de görünmez. Alev iki kısımdır: Biri zulmânî (görünmeyen), ikincisi nûrânî (bu da görünmez). Zulmânî olandan cin, nûrânî olandan ise melekler yaratılmıştır, insanlar, toprak maddelerinden yaratıldığı hâlde, Allahü teâlâ, bu maddeleri organik ve organize hâle, et ve kemiğe çevirdiği gibi, meleklerde ve cinde alev şekli değişerek, onlara mahsûs latif, her şekle dönebilen bir hâle gelmiştir. Melekler ise, nûrânî cisimlerdir. Muhtelif şekillere girebilirler. Melek ile cin, yaratılış bakımından birbirine yakındır. Melekler, muhteremdirler, kıymetlidirler. Cin, hakîrdir, kıymetsizdir. Melekde, nûr (ışık) kısmı, cinde ise, alev maddesi fazladır. Elbette nûr, zulmetten efdâldir, daha üstündür. Meleklerin cinnîlere yakınlığı, insanın hayvanlara yakınlığı gibidir. İnsanların üstün olanları, melekten kıymetli, cin de, hayvandan kıymetlidir.)
Cinnin varlığına inanmayan dinden ayrılmış olur. İmâm-ül-Haremeyn, “Şâmil” adındaki eserinde diyor ki “Şunu iyi biliniz ki, eski felsefecilerden bir kısmı, Kaderiyye (ya’nî Mu’tezile) fırkasının çoğu ve zındıklar, cin ve şeytanlara inanmadı. Cin, zekî, dahî insan demektir. Şeytanlar da, kötü kimseler demektir, dediler. Bunların inkârları, cinlere önem vermeyişlerinden olduğu anlaşılmaktadır. Hâlbuki, onları isbât etmek konusunda aklî bir imkânsızlık yoktur. Kaderiyye fırkasının inanmaması, şaşılacak şeydir. Çünkü bunlar, Kur’ân-ı kerîme uyduklarını söylüyor. Demek ki, bu kadar uymaktadırlar. Hâlbuki cinnin var olması, akla uymayan birşey değildir. Ya’nî aklın red edeceği birşey değildir. Çünkü Allahü teâlânın kudretinin yapamıyacağı birşey değildir. Kur’ân-ı kerîmde bildirilen şeylere, kelimenin açık ve meşhûr ma’nâlarını vermek lâzımdır. Kitâb (Kur’ân-ı kerîm) ve Sünnet (hadîs-i şerîfler), cinnin var olduğunu açıkça haber vermektedir ve bunu isbât etmektedir. [Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i A’râbî (kuddise sirruh), cinnin var olduğunu şu âyet-i kerîmeler ile gösteriyor 1- Zâriyât sûresinin ellialtıncı âyetinde meâlen; “İnsanları ve cinnîleri, ancak beni bilip itaat, ibâdet etmeleri için yarattım.” buyuruluyor. 2- Errahmân sûresi, yetmişdördüncü âyetinde, cinnin Cennete gireceği bildiriliyor. 3- Errahmân sûresinin otuzbirinci âyetinde (Sekalân) buyuruluyor ki, (Ey insanlar ve cinnîler!) demektir. Resül-i sekaleyn, müftîyüssekaleyn, gavsüssekaleyn (ya’nî, insanların ve cinnin Peygamberi, müftîsî, velîsi) gibi isimler de, cinnin varlığını göstermektedir.]
Eshâb-ı Kirâm ve Tabiîn, kendi zamanlarında şeytan ve cinnîlerin varlıklarını kabûl ettikten, onların şerrinden Allahü teâlâya sığındıkları sabit olduktan sonra, bizim ayrı ayrı âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf ile bunları isbâta kalkışmamız tekellüf, zorlama olur. [Kitâblı kâfirlerin hepsi, ateşe tapanlar, puta tapanlar, budistler, müşrikler ve Yunan filezoflarının çoğu ve tasavvuf büyükleri, cinnin varolduğuna inanıyor. Süleymân aleyhisselâmın vak’ası da, cinnin varlığını göstermektedir.] öyleyse, dînine sımsıkı sarılan akıllı bir kimse, aklın kabûl ettiği, Dîn-i İslâmın varlığını haber verdiği bir şeyi inkâr etmemesi lâzımdır. Kaderiyyenin, inkâr yoluna sapmaları, cin ve şeytanları, gözle göremedikleri, elle tutamadıkları içindir. Şayet onlar mevcût olsalardı, kendilerini bize gösterirlerdi, diyorlar. Onların bu menfi (olumsuz) tutumları, insanların koruyucusu olan Allahın meleklerini inkâra dahî sürükleyebilir. İbn-i Ukayl diyor ki: “Cin; Cinnet, Cinân, Cennet ve Cenîn gibi Cim ve Nun harflerinden meydana gelen kelimeler “Örtülü” demektir. Cennet denilen yer, meyvalar, çiçekler, kokular ile örtülü olduğundan bu isim verilmiştir. Ana karnında bulunan cenin de, böyle gözle görülmediği için, bu isim verilmiştir. Delîlere mecnun denilmesi de, aklının örtülü olduğu içindir. Harplerde kullanılan koruyucu bir âlete “Cünne” denilmesi, savaşanı düşman saldırısına karşı gizleyip korumasından ileri gelmiştir. Cin denilen mahlûklar da, gözümüzden örtülü olduğu için, cin denilmiştir.”
Âsi şeytanlar, cinlerdendir ve İblîs’in çocuklarıdır. “merede” ise, şeytanların en azgınları ve İblîs’in yardımcılarıdır. İblîs’in emirlerini yerine getirip, durmadan insanları aldatıp, doğru yoldan ayırmaya çalışırlar. Kötülük yapmakta son derece azgın olan her varlığa “Şeytan” ismi verilmiştir. İlk şeytan, İblîs’tir.
İmâm-ı Şiblî, yine aynı kitapta, cinlerin şerlerinden korunmakla ilgili olarak buyuruyor ki:
Ebü’l-Evsed anlattı: Mu’âz bin Cebel’den ( radıyallahü anh ), cinnîyi nasıl yakaladığı hakkında bilgi almak istedim. Buyurdu ki: “Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), alınan zekât mallarını muhafaza etmek için bana vazîfe vermişti. Meyveleri bir odaya koydum. Fakat hergün noksanlaşıyordu. Eksildiğini görünce, durumu Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) bildirdim. “Onu şeytan alıyor” buyurdu. Bunun üzerine odaya girip kapıyı arkadan kilitledim. Biraz sonra büyük bir karanlık ortalığı kapladı. Hemen kapının arkasına dayandım. Birşey, kapının aralığından geçebilecek bir şekil aldı ve içeri girip meyveden yemeye başladı. Üzerine yürüyüp sıkıca yakaladım ve; “Ey Allahü teâlânın düşmanı!” diye bağırdım. O da; “Beni bırakınız zira ben çoluk çocuklu fakir bin cinniyim. Nusaybin’denim. Dostunuz (Muhammed aleyhisselâm) gönderilmeden önce bu köy bizimdi. Sonra da dostunuz gönderilince, O bizi buradan çıkardı. Ne olur beni bırak ki, bir daha buraya gelmiyeyim” deyince, ona acıdım ve salıverdim. Cebrâil (aleyhisselâm), Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna gelerek durumu bildirmiş. Peygamber efendimiz de bana; “Esirini ne yaptın?” diye sordular. Ben de durumu anlattım. Bunun üzerine; “O tekrar gelecektir” buyurdu. Ben tekrar meyvelerin bulunduğu odaya gittim. Kapıyı kapatıp beklemeğe başladım. Biraz sonra o yine kapının aralığından girip meyvaları yemeye başladı. Ben, tekrar üzerine atıldım ve sımsıkı tutup bağladım. Yine; “Beni bırak, bir daha gelmiyeceğim” diye yalvarıp yakarmağa başladı. Ben de; “Bir daha gelmeyeceğine daha önce de söz vermiştin. Sözünde durmayıp yine geldin?” dedim. Bunun üzerine; “Bir daha gelmiyeceğim. Şunu da belirteyim ki, sizden biriniz Bekâra sûresinin son âyet-i kerîmelerini okursa, bizden, hiç kimse, onun evine giremez” dedi.”
Ubeyy bin Ka’b ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Bir hurma harmanım vardı. Birgün hurmaların azaldığım gördüm ve harmanı beklemeğe karar verdim. Biraz sonra parlak yüzlü bir delikanlı çıkageldi. Selâm verdim, cevâbını verdi. Sonra ona; “Sen insan mısın, cin misin?” diye sordum. O da; “Cinlerdenim” dedi. Ben de; “Elini bana uzat da göreyim” dedim. Uzattı. Elleri köpeklerin ön ayaklarına, saçları da köpek saçına benziyordu. Bana dedi ki: “Cinlerin içinde benden daha şedidi yoktur.” Ona; “Buraya niçin geldin?” diye sorduğumda; “Senin hayırsever bir kimse olduğunu öğrendim. Bunun için yiyeceklerinden nasiplenmek istedim” dedi. Tekrar; “Peki, sizin şerlerinizden, kötülüklerinizden nasıl kurtulabiliriz?” diye sordum. Cevâbında; “Âyet-el-kürsî’yi her kim sabah okursa akşama kadar, akşam okursa sabaha kadar şerrimizden kurtulur” dedi. Sabahleyin hemen Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûr-i şerîflerine koştum. Durumu anlatınca; “Habis, doğru söylemiştir” buyurdu.
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) zekâtları korumak için beni ta’yin etmişlerdi. Bir kimse yanıma gelerek yiyecek maddelerini toplamaya başladı. Hemen yakaladım, ve; “Seni doğruca Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna götüreceğim” dedim. Bana; “Sana birşey öğreteyim de beni bırak” dedi, “Ne öğreteceksin?” diye sordum. “Yatağına girdiğin zaman “Âyet-el-kürsî”yi okursan, Allahü teâlâ sana bir koruyucu gönderir ve sabaha kadar şeytanı sana yaklaştırmaz” dedi. Sabahleyin, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna gittiğimde bana; “Gece yakaladığın esîri ne yaptın?” diye sordular. Ben de; “Yâ Resûlallah! Bana birşey öğretti ve cenâb-ı Hakkın o şey sayesinde beni koruyacağını iddia etti” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “O yalancıdır, ama sana doğruyu söylemiş” buyurdu.
Zeyd bin Sabit ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Bir gece evin bahçesine çıkmıştım. Bir ses duyarak, o tarafa doğru; “Kimsiniz, ne arıyorsunuz?” diye seslendim. Cevap olarak; “Cinlerden bir kimseyim. Bize kıtlık isâbet etti. Eğer helâl ederseniz, meyvelerinizden yemek istiyorum” dedi. İzin verdim, ikinci gece yine bahçeye çıkmıştım ki, aynı sesi duydum. “Ne arıyorsunuz?” diye sorduğumda; “Bize kıtlık isâbet etti. Müsâade ederseniz meyvelerinizden yemek istiyorum” deyince, ona; “Bizi sizden ne kurtarır?” dedim. Cevap olarak; “Ayet-el-kürsî” dedi.
Ebü’l-Münzir ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: “Hacca gidiyorduk. Büyük bir dağın eteğinde konakladık. Fakat, “Burası cinlerin toplandığı yerdir dediler. Biraz sonra, oradaki sudan ihtiyâr bir adam çıktı. Ona; “Bu dağ hakkında ba’zı şeyler anlatılıyor. Bu anlatılanlardan şahit olduğun bir hâdise var mı?” diye sordum. O kimse; “Birgün ok ve yayımı alıp dağa çıkmıştım. Dibinde pınar bulunan bir ağacın altına oturmuştum. Biraz sonra dağdan sürü hâlinde keçiler gelip pınardan su içtiler ve oraya yattılar. Aklıma, bunlardan birini vurup pişirmek geldi. Hemen yayıma ok yerleştirip birine nişan aldım. Hayvan kalbinden yaralandı, fakat şiddetle bağırdı. Bu ses üzerine, dağın her tarafından atına binmiş vaziyette pekçok kimseler peyda oldu. Herbirinin ellerinde kılıçları vardı. Etrâfımı sardılar, içlerinden biri, diğerine; “Haydi, çek kılıcını da bunu öldür!” dedi. Diğeri ise; “Olmaz, bunu yapamam!” deyince, öteki; “Niçin?” diye sordu. Diğeri; “Çünkü o, bu dağa geldiği zaman Ayet-el-kürsî okuyarak kendisini garanti altına aldı” dedi.”
Cinden, geçmiş olmuş şeyleri sorup öğrenmek caizdir. Gelecekte olacak şeyleri sormak caiz değildir. Geçmiş şeyleri görüp, işitip bilirler. Sar’a hastasını ve başka cin çarpanları cinden kurtarmak için küfre sebep olan şeyleri yapmak caiz değildir. Cinden kurtulmak için en iyi on çâre, kısaca şöyledir:
1- E’ûzü Besmele ile Fâtiha sûresi okumalıdır. 2- E’ûzü Besmele ile iki Kule’ûzüyü okumalıdır. 3- E’ûzü Besmele ile Bekâra sûresini okumalıdır. 4-E’ûzü Besmele ile Âyet-el-kürsî okumalıdır. 5- E’ûzü Besmele ile Bekâra sûresinin son âyetini okumalıdır. 6- E’ûzü Besmele ile Hâ-Mîm Mü’mîn sûresinin başından (masîr) Ekadar ve Ayet-el-kürsî okumalıdır. 7- (La ilahe illallahü vahdehü lâ şerike leh, lehül-mülkû ve lehülhamdü ve hüve alâ külli şey’in kadir) okumalıdır. 8- Çok (Allah), demelidir. 9- Hep abdestli bulunmalı, farzları ve sünnetleri hiç terk etmemelidir. 10- Harama bakmaktan, çok konuşmaktan, çok yemekten ve kalabalıktan sakınmalıdır. [(Berekât) kitabında, Muhammed Sa’îd’i anlatırken, İmâm-ı Rabbânî’nin cinden korunmak için, “La havle velâ kuvvete illâ billah-il-aliyyil’azîm” okuduğunu yazıyor. İmâm-ı Rabbânî hazretleri, yüzyetmişdördüncü mektûbunda, cini def için bunu okumağı tavsiye etmektedir. Buna “Kelime-i temcîd” denir.]
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 219
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 487
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 164
4) El-A’lâm cild-6, sh. 234
5) Keşf-üz-zünûn sh. 141, 1609, 1632
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 668, 989İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KÂDI BURHÂNEDDÎN AHMED
Hanefî mezhebi fıkıh ve fen âlimi, kadı ve devlet adamı. İsmi Burhâneddîn Ahmed, babasının ismi Şemseddîn Muhammed’dir. Babası Kayseri kadısı idi. Dedeleri arasında da kadı ve âlimler vardı. Dedesi Kâdı Sirâceddîn Süleymân bin Kâdı Hüsâmeddîn Hüseyn bin Kâdı Celâleddîn Habîb bin Muhammed bin Resûl bin Sevinç olup, Harezmli ve Oğuzların Salur boyundandır. Anadolu’ya ilk gelen dedesi Muhammed bin Resûl, Kastamonu’da yerleşmişti Annesi de, Mevlânâ Celâleddîn Mahmûd Müstevfî’nin oğlu Abdullah Çelebî’nin kızı idi. Kâdı Burhâneddîn Ahmed, 745 (m. 1344) senesinde Kayseri’de doğdu, iyi bir tahsil ve güzel bir terbiye gördü. Kâdılık, vezirlik, atabeklik ve sultanlık yaptı. 800 (m. 1398) senesinde vefât edip Sivas’ta defnedildi.
Öteden beri ilimle uğraşan bir ailenin evlâdı olarak doğan Kâdı Burhâneddîn Ahmed, küçük yaşta annesini kaybetti. Beş yaşında iken, Kayseri kadısı olan babasından ilim öğrenmeye başladı. Ondört yaşına gelinceye kadar Türkçe, Arabca ve Farsçayı öğrendi. Temel din ve fen bilgilerini tahsil etti. Kayseri’de meydana gelen bir karışıklıktan dolayı, babasıyla birlikte Mısır’a gitti. Mısır’da tahsiline devam etti. Fıkıh, usûl, hadîs, tefsîr, ferâiz (miras taksimi ilmi), astronomi ve tıb ilimlerini tahsil etti. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinde ilim sahibi oldu. İbn-i Arabşâh’ın yazdığına göre, Şeyh Kutlu Şîr adındaki Allah dostundan feyz alıp, hükümdârlık müjdesine mazhar oldu. Şam’a giderek, meşhûr âlim Kutbüddîn Râzî’nin yazdığı “Keşşâf Haşiyesi” ve “Şerh-i Metâlî” adlı eserleri bizzat kendisinden okudu. Seyyid Muhammed Nîlî’den “Külliyât-ı Kânûn”u okudu. Ondokuz yaşında iken babası ile birlikte hacca gitti. Hac esnasında, İslâm âleminin çeşitli yerlerinden gelen âlim ve büyüklerle görüştü. Hac dönüşünde, babasının vefâtı üzerine bir sene Haleb’de kaldı. Orada da ilimle meşgûl oldu. 766 (m. 1364) senesinde Kayseri’ye döndü. Kayseri hükümdârı Eretnaoğlu Gıyâseddîn Mehmed Bey tarafından babasının yerine Kayseri kadısı ta’yin edildi. Kâdı Burhâneddîn Ahmed, o sırada yirmibir yaşındaydı. Onun yaşının küçük ve tecrübesinin az olmasından dolayı ba’zı i’tirâzlar oldu. Ancak, kısa zamanda dirayetini gösterdi. Adâletli hükümleri, sistemli faaliyetleri ile az zamanda halka kendini sevdirdi. Mehmed Bey’in kızı ile de evlendi. Çok geçmeden Mehmed Bey vefât etti. Yerine oğlu Alâeddîn Ali Bey geçti. Alâeddîn Ali Beyin eğlenceye düşkün olması sebebiyle idâre gevşedi. Moğollar ve Türkmen aşiretlerinin baskı ve eşkiyalıkları arttı. Kanlı ayaklanmalar ve dış düşmanların hücumları karşısında devletin iktisâdi düzeni bozuldu. Konya ve Niğde gibi şehirler Karamanoğlunun eline geçti. Sivas, Moğollar tarafından kuşatıldı. Alâeddîn Ali Bey, zor durumda kaldı. Hattâ bir defasında onu, Karamanoğlu’nun eline esîr düşmekten, Kâdı Burhâneddîn Ahmed kurtardı. 777 (m. 1375) senesinde vukû’ bulan bu hâdiseden sonra, Kâdı Burhâneddîn Ahmed, onun bu husûstaki dirayetini görenlerin de teşvikiyle, kendisini siyâsetin içerisinde buldu. Bir behâne ile Kayseri’deki Karamanoğlu askerlerini memleketin dışına çıkardı. Böylece askeri kabiliyetini de isbatladı. Konya’dan Erzurum’a kadar ülkenin her tarafında ondan bahsedilmeye başlandı. 780 (m. 1378) senesinde vezir ta’yin edildi. Artık siyâsetin içine girmiş, dönemeyeceği bir yolda mesafe katetmeye başlamıştı. O, bu hâllerin başına geleceğinden, hattâ hükümdâr olacağından bile haberdârdı. Kendisine bir derviş tarafından, tâ Mısır’da tahsilinin sonlarına doğru; “Burada dolaşmak, size lâyık değildir. Siz Rum (Anadolu) sultânısınız” sözü söylenmiş, Kayseri’ye gelen hocası Şeyh Kutlu Şîr tarafından da devletin bozuk olan işlerinden bahisle; “Bu işler senin vâsıtanla düzelecek” müjdesi verilmişti. Zaman zaman da hocasının “Melik” hitabına mazhar olmuş ve böyle bir duruma genç yaştan i’tibâren hazırlanmıştı. Şeyh Kutlu Şîr, talebesi Kâdı Burhâneddîn’in peşinden Kayseri’ye geldi Çevresinde toplanan derviş grubunun da yardımıyla, Eratna ülkesinde Kâdı Burhâneddîn’e karşı beslenen sevgi gün geçtikçe artmaya başladı. Hükümdâr Alâeddîn Ali Bey’in vefâtıyla, yedi yaşındaki oğlu Mehmed Çelebi sultan, Kılıç Arslan’da atabek ilân edildi. Kılıç Arslan’ın hareketlerinin halk tarafından yadırganması ve Kâdı Burhâneddîn’e karşı faaliyetleri, onun öldürülmesine sebep oldu. Kâdı Burhâneddîn, ileri gelen kimselerin teşkil ettiği bir meclis tarafından saltanat naibi seçildi. Sivas’ta, nâib olarak idâreyi ele aldı. Her tarafa haberler ve mektûplar gönderip iktidarını ilan etti. Çevresindeki herkesi memnun etti. Mehmed Çelebi’ye rağmen saltanatını ilân etti. Hükümdârlığını çevre memleketlere duyurdu. Adına para bastırıp hutbe okuttu.
Kâdı Burhâneddîn, onsekiz yıl süren hükümdârlığında; Amasya Emîrliği, Erzincan Emîrliği. Candaroğulları Beyliği, Karamanoğulları Beyliği ve Tâceddînoğulları Beyliği ile mücâdele ederek, bu beylikler üzerinde hâkimiyetini kabûl ettirmeye muvaffak oldu. Osmanlı Sultânı Murâd-ı Hûdâvendigâr Hân ve Memlûklü Sultânı Seyfeddîn Berkük ile dostâne münâsebetler kurdu.
Burhâneddîn Ahmed Bey, diğer Anadolu beyleri gibi, Osmanlılarla kısır çekişmelere girmedi. Müslümanın müslümanla çarpışmasının, müslümanları zayıflatmaktan başka bir işe yaramayacağını söylerdi. Anadolu birliğini te’min etmek için uğraşan Osmanlılarla aralarında ufak-tefek ba’zı hâdiseler olmuşsa da, önemli değildir. Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey, Akkoyunlu Karayülük Osman Bey ile de önce dost olmasına rağmen, sonra onun içişlerine karışmasıyla araları açıldı. Karayülük Osman Bey ile Sivas yakınlarında yapılan savaşta, Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey öldürüldü.
Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey’den sonra, oğlu Alâeddîn, Sivaslılar tarafından hükümdâr ilân edildi. Timur Han’ın Anadolu’ya gelme ihtimâli üzerine Sivaslılar, şehri Osmanlı Sultânı Yıldırım Bâyezîd Hân’a teslim ettiler. Kâdı Burhâneddîn Ahmed Devleti 801 (m. 1398)’de sona erince, Alâeddîn Ali Bey de Osmanlı hizmetine girdi.
Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey, ömrü boyunca, memleketinde dirlik ve düzeni te’min ederek, ahâliyi huzûra kavuşturmak için gayret etti. Memleketini imâra çalıştı. Turhal’da bir imâret ve kale, Zile’de bir medrese ve çeşitli yerlerde kaleler yaptırdı. Memleketin çeşitli yerlerinde faaliyet gösteren Moğol artıklarını ve fitne çıkarmak için uğraşan Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Ehl-i sünnet düşmanı sapıkları ortadan kaldırmak ve ülke dışına sürmek için gayret etti.
Muasırı tarihçilerin onun hakkındaki görüşleri; “Mücâdeleden yılmaz, Allah yolunda savaştan kalmaz, Allah için her tehlikeyi göze alır, âlimlerle birlikte bulunmaktan, Allah dostlarıyla sohbet etmekten çok hoşlanır, haftada üç gün ilim meclisi toplardı. Halkına karşı şefkat ve merhametli, muhaliflerine karşı yumuşak, sofrası herkese açık, cömert, askerlik, ilim ve ibâdete çok düşkün bir kimse idi” şeklinde birleşmektedir.
Kâdı Burhâneddîn Ahmed Bey, bütün mücâhid İslâm hükümdârları gibi “Ebü’l-Feth” ünvanına lâyık görülmüş, dost ve düşmanlarına kendisinden önceki âdil hükümdârlar gibi merhametli davranmıştır. Asker ve kumandanlarına nasihatlerinde, savaşa iştirâk etmeyen ve savaşacak kudreti olmayan, kadın, ihtiyâr, çocuk ve din adamlarının mal ve can emniyetinin sağlanmasını emrederdi. Çevresindekilere adâletle muâmele eder, suçu sabit olmayanı cezalandıramazdı. Devamlı ihtiyâtlı ve tedbirli davranan, hâdiseler karşısında güçlü irâdesiyle fevkalâde kararlar almaya muktedir bir kimse idi.
İlmi ve ilme düşkünlüğü pek fazla idi. Savaş esnasında bile kitap yazmakla, ilimle meşgûl olurdu. Sa’deddîn Teftâzânî hazretlerinin “Telvîh” adlı eserine yazdığı “Tercîh-i tevzîh” adlı usûl-i fıkha dâir haşiyeyi, Kayseri vâlisi Müeyyed’in isyanını bastırmak için savaşırken yazmıştı. Râgıb Paşa Kütüphânesi’nde 831 numarada kayıtlı bir nüshası bulunan bu eserin bir nüshası da, Millet Kütüphânesi Feyzullah Efendi kısmı 588 numaradadır. Bu son nüsha, Molla Hüsrev’in tetkikinden geçmiştir.
Arabca, Farsça ve Türkçe şiirler, yazdı. Azerî lehçesi ile yazdığı dîvânı meşhûr olup, Rusçaya ve batı dillerine tercüme edilmiştir. Kâdı Burhâneddîn’in müsveddelerinden özel hattâtlar tarafından yazılarak kendisine takdim edilen “Dîvân”, bizzat yazarının kontrolünden geçmiş olması hasebiyle, orijinal nüsha olarak kabûl edilmektedir. Kâdı Burhâneddîn’in adı geçen Dîvân; gazel, rubâî, tuyuğ ve müfredlerden meydana gelmekte, kahramanlık ve ma’nevî aşkla ilgili manzûmeleri ihtivâ etmektedir. Ali Şîr Nevâî gibi meşhûrların nazireler yazdığı şiirleri de ihtivâ eden bu kıymetli eserin, Kâdı Burhâneddîn’in kontrolünden geçen mevzûbahis nüshası, ondokuzuncu yüzyılın sonlarında İstanbul’a gelen bir İngiliz sefiri tarafından çalınarak, Londra’deki gayr-i resmî adı “Çalıntı eserler müzesi” olan “British muzeum”a satılmıştır. Bu eserin Türkçe ve diğer dillerde çeşitli baskıları yapılmış, hakkında birçok makaleler yazılmıştır. Kâdı Burhâneddîn’in hayâtı ve devleti hakkında da birçok eserler yazılmış ve çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan en meşhûru, bizzat Kâdı Burhâneddîn’in arzusuyla yazılmış olan Azîz bin Erdeşîr Esterâbâdî’nin “Bezm-ü-Rezm” adlı eseridir.
Kâdı Burhâneddîn’in eserlerinden biri de, fıkıh ve fıkıh usûlüne dâir yazdığı ve Süleymâniye Kütüphânesi Ayasofya kısmında bir nüshası mevcût olan “İksîr-üs-se’âdet fî esrâr-il-ibâdet” adlı olanıdır.
Kâdı Burhâneddîn’in “Dîvân”ından nisbeten sadeleştirilmiş birkaç beyt:
Düşman eğerki hîle ve tedbîr içindedir, Tedbîr ve hîle hem yine takdîr içindedir.
Bilirsin ki günâhım çok ilâhî, Ümidim senden ayruk yok ilâhî.
İnayetini ilâhî, kulundan ayırma, iki cihanda dahî beni hiç kayırma.
Ümîd hazretine tutaram ola makbûl, Ki dürmeyince adû defterin benim dürme.
Neyiz, nedeniz ve dünyâya neye geldik, Canımıza gelmeden ol cihâna aşırma.
Her zaman suya varıp gelmez senek (su kabı), Kayda geçer er yerine bir zenek (kadıncağız).
Mevlâdan olsa inâyet bir kula, Lâçini (şahini) dahî kapar bir kükenek (Baykuş).
Dünyâyı çok sınadık bir bûy imiş (koku imiş), Kamu âlem varlığı bir Hay imiş (Hay= diri).
Kaplan, aslan, ejderhalar cümlesi, Ecelin kaynağında âhû imiş.
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Abdülkâfî bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf bin Temmâm bin Hâmid bin Yahyâ bin Ömer bin Osman bin Ali bin Süvvâr bin Süleym bin Esleme’dir. Dedeleri, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Eshâbından (r.anhüm) olmakla şereflenmiş ve Ensâr (r.anhüm) arasında yer almış Hazrec kabilesi mensûplarından bir mübârek kimseydi. 659 (m. 1261) yılı civârında Mısır’da Sübk-il-abîd denilen yerde doğdu. İlimleri ve ilme hizmetleri ile meşhûr olan Sübkî ailesi arasında yer aldı. Baba ve dedeleri de büyük âlimlerden idi. Memleketine ve ailesine nisbetle Sübkî denildi. Hazrecî, Ensârî ve Mısrî nisbet edildi. Zeynüddîn lakabı verildi. Kâdı Cemâlüddîn İbrâhim bin Hüseyn Sübkî’nin kızı Nâsriyye ile evlendi. Hanımı da kendisi gibi ilim sahibi idi. Oğullarından Ebû Hasen Takıyyüddîn Sübkî, yüzelliden fazla kitap yazdı. Eserlerinde İbn-i Teymiyye gibi doğru yoldan ayrılan kimselere güzel cevaplar verdi. Zeynüddîn Sübkî, 735 (m. 1334) yılında Mısır’da kadılığını yaptığı Mahılle denilen yerde vefât edip, orada defnedildi.
Sübk-il-abîd’de ilim sahibi bir ailenin evlâdı olarak dünyâya gelen Zeynüddîn Sübkî, ilimde belirli bir seviyeye geldikten sonra, Kâhire’ye gitti. Takıyyüddîn Ebü’l-Feth İbn-i Dakîk-ül-Iyd’den fıkıh ilmi öğrendi. Hocası kadı iken ona nâiblik yaptı. İleri gelen yardımcıları arasında yer aldı. Şihâbüddîn Ahmed bin İdrîs Karâfi’den usûl-i fıkıh ilmini, Zâhir Tizmenti’den fürû’ bilgilerini öğrendi. İbn-i Hatîb Mizze, Muhammed bin İsmâil bin Enmâtî, İzz-i Harrânî, İbn-i Kastalânî ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf ilimlerini tahsil edip, hadîs-i şerîf dinledi.
Hadîs ve fıkıh ilimlerinde zamanının ileri gelen âlimlerinden oldu. Mekke-i mükerreme, Medîne-i münevvere ve Kâhire’de hadîs-i şerîf dersleri verdi. Mahılle’ye kadı ta’yin edildi. Ömrünün sonuna kadar Mahılle’de kadılık yaptı. Hadîs-i şerîf ve fıkıh ilimleri öğretti. Birçok talebe yetiştirdi. Oğlu Takıyyüddîn Ebû Hasen Sübkî, torunu ve “Tabakât-üş-Şâfiiyye” yazarı Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb Sübkî ve Cemâlüddîn Esnevî, talebelerinin meşhûrlarından oldu.
Güzel şiirler yazardı. Şiirlerinde zühdü ve zâhidliği överdi. Şiirlerinin çoğunu, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) methiye olarak yazan Zeynüddîn Sübkî, ömrünü Allahü teâlânın dînine hizmet ve O’nun rızâsına kavuşmak için harcadı. Bir ânını boşa geçirmez, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına muhalefet etmezdi. Her ân ölebileceğim düşünür, son ânını Allahü teâlânın râzı olacağı bir işle geçirmek için azamî gayret gösterirdi. Vakitlerinin çoğunu ilim öğrenmek, ilim öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın râzı olacağı şeylerle meşgûl olmalarını tenbîh ederdi.
Rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim bir hastanın yanında yedi kerre “Es’elüllahelazîme Rabbel-Arşil-azîm en yeşfiyeke” derse, o hasta sıhhat ve afiyet bulur.”
Bir şiirinde buyurdu ki: “Ey insan! Allahü teâlânın gazâbından rahmetine sığın. Allahü teâlâya sığın. O’nun fadlından iste! Muhakkak ki Allahü teâlâya sığınan kurtulur. Geceyi Allah için ibâdet ve tâatle geçir. Gece Allah için kalk! İbâdetle ihyâ et Bir âyet-i kerîme de olsa Kur’ân-ı kerîm oku! Böyle yaparsan, Allahü teâlâ tarafından bir nûr seni kaplar. Yüzünü Allahü teâlâ için toprağa sür ve secdeye var! Allah için eğilen baş azîzdir!”
Usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Hitâb bin Ebi’l-Kâsım olup, doğum yeri olan Karahisar’a nisbetle Karahisârî denildi. Anadolu’ya nisbetle de Rûmî denildi. Zeynüddîn lakabı verildi 717 (m. 1317) yılından sonra vefât etti. Karahisar’da defnedildi.
Karahisar’da doğan, Karahisârî, önce Anadolu ulemâsından ilim öğrendi. Temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri tahsil etti. Daha sonra Şam taraflarına gitti. Oradaki âlimlerden hadîs, fıkıh ve tefsîr ilimlerini öğrendi. Dört mezhebin inceliklerine vâkıf, aklî ve naklî ilimlerde mütehassıs oldu. İnsanlara ilim öğretip, fetvâ verdi. Hânzüddîn Nesefî’nin ( radıyallahü anh ), dört mezhebin inceliklerine dâir “Manzûme”sini şerhetti. Bu güzel eserini 717 (m. 1317) yılında tamamladı. Daha sonra, Şam’dan ayrılıp, memleketi olan Karahisar’a geldi. Memleketinde de insanlara ilim öğretip müşkillerinin halli için fetvâlar verdi. “Menâr-ül-envâr”, “Kenz-üd-dekâik” ve “Muhtâr” adlı eserleri şerhetti. Zamanındaki âlimler arasında parlayıp, ulemânın en önde gelenlerinden oldu. İlimdeki üstünlüğünü, ibâdet ve tâatta yüksekliği ta’kib etti. Tasavvuf yolunda yüksek derecelere kavuştu. Her işini Allahü teâlânın rızâsı için yapar, her sözünü Allahü teâlânın rızâsı için söylerdi. Sık sık insanlara nasihat eder, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip, öğrendiklerine riâyet etmelerini, hikmetleriyle geniş olarak izah ederdi.
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 103İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ KIVÂMÜDDÎN EL-KÂKÎ (Muhammed bin Muhammed Sencârî)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed es-Sencârî’dir. “Kıvâmüddîn-i Kâkî” lakabı ile meşhûr oldu. Hanefî fakîhlerinin büyüklerindendir. Fıkıh ilmini, Alâüddîn Abdülazîz el-Buhârî ile, Hüsâmeddîn Hasen-i Sığnâki’den öğrendi. “Hidâye” adındaki meşhûr fıkıh kitabını, Alâüddîn-i Buhârî’nın huzûrunda okuyup mütâlâa etmişti. Fıkıh hocası olan bu iki zât da, Fahreddîn Muhammed bin Muhammed el-Mâymargî’den fıkıh öğrenmiştiler. Kâhire’ye gelip Mardin Câmii’ne yerleşti. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Vefâtına kadar bu işlerine devam etti. 749 (m. 1348) senesinde vefât etti.
Eserleri, Hanefî mezhebinin kıymetli kitaplarından olup, başlıcaları şunlardır: 1- Mi’râc-üd-dirâye: Hidâye’nin şerhidir. 2- Uyûn-ül-mezheb: Hanefî fıkhına dâir yazılan kıymetli eserlerdendir. Ayrıca bu eserinde dört mezheb imamının ictihâdlarını da zikretmektedir. 3- Câmi’ul-esrâr fî şerh-il-menâr-il-envâr: Nesefî’nin usûl-i fıkıh ilmine dâir olan eserinin şerhidir. 4-El-Gâye fî şerh-ıl-Hidâye: Bu da Burhâneddîn-i Mergınânî’nin “Hidâye”sinin kıymetli şerhlerindendir. 5- Tıbyân-ül-vüsûl fî Şerh-ıl-usûl: Pezdevî’nin “Usûl’ünün şerhidir.
Fıkıh, hadîs, tefsîr ve kelâm âlimi. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Ali bin Sa’îd el-Kirmânî el-Bağdâdî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 717 (m. 1317) senesi Cemâzil-âhır ayının onaltısında Perşembe günü Kirman’da doğdu. 786 (m. 1384) senesi Muharrem ayının onaltısında hacdan dönerken vefât etti. Cenâzesi Bağdad’a getirilip, Bâb-ı Ebrez kabristanında daha önce kendisinin bizzat hazırlattığı kabrine, vasıyyeti üzerine defn edildi. Yanında Şeyh Ebû İshâk Şîrâzî medfûndur. Oğlu, babasının kabri üzerine bir türbe, yanına da bir medrese inşâ ettirdi.
Kirmanî, önce babası Behâüddîn Yûsuf’dan ve kendi memleketinde bulunan âlimlerden ilim öğrendi. Sonra Şîrâz’a gitti ve orada Kâdı Adûdüddîn’in derslerine oniki sene kadar devam etti. Daha sonra ilim öğrenmek için Şam, Mısır ve Hicaz’a gitti. Oradaki âlimlerle görüştü. Buhârî’yi Ezher Câmii’nde Nâsıruddîn el-Fârûkî’den dinledi. Hicaz’da Zeynüddîn Irâkî ile görüştü. Sonra Bağdad’a yerleşti. Otuz sene burada ilim yaydı. Kendisinden ise; Kâdı Muhibbüddîn el-Bağdâdî, oğlu Şeyh Takıyyüddîn Yahyâ el-Kirmânî ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
Oğlu, babası hakkında şöyle demektedir: “Babam mütevâzî, ilim ehline karşı son derece iyiliksever idi.”
İbn-i Hâccî de onun hakkında; “Kirmânî, Bağdad’da otuz sene ilim yaymakla meşgûl oldu. Muhtasar-ı İbn-i Hâcib’e ve Sahîh-i Buhârî’ye meşhûr olan şerhler yazdı” demektedir.
Zeynüddîn Irâkî ise onun hakkında; “Onunla Hicaz’da karşılaştım. Kibar, aza kanâat eden, dünyâya değer vermeyen, ilim ehline ihsânlarda bulunan bir zât idi. Buhârî şerhini Tâifte tamamladı. Sonra temize çekmeye başladı. Bunu da Bağdad’da tamamladı” demektedir.
Muhammed el-Kirmânî, güzel ahlâk sahibi idi. Güleryüzlü ve tevâzu sahibi olup, dünyânın gösterişine, geçici ni’metlerine düşkün değildi. Sultanlar evine gelir, kendisinden duâ ve nasihat isterlerdi. Çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-Fevâid-il-gıyâsıyye: Beyân ilmine dâir bir eserdir. 2- Hâşiyetü alâ envâr-it-tenzîh lil-Beydâvî: Tefsîre dâir dört cildlik bir eserdir. 3- Risâletü fî mes’elet-il-kuhli, 4- Şerh-ül-mevâkıf lil-Îci fî ilm-il-kelâm, 5-Enmüzec-ül-Keşşâf, 6- Şerhu Ahlâkı Adûdüddîn, 7- Şerh-ül-Levâhır, 8-Kevâkıb-üd-devârî fî şerhi Sahîh-il-Buhârî: En meşhûr eseridir, yirmibeş cild hâlinde basılmıştır. Eserde birçok tekrarlar vardır. Bilhassa râvîlerin isimlerinin tesbitinde sık sık tekrarlar yapılmıştır.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Çeştîye yolunun ileri gelenlerinden idi. Lakabı Bendegî Mahdûm-i Cihâniyan’dır. 707 (m. 1307) yılında doğdu, 785 (m. 1383) yılında Gücerât’ın Ahmedâbâd şehrinde vefât etti. Şeyhülislâm Rükneddîn Ebü’l-Feth Kuraşî’nin talebesi, Nâsıruddîn Mahmûd’un halîfesidir. Nâsıruddîn Mahmûd da Nizâmüddîn Evliyâ’nın halîfesi idi. Tasavvuf ehli arasına, ilk defa amcası Şeyh Sadreddîn Buhârî’den aldığı derslerle katıldı. Çok seyahat edip, birçok âlim ve evliyânın ilim ve feyzlerinden istifâde etti. İmâm-ı Abdullah Yâfîî ile Mekke-i mükerremede sohbet etti. Medine’de Sened-ül-muhaddisîn Afîfeddîn Abdullah Matari’den ilim öğrendi. İki sene onun sohbetine devam etti. Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin kitaplarını, onun huzûrunda okudu. Şeyh Emîneddîn’in kardeşi Şeyh İmâmeddîn’den kendisi için bırakılan emânetleri Kazrûn’da aldı. Onun Kazrûn’a gitmesi şöyle oldu: Şeyhülislâm Sened-ül-muhaddisîn şeyh Afifeddîn Abdullah Matari’nin Medine’de iki sene sohbetine devam etti. Avârif ve diğer sülûk kitaplarını onun huzûrunda okudu. Ondan tarikat ve zikir telkini aldı. Şeyh Afif buyurdu ki: “Size hilâfet Kazrûn’da verilecektir.” Kazrûn’a gidince, Şeyhülislâm Emîneddîn’in kardeşi Şeyh İmâmeddîn ona dedi ki: “Şeyh Emîneddîn, vefâtı zamanında bana vasıyyet etti ve; “Seyyid Celâl Buhârî bizimle görüşmek istedi. Yazık ki, Mültan’a kadar geldi de şeytan ona yolda yalan söyledi ve Şeyh Emîneddîn âhırete göçtü dedi. Celâl Buhârî Mekke tarafına gitti. Dönüşte Kazrûn’a uğrayacak. Ona selâmımı söyle, seccademi ve makasımı ona ver. Benim icâzetlim ve halifem eyle!” buyurdu. Şeyh İmâmeddîn de öyle yaptı. Seyyid hazretleri, o pirden çeşitli istifâdelerle döndü. Gittiği her yerde, sarıldığı her büyükten alacağını tamamen alır, en yüksek seviyede istifâde ederdi.
Mahdûm Cihâniyân’ın Kadirî meşâyihı ile de büyük muhabbeti vardır. “Hızâne-i Celâlî” adlı kitabında der ki, Şeyh Muhyiddîn Abdülkâdir-i Geylânî (Kuddise sirruh) buyurur “Beni, beni göreni ve beni göreni görene müjdeler olsun.” O kutubdur ve bu sözünde doğrudur. Benim çok ümidim vardır ki, bu söz mucibince Hak teâlâ bana merhamet eder. Ondan sonra bir silsile ile Şeyh Şihâbüddîn Sühreverdî’ye bir vâsıta ile ulaşan Behâeddîn Zekeriyyâ silsilesinden başka bir silsile daha bildirir ve; “Ben filânı gördüm, o şeyh Şihâbüddîn-i Sühreverdî’yi, o da Muhyiddîn Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini gördü” der.
Kutb-i Zeman Dehlî’ye gitti. Dehlî Türk Sultânı Muhammed Tuğluk Şah zamanında ona şeyhülislâmlık makamı ve büyük bir dergâh verildi. Talebelerine ondört büyük evliyânın yolunu gösterir, onların silsilesinde yer alırdı. Fakat o, bir müddet sonra Kâ’be yolunu tuttu. Daha sonra tekrar Hindistan’a döndü. Uçe’de yerleşti. Pekçok talebe yetiştirdi. Hindistan hükümdârlarının büyüklerinden olan Fîrûz Şah’a zaman zaman nasihatler ederdi. Fîrûz Şah, Celâleddîn Buhârî hazretlerinin her gelişinde, ona karşı gereken edebi gösterirdi. Nasihatlerini dinler, İslâm âlimlerinin fetvâlarına göre hareket ederdi. O, büyüklere gereken hürmet ve saygıyı yaparak, onların gösterdiği doğru yolda, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uygun hareket etmek için elinden gelen bütün gayreti gösterirdi. Memleketindeki kötülükleri ortadan kaldırıp, dîn-i İslâmın yüce emirlerini hâkim kıldı. İnsanlar, müslim ve gayr-i müslim, huzûr ve kardeşlik içinde beraberce yaşadılar. Memleketin refah seviyesi yükseldi. Çeşitli hayır müesseseleri, bendler, barajlar, kale ve mektepler yaptırdı. Fakir kızların çeyizlerini te’min etmek için müesseseler kurdu. Memleketinde issiz kimse bırakmadı. Dinî vergiler hâricinde, ötedenberi vatandaştan alınan bütün vergileri kaldırdı. Devlet bütçesi zenginleşti. Halkın refah seviyesi yükseldi. Me’mûr ve askere daha fazla maaş verdi. Memlekette ucuzluk ve bolluk hüküm sürdü. Birçok yeni binalar yapılıp, yeni kasabalar kuruldu. Esîrler ve köleler, Osmanlılardaki gibi eğitilerek, maaşlı asker hâline getirildiler. Osmanlılardaki tımar sistemini de, aynı insani duygular içerisinde uygulayıp, hükümdârlığı boyunca insanlara Allahü teâlânın rızâsı için hizmet eden Fîrûz Şah, “Bir kavmin efendisi, onlara hizmet edendir” hadîs-i şerîfine uygun olarak memleketini idâre etti. Herkes ondan memnun olup, duâ etti.
Kutb-i Zeman Selâheddîn Buhârî’nin ( radıyallahü anh ), Fîrûz Şah’tan başka meşhûr talebeleri de vardır. Bunlardan biri de İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin altıncı ceddi olan İmâm-ı Refiüddîn’dir.
İmâm-ı Refiüddîn, hocası Seyyid Celâl Buhârî’nin hizmetinde ilim ve feyzinden istifâde ile meşgûl olurken, Samâne’de otururdu. O sırada Serhend, vahşî hayvanların ve arslanların bulunduğu ormanlık bir yer idi. Yolları ıssız ve tehlikeliydi. En yakın şehir olan Samâne’den Serhend’e, bina yapmakta kullanılabilecek malzeme getirmek de çok zordu, İmâm-ı Refiüddîn hocasının huzûruna çıkarak; “Talebeniz olan Fîrûz Şah’a rica edip, orada bir şehir kurulmasını te’min etseniz” diye arz etti. Kutb-i Zeman, Dehlî’ye gitti, iki konak mesafede sultan tarafından karşılandı. Sultan, hocasının isteklerini hemen kabûl edip, orada bir şehir kurulmasını emretti. Şehrin kurulması işi ile İmâm-ı Refiüddîn’in ağabeyi olan saray me’murlarından Hâce Fethullah’ı vazîfelendirdi. Hâce Fethullah, iki bin kişi ve lüzumlu malzemelerle o ormanlık yere geldi. Orada mevcût olan yıkık bir kaleyi tamire başladı. Gündüz akşama kadar çıkıyorlar, yaptıkları yeri, sabahleyin yıkılmış buluyorlardı. Durumu sultâna bildirdiler. Sultan da Hazreti Seyyid Celâl Buhârî’ye havale eyledi. O mübârek zât da, talebesi ve halîfesi İmâm-ı Refîüddîn’i ( radıyallahü anh ) huzûruna çağınp; “Kaleye gidiniz ve güneşte kurumuş kerpişleri, tuğlaları kullanınız. Ancak bu yolla, yıkılma işini önleyebilirsiniz. Orası bir vilâyet sahibi ister. Siz oraya yerleşiniz” buyurdu. İmâm-ı Refiüddîn, hiç tereddütsüz hocasının emrine uyarak Serhend’e gitti. O günden sonra Serhend beldesi çok parladı. Bu mübârek zâtın bereketiyle, her taraf imâr edilip genişledi. Ma’mûr bir şehir kuruldu. Orada bulunanlar da, İmâm’ın sohbet ve hizmetinin bereketiyle büyük saadetlere kavuştular.
Pek kıymetli eserlerin de müellifi olan Bendegî Mahdûm-i Cihâniyân Celâl Buhârî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin “Mektûbât’ında okunmasını tavsiye ettiği “Hızâne-i Celâli” kitabının yazarıdır, İmâm-ı Rabbânî ( radıyallahü anh ), talebelerinden Seyyid Şeyh Ferîd’e yazdığı mektûbunda bu kıymetli eser hakkında şöyle buyurmaktadır:
“Meclîs-i şerîfinizde, Kutb-i Zeman Bendegî Mahdûm-i Cihâniyân’ın kıymetli kitaplarından, hergün bir miktar okutulursa, Eshâb-ı Kirâmın nasıl medh ve sena edildiği, isimlerinin ne kadar edeble yazıldığı görülür. Böylece, o din büyüklerine dil uzatanlar, mahcub olur, utanır. Bu kötü yolu tutmuş olan zındıklar, bugünlerde işi azıttı. Her memlekete yayılarak, Eshâb-ı Kirâmı (r.anhüm) kendileri gibi sanıp, kötülüyorlar. Bunun için birkaç kelime yazdım ki, meclîs-i şerîfinizde böylelere yer verilmesin.”
Şâfiî fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi Muhammed bin Abdüssamed bin Abdülkâdir bin Sâlih olup, Kutbüddîn diye bilinir. 653 (m. 1255)’de doğup, Zilhicce ayında Kâhire’de 722 (m. 1322) yılında vefât etti. Karâfe kabristanına defnedildi. Büyük bir âlim olup, Şâfiî mezhebine ait fıkhî hükümleri çok iyi bilirdi. Usûl konularında da mütehassıs idi. Ali bin Nasrullah es-Savvâf, Ebrûkî, Dimyâtî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Zâhir Kazvinî, Takıyyüddîn ibni Rezîn’den fıkıh ilmi tahsil etti. Fıkıh ve diğer ilimlerde ileri gelen âlimlerden oldu. Hüsamiyye ve Fadılıyye medreselerinde ders vererek talebe yetiştirdi. Talebelerine karşı iltifâtlarda bulunur, onların iyi yetişmeleri için çok gayret sarfederdi. Bir müddet Beyt-ül-mâl işlerini yürüttü. Yine Kâhire’de kadılık vekâletinde de bulundu. Sübkî onun için; “Büyük bir fıkıh âlimi idi. Çok âlim yetirdi.” demektedir.
Dine bağlı olup, çok hayır işleyen bir zât idi. Çok mütevazî idi. Allahü teâlânın büyüklüğünü, ni’metlerini, ahıreti düşünerek çok ağlardı. Eserleri şunlardır: 1-Tashîh-ut-ta’cîz, 2-Ahkâm-ül-ba’z, 3- İstidrâkât alâ tashîh-it-tenbîh, 4-Muhtasaru Kıt’atin min-er-Ravda.
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Mahmûd bin Mes’ûd bin Muslîh el-Fârisî eş-Şîrâzî olup, lakabı Kutbüddîn’dir. 634 (m. 1236) senesi Safer ayında Şîrâz’da doğdu. 710 (m. 1311) senesi Ramazân-ı Şerîf ayında Tebrîz’de vefât etti.
Kutbüddîn Şîrâzî, din ve fen bilgilerinde zamanının en büyük âlimiydi. Hâfızası çok kuvvetli olup, zeki idi. Önce babasından ilim öğrendi. Babası fen âlimi ve tabib idi. Amcası ve daha sonra Zeki el-Berkeşâî Şems-ül-Ketbî’den ilim öğrenerek tabib oldu. Daha sonra Nâsıruddîn et-Tûsî’den kozmografya ilmini öğrendi.
Sonra Anadolu’ya gitti. Sivas ve Malatya civarlarında bulundu ve kadılık yaptı. Oradan Şam’a elçi olarak gönderildi. Daha sonra Tebrîz’e yerleşti. Orada, aklî ve naklî ilimlerde ders verdi. Çok talebe yetiştirdi. Devlet adamlarıyla görüşürdü. Zarif ve lati-feci idi. Dımeşk’da da ders okuttu. Fakirleri gözetir, cemâatle namaza önem verirdi. Zamanının âlimleri ona, büyük âlim ma’nâsına gelen “Şârih-ül-allâme” dediler.
Zehebî onun hakkında: “Kutbüddîn eş-Şîrâzî’nin i’tikâdı düzgün ve kuvvetli olup, Kur’ân-ı kerîmin çok okunmasını söylerdi. Kendisi medh olunduğu zaman tevâzu gösterir ve; “Keşke ben, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yaşadığı zamanda yaşasaydım da, görmeseydim ve işitmeseydim. Belki Resûl-i ekremin (s.a.v) mübârek nazarı bana rastlardı” derdi. O, güzel huylu idi. Talebeleri ona çok hürmet ve saygı gösterirlerdi” demektedir.
Kutbüddîn eş-Şîrâzî birçok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-muhtasar, 2- Şerh-ül-miftâh lis-sükaki, 3- Şerh-ül-külliyât, 4- Şerh-ül-işrâk lis-Sühreverdî, 5- Gurret-üt-tâc, 6- Feth-ül-mennân fî tefsîr-il-Kur’ân (Kırk cildlik bir eser), 7- Nihâyet-ül-idrâk fî dirâyet-il-eflâk (Kozmografya ilmine dâir), 8- Şirhu metn-is-süâl.
Fıkıh, hadîs ve lügat âlimi. İsmi, Mahmûd bin Selmân bin Fehd el-Halebî olup, künyesi Ebü’s-Senâ’dır. Lakabı ise Şihâbüddîn’dir. 644 (m. 1246) senesinde Haleb’de doğdu. 725 (m. 1325) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Cenâze namazında devlet erkânı ve kalabalık bir halk topluluğu hazır bulundu.
Şihâbüddîn Mahmûd, Dımeşk’da; Rıdâ bin el-Bürhân İbni Abdüddâim, Yahyâ bin Nâsıh el-Hanbelî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Fıkıh ilmini Şeyh Şemsüddîn bin Ebî Ömer’den, nahiv ilmini Şeyh Cemâlüddîn bin Mâlik’den, edebiyat ilmini de Mecd bin ez-Zahîr’den öğrendi. Nazım ve nesir türünde çok mahir oldu.
Şihâbüddîn Mahmûd, Dımeşk’dan Mısır’a gitti, İlmi üstünlüğünden dolayı, herkesten hürmet ve i’tibâr gördü. Çok Kur’ân-ı kerîm okur, duâ eder ve namaz kılardı. Kâdı el-Fâdıl’dan sonra onun bir benzerinin görülmediği bildirildi. Ondan farklı olarak, çok kıymetli ve güzel kasideler söyledi ve divânlar yazdı. Belagat ilminde üstün derecede idi.
Zehebî onun hakkında: “Şihâbüddîn Mahmûd, i’tikâdı sağlam, çok ibâdet eden, sohbeti tatlı, faziletleri çok bir zât idi” demektedir.
Şihâbüddîn Mahmûd, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Zeylü alel kâmil li-İbn-il-Esîr, 2- Ehnel-menâih fî esn-el-medâih, 3- Zeyl alâ zeyl kutb el-Yünûnî, 4-Makâmât-ül-uşşâk, 5- Menâzil-ül-ahbâb ve menâzih-ül-elbâb, 6- Hüsn-üt-tevessül ilâ sınâat-it-terassül.
10) Ahlwardt: Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-6, sh. 466
11) Brockelmann Gal-2, sh. 44 Sup-2 sh. 42, 877İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MAHMÛD DÜKÛKÎ (Mahmûd bin Ali Bağdâdî)
Hanbelî mezhebindeki Hâfız ve vâ’izlerden. İsmi, Mahmûd bin Ali bin Mahmûd bin Mukbîl bin Süleymân bin Dâvûd ed-Dükûkî el-Bağdâdî’dir. 643 (m. 1266) senesi Cemâzil-evvel ayının son Pazartesi gününde doğdu. Babasının da yardımı ile; Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş, Ali bin Vaddâh, İbn-i Sâ’î, Abdullah Beldecî, Abdülcebbâr bin Akbir, Abdürrahîm İbni Züccâc, Muhammed bin Ebû Deniyye, Ebü’l-Hasen bin Vücûlî, Muhammed bin Ahmed İbni Ma’dâd, Abdullah bin Verhaz ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Şam ve Irak’daki birçok âlim ona icâzet verdi. O, kendisinin de gayretleriyle çok ilim öğrendi. Sayılamıyacak kadar çok âlimden ilim aldı. Elli seneye yakın ilim öğrenmekle meşgûl oldu. Bir müddet Dâr-ül-Hadîs-il-Müstensıriyye’de hadîs-i şerîf okuttu. Devâlîsi’nin vefâtından sonra, bu medresenin meşihatına (idâreciliğine) getirildi. Çok kıymetli eserler yazdı. 733 (m. 1332) senesinde, Muharrem ayının onuncu günü, ikindi namazından sonra vefât etti. Ertesi gün Câmi-i Kasr’da cenâze namazı kılındı. Namazında, kadılardan, âlimlerden, devlet adamlarından ve halktan çok kimse bulundu. Çok ağladılar ve övdüler. Ahmed bin Hanbel hazretlerinin kabristanlığına defnettiler.
O, Mescid-i Yânis diye bilinen Dâr-ül-Hadîs’te hadîs-i şerîf okuturdu. Yanında, sayıları birkaç bine ulaşan insanlar toplanırdı. Burada, onlara ve başka kimselere va’z ve nasihat ederdi. Bağdad’da hadîs ve va’z ilmi onunla sona ermişti. Onun zamanında orada, ondan daha güzel hadîs-i şerîf okutan ve onların lügatlarını ve zabıtlarını bilen başka kimse yoktu. Nazım ve nesir de hitâbet ve mev’izelerde geniş ve derin bilgiye sahipti. Kendisinden, birçok âlim hadîs-i şerîf dinleyip, rivâyet etti.
Fıkıh ve hadîs ilimlerine dâir, kendi elyazısı ile çok şey yazdı. Küçüklüğünde “El-Hırakî’yi ezberlemişti. Yazıları ve sözleri latif çok tatlı olup, nükte ile de konuşurdu. Hürmet, celâlet ve heybet sahibi idi. Büyük âlimlerin yanında i’tibâr görürdü. Muhtelif konulara âit birkaç tane “Erbe’în” adında eser hazırladı. Başlıca eserleri şunlardır: 1- Metâli’ul-envâr fil-ahbâri vel-âsâr-il-hâliyye anis-senedi ve tekrar, 2- El-Kevâkib-üd-düriyye fil-menâkıb-il-ulviyye, 3- Kitâbün fit-Târih: Bu eseri mevcût değildir. 4- El-Esmâ-ül-mübheme min ricâl-il-hadîs: Hadîs ilmine dâir bir eser olup, mevcûdu bulunmayan eserlerdendir.
Ayrıca, onun şiirleri o kadar çoktur ki, şayet toplanmış olsaydı, bir divânı olurdu.
İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip, hakiki saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velilerin onbirincisidir. Mâverâünnehr ilinin (bölgesinin) Tûr-i Sina gibi mukaddes bir yer olmasına vesile olan, orayı nûrlandıran büyük âlim ve velîlerden olan Mahmûd-i İncirfagnevî ( radıyallahü anh ), Buhârâ’nın Fagne köyünde doğdu ve Akbenî nahiyesinde yerleşti. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 715 (m. 1315) senesinde Vefât etti. Mi’mârlık ile geçinirdi.
Hâce Ârif-i Rîvegerî hazretlerinin derslerinde ve sohbetlerinde yetişip, kemâle geldi. Maddî ve ma’nevî ilimlerde zamanının en büyük âlimlerinden oldu. İnsanları irşâd etmek (onlara saadet yolunu göstermek) için hocasından icâzet aldı. Birçok âlim yetiştirdi. Binlerce kimsenin, dalâletten hidâyete (doğru yola, saadete) kavuşmasına vesile oldu. Yetiştirdiği âlimlerin en büyüğü ve kendisinden sonra halîfesi Hâce Ali Râmîtenî hazretleridir.
Hocası Ârif-i Rîvegerî’den icâzet alıp, insanları doğru yola irşâd ile vazîfelendirilince, vaktin gereği olarak sesli zikre başladı. Sesli zikre ilk başlaması, hocası Hâce Ârif-i Rîvegerî’nin vefât hastalığı sırasında, Rîveger tepesi üzerinde olmuştu. Hâce Ârif bu zaman; “Şimdi vaktidir” buyurdu. Bu sözünü, kabûlüne işâret tutmuşlardır. Hâce Ârif Rîvegerî’nin vefâtından sonra, Kale Kapısı önündeki mescidde sesli zikre devam eyledi. Vaktinin büyük âlimlerinden olan Hâce Muhammed Pârisâ’nın dedelerinden Mevlânâ Hâfızuddîn, âlimlerin üstadı Şemsüleimme Hulvânî’nin işâreti ile, Buhârâ’da, o zamanın en büyük İmâm ve âlimlerinin huzûrunda, Hâce Mahmûd’a; “Siz hangi niyetle cehri (sesli) zikr ile meşgûl oluyorsunuz?” diye sordu. Cevâbında; “Uyuyanları uyandırmak, gâfillere işittirmek ve insanları dinin ana caddesi ve doğru yolu üzerinde yürütmek, hakîkate teşvik etmek, böylece insanların, bütün iyiliklerin anahtarı, her saadetin esâsı olan tövbeye ve bir büyüğe bağlanmalarına sebep olmak istiyorum” buyurdu. Bunu duyunca, Mevlânâ Hâfızuddîn ona; “Niyetiniz böyle dürüst olunca, böyle zikr etmeniz helâl olur” dedi ve hakîkatin mecazdan ayrılma hududunun olması için, sesli zikrin sınırını (şartını) rica etti. Bunun üzerine Mahmûd-i İncirfagnevî ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Sesli zikri ancak, dili yalandan ve gıybetten, boğazı, mi’desi haram ve şüpheliden temiz, kalbi riyadan ve gösterişten uzak, sırrı Rabbinden başka herşeye teveccühden münezzeh olan yapabilir” buyurdu.
Büyük âlim Ali Râmîtenî anlatır: “Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî zamanında, dervişlerden biri Hızır aleyhisselâmı gördü ve ona; “Bu zamanda kendisine uyulacak şeyh kimdir?” diye sordu. Hızır (aleyhisselâm); “Şimdiki hâlde, bu dediğiniz sıfatları taşıyan Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî hazretleridir” dedi. Ali Râmîtenî hazretlerinin önde gelen talebelerinden ba’zıları, Hızır aleyhisselâm ile görüşüp o suâli soran zâtın, Ali Râmîtenî hazretlerinin kendisi olduğunu bildirmişlerdir. Bir gün Hâce Ali Râmîtenî, Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî’nin bağlıları ile Râmîten sahrasında zikr ile meşgûl olurken, havada uçan büyük beyaz bir kuş gördüler. Onların başlarının üzerine gelince, açık bir dille; “Ey Ali, kâmil er ol!” sözlerini söyledi. Bu kuşu görmek, söylediklerini duymakla, arkadaşlarını bir hâl kapladı, kendilerinden geçtiler. Sonra kendilerine geldiklerinde, kuştan ve konuşmasından sordular. Ali Râmîtenî; “O, Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî idi. Allahü teâlâ ona bu kerâmeti ihsân eyledi. Evliyâlık yolundaki çok yüksek makamında, binlerce söz ve kelâm ile dâima uçmaktadır. Şimdi Hâce Dıhkân hazretleri hastadır, son anlarını yaşamaktadır. Onu ziyârete, yoklamağa gidiyor. Çünkü o, Allahü teâlâdan son nefeste, kendisine yardımcı olması için evliyâsından birini göndermesini istemişti. Hâce Mahmûd, bu sebeble onun yanına gidiyor” buyurdu.
Şâfiî mezhebi fıkıh, tefsîr, kelâm, usûl ve tasavvuf âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Abdürrahmân bin Ahmed bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Ali’dir. Künyesi Ebü’s-Senâ olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 17 Şa’bân 674 (m. 1275) senesinde İsfehan’da doğup, Zilka’de ayında 749 (m. 1349) senesinde Kâhire’de tâ’ûndan (vebadan) vefât etti. Karâfe kabristanına defnedildi.
Tebrîz’de, İsfehan civârında ve başka yerdeki âlimlerden ders aldı. Babasından, Celalüddîn bin Ebi’r-Recâ ve Kutbüddîn Şîrâzî’den ilim öğrendi. Hacca gidip, oradan dönüşte, Kudüs’ü ziyâret ettikten sonra Şam’a geldi. İlim okutmaya başladı, ilminin çokluğunu ve faziletlerini âlimler de takdîr ettiler. İlmi ve faziletleri her tarafa yayıldı.
Devamlı olarak, gece-gündüz Şam’da Emevî Câmii’nde kaldı. Burada talebelere ders vermekle ve Kur’ân-ı kerîm okutmakla meşgûl oldu. İbn-i Zemlikânî’den sonra, Revâhiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Fazilet sahibi kimseler, bir araya geldiklerinde onu pekçok medh ve sena ettiler. Da’vet üzerine 732 (m. 1331) senesinde Mısır’a gitti. Mısır’da ona Ma’ziyye Medresesi müderrisliği ve Karâfe’de Kûsiyye dergâhı şeyhliği verildi.
Bir kere Şam’da bulunuyordu. Mahmûd İsfehâni konuşurken, orada bulunan meşhûr âlimlerden biri; “Susun! Mahmûd İsfehânî’yi dinleyin. Onun gibi faziletli bir zât bizim beldemize gelmemiştir” dedi.
Esnevî onun hakkında şöyle der: “O, aklî ilimlerde de çok yüksek idi. İ’tikâdı düzgün idi. Sâlih zâtları ve takvâ sahiblerini çok sever, yapmacık hareketlerden uzak dururdu. İlim küpü idi.”
Güzel ve çabuk yazardı. Talebelerinden biri şöyle anlatır: “O, akşamları çok az yemek yerdi “Çünkü çok yemek, çok su içmeye, çok su içmek, sık sık ihtiyâç için gitmeye, bu ise zaman kaybına sebep olmaktadır” derdi”
Safdî de şöyle anlattı: “Onu bir defa, tefsîrini hiçbir şeye müracaat etmeden ezberinden yazdığını gördüm. İnsanlar ondan çok istifâde etti. Birara o, ilim ve tefekkür ile meşgûl olduğundan, Şam’da ve Mısır’da, fetvâ vermeleri için ba’zı âlimlere izin verdi. Sorulan fetvâlara onlar cevap verdiler.”
7) Hüsn-ül-muhâdara cild-1 sh. 545İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MAKKÂRÎ (Muhammed bin Muhammed Tilmsânî)
Tefsîr, tasavvuf, edebiyat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, kadı, şâir. Aslen Tunus taraflarında Zâb bölgesi köylerinden Makkar’dandır. İsmi Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Ebû Bekr bin Yahyâ bin Abdürrahmân’dır. Künyesi Ebû Abdullah’tır. Tilmsân’da doğduğu için Tilmsânî, Makkar asıllı olduğu için Makkârî ve Kuraşî nisbet edildi. 759 (m. 1358) yılında Fas’ta vefât edip, Tilmsân’da defnedildi.
İlk ilim tahsiline Tilmsân’da başlayan Ebû Abdullah Makkârî; Ebû Abdullah Selâvî, Ebû Zeyd Abdürrahmân, Ebû Mûsâ Îsâ, Ebû Mûsâ İmrâh bin Mûsâ bin Yûsuf Meşdalî, Ebû İshâk İbrâhim bin Hakim Kinânî Selâvî, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah bin Abdünnûr, Ebû Muhammed Mecâsî, Ebû Ali Hüseyn Sebtî, Ebû Abdullah bin Mensûr bin Hedyet-ül-Kuraşî, Kâdı Ebû Abdullah Temimî, Ebû Abdullah Bârûni, Ebû İmrân Masmûdî, Ebû Abdullah İbni Neccâr, Ebû Abdullah Miknâsî, Ebû Muhammed Abdülmüheymin Hadramî, Üstâd Rendi, Kâdı Cezûli, İbn-i Merzûk ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Mısır ve Hicaz taraflarına seyahatlerde bulundu. Hac edip, hacca gelen âlimlerin ilimlerinden istifâde etti. Mısır’da, evliyânın büyüklerinden Abdullah Menûfî hazretleriyle görüşüp, sohbetinde bulundu. Onun ilim ve feyzinden çok istifâde etti. Kudüs’e gitti. Tâcüddîn Tebrîzî ve Halîl Mekkî’den ilim öğrendi. Şam’da Sadr-ül-Îmâdî Mâlikî, Ebü’l-Kâsım Yemânî Şafiî, Fakîh İbn-i Osman ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs, tefsîr, târih, edebiyat, mantık ve münâzarada yüksek âlim, tasavvufta üstün dereceler sahibi olarak Tilmsân’a döndü. Merinî Sultânı Ebû İnan İbni Ebî Paris’le birlikte, 749 (m. 1348) yılında Fas’a gitti. Fas kadılığına ta’yin edildi. 756 (m. 1355) senesinde kadılıktan ayrıldı. Endülüs’teki müslüman devletlerle, Kuzey Afrika müslümanlarının birlik hâlinde olup, günden güne güçlenen İspanya hıristiyan krallıklarını bertaraf etmeleri için diplomatik faaliyette bulundu. Müslümanların birlik hâlinde olmaları, kâfirlere karşı cihâd edip, hem kendilerini, hem de zulüm gören mazlûm insanları zâlimlerin kanlı pençelerinden kurtarmaları için gayret sarfetti. Sultan Ebû İnân’ın elçisi olarak, Gırnata’ya gitti. Benî Ahmer Sultânı Muhammed Gân”i ile görüştü. Ona nasihatlerde bulundu. Bir müddet orada kaldıktan sonra, bir heyetle beraber Fas’a döndü. Merîni devleti kadıaskerliğine ta’yin edildi. Çok geçmeden rahatsızlanıp vefât etti. Ömrü boyunca Allahü teâlânın dinini öğrenmek, insanlara öğretmek için çalıştı. Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için çalışmaktan, ibâdet etmekten bir ân geri kalmadı. İnsanların ibâdetlerini daha iyi yapmaları için, sağlıklı yaşamaları gerektiğini, bunun için de sıhhatlerine dikkat etmelerini bildirirdi. Bu husûsta bir de kitap yazdı. Sağlık ve tababetle ilgili bilgileri orada topladı, insanların huzûr içinde yaşamaları için kadılık yaptı. Sultanların uygun olmıyan davranışlarına sabredip, onlara nasihatlerde bulundu. Sultanların çevresini kötü kimselerin sararak, müslümanlar arasında fitne çıkarmalarına mâni olmak için, sultanlara yakın oldu. Dünyâ menfaatlerine kapılıp, dînini heba eden kötü kimselere yüz vermedi. Zaman zaman sultanla arası açıldı. Ancak Allahü teâlânın rızâsı için yaptığı nasihatlerin bereketiyle, onun dünyâ menfaati gözetmeyip, Allahü teâlânın rızâsı için çalıştığı, sultanlar tarafından takdîr edildi. Yaptığı duâların kabûl olduğu halk arasında meşhûr oldu. Nasihatleri herkes tarafından dinlenirdi. Sohbetlerinde; herkesin, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip, bildiklerine tâbi olmaları gerektiğini anlatırdı. Birçok maddî imkâna sahip olmasına rağmen, eline geçenleri fakirlere sadaka olarak dağıtır. Allah yolunda harcardı. Kendisi çok az bir malla yetinirdi. Müslümanların işlerini kolaylaştırır, herkese karşı merhametli davranırdı. Doğru yoldan sapanlara, zâlimlere, gereken cezayı vermekten geri durmazdı.
Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Talebeleri arasında İbn-i Haldûn ve kırâat âlimlerinden Şâtıbî de vardı. Binikiyüz kasideyi ihtivâ eden “Kitâb-ül-kavâid”, tasavvufa dâir “Kitâb-ül-Hakâik ver-Rekâik”, “Kitâb-üt-tuhâf vet-taraf’, tıbbî bilgiler ve çeşitli hastalıkların tedâvi yollarını anlatan ve tıbla ilgili hadîs-i şerîfleri ihtivâ eden “Kitâbü amelin min tıbb”, nasihat edici hikâyelerin toplandığı “Kitâb-ül-muhâdarat”, “Rıhlet-ül-mütebettel”, “İkâmet-ül-merîdîn” gibi kıymetli eserler onun yazdıklarından ba’zılarıdır.
Ebû Abdullah Makkâri’nin hayâtı hakkında, İbn-i Merzûk el-Hafîd tarafından bir eser yazılmış ve “En-Nûr-ül-bedri fit-ta’rîf bil-fakîh el-makkârî” adı verilmiştir. Makkâri’nin eserlerindeki garip hikâyelerden ba’zıları şöyledir:
Bağdad âlimlerinden Ebü’l-Kâsım bin Muhammed Yemânî anlattı: İbrâhim aleyhisselâmın Urfa’daki makamında ikâmet eden, Şeyh Sâlih’den şunları duydum: “Birgün bize Fas’tan bir misâfir geldi. Bizim yanımızda hastalandı. Uzun zaman bu hastalığından kurtulamadı. Biz de hastalığın tedâvisine güç yetiremedik. Çok sıkıntı çekiyordu. Birgün elimi açıp onun için duâ ettim. “Yâ Rabbî, ya iyileştir veya hayırla rûhunu teslim al” diye yalvardım. O gece rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. “Hastaya keskeson yedir” buyurdular. Ben de hastaya keskeson yemeği yapıp yedirdim. Başka hiçbir ilâç kullanmadan hasta ayağa kalktı. Keskeson yemeği, Fas taraflarında meşhûrdur. Faslılar çok severler, sık sık ondan yerler.
Nûhbe bin Katrâl’dan nakledilir Bir yahudi, “Sirke ne güzel katıktır” hadîs-i şerîfini duyunca, bunu inkâr edip, “Böyle şey mi olurmuş?” demek cüretini göstermeye kalkıştı. Onun bu hâlini haber alan bir âlim, şehrin vâlisine müracaat etti. Vâli de, o yahudiye bir sene müddetle, sirke ve sirke yapılabilecek şeylerden mahrûmiyet cezası verdi. Daha bir yıl geçmeden, yahudi ve ailesi cüzzâm hastalığına yakalandı. Doktorlar, sirkeden başka birşeyin ona şifâ vermeyeceğini söylediler. Sirkeden mahrûmiyet cezası kaldırıldı. Sirke içerek hastalıktan kurtuldular. Yahudi ve ailesi, yaptıklarına tövbe edip müslüman oldular.”
Yine Ebû Abdullah Nûhbe bin Katrâl anlatır: “Birgün Medîne-i münevvere’de, Mescid-i Nebevî’de ibâdetle meşgûldüm. Eshâb-ı Kirâm düşmanı bir râfizî gelip, mescidin duvarına; “Kendisini yaratanın Allah olduğuna inanan kimse, Ebû Bekr’le Ömer’i sevmesin” diye yazıp gitti. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda başka bir edebsizlik yapmasına vesile olmayayım diye onun gitmesini bekledim. O gittikten sonra hemen gittim, “Sevmesin” kelimesini silip, “Sövmesin” yazdım. Ya’nî, “Kendisini yaratanın Allahü teâlâ olduğuna inanan kimse, Ebû Bekr’le Ömer’e sövmesin” yazılmış oldu. Biraz sonra râfizî geri dönüp geldi. Yazının değişmiş olduğunu gördü. Acaba kim değiştirmiş olabilir diye düşünüp, araştırdı. Ben de onu seyrettim, işin içinden çıkamadı. En sonunda düşünceli bir şekilde ayrılıp gitti.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Muhammed bin Hüdâdâd olup, lakabı Mecdüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 748 (m. 1347) senesi Rebî’ul-âhır ayında vefât etti. Mecdüddîn İsmâil; kadı, İmâm, evliyânın kutbu, zamanın bir tanesi olup, çok kerâmetleri görüldü.
İbn-i Battûta seyahatnamesinde şöyle anlatır: “Irak ve havâlisine Hüdâbende adlı zâlim bir hükümdâr hükmederdi. Eshâb-ı Kirâm düşmanı olan biri yanına gelip, çeşitli yalan ve hîle ile, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer ve diğer Eshâb-ı Kirâm düşmanlığını ona aşıladı ve kendi gibi inanmasını sağladı. Bu sebeble de, hükümdârın yanında kıymetli bir hâle geldi. Hükümdâr da İslâmiyeti bilmediği için, memleketindeki herkesin Eshâb-ı Kirâm düşmanı olması için, İran, Azerbaycan, İsfehan, Kirman ve Horasan’a mektûplar yazdırdı ve elçiler gönderdi. Elçiler, ilk önce Bağdad, Şîrâz, İsfehan’a doğru yola çıktılar. Bağdad’a gelen elçiler, doğruca Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında ve Hanbelî mezhebi üzere olan Bâb-ül-Ezc halkının bulunduğu yere geldiler. Eshâb-ı Kirâm hakkında kötü sözler söylediler. Onların bu söyledikleri karşısında, müslümanlar, îmânları sebebiyle galeyâne gelip; “Biz böyle sözler duymak istemeyiz ve kabûl de etmeyiz” dediler. Elçiler, Cum’a günü müslümanların toplu bulundukları câmiye silâhlı bir vaziyette tekrar gelip, minberde hutbe okuyan hocayı tehdid ettiler. Hutbede Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer ve diğer Eshâb-ı Kirâm aleyhinde konuşmasını ve câmideki yazılı olan isimlerinin de kaldırılmasını söylediler. Hatîb ve oradaki müslümanlar buna üzüldüler ve elçilere karşı geldiler. Neticede hükümdârın adamları çok olduğu için çaresiz teslim oldular. Hükümdâr, Hulefâ-i Râşidîn’in mübârek isimlerinin hutbeden çıkarılmasını, diğerlerinin de kesinlikle söylenilmemesini emretmekle birlikte, Şîrâz, İsfehan ve Bağdad kadılarının da huzûruna getirilmesini istemişti. İlk gelen Şîrâz kadısı Mecdüddîn İsmâil hazretleri oldu. Hükümdâr onun, husûsî olarak insan parçalamak için beslediği ve boyunlarında tasmalar olan vahşî köpeklere atılmasını emretti. Köpeklere bakan adam, onları çözüp, oraya getirilmiş olan Kâdı Mecdüddîn’in üzerine gönderdi. Köpekler, gürültüyle yanına geldiklerinde sâkinleştiler ve kuyruklarını sallamaya, kulaklarını oynatmaya başladılar. Hücumdan vazgeçip, uysallaştılar. Bu durum hükümdâra bildirilince, inanmayıp derhâl oraya geldi ve durumu gördü. Hemen hâli değişti. Kâdı Mecdüddîn’in ayaklarına kapandı. Elbisesini çıkarıp ona verdi ve sarayına götürdü. Geniş bir şekilde İslâmiyetin emirlerini öğrenip, sâlih bir müslüman oldu. Sonra da etrâfa mektûplar yazıp elçiler gönderdi. Bütün şehirlerde Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere olunmasını, Hulefa-i Râşidin’in isimlerinin hutbelerde zikredilip, mübârek isimlerinin yazılmasını ve onlara ve diğer Eshâb-ı Kirâma hürmet edilmesini ferman buyurdu. Bütün bu hayırlı işler, Kâdı Mecdüddîn’in bereketi ile oldu. Allahü teâlânın yardımı onun üzerinde idi.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 357İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MENÛFÎ (Abdullah bin Muhammed Magribî)
Usûl, tefsîr, nahiv ve Mâlikî, mezhebi fıkıh âlimi, evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Süleymân olup, aslen Magriblidir. 686 (m. 1287) yılında Mısır köylerinden Sâbûr’da doğdu. Menûf’a yerleşti. Magribî ve Menûfî nisbet edildi. Abdullah Menûfî diye meşhûr oldu. 748 (m. 1347) yılında Mısır’da vefât etti.
Dokuz yaşında Süleymân Tenûhî Şâzilî’nin terbiyesine verilen Abdullah Menûfî, küçük yaşta temel din bilgilerini öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Rükneddîn bin Kûbî, Şemsüddîn Tûnusî, Kâdı Nâsıruddîn’in babası, Serâfüddîn Zevâvî, Şihâbüddîn Merhal, Celâlüddîn İmâm-ül-Fâdıliyyet-il-Mu’ber, Mecdüddîn Akfehsî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Süleymân Tenûhî Magribî Şâzilî’nin sohbetlerinde yetişip, vilâyet derecelerinde yükseldi. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde, tefsîr ve Arabî ilimlerde âlim oldu. Evine kapandı. Evinde ibâdet ve ilimle meşgûl oldu. Yalnız Cum’a günleri, Cum’a namazı için çıkardı. Sultânın, vazîfe kabûl etmesi hakkındaki teklifini reddetti. Taliplerine devamlı ders verdi. Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından olan Halîl bin İshâk Cûndî onun talebelerinden idi. Cûndî, hocasının hayâtını ve menkıbelerini “Menâkıb-ı Abdullah Menûfî” adlı eserinde topladı.
Abdullah Menûfî hazretleri, “Kuşeyrî Risalesi”, Kâdı Iyâd’ın “Şifâ”sını, “Tefsîr-i Vahidî” gibi eserleri talebelerine okuturdu. Eline yeni aldığı en ağır kitabı, hiç mütâlâa etmeden talebeye anlatırdı. Anlatmaya başladığı zaman, ağzından nûrların yükseldiği açıkça görülürdü. Zühd ve takvâda asrının bir tanesi idi. Tevâzu ve vera’ sahibi idi. Allahü teâlânın yasakladıklarından sakınır, emirlerini yapmak için gayret ederdi. Vakitlerini yalnız Allahü teâlânın dînini öğrenmek, O’nun kullarına öğretmek ve ibâdet etmek için harcardı. Gündüzleri oruç tutar, geceleri namaz kılardı. Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. İnsanlara karşı çok merhametli idi. Onlara devamlı emr-i ma’rûfta bulunur. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmeye gayret ederdi. Mâlikî mezhebine göre fetvâ verirdi. “Câmi’u kerâmât-il-evliyâ”da diyor ki: “Mısır”daki evliyâ arasında, İmâm-ı Şafiî’den sonra en üstünü Ahmed-i Bedevî’dir. Ondan sonra Seyyidet Nefise’dir. Sonra Şerâfeddîn-i Kürdî, sonra Abdullah Menûfî Şâzilî’dir.”
Birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden Halîl bin İshâk Cûndî meşhûr oldu. Eserleri, vefâtından sonra talebeleri tarafından tertîb edildi. Mısır’da vefât ettiği zaman, insanlar onun cenâze namazını kılmak için sokaklara döküldü. Mısır’da onun ilminden istifâde etmeyen yok gibiydi.
Cündî’nin yazdığı “Menâkıb-ı Abdullah Menûfî” adlı eserdeki menkıbe ve kerâmetleri, güzel sözleri, dilden dile, gönülden gönüle dolaştı. Kerâmet ve menkıbelerinden ba’zıları şöyledir:
Talebeleri arasında şekli ve hâlinin güzelliği ile meşhûr olan bir genç vardı. Bir kadın, ona âşık oldu. Hile ile, o talebenin kaldığı yere girdi. Kadın kendisini kabûl etmesini isteyip, üzerine geldi. Talebe de, hocası Abdullah Menûfî’den imdâd istedi. O anda duvar yarılıp, Abdullah Menûfî hazretleri içeri girdi. Kadın korkup bayıldı. Ayılınca tövbe edip, güzel ahlâk sahibi hanımlardan oldu.
Hırsızlar, Abdullah Menûfî hazretlerinin talebelerinin kaldığı yere gidip, anbardan buğday yükleyip gittiler. Abdullah Menûfî ( radıyallahü anh ) hırsızlara haber gönderip; “O, fakirlerin hakkıdır, aldığınız gibi geri getirin!” dedi. Onlar çaldıklarını inkâr ettiler. Bir günde, hırsızların bütün merkepleri öldü. Bunun, o büyük zâtı üzmelerinin cezası olduğunu anlayıp, günahlarına tövbe ettiler. Ellerindekini getirip sahiplerine geri verdiler. Hak sahipleriyle helâllaştılar.
Birgün hiç âdeti olmadığı hâlde bir kebabcı dükkânına girdi. Kebabcının yeni kızarttığı bir kuzunun tamâmını satın aldı. Dükkândan uzaklaşınca, kuzuyu köpeklere attı. Çok geçmeden, kuzunun dînimizde yenmesinin haram olduğu şekilde öldürüldüğü anlaşıldı.
Talebelerinden birine haber gelip, annesinin öldüğü bildirildi. O da hocasından, memleketine gitmek için izin istedi.” “Hiçbir yere gitme! Annen ölmedi” buyurdu. Çok geçmeden talebenin annesinin ölmediği haberi geldi.
Elini atarak sarığından altın alıp ihtiyâç sahiplerine verdiği, parmaklarının arasında sular aktığı, kısa zamanda bir yerden bir yere gittiği meşhûrdur. Hocası Süleymân Tenûhî Şâzilî’nin Menûfe’de vefâtında, oraya gidip cenâzesinde bulundu. Cenâze namazını kıldı. Aynı gün tekrar Kâhire’ye döndü.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-evliyâ sh. 555
2) Neyl-ül-ibtihâc sh. 121
3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 119
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 525
5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 312
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 980İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MES’ÛD BİN AHMED EL-HÂRİSÎ
Hanbelî mezhebi âlimlerindendir. Künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Abdürrahmân’dır. Lakabı Kâdı’l-kudât Sa’düddîn’dir. 652 (m. 1254)’de Bağdad’ın Hârisiyye köyünde doğdu. Bu bakımdan Harisî ve Bağdadî nisbeti verilmiştir. 711 (m. 1311) senesinde Kâhire’de vefât etti. Kabri, Karâfe kabristanındadır. Fıkıh ilmini, zamanının fıkıh âlimlerinden olan Ali bin Ebû Amr ve diğerlerinden öğrenmiştir. Mısır’da; Radî bin Burhan, Necîb el-Harrânî, İbn-i Allâf ve diğerlerinden ve Bûsîrî’nin talebelerinden ve tabakasından, İskenderiyye’de; Osman bin Avf, İbn-i Furât’dan, Dımeşk’da; Ahmed bin Ebi’l-Hayr, Ebû Zekeriyyâ bin Sayrafi ve diğerlerinden hadîs-i şerîf işitti. Ayrıca kendi kendine çok kitab okuyup bunlardan bir kısmını kendi hattı ile yazmıştır. Eserler yazmış ve ba’zı kitaplar üzerine şerhler yapmıştır. Sünen-i Ebû Davud’un bir kısmını şerh etmiştir. “El-Muknî” adlı fıkha dâir eserin de bir bölümünü şerh etmiştir. Hattı (yazısı) gayet güzel ve meşhûr idi. Hacca gitti ve Mensûriyye, Câmi-ül-Hâkim gibi değişik yerlerde ders verdi. İkibuçuk sene kadar kadılık yaptı.
İmâm-ı Zehebî, Mu’cem’inde onun için şöyle demiştir: “Fıkıh ilminde âlim, müftî, hadîs ilmi ve buna bağlı ilimlerde âlim, hoşsohbet, Arabcanın usûlüne uygun ve güzel yazı yazan bir zât idi. Hanbelî mezhebinde meşhûr ve başta gelen bir âlim olup, bu husûsta ders vermiştir.”
Kendisinden; İsmâil bin Habbaz, Ebü’l-Haccâc el-Mezî, Ebû Muhammed el-Berzâlî ve diğerleri rivâyette bulunmuştur.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın talebelerindendir. Kalender idi. Ya’nî, dünyâdan, dünyâya âit olan işlerden elini ayağını çekmiş, kendisini âhıret hazırlığına vermiş bir zât idi. Kimseye karışmazdı. Kendi hâlinde bulunurdu. Kendisine Hamîd-i kalender de denir. Sekizinci asrın sonlarında vefât etti.
Mevlânâ Hamîd, babasıyla birlikte, hazret-i Hâce Nizâmüddîn’in sohbetlerine devam ederek, o büyük velînin, kalblere, gönüllere te’sîr eden bereketli sohbetlerinden çok istifâde etti. Ayrıca Mevlânâ Garîb ve Çerağ-ı Dehlevî Hâce Nâsıruddîn gibi evliyânın sohbetlerinde de bulundu. Hâce Nizâmüddîn ve Hâce Nâsıruddîn hazretlerinin sözlerini toplayarak bir eser meydana getirdi. 756 (m. 1355) senesinde tamamladığı bu eserine, Hayr-ül-mecâlis ismini verdi. Bu kitabında şöyle anlatır: “Bir iftar yemeğinde, Hâce Nizâmüddîn ile beraber bulunuyorduk. Hâce hazretleri bir ekmeği bölüp, yarısını bana verdi, yarısını kendisi yedi. Ben küçüktüm. O ekmeği yemedim. Birşeye sarıp, kaftanımın altına koydum. Dışarı çıktığımda, talebelerden ba’zıları yanıma gelip; “Bize birşey ver!” dediler. “Bende ne var ki, size vereyim?” dedim. “Hocamızın sana verdikleri o yarım ekmeği istiyoruz” dediler. O ekmeği çıkarıp, onlara verdim. Onlar mescidin yanında bir yere çekilip, sevinçle, şifâ niyetiyle o ekmeği yediler. Daha sonra babam geldi. Hâce’nin verdiği ekmeği kaftanımın altına koyduğumu görmüştü. Heyecanla; “Ekmeği ne yaptın?” dedi. “Ba’zı arkadaşlar istediler; Onlara verdim” dedim. Üzüldü ve; “Niçin verdin? O çok büyük bir ni’met idi. Onların elinden birşeye kavuşmak her zaman nasîb olur mu?” dedi. Tekrar Hâce’nin huzûruna vardığımızda, Allahü teâlânın izni ile babamın üzüntülü ve sıkıntılı hâlini ve sebebini anlamıştı. “Mevlânâ Tâceddîn! Üzülme! Bu çocuk kalender olacak” buyurdu. Babamı teselli etti. Daha sonra babam; “Madem ki, hocamız sana “Kalender” dedi. Artık ben de “Kalender” derim” dedi. “Onların hürmet ve bereketleri ile, Mevlânâ Hamîd “Kalender” oldu.
“Bu yolda yürümedikçe, Allahü teâlâya yaklaşmak mümkün olmaz. Gayret etmeden oturduğu hâlde kavuşmak isteyen, maksada ulaşamaz. Bu kimsenin, kavuşmak arzusunda sâdık olmadığı anlaşılır. Dinin emirlerine uymakta gevşek davrananlar, bu yolda yürüyemez, ilerliyemez. Mücâhede etmek şarttır. Ankebût sûresi 69. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Bize itaat uğrunda (rızâmızı istiyerek, zâhirî ve bâtınî düşmanlarla) mücâhede edenlere gelince, elbette biz onlara, (bize vâsıl olacağı) yollarımızı gösteririz...” Mücâhededen maksad, kalbi, Allahü teâlâdan başka herşeyden ayırıp, sırf O’na itaate çevirmektir. Esas maksad, esas meşgûliyet, her ân Hak teâlâ ile olmaktır. Bundan başka herşey, bu asıl maksada yardımcı olduğu nisbette kıymetlidir. Değilse hiçbir ma’nâ ifâde etmez.”
Hadîs ve târih âlimi. İsmi, Moğoltay bin Kılıç bin Abdullah el-Hakkârî et-Türkî el-Hanefî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. Lakabı ise Alâüddîn’dir. 690 (m. 1291) senesinde doğdu. 762 (m. 1361) senesi Şa’bân ayında vefât etti.
Moğoltay bin Kılıç; Tâcüddîn Ahmed bin Ali bin Dakîk-ül-Iyd, Şeyh Takıyyüddîn, el-Hüseyn bin Ömer el-Kürdî, el-Vânî, el-Hatemî, ed-Debbûsî, Ahmed bin eş Şücâ’ el-Hâşimî, Muhammed bin Muhammed bin Îsâ et-Tabbâh’dan ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Zâhiriyye hadîs külliyesinde ders verdi. Moğoltay bin Kılıç, hadîs ilminde hafız (yüz bin hadîs-i şerîfi râvîleriyle ezbere bilen) idi. Aslen Türk olan Moğoltay bin Kılıç, neseb ilmini çok iyi bilirdi. Daha sonra Mısır’a gitti. Oradaki Muzafferiyye Medresesi’nde ders verdi.
Moğoltay bin Kılıç, yüzden fazla eser yazdı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- El-İşâretü ilâ sîret-il-Mustafâ ve Târihu min ba’dihi minel-Hulefâi, 2- Şerh-ül-Câmi-us-Sahîh lil-Buhârî (Yirmi cildlik bir eser), 3- Zeyl alel-mü’tetif vel-muhtelif Libni Nukta, 4-Ez-Zehr-ül-bâsim fî sîreti Ebi’l-Kâsım, 5- İkmâlü tehzîb-il-kemâlî fî esmâ-ir-ricâl (Onüç cildlik bir eser), 6-El-İ’lâm bi sünnetihi aleyhisselâm: İbn-i Mâce’nin Sünen’inin şerhidir. 7-El-İşâretü, 8- El-Vâdıh-ül-mübîn fî men üstüşhide minel Muhibbîn, 9- El-İttisâl fî muhtelif-in-nisbeti, 10- El-Hasâis-ün-Nebeviyye, 11- El-Îsâl (Lügat).
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 313
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 352
3) Lisân-ül-mîzân cild-6, sh. 72
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 197
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 467
6) El-A’lâm cild-7, sh. 275
7) Zeyl-i Tabakât-ül-huffâz sh. 534
? Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 359
9) Zeyl-i Tezkiret-ül-huffâz sh. 365İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BÂBÂ SEMMÂSÎ
Hâce Ali Râmîtenî hazretlerinin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. Kendilerine Silsile-i âliyye denilen büyük İslâm âlimlerinin onüçüncüsüdür. Râmîten ile Buhârâ arasında bulunan ve Râmîten’e iki kilometre, Buhârâ’ya ise altı kilometre uzaklıkta bulunan Semmâs köyünde doğdu. 755 (m. 1354)’de orada vefât etti. Tasavvuf ilmini büyük âlim Ali Râmîtenî’den öğrendi. Onun derslerinde ve sohbetlerinde yetişip, tasavvufda yüksek dereceye ulaştı. Hocası, kendisinden sonra irşâd makamına Muhammed Bâbâ Semmâsî’yi vekîl bıraktı. Diğer talebelerine de, ona tâbi olmalarını vasıyyet etti.
Hocasının vefâtından sonra irşâd makamına geçen Muhammed Bâbâ Semmâsî, çok talebe yetiştirdi ve içlerinden bir kısmını tasavvufda yüksek makamlara kavuşturdu. Bu talebelerinin başında, kendisinden sonra yerine geçen ve ilim deryasında sadef misâli olan Seyyid Emîr Külâl hazretleri gelmektedir. Bir talebesi de, Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretleridir. Behâüddîn Nakşibend hazretleri, Kasr-ı Hindüvân’da doğdu. Henüz o doğmadan evvel, hocası Muhammed Bâbâ Semmâsî onun doğduğu yerden geçerken; “Bu yerden büyük bir zâtın kokusu geliyor. Pek yakında Kasr-ı Hindüvân, Kasr-ı ârifân olur” buyurdu. Birgün yine oradan geçiyordu. “Şimdi o güzel koku daha çok geliyor. Ümîd ederim ki, o büyük insan dünyâya gelmiştir” buyurdu. Böyle buyurduğu zaman, Behâüddîn-i Buhârî hazretleri doğalı üç gün olmuştu. Dedesi, çocuğun göğsünün üzerine hediye koyup, Muhammed Bâbâ Semmâsî’ye getirince; “Bu bizim oğlumuzdur. Biz bunu kabûl eyledik” buyurup, talebelerine de; “Kokusunu aldığım işte bu çocuktur. Zamanının rehberi ve bir tanesi olacaktır” buyurdu. Sonra halîfesi Emîr Külâl hazretlerine, bu çocuğun iyi yetiştirilmesini tehbîh etti.
Behâüddîn Buhârî hazretleri anlatır; “Evlenmek istediğim zaman, büyük babam beni Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerine gönderdi. Ona gideceğim günün gecesi, içimde gözyaşı ve duâ isteği kabardı. Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin mescidine gidip iki rek’at namaz kıldım ve Allahü teâlâya şöyle duâ ettim: “İlâhî! Bana, belâlarına tahammül için kuvvet ve aşkın yüzünden doğacak mihnetlere (meşakkat ve sıkıntılara) karşı güç, kuvvet ver!” Sabahleyin hocamın huzûruna varınca; “Bir daha duâ ederken, “İlâhî, senin rızân nerede ise, bu kulunu orada bulundur!” diye duâ et! Eğer Allah, dostuna belâ gönderirse, yine inâyeti ile o belâya sabır ve tahammülü de ihsân eder. Fakat, Allahtan ne geleceğini bilmeden, belâ ister gibi duâ doğru değildir” buyurdu. Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin bir gece evvelki hâlimi keşfetmekteki kerâmetini anladım ve ona tam bağlandım.”
Yine Behâüddîn-i Buhârî hazretleri anlatır: “Bir defasında Hocam Muhammed Bâbâ Semmâsî ile yemek yiyorduk. Yemek bitince, bana bir ekmek uzatıp; “Al, bunu sakla!” buyurdu. Yemek yediğimiz hâlde, bana bu ekmeği vermesinin hikmetini düşünmeye başlamıştım. Bu sırada bana; “Faydasız düşüncelerden kalbi muhafaza etmek lâzımdır!” buyurdu. Daha sonra yolculuğa çıktık ve bir tanıdığımın evinde misâfir olduk. Misâfir olduğumuz evin sahibinin sıkıntılı bir hâlde olduğu görülüyordu. Hocam ona; “Niye üzülüyorsun?” buyurdu. O da; “Bir kâse sütüm var, fakat ekmeğim yok ki, süte banıp da yiyeyim. Ona üzülüyorum” dedi. Hocam bana dönüp; “İşte acaba ne için ayırıyoruz? diye düşündüğün ekmek bu iş için idi, ver sahibine yesin” buyurdu.
Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın en büyüklerinden olan Hâce Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin yetiştirdiği, tasavvufta yüksek derecelere kavuşmalarına vesile olduğu yüzlerce evliyâ olup, bunlar içinde dört tanesini kendisine halîfe seçmiştir. Bunlardan birincisi Hâce Sûfî Suhârî, ikincisi kendi oğlu Hâce Muhammed Semmâsî, üçüncüsü Mevlânâ Dânişmend Ali, dördüncüsü ve en büyükleri Seyyid Emîr Külâl hazretleridir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) İrgâm-ül-merid sh. 55,
2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 153
3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 122
4) Hadîkat-ül-evliyâ 1, kısım, sh. 16
5) Nefehât-ül-üns tercümesi (Osmanlıca) sh. 414
6) Reşehât Ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 41
7) Reşehât Ayn-ül-Hayât (Osmanlıca) sh. 62
? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1041
9) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 285İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BÂHİLÎ
Fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Yahyâ el-Bâhilî el-Becâî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Sefirlik yaptığı için “Müsfir” lakabı verildi. Becâye’de Cemâa kadısı diye meşhûrdur. Doğum târihi bilinmeyen Bâhilî, 744 (m. 1343) senesinde vefât etti.
Muhammed Bâhilî’nin en meşhûr hocası, “Terceme” kitabının sahibi Ebû Ali Nâsıruddîn Meşeddâlî idi. Daha başka birçok âlimden de ilim öğrendi. Muhammed Bâhilî’den de Mensûr ez-Zevâvî, Hatîb bin Merzûk ve İmâm el-Mükrî gibi âlimler ilim tahsîl ettiler. “Neyl-ül-İbtihâc” adlı eserin sahibi de, onun sohbetinde bulunup ilminden istifâde edenlerden idi.
Ebû Abdullah Bâhilî, sefâretle görevli idi. Becâye’den Fas şehrine gitti. Orada Afrikalılarca Magribî diye tanınan Ebü’l-Hasen ile karşılaştı. Ebü’l-Hasen’in, “El-Müdevvene” kitabı üzerine açıklamaları vardır. Ebü’l-Hasen ile fıkhî mevzûlar üzerinde sohbet ettiler. Ebü’l-Hasen’e fıkıh konularında çok güzel cevaplar verdi. Onun fıkıh konuları üzerindeki bilgisinin çokluğu Ebü’l-Hasen’i sevindirdi. Ebü’l-Hasen ondan ayrılınca, yanındakilere; “Bu mertebeye nasıl ulaşılır?” diye sordu. Onlar da, Sa’lebî’nin “Fasîh” isimli kitabını bilmekle ulaşılır diye cevap verdiler. Bunun üzerine Ebü’l-Hasen, “Fasîh” kitabını bir gecede ezberledi. “Müsfir” diye de bilinen Bâhilî’nin Becâye’deki meclisi, âlimlerin, sâlih kimselerin ve fazilet sahiblerinin toplanma yeri olarak bilinirdi. Becâye’de kadılık görevinde bulundu.
Bâhilî, müderrislik vazîfesinde bulunarak talebe yetiştirdi. Fetvâlar vererek, insanların suâllerini cevaplandırdı, müşkillerini halletti. Sâlih bir kimse idi. Çeşitli ilimlerdeki kitaplara açıklamaları vardır. Şiir söylemede çok kabiliyetli idi. Hat san’atında da usta idi. Çok güzel konuşurdu. Sorulan suâllere vermiş olduğu cevapları, fıkıh ilminde çok yüksek bir derecede olduğunu göstermektedir. Çok mütevâzî olup, insanlara güzel muâmele ederdi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Fevâid-ül-cevâhir fî mu’cizâtı seyyid-il-evâil vel-evâhır”, şiir şeklinde, Peygamberimizin mu’cizelerinden bahseden bir kitaptır. “Şerhu Esmâ-il-husnâ”, “Kelâmün acîb fit-tasavvuf.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tarîf-ül-Halef cild-2, sh. 566
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 100
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 240İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-MÜRŞİDÎ
Evliyânın büyüklerinden, fıkıh ve kırâat âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah bin Ebü’l-Mecd İbrâhim el-Mürşidî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. 738 (m. 1337) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Münye’de vefât etti. Cenâze namazı çok kalabalık oldu.
Muhammed el-Mürşidî, fıkıh ilmini Ziya bin Abdürrahîm’den, kırâat ilmini et-Takî es-Sâig’den öğrendi. Şafiî mezhebinde olan Muhammed el-Mürşidî, zühd ve takvâ sahibi idi. Ebû Abdullah el-Mürşidî’nin çok kerâmetleri görüldü. Münye’deki Benî Mürşid dergâhına çekilip, orada ibâdetle meşgûl oldu. Ziyâretine gelenlere bizzat hizmet edip, yemek ikram ederdi. Gelen az olsun, çok olsun, kimin hatırından hangi yemek geçti ise getirip önlerine koyardı. Dergâhındaki mutfağına kendisinden başka kimse girmezdi. Hizmet ve ikramı karşılığında kimseden birşey kabûl etmezdi.
Zehebî onun hakkında; “Muhammed el-Mürşidî, hâller ve kerâmetler sahibi idi. Misâfirlerine yemek ikram eder, canları ne istedi ise hemen getirirdi. Bu hizmeti kendisi yapardı. Kimseden birşey kabûl etmezdi. İ’tikâdı sağlam ve çok ibâdet ederdi” demektedir.
İbn-i Fadlullah onun hakkında: “Muhammed el-Mürşidî, sâlih, takvâ sahibi olup, şafiî mezhebi fıkhını iyi bilirdi. Yazmaksızın, sözle fetvâlar verdi” demektedir.
İbn-i Battûta şöyle anlatır: “İskenderiyye’ye uğradığımda, Muhammed el-Mürşidî’nin ziyâretine gittim. Dergâhına selâm verip girdim. Beni kucakladı. Daha sonra namaz vakti gelince, beni öne geçirip İmâm yaptı. Misâfir gelenlerden birini İmâm yapmak âdeti imiş. Yatma vakti geldiğinde, bana dergâhın damına çıkıp orada uyumamı tenbîh etti. Dama çıkıp orada uyudum. Rü’yâmda, kanatlanıp, kıble istikâmetine doğru uçtuğumu gördüm. Bu rü’yâ sebebiyle hayrete düştüm. Ebû Abdullah el-Mürşidî, sabah namazında beni tekrar imâm yaptı. Sonra da rü’yâmı şöyle ta’bir etti: “Sen hacca gideceksin, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret edip, Yemen, Irak, Horasan, Hindistan taraflarına gidip, uzun seneler oralarda kalacaksın. Dilşâr Hindî adlı kardeşin, seni ba’zı tehlikelerden koruyacak.” Daha sonra bana biraz azık ve para verip, beni yolcu etti. Aynen buyurduğu gibi oldu. Duâlarından çok istifâde ettim. O, sâlih, âbid (çok ibâdet eden) bir zât idi. İnsanlarla az görüşür ve onlara yemek ikram ederdi. Keşf ve kerâmet sahibi olup, evliyânın önde gelenlerinden idi. Münye’de Benî Mürşid Dergâhı’nda yaşadı. Kendisinin bir hizmetçisi yoktu. Kerâmetlerini ve üstünlüğünü işitenler, ziyâretine koştu. Devlet adamları, komutanlar ve halktan birçok kimse kâfileler hâlinde onu ziyâret için dergâhına geldiler. Hergün dergâhı dolup, taştı. Her birinin hatırından geçen yemeği, önüne getirip ikram etti. Mutfağına ondan başkası girmezdi.”
El-İmâm el-Münâvî şöyle anlatır: “Muhammed el-Mürşidî, Mısır’daki âlimlerin, velîlerin önderidir. Herkese iyilik eder, yemek yedirirdi. Kimseden birşey kabûl etmezdi. Bir gecede, misâfirleri için yüz dînâr kıymetinde lezzetli yemekler ikram etti. Hattâ peşi peşine üç gece, bin dînâr kıymetinde olan yemekler hazırladı. Kendisine nereden ve nasıl geldiği anlaşılmayan ve oralarda hiç olmayan yiyecek ve içeceklerle misâfirlerine ikramda bulunurdu. Onun kerâmetine inanmıyanlar, kendisini gördüklerinde, o fikirlerinden vazgeçip talebe oldular. Dergâhta namaz vakti girdiğinde, oraya gelenlerden tanımadığı birine ezan okumasını, diğerine İmâm olmasını, başkasına da va’z ve nasihat etmesini emrederdi. Yakışıklı, yüzü nurlu, heybetli, güzel ahlâk sahibi idi. Çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. Hatırına geleni söyler, en küçük bir yanlış yapmazdı, İ’tikâdı düzgün olup, herkes tarafından hürmet ve saygı görürdü. Kendisinin söz ve hâlleri bir başkasında görülmedi.”
Hatîb Muhammed bin Merzûk et-Tilmsânî şöyle anlatır: “Babamın hocalarından birisi de, Muhammed el-Mürşidî idi. Bir yolculuğumuzda, ondokuz yaşında iken babam beni onun dergâhına götürdü. Cum’a günü idi. Pekçok âlim, fakîh, hatîb orada toplanmıştı. Namaz vakti yaklaşınca, âlimler birbirine bakıp kim öne geçecek diye bekleştiler. O esnada Ebû Abdullah el-Mürşidî, kaldığı odadan çıkıp, sağa ve sola baktı. Babamın arkasında olduğum hâlde, nazarı bana erişti ve; “Ey Muhammed yaklaş!” buyurdu. Beni alıp kendi odasına götürdü. Orada, farz, sünnet ve namaz ile ilgili ba’zı bilgilerden anlattı. Kalkıp güzel bir abdest aldım. Beraberce mescide çıktık. Bana minberi gösterip; “Ey Muhammed, şimdi minbere çık, insanlara hutbe oku, nasihat et” buyurdu. Ben heyecanla; “Orada ne söylenir bilmem” diye arzettiğimde, “Minbere çık” buyurup, hatîblerin hutbede eline alıp dayandıkları bir kılıç verdi. Müezzin ezanı bitirinceye kadar, ben kılıca dayalı olarak ne söyliyeceğimi düşünmeye başladım. Ezan bitince, bana yüksek bir sesle; “Ey Muhammed kalk! Besmele ile başla” buyurdu. Ayağa kalkıp Besmele okudum. Arkasından fasîh bir şekilde hutbe okumaya başladım. Daha önce bilmediğim, duymadığım şeyleri söyledim. Va’zımın te’sîri ile cemaat büyük bir huşû’ ve dikkat ile bana bakıyorlardı. Nihâyet, hutbemi tamamlayıp minberden indim. Ebû Abdullah el-Mürşidî bana yaklaşıp; “Çok güzel bir hutbe okudun. Tebrik ederim. Seni hutbe okumak ile vazîfelendirdim” buyurdu. Daha sonra oradan ayrılıp babamla hacca gittik. Babam Mekke’de kalarak, benim geri dönmemi ve Ebû Abdullah el-Mürşidî’ye uğrayıp duâsını almamı söyledi. Dönüşte Muhammed el-Mürşidî’nin huzûruna çıktım. O, babamı sordu. Ben de; “Efendim, size selâmı var. Ellerinizden öpüyor” dedim. Bana; “Yaklaş, şu hurma ağacına dayan, zîrâ Ebû Midyen Abdullah, onun yanında üç sene kaldı” buyurdu ve sonra özel odasına girdi. Bir müddet sonra dışarı çıktı ve bana oturmamı emretti. “Ey Muhammed! Biz senin babanı severiz. O, bizim kardeşlerimizdendir. Ancak sen. Ancak sen...” buyurdu. Onun bu sözünden, ehl-i dünyâ ile çok görüşüp bu sebeple zararda olduğumu anladım. Sonra bana; “Ey Muhammed! Şu anda babanın hasta olduğu vehmindesin. Hâlbuki baban sıhhat ve afiyettedir. O şimdi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) minberi şerîflerinin sağ tarafındadır. Onun sağında Hâlil-ül-Mâlikî, solunda Mekke kadısı Ahmed bulunuyor. Memleketin Tilmsân’da da” deyip, yere bir dâire çizdi, etrâfında dönüp, “Allahü teâlâ orada, senin yakınlarını, akrabalarını tehlikeden korudu, himâye etti” dedikten sonra; “Yavrum, sen hatîblik yap. İleride Garbî Câmii’nde hatîblik yapacaksın. O câmi, İskenderiyye’nin en büyük câmisidir” buyurdu. Daha sonra yanıma, yiyecek, içecek koyup, beni yolcu etti. Daha sonra Tilmsân’da hısım ve akrabalarımın korunduğu haberini aldım. Muhammed el-Mürşidî, tasarrufu kuvvetli, bir zât idi. Onun duâsının bereketiyle, işlerimiz buyurduğu gibi oldu.”
Ebû Abdullah el-Mürşidî, birgün etrâftaki köylere haber gönderip, dergâha çağırdı. Köylülerin hepsi geldi. O, odasına girip uzun müddet kaldı. Gelenler ne olacağını merakla beklediler. Fakat o, odasından çıkmadı. Nihâyet merakla odasına girildiğinde, vefât etmiş olduğu görüldü. Hâlbuki odasına girerken hiçbir şeyi yoktu. Gelenler cenâzesini yıkayıp namazını kılıp, dergâhına defnettiler.
Hanbelî mezhebi hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülmuhsin bin Ebi’l-Hasen bin Abdülgaffâr bin Harrât el-Bağdâdî el-Katt’î el-Ezcî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Afîfüddîn idi. “İbn-i Devâlîbî” diye meşhûr oldu. 634 (m. 1236) senesinin sonlarında doğduğu rivâyet edilmektedir. Doğum târihinin başka olduğu da bildirilmektedir. Birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs ilminde büyük bir âlim olarak yetişti. Va’z ve nasihatleri meşhûrdur. Bunun için “Vâ’iz” diye tanınırdı. 728 (m. 1327) senesi Cemâzil-evvel ayının yirmidördüncü Perşembe günü Bağdad’da vefât etti. Cenâzesinde çok kimse bulundu. Bâb-ı Harb’ın Makbere-i Şühedâ kısmına defnedildi.
Hadîs ilminde büyük bir âlim olan İbn-i Devâlîbî; Abdülmelik bin Kayba, İbrâhim bin Hayr, E’az bin Allîk, Muhammed bin Mukbil, kardeşi Ahmed, Ali bin Meâlî er-Rasâfi, Abdullah bin Ali en-Ni’âl’den hadîs-i şerîf dinledi. Ahmed el-Bâzınî’den “Sahîh-i Müslim” kitabını, Şeyh Mecdüddîn Harrânî’den ahkâmlarla ilgili açıklamalarını ve ayrıca “Muharrer” kitabının yarısını okumuştu. Sâhib Ebü’l-Muzaffer bin Cevzî ve daha başka âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi. Çok hadîs âlimi, ona icâzet verdiler. Birçok âlimden “Müsned-i Ahmed İbni Hanbel”i okudu. Uzun müddet va’z ve nasihatte bulundu. Birçok ilimde yüksek mütehassıs bir âlimdi. Uzun ömrü vardı. Zamanında Irak âlimlerinin senedi her konuda dayanağı oldu.
Faradî, İbn-i Devâlîbî’den hadîs-i şerîf dinledi. Faradî, “Mu’cem” adlı eserinde onu anlatırken diyor ki: “İbn-i Devâlîbî, büyük bir hadîs âlimi ve fazilet sahibi bir fakîh idi. Zühd ve takvâ sahibi olan bir vâ’iz idi. Çok ibâdet ederdi. Rivâyetlerinde sağlam ve güvenilir olup, dindar bir zât idi. Hacca giderken, Dımeşk’a (Şam’a) geldi.”
Berzâlî ve daha birçok âlim de, ondan hadîs-i şerîf dinlemişlerdi. Berzâlî, “Mu’cem” adlı eserinde diyor ki: İbn-i Devâlîbî, va’z ve nasihat husûsunda fazilet sahibi bir üstâd idi. Uzun müddet insanlara nasihat etti. Fıkıh ilminde, “El-Hırakî” ve İbn-i Cünnî’nin “Lem” kitaplarını ezberlemişti. Birçok defalar hacca gitti. O, salâhı, iyiliği çok olanlardan idi. Kanâati ve iffeti çoktu. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapan kimselerdendi. Ona çok hürmet ve saygı gösterilir, herkesin yanında i’tibâr görürdü. 698 (m. 1298) senesinde hacca giderken, bize geldi ve Zâhir-ül-beled denilen yerde kaldı. Biz huzûruna çıkıp ziyâret ettik. Ondan hadîs-i şerîf dinledik. Bu senenin Ramazan ayı sonlarında Câmi-i Dımeşk’da va’z ve nasihat vermeye başladı. Biz onun va’z meclisinde hep hazır bulunduk ve nasihatlerini dinledik. O, zamanının bir tanesi di Müstensıriyye Medresesi’nin meşihatına (başmüderrisliğine) ta’yin edildi. Kendisi, “Kâdirî” tarikatı büyüklerine bağlı idi. Babası, Şeyh Ebû Sâlih Nasr bin Abdürrezzâk’ın talebelerinden idi”
Zehebî de “Mu’cem”inde diyor ki: “O, âlim ve vâ’iz idi. Çok güzel konuşurdu. Hac yolunda onunla çok sohbet ettik. Bağdad, Dımeşk, Medine ve Âlâ şehirlerinde çok hadîs-i şerîf rivâyet etti.”
Safiyyüddîn Abdülmü’min bin Abdülhak da “Mu’cem”inde onu şöyle anlatır. İbn-i Devâlîbî, yüksek bir âlim olup, mesmû’âtı (dinlediği hadîs-i şerîfler) çoktu. O, şehrin Ezc kapısı yanındaki Katî’a denilen yerde Rât İbni Gazâl’ın yanında kalırdı. Uzun müddet va’z ve nasihat yapmaya devam etti. Câmi-i Halîfe’de va’z verirdi. 718 (m. 1318) senesinde İbn-i Husayn’ın vefâtından sonra, Dâr-ül-hadîs-il-Müstensıriyye’de dinlediği hadîs-i şerîfleri okuttu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 381
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 27İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED
Şafiî âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Abdülkâfi bin Ali bin Temmâm es-Sübkî’dir. Künyesi Ebû Hâtem olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. Şeyhülislâm Behâeddîn Ebû Hâmid’in oğludur. Kâhire’de 745 (m. 1344) senesinde doğup, 764 (m. 1362) senesinde, onsekiz Receb Çarşamba günü, güneş doğarken tâ’ûn hastalığından genç yaşta vefât etti. Dedesinden ve pekçok büyük âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Dımeşk’da dedesinin terbiyesinde yetişti. Ondan pek ayrıldığı olmazdı. Dedesi onu çok severdi. Muhammed bin Ahmed, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra, dedesi yaşlandığından dolayı onu, 756 senesinde Kâhire’ye gönderdi. Muhammed bin Ahmed, dedesinin vefâtından önce onun isteği üzerine, zamanın âlimlerinin huzûrunda Medrese-i Âdiliye-i Kübrâ’da ders verdi. Dedesi, torununun bu şekilde ders vermesine çok sevindi.
Muhammed bin Ahmed, “Tenbîh” ve daha başka kitapları ezberledi. Babasının ve daha başka âlimlerin yanında ilimle meşgûl oldu. Nahiv ilmini, meşhûr âlim İbn-i Hişâm’ın yanında okudu. Yine büyük âlim Cemâlüddîn Abdürrahîm el-Esnevî’nin ders halkasında bulundu. Daha sonra babası, Mensûriyye Medresesi’nde ders verme işini ona bıraktı. Seyfiyye ve Kehhâriyye medreselerinde asâleten, Şafiî Kubbesi’nde babasına vekâleten ders verdi. Tûlûn Câmii’nde hatîblik yaptı.
Muhammed bin Ahmed, dinin emir ve yasaklarına çok bağlı, akıllı bir gençti. Medresede, gayet güzel ve başarılı ve düzenli ders verirdi.
Tâcüddîn Sübkî, onun genç yaşta vefâtıyla alâkalı olarak şöyle der: “Onun genç yaşta vefâtına hepimiz üzüldük. Allahü teâlâ, babasına ve bana sabır verdi. Onunla dokuz aya yakın beraberliğimiz oldu. Sabah akşam yanımda kalırdı. Vallahi, bu zaman zarfında kızılacak bir iş yaptığı olmamıştır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-9, sh. 124
2) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 301
3) El-Beyt-üs-Sübkî sh. 66İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED (İbn-i Lebbân)
Şafiî fakîhi ve tasavvuf âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Abdülmü’min es-Si’ridî ed-Dımeşkî el-Mısrî’dir. Lakabı “Şeyh Şemseddîn” olup, “İbn-i Lebbân” künyesi ile meşhûr oldu. Asıl künyesi Ebû Abdullah idi. 685 (m. 1286) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu, ilim tahsili için Mısır’a geldi. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, tasavvuf, nahiv ilimlerinde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Dımeşk’da ve Kâhire’de birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini Necmeddîn İbni Rif’a’dan öğrendi. Tasavvuf bilgilerini de, İskenderiyye şehrinde bulunan Şeyh Ya’kût’tan elde etti. Şeyh Ya’kût, Şeyh Ebü’l-Abbâs el-Mürsî ile Şeyh Ebü’l-Hasen eş-Şâzilî’nin talebesidir.
İnsanlara devamlı va’z ve nasihat ederdi. Bilhassa fıkıh, usûl, nahiv ve tasavvuf ilimlerinde, asrının âlimleri arasında çok yükseldi. Ömrünün sonuna doğru, Mücavire Medresesi’nde Şafiî fıkıh derslerini okutmaya başladı. Çok kıymetli eserler hazırladı. Arab edebiyatına vâkıftı, şiirleri çok güzeldi. 749 (m. 1348) senesi Şevval ayında tâ’ûn (veba) hastalığından vefât etti.
İbn-i Lebbân Mısır’a gelince, İbn-i Rif’a ona çok ta’zim ve ikramlarda bulundu. Onun Kâhire’de yerleşmesini te’min etti. Şafiî fıkhının öğretildiği medreseye müderris olarak ta’yin edildi. Ayrıca deniz kenarında bulunan Efrim Câmii’nin hatîblik vazîfesi de kendisine verildi. O, Mısır Câmii’nde, Selûhıyyet-ül-Mecdiyye Zaviyesi diye bilinen yerde de ders okuturdu. Daha sonra Karâfe’de İmâm-ı Şafiî’nin kabri yanında bulunan medreseye ta’yin edildi.
İbn-i Lebbân, daha Şam’da iken; Ebû Hafs Ömer bin Gadîr bin Kavvas’tan, Şerîf Hâfız Ebü’l-Hüseyn el-Yünûnî, Hâfız Dimyatî ve Fezârî’den hadîs-i şerîf dinlemişti. Liman şehri olan İskenderiyye’de ise, Şerîf Tâcüddîn el-Garrâfî’den ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Muhaddis Şihâbüddîn bin Übeyk, onun bildirdiği hadîs-i şerîfleri bir cüz’ (küçük risale) hâlinde tahric etti ve onları rivâyet etti.
Fıkıh ilmini; İbn-i Rif’a, Cemâlüddîn Ebû Bekr Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Sühbân eş-Şerîsî, Ebü’l-Me’âlî Muhammed bin Ali bin Abdülvâhid el-Ensârî ve Sadrüddîn Muhammed bin Ömer bin Vekîl gibi âlimlerden okuyup tahsil etti. Fıkıh ilminde çok yükseldi. Arab dili ve edebiyatına dâir ilimleri ise, Şeyh-un-Nûhhât vel-Hanâbile vel-kurrâ kabûl edilen Şemseddîn Muhammed bin Ebü’l-Feth el-Ba’lî’den öğrendi. Kırâat-i Seb’ayı ve bu ilme dâir yazılan “Şâtıbiyye” adındaki eseri, Şeyh-ul-kurrâ ves-sülehâ diye ma’rûf ve meşhûr olan babasından okuyup öğrendi.
Eserleri çok kıymetli olup, başlıcaları şunlardır: 1- Tertîb-ül-ümm: İmâm-ı Şafiî hazretlerinin “Kitâb-ül-ümm” adındaki eserini, çeşitli mes’elelere ve bâblara ayırarak yeniden tertîb etmiştir. 2- Muhtasar-ur-ravda, 3- Kitâbün fî ulûm-il-hadîs, 4- Kitâbün fin-nahv, 5-Elfiye: Bu eserinde, ilâve edilen birçok “fâide”ler vardır. 6- Et-Teshîl, 7- El-Mukarreb ve şerhuhâ, 8- Dîvân-ı hutab, 9- Tefsîr-ül-Kur’ân: Bu eserini tamamlayamamıştır. 10- Müteşâbih-ül-Kur’ân vel-hadîs: Tasavvuf ehlinin, müteşâbih âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler hakkında buyurduğu sözleri ihtivâ etmektedir. Bu eserine, “îzâlet-üş-şübühât anil-âyâti vel-ehâdîs-il-müteşâbihât” adını vermiştir.
Esnevî diyor ki: “İbn-i Lebbân, fıkıh ve usûl-i fıkıh, kelâm ve edebiyat ilimlerini iyi bilirdi. Edîb ve şâir bir zât olup, çok zeki idi. Gayet fasih (açık) bir lisân ile konuşurdu. Himmet ve gayret sahibi idi. Çok meşhûr olmuştu, insanların arasına fazla karışmazdı.”
Hâfız Zeyneddîn el-Irâkî diyor ki: “İbn-i Lebbân, ilim ve amelin her ikisini de kendisinde toplayan âlimlerden birisi idi. O, Amr bin As ve diğer câmilerdeki va’z ve nasihatlerinde Şâziliyye tarikatının âdab ve faziletlerini de anlatırdı.”
9) Keşf-üz-zünûn sh. 72, 153, 395, 837, 838İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN AHMED (İbn-i Lebbân)
Şafiî fakîhi ve tasavvuf âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Abdülmü’min es-Si’ridî ed-Dımeşkî el-Mısrî’dir. Lakabı “Şeyh Şemseddîn” olup, “İbn-i Lebbân” künyesi ile meşhûr oldu. Asıl künyesi Ebû Abdullah idi. 685 (m. 1286) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu, ilim tahsili için Mısır’a geldi. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, tasavvuf, nahiv ilimlerinde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Dımeşk’da ve Kâhire’de birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini Necmeddîn İbni Rif’a’dan öğrendi. Tasavvuf bilgilerini de, İskenderiyye şehrinde bulunan Şeyh Ya’kût’tan elde etti. Şeyh Ya’kût, Şeyh Ebü’l-Abbâs el-Mürsî ile Şeyh Ebü’l-Hasen eş-Şâzilî’nin talebesidir.
İnsanlara devamlı va’z ve nasihat ederdi. Bilhassa fıkıh, usûl, nahiv ve tasavvuf ilimlerinde, asrının âlimleri arasında çok yükseldi. Ömrünün sonuna doğru, Mücavire Medresesi’nde Şafiî fıkıh derslerini okutmaya başladı. Çok kıymetli eserler hazırladı. Arab edebiyatına vâkıftı, şiirleri çok güzeldi. 749 (m. 1348) senesi Şevval ayında tâ’ûn (veba) hastalığından vefât etti.
İbn-i Lebbân Mısır’a gelince, İbn-i Rif’a ona çok ta’zim ve ikramlarda bulundu. Onun Kâhire’de yerleşmesini te’min etti. Şafiî fıkhının öğretildiği medreseye müderris olarak ta’yin edildi. Ayrıca deniz kenarında bulunan Efrim Câmii’nin hatîblik vazîfesi de kendisine verildi. O, Mısır Câmii’nde, Selûhıyyet-ül-Mecdiyye Zaviyesi diye bilinen yerde de ders okuturdu. Daha sonra Karâfe’de İmâm-ı Şafiî’nin kabri yanında bulunan medreseye ta’yin edildi.
İbn-i Lebbân, daha Şam’da iken; Ebû Hafs Ömer bin Gadîr bin Kavvas’tan, Şerîf Hâfız Ebü’l-Hüseyn el-Yünûnî, Hâfız Dimyatî ve Fezârî’den hadîs-i şerîf dinlemişti. Liman şehri olan İskenderiyye’de ise, Şerîf Tâcüddîn el-Garrâfî’den ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Muhaddis Şihâbüddîn bin Übeyk, onun bildirdiği hadîs-i şerîfleri bir cüz’ (küçük risale) hâlinde tahric etti ve onları rivâyet etti.
Fıkıh ilmini; İbn-i Rif’a, Cemâlüddîn Ebû Bekr Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Sühbân eş-Şerîsî, Ebü’l-Me’âlî Muhammed bin Ali bin Abdülvâhid el-Ensârî ve Sadrüddîn Muhammed bin Ömer bin Vekîl gibi âlimlerden okuyup tahsil etti. Fıkıh ilminde çok yükseldi. Arab dili ve edebiyatına dâir ilimleri ise, Şeyh-un-Nûhhât vel-Hanâbile vel-kurrâ kabûl edilen Şemseddîn Muhammed bin Ebü’l-Feth el-Ba’lî’den öğrendi. Kırâat-i Seb’ayı ve bu ilme dâir yazılan “Şâtıbiyye” adındaki eseri, Şeyh-ul-kurrâ ves-sülehâ diye ma’rûf ve meşhûr olan babasından okuyup öğrendi.
Eserleri çok kıymetli olup, başlıcaları şunlardır: 1- Tertîb-ül-ümm: İmâm-ı Şafiî hazretlerinin “Kitâb-ül-ümm” adındaki eserini, çeşitli mes’elelere ve bâblara ayırarak yeniden tertîb etmiştir. 2- Muhtasar-ur-ravda, 3- Kitâbün fî ulûm-il-hadîs, 4- Kitâbün fin-nahv, 5-Elfiye: Bu eserinde, ilâve edilen birçok “fâide”ler vardır. 6- Et-Teshîl, 7- El-Mukarreb ve şerhuhâ, 8- Dîvân-ı hutab, 9- Tefsîr-ül-Kur’ân: Bu eserini tamamlayamamıştır. 10- Müteşâbih-ül-Kur’ân vel-hadîs: Tasavvuf ehlinin, müteşâbih âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîfler hakkında buyurduğu sözleri ihtivâ etmektedir. Bu eserine, “îzâlet-üş-şübühât anil-âyâti vel-ehâdîs-il-müteşâbihât” adını vermiştir.
Esnevî diyor ki: “İbn-i Lebbân, fıkıh ve usûl-i fıkıh, kelâm ve edebiyat ilimlerini iyi bilirdi. Edîb ve şâir bir zât olup, çok zeki idi. Gayet fasih (açık) bir lisân ile konuşurdu. Himmet ve gayret sahibi idi. Çok meşhûr olmuştu, insanların arasına fazla karışmazdı.”
Hâfız Zeyneddîn el-Irâkî diyor ki: “İbn-i Lebbân, ilim ve amelin her ikisini de kendisinde toplayan âlimlerden birisi idi. O, Amr bin As ve diğer câmilerdeki va’z ve nasihatlerinde Şâziliyye tarikatının âdab ve faziletlerini de anlatırdı.”
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali bin Hasen bin Hamze bin Muhammed el-Hüseynî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebü’l-Mehâsin’dir. Lakabı ise Şemseddîn’dir. 715 (m. 1315) senesinde doğdu: 765 (m. 1364) senesi Şa’bân ayının sonlarında elli yaşında iken Dımeşk’da vefât etti. Muhammed ed-Dımeşkî aslen Vâsıtlı olup, Dımeşk’a giderek oraya yerleşti. Seyyid olup, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin torunlarındandır. Abdüddâim el-Müzzî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs-i şerîf öğrenmek için gittiği Mısır’da ise, el-Meydûmî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Çok hadîs-i şerîf topladı ve bu hadîs-i şerîfleri bizzat yazdı. Zehebî’den de ilim öğrendi.
Zehebî onun hakkında; “El-Fakîh-ül-muhaddîs Muhammed bin Ali, çok hadîs-i şerîf topladı ve bunları yazdı” demektedir, İbn-i Kesîr ise onun hakkında; “Müsnedlerde adı geçen şahısları toplayıp, bu zâtların hayatlarını yazarak bir kitap meydana getirdi. Bu kitabına et-Tezkiretü fî ricâl-il-aşere adını verdi. Et-Tehzîb kitabını özetleyip, Kütüb-i Sitte’de olmayıp da Muvatta’da İmâm-ı Şafiî’nin Müsned’inde ve İmâm-ı a’zamın Müsned’inde bulunan râvîlerin hayatlarını ona ilâve etti. El-Etrâf kitabını da kısaltıp lafzlarına göre tertîb etti. Dâr-ül-hadîs-il-Behâiyye Medresesi’nde rektörlük yaptı” demektedir.
Muhammed ed-Dımeşkî, birçok eser yazdı. Yazdığı bu eserlerin ba’zıları şunlardır, 1- Zeylü alel-İber, 2- Et-Tezkiretü fî ricâl-il-aşereti 3- El-Örf-üz-zekî, 4- El-Keşşâf fî ma’rifet-il-etrâf (iki cildlik bir eser), 5- El-İkmâl bi men fî müsned-i Ahmed min ricali minmen leyse fî tehzîb-il-Kemâl, 6- El-Elmâm bi Adâbi duhûl-il-hamâm, 7- Ta’lîku alâ Mîzân-il-i’tidâl liz-Zehebî, 8- Şerhu Sünen-in-Nesâî, 9- Kitâb-ül-i’tibâr fî zikr it-tevârîhi vel-ahbâr. 10- Meşîhat-ül-hadîs.
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Ahmed bin el-Fahhâr el-Cüzâmî el-Erkeşî el-Mâlakî eş-Şerîşî olup künyesi Ebû Bekr’dir. Muhammed el-Cüzâmî, Erkeş’de doğdu ve orada büyüdü. 729 (m. 1323) senesinde Mâlaka’da vefât etti.
Muhammed el-Cüzâmî, memleketi düşman istilâsına uğrayınca, Şeriş’e hicret etti ve oraya yerleşti. Şeriş’te ilim tahsili yaptı. Orada Ebi’l-Hasen bin İbrâhim es-Sekûnî, Ebî Bekr Muhammed bin Muhammed ed-Dîbâc ve birçok âlimden dinimizin yüksek ilimlerini ve ahlâk ilmini öğrendi. Düşmanlar Şeriş’i de istilâ edince, oradan el-Cezîret-ül-Hadrâ’ya gitti. Orada Ebû Abdullah bin Hamis, Ebû Ya’kûb el-Mehâsinî, Ebü’l-Hasen Ali bin Îsâ (İbn-i Milevân diye meşhûr), Hâfız Ebû Muhammed el-Kemâd ve birçok âlimden de ilim ve ahlâk öğrendi. Ayrıca Best şehrinde Ebü’l-Hüseyn’den Gırnata’da İbn-i Sâig el-Ebzî’den, Mâlaka’da Ebî Ömer bin Havtullah’dan ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi.
Târih-i Gırnata adlı eserde onun hakkında; “Ebû Bekr el-Cüzâmî; fıkıh, kırâat, edebiyat, hadîs ilimlerinde âlim ve mütehassıs idi. Hayır sahibi sâlih bir zât olup, haramlardan ve günah işlemekten çok sakınırdı. Kalbi îmân ile dolu, ilme çok düşkün, riya ve her türlü kötü huylardan uzak, ileri görüşlü bir zât idi” yazmaktadır.
Muhammed el-Cüzâmî, sabah namazından öğle namazına kadar talebeye ders okuturdu, öğleden ikindiye kadar Kur’ân-ı kerîm okur, insanların müşkillerini hallederdi. Daha sonra Ulu Câmi’ye giderek, akşam namazından yatsı namazının son vaktine kadar fetvâ verirdi. Bu hizmetlerinin karşılığında hiçbir şey kabûl etmezdi. Herkesten saygı ve hürmet gördü.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali bin İbrâhim bin Abdülkerîm olup, künyesi Ebü’l-Fedâil’dir. Lakabı ise Fahruddîn’dir. 691 (m. 1292) senesinde Mısır’da doğdu. 751 (m. 1350) senesi Zilka’de ayında vefât etti.
Fahruddîn, daha küçük yaşta iken ilim öğrenmeye başladı, İbn-i Hâcib’in Muhtasar’ını ondokuz günde ezberledi. Babası ile beraber Şam’a gitti. Münteki kitabını hergün beşyüz satır olmak üzere ezberlerdi. Muhammed bin Müşerref ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Kırâat ilmini; Şeyh Mûsâ el-Âcemî’den, fıkıh ilmini; Kemâlüddîn İbn-i Kâdı Şühbe, Şeyh Burhânüddîn İbn-i Ferkâh, İbn-i Zemlikânî, İbn-i Vekîl, et-Tûnusî, el-Kuhfâzî’den, mantık ilmini; Şeyh Radıyüddîn ve Alâüddîn el-Konevî’den, usûl ilmini el-Hindî’den öğrendi. Usûl-i dîne dâir Muhassıl’ı, usûl-i fıkha dâir et-Tenbîh’i ve el-Müntehâb’ı, ahkâma dâir el-Münteki’yi okudu. İbn-i Ferkah’dan, daha yirmiüç yaşında iken icâzet (diploma) aldı.
Fahruddîn Ebü’l-Fedâil’in üstün bir zekâsı ve kuvvetli bir hafızası vardı. Zarif ve yumuşak huylu idi. Ticâretle meşgûl oldu. Çok hac etti. 715 (m. 1315) senesinde, ona fetvâ verme izni verildi. Mekke-i mükerremede mücavir olarak bulundu. Çeşitli yerlerden çok kimseler gelip derslerini dinledi. Fahruddîn, er-Ruhâme denilen yerde ders meclisi kurup, ilim ve ahlâk öğretti.
Zehebî onun hakkında: “Fahruddîn Ebü’l-Fedâil, fıkıh âlimi olup, bu ilimde üstün dereceye yükseldi Zamanının en zekî zâtlarından idi. Kendisine gelen sıkıntı ve eziyetlere sabretti. İbn-i Râfi’, İbn-i Kesîr, es-Sübkî, el-Esnevî, el-Hüseynî ve birçok âlim onu överek, ilimdeki üstünlüğünü söylediler” demektedir.
Hanefî mezhebi fıkıh ve tasavvuf âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ebi’l-Alâ Muhammed es-Sencârî el-Kelâbâdî’dir. Künyesi Ebü’l-Alâ olup, Farâdî ve Sûfî diye de tanınırdı. 644 (m. 1246) senesinde Buhârâ’da doğdu. Fıkıh ilmini, doğum yerindeki âlimlerden öğrendi. Burada; Ebû Reşîd-i Gazâlî’nin talebelerinden Ebû Bekr bin Muhammed bin Ahmed et-Tûbenî, Ebü’l-Fadl Muhammed bin Ahmed bin Nasr el-Hârisî, Ebû Nasr Ahmed bin Muhammed bin Ebî Bekr el-Mu’asfer’den hadîs-i şerîf dinledi. Bağdad’da; Muhammed bin Ya’kûb bin Deniyye ve daha başkalarından, Musul’da; Muvaffak-ül-Lü’lüî Ahmed bin Yûsuf bin Hasen’den ve Merv’de, Ebyurd’da, Hevâmend’de, Serahs’ta, Dâmegân’da birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. 684 (m. 1285) senesinde Dımeşk’a geldi. Burada; İbn-i Seyhan’dan, İbn-i Buhârî’den, İbn-i Mü’min’den, İbn-ül-Ammâd’dan, Zeyneb binti Mekkî’den hadîs-i şerîf dinledi. Sonra Mısır’a geldi. Burada da, Hatîb-ül-Müzze’den, Ebû Hayyân’dan, Kutb-ül-Halebî’den, Berzâlî’den, Zehebî’den, İbn-i Seyyid-in-Nâs’dan, İbn-ül-Mühendis’ten ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. 767 (m. 1366) senesi Ramazan ayında vefât etti.
Çok güzel yazı yazardı. Kendini ilme çok verdi. Her âlimden ilim öğrenmek istemesiyle meşhûr oldu. Büyük bir fıkıh âlimi olarak yetişti. Dindar ve hayır sahibi olup, bilhassa ferâiz bilgilerinde çok derinleşmişti. En ince ferâiz hesaplarını hemen çözerdi. Bunun için “Faradî” nisbetiyle tanınırdı. Ferâiz ilmine dâir yazılan meşhûr “Sirâciyye” kitabını şerh edip “Dav-üs-Sirâc” adını verdi. Onun, nezîh, temiz bir yaşayışı vardı. Vera’ ve takvâdan ayrılmazdı. Araştırıcı bir âlim olup, çok geniş bilgi sahibiydi. Âdâb-ı muaşerete çok dikkat eder, güzel konuşur ve ilim öğrenmeyi çok severdi.
Dimyatî, ondan “Mu’cem”inde hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ebi’l-Feth bin Ebi’l-Fadl el-Ba’lî el-Hanbelî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. 645 (m. 1247) senesinde Ba’lebek’te doğdu. 709 (m. 1309) senesi Muharrem ayının onsekizinde Kâhire’de vefât etti.
Ebû Abdullah el-Ba’lî, Ba’lebek’te el-Fakîh Muhammed el-Yünûnî’den; Dımeşk’da İbrâhim bin Halîl, Muhammed bin Abdülhâdî, İbn-i Abdüddâim, Ömer el-Kirmânî, İbn-i Mehîr el-Bağdâdî, İbn-i Taberzed ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs ilmi üzerinde çok çalışıp, hadîs-i şerîf topladı. Topladığı bu hadîs-i şerîfleri yazdı, İbn-i Ebi Ömer’den fıkıh ilmini, İbn-i Mâlik’ten Arab edebiyatını ve lügat ilimlerini okudu..
Muhammed el-Ba’lî, Dımeşk Câmii’nde Hanbelî mezhebinde olanlara uzun süre imamlık yaptı. Sadriyye Medresi’nde hadîs dersleri okuttu. Daha sonra, Hanbelî mezhebinin fıkıh dersleri okutulan medreselerde ders verdi. Uzun süre fetvâlar verdi. Takıyyüddîn Sübkî, Ebû Abdullah el-Ba’lî’den ilim öğrenenler arasındadır.
Zehebî onun hakkında; “Muhammed el-Balî, hadîs, Arab edebiyatı ve Hanbelî mezhebi fıkhında söz sahibi idi. Faydalı birçok eser yazdı. Güvenilir ve sâlih idi. İnsanlarla çok iyi geçinirdi. Dımeşk, Balebek ve Trablus’ta hadîs-i şerîf öğretti. Güzel ahlâklı idi. Kâhire’ye gitti. Orada hastalanıp, 709 (m 1309) senesi Muharrem ayında vefât etti. Karâfe’de el-Hâfız Abdülganî’nin yanına defnedildi Böyle bir âlimin vefâtından dolayı insanlar çok üzüldüler” demektedir.
Ebû Abdullah el-Ba’lî birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerhu alel-Elfiyye, 2- Şerhu alel-Cürcâniyye, 3- Şerh-ul-mukaddimet-il-Cezeriyye, 4- Şerh-ur-riâye, 5- El-Matlau alâ ebvâb-il-maknar.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Muhammed bin Halef bin Kâmil bin Atâullah’dır. Künyesi Ebû Abdullah olup, Şemseddîn lakabı ile tanınırdı. 716 (m. 1316) senesinde Gazze’de doğdu, ilim öğrenmek için Dımeşk’a geldi ve uzun müddet orada kalıp, ilimle meşgûl oldu. Sonra Hama kadısı Şerefüddîn el-Bârizî’nin yanına geldi. Ondan fıkıh ilmini öğrendi. Ayrıca o, fetvâ vermek için kendisine izin verdi. Sonra büyük bir âlim olarak Şam’a döndü.
739 (m. 1338) senesinin başlarından i’tibâren, Tâcüddîn-i Sübkî ile ilmî sohbetlerde bulunmaya başladı ve vefâtına kadar onunla arkadaşlık yaptı. Ebü’l-Hasen el-Bendanîcî’den ve Şemseddîn İbni Nakîb’den hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilminde çok yükseldi. Zamanının âlimleri arasında, Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerini ondan daha çok ezbere bilen yoktu. İbn-i Râfiî’ye gelip, onun “Matlab” adındaki kitabını huzûrunda mütâlâa ederdi. Bununla beraber, usûl-i fıkıh, nahiv ve hadîs ilimlerinde de pek mahirdi. Kâdı Celâleddîn’in meânî ve beyân ilimlerine dâir yazdığı “Telhis” kitabını ezberlemişti. Kendisi de çok kıymetli eserler yazdı. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Beş cildlik “Meydân-ül-fürsân” adındaki kitabı meşhûrdur. Ayrıca onun İbn-i Râfi’î’nin eserine yaptığı ilâveleri kıymetli olup, “Ziyâdât-ül-matlab” adını vermiştir. 770 (m. 1368) senesi Receb ayında, Dımeşk’da vefât etti.
Çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu ve çok ibâdet ederdi. Geceleri uyumaz, sabaha kadar ibâdet eder ve Kur’ân-ı kerîm okurdu. Dünyâya düşkün olanlarla bir yerde oturup kalkmazdı. Uzun zaman Dımeşk’da Kâdı Tâcüddîn-i Sübkî’ye hâkimlik işlerinde yardımcılık yaptı.
Tâcüddîn-i Sübkî, “Tabakât-üş-Şâfiiyye” adındaki eserinde diyor ki: “Şam’da kadı iken, onu kendime yardımcı seçtim. Takviyye Medresesi’ndeki derslere de devam etti. Ona orada bir ev tahsis ettim. Sonra Nâsırıyye Medresesi’nde ders okuttu. Takıyyüddîn Sübkî onu çok severdi. O da, onun derslerinde hazır bulunur ve sözlerini dinlerdi. Benden, birçok defalar onun huzûrunda birşeyler okuması için izin istedi. Bu husûsta her kolaylığı te’min ettim. Fakat biz onunla beraber 743 veya 744 senesinin kış gecelerinde Dâr-ül-hadîs-il-Eşrefiyye Medresesi’nde İbn-i Râfi’î’nin eserini mütâlâa ederdik. Şemseddîn-i Gazzî ve Tacüddîn-i Merrâkûşî hep beraberdik. Babam dersinden çıktıktan sonra bizimle otururdu. Ba’zan, benim kırâatimi, başka zaman da onun kırâatini dinlerdi. Böylece Şemseddîn-i Gazzî de ondan ilim öğrendi. O, Âdiliyye-i Sugrâ Medresesi’ndeki evinde oturur ve müderrisin yardımcılığını yapardı. Medresenin müderrisi Şeyh Cemâleddîn bin Kâdı Zebedânî, bu evi ona geçici olarak vermişti. Senelerce orada oturdu. Vefâtının ertesi günü Kâsiyûn tepesindeki türbeye defn edildi, ölümüne herkes müteessir olup, çok göz yaşı döktüler. Çünkü o, Dımeşk’da ondört seneye yakın insanlar arasında adâletle hüküm vermişti. Kimseyi incittiği gücendirdiği bilinmiyordu. Güzel ahlâk sahibiydi. Takvâdan ayrılmazdı. Fakirleri çok sever devamlı onlara yardım ederdi”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-9, sh. 155
2) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 218
3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 433
4) El-A’lâm cild-6, sh. 115
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 285İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN HASEN
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Hasen bin Merzûk olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi bilinmemektedir. 721 (m. 1321) senesinde vefât etti. Merzûkiyye’ye defn edildi. Kabri meşhûr bir ziyâretgâhtır. Ebû Abdullah, kerâmet ve hâl sahiblerinin büyüklerinden idi. Kerâmetleri çok olup, zamanında onun benzeri yok idi.
Yahyâ el-Merzûkî şöyle anlatır: “Bir gece rü’yâmda bir nûr gördüm. Direk gibi gökten indi. Sonra uyandım. Uyanık iken aynı şekilde o nûrdan olan direği görmeye devam ettim. Bir de duydum ki, Ebû Abdullah hazretlerinin dergâhından zikir sesleri geliyordu. O nûru, dergâhın tarafında görüyordum. Daha sonra dergâha gittim. O nûru, Ebû Abdullah’a bitişik vaziyette gördüm. Nûr, Ebû Abdullah ile hareket ediyordu.”
Yine şöyle anlatılır. Şeyh Ebû Abdullah Muhammed, talebeleriyle birlikte birgün Allahü teâlâyı zikr ediyordu. Bu sırada bir kimsenin elbisesinin içinde bulunan paraları çalınmışdı. O kişi sıkılmış bir hâlde, Ebû Abdullah’a gelip durumu bildirdi. Şeyh Muhammed, talebelerine Yâsîn sûresini okumalarını emir buyurdu. Sonra bir saat başını önüne eğerek hiç konuşmadı. Daha sonra talebelerinden birine; “Mescide git. Hırsız oradadır. Ona; hocam Muhammed sana selâm ediyor. Aldığın şeyleri ver dersin”. Talebe, oradan çıkıp mescide vardı. Orada kimseyi bulamadı. Hırsız ise, mescidin hasırlarından birine sarınıp saklanmıştı. O talebe şaşırıp, kendi kendine; “Hocamız olmıyacak birşeyi söylemez ama, burada kimse yok” diye düşünmeye başladığında, bir arkadaşı yanına gelerek; “Hırsız hasırın içinde saklanıyor” dedi. Hasırı kaldırınca hırsızı buldu ve hocasının söylediklerini ona bildirdi. Hırsız, aldığı paraları geri verdi. O talebe paraları alıp, hocasının huzûruna geldi. Arkadaşları hâlâ Yâsîn sûresini okuyorlardı. Paraları sahibine verdiler. İnsanlar Şeyh Muhammed’in bu kerâmetini görünce, onun elini öpmek için bir izdiham meydana getirdiler. Neredeyse birbirlerini ezeceklerdi. Talebeleri, Ebû Abdullah’ı oradan zor çıkarttılar.”
Fıkıh, usûl, kelâm âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Hasen bin Ali bin Ömer el-Esnaî eş-Şâfiî’dir. 695 (m. 1295) senesinde Esna’da doğdu. 764 (m. 1362)’de Kâhire’de vefât etti. Çocuk yaşında iken, babasından fıkıh, ferâiz ve hesap ilmini öğrendi. Sonra Kâhire’ye gitti. Orada Kâhire’nin âlimlerinden ders okudu. Hama’ya gitti. Kâdı Şerefüddîn el-Bârizî’den ve başkalarından ilim tahsil etti. İbn-i Dakîk-ül-Iyd’den hadîs dinledi. Orada uzun müddet kalıp, ders okuttu. Daha sonra Mısır’a döndü. Kâhire ve Münuf’da kadılık yaptı.
Anlatacağını güzel ifâdelerle anlatır ve çok fasih konuşurdu. İnce kalbli, takvâ sahibi ve çok sadaka veren bir zât idi. Arabî lisânı üzerine onunla kimse boy ölçüşemezdi.
Kardeşi Esnevî, Tabakât’ında ondan şöyle bahseder O, fakîh idi. Tefsîr ve hadîs usûlünde hılâf ve cedel ilminde, tasavvuf da derin ilim sahibi, araştırıcı, fasih ve güzel konuşan hâdiseleri güzel ifâdelerle anlatan, dinin emirlerine son derece bağlı, iyilik sahibi, elinde olanları sadaka veren, ince kalbli ve eli açık idi. Bu ilimlerde o derece derinleşti ve ihtisas kazandı ki, onun bir benzeri yoktu. Çeşitli ilimlerde kıymetli eserler yazmıştır. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1) Hayât-ül-kulûb fî keyfiyet-il-vüsûl ilel-mahbûb-i tashîh-il-müzehheb fit-tasavvuf, 2) Şerhu el-Mu’teber fî ilm-in-nazar, 3) Er-Risâlet-ün-Nâsıriyye fî reddi men ya’zamü Ehl-üz-zimme ve yestekdemühüm alel müslimîne, 4) Muhtasar-üş-Şifâ lil-Kâdı Iyâd, 5) Şerhu Minhâc el-Beydâvî.
Kâhire’de vefât etti. Kardeşinin Sûfîler kabristanındaki türbesinde medfûndur.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Îsâ bin Ahmed bin Ömer ez-Zeyleî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi bilinmemektedir. 787 (m. 1385) senesinde vefât etti. Verâ’ ve zühd sahibi olup, çok ibâdet ederdi. Birçok kerâmetleri görüldü. Dedesi Fakîh Ahmed bin Ömer; “Oğlum Îsâ’nın bir oğlu olursa, ismi Muhammed olsun” derdi. Doğunca, babası onun ismini Muhammed koydu. Şöyle anlatılır: “Muhammed bin Îsâ’nın bir çocuğu vardı. Çocuk, bâdiye Arablarının âdeti gibi, elindeki kılıçla karşısındakiyle oynarken, kılıç o kişinin gözünü çıkardı. Muhammed bin Îsâ bunu öğrenince, o kişiye duâ edip, gözünü yerine koydu ve üzerine mübârek tükrüğünü sürdü. O anda, Allahü teâlânın izniyle gözü eski hâlini aldı.”
Şöyle anlatılır: “Muhammed ez-Zeyleî’nin bulunduğu kasabada bir mescid yapılırken, bir kişi yüksek bir yerden düştü. Diz kemiği kırıldı. O adamı, Muhammed ez-Zeyleî’ye götürdüler. Muhammed ez-Zeyleî, o kırılan yeri eliyle mesh etti ve duâ etti. Birşey olmamış gibi ayağı iyileşti. O kişi kalkıp, diğer insanlarla işe devam etti. Bu mescidin yapılması sırasında bir malı olmadığı, ticâretle ve zirâatle uğraşmadığı, fakir olduğu hâlde, Muhammed ez-Zeyleî çok para harcadı.
Yine şöyle anlatılır: “Bulunduğu beldede uzun süre yağmur yağmadı. Mahsûl kurumaya başladı. Halk, Muhammed bin Îsâ’ya gelerek, yağmur duâsı yapmasını istediler. O, yağmur duâsı yapmaya çıktı. Duâsının bereketiyle, Allahü teâlâ o beldeye bol miktarda yağmur yağdırdı.”
Fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin İshâk bin Muhammed el-Mürtedâ olup, lakabı İmâdüddîn’dir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 749 (m. 1348) senesinde tâ’ûndan. Melik-ül-Cûkendâr Medresesi yakınındaki evinde vefât etti. Kâhire dışındaki Kuştümer’deki türbesine defnedildi.
Muhammed el-Mürtedâ, fıkıh ilmini Mısır’da; Necmüddîn bin er-Rifâ, Cemâlüddîn el-Vecizî, Şerâfüddîn el-Kalkaşendî, ez-Zâhir et-Tezmentî, İzzüddîn bin Miskin’den ve birçok âlimden öğrendi. Necmüddîn el-Kamülî, Necmüddîn bin Akil el-Bâlisî ile görüştü. Dimyatî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Zamanında emsalleri arasında üstün dereceye ulaştı.
Fıkıh ilminde söz sahibi olan İmâdüddîn el-Mürtedâ, talebe yetiştirmeye başladı. Mısır’da birçok ilim sahibine icâzet (diploma) verdi. Çok kimseler ondan ilim ve ahlâk öğrendi. Fakîh Takıyyüddîn el-Bebâî, İmâdüddîn el-Mürtedâ’dan icâzet alanlardan olup, çok zeki ve anlayışlı idi. İmâdüddîn el-Mürtedâ, Kâhire yakınındaki Ersilân diye bilinen yerdeki Hankâh Medresesi’nde rektör oldu. Daha sonra İskenderiyye’de kadılık yaptı. Aksungur Câmii’nde ders okuttu. Zamanın idârecileri, ondan, yetimlere âit ba’zı malların alınmasını istediklerinde, o mâni oldu. Bu yüzden kadılık vazîfesinden alındı.
Daha sonra Kâhire’ye dönen Muhammed el-Mürtedâ, oradaki Melik-ül-Cûkendâr Medresesi’nde idârecilik yaptı. Hergün, öğleden ikindiye kadar orada ders verdi. Evi bu medreseye çok uzak olmasına rağmen, ba’zan yürüyerek, ba’zan da zayıf olan katırına binerek ders okutmaya gelirdi. Bu medreseden verilen az miktarda para ile kanâat etti. Vefâtına kadar bu hâline sabretti. Talebelerinin yetişmesi için çok çalıştı. Talebelerine açıkladığı mes’eleleri yazdırırdı. Daha sonra talebeleri bunları ezberlerlerdi.
Esnevî onun hakkında: “Muhammed el-Mürtedâ, Şafiî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden olup, hadîs ilminde hafız idi. Dînî mes’elelerin inceliklerini bilirdi” demektedir.
Zeyn-ül-Irâkî ise onun hakkında: “Mısır ve Kâhire’de çok kimseler ondan ilim ve ahlâk öğrendi. Şa’bân ayında tâ’ûndan (vebadan) vefât etti” demektedir.
İmâdüddîn el-Mürtedâ, tasavvuf erbâbına çok hürmet ederdi. Onların sohbetine gidip, duâlarını isterdi. O, zamanın incisi idi. Onunla beraber olanlar, kendisinden ayrılmak istemezdi. Dersleri çok faydalı olup, ilim bahçesi idi. Bu bahçenin havası ile, üzüntülü olan her gönül ferahlık bulurdu.
İmâdüddîn el-Mürtedâ, misvakın fâideleri hakkında şöyle buyurdu: “Misvak kullanmanın faydalarından ba’zıları şunlardır: Birincisi, ağız temiz olur. İkincisi, Allahü teâlâ kullanandan râzı olur. Üçüncüsü, melekler kendisinden hoşnud olur. Zira ağız kokusundan melekler incinir. Dördüncüsü, şeytan gamlanır. Beşincisi, hayrı ve hasenatı (iyiliği) çok olur. Altıncısı, gözleri nurlanır. Yedincisi, saçları kuvvetlenir. Sekizincisi, diş etlerini kuvvetlendirir. Dokuzuncusu, balgamı giderir. Onuncusu, fasîh-ül-lisân olur ve konuşması düzgün olur. Onbirincisi, zekâyı kuvvetlendirir. Onikincisi, baş damarlarını kuvvetlendirir. Onüçüncüsü, rızkı bol olur. Ondördüncüsü, dişlerin sarılığını ve ağzın pis kokusunu giderir. Onbeşincisi ve en önemlisi, son nefeste imân ile gitmeğe sebep olur. (Abdestin edeblerinden ondördüncüsü, ağzı yıkarken dişleri misvak ile temizlemektir. Misvak, Arabistan’da bulunan Erak ağacının dalından, bir karış uzunlukta kesilen parçadır. Erak dalı bulunmazsa, zeytin veya başka dallardan da olabilir. Nar ağacı olmaz. Çünkü acıdır. Misvak bulunmazsa, fırça da kullanılabilir.)
İmâdüddîn el-Mürtedâ çeşitli konulara dâir eserler yazmıştır. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Et-Tenbîh, 2- El-Hâviy-üs-sagîr.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin İsmâil bin Ebû Bekr el-Fakîh olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Doğum târihi bilinmemektedir. 798 (m. 1395) senesinde vefât etti. Cenâzesini Şerîf Ahmed el-Rüdeynî yıkadı. Vera’ ve takvâ sahibi bir zât olan Ebû Abdullah’ın hâlleri ve kerâmetleri çok idi.
Şöyle anlatılır: “Bir kişi, başka bir beldeden, Ebû Abdullah’ı ziyâret için yola çıktı. Yolda eşkiyalar önünü kesip, elbiselerini ve yanında bulunan paraları aldılar. O kişi, Ebû Abdullah el-Fakîh’in yanına gelince, durumu ona anlattı ve; “Hakkımı bana döndürünceye kadar senin yemeğini yemem” dedi. Ebû Abdullah onu, dedesi Şeyh Yûsuf’un kabrine götürdü, ihtiyâç ânında onun kabrine gitmek onun âdeti idi. Kendi yüksek derecesini böylece setrediyordu. Kabrin yanında bir saat kadar oturdular. Sonra Ebû Abdullah, misâfirine; “Kabrin arkasına bak, ne görüyorsun” dedi. Bakmak için kalktığında, elbisesini ve içindeki dirhemlerinin hiç eksilmemiş olarak durduğunu gördü.”
Şeyh Sâlih Ahmed es-Sûfî şöyle anlatır: “Şeyh Ebû Abdullah’la sahrada yürüyorduk. Ben ona; “Ey efendim! Evliyâya yürüme hâlinde özel bir durum var mıdır?” diye sordum. O da; “Evet, tahyiz vardır” deyince, ben;
“Tahyiz nasıl olur?” diye sordum. Bana dönerek; “İşte böyle!” dedi ve yerinden, hareket etti. Bir de baktım ki, bilmediğimiz bir yerdeyiz. Bana dönerek; “Ey Ahmed! Bizimle, önceki bulunduğumuz yer arasında iki aylık yol var” dedi. İkinci defa hareket etti. Bir de baktım ki, yine önceki yerimizdeyiz.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 157İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN MUHAMMED EL-MÛSULÎ
Fıkıh, lügat ve nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Abdülkerîm bin Rıdvan el-Mûsulî eş-Şâfiî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Aslen Mûsullu olduğu için Mûsulî nisbet edildi. 699 (m. 1300) senesinde Ba’lebek’te doğdu. 774 (m. 1372) senesinde Trablusşâm’da vefât etti.
Muhammed el-Mûsulî, ilim tahsiline doğduğu yer olan Ba’lebek’te başladı. Daha sonra ilim öğrenmek için Trablus’a ve Dımeşk’a gitti. Fıkıh ilmini; eş-Şeref el-Bârizî, Bedr-üt-Tebrîzî, Ba’lebek kadısından ve birçok âlimden öğrendi. Eş-Şücâ’ Abdurrahmân Hadîm-ül-Yünûnî, Kutbüddîn el-Yünûni, Şemsüddîn Muhammed bin Ebi’l-Feth el-Hanbelî, el-Mîzzî, Zehebî’den ve birçok âlimden hadîs-i şerîf öğrenip rivâyette bulundu. Nahiv ilmini ise, Mecd-ül-Ba’lî ve İbn-i Mekkî’den öğrendi.
Muhammed el-Mûsulî, fıkıh, lügat ve nahiv ilminde çok büyük âlim idi. Çok güzel yazı yazardı. Şiir kabiliyeti de olup, ba’zı eserlerini nazım şeklinde yazdı. Emevî Câmii’nde hatîblik görevinde bulundu.
Birçok eser yazan Muhammed el-Mûsulî’nin ba’zı eserleri şunlardır: 1-Gâyet-ül-ihsân fî kavlihî teâlâ “İnnellâhe ye’müru bil-adli vel-ihsân”, 2- Behcet-ül-mecâlîs, 3- Revnak-ül-mecâlis (Beş cildlik bir eser), 4- Levâmi-ül-Envâr, 5- Nazmu minhâc-il-fıkh lin-Nevevî, 6- Ed-Dürer-ül-muntazam.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Müsellem bin Mâlik bin Mezru’ bin Ca’fer ez-Zeynî es-Sâlihî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Şemseddîn lakabı ile tanınırdı. Kâdı’l-kudâtlık vazîfesine kadar yükselmiş bir fıkıh âlimidir. 662 (m. 1263) senesinde doğdu. Daha altı yaşında iken babası vefât etmişti.
Yetim ve fakir olarak büyüdü, İbn-i Abdüddâim ve Ömer el-Kirmânî’nin derslerinde hazır bulundu. İbn-i Buhârî’den ve tabakasından hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Kemâl’den çok hadîs-i şerîf aldı. Hadîse dâir çok ilim öğrendi. Bunları kendi el yazısı ile kitaplara yazdı. Hadîs ilminde çok yükseldi. Fıkıh ilminde, zamanının en büyük fakîhleri arasında yer aldı ve fetvâ vermeye başladı. Arab dili ve edebiyatında da derin bilgiye sahipti. İlim öğrenmek ve öğretmekle çok meşgûl oldu ve ismi her yerde duyuldu. İlminin çokluğu yanında, zühd ve vera’ sahibi idi. Haramlardan ve şüphelilerden çok sakınırdı. Az şey ile kanâat ederdi. Kâdı Takıyyüddîn Süleymân’ın vefâtından sonra ona kadılık teklif edildi. Ağır şartlar ileri sürmesine rağmen, sultan hepsini kabûl etti. 726 (m. 1326) senesinde vefât etti.
Adâletten ayrılmayan kadılardan idi. Hak üzere karar vermekten hiç çekinmez, kimsenin ayıplamasından korkmazdı. Kendisi çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ondan birçok kimseler hadîs-i şerîf dinledi. Üç defa hacca gitti. Dördüncü kerre hac yaptıktan sonra, yolda hastalandı. Medîne-i münevvereye geldiği zaman, Mescid-i Nebî’ye girip, önce Resûlullah efendimizin kabrini ziyâret etti. Çok zayıf ve hasta idi. Hastalığı çok arttı. Bir eve girip yattı. Seher vaktinde vefât etti. Bakî’ kabristanına defnedildi.
Zehebî, “Mu’cem” adındaki eserinde diyor ki: “O, Hanbelî mezhebinde yüksek bir âlim idi. Bir müddet insanlara ilim okutmakla meşgûl oldu. Vera’ sahibi olup, iffet ve hayası çoktu. Bütün güzel huyları kendisinde toplamıştı. Kâdılık vazîfesi kendisine zorla kabûl ettirildi. Ahlâkının güzelliğinden dolayı çok övüldü. O, güzel huylarını hiç bırakmadı. Tevâzusunun çokluğundan, kadılık vazîfesini yaparken, kendi elbiselerinden başka bir elbise giymedi. Kâdılık vazîfesini kabûl ederken bu şartını da ileri sürmüştü. Binecek bir hayvanı yoktu. Bir medresede ders okutmadı. Vakıfların imârı, hayır ve hasenat işlerinde çok uğraştı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 258
2) Zel-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 380İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN NAKKÂŞ (Muhammed bin Ali)
Şafiî mezhebi fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl-i fıkıh, edebiyat ve nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdülvâhid bin Yahyâ bin Abdürrahîm ed-Dekkâlî’dir. Künyesi Ebû Ümâme olup, lakabı Şemsüddîn’dir. İbn-i Nakkaş diye bilinir. 725 (m. 1325) yılında doğduğu söylenir. 763 (m. 1361) yılı Rebî’ul-evvel ayında Kâhire’de vefât etti. Aslen Magriblidir.
Kırâat ilmini, Burhânüddîn er-Reşîdî’den, Arabî ilimleri, Ebû Hayyân Muhib Sâig ve başkalarından aldı. Hâviy-üs-Sagîr” adlı eseri ezberledi. “Mısır’da ilk önce onu ezberledim” derdi. Şihâbüddîn Ensârî, Takıyyüddîn Sübkî’nin yanında ilim ile meşgûl oldu. Çeşitli ilimlerde mütehassıs oldu. Dersler okutup, fetvâ verdi. İnsanlara va’z ve nasihat eyledi. Meşhûr hatîblerden idi. Güzel şiir ve nesir yazardı. Mısır’da büyük bir mertebeye yükselip, ilminin çokluğu insanlar arasında yayıldı. Birkaç medresede ders verdi.
Takıyyüddîn Sübkî zamanında Şam’a geldi. Orada va’z ve nasîhatla meşgûl oldu. Hiç zorluk çekmeden, çok fasîh ve güzel, konuşurdu. Va’zlarını dinlemek için çok insanlar gelirdi. İbn-i Kesîr der ki: “İbn-i Nakkaş; fakîh, nahiv âlimi, şâir ve vâ’iz idi. Çeşitli ilimlerde mütehassıs idi.”
Safdî de der ki: “Şam’a geldiğinde Sübkî kendisine çok ikramda bulundu, onu övdü. Devlet ileri gelenleri yanında kıymeti vardı. Şam’dan sonra Hama’ya da gitti ve orada da hürmet ve ikram gördü, İzzeddîn bin Cemâa, ona Sâlihiyye’de görev vermiştir.”
Eserleri: 1- Şerh-ut-Teshîl, 2- Şerh-ul-Umde (8 cild.), 3- Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik, 4- Kitâb-ün-Nezâir vel-Fürûk, 5-Tahricü Ehâdîs-ir-Râfiî, 6- Tefsîr-ül-Kur’ân (Uzun bir tefsîrdir. Bu tefsîrine es-Sâbık vel-Lâhık adını vermiştir), 7-El-Müzemme fî isti’mâli ehl-iz-Zimme, 8- İhkâm-ül-Ahkâm.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 25
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 71
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 183
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 198
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 162
6) El-A’lâm cild-6, sh. 286
7) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh. 200
? El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 292
9) Brockelmann Gal-2, sh. 247 sup. 2, sh. 95İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN OSMAN EL-ENSÂRÎ (Muhammed Harîrî)
Hanefî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Osman bin Ebi’l-Hasen bin Abdülvehhâb el-Ensârî el-Harîrî’dir. Kâdı Şemseddîn lakabı ile meşhûr oldu. Babasının lakabı da Safiyyüddîn-i Harîrî idi. Babası, harîr (ipek) ticâreti ile meşgûl olduğu için, “Harîrî” nisbeti ile tanınmıştı. 653 (m. 1255) senesi Safer ayında doğdu. Birçok âlimden ilim tahsil edip yükseldi. Hanefî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi idi. “Hidâye” adındaki meşhûr fıkıh kitabını şerh etti. 728 (m. 1328) senesinde, Mısır’da kadılık yaparken vefât etti.
Muhammed Harîrî; Mikdâd el-Kaysî’den, Müslim bin Allân’dan ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilminde mütehassıs bir âlim olarak yetişti ve ders verdi. Fıkıh, nahiv ve başka ilimlere dâir birçok eseri ezberledi. “Hidâye” kitabı bunlardandır. Ayrıca onunla çok alâkalanıp şerh etti. Sa’îd bin Ali el-Bursavî, fıkıh ilmini tahsil ettiği hocalarındandır. Dımeşk kadılığına ta’yin edildiğinde, Zâhiriyye ve daha başka medreselerde ders okuttu. Sonra Mısır’a gitmek isteyip, Şam’dan ayrıldı. Orada 710 (m. 1310) senesi Rebî’ul-evvel ayında diyâr-ı Mısır kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfesine ilâveten, Sâlihiyye, Nâsıriyye, Câmi-i Hâkim ve daha başka medreselerde ders de okuturdu. Kâdılık hizmetlerinde, insanların haklarını gözetmekte ve aralarındaki ihtilâfları çözmekte çok gayretli idi. Talebelerine ve derslerini takib edenlere faydalı olmaya çok çalışırdı. Nezîh, temiz bir ahlâka sahip olup, kimseden bir hediye kabûl etmezdi. Ezberlediği kitapları unutmamak için sık sık tekrar ederdi.
Zehebî diyor ki: “O, hakkı söylemekten hiç çekinmezdi. Hükümleri çok medhedilirdi. Onun emsali azdı. Dînin emir ve yasaklarına çok bağlı idi. Makam sahiplerine iltifât etmez, hüküm vermede hiç te’sîr altında kalmazdı. Hıristiyana karşı sert davranırdı. Onların davranışlarındaki aşırılıklara hiç göz yummazdı.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 282
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 39, 40
3) Keşf-üz-zünûn sh. 2036İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN ÖMER
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Muhammed ez-Zevkî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. 782 (m. 1380) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti. Muallâ kabristanında Ümm-ül-mü’minîn Hatice’nin ( radıyallahü anh ) yakınında bir yere defnedildi.
Ebû Abdullah ez-Zevkî, ilmi ile amel eden âlimlerden olup, fazilet, kemâl sahibi bir zât idi. Çeşitli ilimlerde çok bilgisi vardı. Güzel ahlâklı, selim tabiatlı, hayr ve duâsı ile meşhûr idi. Rü’yâsında Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kendisine; “Kim senden ilim öğrenip, mütâlâa ederse, Cennete girer” dediğini gördü. Âfimlerden çok kimse bu rü’yâ üzerine ondan ilim aldılar. Şeyh Şerîf Abdürrahmân bin Ebü’l-Hayr el-Fârisî bu âlimlerdendir. Muhammed ez-Zevkî, ömrünün sonlarında Mekke’de ikâmet etti. Mekke halkı kendisine çok hürmet ederdi. Fakîh Süleymân el-Alevî şöyle anlatır “Abdullah bin Muhammed el-Mekkî, ishal hastalığına yakalanıp çok sıkıntıya düştü. Hattâ birgün altmış defa dışarıya çıkma ihtiyâcı duydu. Şeyh Muhammed ez-Zevkî, Mekke’de duâsı ile meşhûr olduğu için, babası, Abdullah el-Mekkî’yi ona götürdü. Şeyh Ebû Abdullah ez-Zevkî, ona duâ etti. Sonra karnını açmasını söyledi. O da açtı. Ebû Abdullah eliyle karnını sıvazladı. Bunun te’sîri görülüp, Abdullah el-Mekkî’nin sıkıntısı azaldı ve kısa zaman sonra iyileşti.
Şerîf Abdürrahmân bin Ebü’l-Hayr el-Fârisî, şöyle demektedir: “Muhammed ez-Zevkî’nin rü’yâda Peygamberimizi görüp, “Senden ilim tahsil eden Cennete girer” buyurduğu bana ulaşınca, ondan ilim öğrenmek için ona gitmeye azmettim. Fakat o, bulunduğum yere geldi. Ben de ondan ilim tahsîl ettim.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 143İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN RÜŞEYD (Muhammed bin Ömer)
Fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ömer bin Muhammed bin Ömer bin Muhammed bin İdrîs bin Sa’îd bin Mes’ûd bin Hasen bin Muhammed bin Ömer bin Rüşeyd el-Fihrî es-Septî’dir. Künyesi Ebû Abdullah, lakabı Muhibbüddîn’dir. İbn-i Rüşeyd diye bilinir. 657 (m. 1259) yılı Rebî’ul-evvel ayında Sebte’de doğdu. 721 (m. 1321) yılında Muharrem ayının 23. günü Fas’ta vefât etti.
Arabî ilimleri Ebü’l-Hüseyn bin Ebi’l-Rebî’den öğrendi. Hâzim Kartâcanî’den de ilim tahsil etti. Ebû Muhammed bin Hârûn ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Gençliğinde edebiyat ile meşgûl oldu. Hattâ bu husûsta kabiliyeti sebebiyle kısa zamanda tanındı. Sonra Fas’a gitti. Orada bir müddet kalarak hadîs-i şerîf topladı. Magribden (batıdan) doğuya olan seyahatlerini anlatan altı cildlik kitap yazdı. Bu kitabında faydalı birçok bilgiler vardır. İbn-i Zeytûn ve başka âlimlerden usûl dersleri aldı. Tunus, İskenderiyye, Kâhire şehirlerine uğrayarak, buralarda bulunan âlimlerle görüşüp onlardan ilim aldı. 685 (m. 1286) yılında hacca gitti. Mekke’de bir müddet Harem-i şerîfin civarında kaldı. Medine’de Peygamber efendimizi ziyâret etti. Hicaz âlimleriyle görüştü. Oradan Mısır’a, Mısır’dan Şam’a gitti. Bu şehirlerde İzzüddîn el-Harrânî, Gâzî Halâvî, Fahrüddîn Buhârî, Kutbüddîn Kastalânî, İbn-i Tarhân el-İskenderânî, Şerefüddîn Dimyâtî, Ebü’l-Yümn bin Asâkir gibi zamanının büyük âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i Dakîk-ül-Iyd ile buluşup, ondan çok istifâde etti. Gırnata’da, Büyük Câmi’de İmâmlık ve hatîblik görevinde bulundu. Vezir, doğuya olan sayahatlerinde İbn-i Rüşeyd’e arkadaşlık yapmıştı. Kâhire, İskenderiyye, Trablusgarb, Tunus, Mâlaka üzerinden memleketi Gırnata’ya geldi. Gırnata Sultanı ona çok izzet ve ikramda bulundu. Onun doğruluğunu, insanlara hizmet aşkının çokluğunu anlayınca, kendisini sır kâtibi yaptı. İbn-i Rüşeyd sır kâtibi olunca, Sultan, devlet işlerindeki mesâisini bitirip onun yanına gelir. Allah rızâsı için bu âlime hizmet ederdi. İbn-i Rüşeyd, câmiye gider Buhârî isimli meşhûr hadîs kitabından iki hadîs-i şerîfi açıklar, hadîslerin metni ve senedi üzerinde de konuşurdu. İbn-ül-Hakîm isimli vezir 708 (m. 1308)’de öldürülünce, Muhammed bin Rüşeyd Gırnata’dan çıkarak Udve’ye geldi. Buranın vâlisi Osman bin Ebî Yûsuf el-Merînî’nin yanında, ölünceye kadar hürmet görerek yaşadı.
Zehebî, Siyerü-A’lâm-in-Nübelâ isimli eserinde der ki: “Muhammed bin Rüşeyd, doğu seferinden döndükten sonra, Sebte’ye yerleşti. Orada âlimler, devlet adamları ve halk tarafından büyük alâka gördü. 691 (m. 1292) senesinde buradan ayrıldı. Vera’ sahibi olup, her hareketinde ölçülü davranır, insanlardan uzak dururdu, insanlara faydalı olmak ve onların zarar görmemeleri için, ihtiyâçlarını hemen gidermeye çalışırdı. Talebelere, garîblere ve fakirlere yardım ederdi. Kötüleyen kimselerin kötülemesi ve kınaması onu cenâb-ı Hakkın rızâsı olan birşeyi yapmaktan alıkoyamazdı. Tam vekar sahibiydi”
Gırnata Târihi isimli kitapta da şöyle yazmaktadır “Arabca, lügat ve arûz ilimlerinde çok fazla bilgi sahihi idi. Adâlet, büyüklük, hıfz, vekar ve insanlara doğru yolu göstermek bakımından zamanının biriciği idi. Çok hadîs-i şerîf dinledi. Senetleri yüce, nakilleri doğru olup, hadîs ilminde kuvvetliydi. Bu ilme çok önem verirdi. Yine hadîs ilminde ileri görüşlü, muhakkik idi. Hadîs âlimlerinin durumlarını çok iyi bilirdi. Fıkıh, tefsîr ve edebiyat ilimlerinde mahir idi. Târih bilgisi fazla olup, tarihî hâdiseleri iyi bilirdi. Kırâat ilminde âlim, hat san’atında çok usta idi. Güzel ahlâklı, güzel yüzlü bir zât idi”
Çeşitli ilimlere âit birçok eser yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Telhîs-ül-Kavânîn fin-nahv, 2- Şerh-ut-tecnîs, 3- Hükm-ül-İstiâre, 4-İfâdet-ün-Nasîh fî rivâyet-is-Sahîh, 5-İzâh-ül-mezâhib, 6- Muhâkemetü beyn-el-İmâmeyn, 7- Tercümân-üt-terâcim alâ ebvâb-il-Buhârî, 8- Mil-ül-aybe fîmen cemea bitûl-il-gıybe fir-Rihleti ilâ Mekke ve Taybe: Bu eseri magribden doğuya gelişini ve hac yolculuğunu anlatmaktadır. Altı cilddir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 93
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 111-113
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 199
4) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 310İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED BİN YA’KÛB (Nasiruddîn bin Ya’kûb)
Haleb ve Şam’da yetişen âlimlerden. İsmi, Muhammed bin Ya’kûb bin Abdülkerîm bin Ebi’l-Me’âlî el-Halebî ed-Dımeşkî’dir. Kendi lakabı Nâsiruddîn, babasının lakabı da Sâhib Şerefüddîn idi. Önceleri İbn-i Sâhib diye tanınırdı. Sonra, Nâsıruddîn bin Ya’kûb adı ile meşhûr oldu. Kaynak eserlerde, 700 (m. 1300) senesinden sonra doğduğu bildirilmektedir. Küçük yaşta ilimle meşgûl olmaya başladı. Kur’ân-ı kerîmin kırâatini (okunuşunu) Tâc-ür-Rümî’den öğrendi. “Tenbîh” ve “Muhtasar-ı İbn-i Hâcib” ve “Hâcibiyye” kitaplarını ezberledi. O ayrıca, İbn-i İmâm el-Meşhed, İbn-i Hatîb Cibrîn ve Esîr-ül-Ebherî gibi âlimlerden de ilim tahsil etti. İbn-i Zemlikânî, ona fetvâ vermek husûsunda izin vermişti. Haleb’de kadılık yaptı ve buradaki Nûriyye ve Esediyye medreselerinde ders verdi. Tıb ilmine dâir yazılmış olan “Kânun” kitabı ile, me’ânî ve beyân ilimlerine âit birçok kitabı yanından ayırmazdı. İlk defa Haleb emîrinin sarayında yazı işleri kâtibliğine ta’yin edildi. Sonra, devlet işleri ile ilgili yazıların ilk defa okunup incelenmesi görevine getirildi Emîr Ergûn, ona çok yakınlık gösterir, hürmet ve saygıda kusur etmezdi. 739 (m. 1339) senesinde, Şihâbüddîn bin Kutb’dan boşalan, Haleb’de sır kâtibliğine getirildi. 740 (m. 1347) senesinde de Dımeşk’da, sır (gizli yazı) kâtibliğine ta’yin edildi. Ayrıca orada Şâmiteyn Medresesi’nde ders okuttu. Medresenin ve müderrislerin idâresi vazîfesi kendisine verildi. Çok çabuk şiir yazardı ve çok güzel hattı (yazısı) vardı. Haleb’de çok uzun süre, Esediyye’de ders verme işlerinden ayrılmadı. Daha sonra Dımeşk’da kadıasker olarak ta’yin edildi ve vefâtına kadar buradan ayrılmadı. 763 (m. 1362) senesi Zilka’de ayında vefât etti. Nâsıruddîn bin Ya’kûb, çeşitli âlimlerin yazdığı kıymetli kitaplardan çoğunu te’min etmişti Fahreddîn İbni Hatîb Cibrîn ile “Keşşâf tefsîrini beraber okudular. Tûsî’nin “Tezkire” sinin yarısına kadarını Ebherî’den okudu. Talhâ’dan nahiv ilmini öğrendi.
Sadefî diyor ki: “O, zamanın en gayretli, çalışkan, akıllı ve ilimde çınar ağacı gibi yüksek ve sağlam olan âlimlerden idi. Emîrlerin, vâlilerin, ordu kumandanlarının ve âlimlerin yanında çok i’tibâr görür, onlar tarafından çok medhedilir, övülürdü. Sakin bir hâli ve herkes tarafından sevilen, beğenilen bir ahlâkı vardı. Kimseye sevmediği birşey ile muâmele etmezdi. O bir defasında; “Ben, Allahü teâlâ ve Resûlü, Sultan ve Emîr ile Kâdı’l-kudât adına iş görüyorum” demişti. Çünkü, insanların suâllerine fetvâ verip, onların dindeki hükmünü bildirmek, Allah ve Resûlü adına iş görmektir. Sır kâtipliği yaptığı için Sultanın ve Emîrin adına iş görmekteydi. Onun elinde kadı efendinin mührü de vardı. Uzun zaman bu işlerine devam etti. Bu kadar hasletler, ondan başka kimseler de bir araya gelememiştir.”
Hindistan’da yetişen çeştiyye evliyâsının büyüklerinden. Hazret-i Hasen evlâdından (torunlarından) olup Şerîfdir. İsmi, Muhammed bin Yûsuf Dehlevî olup, Dehlî’dendir. Sekizinci asrın sonlarında vefât etti. Çerâğ-ı Dehlî olarak bilinen Nasîreddîn-i Mahmûd hazretlerinin halîfelerinin en önde gelenlerindendir. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde âlim, evliyâlık yolunda yüksek, çok kıymetli bir zât idi. Kendisine Kîsûdirâz denilirdi. Böyle tanınmıştır. Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı pek fazla idi.
Bunun için hocası olan Nasîreddîn hazretleri;
“Seyyid Kîsûdirâz’ın kim ki müridi oldu. Vallahi hılâf yoktur, aşk ve muhabbet buldu.”
demiştir. Hâce Muhammed bin Yûsuf, hocası Çerâğ-ı Dehlî’nin 757 (m. 1356) senesinde vefâtından sonra, Dehlî’den Dekken’e gidip, orada yerleşti. Orada herkes tarafından hüsn-i kabûl gören Hazreti Hâce, o civarın insanlarına çok fâideli oldu. Herkes ondan istifâde etti. Sohbetine koştu. Birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden Muhammed isminde birisi, hocası Kîsûdirâz’ın sözlerini toplayıp, Cevâmi’ul-kelîm isimli bir melfûzât (sözler) kitabı meydana getirdi. Kîsûdirâz Muhammed bin Yûsuf hazretlerinin buyurduğu kıymetli sözlerinden ba’zıları şunlardır:
“Münâzarada, söz Eshâb-ı Kirâm efendilerimizin üstünlükleri mevzûuna gelince hiç söz söyleyemem. Söz esnasında farkında olmadan kullanacağım uygunsuz bir kelime ile, o büyüklerden birini incitmekten korkarım. Onlar hakkında kalbimdeki i’tikâd şöyledir ki: istisnasız Eshâb-ı Kirâmın hepsi, temiz, seçilmiş ve yüksek zâtlardır, içlerinden hiçbirisine dil uzatılmaz. En üstünleri Hulefâ-i Râşidîn’dir. Bunların da üstünlükleri halifelik sıralarına göre; Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali’dir (r.anhüm).”
“Âlimler ihtilâf ettiler ki; “Müslümana ölüm mü daha iyidir, yoksa yaşamak mı?” Herşeyin en doğrusunu Allahü teâlâ bilir ama, Resûlullah efendimizin devr-i se’âdetlerinde bir müslüman için yaşamak daha iyi idi. Ondan sonra ise ölüm iyidir.”
“Eğer iyi bir saatte, kalb, Allahü teâlâ ile olursa, işte o Cennetlik bir iştir.
Severek bir güzele bakmak bir zaman, Üstündür ömür boyu bir pâdişâh olmaktan.”
Hâce Muhammed bin Yûsuf hazretlerinin en meşhûr tasniflerinden birisi de, Kitâb-ı esmâr’dır.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin İlyâs er-Rûmî el-Konevî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, Şemseddîn lakabı ile tanınırdı. 715 veya 716 (m. 1316) senesinde Konya’da doğdu, önce memleketinde ilimle meşgûl oldu. Fıkıh, hadîs ve daha birçok ilimde pek mahir oldu.
Genç yaşında iken Dımeşk’a (Şam’a) gitti. Uzun zaman orada kaldı. Bütün insanlar kendisiyle ilgilenip, ondan ilim öğrenmeye çalıştılar. O ise sâdece ilim ve ibâdetle meşgûl olup, başka şeylerle ilgilinmedi. Kâdılık ve tedrisat işlerinde bir vazîfe kabûl etmedi, ibâdet, zühd, vera’ ve takvâ bakımlarından zamanındaki herkesten daha üstün oldu. Hilm (yumuşaklık) ve takvâdaki şöhreti, her yere yayıldı. Onun ricasını, arzusunu kimse reddetmez, geri çevirmez oldu. Zamanının emirleri, sultanları her arzusunu yerine getirirlerdi. Çok faydalı eserler hazırladı. Sultanlara emr-i ma’rûftan, nasihat etmekten asla geri durmazdı, İslâmiyetin yasak ettiği husûslarda, hiç çekinmeden nehyeder, bunları yapmamaları için çok gayret sarf ederdi. Ömrünün sonuna doğru hadîs ilmiyle meşgûl olmaya başladı.
Muhammed Konevî, süvarilik ve harp âletlerini yapmakla da çok meşgûl oldu. Saydâ ve Beyrut şehirleri arasında, sınırda nöbet tutmak niyetiyle çok gidip geldi. Beyrut’ta nöbet tutarken, düşmanla yapılan muharebeye bizzat katılmıştır. Deniz sahilinde bir kale inşâ ettirdi. Kâhire ve Kudüs’te de bir süre ikâmet etti. Sonra Dımeşk’a döndü. Şehrin biraz dışında bulunan Mizze’deki zaviyesine yerleşip, başka bir yere ayrılmadı. 788 (m. 1386) senesi Cemâzil-âhır ayının beşinde tâ’ûn (veba) salgınından vefât etti.
Muhammed Konevî hazretleri; âlim, fâzıl ve kâmil bir zât olup, aklî ve naklî ilimlerde, asrının âlimleri arasında çok yükselmişti. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerinde pek mütehassıstı. O; Tâcüddîn İsmâil bin Halîl, Fahreddîn Osman bin Mustafâ Türkmânî, Sadrüddîn Süleymân bin Ebi’l-İzz, Mahmûd-i Harîrî gibi âlimlerden ilim tahsil edip, pek yükseldi.
İbn-i Habib diyor ki’ “O, ilim ve amel bakımından zamanının İmâmı, en büyük âlimi idi. Hâli, gidişatı ve âlimlik alâmetini taşıması bakımından da insanların en hayırlısı, iyisi oldu. Zühd ve takvâ sahiplerinin en önde geleni idi. İlminin çokluğunu ve anlayışının inceliğini gösteren kıymetli eserleri vardır. “Mecma’ul-bahreyn” adındaki eseri şerh etti. Zemahşerî’nin “Mufassal”ını kısalttı, “Dürer-ül-bihâr” adındaki eserine de, Ahmed bin Hanbel hazretlerinin mezhebinin fıkıh bilgilerini ilâve etti. Kelâm ilmine dâir yazılan “Umdet-ün-Nesefî” adındaki eseri de şerh etti. Bundan başka eserleri de vardır.”
Başlıca eserleri şunlardır: 1- Şerhu Mecma’ul-bahreyn ve mültekan-nehrayn: Hanefî fıkhına dâir yazılmış olan 10 cildlîk kıymetli bir eserdir. 2- Şerhu telhîs-il-miftâh: Kazvînî’nin me’anî ve beyân ilimlerine dâir olan eserinin şerhidir. 3- Haşiyeti Şerh-i Müslim: İmâm-ı Nevevî’nin hadîs ilmine dâir olan eserinin şerhidir. 4- Muhtasar-ül-Mufassal: Zemahşerî’nin nahiv hakkındaki eserinin şerhidir. 5- Şerhu Umdet-il-akâid: Abdullah-i Nesefî’nin kelâm (akâid) ilmi hakkındaki eserinin şerhidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 122
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 292, 295
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 305
4) El-Fevâid-ül-hehiyye sh. 202, 203
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 172İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED CEMÂLEDDÎN-İ EZHERÎ
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Cemâleddîn’dir.. Mısır’da Câmi’ul-ezher Medresesi’nde ilim tahsilinde bulunduğu için, Ezherî diye nisbet edilmiştir. Daha çok Cemâleddîn-i Ezherî diye tanınır. Seyyid olup, nesebi Hazreti Hüseyn’e dayanmaktadır. Şîrâz nahiyelerinden Kalincâr’a bağlı Yenkenler köyünde doğup büyüyen Cemâleddîn-i Ezherî’nin doğum târihi tesbit edilememiştir. 760 (m. 1358) senesinde Geylân şehri civarında bulunan Lenger-Künân mevkiinde vefât etmiş olup, kabri oradadır.
Çocukluğu, doğum yeri olan Yenkenler köyünde geçen Cemâleddîn Muhammed, ilim öğrenme çağına gelince, Mısır’da bulunan meşhûr Câmi’ul-ezher Medresesi’ne gitti, orada zamanın âlimlerinden dînî ilimleri okudu. Burada tahsilini tamamladıktan sonra, Tebrîz’e yerleşti. Orada, tasavvuf yolunda ilerlemek için, Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerinin oğlu Şihâbüddîn-i Tebrîzî’nin talebeleri arasına girdi. O büyük zâtın huzûrunda, sohbet ve hizmetlerinde bulunarak kemâle geldikten sonra, insanlara doğru yol göstermek için, hocası tarafından Geylân taraflarına gönderildi.
Geylân yakınlarında bulunan Poteste isimli köyde yerleşen Cemâleddîn-i Ezherî için, âlimleri ve evliyâyı sevenler, bir tekke ve mescid yaptırdılar. Burada uzun seneler hizmet edip, insanların saadete kavuşmaları için çok gayret gösterdi. Çok talebe yetiştirdi.
İslâmiyetin bütün emir ve yasaklarına riâyet ettiği için, söylediği sözler insanlara çok te’sîr eden Cemâleddîn-i Ezherî, birçok kimsenin saadete kavuşmalarına vesile oldu. Riyâzet ve mücâhedede (nefsin istediği, hoşlandığı şeyleri yapmamakta ve ona zor gelen istemediği beğenmediği şeyleri yapmakta) çok ileri idi. Yemesi ve içmesi çok az idi. Ba’zan günlerce evinde yemek pişmediği olurdu. Fakat bu hâllerini kimseye bildirmez, kimsenin de bilmesini istemezdi. Hattâ bu hâllerin başkaları tarafından anlaşılmaması için, evde yemek pişiriliyormuş ve yemek yeniyormuş gibi sesler yapardı.
Ufak bir arazisi vardı. Orayı başka birine kiraya verir, geliri ile yetinirdi Oradan gelen mahsûl gayet bereketli olur ve kendilerine yeterdi, ilimdeki ve evliyâlık yolundaki derecesi pek üstün olan Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî, yüksek dedelerine lâyık bir evlât idi. Kendisi, bedenen (fizikî olarak) çok zayıf idi. Fakat, Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç gevşeklik göstermezdi. Sesi pek güzel olup, Dâvûdî sesi ile çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu.
Cemâleddîn-i Ezherî’nin talabelerinden biri anlatır: “Bir sene, bir kâfile ile hacca gitmek üzere yola çıktım. Yanımda babam vardı. Haccımızı tamamlayıp geri dönerken ihtiyâç gidermek için, üzerinde bulunduğum deveden indim. Tenhâ bir yere gittim. Bu sırada bir kum fırtınası çıkıp, etrâf görünmez oldu. Nerede olduğumu şaşırdım. Kâfile gitmişti ve ben çölün ortasında yalnız başıma kalmıştım. Ağlayarak, ne yapacağımı bilmez vaziyette sağa sola koştum. Issız çölde hiç kimse yoktu. Çaresiz olarak, biraz yüksekte bulunan bir kayanın kovuğuna sığındım. Aç susuz, yorgun ve çaresiz bir hâlde idim. Burada ağlaya ağlaya uyumuşum. Uykumun arasında, kulağıma seslerin geldiğini hissettim. Hemen ayağa kalktım. Ba’zı kimselerin bulunduğum yere doğru gelmekte olduklarını anladım. Hemen aşağıya indim.
Her birisi bir arslana binmiş, heybetli ve nûrânî yüzlü yedi tane zâtın bana doğru yaklaşmakta olduğunu gördüm. Önlerine çıkıp, onlara selâm verdim. Selâmımı aldılar. Ağlıyarak onlara durumumu bildirdim. Bana yardımcı olmaları, beni de beraber götürmeleri için yalvardım, içlerinden birisi bana; “Bizim mühim bir hizmetimiz vardır. Onu görmeye gidiyoruz. Sen bizimle birlikte bulunmaya tahammül edemezsin. Fakat sabaha doğru, olgun ve kâmil bir zât buradan geçer, sen ona durumunu arzet. O, Allahü teâlânın izni ile seni dilediğin yere ulaştırır” dedi. Bundan sonra o yedi zât gözden kayboldular.
O gece orada bekledim. Sabaha kadar gözüme uyku girmedi. Hep o gelecek zâtın yolunu gözetliyordum. Sabah namazına yakın, akşamki kimselerin bildirdiği vasıflarda, kâmil bir zâtın, yürüyerek vekar ve heybetle bulunduğum yere doğru geldiğini görüp, çok sevindim. Hemen yoluna çıktım. Hürmet ve edeble kendisine selâm verip, hâlimi ve başımdan geçenleri anlattım. Bana; “Üzülmeyin, haydi benimle geliniz” dedi. Ben de kendisini ta’kib ettim. Giderken beni bir uyku bastırdı. Uyuklamışım. Gözümü açtığımda, kendimi memleketim olan Minâyin şehrinde, kendi evimizde buldum. Hâlbuki, arada günlerce yol yürümekle bitmeyecek uzak bir mesafe vardı. Sevincimden ağlıyordum. Babam da beni kaybetmenin üzüntüsünden kurtulmuş oldu. Ona başımdan geçenleri anlattım. O da çok sevinip Allahü teâlâya şükretti.
Aradan uzun zaman geçti. Babam vefât etmiş, ben de genç yaşta kimsesiz kalmıştım. Bir yandan da senelerce önce, çölden kurtulmama vesile olan o büyük zâtı görmek arzusuyla yanıyordum. Nihâyet bir gece rü’yâmda bana; “Yârın maksadına kavuşuyorsun” denildi. Uyandığımda çok hayret ettim ve çok meraklandım. Sabah olduğunda, yakın tanıdıklarımdan biri bana; “Köyümüze evliyâdan bir zât gelmiş. Gel yanına gidelim. Sohbetinde bulunalım. Hayır duâsını alalım” dedi. Ben de onlarla birlikte o gelen zâtın bulunduğu yere gittim. Herkes; “Hoş geldiniz” diyerek müsâfeha ettiler. Sıra bana geldiğinde, müsâfeha ederken; “Hac yolunda çok sıkıntı çektin ve çok üzüldün değil mi?” dedi. Kendisine dikkatle baktığımda, onun seneler önce benim çölden kurtulmama vesile olan zât olduğunu anladım. O hâdiseyi hatırlayınca, tekrar ellerine sarılıp birşeyler söylemek istedim. Hemen beni susturdu ve; “Ben sağlam olduğum müddetçe, bunu hiç kimseye anlatma!” buyurdu. “Efendim! Benim bulunduğum yere sizden önce gelen, herbirisi bir arslanın sırtına binmiş olan ve bana sizin geleceğinizi müjdeleyen o nûrânî yüzlü zâtlar kimler idi? Ben onları anlıyamadım” dedim. Bunun üzerine; “Onlar, kendilerine yediler denilen evliyâ zâtlardır. Zamanın kutbu olan, âlim ve velî zât ile görüşmek üzere Kâ’be-i muazzamaya gidiyorlardı buyurdu. Ben, bu hâli, o hayatta olduğu müddetçe kimseye anlatmadım. Cemâleddîn-i Ezherî’ye talebe olmam böyle oldu. Bundan sonra ben Cemâleddîn-i Ezherî hazretlerinin yanından ayrılmadım. Onun talebelerinden oldum. Sohbet ve hizmetlerinde bulunmakla birçok ma’nevî ni’metlere ve olgunluk derecelerine kavuştum.”
Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî hazretleri anlatır: “Bir sene hacca gitmiştim. Çölün ortasında suyum bitti, susuzluktan çok bunaldım. Susuzluğa sabrediyor, fakat gittikçe takatim kesiliyordu. Nihâyet yürüyemeyecek hâle gelip, bir ağacın altına çöktüm. Sırtımı ağaca verip, öylece kalakaldım. Gözlerimi kapamış, kendimden geçmiş vaziyette idim. Bu arada elime bir su damlası düştüğünü hissettim. Hemen gözüm açıldı. Görünürlerde hiçbir şey yoktu. Yine gözlerim kapandı ve yine kendimden geçtim. Biraz sonra, tekrar bir su damlasının elime düştüğünü hissettim. Gözümü açıp yukarıya baktığımda, bir de ne göreyim, tam üzerimde, ağacın dalında asılmış vaziyette bir su matharası vardı ve su ondan damlıyordu. Hemen doğrulup matharayı aldım, içindeki sudan içtim. O suyun tadı, şimdiye kadar iştiğim suların hepsinden daha fazla idi. Elimi yüzümü de yıkayıp serinledim ve matharayı aldığım yere tekrar astım. Bir taraftan yola devam etmek üzere hazırlanırken diğer taraftan da bu su matharasını buraya kimin bırakmış olabileceğini merak ettim. Sonra da, buradan geçen hacılardan birinin bırakmış olabileceğini düşündüm. Tam bu sırada, gizliden bir ses duydum ki; “Ey Cemâleddîn! Sen şu ânda yalnız başınasın ve bir ân Allahü teâlâyı unutmuyorsun. Her ân O’nu zikrediyor ve O’na ibâdette gevşeklik yapmıyorsun. Cenâb-ı Hak, her emrine ihlâs ile sarılıp yerine getiren kimseyi sever ve sıkınti ve zarûret içine düşüp, hiç kimseden yardım almak ümîdi olmadığı zamanda da onun imdâdına yetişir” diyordu. Gönüllere te’sîr eden bu tatlı sözleri dikkatle dinleyip, çok sevindim. Allahü teâlâya çok şükrederek yoluma devam ettim. Bundan sonraki yolculuğum müddetince de hiç susuzluk çekmedim.”
Bir defâsıda Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî hazretleri, meclisinde toplananlara va’z ederken uygunsuz bir kimse gelip, Seyyid Cemâleddîn’e edebsizce ba’zı sözler sarfetti. O da bu sözlere üzüldü. Fakat, cevap vermedi. O kimse, çıkıp gitmek üzere kapıdan adımını atar atmaz, dışarıda bulunan bir köpek o kimsenin ayağını öyle bir ısırdı ki, etrâftan yetişenler ne kadar uğraştılar ise de, köpek, o kimsenin ayağını bırakmadığı gibi, sürüyerek oradan uzaklaştırdı. Başı taştan taşa çarpan o edebsiz kimse, feryâd ederek fecî bir şekilde can verdi. O köpek, o kimsenin ayağını ölmedikçe bırakmadı. Bu hâdiseyi ibretle seyredenler, büyüklere dil uzatmanın ne kadar tehlikeli olduğunu daha iyi anladılar.
Bir defasında Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî ( radıyallahü anh ), traş olmak üzere bir berber dükkânına gidip, orada boş olan başberberin sandalyesine oturdu. Berber tam traş edeceği zaman, zengin bir müşteri geldi. Seyyid hazretleri fakir görünüşlü olduğu için, berber onun traşını bırakıp, yeni gelen müşteriyi traş etmeye başladı. Seyyid hazretleri birşey söylemeyip bekledi. O kimsenin traşı bitip, berber Hazreti Seyyid’i traş etmeye başlamıştı ki, tam o sırada bir önceki gibi zengin bir müşteri daha geldi Berber yine traşı bırakıp, yeni gelen kimseyi traş etti. Bu hâl üç defa tekrarlanınca, Seyyid hazretlerinin gayretine dokundu. Bunların paraya düşkün olduklarını, insanlara ona göre muâmele ettiklerini düşünüp üzüldü. Ortada bulunan biley taşına; “Ey taş! Altın ol ki, bu kimsenin gözü doysun ve gönlü zengin olsun” buyurdu. O taş, Allahü teâlânın izni ile o ânda som altın hâline dönüştü. O altını alıp, hayretler içinde kalan berberin avcuna koydu. Berber bunun evliyâ bir zât olduğunu ona karşı çok büyük hatâ ettiğini anlayıp, çok üzüldü. Pişman oldu. “Efendim! özür dileriz. Sizi tanıyâmadık. Sizi üzdük. Bizi affedip, hakkınızı helal ediniz” dedi. Seyyid hazretleri buna cevaben; “Ben hakkımı helâl ettim. Ama sakın ola ki bir daha, zengin biri geldi diye, traşına başladığın bir kimseyi bırakıp da yeni gelen kimseye gitme. Bir kimsenin gönlünü almak, birçok altın almaktan daha kıymetlidir. Fakirleri de hor görme ki, senin, fakir görünüşlü olduğu için hakîr gördüğün o kimse, Allahü teâlânın, hürmetine taşı altına çevirdiği makbûl ve velî bir kulu olabilir. Böylece sen de, gelip geçici olan bir parça altın için, o makbûl zât hürmetine kavuşacağın hakîkî ve ebedî birçok ni’metten mahrûm olabilirsin” diye nasihat edip, oradan ayrıldı. Berber ise, yaptığına çok pişman olup, mahcub bir şeklide Seyyid hazretlerinin arkasından bakakaldı.
Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî hazretlerinin yetiştirdiği talebelerin sayısı pekçok, olup, en büyüklerinin ve kendisinden sonra halîfesi olan dört tânesinin isimleri şöyledir: Tâcüddîn İbrâhim Zâhid-i Geylânî, kendi oğlu Seyyid Ali Seyyid Ebü’l-Kâsım ve Seyyid Muhammed el-Kesîre.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi Halet Efendi kısmı, 281 nolu kitap)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED EL-CEZERÎ
Tefsîr, nahiv, fıkıh, usûl ve matematik âlimi. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Abdullah el-Cezerî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 637 (m. 1239) senesinde Musul civarında bulunan Cezîret-i İbn-i Ömer denilen yerde doğdu. 711 (m. 1312) senesi Zilka’de ayında Mısır’da vefât etti. Babası Cezîre’de sarraf idi. Haşşâş lakabı ile bilinirdi.
Muhammed el-Cezerî, doğduğu yerde büyüdü ve ilim tahsiline başladı. Sonra ilim tahsiline devam etmek için Mısır’a gitti. Mısır’da Kûs denilen yere yerleşti. Burada kadı olarak vazîfe yapan Şemsüddîn İsfehânî’nin derslerini ta’kib etti. Bu şehirde çeşitli ilimleri iyice öğrendi. Sonra buradan ayrılarak Kâhire’ye gidip, oraya yerleşti. Burada bir süre Sâhibiyye Medresesi’nde talebelere ders verdi. Daha sonra Kal’a Câmii hatîbliğini ve Şerîfiyye Medresesi müderrisliğini yaptı. Bütün gününü ilim öğretmekle geçirirdi. Yahudiler ve hıristiyanlar da ondan ders alırlardı. Zamanının sultânı Caşenkîr onu severdi. Fakat onu sevmeyenler ve hakkında kötü sözler söyleyenler, sultanla arasını açtılarahmetullahi aleyhinde yaptıkları çalışmalar ile, Kal’a Câmii hatîbliğinden alındı. Sultan Nasır zamanında Tûlûn Câmii hatîbliğine ve Mısır’da Ma’ziyye Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi.
Kemâlüddîn Kefevî onun hakkında şöyle demektedir: “Görünüşü hoş, ifâdesi tatlı bir zât olup, fıkıh, usûl, nahiv, mantık, edebiyat gibi ilimlerde mütehassıs idi.”
Muhammed el-Cezerî, birçok eser yazmıştır. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik: Nahiv ilmine dâirdir. 2- Şerh-ut-tahsîl, 3- Dîvân-üş-Şi’r, 4- Dîvân-i Hutab, 5- Şerh-ül-Minhâc lil-Beydâvî: Usûl-i fıkha dâir bir eserdir.
Evliyânın büyüklerinden. Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî’nin önde gelen talebelerinden ve halîfelerindendir. İsmi, Muhammed olup, lakabı Burhâneddîn ve künyesi Ebû Kesîre’dir. Aslen Geylân bölgesindendir. Doğum tarihi tesbit edilemiyen Ebû Kesîre, 780 (m. 1378) senesinde vefât etti. Nekâ isimli köyde medfûndur.
Memleketi olan Geylân bölgesinde, Seyyid Cemâleddîn hazretlerinin sohbetlerinde yetişip kemâle gelen Muhammed el-Kesîre hazretleri, hocası tarafından Keştâsûf diye bilinen yere gönderildi. Orada irşâd, insanlara doğru yolu göstermek üzere vazîfelendirildi. Oraya gidip uzun yıllar hizmet etti.
İslâmın güzel ahlâkı ile ahlâklanmış olan Ebû Kesîre, sohbetinde bulunanlara, çok lüzumlu mevzûları, çok güzel bir ibâre ile anlatırdı. Sohbetlerinde ve diğer zamanlarda, insanlarla devamlı ilgilenirdi. İnsanların yardımlarına koşmak husûsunda, zengin ve fakir ayırd etmezdi. Bir ân Allahü teâlâyı unutmayan, âbid, sâlih, faziletler ve kerâmetler sahibi yüksek bir zât idi.
Bir defasında, Ebû Kesîre hazretlerine bir misâfir gelmişti. O sırada, talebeleri ile birlikte kırda bulunuyorlardı. Ebû Kesîre, biraz uzakta bulunan bir ceylanı yanına çağırdı. Onun sütünü sağarak, gelen misâfire ikram etti. Sonra nehrin kenarına geldiklerinde, nehre doğru seslenerek; “Ey mahlûklar! Bize gıda lâzım” dedi. Daha sözünü bitirir bitirmez, birkaç balık, sür’atle sudan çıkıp, kendilerini kıyıya attılar. Bu balıklar içinden birkaç tanesini alıp, diğerlerini suya bırakmalarını emretti. O balıklar pişirilip, gelen misâfire ikram edildi.
Buna benzer daha birçok kerâmetleri görülmüştür.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi, Hâlid Efendi kısmı, 281 numaralı kitap.)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED KAZVÎNÎ
Fıkıh, hadîs ve edebiyat âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdürrahmân bin Ömer bin Ahmed bin Muhammed bin Abdülkerîm bin Hasen el-Kazvînî’dir. Künyesi Ebü’l-Meâlî olup, lakabı Celâlüddîn’dir. 666 (m. 1268) senesinde Musul’da doğdu. 739 (m. 1338) senesinde vefât etti. Sûfıyye kabristanına defnedildi.
Muhammed Kazvînî, babası ve kardeşi ile birlikte Anadolu’ya gidip yerleşti. Burada ilim ile meşgûl oldu. Babasından fıkıh ilmini öğrendi. Anadolu’da, yirmi yaşına gelmeden önce kadılık yaptı. Sonra Dımeşk’a gitti. Burada bulunan birçok âlimden ders aldı. Çeşitli ilimleri tahsil etti. Usûl-i fıkıh, Arab dili ve edebiyatı, meânî ve beyân ilimlerinde mütehassıs oldu. Meşhûr âlim Eykî’den de fıkıh ilmini öğrendi. İzzeddîn Fârûkî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Berzâlî, onun rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden bir cüz’ü tahric etti. Dımeşk’da, önce kardeşi İmâmüddîn’in, daha sonra İbn-i Sasra’nın yerine kadılık yaptı.
Muhammed Kazvînî, 724 (m. 1324) senesinde Sultân Nâsır’ın yanına gitti. O gün Cum’a idi. Kazvînî, sultânla bir müddet görüştükten sonra, sultan ona, Kal’a Câmii’nde hutbe okumasını emretti. Bunun üzerine Kazvînî hutbe okudu. Kazvînî’nin, sultânın emri üzerine hutbe okuyacağı hatırından bile geçmemişti. Cum’a namazından sonra, sultân ona, maddî durumu ve ne kadar borcu olduğunu sordu. Kazvînî, borcu olan miktârı söyleyince, Sultan Nasır, onların ödenmesini emretti. Sonra onu, Şam kadılığına ta’yin etti. Mısır bölgesi kadılığına çağırılıncaya kadar bu vazîfede kaldı. Burada, aynı zamanda hatîblik de yaptı. 727 (m. 1327) senesinde Mısır’a çağırıldı ve İbn-i Cemâa’nın yerine kadılık vazîfesine ta’yin edildi.
Muhammed Kazvînî çok cömert idi. Fakirlere ve muhtaçlara, vakıf mallarından yardım etti. İnsanlar arasında, kadri ve kıymeti çok yüksek idi. Sultân, onun sözüne çok i’tibâr ederdi. Daha sonra tekrar, Şam bölgesi kadılığına ta’yin edildi. Denilir ki, Mısır’da hiçbir Türk sultânının yanında, Muhammed Kazvînî kadar kimse i’tibâr görmemiştir.
Zehebî onun hakkında; “Muhammed Kazvînî, ifâdesi tatlı olup, çok güzel konuşurdu. Çok cömert ve yumuşak huylu bir zât idi. Vefât ettiği zaman, büyük âlimler onun cenâzesinde bulundu. Onun vefâtına herkes çok üzüldü. Onun hayâtını anlatmak istesek, cildler dolusu kitap yazılır” demektedir.
Muhammed Kazvînî, birçok eser yazdı. Onlardan ba’zıları şunlardır: 1-Telhîs-ül-miftâh: Bu esere çok şerh yapılmıştır. 2- îzâh-üt-telhîs, 3- Süver-ül-mercânî.
10) Ahlwardt: Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-6 sh. 366
11) Brockelmann Gal-2, sh. 22 Sup-2, sh. 15,İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED KURAŞÎ (Muhammed bin Ahmed)
Fas’ta yetişmiş kırâat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Adı, Muhammed bin Ahmed bin Ebî Bekr bin Yahyâ bin Abdürrahmân bin Ebî Bekr bin Ali el-Kuraşî et-Tilmsânî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. Fas şehrinde 750 (m. 1349) yılında vefât etti. Tilmsân’da defnedildi.
İbn-ül-İmâm Ebî Zeyd Abdürrahmân, Ebû Mûsâ Îsâ, İbn-i Ebî İmrân Mûsâ bin Yûsuf el-Meşeddâlî, Ebû Abdullah bin Abdünnûr, İbrâhim bin Hakem es-Selvî el-Kettânî, Ebû Osman Sa’îd bin İbrâhim bin Ali el-Hayyât gibi zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. Ebû İshâk et-Tayyâr ve Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed el-Karmûnî gibi âlimlerin zamanına yetişti. Yaşı küçük olduğundan, bu iki âlimden istifâde edemedi.
Devamlı ilim öğrenmek, çeşitli ilimlere dâir kitapları müzâkere etmek, dersle meşgûl olmak, talebe yetiştirmek, Kur’ân-ı kerîm kırâat etmekle (okumakla) meşgûl olurdu. Kuzey Afrika ülkelerinde parmakla gösterilen bir âlimdi, ilminin çokluğu ve kuvvetliliği ile tanınır, âdil davranması ile bilinirdi. Çok fazla ibâdet eder, hâl ve hareketlerinde dîne uymaya çok dikkat ederdi. Arabca, fıkıh, tefsîr, târih ve edebiyat ilimlerinde çok fazla bilgi sahibi idi. Bununla beraber, usûl ilimlerini, münâzara, mantık ilimlerini de iyi bilirdi. Tasavvuf ilmine de vâkıf olup, sûfîlerin hâllerinden ve makamlarından konuşurdu.
Hac ibâdetini yerine getirmek, mübârek beldeleri görmek maksadıyla Hicaz’a gitti. Hac vazîfesini ifâ ederken, dünyânın çeşitli beldelerinden gelen âlimlerle tanıştı, onlarla ilim müzâkeresinde bulundu.
Hicaz bölgesinin ve diğer İslâm ülkelerinin büyük fakîhleri, âlimleri, sâlih zâtları ile bir arada bulundu. Hac vazîfesini bitirdikten sonra memleketine dönünce, kendini tamamen ilme verdi. İlimden başka herşeyden kesildi. Ebû Înân vâli olunca, aralarında samimiyet hâsıl oldu. Ebû İnân ona, Fas’ta cemâa kadılığı vazîfesini verdi. Bu vazîfede uzun bir müddet görev yaptı.
İbn-ül-Hatîb es-Selmânî ve Muhammed Kuraşi’den ilim tahsil eden âlimlerdendir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 362İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED LAHMÎ (Muhammed bin Ahmed)
Mâlikî mezhebi fıkıh, hadîs, kırâat ve lügat âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Dâvûd bin Mûsâ bin Mâlik el-Lahmî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, İbn-ül-Kemâl diye bilinir. Kaynaklarda doğum târihi kesin belli olmayan Muhammed el-Lahmî’nin, 640 (m. 1242) yılından önce doğduğu bildirilmektedir. 702 (m. 1302) yılında vefât etti.
Fazilet sahiblerinin büyüklerinden bir zât idi. Çok ibâdet eder, etinde bulunan yiyecek, giyecek ve eşya ile idâre ederdi. Gösterişten uzak, herkesle iyi geçinen, hâli ve gidişatı güzel bir kimse idi. Memleketinde üstâd Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed bin Lübbüddânî’den ilim tahsil etti. Hatîb Ebü’l-Hasen Ali bin Yûsuf bin Berbâk ve Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed’den hadîs-i şerîf dinledi. Bu âlimlerden Kur’ân-ı kerîm kırâati ilmini öğrendi. Kâdı Ebû Bekr bin Yahyâ bin Mehleb, Ebû Ali bin Ebi’l-Ahves, Kâdı Ebû Bekr bin Muhammed bin İbrâhim ed-Debbâg el-Ûsî, Ebû Ca’fer et-Tabbâ ve Üstâd Ebü’l-Hüseyn bin Ebü’r-Rabî gibi âlimlerden Arabca dil bilgilerini lügat ilmini öğrendi. Kutbüddîn Kastalânî, Cârullah Ebü’l-Yünın İbni Asâkîr, İbn-i Ebi’d-Dünyâ ve daha başka doğuda yetişmiş âlimler ona icâzet verdiler.
Kırâat ilminde, çok bilgi sahibi meşhûr bir âlim oldu. Ondan ders almak ve ilminden istifâde etmek için, uzak yerlerden birçok kimseler gelirler, ilim öğrenirlerdi. Hadîs ilminde güvenilir zâtlardandı, İslâm âlimleri, hadîs-i şerîf öğrendikleri kimselerin hâllerine, ibâdetlerine, ilimlerine, hafızalarına, günlük yaşayışlarına dikkat ederlerdi. Emîn olmayanlardan hadîs-i şerîf almazlardı. Güvenilir, i’timâda şayan olanları da durumlarına göre muhtelif kelimelerle ifâde ederlerdi. Fıkıh ilminde de çok bilgiliydi. Fıkıh mes’elelerini iyi bilirdi. Hattâ akidlerin şartlarını, insanların en iyi bilenlerinden idi. Lügat ve Arabca lisânına âit dil bilgilerinden hoşlanır, edebiyattan zevk alırdı. İnce ma’nâlı çok güzel şiirleri vardır. Endülüs’te büyük âlimlerin bulunduğu beldeleri dolaşarak, çok sayıda büyük âlimden ilim tahsil etti. Derslerinde bulunduğu âlimlerden rivâyette bulundu. Öğrendiği bilgilere dâir eserler yazdı. Talebe yetiştirmek sûretiyle insanlara faydalı olmaya çalıştı. Başta Gırnata olmak üzere değişik şehirlerde kırâat dersleri okuttu. Ondan çok kimse ilim tahsil edip yetişmiş, me’zûn olmuşlar ve ilminden çok istifâde etmişlerdir.
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan Muhammed Lahmî’nin, eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- “Kitâb-ül-muknî”, “El-Mümti’ fî tehzîb-il-Muknî” eserleri kırâat ilmine dâirdir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 259
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 316
3) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 298İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED SELLÂMÎ (Muhammed bin Râfi’ el-Mısrî)
Hadîs ve târih âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Râfi’ bin Hecres bin Muhammed bin Şafiî bin Muhammed bin Ni’me İbni Fetyân bin Münir bin Ka’b es-Sellâmî el-Amîdî el-Mısrî’dir. Künyesi Ebü’l-Me’âlî olup, Takıyyüddîn lakabı ile tanınırdı. 704 (m. 1305) senesi Zilka’de ayında Mısır’da doğdu. Babası, onu birçok âlimin derslerinde bulundurdu. 714 senesinde daha küçük iken, babası ile birlikte Mısır’dan Şam’a geldi. Tekrar Mısır’a döndüler. Babası, 721 (m. 1321)’de vefât ettikten sonra, kendi kendine çok ilim mütâlâa etti. Şam ile Mısır arasında müteaddit kerreler gidip gelmişti. Buradaki âlimlerden çok hadîs-i şerîf dinledi. Yüzbinden ziyâde hadîs-i şerîfi, râvîleri ve metinleri ile birlikte ezberleyip, bu ilimde hafızlık payesine erişmişti. Târih ilminde de büyük bir âlimdir. 774 (m. 1372) senesi Cemâzil-evvel ayında Şam’da vefât etti. Bâb-ı Sagîr kabristanına defnedildi.
Muhammed Sellâmî, Mısır’da Takıyyüddîn Süleymân, Ebû Bekr bin Abdüddâim ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinlemiş ve Dimyâtî Osman bin el-Humsî ve daha başka âlimler ona icâzet vermişlerdir. O, Mısır ve Şam’da hadîs-i şerîf dinlediği büyük hadîs âlimlerini, kendi hocalarını dört cildlik “Mu’cem” kitabında teker teker sayıp anlattı. Şam’daki hafızlardan Mezzî, Berzâlî ve Zehebî onun hadîs şeyhlerindendir. 723 (m. 1323) senesinde hacca gitti. Burada karşılaştığı âlimlerden çok ilim öğrendi. Çok hadîs-i şerîf dinledi. Sonra memleketine döndü. Kendisinden ilim öğrenmek için gelen herkesi kabûl etti. Hepsi ondan çok faydalandı, ilim öğrendi. 729 (m. 1329) senelerinde, Hama ve Haleb şehirlerine de gidip geldi. 739 da Şam’a döndü. Ebû Hayyân’ın bir kasidesini öğrenip rivâyet etti. Sonra beşinci defa Şam’a gelip, burasını vatan-ı aslî edindi. Vefâtına kadar burada kaldı. Dâr-ül-hadîs-in-Nûriyye ve Fâdıliyye medreselerinde ders okuttu.
Hâfız Zehebî, “Mu’cem” adlı eserinde onun hakkında diyor ki: “O, herkese faydalı olan bir âlimdir. İlim öğrenmek için çok seyahat yapmıştır. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîfler çok sağlamdır.”
Hâfız Şihâbüddîn bin Haccî diyor ki: “O, yazdığı zaman çok sağlam ve araştırıcı idi. Naklettiklerini yazarak zabt ederdi. Ben de, ondan hadîs ilmini öğrendim. Onun huzûrunda çok hadîs-i şerîf okudum. O, “Minhâc”ı ve İbn-i Mâlik’in “Elfiye” adındaki eserini ezberlemişti. Devamlı onları tekrar ederdi.”
İbn-i Habîb diyor ki: “Hadîs ilminde ve bu ilmi okutmakta en önde gelen âlimlerden idi. Hadîs-i şerîflerin isnâd ve rivâyet sahiplerinin isimlerini bilmekte çok derin bilgiye sahipti. İlim öğrenmek için çok yeri dolaştı. Mısır’da, Şam’da, Haleb’de hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmekteki arzusu çok oldu. Hacca gitti. Çok okuyup yazdı. Seyyid-ül-beşer’den (Resûlullah efendimizden) rivâyet edilen hadîs-i şerîflere çok ehemmiyet verirdi. Bunları “Müsned”inde topladı. Bu eserinde, binden fazla âlimden aldığı hadîs-i şerîf vardır. Dünyâ işleriyle meşgûl olunan yerlere girip çıkmazdı, insanlarla az görüşürdü.”
Başlıca eserleri şunlardır:
1- Mu’cem: Dört cildlik bir eser olup, kendilerinden hadîs-i şerîf dinlediği binden fazla âlimi anlatmaktadır. 2-Zeyl-i alâ zeyl-i Târih-i Bağdâd: İbn-i Neccâr’ın eserine yaptığı dört cildlik zeyl, ilâvedir. 3- Vefeyât: Târih-i Berzâlî’nin üzerine yazdığı zeylidir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 306
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 439
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 234
4) Keşf-üz-zünûn sh. 288, 1696, 2019İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED SÜBKÎ
Fıkıh, usûl-i fıkıh, kelâm, hadîs ve edebiyat âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdüllatîf bin Yahyâ bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf el-Ensârî es-Sübkî’dir. Künyesi Ebü’l-Feth olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. 705 (m. 1305) senesinde Mısır’ın bir mahallesinde doğdu. 744 (m. 1344) senesinde Mısır’da vefât etti. Kasyûn eteklerinde bulunan kabristana defn edildi.
Muhammed Sübkî, daha küçük yaşta iken hadîs ilmini öğrenmeye başladı. Ahmed bin Ebî Tâlib bin Şihne, Ahmed bin Muhammed el-Abbâsî, Hasen bin Ömer el-Kürdî, Ali bin Ömer el-Irâkî, Yûsuf bin Ömer el-Hutenî, Yûnus bin İbrâhim ed-Debâbîsî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Babası onu, Ebû Hasen Ali bin Îsâ el-Kayyım, Ali bin Muhammed el-Mukrî, Ahmed bin İbrâhim el-Makdîsî ve Yûsuf bin Muzaffer el-Kerkebük gibi âlimlere de götürüp, bu âlimlerden de istifâde etmesini sağladı. Büyük hadîs âlimi Ebû Muhammed ed-Dimyâtî’den icâzet aldı. Dedesi Sadruddîn Sübkî ve büyük âlim Takıyyüddîn Ali Sübkî’den fıkıh ilmini öğrendi. Takıyyüddîn Ali Sübkî’den çok istifâde etti. Nahiv ilmini, meşhûr âlim Ebû Hayyân’dan öğrendi. Onun yanında ayrıca kırâat ilmini de öğrendi.
Muhammed Sübkî birçok hadîs-i şerîf rivâyet etti ve kendi hattı ile yazdı. Hadîs-i şerîfleri doğru olarak okur ve naklederdi. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerindeki murâd ve maksûd olan ma’nâyı da beyân ederdi. Bu husûsta zamanının en büyük âlimlerinden idi.
Takıyyüddîn Ali Sübkî, onu çok sever, dindarlığını, vera’ını (şüphelilerden kaçınmasını) ilimdeki yüksekliğini çok takdîr ederdi. Muhammed Sübkî, Kâhire’de Seyfiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Buradan Şam’a gitti. Takıyyüddîn Ali Sübkî’den sonra onun yerine kadılık vazîfesine ta’yin edildi. Aynı zamanda Rükniyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Zehebî de, “El-Mu’cem-ül-muhtâr” adlı eserinde, Muhammed Sübkî’nin ilmini ve dînimizin emir ve yasaklarına uymadaki gayretini övdü.
Muhammed Sübkî, şu hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte kitabında nakleder Safvân bin Assal el-Murâdî ( radıyallahü anh ) rivâyet eder: Bir zât, Peygamberimize ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! Bir kişi, bir topluluğu sevse, fakat onlara kavuşamazsa, bu kişi hakkında ne buyurursunuz?” diye sordu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “O, sevdikleri ile beraberdir” buyurdu.
Muhammed Sübkî’nin şiirlerinden birisinin tercümesi şöyledir: “Kardeşim! Şu nasihatimi iyi dinle. Hayatta olduğun müddetçe, ne bir arkadaşını, ne bir yakınını, ne de tanımadığın kimseyi kendinden uzaklaştırma. Kimsenin hatâlarını araştırma. Arkadaşını, her hatâsından dolayı ayıplama, yoksa arkadaşlarını kaybedersin, insanlara, huylarına göre muâmele et. İnsanlarla, onlara uyum göstermek sûretiyle arkadaşlık et. Onlara devamlı i’tirâz edici olma. Eğer birisi senden bir şey isterse, ona yüzünü ekşitme. Senin böyle yapman, onun için öldürücü zehirdir.”
Muhammed Sübkî’nin “Târihun li havadisi zemânihi” adlı bir eseri ve muhtelif nazım ve nesirleri vardır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 192
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 25
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 141
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 426
5) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 167
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 74
7) Brockelmann Sup-2 sh. 26İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MUHAMMED ZERENDÎ
Hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Yûsuf bin Hasen bin Muhammed bin Mahmûd bin Hasen Zerendî el-Medenî’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. 693 (m. 1294) senesinde doğdu. 747 (m. 1346) yılında Şîrâz’da vefât etti.
İlim öğrenme yaşına gelince, Kur’ân-ı kerîmi ve diğer lüzumlu dînî bilgileri öğrendi. Daha sonra, memleketinin ve zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. Hâfız Şemsüddîn el-Cezerî ed-Dımeşkî’nin yanında uzun zaman tahsil görerek, ondan me’zûn oldu. Şîrâz şehrine gitti. Bir müddet orada ikâmet etti. Babasının vefât etmesi üzerine, Medine’de vazîfe yaptı. Fıkıh ve hadîs dersleri okuttu, kitaplar yazdı. Bundan sonra da tekrar Şîrâz’a gitti. Orada ölünceye kadar kadılık vazîfesinde bulundu. Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır:
“Bugyet-ül-Mürtâh ilâ taleb-il-Erbâh”: Bu eserinde, 40 hadîs-i şerîfin şerhini yaptı. Hadîslerin senetlerini de gösterdi. “Mevlîd-ün-Nebî ( aleyhisselâm )”, “Nazmü dürer-is-simtîn fî fedâil-il-Mustafâ vel-Murtazâ vel-Betûl ves-sıbtîn”, “Meâric-ül-Vüsûl ilâ ma’rifeti âli’r-resûl”.
Seyyid Cemâleddîn Muhammed Ezheri’nin halîfelerinden. Evliyânın büyüklerindehdir. İsmi Muhammed, künyesi Ebü’l-Kâsım ve lakabı Muhyiddîn’dir. Nisbeti Geylânî olup, Muhyiddîn-i Dûstî diye tanınmıştır, İran’da, Hazar denizinin güneybatı sahili boyunca uzanan Geylân bölgesinde yetişti. Doğum târihi bilinmemektedir. 762 (m. 1360) senesinde yine Geylân bölgesinde bulunan Îsâr köyünde vefât etti. Oraya defnedildi, kabri oradadır.
İlk zamanlarında tasavvuf yolundan habersiz olarak yaşayan Ebü’l-Kâsım Geylânî, daha sonra Seyyid Cemâleddîn hazretlerine intisâb edip, onun talebelerinden oldu. Onun huzûrunda yetişip, talebelerinin önde gelenlerinden ve halîfelerinden oldu.
Seyyid Cemâleddîn hazretleri, vefâtı yaklaştığında, halîfesi olan talebelerine ayrı ayrı nasîhat ve vasıyyet ederek, vazîfelerini, nerelerde hizmet edeceklerini bildirdi. Bu vasıyyetinde, huzûrunda bulunan Muhyiddîn-i Dûstî’ye hitaben buyurdu ki: “Ey Dûstî! Sen bedenen zayıf olduğun için, diyar diyar dolaşıp insanlara va’z ve nasîhat edemezsin, vücûdun buna tahammül etmez. Onun için sen, Geylân civarında bulun. Oranın nahiye ve köylerinde hizmete devam edersin. Geylân nehri kenarına vardığında, Allahü teâlânın izni ile ba’zı ilâhî sırlara kavuşursun. Oradan nehrin akışının ters istikâmetine doğru, ya’nî yukarıya doğru gidince bir düzlüğe varırsın, İşte orası senin vazîfe yerin olacak. Orada Allahü teâlânın kullarına, iki cihan saadetine kavuşturan yolu anlatacaksın, insanlar senden çok istifâde edecek. Allahü teâlâ yardımcın olsun.”
Hocası Seyyid Cemâleddîn’in vefâtından sonra yola düşüp, ta’rîf edilen şekilde hareket eden Muhyiddîn-i Dûstî, Geylân nehri kenarına geldi. Ayaklarını suya sokar sokmaz, nehir, normal istikâmetinin tersine olarak, yukarıya doğru akmaya başladı. Bu akıntıyı ta’kib ederek hocasının ta’rîf ettiği düzlüğe gelince, orada durdu. Bu sırada, Geylân nehri normal olarak akmaya başladı. Hocası tarafından kendisine bildirilen yerin burası olduğunu anladı ve Îsâr isimli bu köyde yerleşti.
Yaptığı bütün işlerde Allahü teâlânın rızâsını gözeten Dûstî, emir ve yasaklara uymakta ve başkalarının da uymasını sağlamakta çok gayretli idi. Dâima mahzûn ve düşünceli bir şekilde bulunurdu. Sebebini suâl edenlere; “Bu insanlar, bu dünyânın neyi ile sevinip neş’elenirler ki? Bu dünyâda sevinip neş’elenenler, âhırette gamlı ve sıkıntılı olacaklarını düşünmüyorlar mı? Ama biz, âhıretteki sonsuz ni’metleri ve dayanılmaz acıları düşünüyoruz ve ona göre düzgün yaşamaya gayret ediyoruz. Bunun için düşünceli ve mahzûn bir hâlimiz var. Aslında böyle olmak, iki cihan saadetinin sebeplerindendir ve bu da rahatlıktır” buyururdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi. Halet Efendi kısmı. 281 numaralı kitap.)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ MURÂD-I HÜDÂVENDİGÂR (Sultan Murât Hân)
Osmanlı pâdişâhlarının üçüncüsü. Velî ve ahî şeyhi. Babası Orhan Gâzî, annesi Nilüfer Hâtun’dur. 726 (m. 1326) senesinde, dedesi Osman Gâzî’nin vefât ettiği ve Bursa’nın fethedildiği sene doğdu. Sultan Birinci Murâd, Murâd-ı Hüdâvendigâr ve Melik-ül-meşâyih Gazi Murâd Hân lakabları verildi. 761 (m. 1359) senesinde babası Orhan Gâzî’nin yerine Osmanlı sultânı oldu. 791 (m. 1389) senesinde Kosova savaşını kazandıktan sonra, bir Sırp asilzâdesi tarafından şehîd edildi. Vücûdunun iç organları Kosova’daki türbesine, cenâzesi de Bursa’ya getirilip, Çekirge semtindeki türbesine defnedildi. Kosova’daki türbesi hâlen mühim bir ziyâretgâh olarak ziyâret edilmekte, Balkan müslümanlarının gönüllerindeki tahtını muhafaza etmektedir.
Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, küçük yaştan, i’tibâren emîn ellerde, tam bir ihtimâmla yetiştirildi. Sağlam bir i’tikâda, mükemmel bir bilgiye sahip olması için, elden gelen bütün ihtimâm gösterildi. Lala Şahin Paşa’nın yanına verilip, din ve harp bilgileri öğretildi. Devrin en seçme âlimlerinden hocalar ta’yin edildi. Bursa çevresinde sancak beyliği verilip, idâre tecrübesi kazandırıldı. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr da, sultanlık için yetiştirilen bir beyzâde olmasına rağmen, veliahtlık, ağabeyi Süleymân Paşa’ya verilmişti. Herkes, Şehzâde Süleymân’in bu işe daha lâyık olduğu inancındaydı. Şehzâde Süleymân. Rumeli’de cihâd ile meşgûl iken, Şehzâde Murâd da aynı yerlerde cihâd etmekteydi. Ağabeyi Süleymân’ın, 760 (m. 1359) senesinde harp bölgesinde vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd, ordunun kumandasını devraldı. Veliaht şehzâdenin vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd, veliaht ta’yin edildi. Orhan Gâzî’nin 761 (m. 1359) yılında vefâtı üzerine, Şehzâde Murâd Bursa’ya da’vet edilip, Sultan ilân edildi. Sultan Murâd, Osmanlı Devleti’nin başşehri Bursa’da, lüzumlu ta’yîn ve icrââtlarda bulundu. Şehzâdeler mes’elesini halledip, önce Karadeniz Ereğlisi ve Ankara’yı fethetti. Lala Şahin Paşa’yı ilk serdar ve sadr-ı a’zam yaptı. Bursa kadısı Çandarlı Halîl Paşa’yı da Kadıasker ta’yin etti. Devletin içişlerini hallettikten sonra, Anadolu’dan Rumeliye yöneldi. 761 (m. 1360) senesinde Çorlu, Keşan, Dimetoka, Pınarhisar, Babaeski, Lüleburgaz ve 762 (m. 1361) senesinde de Edirne fethedildi. Bizans Devleti’nin, İstanbul’dan sonra ikinci önemli şehri olan Edirne’nin fethi, Türklerin Avrupa’ya kesin olarak yerleşmelerini te’min etti. Trakya’da stratejik bir mevkîide bulunan Edirne, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ndeki fetihlerinde bir askerî harekât noktası oldu. Her geçen gün, şehrin i’mâr faaliyetleri artarak genişledi. Gümülcine, Zağra, Yenice ve Filibe de fethedildi. Rumeli’nde fethedilen Avrupa topraklarına, Osmanlı iskân siyâsetince Türk-İslâm ahâlisi yerleştirildi.
Osmanlı Sultânı Murâd Hân’ın Rumeli’ndeki fetihleri, başta Papalık olmak üzere, Hıristiyan Avrupa devletlerini telâşlandırdı. Papa Beşinci Urban, haçlı rûhu ile Balkan milletlerini teşvik ederek, Osmanlılar aleyhine ittifâk kurdurdu. Haçlı ittifâkını haber alan Sultan Murâd Hân da, yerinde ve zamanında tedbir alarak, hazırlıklarını tamamladı. Fetihlerin genişlemesiyle asker ihtiyâcı arttığından, yaya ve müsellem teşkilâtlarına ilâveten, devrin âlimlerinden Karamanlı Molla Rüstem’in teklifi ve Kadıasker Çandarlı Kara Halîl’in fetvâsı ile, harpte esîr alınan gayr-i müslim çocuklarının beştebirinden istifâde edilmek üzere, Yeniçeri Ocağı adıyla bir asker ocağı kuruldu. Alınan esîrler, Anadolu’da Türk çiftçi ailelerinin yanında Türk-İslâm terbiyesiyle yetiştirilerek, Yeniçeri Ocağı’na kaynak te’min edildi. Vezîr Sinâneddîn Yûsuf Paşa’nın yerine, Sultan Murâd’ın hocası ve kadıaskeri Çandarlı Kara Halîl, Hayreddîn Paşa ünvanıyla Vezîr ta’yin edildi. Karamanlı Molla Rüstem’in tavsiyesi ve Sultan Murâd Hân’ın müsaadesiyle vezîr Hayreddîn Paşa tarafından mâlî teşkilâtlara ilâveler yapılıp, gelir artırıldı, İslâm hukukuna göre muharebelerde ele geçen ganîmetlerin beştebiri devletin hakkı olduğundan, “Pençik Kânunu” çıkarıldı. Zabtedilen yerlerde Osmanlı devlet teşkilatı te’sis edildi. Fethedilen heryerin tahrîri yapılıp, aynı gün, kimse aç ve açıkta bırakılmayıp, fakir, zengin, müslim, gayr-i müslim herkes huzûra kavuşturuldu. Rumeli’nde hızla ilerleyen Türklere mâni olmak için. Bizans Kayseri Yuannis ile Venedik Doçu seçilmiş olan Lorenzo Çelsi arasında bir ittifâk yapıldı. Müttefikler, bütün gayretlerine rağmen; Osmanlı Devleti’nin hâkim olduğu yerlerde başarı gösteremeyince anlaşmak mecbûriyetinde kaldılar. 764 (m. 1363) senesinde Kayser Yuannis ile yapılan andlaşmaya göre; Bizans Kayseri, Rumeli’ndeki Osmanlı fütuhatını kabûl ve tasdik edip; Osmanlı’nın Bizans’dan fethettiği toprakları doğrudan doğruya veya başkaları vasıtasıyla almaya teşebbüs etmeyeceğine, hiçbir zaman Türk düşmanlarıyla birleşmeyeceğine ve Anadolu Beylikleri’nden gelebilecek taarruzlara karşı Birinci Murâd Hân ne zaman yardımcı kuvvet isterse; asker vereceğine dâir söz verdi. (Bu andlaşmanın, Bizans’ın Osmanlı Devleti’ne tâbiliğini arz etmesi mâhiyetinde olduğu kabûl edilmektedir.) Sultan Murâd Hân’ın ilk Rumeli fütuhatı esnasında, Osmanlı öncü kuvvetleri tarafından fethedilen Filibe’nin Rum muhafızı, Sırp Kralı Beşinci Uroş’a sığınıp, Türklerin faaliyetleri hakkında geniş bilgi verdi. Osmanlı ilerleyişinin durdurulmadığı takdîrde, Avrupa devletleri ve hıristiyanlık âleminin aleyhine çok büyük hâdiselerin meydana geleceğini bildirdi. Balkan milletlerinin korkusunu değerlendiren Papa Beşinci Urban’ın da teşvikiyle; Macar Kralı Layoş, Sırp Kralı Uroş, Bosna Kralı Turtka, Eflaklılar ve Bulgarlar birleşerek bir haçlı ordusu topladılar. Sultan Murâd Hân’ın Bursa’da bulunmasından istifâde eden müttefik haçlı kuvvetleri, Osmanlı ülkesi istikâmetinde harekete geçtiler. Edirne’de bulunan Beylerbeyi Lala Şahin Paşa, vaziyeti Sultan Murâd Hân’a arz ettiği gibi, Hacı İlbeyi kumandasında onbin kişilik bir kuvveti de keşif gayesiyle düşmana karşı gönderdi. Müttefikler, Meriç nehrini geçmelerine rağmen, hiçbir mukavemetle karşılaşmamanın verdiği sevinçle zafer şenlikleri yapıyorlardı. Osmanlı öncü kuvvetleri kumandanı Hacı İlbeyi, haçlıların zafer sevinciyle içip sarhoş olmalarını, herbirinin bir köşeye sızmasını bekledi. Beklediği zaman gelince; gece muharebe taktiğini tatbik ederek, anî bir baskın tertîb etti. Osmanlı baskınının telâşı ile neye uğradığını şaşıran müttefik haçlı askerleri, Meriç nehri sahilinde büyük bir bozguna uğradılar. Kılıç artığı haçlıların bir kısmı, Meriç sularında boğuldu. Kurtulabilenler de kaçtılar. Bu savaşın adına Osmanlılar; “Sırpsındığı Zaferi”, Avrupalılar da; Sırpsındığı hezimeti dediler. Bu zafer, Balkanlar’da müttefik haçlı ordusuna indirilen ilk büyük darbe olması bakımından önemlidir. Sultan Murâd Hân, Rumeli’ye geçmeden önce, Katalanlar’ın elindeki Biga’yı fethetti. Sırpsındığı muharebesinden sonra, Osmanlı başşehri, Bursa’dan Edirne’ye nakledilerek şehirde; mescidler, câmiler, medreseler, saray dâhil, kültürel ve sosyal müesseselerin te’sisine başlandı. Türk-İslam ilim ve san’at eserleriyle süslenen Edirne, İstanbul’un fethi sonrasına kadar Osmanlı başşehri olarak kaldı. Balkanlar’da Osmanlı iskan siyâseti tatbik edilip, Anadolu ahâli’sinden müslümanlar göçürülerek, Balkanlar, müslüman nüfus ile şenlendirildi. Osmanlı’nın, müsâmahasız herkese hak ve adâlet dağıtan âdil idâresi ve hayır müesseseleri te’sis edildi. Ticârete de önem verildi. Adriyatik kıyısında küçük bir devlet olan Raguza Cumhuriyeti ile ticâret andlaşması yapılarak, Osmanlı himâyesi altına alındı.
767 (m. 1366) târihinde Gelibolu, Bizans Kayseri’nin dayısı Savua Kontu italyan Amedeo tarafından işgal edilmişse de; bir yıl sonra tekrar Osmanlıların eline geçti. Aynı yıl Sultan I. Murâd Hân’ın başlattığı Balkan fütûhâtıyla; Kırkkilise (Kırklareli), Vize, Aydos Burgaz ve Tirebolu mevkileri zaptedildi. Sultan Murâd Hân, Karadeniz’e dayanmak istiyordu. Bu gayesini gerçekleştirmek için çok muntazam bir plân tatbik etti. Batı cephesi kumandanlığına Evrenos Paşa’yı ta’yin ederek, Makedonya’nın fütûhâtıyla vazîfelendirdi. Kuzey cephesi kumandanlığını Kara Timurtaş Paşa’ya vererek, Tunca boyunun fethiyle vazîfelendirdi. Kuzey-batı cephesi kumandanlığını da Rumeli Beylerbeyi Lala Şahin Paşa’ya verdi. Kara Timurtaş Paşa, Bizanslılar’dan; Kızılağaç yenicesi’ni, Bulgarlar’dan; Yanbolu ve İslimye’yi aldı. Lala Şahin Paşa, Samaka ve İhtiman’a akın tertîb etti.
Sultan Murâd Hân’ın 768 (m. 1367)’de başlattığı Harekâtla Bulgarlardan; Aydos Karinâbât ve Tirebolu’yu, 769 (m. 1368)’da Bizanslılar’dan; Hayrabolu, Pınarhisar ve Vize’yi alıp, elden çıkmış olan Kırkkilise’yi tekrar fethetti. Bulgaristan kralı Yuvan Şişman, Osmanlılara karşı duramayacağını anlayarak, andlaşma istedi. Kızkardeşi Prenses Marya’yı da Sultan Murâd Hân’a vererek, andlaşmayı akrabalık yoluyla kuvvetlendirmek niyetindeydi. Osmanlıların Balkanlar’daki başarılarından telâşa düşen Bulgar kralı Yuvan Şişman, Bizans’ın da teşvikiyle andlaşmayı bozarak Sırp kralı ile birleşti. 773 (m. 1371) senesinde Çirmen’de yapılan muharebede, Sırplılar büyük bir bozguna uğradı, iki kraldan biri Meriç’te boğulup, diğeri, kaçarken öldürüldü. Bu savaşla, Balkanlar’daki mukavemet kırılarak, Osmanlılara Makedonya kapıları açıldı.
Osmanlı akıncıları, 773 (m. 1272)’de Vardar’ı geçip; Sırbistan, Bosna, Arnavutluk ve Dalmaçya’ya kadar uzanarak, Adriyatik denizine dayandılar. Teselya geçilerek, Yunanistan’ın Atîk havâlisine kadar inen akıncılar, düşman arazisini tahrib edip zayıflatmak, anî baskınlarla düşmanı tedirgin edip moral bozmak, keşif harekâtları yapmak, düşmanın pusu kurmasına engel olmak, ganîmet ve esîr almak, yol ve köprüleri emniyet altında bulundurmak, hudud dışındaki yerli ahâlinin çağrısıyla zâlimleri ortadan kaldırmak ve mazlûmlara Osmanlı adâletini tanıtmak gibi mühim vazîfeler icra ettiler.
Çirmen zaferi sonunda, ilk Makedonya Fütuhatı başlatılarak, vezîr-i a’zam Çandarlı Kara Halîl Hayreddîn Paşa, Rumeli Beylerbeyi Lala Şahin Paşa, Gâzî Evrenos ve Deli Balaban Beyler komutasındaki Osmanlı Ordusu, İskece, Drama, Kavala, Zihne, Serez, Avrethisar, Vardar Yenicesi ve Karafırye mevkilerini fethetti. Osmanlıların Makedonya’yı zapt ederek Köstendil’e gelmeleri üzerine, Yukarı Sırbistan hükümdârı Lazar Grebliyanoviç, Sultan Murâd Hân ile anlaşmak istedi. Lazar, Osmanlılara vergiyle beraber, asker vermeyi de kabûl etti. Bizans, Bulgar ve Sırp kralları, Prens ve Despotları, Birinci Murâd Hân’a tâbiiyetlerini arz ettiler. Bu devletlerin Osmanlılar’ın hâkimiyetlerini tanıyarak; vergi vermeleri ve muharebelerde yardımcı asker vermeleri, geniş ölçüde fütuhat yapan, Osmanlı devleti için büyük faydalar ve muvaffakiyetler sağladı.
Rumeli ve Anadolu’da fetihler devam ederken, ba’zı mâlî, idarî ve askerî ihtiyâçları karşılamak için Timar teşkilâtı kurulmuştu. Kara Timurtaş Paşa’nın tavsiyesiyle, Timar teşkilâtı, ta’dil ve ihtiyâca göre ıslâh edildi. “Yaya”, “Müsellem” ve “Yeniçeri”lere ilâveten, kara Timurtaş Paşa’nın tavsiyesi ile “Kapıkulu askeri”nden maaşlı süvari ocağı kuruldu.
Seferlerde levazımın muhafazası ve süvarilerin hayvanlarının bakımı için Voynuk sınıfı teşkil olundu. Sultan Murâd Hân, 780 (m. 1378)’de oğlu Şehzâde Bâyezîd’i, Germiyan Bey’i Süleymân Şah’ın kızı Devlet Şah Hâtun ile muhteşem bir düğünle evlendirdi. Süleymân Şah, kızına çeyiz olarak; Kütahya, Tavşanlı, Emet ve Simâv’ı verdi. Hamîdoğlu Hüseyn Bey’den seksenbin altın karşılığı; Akşehir, Yalvaç, Beyşehir, Seydişehir ve Karaağaç alındı.
782 (m. 1380)’de Balkanlar’da Osmanlı fütuhatını tekrar başlatan Birinci Murâd Hân, Makedonya’da harekâta geçilmesini emretti. Rumeli Beylerbeyliği’ne ta’yin edilen Kara Timurtaş Paşa, Vardar nehri sahilindeki İştip’i fethedip, Vardar’ı geçerek, 784 (m. 1382)’de Manastır’ı ve Pirlepe’yi aldı. Manastır, Arnavutluk ve Kuzey Epir mıntıkalarına yapılacak harekât için üs oldu. 786 (m. 1384) baharında, Osmanlı akıncıları, Bosna-Hersek akınını gerçekleştirerek, pekçok esîr ve ganîmet aldılar. 787 (m. 1385)’de Vezîr-i a’zam Çandarlı Hayreddîn Paşa’nın Ohri’yi fethiyle, Osmanlılar Arnavutluk hududuna yerleştiler. Kuzey Arnavutluk prensi Balşa ile Draç ve Orta Arnavutluk dukası Şarl Topia arasında meydana gelen muharebede, Draç dükası, Hayreddîn Paşa’dan yardım istedi. Bu çağrı üzerine Hayreddîn Paşa, Draç prensine yardım ederek, Savra’da onun galibiyetini te’min etti. Bu muharebede Prens Balşa da öldürüldü. Osmanlı kuvvetleri, 788 (m. 1386)’de Kroya ve İşkodra’yı aldılar ise de, Venedik nüfuzu altında bulunan bu yerleri, Venediklileri gücendirmek istemedikleri için bırakıp çekildiler. Balabancık kalesi kumandanı İnce Balaban Bey, 787 (m. 1385)’de Bulgaristan’ın mühim merkezlerinden Sofya’yı zaptetti.
Osmanlı ordusunun Rumeli’de bulunmasından istifâde eden karamanlı Alâeddîn Bey, 788’de (m. 1386) Osmanlı hududuna taarruz ederek, Beyşehir ve havâlisini zaptetti. Tecâvüzü Edirne’de haber alan Sultân Murâd’ın, etrâfındakilere şöyle dediği rivâyet edilir:
“Şu ahmak zâlimin yaptığına bakın hele! Ben din gayretiyle Allah yolunda bir aylık mesafede kâfirler içine girdim. Ömrümü, gece-gündüz gazâya verdim; çok mihnet ve belâ çektim. Hâlbuki, o gelip müslümanları yağmaladı. Söyleyin ey gaziler!... Ben cihâdı bırakıp da ehl-i İslâma nasıl kılıç çekeyim?”
Fakat, ehl-i İslâmı kırmak bahasına da olsa, kâfirin ekmeğine yağ süren hainliği cezalandırmak ve Anadolu’daki diğer beylere esaslı bir göz dağı vermek gerekiyordu. Sultan Murâd, Rumeli’deki kuvvetlerin başında Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’yı bırakarak, Anadolu’ya geçti. Kışı Bursa’da geçirdikten sonra, Karamanoğlu’nun üzerine yürüdü. Konya önlerinde karşısına çıkan Karamanoğlu kuvvetlerini dağıttı. Alâüddîn Bey, Konya kalesine kaçtı. Kale muhasara edilince, Alâeddîn Bey, Sultan Murâd’ın kızı olan zevcesi Melek Hâtun’u şefaatçi gönderip sulh istedi. Bilâhare Osmanlı ordugâhına gelip, kayın babasının elini öpünce iş tatlıya bağlandı. Karamanoğullarının da Osmanlı hâkimiyetini tanıması, batıda olduğu gibi doğuda da Sultan Murâd Hân’ın nüfuz ve i’tibarını arttırdı. Sultan Murâd Hân’ın ve Osmanlı ordusunun Anadolu’da bulunmasından istifâde eden Balkan kral ve prensleri, Türklere karşı ittifâk kurup, taarruz plânları yaptılar. Bosna hududunda Lala Şahin Paşa kumandasındaki akıncılar, Bosna Kralı Lazar’ın otuzbin kişilik müttefik kuvvetlerini karşıladı. 781 (m. 1378)’de Ploşnik mevkiinde meydana gelen muharebede, Lala Şahin Paşa’nın yirmibin kişilik kuvveti bozularak, çoğu şehîd oldu. Ploşnik bozgunu, gizlice hazırlanmakta olan Hırvat, Leh, Macar ve bütün Balkan kral ve prenslerini Osmanlılar aleyhine harekete sevketti. Denizci bir kavim ve devlet olan Venedikliler, Osmanlıları iyi tanıyıp menfaatlendiklerinden, her ne kadar haçlı ittifâkına katılacaklarını beyân etmişlerse de, tarafsız kalmaya mecbûr oldular. Lazar ve Arnavut prensi Kastriyota’nın öncülüğünde; Hırvat, Leh, Macar, Bulgar, Sırp ve Arnavut’ların ittifâkını haber alan Sultan Murâd Hân, vekarını muhafaza ederek, muvazeneli ve plânlı bir şekilde hazırlıklarını tamamlamaya başladı. Balkan ittifâkına karşı Anadolu beylerinden yardım istedi. İttifâka dâhil olan Bulgarları büyük harbden önce saf dışı etmek gayesiyle, Vezîr-i a’zam Çandarlı Ali Paşa’yı vazîfelendirdi. Osmanlı ordusu, Balkan dağlarını aşarak; Pravadi, Şumnu ve Bulgar krallığı’nın merkezi Tırnova’yı aldı. Ali Paşa, Tuna boyu istikâmetinde harekâtı devam ettirerek; Ulah hakimiyetindeki Silistre ve Niğbolu’yu zaptetti. Bulgar kralı Şişman, Osmanlılar ile andlaşmaya mecbûr oldu. Böylece haçlı ittifâkına girmemesi te’min edildi. Osmanlı beylerinin Balkanlar’daki ileri harekâtı durduruldu. Sultan Murâd Hân, bütün kuvvetlerini kumandasında topladı. Bulgaristan harekâtını muvaffakiyetle tamamlayan Vezîr-i a’zam Ali Paşa, Yanbolu’ya gelen Sultan Murâd Hân ile görüşerek, durumu arz etti. Durum değerlendirilmesi tamamlanıp, harp dîvânında sefer kararı alınarak, Priştine hedef ta’yin edilince; Osmanlı ordusu, Büyük Balkan harekâtını başlattı. Yollarda, yerli ahâlinin; mal mülk, can ve ırzına karşı hiçbir tecâvüz yapılmadan Kosova’ya gelindi. Yağma ve tahribatın yapılmaması, Balkan milletlerini, Osmanlı’nın güzel ahlâkına ve adâletine hayran bıraktı. Üsküb ile Priştine arasındaki Kosova’da, müttefik haçlı ordusuyla karşılaşıp muharebe nizâmı alındı. Bu sırada Sırp kralı Lazar’ın elçisi geldi. Huzûra kabûl edilince, Lazar’ın ağzından; “İşte ben hazırım. Üç aydan beri eli kanda da olsa üstümüze gelmeliydi. Eğer er ise gelsin uğraşalım. Eğer gelmezse, hazır olsun. Ben varırım!” diyerek meydan okudu. Sultan Murâd Hân da cevap verip; “O mel’ûn herif hiç mi İslâm kılıcı görmemiş ki, böyle boş lâflar eder? İnşâallah ona Türk erliğini göstereyim!” dedi. Osmanlı’dan elçiye zeval olmadığını bilen elçi, Sultân’ı öfkelendirmekten çekinmeyerek edepsizliğine devam edip, sayıca üstünlüklerini söyleyerek; “Hem de bir erimiz, bin Türk’e denktir!” deyince, Gâzî Hünkâr; “Bre mel’ûnun uğursuzu, alçak!” diye bağırdı; “Eğer cihanın askeri sizinle olsa, Allahü teâlânın inâyeti, Muhammed aleyhisselâmın mu’cizâtı ile cümlesinin kanını toprağa karıp, onları karga gibi ayıklayıp, binini bir defada kırar ve o mel’ûn kralının da başını keserim!” dedi.
Elçi gittikten sonra, harp meclisi toplandı. Sultan Murâd, evvelâ Gâzî Evrenos Bey’e; “Evrenos! Bu kâfir ile nice buluşup cenk etmek gerektir? Bu işin asanı (kolayı) ne veçhile olur?” diye sordu. Gâzî Evronos Bey; “Ey Hüdâvendigâr, ben kemîn (âciz) bir hizmetcinizim! Benim fikrim ve reyim n’ola? Süleymân’ın yanında karıncanın ne fikri ola ve ne mikdârı ola ki, söz söyleye! Asker yaşamak ve cenk ahvâlini bilmek, sultanların işidir” diye cevap vererek tevâzu gösterip, Sultânın zihninden geçenlere iştirâk ettiğini bildirdi.
Bunun üzerine Sultan Murâd, meclistekilere hitaben; “Beyler! Eğerçi Hak inâyeti ile çok çeri sürüp cenk ettim. Amma bu kalan cenk gibi değildir. Müşâveret etmek sünnet-i Resûldür. İttifâk edip gönül berkedip, gönül berkdürmek vâcibdir” dedikten sonra, tekrar Gâzî Evrenos Bey’e dönerek; “Nice zamandır ki, seni bu uçda koydum, bunların ayinini bildin ve tecrübe ettin. Senin fikrin diğerlerinin fikri gibi değildir” buyurdu. Gâzî Evrenos Bey; “Kemineye şöyle hoş gelir ki” diyerek söze başlayıp, şöyle devam etti; “Hak teâlâya tevekkül edip, erkenden varıp, yerin iyisini alıp, ol sonra gele. İveceklik etmeyelim. Evvelâ cenge o ikdam ede. Zîrâ kâfir, içtima ile çoğalıp durunca, demirden bir hisar olur. Ona zafer bulmak asan olmaz. Amma cenge ikdam edip bir birbirinden ayrılınca, savaşması gayet asandır. Kulunun bildiği bu kadardır. Kalanını Sultanım yeğ bilir.” Sultan Murâd, Şehzâde Bâyezît ve Çandarlızâde Ali Paşa da bu fikri uygun bulunca, ilerleyip iyi bir yer tutabilmek için, Lazar’ın merkezi olan Priştine’ye doğru yürüyüşe geçildi. Gâzî Evrenos Bey ile Paşa Yiğit komutasındaki öncü kuvvetler, Priştine’ye üç kilometre mesafedeki Kosova ovasına vardıklarında, düşman ordusunu gördüler.
Haçlılar, gerçekten sayıca üstündüler. Altmışbin Türk askerinin karşısına, ikiyüzbin haçlı çıkmıştı. Sultan Murâd, hemen harbe girişmek niyetinde idi. Fakat, gün kızgın, asker yorgun, düşman azgın olduğundan Gâzî Evrenos Bey’in tavsiyesi ile, bir gün istirahat verdi. Tahmin ettiğinden fazla düşman askeri ile karşılaştığı için, biraz endişeli idi. Harb meclisini bir defa daha topladı. Oğlu Şehzâde Bâyezîd’e hitaben, bu endişesini şöyle dile getirdi: “Ey ciğer köşem, bu kâfir ile uğraşmak hakkında sen ne tedbir edersin? Zîrâ ben, bu kâfirin leşkerini bu kadar tasavvur etmezdim, bî-kıyâsdır. Biz leşkerîmizin önüne deve tutalım mı! Yoksa, şöyle rû-be-rû (yüzyüze) duruşalım mı?” Şehzâde Bâyezîd şu cevâbı verdi:
“Hünkâr’ın fikrine bizim tedbirimiz ermez. Amma, biçâreye şöyle gelir ki, nice yıldır kâfir ile cenk ederiz. Hiç önümüzde deve tutmadık; şimdi dahî tutmayız. Kâfirin leşkeri ne denli çoksa inâyet-i Hak, İslâmladır. Eğer Hak teâlâdan inâyet olursa, yalnız ben kulun bu kâfirin işini tamâm ederim!... Şimdiye dek, her cengde mensûr ve muzaffer olduk. Şimdiden gerû dahî gam yeme. Gene nusret Hak avnî (yardımı) ile ki, senindir. Hele ben, hiç teşviş çekmezem. Eğer öldürürsevüz sa’îd, eğer ölürsevüz şehîd oluruz!” Aynı konuda fikri sorulan Çandarlızâde Ali Paşa; “Ey saadet ıssı devletin pâdişâhı! Kâfirin azını çoğundan kayırmak reva değildir” diye söze başlayıp, gazâda aza ve çoğa i’tibâr olmadığına dâir âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler naklettikten sonra; “İmdi, devletlû Hünkâr! Gazâda hemen Hak teâlâya sığınmak gerek. Şükür Huda’ya ki, tûl-i ömrümüzde mensûr ve muzaffer ola geldik. Ümiddir ki, gene nusret bizim ola! Hâşâ Hak teâlânın kemâl-i kereminden mi ki, bu kâfir ikliminde bunca ehl-i İslâm’ı helak ede?..” dedi. Gâzî Evrenos Bey de, askerin önünde deve tutmanın mahzurlarını beyân edince, Sultan Murâd, şu karara vardı: “Pes, sevâb odur ki, evvel tirendazları (Okçuları) önde tutup, sağa ve sola ok yağdıralar. Andan gaziler dahî bir kezden “Tekbir” edip, küffâra hücum edeler. Bu gazâda ya taht ola, ya baht ola! Ve tûl-i ömrümde bunca gazâlar ettim. Gayem, bu gazâda şehîd olup, iyi adla âlemden göçem! Ve her dirliğin âhiri ölmek olduktan sonra, ne teşviş çekmek gerek!” dedi.
Birliklerin muharebe nizâmı da tesbit edildikten sonra, işin gerisi sabahın hayrına bırakıldı. O gece 15 Şa’bân 791 (m. 9 Ağustos 1389), Berât gecesi idi.
Fakat o sakin yaz gününde, akşam olup karanlık basınca, öyle bir fırtına çıktı ki, ortalığı toza dumana verdi. Kimse kimseyi seçemez oldu. Hava böyle giderse, sayıca üstün olan kâfirin işine gelecekti. Bu durum da duâ etmekten başka çâre yoktu.
Sultan Murâd, bu mübârek Berât gecesinde, abdest alıp iki rek’at hacet namazı kıldı. Sonra ellerini açıp cenâb-ı Hakka şöyle yalvardı: “Ey ilâhî! Seyyidî! Mevlâyî! Bunca kerre hazretinde duâmı kabûl ettin. Beni mahrûm etmedin. Gene benim duâmı kabûl eyle! Bir yağmur verip, bu zülûmâtı ve gubârı (tozu) defedip âlemi nûrânî kıl, tâ ki kâfir leşkerini muayene görüp, yüz yüze ceng edelim! Yâ ilâhî! Mülk ve kul senindir. Sen kime istersen verirsin. Ben dahî bir nâçiz kulunum. Benim fikrimi ve esrârımı sen bilirsin. Mülk ve mal benim maksadım değildir. Bu araya kul karavaş için gelmedim. Hemen hâlis ve muhlîs senin rızânı isterim. Yâ Rab! Beni bu Müslümanlar’a kurban eyle! Tek bu mü’minleri küffâr elinde mağlûb edip helak eyleme! Yâ ilâhî! Bunca nüfûsun katline beni sebep eyleme! Bunları mensûr ve muzaffer eyle! Bunlar için ben canımı kurban ederim. Tek sen kabûl eyle! Asâkir-i İslâm için teslîm-i rûha râzıyım. Tek bu mü’minlerin ölümünü bana gösterme! ilâhî! Beni katında mihman edip, mü’minler rûhuna benim rûhumu feda kıl! Evvel beni gâzî kıldın, âhır şehâdet rûzî (nasîb) kıl! Âmin!” Çok geçmeden rahmet bulutları peyda oldu. Gelip Kosova sahrası üzerine boşaldılar. Rüzgâr dindi. Toz sindi. Göğün yüzü açıldı.
Gâzî Hünkâr secdeye kapardı. Sabaha kadar cenâb-ı Hakka hamd ve senalar etti. O, böyle bir inâyet-i Rabbâniyeye ilk defa mazhar olmuyordu. Bir kerresinde de, Trakya’da bir kaleyi muhasara etmişti. Fakat, bir türlü zabtedemiyordu. Bir ara kendisini çaresiz kalmış hissedip; “Bu yıkılası kaleyi almak müşkildir. Meğer bunu Allah yıka!” diye yakındı. Sonra alıp başını gerilerde bir tenhâ yere gitti. Bir kavak ağacına sırtını verip oturdu. Az sonra adamlar gelip, kalenin hiçbir zor görmeden yıkıldığını haber verdiler! Gâzî Hünkâr, yaslandığı ağacı gösterip; “Bu ağaç, devletlü kaba ağaçtır!” dedi kim bilir, o ağaçta ne hikmet vardı? Allahü teâlâdan başka kimse bilmez. Bugün Kırklareli’nin Kofçaz ilçesinin merkez bucağına bağlı “Devletliağaç” köyü, adını bu hâdiseden almıştır.
Sırp kaynaklarına göre, 20 Haziran, Türk kaynaklarına göre 16 Şa’ban 791 (m. 1389) günü, Kosova sahrasında cereyan eden muharebede, Osmanlı ordusunun harb nizâmı şöyle idi: Sağ cenahta, başta Şehzâde Bâyezîd olmak üzere; Kara Timurtaş Paşa ve Gâzî Evrenos Bey komutasında Rumeli gazileri, sol cenahta Şehzâde Ya’kûb ve Anadolu Beylerbeyi Saruca Paşa komutasında Anadolu askeri yer almıştı. Merkezde ise, mutâd olduğu üzere Sultan Murâd bulunuyordu.
Çandarlızâde Ali Paşa, Pâdişâhın yanında idi. Merkez kuvvetlerinin önünde Yeniçeriler, onların önünde de topçular vardı. Sağ ve sol cenahın önüne biner okçu yerleştirilmişti. Sağ cenah okçuların komutanı Hamîdoğlu Malkoç Bey, sol cenah okçularının komutanı da Malkoç Bey’in oğlu Mustafa Bey idi. Muharebe, topçuların top atışlarıyla başladı. Yaklaşık sekiz saat devam etti. Osmanlı’nın sol kanadı sarsılmaya başladı. “Yıldırım” lakablı şehzâde Bâyezid, lakabına uygun bir tarzda imdâda yetişip, durumu düzeltti. Düşman ricata mecbûr oldu. İkindiye varmadan, ikiyüzbinlik küffâr ordusunun çoğu kılıçtan geçirildi. Mağrur başkomutan Lazar da ölüler arasındaydı. İki rek’at şükür namazı kılan, Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, bir Sırp asilzâdesi tarafından şehîd edildi. Kaçan düşmanı ta’kip etmekte olan oğlu Şehzâde Yıldırım Bâyezîd, devlet adamlarının ittifâklarıyla hükümdâr ta’yin edildi.
Sultânın nasıl şehid edildiği hakkında haberler muhteliftir. Katilin bir Sırp asilzâdesi olduğu kesindir. Adı, muhtemelen Miloş Kopila’dır. Miloş Kopilek, Miloş Kobiloviç ve Miloş Nikola olarak da gösterilmiştir.
Sultan Yıldırım Bâyezîd’in Bursa Kâdısı’na gönderdiği fermanda, vak’a şu şekilde beyân olunmaktadır: Muharebeyi müteâkib, Miloş, Otâğ-ı hümâyûna gelir, “Ben Müslüman oldum!” diyerek, Sultân’ın huzûruna girmek ister. Kabûl edildiğinde de, yenine gizlediği hançeri çekerek Sultân’a saplar. Âşıkpaşa-zâde’nin târihinde ve Enverî’nin “Düstûrnâme”sinde, az bir fark ile, bu ifâde teyid edilir mâhiyette kayıtlar bulunmaktadır. O devirden kalan Sırp halk türkülerinde de, vak’a böyle anlatılmaktadır. Müellifi meçhûl bir Bizans kroniğinde. Miloş’un Sırp kralı Lazar, Sultân’ın hançerlenmesinden Lazar tarafından vazîfelendirildiği kaydedilmiştir. Bu doğru olabilir zîrâ Lazar, Sultân’ın hançerlenmesinden sonra esîr edilmiş ve Sultân’ın vefâtı üzerine derhâl katledilmiştir.
Oruç Bey, Sultan Murâd’ın harb sahasını at üzerinde gezerken, cesetler arasından ayağa fırlayan bir Sırplı tarafından şehîd edildiğini yazar.
Rivâyet muhtelif, fakat netice birdir. Oruç Bey, bu neticenin kaçınılmazlığını şu mısralar ile dile getirir:
Ger selâmet, ger melâmetdür kişi, Görmeyince çâre yoktur her işi.
Kaçuban sınduğı yerde, hem bulur. Ol gelecek nesne elbette gelür.
Kara Çelebizâde Abdülazîz de, “Mir’ât-üs-sefâ” adlı eserinde Sultan Murâd’ın akıbetini şöyle açıklar:
“Kosova’da şehâdet murâd etmişti. Miloş Nikola şehîd etti.”
Evet, hakîkat bu! Sultan Murâd, Kosova’da muradına erişti! Bugün, Yugoslavya’da, Kosovska Mitroviça’dan Priştinaya giden yolun 400 metre kadar batısında bulunan Mileşova köyünün yakınında, yerlilerin “Muratova Tulbe” dedikleri bir türbe vardır. Sultan Murâd’ın şehîd olduğu yer burasıdır. Bizim “Meşhed-i Hüdâvendigâr” dediğimiz bu türbede onun iç organları gömülüdür. Cesedi ise, tahnit edilerek Bursa’ya getirilmiş ve Çekirge’de yaptırdığı câminin karşısına defnedilmiştir.
Osmanlı Sultânı Birinci Murâd Hüdâvendigâr Hân, zaferden zafere koşmuş, Anadolu’da ve bilhassa Avrupa kıt’asında devletin hudutlarını çok genişletmiş ve babasından bir beylik olarak aldığı ülkeyi büyük bir devlet hâlinde oğluna bırakmıştır, İslâmın cihâd emrini yerine getirmek ve Osmanlı’nın şânını yükseltmek için yaptığı ve kazandığı gazâların en büyükleri otuzyedi tanedir. Sultan Murâd Hân; dindar, âdil, merhametli, faziletli idi. Azîm ve irâde kudreti, vekar ve ciddiyeti, ahâlisine karşı şefkatli oluşu, açık ve samîmi siyâseti, içte ve dışta istikrarı ve mühim askeri, adlî, mâlî ve idâri teşkilâtıyla Osmanlı Devleti’ni sağlam temeller üzerine oturttu. Güneydoğu Avrupa kıt’asına, Anadolu’dan Türk-İslâm nüfûsunun naklinde tatbik ettiği şuurlu sistem ve neticesi, Sultan Murâd Hân’ın dâhiyane bir siyâsetidir. Fütuhatla alınan Rumeli topraklarına iskân edilen Türk ve İslâm nüfûsu, Avrupa kıt’asında kalıcı bir hâkimiyetin ve emniyetin başlangıcıdır.
Anadolu ve Rumeli’de pekçok hayır müesseseleri ve dînî, askeri, idâri teşkilâtları kuran Sultân Murâd Hân, târihte kazandığı zaferlerle olduğu gibi, yaptırdığı eserlerlede milletinin kalbinde taht kurmuştur. Bugün bütün Balkan ülkelerinde mevcût Müslüman ve Türk ahâli, ilk Osmanlı fütuhatı ve iskân siyâsetinin neticesidir.
Sultan Murâd Hân, ihtiyâç ve lüzumunda eserler yaptırdığı gibi, zaferlerin ardından da şükran ifâdesi olarak mescid, câmii, medrese, mektep, imâret, han ve sosyal müesseseler inşâ ettirmiştir. 1364 Sırpsındığı zaferi sonunda, şükrâne olarak; Bursa ve Bilecik’te birer câmi, Yenişehir’de bir imâret, Çekirge’de bir imâret, medrese, kaplıca ve han yaptırmıştır.
Sultan Murâd’ın hükümdârlığı, devlet adamlığı ve komutanlığı, yerli ve yabancı tarihçiler tarafından kâfi derecede işlenmiştir. Fakat onun, Alperenler, Horasan erenleri ve Ahî-gâzî devrinin son mümtaz siması olduğuna pek temas edilmemiş ve derviş cephesi pek tanıtılmamıştır. 768 (m. 1366) yılında Malkara’da Yegan Reîs adlı bir dervişe vermiş olduğu icâzetnameden, Ahîler’e şeyhlik ettiğini öğreniyoruz. Duâlarının, Hak katında müstecâb olduğuna dâir iki menkıbe yukarıda nakledilmişti. Zühd ve takvâya düşkünlüğünü ve kemâlât derecesini gösteren bir menkıbe daha vardır ki, çok duygulandırır. Neşrî’nin kaydettiğine göre; Gâzî Hünkâr, birgün imamına; “Mevlânâ! Günâhımın çokluğundan mıdır ki, namaza durunca, üç kerre tekbîr etmeyince, Kâ’be-i müşerrefeyi müşâhede edemem? diye dert yanar, ve; “Sen hemen bir tekbîr ile ne hoş müşâhede edersin” diye gıbta ettiğini belirtir!.. Hey Koca Hüdâvendigâr!.. Kalbinin saflığından, herkesi tekbîr bağlayınca, kendisi gibi Kâ’be’yi görür sanırmış!..
Bu velî, gâzî ve şehîd pâdişâh, bir zamanlar Bursa’da alem olmuştu. Osmanlının son zamanlarına kadar Bursa, “Hüdâvendigâr vilâyeti”nin merkezi idi. Şimdi Bursa’da Hüdâvendigâr semti var.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tâc-üt-tevârih, muhtelif sahifeler
2) Neşrî, muhtelif sahifeler
3) Âşıkpaşa-zâde muhtelif sahifeler
4) Bezm-ü rezm, İstanbul 1928, sh. 383
5) Ed-Devlet-ül-Osmâniyye. (Zeyni Dahlan), İstanbul 1986, sh. 118
6) Münşeât-i Selâtîn (Feridun Bey), İstanbul 1283, cild-1 sh. 111
Hindistan’da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden. Nasîruddîn Mahmûd, Nizâmüddîn Evliyâ’dan gelen Çeştiyye yolunun son halîfesidir. Hazînet-ül-evliyâ adlı eserde, İmâm-ı Hüseyn soyundan olduğu yazılıdır. Diğer kaynaklarda ise, Ömer bin Hattâb’ın ( radıyallahü anh ) soyundan olduğu bildirilmektedir. Nasîruddîn Mahmûd’un doğum yeri hakkında da değişik rivâyetler vardır. Hindistan’ın Uttar Pradeş eyaletindeki Ayodin veya Bara Banki’de doğduğu sanılmaktadır. Nasîruddîn Mahmûd, 757 (m. 1356) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onsekizinde vefât etti.
Nasîruddîn Mahmûd, dokuz yaşında iken babasını kaybetti. Yetiştirilmesi, annesinin üzerine kaldı. Nasîruddîn Mahmûd, küçük yaştan i’tibâren ma’nevî ilimlere ve dînî vecîbelere ilgi duyar, namazlarını cemâatle ve vaktinde kılmaya titizlikle dikkat ederdi. Nasîruddîn Mahmûd, Hayr-ül-mecâlis’e göre Kâdı Muhyiddîn Kâşânî’den “Bezûdî” adlı eseri okudu. Siyer-ül-evliyâ’ya göre ise Bezûdî ve Hidâye adlı eserleri Allâme Kerîm Şirvânî’den okudu. Allâme Kerîm Şirvânî’nin vefâtından sonra, Mevlânâ İftihârüddîn Muhammed Geylânî’den ilim öğrendi. 25 yaşında, Avaz ormanlarında sekiz yıl beraberce uzlete çekildikleri arkadaşı ile nefsine karşı mücâdeleye başladı. Bu zaman zarfında gündüzleri oruç tuttu ve iftarını ormandaki otlarla yaptı. 43 yaşında iken Dehlî’ye gitti ve Nizâmüddîn Evliyâ hazretlerinin talebeleri arasına katıldı.
Birgün Nizâmüddîn Evliyâ, dergâhının üst katındaki odasından inerken, bir ağaç gölgesinde, ümitsiz bir vaziyette duran Nasîruddîn Mahmûd’u fark etti. Yanına çağırtıp, onun hâlini ve hatırını sordu. Kendini tanıttıktan sonra, Nasîruddîn Mahmûd; “Efendim, buraya sâlihlerin ve velîlerin ayakkabılarını giymelerine yardım etmek için geldim” dedi. Bu tek cümle, onun mütevâzi karakterini ve ma’nevî yükselmeye müsait olmasını ortaya koyduğu gibi, Nizâmüddîn Evliyâ’nın himmetini kazanmasına yetti. Nizâmüddîn Evliyâ, kendi hocası ile arasında geçen bir olayı hatırladı ve ona bunu şöyle anlattı: “Ben, hocam Ferîdüddîn Genc-i Şeker’in yanında bulunduğum zaman, birgün Ecvedehn’deki ders arkadaşlarımdan biri bana geldi ve beni, yamalı, eski bir elbise ile görünce; “Nizâmüddîn, senin buraya gelmen ne kadar oldu ki bu hâldesin? Bu şehirde ilim okutsan, dünyalık bakımından bir sıkıntılı olmaz” dedi. Ben, onun bu sözüne hiç cevap vermedim ve oradan ayrılarak, doğruca hocamın huzûruna gittim. Hocam bana; “Nizâmüddîn eğer arkadaşlarından bir kimse gelir ve sana; “Senin bungünkü hâlin nedir?” Rahatlık ve bolluk olan ilim öğretmeyi niçin terk eyledin?” derse, ne cevap verirsin” buyurdu. Ben de; “Siz ne emrederseniz, onu söylerim” dedim. Bunun üzerine şöyle buyurdu:
“Gittiğim yoldan git demen, arkadaşlık değildir. Mutluluk sana olsun, benim boynum eğiktir.”
Sonra yemek hazırlanmasını emr buyurdu. Yemek hazırlanınca bana; “Nizâmüddîn, bu sofrayı başına al, o arkadaşının olduğu yere götür” buyurdu. Ben de söylenileni yaptım. O arkadaşım bu hâle şaşırarak; “Bu sohbet ve bu hâl sana mübârek olsun” dedi.” Hocası ile arasında geçen olayı anlattıktan sonra, Nizâmüddîn Evliyâ ona, riyâzet ve mücâhedede bulunmasını emretti. Nasîruddîn Mahmûd, bu sırada günlerce birşey yemezdi.
Nasîruddîn Mahmûd’un hocasına bağlılığı şöyle anlatılır: “Birgün Hâce Behâüddîn Zekeriyyâ’nın talebelerinden Hâce Muhammed Gazârûnî, Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhında misâfir olarak bulunuyor idi. Bir gece Muhammed Gazârûnî teheccüd namazı için uyanmış ve paltosunu mescide bırakıp, abdest almaya gitmişti. Fakat dönüşte paltosunu yerinde bulamadı ve kızgınlıkla bağırmaya başladı. Nasîruddîn Mahmûd bu gürültüden şaşkına dönüp, gecenin bu ilerlemiş saatinde Nizâmüddîn Evliyâ’nın bu seslerden rahatsız olacağını düşünerek, Muhammed Gazârûnî’nin kızgınlığının geçmesi için, hemen paltosunu çıkarıp ona verdi. Ertesi sabah, olup bitenler Nizâmüddîn Evliyâ’ya anlatılınca, Nasîruddîn Mahmûd’u yanına çağırdı ve ona yeni bir elbise hediye ederek, duâ etti.”
Nasîruddîn Mahmûd, bir süre hocasının yanında kaldıktan sonra, izin alarak annesinin yanına gitti. Fakat orada, hayranlarının çokluğundan vazîfelerini yapamaz hâle geldi. Bu durumu, Emîr Hüsrev vasıtasıyla hocasına arz etti. İnsanlardan uzaklaşmak ve ormana gitmek için müsâade istedi. Nizâmüddîn Evliyâ ona şu haberi gönderdi: “Allahü teâlânın kulları arasında kalmalı ve onların sıkıntılarına sabır ve müsamaha göstermelisin. Bunun mükâfatını göreceksin. Her insan, bir işe uygun olarak yaratılmıştır. O yüzden, talebelerimin ba’zısının sessiz oturmalarını, kapılarını dünyâya kapamalarını öğretirken, ba’zılarının dünyâya düşkün insanlar arasında kalmalarını, sıkıntılarına tahammül etmelerini, onlarla iyi geçinmelerini tavsiye ederim. Zîrâ bu, Peygamberlerin ve velîlerin yoludur.” Nasîruddîn Mahmûd, bu emir üzerine Avaz’da insanlar arasında kalmaya devam etti. Zaman zaman hocasını ziyârete ve ondan feyz almaya Dehlî’ye giderdi. Annesinin vefâtından sonra Avaz’dan ayrıldı ve hocasının dergâhında ikâmet etmeye başladı. Hocası Nizâmüddîn Evliyâ’nın vefâtından sonra ise, bugün kabrinin bulunduğu ve Çirâğ-ı Dehlî olarak bilinen mahalle yerleşti.
Nasîruddîn Mahmûd, fakirlik içinde yaşardı. Üst üste hiçbir şey yemeden, iki gün oruç tuttuğu olurdu. Kendisini ziyârete gelen olduğunda, hocasının kıymetli cübbesini giyer, onları öyle karşılardı. Onlar gidince cübbeyi çıkarır, eski elbiselerini tekrar giyerdi. Hâli ve vakti iyi olduğu zamanlarda, kendisi hergün oruçlu olur, misâfirlerine ve talebelerine lezzetli yemekler ikram ederdi. Misâfirlerine bizzat hizmet etmekten zevk duyar ve onlar yerken tatlı tatlı anlatırdı. Birgün sofrada şöyle buyurdu: “Yemek sırasında insan, Allahü teâlânın kendisini gördüğünü düşünmeli, O’nun rızâsı için yemeli ve yemekten aldığı enerjiyi, Allahü teâlânın rızâsına hasretmelidir.”
Birgün yine Nasîruddîn Mahmûd, lezzetli yemeklerle bir ziyâfet veriyordu. Bu ziyâfet sırasında şu hikâyeyi anlattı: “Derviş’in biri, Şeyh Ebû Sa’îd hazretlerini görmeye gitmişti. Şeyhin debdebeli çadırını, ipekten iplerini, altından kazıklarını gören derviş şaşkına döndü. Şeyh Ebû Sa’îd gibi büyük bir velînin, bu lüksünü anlıyamadı. Ebû Sa’îd hazretleri, dervişin aklından geçenleri anlayıp, durumu şöyle açıkladı: “Ey Derviş, çadırımızın bu altın çubuklarını kalbimize çakmadık, onları yere çaktık. Bu dünyâ, senin gölgene benzer, yüzünü güneşe dönersen, gölgen arkada kalır. Eğer sırtını güneşe dönersen, güneş arkada kalır.”
Nasîruddîn Mahmûd’a Çırağ lakabının verilmesi şöyle anlatılır: “Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhında, birçok ileri gelen âlimler toplanmıştı. Nasîruddîn Mahmûd, toplantıya biraz geç gelmişti. Nizâmüddîn Evliyâ ona yer göstererek, oturmasını söyledi. Nasîruddîn Mahmûd ise; “Efendim, oturursam, bu muhterem cemâate sırtımı dönmüş olurum” dedi. Bunun üzerine Nizâmüddîn Evliyâ; “Çırağın (kandilin) önü, ardı yoktur” buyurdu. Ya’nî lâmbanın ne yüzü, ne de arkası vardır. O, ışıklarını her yöne saçar. O zamandan sonra Nasîruddîn Mahmûd, bütün talebeler arasında “Çırağ” adıyla anılır oldu. Bu lakabı ile de meşhûr oldu.
Diğer bir rivâyet ise şöyledir. “Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhının su ihtiyâcını karşılayacak bir sarnıç inşâ edilmekte idi. Gece yapılan bu işi aksatmak için, Sultan Gıyâsüddîn Tuglak, yağ gönderilmesini durdurdu. Bunun üzerine Nizâmüddîn Evliyâ’nın emri ile Nasîruddîn Mahmûd dereden su getirip, kandillere koydu. Su, yağ gibi yandı. Bundan sonra ona Çırağ lakabı verildi.”
Şöyle anlatılır: “Hâce Kıvâmüddîn, Nasîruddîn Mahmûd’un talebelerinden idi. Sultânın hizmetinde bulunuyordu. Bir müddet sonra önemli bir sebep olmadan saraydaki vazîfesinden atılmıştı, işsiz kalınca, arkadaşları, akrabaları ve yakınları ondan yüz çevirdiler. Pazara eşyasını satmaya çıktığında, kimse alıcı olmadı. Sonunda çaresiz kalıp, yardım istemek için hocasına gitti. Daha sıkıntısını dile getirmeden Nasîruddîn Mahmûd cevap olarak şu kıt’ayı okudu:
“Dünyâ fânidir, ondan vazgeçmek iyidir. Az veya çok, rızkın ne ise, yaradandan gelir. Malını almıyorlarsa, satmamak daha iyidir. Eğer seni dinlemezlerse susmak daha iyidir.”
Şöyle anlatılır: “Birgün Nasîruddîn Mahmûd’u, Dehlî Sultanı zorla Tedted tarafına götürdü. Nârnûl yoluna girdiler. Nânûl’a yaklaşınca Nasîruddîn Mahmûd bineğinden indi ve şeyh Muhammed Türk’ün türbesine yöneldi. Bahçenin içinde kabre karşı bir taş vardı. Bir süre o taşa doğru ayakta durdu. Sonra Muhammed Türk’ün kabrine yöneldi ve ziyâret etti. Ziyâret bitince, orada, bulunanlar ona; “Önce taşa dönmenizin sırrı ne idi?” diye sordular, o da; “Ben Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) rûhaniyetini bu taşın üstünde gördüm ve gördüğüm müddetçe oraya baktım. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) rûhaniyeti oradan kaybolunca, Şeyhin türbesine girdim” diye cevap verdi. Bundan sonra Nasîruddîn Mahmûd bir müddet murâkabeye daldı. Sonunda başını kaldırıp; “Kimin zor bir işi olursa, gelsin bu türbeye yönelsin. Umulur ki, zorluğu kolayca hallolur” buyurdu. Orada bulunanlardan biri; “Bugün siz bir zorlukla mı karşılaşmıştınız?” diye sorunca; “İşte bunun için söylüyorum. Hak teâlâ, benim müşkilâtımı, bu zâtın bereketiyle kolay eyledi” buyurdu. Nâmûl’dan üç konak gitmemişti ki, sultan hal edildi ve Nasîruddîn Mahmûd rahatça Dehlî’ye döndü.”
Nasîruddîn Mahmûd’un vefâtı yaklaştığı sırada, en sevdiği talebesi Mevlânâ Zeynüddîn Ali, hocasının yerine ma’nevî bir halef ta’yin edilmesi zarûretini hissederek, hocasına şu şekilde arzetti: “Efendim! Talebeleriniz arasında birkaç kıymetli olan vardır. Onlardan birini ma’nevî halifeniz olarak ta’yin ederseniz, bu yolun eski âdet ve gelenekleri şimdiye kadar olduğu gibi devam etmiş olur.” Bu teklif üzerine Nasîruddîn Mahmûd, Mevlânâ Zeynüddîn’den bu vazîfe için uygun bulduğu talebelerin listesini kendisine getirmesini istedi. Mevlânâ Zeynüddîn Ali, hocasının o zamanki talebelerinden birinci, ikinci ve üçüncü derece olarak üç sınıf hâlinde seçip hazırladığı listeyi hocasına arzetti. Bu isimleri gözden geçirdikten sonra, Nasîruddîn Mahmûd; “Şüphesiz bunlar, dînini sevenlerdir. Fakat korkarım ki, hiçbirisi diğerinin yükünü omuzlarında taşıyamazlar” buyurdu. Bu açıkça, verilen listeye “Hayır” ma’nâsında bir cevaptı. Daha sonra, hocasından kendisine geçen bu yolun emânetlerini de kendisi ile gömülmesini istedi.”
Nasîruddîn Mahmûd’a, “Dervişlerin hâli nedendir ve nasıldır?” diye sorulunca, buyurdu ki: “Hâl, doğru amellerin neticesindendir. Amel iki kısımdır. Biri beden ile olan amel olup; herkesin ma’lûmudur. Diğeri kalbin amelidir. Buna murâkabe derler. Murâkabe, kalbinde Allahü teâlânın seni gördüğü ve sana baktığı düşüncesini dâima bulundurmandır. Önce nûrlar, rûhlara inerler. Sonra onun eseri kalblerde, ondan sonra bedende zâhir olur. Beden, kalbe tâbidir. Kalb harekete gelince, beden de hareketlenir. Eğer derviş aç uyur, gece yarısında kalkar ibâdetle meşgûl olur ve kalbi hiçbir şeye bağlamaz ise, nûrların rûhlara inişini müşâhede eder. İsterse şimdi bir kimse gitsin kalbinden bütün düşünceleri çıkarsın, mücâhedeyi seçsin bu hâller ona hâsıl olur. Bunda şüphe yoktur.” Sonra şu beyti okudu: “Eğer kusur varsa, oluyor gözden. Yoksa, yârim gizli değil kimseden.”
Sultânın me’mûrlarından olan bir talebesine buyurdu ki: “Bilmelisin ki, evindeki atların, hizmetçilerin, dinarların ve dirhemlerin birgün senden alınacak. O hâlde, ilâhî irâde ile elinden alınacak şeyler için niye endişe ediyorsun? Onlar için endişe etmek faydasız değil mi? Ebedi olan şeyler için endişe etmelisin. Gözlerimizin önünden kimlerin geçtiğini ve onlardan kaç tanesinin göçüp gittiğini iyice düşünmelisin. Onlar bizden öndeydiler ve bizden önden gittiler.”
Bir kimsenin mesleğini ve Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiş olduğunu görünce, buyurdu ki: “Bir kimse evde veya çalışırken veya dolaşırken Kur’ân-ı kerîmi okursa, onun işi ve mesleği ona bir mâni teşkil etmez. Aslında o bir sûfîdir.” Daha sonra Şeyh Sa’dî’nin şu beytini okudu:
“İlâhî âşıkların muradı, elbiselerin dış görüşünde değildir. Sultânın hizmetinde bile olsan yine de sûfi olabilirsin.”
Nasîruddîn Mahmûd buyurdu ki: “Tâlib, Hak yoluna girdiği zaman, kollarını sığamalı, paçalarını kıvırmalı ve saçını tıraş etmelidir. Kollarını sıvaması, Allahü teâlâdan başka kimseden yardım istememesi için kollarını kesmesi demektir. Paçalarını kıvırması, kötü ve kötülük tehlikesi olan yerlere gitmemesi için ayaklarını kesmesi ma’nâsına gelir. Başını tıraş etmesi ise ilâhî aşk yolunda ondan İslâm dinine karşı hiçbir şey çıkmaması demektir.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 86
2) The big five of India in Sufism sh. 178
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ NECÎBÜDDÎN MÜTEVEKKİL
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Ferîdüddîn Şeker-Genc hazretlerinin kardeşi ve halîfesi idi. Çok sıkıntılar ve riyâzetler çekti. Zâhir ve bâtın ilimlerinde mütehassıs oldu. Yetmiş sene insanları irşâd etmek, doğru yolu göstermekle meşgûl oldu. Çok sıkıntı çekmesine rağmen, tam bir tevekkül sahibi idi. Yetmiş sene şehirde durdu. Hiçbir yerden maaş cinsinden birşey almadı. Hâlbuki çoluk çocuğu vardı. Ama onun hayatla sanki bağı yoktu. Bugün hangi gün, bu ay hangi ay, bu para kaç liradır bilmezdi. Hicrî yedinci asrın son yarısında Dehlî’de vefât etti. Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’nin makamına giden yol üzerinde defnedildi.
Bir bayram günü, dervişler onun evinde toplandılar. O gün evinde hiçbir şeyi yoktu. Dama çıkıp, ibâdetle meşgûl oldu. Kalbi ile de; “Böyle bayram günü geçiyor, çocuklarımın yemeği yok. Misâfirler geliyor, bir ikram görmeden geri dönüyor” dedi. Bu arada ihtiyâr birinin dama çıktığını ve şu beyti okuduğunu gördü: “Kalbime dedim, gönlüm, sen Hızır’ı gördün mü? Kalbim dedi ki, eğer görünürse görürüm.”
O kimse bir yemek sofrası getirdi ve; “Senin tevekkül davulunun sesi, Arş’tan duyuluyor, senin kalbin ise, yiyecek sıkıntısından bahsediyor” dedi. Necîbüddîn; “Allah biliyor ki, kendim için değil, misâfirlerim için yüzümü döndüm ve söyledim” dedi. O, gelen, Hızır’dan (aleyhisselâm) başkası değildi.
Şeyh Nizâmüddîn Evliyâ buyuruyor ki; “Şeyh Ferîdüddîn’in huzûruna kavuşmadan önce birgün Şeyh Necîbüddîn’in huzûrundaydım. Kalktım ve: “Bir Fâtiha ile İhlâs okuyun ki, ben buranın kadısı olayım” dedim. Şeyh Necibüddîn gözlerini yumdu. Sesimi duymadığını zannettim. Tekrar aynı cümleyi söyledim. Bu defa tebessüm etti ve: “Sen kadı olma, başka şey ol” buyurdu. Daha sonra Nizâmüddîn Evliyâ, Ferîdüddîn Şeker Genc’in ( radıyallahü anh ) talebesi ve zamanın en büyük evliyâsından oldu.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Akil bin Ebü’l-Hasen bin Akil el-Bâlisî el-Mısrî eş-Şâfiî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Necmüddîn’dir. 660 (m. 1262) senesinde doğdu, 729 (m. 1328) senesi Muharrem ayının ondördünde vefât etti. Karâfe kabristanına defnedildi.
Necmüddîn Bâlis; Dımeşk’da Fahr bin Buhârî’den, Kâhire’de İbn-i Dakîk-ül-Iyd’den hadîs-i şerîf dinledi ve ilim öğrendi. Bir müddet İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in yanında kaldı. Onun yerine kadı vekîlliği yaptı. Bilbîsî’de, İbn-i Cemâa’dan sonra kadılık görevine atandı. Necmüddîn Bâlisî; ayrıca Dimyat, Üşmüm ve Hüseyniyye’de kadılık yaptı. Bu vazîfenin yanında, Taybersiyye, Muizziyye ve daha başka medreselerde müderrisliklerde bulundu. Bu medreselerde birçok talebe yetiştirdi.
Necmüddîn Bâlisî’nin kazancı az olduğu hâlde, çok Îsâr sahibi idi. (Îsâr; kendi ihtiyâcı varken, ihtiyâcı olan birisine yardımda bulunmak, başka ihtiyâç sahibini kendisine tercih etmek demektir.) Zamanında fetvâlar husûsunda ona müracaat edilirdi. Tâcüddîn Sübkî, Zehebî ve Esnevî, onu Hakka olan bağlılığı ile övmüşlerdir. Vera’ sahibi olup, haramlardan ve şüphelilerden son derece kaçınırdı. Faziletli olması, dîne bağlılığı ve devamlı ilimle meşgûl olmasıyla meşhûr idi.
Necmüddîn Bâlisî, fıkha ve hadîs ilmine dâir birçok eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Muhtasaru Tirmizî. 2- Şerh-ut-Tenbîh (Şafiî fıkhına âit bir eser olup, Sîrâzî’nin eserinin şerhidir.), 3- Telhîs-ül-mu’în.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Hüseyn bin Ali bin Seyyid-ül-Ehl bin Ebi’l-Hüseyn bin Kâsım bin Ammâr olup, Lakabı Necmüddîn’dir. 739 (m. 1338) senesi Safer ayının ikinci Perşembe günü Kâhire’de vefât etti. Ali Melik türbesi yakınına defn olundu. Şafiî mezhebinde idi.
Necmüddîn el-Üsvânî; Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülhâlık bin Tarhân, Muhammed bin İbrâhim bin Abdülvâhid el-Makdisî, Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülkavî, Ebü’l-Hasen Ali bin Ahmed el-Garrâfi, Hâfız Ebû Muhammed ed-Dimyâtî ve başkalarından hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Fıkıh ilmini, Ebü’l-Fadl Ca’fer et-Tizmenti’den öğrendi. Tahsîlini tamamladıktan sonra, Kâhire’deki Hâc-ül-melik Medresesi’nde ders okuttu ve talebe yetiştirdi. Diğer vakitlerinde de, zaman zaman tasavvuf erbâbı ile birlikte bulundu. Onların bereketli sohbetlerini dinledi.
Necmüddîn el-Üsvânî, her hareketinde İslâmiyetin emirlerine tâbi olan, haramlardan çok sakınan bir zât idi. Allahü teâlânın velî kullarından olan ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ahlâkını, emir ve yasaklarını iyi bilen ve soranlara öğreten Şeyh Ebü’l-Abbâs eş-Şâtır ve başkalarıyla görüştü. Onların sohbetlerinde bulundu.
Tâceddîn Sübkî şöyle anlatır. “Necmüddîn el-Üsvânî; uzun zaman yalnız kalıp, insanlarla görüşmedi ve hep ibâdetle meşgûl oldu. Daha sonra Kâdı İbn-i bint-il-Eazzî’nin ders verdiği medreseye gidip, onun dersinde bulundu. Orada birisi Resûlullahı ( aleyhisselâm ) medh ve sena eden bir kaside okudu. O zaman Necmüddîn el-Üsvânî kendisinden geçip feryâd etti. Kâdı onun bu hâlini iyi görmeyip; “Ne oluyor? Nedir böyle?” diye söylendi. Necmüddîn el-Üsvânî onun bu sözlerinden rahatsız olup; “Bu medh ve senadan tadılan şey bu mudur?” deyip, o medreseden ayrıldı.”
Kendisi şöyle anlatır: “Allahü teâlânın sevgili kulu Ebü’l-Abbâs eş-Şâtır ile bir gemi yolculuğunda idik. Gemide bir de tüccâr vardı. Yiyecek maddesi götürüyordu. Ebü’l-Abbâs beni o tüccâra gönderip, bir miktar azık (yiyecek) ve bir battaniye istedi. Gidip istediğimde, tüccâr vermedi. Tekrar istememi tenbîh etti. Ben gidip tekrar istedim. Tüccâr yine red cevâbı verdi. Bu hâl üç defa tekrar etti. Her üçünde de tüccâr olan kişi, istediğimizi vermedi. Dördüncü defasında Ebü’l-Abbâs eş-Şâtır buyurdu ki: “Git o kişiye söyle. Tam şu an falan yerdeki senin mallarını taşıyan gemi, içindeki malıyla birlikte batıyor. Ondan hiçbir şey kurtarılamıyacak. Ancak cebinde onsekiz altını olan bir kişi kurtulacaktır. “Ben gidip söyledim. Hakîkaten buyurduğu gibi oldu. Ebü’l-Abbâs eş-Şâtır evliyânın büyüğü, duâsı makbûl bir zât idi. İnsanların sıkıntılarını gidermek için çalışırdı.”
İbn-i Râfi’ onun hakkında; “Necmüddîn el-Üsvânî, fıkıh ve kırâat ilminde İmâm idi. Arabcanın inceliklerini bilir, iyi rü’yâ ta’bir ederdi. Bundan başka, talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Talebeyi incitmez, onlara faydalı olmak için yumuşaklık gösterirdi. Çok sadaka verir, çok cömertlik yapardı.
Çok kimseler ondan ilim ve ahlâk öğrendiler” demektedir.
Hindistan’da yetişen evliyâdan ve Çeştiyye yolunun büyüklerinden. İsmi, Seyyid Muhammed bin Seyyid Ahmed Buhârî olup, lakabları; Mahbûb-i ilâhî (Allahın sevgilisi), Sultân-ül-Meşâyıh ve Nizâmüddîn Evliyâ’dır. Nizâmüddîn Evliyâ, 636 (m. 1238) senesi Safer ayının yirmiyedisinde Bedâyun’da doğdu. 725 (m. 1325) senesi Rebî’ul-âhır ayının onsekizinde güneş doğarken Hakkın rahmetine kavuştu. Nizâmüddîn Evliyâ’nın babası Seyyid Ahmed Buhârî, doğuştan velî idi. Doğar doğmaz Kelime-i şehâdet söylediği bildirilmiştir. Aynı şekilde, annesi Bibi Züleyha Hâtun, dindar bir hanımdı.
Dâima duâ ve ibâdetle zamanını geçirirdi. Duâsının kabûl olduğu meşhûrdur. Nizâmüddîn Evliyâ’nın baba tarafından dedesi Hâce Seyyid Ali Buhârî ile, anne tarafından Hâce Arab Buhârî kardeş çocukları idi. Her ikisi de, Hindistan’a Buhârâ’dan Sultan et-Tamîs zamanında hicret etmişler, Lâhor’da kısa bir müddet ikâmet ettikten sonra, dâimi olarak yerleştikleri Bedâyun’a gelmişlerdi. Birçok büyük ulemâ ve evliyâ, dâimi olarak bu şehre yerleşmişlerdi.
Nizâmüddîn Evliyâ doğduğu zaman, kendisine Muhammed ismi verildi. Şeceresi şöyledir: Seyyid Muhammed bin Seyyid Ahmed Buhârî bin Seyyid Ali Buhârî bin Seyyid Abdullah Hilmi bin Seyyid Ali Neşheddîn bin Seyyid Ahmed Meşheddîn bin Seyyid Ebû Abdullah bin Seyyid Ali Asgar bin Seyyid Ca’fer-i Sânî bin İmâm-ı Ali Nakî bin İmâm-ı Muhammed Cevâd bin İmâm-ı Ali Rızâ bin İmâm-ı Mûsâ Kâzım bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Zeynel âbidîn bin Hazreti Hüseyn bin Hazreti Ali.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın babası Hâce Ahmed Buhârî, ma’nevî ilimlerin yanında, derin bir kelâm ve fıkıh âlimi idi. Üstün hâlleri ve takvâsı ile meşhûrdur. Bu husûsiyetlerinden dolayı Dehlî Sultânı Gıyâsuddîn Balban onu Bedâyun’a başkadı olarak ta’yin etti. Hâce Ahmed Buhârî, bir süre sonra bu görevinden istifâ ederek, kendini cenâb-ı Hakka ve O’nun dînini yaymağa adadı. Hâce Ahmed Buhârî, Nizâmüddîn Evliyâ daha beş yaşında iken, Bedâyun’da vefât etti ve oraya defn edildi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın babasının vefâtından sonra, onun eğitimi annesinin üzerine kaldı. Anne-oğul, günlerce hiçbir yiyecek bulamadan günlerini geçirmek zorunda kaldılar. Yiyecek birşey olmadığı zaman, annesi ona ümid vermek için: “Muhammed, bugün Allahü teâlânın misâfiriyiz” derdi. Şiddetli açlık ve fakirliğin verdiği ızdırâbı hissedeceği yerde, Nizâmüddîn Evliyâ, böyle geçen günlerden zevk alır ve annesine; “Yeniden ne zaman Allahü teâlânın misâfiri olacağız” derdi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın annesi Bibi Züleyha Hâtun, dînine bağlı ve zekî bir hanımdı. O, oğlunun eğitimine özel bir gayret gösterdi. Annesi, Nizâmüddîn Evliyâ’yı Bedâyun’da, Mevlânâ Alâüddîn Usûlî’nin derslerine gönderdi. Nizâmüddîn Evliyâ, çok kısa zaman sonra, Celâlüddîn-i Tebrîzî’nin halîfesi Ali Molla Büzürk (Büyük) Bedâyûnî’nin elinden “Fazilet sarığını” giydi. Molla Büzürk ona, seçilmiş ulemâ ve evliyânın bulunduğu bir toplantıda hayır duâ etti.
Allahü teâlânın bir lütfu olarak, genç Nizâmüddîn’in o yaşta kalbinde ma’nevî bir ilerleme ve yüksek ilimler için ilâhî bir kıvılcım vardı. Genc-i Şeker’in her tarafa yayılan şöhretini, Ebû Bekr Kavval’dan duyar duymaz, Nizâmüddîn Evliyâ onunla görüşmeye karar verdi. Birgün hiçbir yol hazırlığı yapmadan, Genc-i Şeker ile görüşmek ümidiyle Bedâyun’u terk etti. İlk durağı Dehlî oldu. O zamanlar Delhî, ilim ve irfanın beşiği idi. Nizâmüddîn Evliyâ, Dehlî’ye annesi ve kızkardeşiyle vardığında yirmi yaşında idi, Dehlî Sultânı, Sultan Balaban, zamanındaki âlimlerin ve evliyânın büyük bir koruyucusu idi. Dehlî âlimler ile aydınlanıyordu. Mevlânâ Şemsüddîn, Dehlî’nin büyük âlimlerinden idi. Nizâmüddîn Evliyâ, Mevlânâ Şemsüddîn’in derslerine devam ederek, çok kısa zamanda yüksek derecelere kavuştu. Bu arada Mevlânâ Kemâlüddîn Zâhid’den hadîs ilmini öğrendi.
Nizâmüddîn Evliyâ, Dehlî’de iken, Hâce Necîbüddîn Mütevekkil’e çok yakın bir evde oturuyordu. Bu zât, evliyânın büyüklerinden olup, aynı zamanda Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker’in kardeşi idi. Nizâmüddîn Evliyâ, bir süre bu zâtın derslerine devam etti. Genc-i Şeker’in üstünlüklerini ondan dinledi. Daha sonra Nizâmüddîn Evliyâ, Genc-i Şeker ile görüşmek için Acuzan’a gitmeye karar verdi. O sırada kendisine, üstün vasıflarından dolayı kadılık mevkii teklif edildi. O, Necîbüddîn Mütevekkil’e danıştığında; “İnşâallahü teâlâ, siz kadı olmayacaksınız, fakat başka birşey olacaksınız, onu da ben bilmiyorum” dedi.
Bir gece Nizâmüddîn, Dehlî Câmii’nde kalıyordu. Sabah erken vakit, müezzin şöyle sesleniyordu: “Mü’minlerin kalblerinin, Allahü teâlâyı zikr etmeleri ve O’nun aşkıyla yanmalarının vakti gelmedi mi?” Bu sesleniş, Nizâmüddîn Evliyâ’nın içinde Genc-i Şeker’e olan muhabbetini ateşledi. Derhâl Dehlî’yi terk ederek, Acuzan’a gitmek için yola çıktı. 655 (m. 1257) senesi Receb ayının onbeşinde Acuzan’a vardı. Hemen Genc-i Şeker’in yanına gitti. Genc-i Şeker, onu görür görmez Fârisî bir beyt okudu:
Ayrılığının ateşiyle nice gönüller kebâb oldu, iştiyâkının fırtınasıyla nice canlar harâb oldu.
Genc-i Şeker, bu beyte ilâveten; “Yâ Nizâmüddîn! Hindistan’ın kutupluğunun mes’uliyetlerini devretmeyi ciddî şekilde düşünüyordum. Allahü teâlâ bize yol gösterdi ve senin gelişini bana haber verdi” dedi. Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, Nizâmüddîn Evliyâ’yı talebeliğe kabûl etti ve an’anevî yola giriş başlığını onun başına koydu. Nizâmüddîn Evliyâ, 656 (m. 1258) senesi Rebî’ul-evvel ayının üçüne kadar Genc-i Şeker’in yanında kaldı. Şihâbüddîn Sühreverdî’nin yazmış olduğu Avârif-ül-me’ârîfi ve Ebû Şekûr Sülemî’nin Temhîd adlı eserlerini okurdu. Lüzumlu eğitimi gördükten sonra, ona “Hilâfetnâme” verildi ve Dehlî’ye gitmesi istendi.
Genc-i Şeker’in yanında iken, dergâhda bulunan bütün talebelerin hepsi gibi, günlük olarak verilen her vazîfeyi yapmak mecbûriyetinde idi. Talebelerden Mevlânâ Bedreddîn İshâk, mutfakta yakılan odunu ormandan getiriyor, Hüsâmeddîn Kabûlî, su getirip kapları yıkıyor, Nizâmüddîn Evliyâ da yemekleri pişiriyordu.
Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, Nizâmüddîn Evliyâ’ya Dehlî’ye giderken iki değerli tavsiye de bulundu: Birincisi; “Borçlanmak zorunda kalırsan, onu hemen öde”, ikincisi; “Dâima düşmanlarını memnun etmeye çalış” idi. Nizâmüddîn Evliyâ, hocasının bu sözlerine hayâtı boyunca uydu ve her işinde muvaffak oldu.
Nizâmüddîn Evliyâ, daha sonra Acuzan’ı on defa daha ziyâret etti. Bu ziyâretlerinin üçünü hocası hayatta iken, yedi seferini de hocasının vefâtından sonra yaptı. Bir ziyâretinde hocası Genc-i Şeker, onun için husûsî duâda bulunarak şöyle dedi: “Yâ Rabbî! Nizâmüddîn’in her arzusunu kendisine ihsân eyle!” Bu duâdan sonra, Allahü teâlâ, Nizâmüddîn Evliyâ’nın hiçbir isteğini geri çevirmedi. Hocası hayatta iken yaptığı son ziyâretinde, hocası yine şöyle duâ etti: “Allahü teâlâ seni mes’ûd ve bahtiyar eylesin. Sen dalları ve budakları ile geniş bir ağaç olacaksın. Sıkışan insanlık onun altında barınıp huzûr bulacak.” Allahü teâlâ bu duâda istenilenleri de ihsân etti. Nizâmüddîn Evliyâ, takvâsı ve cömertliği ile büyük bir üne kavuştu ve “Mahbûb-i ilâhî” (Allahü teâlânın sevgilisi) lakabını kazandı.
Nizâmüddîn Evliyâ, hocasının emri ile Dehlî’ye gittiği zaman, ibâdetlerini huzûr içinde yapacak sakin ve uygun bir yer bulamadı. Çoğu zaman Dehlî gibi çok kalabalık bir şehrin gürültüsünden kurtulmak için ormana gitmek zorunda kaldı, O günlerde, hocasının emri üzerine Kur’ân-ı kerîmi ezberliyordu. Bir süre sonra, bugün Dehlî’nin bir mahallesi olan, o gün ise bir köy olan Kiyaspur’a taşındı. Burada bir müddet çok sıkıntı çekti. Birkaç gün arka arkaya yiyecek birşey bulamadan aç kalırdı. Bir keresinde, üç gün aç kalmıştı. Dördüncü gün, bir kişi kapıyı çalıp, ona biraz pirinçten yapılan bir çeşit yemek verdi. Nizâmüddîn Evliyâ bu yemeği yedikten sonra; “Bu yemeğin tadı o kadar lezizdi ki, hayâtımda böyle lezzetli yemek yemedim” buyurdu.
Bu sıkıntılı günlerde, Nizâmüddîn Evliyâ’nın iki sâdık talebesi Burhânüddîn Garip ve Kemâlüddîn Ya’kûb yanından hiç ayrılmadı. Bir defasında dört gün boyunca yiyecek birşey bulamadılar. Komşulardan bir hanım, biraz un gönderdi. Kemâlüddîn Ya’kûb onu bir miktar su ile karıştırıp, toprak bir kap içinde fırına koydu. O anda yanlarına bir zât geldi. Onlardan yiyecek birşey istedi. Nizâmüddîn Evliyâ fırındaki kabı aldı ve tam bir feragatle o zâtın yanına koydu. O zât, o yemekten bir iki lokma aldı, sonra kabı alıp şiddetle yere çarptı ve çıkıp gitti. Giderken Farsça olarak şöyle söylüyordu: “Şeyh Ferîdüddîn Genc-i Şeker, bâtınî ni’meti Şeyh Nizâmüddîn’e çok ucuz verdi.” Bugün ben de onun fakirlik çanağını kırdım. Artık bundan sonra o, zâhirî ve bâtınî sultân oldu.”
Bu zâtın sözlerinden sonra, Nizâmüddîn Evliyâ’nın fakirliği bir anda yok oldu. O ve iki talebesinin günlerce yiyecek bir lokma bulamadıkları aynı dergâhda, mutfak bütün gün kaynamağa ve hiçbir ayrım gözetilmeden binlerce insan onun cömerd sofrasında doymaya başladı. Kendisi gündüzleri oruç tutuyor ve çok sâde bir hayat sürüyordu. Bütün yediği şey, arpadan yapılmış küçük bir parça ekmek idi.
Nasîruddîn Mahmûd, bu bereketli günleri şöyle anlatır: “Nizâmüddîn Evliyâ hazretlerinin âşıklarından, bir nehir gibi onun kapısına akan mallar, sabahtan akşama kadar ona zorlukla verilebiliyordu. Hattâ ba’zıları hediyeler vermek için yatsı vaktinde geliyordu. Bunun yanında yardıma muhtaç olup, dergâha gelenlerin sayısı, âşıklarının sayısını geçmişti; Nizâmüddîn Evliyâ, gerçekte o âşıkların getirdiklerinden fazlasını muhtaçlara ve fakirlere dağıtırdı. Birgün zengin bir şahıs, o günün gümüş parasından yüz tane getirdi. Fakat Nizâmüddîn Evliyâ bu paraları kabûl etmedi. Fakat o şahsın üzüldüğünü görünce, bir tanesini kabûl etti. O kişi, geri kalan para ile Nizâmüddîn Evliyâ’nın yanında otururken, kendi kendine; “Şeyh hepsini kabûl etseydi, saadete kavuşurdum” diye düşünüyordu. Nizâmüddîn Evliyâ ona dönerek; “Ben onun hepsini kabûl etmedim. Zîrâ sana onların faydası olacak. Onu götür. Biz kâfi derecede zenginiz. Sol tarafına bak” dedi. O kimse sol tarafa baktığında, hücrenin köşesinde, rastgele yerlere yığılmış vaziyette çok miktarda altın paraları görünce şaşırdı. O kişi giderken, Nizâmüddîn Evliyâ, bu sırrı hiç kimseye söylememesini tenbîh etti. Fakat o dayanamayıp, durumu olduğu gibi herkese anlattı.”
Sultân Gıyâsüddîn Balban’ın büyük oğlu Sultan Mu’izüddîn Balban’ın saltanatı döneminde, Sultân, Kiyaspur’a yakın bir yerde saray yaptırıyordu. Sultânın komutanları, şehzâdeleri ve halk, Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhını çok sık ziyâret ediyorlardı. Bu durum Nizâmüddîn Evliyâ’nın yaşayışında biraz karışıklığa sebep oldu. Bu yüzden, Nizâmüddîn Evliyâ buradan da ayrılmak istedi. Tam Kıyaspur’dan ayrılacağı sırada bir genç oraya gelerek Fârisî olan şu sözleri söyledi: “Herşeyden önce, şöhretinin yayılmasından çekinmelisin. Şimdi bu kadar yaygın şöhretten sonra, kıyâmet gününde yüce Peygamberin yanında seni gözden düşürecek işi yapmaya çalışma. Bir kimsenin inzivâya çekilip, kendisini Allahü teâlâya bağlılığa adayarak, dünyâdan kaçıp kurtulması kolaydır. Fakat asıl cesâret ve mertlik, kalabalık halkın içinde inzivâya çekilip, huzûr bulmaktır. Böyle karışıklıklardan müteessir olmamaktır.” Bu sözlerin üzerine, Nizâmüddîn Evliyâ son nefesine kadar Kıyaspur’da kaldı. (Daha sonra buranın ismi Nizâmüddîn olarak değiştirildi)
Nizâmüddîn Evliyâ, Kıyaspur’a ilk geldiği zaman, orası küçük bir köy idi. O ve iki talebesi, damı sazla örtülü küçük bir kulübede kaldılar. Talebeleri, hocalarına bir dergâh bina etmeyi teklif ettikleri zaman, o dâima bir sebeble geri çevirdi. Birgün Amîd-ül-mülk’ün vekîli Ziyâüddîn, Nizâmüddîn Evliyâ’dan bir dergâh yapmak için izin istedi. Fakat Nizâmüddîn Evliyâ bu iş için izin vermedi. Hâce Ebû Bekr, Hâce îkbâl ve Seyyid Muhammed Kirmânî’nin tavsiyeleri üzerine, Vekîl Ziyâüddîn bu konuda ısrar edince, Nizâmüddîn Evliyâ; “Yâ Ziyâüddîn, teklifinizi kabûl etmiyorum. Zîrâ dergâhın buraya yapılmasında bir sır vardır. Buraya dergâhı kim inşâ ederse ölecektir” dedi. Bu söz, Ziyâüddîn’i teklifinden geri döndürmedi. Başını Nizâmüddîn Evliyâ’nın ayaklarına koyarak; “Efendim! Sizin şeref ve i’tibârınızı düşünüyorum. Sizin rahat ve iyi hâlde olmanız, benim hayâtımdan bile daha azîzdir” dedi ve teklifini büyük bir çaba ile Nizâmüddîn Evliyâ’ya kabûl ettirdi. Dergâhın inşâsı tamamlanıp bitmesine yakın, Ziyâüddîn hummaya tutuldu. O dergâha bir kere girmeden vefât etti. Hayâtını, sevgili hocasının ve talebelerinin rahatlığı için feda eden Vekîl Ziyâüddîn rahmetle anıldı.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhının saraya yakın olmasından dolayı, saray mensûbları, şehzâdeler, komutan ve subayların çoğu Nizâmüddîn Evliyâ’ya talebe oldu. Onun ma’nevî te’sîri ve dînî eğitimi altında, onların ahlâkî ve içtimaî huyları çok değişti. Hepsi de Allahü teâlâdan korkan, yaşayışı intizâmlı insanlar hâline geldiler. Bir mıknatıs gibi etkisi olan bu te’sîrden Dehlî halkı da istifâde etti.
Binlerce insan, yaşayış tarzlarını ve huylarını tamamen değiştirdiler. O bölgede, kumar, dedikodu ve iftira, içki içme, yalancılık ve tefecilik en düşük seviyeye indi. Binlerce insan, namaz, oruç ve diğer ibâdetlerini titizlikle yapar hâle geldiler. Bu husûsla ilgili olarak, Siyer-ül-evliyâ’nın müellifi şöyle demektedir: “O, içki, sefâhat ve günah içine dalmış saray erkânı, şehzâdeler ve zenginler, Nizâmüddîn Evliyâ’nın ma’nevî sözlerinden ve ahlâkî derslerinden o kadar etkilendiler ki, günahkâr hâllerini terk edip, yeni ve tertemiz bir hayâta kendilerini uydurdular. Onların çoğu, ömürlerinin geri kalan kısmını Nizâmüddîn Evliyâ’nın hizmetine vakfettiler.”
Uzun bir ömür yaşayan Nizâmüddîn Evliyâ, yükselen ve düşen yedi Dehlî sultânı gördü. Bu sultânlardan ba’zıları, onun bağlılarından idi. Ba’zısı ise, kısa görüşlü olup, zâlimdiler. Bunlar, Nizâmüddîn Evliyâ’nın misâfirperverliğini ve şöhretini kıskanıyorlardı. Nizâmüddîn Evliyâ, kendisine bağlı olanlar dâhil, hiçbir sultânı ziyâret için saraya gitmedi. Sultânları da dergâhına kabûl etmedi.
Sultan Celâlüddîn Hilcî, Nizâmüddîn Evliyâ’nın âşıklarından idi. Sık sık Nizâmüddîn Evliyâ’ya hediyeler gönderirdi. Sultânın en büyük arzusu, bizzat onunla görüşmek idi. Fakat bunu bir türlü başaramadı. Şâir ve Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebesi Emîr Hüsrev, sarayda sultânın mâhiyetinde idi. Sultan bir defasında onun yardımıyla Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûruna girmek istedi. Fakat Emîr Hüsrev, hocasından izinsiz olarak bu işi yapmak istemedi. Nizâmüddîn Evliyâ, sultânla görüşmek istemedi ve o ara Acuzan’a gitti. Sultan bunu haber alınca, çok üzüldü ve Emîr Hüsrev’den bir açıklama istedi. Emîr Hüsrev şöyle dedi: “Biliyorum ki, zât-ı şahânenizin memnuniyetsizliği, benim hayâtımın tehlikeye girmesi demektir. Fakat yine biliyorum ki, hocamın memnuniyetsizliği ise, îmânımın tehlikeye düşmesi demektir.” Emîr Hüsrev’in bu cevâbı, sultânın çok hoşuna gitti ve mes’elenin üzerine daha fazla gitmedi.
Sultan Celâlüddîn Hilcî’yi öldürerek tahta çıkan Alâüddîn Hilcî, din bilgisi az olmasına rağmen, zekî ve becerikli bir idâreciydi. Saray erkânından ba’zıları, yeni sultânı Nizâmüddîn Evliyâ’ya karşı yanlış yola sevk etmeye çalıştılar. Onlar, sultâna: “Nizâmüddîn Evliyâ’nın te’sîri hergün büyük hızla artıyor. Böyle giderse, birgün sizin makamınıza el koyar” dediler. Fakat, zekî ve akıllı olan Sultân Alâüddîn, acele bir karar vermeyi istemedi. Sultan, Nizâmüddîn Evliyâ’ya bir çeşit imtihan pusulası gönderdi ve pusulaya şöyle yazdı: “Sultanlığımda halli îcâbeden zor mes’eleler ortaya çıktığı zaman, zât-ı âlinizle müşavere etmek istiyorum.” Nizâmüddîn Evliyâ, bu pusulayı okuduğuna pişman oldu ve cevap olarak şöyle yazdı: “Yolumuzun mukaddes an’aneleri sebebiyle ve böyle bir müşavere, dînî vazîfelerimin ifâsını güçleştireceğinden, teklifinize rızâ gösterecek bir hâli kendimde göremiyorum. Ne kendimi memleketin siyâsi hâdiselerine karıştırmak, ne de ilâhî gayeye hizmetten başka birşey yapmak istemiyorum.” Bu açık cevap, Sultan Alâüddîn’i memnun etti ve zihnindeki bütün yanlış anlama ve şüpheleri yok etti. Bilakis, o büyüğe karşı içinde bir aşk ve bağlılık hâsıl oldu.
Sultan Alâüddîn, birgün ordusunu güney bölgesine sefere göndermişti. Bir süre bu sefer hakkında hiç haber alamadı ve endişeye kapıldı. Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebelerinden olan ba’zı komutanları ona göndererek, şu mesajı yolladı: “Sizin, İslama sevgi ve saygınız bizden çok fazladır. Eğer ma’nevî gözünüzle, güneydeki seferin durumu ve sefer haberlerini öğrenip bize bildirirseniz, bizi çok sevindirmiş olacaksınız. Çünkü durumdan çok endişeliyim.” Cevâb olarak Nizâmüddîn Evliyâ buyurdu ki: “Bu zaferden hâriç, başka zaferler de sizi bekliyor.” Buyurdukları gibi, bir süre sonra ordu zafer haberi ile Dehlî’ye geldi. Sultan, şükran ifâdesi olarak, Kara Beğ ile Nizâmüddîn Evliyâ’ya beşyüz altın gönderdi. Kara Beğ bu para ile dergâha vardığı sırada, dergahta bulunan Horasanlı bir derviş; “Hediye müşterek” diye seslendi. Bunun üzerine Nizâmüddîn Evliyâ; “Yalnız bir kişi alırsa daha güzel olur” diyerek, o beşyüz altını ona verdi.
Sultân Alâüddîn’in, Nizâmüddîn Evliyâ’ya karşı beslediği sevginin çok arttığını gören Kara Beğ, sultâna; “Zât-ı âlileriniz, ona karşı bu kadar hürmet ve muhabbet beslediği hâlde, henüz onunla görüşmemiş olmanız hayret vericidir” dedi. Buna karşılık sultân; “Ey Kara Beğ! Bizim işimiz sultanlıktır. Biz, baştan ayağa kadar günâha batmışız. Bu yüzden o büyükten utanıyorum. O büyük zâtla nasıl görüşebilirim?” dedi ve arkasından, oğulları Hızır Hân ve Şadi Hân ile Nizâmüddîn Evliyâ’ya ikiyüzbin gümüş para gönderdi ve talebeliğe kabûl edilmesini rica etti. Bu muazzam para, fakirlere ve ihtiyâç sahiplerine dağıtıldı. Daha sonra Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûrunda bulunmak husûsunda ısrar edince, Nizâmüddîn Evliyâ şöyle dedi: “Sultânın buraya gelmesine lüzum yok. Ben devamlı onun muvaffakiyeti için duâ ediyorum. Fakat buna rağmen hâlâ buraya gelmekte ısrar ederse, bu fakirin evinde iki kapı vardır. Sultan birinden girerse, biz diğerinden çıkarız.”
Sultan Alâüddîn’in yerine, kardeşlerini öldürerek geçen Kutbüddîn Hilcî, Nizâmüddîn Evliyâ’ya aptalca bir kin beslemeye bağladı. Bu kin, daha sonra açık bir düşmanlığa dönüştü. O zaman Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhında günlük masraf, fakir, dul kadınlara, yetimlere ve muhtaç kimselere verilen sadakalar hâriç, ikibin gümüş idi. Bu durumu kıskanan ba’zı kişiler, sultâna; “Nizâmüddîn Evliyâ, bu sadaka olarak dağıttığı ve harcadığı servetini, onu sık sık ziyâret eden şehzâdelerden ve devletin resmî vazîfelilerinden topluyor” diye şikâyette bulundular. Ayrıca sultânı, herkesin Nizâmüddîn Evliyâ’yı ziyâret etmemesi için bir emir çıkarmak üzere ikna ettiler. Bu durumu duyan Nizâmüddîn Evliyâ, dergâhındaki harcamalarını iki katına çıkardı ve buradan istifâde edenlerin sayısı onbinden, onaltı bine yükseldi. Bu yüzden sultânın çıkardığı emrin bir zararı olmadı. Sultan bu durumu işittiği zaman; “Yanılmışım! Şeyh, Allahtan destek alıyor” demekten kendini alamadı. Bu kerâmete rağmen, sultânın Nizâmüddîn Evliyâ’ya düşmanlığı devam etti. Birgün sultan, onu huzûruna çağırdı. Buna cevap olarak, Nizâmüddîn Evliyâ şöyle dedi: “Ben, sûfî bir kişiyim, dergâhımdan dışarı çıkmam. Daha da önemlisi her sûfî silsilesinin kendine mahsûs değişmeyen an’aneleri vardır. Bizim büyüklerimizden hiçbiri saraya gitmemişler ve herhangi bir sultânın maiyetinde bulunmamışlardır. Bu bakımdan, sultânın arzusunu yerine getiremiyeceğim. Lütfen beni kendi hâlime bırakınız.”
Mağrur sultân, bu cevapla tatmin olmadı ve Nizâmüddîn Evliyâ’nın her hafta iki defa huzûruna gelmesi için yeni emirler gönderdi. Bunun üzerine Nizâmüddîn Evliyâ, sultânın hocası olan Ziyâüddîn Rûmi’ye haber göndererek, talebesini, “Hiçbir dinin, velîlere ve ma’sûm talebelerine zulmedilmesine izin vermiyeceği” husûsunda îkâz etmesini istedi. Fakat bu haber Ziyâüddîn Rûmî’ye ulaşmadan, o vefât etti. Sultân, Ziyâüddîn Rûmî’nin dergâhına “Fâtiha” merasimi için bütün saray erkânı ile birlikte bulunuyordu. Nizâmüddîn Evliyâ da birkaç talebesi ile bu merasime katıldı. Dergâha girer girmez, orada bulunanların hepsi, ona saygı göstermek için ayağa kalktılar. Nizâmüddîn Evliyâ, sultana selâm verdiğinde, sultan selâmı almadı. Kendisinden fazla Nizâmüddîn Evliyâ’ya saygı gösterilmesine çok kızdı ve merasimden sonra bir karar alarak, bunu emir olarak Nizâmüddîn Evliyâ’ya gönderdi. Bu emire göre; Nizâmüddîn Evliyâ’nın da, diğer bütün saray erkânı ve devlet görevlileri gibi, her ayın ilk günü, “Selâm” için sultânın dîvânında bulunması isteniyordu. Bu emir Nizâmüddîn Evliyâ’ya; Şeyh İmâmüddîn Tûsî, Şeyh Vahidüddîn Kondûzî, Mevlânâ Burhânüddîn ve başka âlimlerden kurulu bir heyetle gönderildi. Onlar, Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûrunda, sultânın isteklerini râzı olarak bu ihtilâfa son vermesini, bunun yapılmamasının, hem halk, hem de saltanat için tehlikeli neticelere sebebiyet vereceğini, yalvararak istirhâm ettiklerinde, Nizâmüddîn Evliyâ; “Bakalım Allahü teâlânın bu iş için izni ne olacak” diye cevap verdi ve onların yanından ayrılmalarını istedi. Heyet sultânın yanına dönünce, ona; “Nizâmüddîn Evliyâ istenen târihte huzûrda olacak” dediler. Fakat birkaç gün sonra Nizâmüddîn Evliyâ talebelerinin yanında “Önce gelen büyüklerimizin âdetlerine aykırı düşen hiçbir şey yapmıyacağım. Selâm alayına katılmayacağım” dedi. Bu durum gerginliği artırdı ve talebeleri de dehşete düşürdü. Kısa görüşlü Sultan, büyüklerin ma’neviyât gücünü ve onların duâsının red olunmıyacağının farkında değildi. Hâlbuki Nizâmüddîn Evliyâ, hakîkatin yanında olduğundan emîndi. Hakîkat ama bugün, ama daha sonra dünyânın geçici üstünlüklerine karşı şerefli bir şekilde galib gelecekti. Bu sebebten o, inanç ve sadâkatiyle tam bir sükûnet ve huzûr içerisindeydi. Ayın yirmidokuzuncu gecesi, mağrur Sultan Kutbüddîn, sarayında uyurken en güvenilir adamlarından olan Hüsrev Hân tarafından başı kesilerek öldürüldü. Fârisî beyt tercemesi:
Zavallı korkak kedi niçin yerinde oturmuyorsun. Gücünü aslana karşı deneyip cezaya layık oluyorsun.
Kutbüddîn Hilcî’nin yerine geçen Hüsrev Hân’ın ömrü çok kısa oldu. Hazînede bulunan paraları ulemâ ve dervişlere dağıttı. Nizâmüddîn Evliyâ’ya da beşyüzbin gümüş para gönderdi. Her zaman olduğu gibi, o büyük zât, bütün bu parayı fakirlere dağıttı. Mültan Vâlisi Giyâsüddîn Tuğlak, sultânın öldürülmesinden sonra hemen ordusuyla Dehlî’ye gelerek, Hüsrev Hân’ı öldürüp sultan oldu. Giyâsüddîn Tuğlak, hazîneye bakıp hiçbir şey olmadığını görünce, daha önceki sultânın dağıttığı bütün paraları geri istedi. Herkes paraları sultâna gönderdi. Sâdece Nizâmüddîn Evliyâ, kendisine gönderilen paraları, yeni sultâna vermedi ve buyurdu ki: “O paralar, Allahü teâlânın malıydı. Allahü teâlâ yolunda gitti.” Bu cevap sultânın hoşuna gitmedi ve bu parayı geri alma yollarını araştırdı.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın büyüklüğünü kıskanan, Sultân Kutbüddîn’in acı sonundan mes’ûl olan saray erkânı, bir kere daha Sultan Gıyâsüddîn Tuğlak’ı o büyüğe karşı kışkırtarak, eski taktiklerini denediler. Ona olmayacak şeyleri söylediler. Sultâna bağlı âlimler ile Nizâmüddîn Evliyâ arasında münâzarada, aralarında bir kırgınlık oldu. Bu âlimler, Nizâmüddîn Evliyâ’nın naklettiği hadîs-i şerîfleri kabûl etmedi. Dergâhına geri dönen Nizâmüddîn Evliyâ, üzgün bir şekilde talebelerine şöyle dedi: “Dehlî âlimlerinin ve saray adamlarının, içi, bize karşı kıskançlık ve düşmalıkla kaynıyor. Münâzarada bana karşı açıkça saldırmalarından bu anlaşılıyor. Ayrıca onlar, yüce Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerini dinlemeyi de reddettiler. Bunun gibi i’tirâzı gayri kabil olan şeylerle münâkaşa etmeye, ancak Hazreti Peygamberin ( aleyhisselâm ) hadîsine inanmıyanlar cesâret edebilirler. Sultânın yanında bunlar, hadîslerin en sahihini bile kabûl etmeyi reddederek mağrur bir eda ile konuştular. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sahih hadîslerini kabûl etmeyen bir âlimi ne görmüş, ne de duymuş idim. İçinde, böyle mağrûrâne ve yanlış yollara sürükleyen münâzaraların yapıldığı şehir, nasıl parlak vaziyette kalabilir? Onun tuğlaları birgün yıkılıp birbirine çarparsa şaşmamak gerekir. Sultan ve ona bağlı âlimler, hakkı söylemeyen kadılar, bu şekilde Hazreti Peygamberin ( aleyhisselâm ) hadîsine göre hareket etmiyecekleri işitildikten sonra, alelade halk, Allah ve Peygambere olan îmânlarını nasıl sağlam bir şekilde muhafaza edebilir? Korkarım ki, şehrin bu şekilde ki âlim ve dînî liderlerindeki inanç noksanlığı sebebiyle, Allahü teâlânın cezası, kıtlık, salgın hastalık ve sürgün şeklinde bu şehre gelebilir.” Bir süre sonra, Dehlî’de büyük bir kıtlık oldu. Arkasından, salgın hastalık yayıldı. Halk çok zorluk çekti. Sultan ve yardakçılarının hepsi, bu hastalık ve kıtlıkta öldüler.
Nizâmüddîn Evliyâ, hayâtı boyunca hergün, hocasının şu emirlerine uyarak yaşadı: “1- Dâima kendini mücâhede ile meşgûl eyle. Boş kalmak, şeytana çalışma alanı açar. 2-Bizim yurdumuzda oruç tutmak, muvaffakiyetin yarısıdır. Geriye kalan diğer yarısı da; namaz kılmak ve hacca gitme ile kazanılır. 3- Kendini ve talebeni terbiye et. 4- Bütün günahlardan kaçın. 5- Başkalarını düzeltmeden önce, mümkün olan bütün gayretini, kendi hatâlarını düzeltmeye sarfet 6-Benden ne duymuş isen, onu hatırla ve her tarafa yay. 7- İnzivâya çekileceksen, onu namazın cemâatle kılındığı câmide yap. 8- Nefsini istemez hâle getir. Dünyâyı yok ve ehemmiyetsiz olarak düşün. 9- Hırstan ve bütün dünyâ arzularından vazgeç. 10-Senin yalnızlığın veya inzivân, seni Allaha bağlılıkla meşgûl etmelidir. Eğer böyle bir inzivâdan ve mücâhedelerden yorgun düşmüş isen, daha küçüklerini yap. 11- Eğer nefsinle bir mes’elen olursa, onu uyku ile memnun et. 12-Sana kim gelirse, ihsân ve inâyetini, teveccüh ve keremini onun üstüne yağdır.”
Nizâmüddîn Evliyâ, otuz sene devamlı mücâhede yaptı. Ömrü boyunca oruç tuttu. Günde yaklaşık ikiyüz, üçyüz rek’at namaz kılardı. Hergün sabah namazından sonra, talebelerine va’z ve nasihatte bulunurdu, öğle namazından sonra, kısa bir süre sünnet olan kaylûle yapardı. Kaylûleden sonra, ikinci defa bir meclis kurulurdu. Bu mecliste taliblere en nâzik ve ince dînî mes’eleleri açıklar ve en sahih dini kitaplardan nakiller yapardı. Nizâmüddîn Evliyâ’nın ifâde tarzı çok tatlı idi ve gönülleri cezbederdi. İkindi namazı ile akşam namazı arasında kısa bir süre dinlenirdi.
Akşam namazından sonra iftar ederdi. Yatsı namazından sonra odasına çekilirdi. Bundan sonra yanına ancak talebesi Emîr Hüsrev girebilirdi. Onun ayrılmasından sonra, Mahbûb-i ilâhî, odasının kapısını kapatır, gecenin geri kalan bütün zamanında Allahü teâlâya ibâdet ederdi. Sahur vakti, hizmetleri gören talebesi içeriye biraz yiyecek getirirdi. O, yemekten birkaç lokma aldıktan sonra, bu yemeğin fakirlere dağıtılmasını emrederdi.
Nizâmüddîn Evliyâ, genelde bir parça arpa ekmeği ile, biraz sebze çorbası yerlerdi. Ba’zan çok miktarda pirinç pilavı da alırlardı. Genelde yemeklerini hazır olanlarla birlikte yerler, kendileri çok az yemelerine rağmen, âdâb-ı muaşerete riâyet ve diğerlerine refakat’ etmek için, yemeye devam ediyormuş gibi görünürdü. Böylece, sofrada bulunan diğerleri yemeğe devam ederlerdi. Yemek yerken, sık sık fakirlerin hâlini düşünür ve onların durumuna ağlamaya başlardı. Onun mutfağında, fakir, zengin, herkes için lezzetli yemeklerin her çeşidi hazırlanırdı. Fakat kendisi asla bunlardan yemezdi. Akşam namazından sonra talebelerinden ba’zıları, hergün ona çeşitli yiyecekler gönderirlerdi. Fakat Nizâmüddîn Evliyâ, bunların hepsini fakirlere dağıttırırdı.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın hayırseverliği: Nizâmüddîn Evliyâ’nın hayırseverliği çok ve mükemmel idi. Bu da hocasının duâsının bereketiyle idi. Hocası Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker, birgün Nizâmüddîn Evliyâ’ya şöyle duâ etmişti: “Ey Nizâmüddîn! Bugün sevdiğimiz sebze yemeğini çok güzel pişirmişsin. Tuzu da uygun olmuş. Allahü teâlâ, dergâhında çok tuz harcamaya seni muvaffak kılsın.” Allahü teâlânın ihsanıyla ve bu duânın bereketiyle, Mahbûb-i ilâhî’nin tenceresi devamlı kaynadı ve binlerce fakir, hergün onun mutfağından yemek yerdi. Kendisine gelen bütün hediyeleri, hergün güneş batmadan önce muhakkak fakirlere dağıtırdı. Cum’a namazına gitmeden önce, Nizâmüddîn Evliyâ, dergâhın ve mutfağın her köşesine, hiç bir şeyin kalmadığı ve hepsinin sadaka olarak verildiğinden emîn olmak için bakardı. Gezginler, misâfirler ve onun dergâhına gelen her çeşit insan, tam bir misâfirperverlikle karşılanır ve ihtiyâçları giderilirdi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhında yapılan sohbet meclislerinden sonra, Mahbûb-i ilâhi, fakirlere dağıtmak üzere, şehre yiyecek ve para gönderirdi.
Birgün Kıyaspur köyünde yangın çıktı. Evlerin yandığını gören Nizâmüddîn Evliyâ, dayanamayarak ağladı. Yangın söndürüldükten sonra, talebelerine; “Gidin yanan bütün evleri sayın. Her eve iki tepsi yemek, iki testi su ve iki gümüş dağıtın ve kayıplarından dolayı duyduktan acılarını teselli edin” dedi.
Bir tüccâr, Mültan yakınlarında eşkiyalar tarafından soyuldu. Bu tüccâr, Behâüddîn Zekeriyyâ Sühreverdî’nin oğlu Sadrüddîn’in tavsiyesi üzerine, yardım istemek için Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhına geldi. Durumunu anlattı. Nizâmüddîn Evliyâ talebelerine, sabahtan kuşluk vaktine kadar gelen hediyelerin hepsinin tüccâra verilmesini söyledi. O gün, o müddet zarfında 12.000 gümüş para geldi ve bu büyük miktarın hepsi tüccâra verildi.
Birgün Nizâmüddîn Evliyâ, akşam namazından sonra, tam orucunu açacağı sırada bir derviş geldi. Sofra bezi Nizâmüddîn Evliyâ’nın önüne serili ve üzerinde de birkaç kuru ekmek parçası bulunmakta idi. Zîrâ, o gün mevcût yiyecek olarak sâdece onlar kalmıştı. Fakat o gelen derviş, Nizâmüddîn Evliyâ’nın orucunu açıp, yemeğini yediğini ve şu anda da gördüğü kuru ekmeklerin kaldığını zannetti. Kötü birşey düşünmeden, bütün bu ekmek parçalanı toplayıp gitti. Nizâmüddîn Evliyâ, sâdece gülümsedi ve kendi kendine: “Hâlâ Allahü teâlâya bağlılığımızda ba’zı ciddi kusûrlarımız var. Bu eksiklerin giderilmesi için bizim biraz daha aç kalmamız isteniyor” buyurdu.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın kanâati: Nizâmüddîn Evliyâ, çok kanaatkar bir kişi idi. Sultânlardan veya şehzâdelerden biri hediye gönderdiği zaman; “Ah! Bunlar, bu fakiri harâb etmek istiyorlar” derdi. Bir defasında, ona bağlı olan devlet erkânından bir kişi, ona iki bahçe, bir miktar arazi ve başka şeyler vermek istedi. Fakat o, tebessüm ederek; “Eğer bunları kabûl etsem, halk; “Nizâmüddîn Evliyâ bahçelerine gidiyor ve orada eğleniyor” diyecek. Hayır, bu bana yakışmaz. Bizim yolumuzun büyükleri, böyle şeyleri asla kabûl etmediler. Ben onların âdetlerine sarılmalıyım” dedi.
Sultân Celâlüddîn, Nizâmüddîn Evliyâ’nın Dehlî’deki ilk zamanlarında, aşırı derecede fakr-u zarûret içinde olduğunu öğrenince, ona ba’zı hediyeler gönderdi ve Nizâmüddîn Evliyâ’yı bu aşırı fakirlikten kurtarmak için, bir köyün gelirinin ona bağışlanmasına izin verip vermiyeceğini araştırdı. Fakat o, sultânın teklifini kabûl etmeyerek; “Benim köye ihtiyâcım yok. Ben ve benimle olanlar, Allahü teâlâya güveniriz. O, bizim ihtiyâçlânmızı gözetir” buyurdu. Talebelerinden ba’zıları bunu işitince; “Efendim! Siz günlerce açlığa ve susuzluğa katlanabilirsiniz. Fakat, yiyeceksiz bizim hâlimiz korkunçtur. Eğer sultânın teklifi kabûl edilseydi, vücut ve rûhumuzu birlikte muhafaza etmemize faydası olacaktı” dediler. Fakat o, talebelerinin bu söylediklerini dikkate almadı ve hepsi onu terketseler bile, kendisi yalnız olarak da bu yola devam etmeğe karar verdi. Sultânın bu teklifi hakkında diğer sûfîler ile istişâre ettiği zaman, onlar hepbirağızdan; “Eğer sultânın teklifini kabûl etseydin, senin dergâhında su bile içmezdik” dediler. Nizâmüddîn Evliyâ, onların bu konudaki hassasiyetlerini tebrik ederek; “Cenâb-ı Hakka şükürler olsun. Sizin gibi, prensiblerimize bağlılıkta bana yardımcı olan arkadaşların olduğunu görmek, beni mes’ûd ediyor” dedi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın sabrı ve affetmesi: Nizâmüddîn Evliyâ’nın sabrı ve affetmesi çok idi. Birgün Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhına bir fakir geldi. Hiçbir sebep yok iken, küstahça onu kötülemeye başladı. O büyük velî, bütün bu saçma sözleri sadece sabırla dinledi. Ayrıca, o fakir ne istiyorsa, hepsini verdi. Fakir dergâhtan ayrıldıktan sonra, Nizâmüddîn Evliyâ orada bulunanlar; “Bizi sevenlerin çoğu, hediye ile geliyor. Bizi kötülemek üzere gelecek olan birkaç kişi de bulunmalı. Birisi gelip bizi kötülerse, biz ona, dünyâda olduğumuz sürece yanlış işler yapabileceğimizi ve kötülemeye ma’rûz kalabileceğimizi söyleriz” buyurdu.
Birgün meclisine gelenlerden ba’zıları Nizâmüddîn Evliyâ’ya; “Halktan ba’zı kimseler, sizin hakkınızda o kadar kötü konuşuyorlar ki, biz bunları dinlemeye tahammül edemiyoruz” dediler. Nizâmüddîn Evliyâ onlara; “Bizim hakkımızda konuşanları affediyoruz. Sizin onlarla münâkaşa etmenize gerek yok” dedi.
Nizâmüddîn Evliyâ, kendisine düşmanlık besleyenlere karşı da çok sabırlı idi. İnsanlara, düşmanlarına karşı sevgi ve sabırla muâmele etmeyi öğretiyordu. Kıyaspur’da yaşıyan ve sebepsiz yere Nizâmüddîn Evliyâ’ya karşı kin besleyen ve dâima ona bir zarar vermeye çalışan, Şaşu isminde birisi vardı. Nizâmüddîn Evliyâ, Şaşu’nun ölümünü işitince, defninden sonra bir kenarda iki rek’at namaz kıldı ve onun eski hâlini affederek, kurtuluşu için duâ etti.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebelerine muhabbeti: Nizâmüddîn Evliyâ, talebelerini çok severdi. Talebesi Emîr Hüsrev’e karşı olan muhabbeti çok meşhûrdur. Talebelerini çok sevmesine rağmen, disiplini çok sıkı idi. Bir defasında en iyi talebelerinden olan Hâce Burhânüddîn Garîb, katlanmış bir battaniye üzerinde oturarak kendisini rahatlatmaya çalışıtığından, dergâhtan çıkarıldı. Nizâmüddîn Evliyâ, onun bu işi, nefsinin arzusunu yerine getirmek için yaptığını düşünmüştü. Uzun bir süre sonra Burhânüddîn Garîb, Nizâmüddîn Evliyâ tarafından affedilerek tekrar dergâha kabûl edildi.
Hâce Müeyyedüddîn Kereh, Sultân Alâüddîn Hilcî şehzâde iken, onun çok sevdiği bir kişi idi. Bu zât, sonra makamını terk ederek, Nizâmüddîn Evliyâ’ya talebe oldu. Alâüddîn Hilcî sultân olunca, Nizâmüddîn Evliyâ’ya bir elçi göndererek, Hâce Müeyyedüddîn’in saltanat hizmetine verilmesi için izin istedi. Nizâmüddîn Evliyâ, ona şöyle cevap verdi: “Hâce’nin başka önemli bir işi var. Onu bitirmeye çalışıyor.” Bu cevaptan hoşlanmıyan sultânın elçisi; “Efendim! Siz herkesi kendiniz gibi yapmak istiyorsunuz” dedi. Bunun üzerine Nizâmüddîn Evliyâ; “Sâdece benim gibi değil, benden de iyi olmasını istiyorum” diye cevap verdi. Sultân bu cevâbı işitince, birşey söylemedi ve konuyu kapattı.
Hâce Şemsüddîn, sarayda önemli bir mevkide idi. Daha sonra bu görevinden istifâ ederek, Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebesi oldu. O büyük velînin mübârek sözlerini derleme vazîfesini üzerine aldı. Hâce Şemsüddîn birgün hocasından, seyyahlar ve misâfirler için bir ev inşâ etmeye izin istedi. Nizâmüddîn Evliyâ ona; “Ey Mevlânâ Şemsüddîn! O iş, önce bıraktığın iş kadar değersizdir” buyurdu. Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebeleri arasında, kelâm ilminde büyük bir üne sahip Kâdı Mühyiddîn Kâşânî isminde bir zât vardı. Nizâmüddîn Evliyâ, bu talebesini de çok severdi. Kâdı Mühyiddîn, Mahbûd-i İlâhî’nin talebesi olunca, hocasının huzûrunda, bir yerin gelirinin kendisine verildiğini gösteren fermanı yırttı ve bir sûfî olarak fakirlik hayâtına kendini uydurdu. Kâdı Mühyiddîn, ma’nevî terbiyesini tamamladıktan sonra, Nizâmüddîn Evliyâ ona, şu yazılı emirle birlikte hilâfet verdi: “Dünyâyı terk edeceksin ve ona meyl etmiyeceksin. Sultândan herhangi bir köyün gelirini veya maaş kabûl etmiyeceksin. Sana bir misâfir gelip de, ona ikram edeceğin birşey bulunmayabilir. Bu durumu Allahü teâlânın bir teveccühü olarak kabûl edeceksin. Uymanı istediğim bu emirlere riâyet ettiğin takdîrde benim halîfemsin.” Hocasının yanından ayrıldıktan sonra, Kâdı Mühyiddîn Kâşânî çok sıkıntılı günler geçirmek zorunda kaldı. Kendisi ve çocukları günlerce aç kaldı. Bu kötü durumu, birisi Sultân Alâüddîn’e haber verdi. Sultân, bir köyün geliri ile birlikte, başhâkimliği teklif eden bir ferman gönderdi. Kâdı Mühyiddîn, bu fermanı alınca hemen hocasının huzûruna gelip, durumu bildirdi. Nizâmüddîn Evliyâ bu duruma üzüldü ve; “Önce senin aklına bu geldi ki, sultân böyle bir ferman gönderdi.” dedi ve bundan sonra teveccühünü Kâdı Mühyiddîn’den çekti. Bir yıl süreyle bu hâl üzere yaşıyan Kâdı Mühyiddîn, daha sonra hocası tarafından affedilerek teveccühe mazhar oldu.
Nizâmüddîn Evliyâ, talebelerinden Kutbüddîn Münevver ve Nasîruddîn Mahmûd Çirağ’a aynı gün hilâfet verdi. Birincisine hilâfetnâme’yi verdikten sonra, câmide iki rek’at şükür namazı kılmasını istedi. O namaz kılarken, Nizâmüddîn Evliyâ, halîfesi olarak ta’yin ettiğini gösteren bir hırkayı Nasîruddîn Mahmûd’a giydirdi. Sonra Kutbüddîn Münevver’i çağırttı ve Nasîruddîn Mahmûd’un hırkasını tebrik etmesini istedi. Daha sonra da, Nasîruddîn Mahmûd’dan, Kutbüddîn Münevver’in hilâfetnâmesini tebrik etmesini istedi. İki mümtaz halîfesinin karşılıklı tebrikleşmesinden sonra, Nizâmüddîn Evliyâ her ikisinin birbirlerini kucaklamalarını istedi. Onlar kucaklaşırken; “Her ikiniz kardeşsiniz. Halifeliğimin size ihsân edilmesinde asla bir fark düşünmeyin” buyurdu. Bu sebepten her ikisi, bütün hayatları boyunca aralarında kurdukları samimî münâsebeti devam ettirdiler.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın insanlara muhabbeti: Muhbûb-i ilâhî, daimî sûrette Allahü teâlâya bağlılığı yanında, insanlara karşı olan vazîfesini de asla unutmadı. Birgün Şeyh Bedrüddîn Semerkândî’nin meclisinde, bir zât alay edercesine; “Nizâmüddîn Evliyâ bu kadar zenginliğini sadaka olarak dağıtıyor. Zîrâ, aile ve çoluk-çocuk endişesi ve mes’ûliyeti yok” dedi. Bunu işiten Şeyh Şerîfüddîn, bu sözün açıklanmasını istemek düşüncesiyle Mahbûb-i İlâhî’ye geldi. Fakat o daha birşey söylemeden, o büyük velî kendiliğinden şu açıklamayı yaptı: “Ey Şerîfüddîn! Benim çektiğim endişe ve ızdırâbı belki de hiç bir kimse çekmiyor. Birisi bana endişe ve ızdırâbını söylediği zaman, ben muhakkak sûrette, ondan daha fazla acı çekiyorum. Bu durumu anlatamam. Arkadaşlarının acılarını görüp de onların biçâre hâline bir âh bile etmeyenler taş kalbli insanlardır. Onların bu hâllerine çok şaşıyorum.” Acı çeken insanların keder ve üzüntülerine böyle içten alâka gösteren bu büyük velînin, diğer insanların ızdırapları karşısında nasıl bir kalb taşıdığı düşünülmelidir. Hergün tuttuğu orucunu açarken bile, hiçbir şey yemezdi. Sâdece getirilen yemeğin tadına bakardı. Hattâ sahurda da hiçbir şey yemezdi. Birgün, hizmetlerini gören talebesi; “Efendim! Bu kadar az yemeği bile yemezseniz, zafiyet size galebe çalabilir” dediğinde, Nizâmüddîn Evliyâ göz yaşlarını tutamadan; “Birçok fakir ve muhtaç insan, şu anda câmi köşelerinde veya mütevâzi evlerinin köşelerinde yiyecek bulamadan aç uyuyorlar. Bu lokma, kolaylıkla benim boğazımdan nasıl geçebilir?” dedi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın vefâtı: Sonunda, ilâhî kânunun icâbı olarak, Nizâmüddîn Evliyâ’nın, Allahü teâlâ ve insanlığa hizmet yolundaki parlak vazîfesi, bu dünyâda sona erdi. Yüksek hocaları gibi, Nizâmüddîn Evliyâ da Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) karşı dayanılmaz bir aşk ve muhabbet ile yanıyordu. Vefâtından bir müddet önce, rü’yâsında Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Nizâm, seni bekliyorum” buyurmuşlardı. O günden sonra, Nizâmüddîn Evliyâ hayâtının son yolculuğunu dört gözle beklemeye başladı. Vefâtından kırk gün önce, yemekten tamamen kesildi ve birşeyler yemesini istediklerinde; “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile buluşmayı isteyen bir kimse, yemeğin lezzetini nasıl bulabilir?” buyurdu. Durumu ağırlaştığında ve ilâç alması için kendisine istirhâm edildiğinde, Emîr Hüsrev’in şu beytini okudu:
Aşk derdiyle yanan hastaya, sevgiyle, Kavuşmaktan başka birşey fâide vermez.
Hayırseverlik ve takvâ, Nizâmüddîn Evliyâ’nın hayâtının derinliklerinde kök salmıştı. Zîrâ kendisi, çocukluğunda ve gençliğinde, fakirlik ve mahrûmiyetin en acılarını tatmıştı. Bu sebeple, o, Hindistan’ın fukarasının refahı için yaşadı ve bu yolda vefât etti. Vefâtından bir gün önce, husûsî hizmetlerini gören İkbâl’e dergâhında ve erzak deposunda ne varsa, hepsini fakirlere dağıtmasını emretti ve böylece; “Allahü teâlânın huzûrunda hesap vermekten kurtulayım” buyurdu. Talebelerden birisi, dergâhta kalanlar için biraz yemeklik bırakmıştı. Bunu işittiklerinde; “Lütfen fakirler herşeyi alsın ve siz de erzak deposunun zeminini silin” buyurdu. Bu emir, aynen yerine getirildi.
725 (m. 1325) senesi Rebî’ul-âhır’in onsekizinin sabahı, vefâtından az önce, husûsî deri çantasından talebelerine çeşitli hediyeler dağıttı ve hakîkati anlatmak için Hindistan’ın bütün köşelerine gitmelerini emretti. Altıyüz seneden beri Çeştiyye yolunun büyüklerinden gelip, hocası tarafından kendisine verilen mukaddes emânetleri, Dehlîli Hâce Nasîruddîn Mahmûd Çirağ’a vererek; “Dehlî’de otur ve insanların cefâsına katlan” buyurdu. Bundan sonra, sabah namazını kıldılar. Güneş ufuktan yükselirken, bu büyük velî ve ma’nâ güneşi, Hakkın rahmetine kavuştu. Ömrü boyunca yanında bulunan talebeleri, halîfeleri, arkadaşları, sayıları yüzbinlere varan bağlıları ve altmış sene onun emsalsiz misâfirperverliğini görmüş binlerce fakir halk, kedere ve mateme boğuldu. Mültanlı Hâce Behâüddîn Zekeriyyâ Sühreverdî’nin torunu Şeyh Ebü’l-Fettah Rüknüddîn, onun cenâze hizmetlerini görmekle şereflendi. Sultan Muhammed Tuğlak, Nizâmüddîn Evliyâ’nın mezarı üzerine büyük bir türbe inşâ ettirdi.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın ba’zı kerâmetleri ve menkıbeleri: Şöyle anlatılır: “Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhının avlusuna bir su sarnıcı inşâ ettirdiği sırada, sultân, sarnıç işine mâni olmak için, aynı anda kendi inşâat işlerini başlattı ve şehirdeki bütün mevcût işçileri kendi işlerinde çalıştırmak için emir verdi. Fakat, Nizâmüddîn Evliyâ’ya kuvvetli bağlılıklarından dolayı, işçiler, gündüz sultânın işini bitirdikten sonra, gece de Nizâmüddîn Evliyâ’nın sarnıç işinde çalışmaya karar verdiler. Fakat böyle bir çalışma için, gece aydınlatma îcâbediyordu. Nizâmüddîn Evliyâ, talebesi Nasîruddîn Mahmûd vasıtasıyla, sarnıçtan çıkan suyu, yağ olarak kullanmalarını istedi. Allahü teâlânın izniyle su, yağ gibi yanarak orayı aydınlattı ve Dehlî’deki bütün herkesi hayretler içerisinde bıraktı. Sarnıcın inşâatı kısa sürede tamamlandı.”
Şöyle anlatılır: “Sultan Alâüddîn devrinde, Dehlî şehri, kuzeyden gelen zâlim bir Moğol ordusu tarafından muhasara edilmişti. Targi adındaki bir kumandanın komutasındaki bu ordunun ilerlemesi sırasında, Sultân Alâüddîn’in en iyi birlikleri güneyde harb ediyor ve o yüzden bu güçlü ordu karşısında Dehlî’yi zayıf bir birlikle bir gün bile müdâfaa edemeyecek durumda bulunuyorlardı. Bu durumda sultânın tek sığınağı, Allahü teâlâ oluyordu. Sultân, Emîr Hüsrev vasıtasıyla Nizâmüddîn Evliyâ’nın himmetlerini taleb etti. O, sultânın ve Dehlî’nin bu acıklı durumunu duyunca, sâdece gülümsedi ve; “Sultâna selâmımı götürün. Endişe etmemesini söyleyin, İnşâallah Moğollar yarın sabah oradan çekilirler” buyurdu. Nizâmüddîn Evliyâ, sultâna bu haberi gönderdikten sonra, Allahü teâlâya, hocasını vesile ederek münâcaatta bulundu. Allahü teâlâ, Moğol komutanı Targi’ye, ülkesinin muhasara altında olduğunu gösterdi. Komutan, ülkesinin düşman tehlikesi altında bulunduğunu görünce, dehşete kapıldı. Derhâl, ülkesini kurtarmak için ordusunun geri çekilmesini emretti. Ertesi sabah sultan, muhasaranın kaldırılmış olduğunu ve bu velînin bereketi ile şehrin kurtulduğunu gördü.”
Şöyle anlatılır: “Birgün, Nizâmüddîn Evliyâ kaylûle yaparken, bir fakir birşeyler istemek için dergâha geldi. Fakat ona verilecek birşey kalmamıştı. Hizmetçiler onu, üzgün bir şekilde ve hayâl kırıklığına uğramış vaziyette geri gönderdiler. O anda Nizâmüddîn Evliyâ rü’yâsında, hocası Genc-i Şeker-i gördü. Hocası ona; “Senin kapında bir fakir vardı. Fakat birşey alamadan geri döndü. Eğer dergâhta birşey yoksa, en azından aşk verilmeli ve muhabbetle muâmele edilmelidir” dedi. Bu ikâz üzerine Nizâmüddîn Evliyâ çok üzüldü ve hizmetçilerine, bundan sonra herhangi bir kimse istirahat ederken gelirse, hemen haber vermelerini söyledi.”
Yine şöyle anlatılır: Birgün Feridüddîn-i Genc-i Şeker’in küçük kardeşi Hâce Necîbüddîn Mütevekkil’in oğlu Hâce Atâ, Nizâmüddîn Evliyâ’nın yanına geldi ve bir âmirin kendisine birşey vermesi için, tavsiye kabilinden bir not yazmasını istedi. Nizâmüddîn Evliyâ ona bunu yapamayacağını, çünkü bu âmiri tanımadığını izah etti. Bununla beraber, âmirden beklediğini, ona kendisinin verebileceğini teklif etti. Hâce Atâ kabûl etti. Fakat ayrıca âmire bir not yazması için ısrar etti. Nizâmüddîn Evliyâ, bunun, sûfilerin prensibine aykırı olduğunu söyledi. Bu, Hâce Atâ’yi kızdırdı. Nizâmüddîn Evliyâ’ya karşı hürmetsizlik ifâde eden ve küçümseyici sözler söylemeye başladı ve; “Sen, ancak benim dedemin kölesisin. Ben, senin hocanın oğluyum ve sâdece tavsiye mâhiyetinde bir not istiyorum. Sen bunu reddediyorsun” diye ilâve etti. Sonra Hâce Atâ, mürekkeb kabını hiddetle çarparak kırdı ve gitmek için ayağa kalktı. Fakat Nizâmüddîn Evliyâ onun gitmesine mâni olarak; “Hoşnutsuzlukla gitme, memnun bir hâlde git” buyurdular.”
Birgün Dehlî’de birkaç arkadaş, onun büyük şöhretine saygı gösterdikleri ve merak ettikleri için, Nizâmüddîn Evliyâ’ya gidip hürmetlerini arzetmeye karar verdiler. Onlardan birinin, evliyâya inancı yoktu. Onlarla beraber gitmeyi kabûl etmedi. Arkadaşları onu ikna etmek için ısrar etmeleri üzerine o, sâdece onun ma’nevî gücünü denemek üzere oraya gitmeyi kabûl etti. Giderlerken, yolda o büyük velî için biraz tatlı ve çiçek satın aldılar. Fakat onların inançsız arkadaşları, biraz toz alıp, onu bir kâğıt içerisine paketledi. Arkadaşları, Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûrunda tatlı ve çiçekleri koyunca, o da, tatlının yanına toz paketini koydu. Nizâmüddîn Evliyâ’nın hizmetçisi tatlıları alıp kaldırırken, o büyük velî, toz paketini işâret ederek; “Bu paketi götürme, onun içinde toz var” buyurdu. İnançsız kişi bu sözü duyunca dehşete düştü. Boğulacak gibi olduğu utanma duygusu ile, Nizâmüddîn Evliyâ’nın önünde gözlerini yukarıya kaldıramadı. O’nun ayaklarına kapanarak talebesi oldu.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebelerinden, Mevlânâ Vecîhüddîn tüberküloz hastalığına yakalanmıştı. Hayâtından ümidini kestiği bir anda, arkadaşlarından ba’zısı, sıhhatine kavuşabilmesi için hava değişikliği tavsiye ettiler. Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhına gidip, bir süre kalmasını söylediler. O, iftar vakti dergâha gitti. Nizâmüddîn Evliyâ’nın talebelerinden biri, hocaları, için tatlı bir ottan yapılmış yuvarlak tatlı getirmişti. Mahbûb-i ilâhî, Mevlânâ Vecîhüddîn’in de kendisiyle birlikte sofraya oturmasını istedi. O da sofraya oturarak, o tatlıdan iştahla yedi. Fakat o tatlı, tüberküloz hastaları için zararlı bir yiyecekti. Lâkin Allahü teâlânın lütfu ile, Mevlânâ’nın bu hastalığını tedâvi etti.
Birgün bir idârecinin evi, anî bir yangında yanıp kül oldu. Evde bulunan saltanat fermanı da evle birlikte yandı. Dehlî’ye giden bu kimse, çok büyük zorluklarla başka bir ferman aldı. Fakat evine dönerken, bu yeni fermanı da kaybetti. Ne kadar aradı ise, bulamadı. Son derece üzgün bir hâlde Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûruna geldi ve fermanın bulunmasında yardımcı olması için ona yalvardı. Nizâmüddîn Evliyâ da ona, “Bâbâ Ferîdüddîn’in rûhuna Fâtiha okursanız, Allahü teâlâ sıkıntınızın giderilmesinde size yardım eder” buyurdu. O kişi kabûl etti ve bir miktar tatlı almak için tatlıcı dükkânına girdi. Dükkân sahibi, tatlısını sarmak için ona bir kâğıt verdi. O, kâğıdı yırtmak istediyse de, tatlıcı buna mâni oldu ve onu öylece götürmesini istedi. O kişi, tatlıyı Nizâmüddîn Evliyâ’nın huzûrunda açarken, tatlıyı sardığı kâğıdın, kaybettiği ferman olduğunu gördü. Büyük bir minnet ve şükranla Nizâmüddîn Evliyâ’ya teşekkür etti ve sevinçle evine gitti.
Yine birgün bir zât, Nizâmüddîn Evliyâ’ya bir tavsiye mektûbu almak için geldi. Fakat, onun bunu vermeyi kabûl etmiyebileceğini düşünerek, huzûrunda düşündüklerim söylemeye cesâret edemedi. Nizâmüddîn Evliyâ, Allahü teâlânın izni ile onun aklından geçenleri anladı ve ona geliş sebebini sordu. Esas geliş sebebini söylemeye cesâret edemiyen zât; “Efendim! Ben sizin talebeniz olmak için gelmiştim” dedi. Buna karşılık Nizâmüddîn Evliyâ gülümsiyerek; “Zannediyorum, arzu ettiğin şey sana ihsân edilseydi, benim talebem olmayı teklif etmeyecektin” buyurdu. O zât, onun bu sözü karşısında şaşkına döndü ve söylediği yalan sözden dolayı çok utandı. Sonunda; “Efendim! Gerçeği söylemek gerekirse, Nagûr Vâlisi için sizin şerefli tavsiye mektûbunuzu almak için gelmiştim” diyerek, geliş sebebini i’tirâf etti. Nizâmüddîn Evliyâ, kâtibine, o zâtın tavsiyesi mâhiyetinde vâliye bir mektûp yazmasını söyledi ve neş’eli bir tebessümle ona mektûbu verdi.
Tarihçi Muhammed Kâsım’a göre 748 (m. 1347) senesinde, Güney Hindistan’da meşhûr Bahmanî Sultanlığı’nı kuran Alâüddîn Hasen Bahmanî, hayâtının ilk yıllarında çok fakir idi ve Dehlî’de bir Brehmen’in hizmetinde bulunuyordu. Bu kimse birgün, Nizâmüddîn Evliyâ’nın dergâhının kapısında dilenci olarak görüldü. O sırada içlerinde şehzâde Muhammed Tuğlak’ın da bulunduğu birçok insan, Nizâmüddîn Evliyâ ile görüşüp yemeklerini yemişler, dergâhtan çıkıyorlardı. Aniden Nizâmüddîn Evliyâ; “Bir sultân gitti, diğer sultân ise kapıda” dedi. Orada bulunanlar bu ifâdenin ma’nâsını anlamadılar. Daha sonra, Nizâmüddîn Evliyâ hizmetçilerinden birine, gidip kapıda duran bir dilenciyi içeri getirmesini emretti. Alâüddîn Hasen içeri geldiğinde, yiyeceklerin hepsi tükenmişti. Ona verilebilecek, iftar için ayrılan bir ekmekten başka hiçbir şey yoktu. Büyük velî, bu ekmeği parmağı üzerinde bir şemsiye gibi tutarak; “Buraya bak Hasen! Bu, uzun zaman ve gayret sonunda sana nasîb olacak sultanlığın, saltanat şemsiyesidir” dedi. Bu olaydan sonra, Hasen’in şansı yavaş yavaş açıldı ve büyük velînin dediği gibi, 748 (m. 1347) senesinde Bahmanî Sultanlığı’nın sultânı oldu. Taç giyme zamanında onun ilk emri, Nizâmüddîn Evliyâ’nın adına, o sırada Dekkân’daki halîfesi Burhânüddîn Garîb tarafından fakirlere dağıtılmak üzere, 38 kilograma yakın altın ve 72 kilograma yakın gümüş verilmesini emretmek oldu.
Nizâmüddîn Evliyâ’nın mübârek sözlerini ihtivâ eden beş önemli eseri vardır. Bunlar, Fevâid-ül-fevâd, Efdâl-ül-fevâd, Rahat-ül-mükâbin, Siyer-ül-evliyâ, Mıknatıs-ül-vehdat’tır. Bunlardan Fevâid-ül-fevâd, Hâce Hasen Sencerî tarafından hazırlanmıştır. Sencerî, Nizâmüddîn Evliyâ’nın Bedâyun’da çocukluktan arkadaşı idi. 73 yaşında iken, Nizâmüddîn Evliyâ tarafından bu yola çekilmiştir. Bu durum şöyle anlatılır. “Birgün Nizâmüddîn Evliyâ, ba’zı talebeleriyle beraber Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’nin türbesini ziyâretten dönüyorlardı. Yolda ba’zı türbelerin yanında Fâtiha okumak üzere durdular. O sırada çocukluk arkadaşı Hasen Sencerî’yi çok neş’eli bir hâlde gördü. Sencerî, Nizâmüddîn Evliyâ’yı ve yanındakileri görünce, şu Fârisî şiir tercümesini alaylı bir şekilde okudu:
“Yıllarca beraber bulunduk, fakat senin sohbetinin bir faydası olmadı. Senin acıman benim günahkâr hayâtımı düzeltmedi. O hâlde, benim günahkâr hayatım, senin acımandan daha kuvvetlidir.”
Nizâmüddîn Evliyâ gülerek; “Hasen, insanın sohbetinin ve arkadaşlığının netice vermesi de zaman ister. Sohbetin etkisi, insandan insana değişir” dedi. Bu sâde ve doğru sözler, Hasen Sencerî’nin kalbine ok gibi işledi. O neş’eli ve alaycı hâli birden kayboldu ve çocuk gibi ağlamaya başladı. Büyük velînin önüne çöktü ve geçmiş kötü hayâtı için tövbe etti ve onun sâdık bir talebesi oldu. 701 (m. 1301) senesinden 719 (m. 1319) senesine kadar hocasından duyduklarını kaydederek bir kitap yazdı ve bu kitaba Fevâid-ül-fevâd ismini verdi.
Nizâmüddîn Evliyâ buyurdu ki:, “Tasavvuf yolunda yedi çeşit tehlike vardır. Bunlar, ıraz, hicâb, tefasil, selb-i merid, selb-i kadem, teselli ve düşmanlıktır. Âşıkın bir hareketi veya davranışı, “Sevilen” tarafından beğenilmezse, maşuk âşıktan yüz çevirir. Buna ıraz denir.. Âşık bundan pişman olup, tövbe etmelidir. Pişmanlığı kabûl edilmez ise, ikisinin arasına hicâb (örtü, perde) girer. Bu hicabı kaldırmak için, âşıkın tövbe etmesi lâzımdır. Tövbesi kabûl edilmez ise, arada tefasil (ayırıcı, bölme) yer alır. Bu hâlde iken de tövbesi tekrar kabûl edilmez ise, o zaman âşık, itaat ve bağlılığının zevklerinden mahrûm kalır ve bununla beraber, önceki bağlılığının bütün meyve ve faydalarını da kaybeder ve bu, âşıkla maşuk arasında uçurumlar açar, âşık şüphelere düşer ve aşkı düşmanlığa dönüşür.”
“İnsanın îmânı, dünyâya ve onun altınlarına bir deve pisliğinden fazla değer vermediği ve Allahü teâlâdan başka hiçbir şeye güvenmediğinde ancak tamam olur. Kendine Allah âşığı diyen bir kimse, dünyâyı sever ve onu sevenlerle arkadaşlık yaparsa, o bir yalancı ve münâfıktır.”
“Bir talebe için, Allahü teâlâya bağlılığın şu altı esâsı vardır 1- Nefsini yenmek için insanlardan uzak kalmalıdır. 2- Her zaman temiz ve abdestli olmalıdır. 3- Hergün oruç tutmaya çalışmalı, yapamıyorsa az yemelidir. 4- Allahü teâlâdan başka herşeyden uzaklaşmaya çalışmalıdır. 5- Hocasına sâdık ve itaatkâr olmalıdır. 6-Allahü teâlâyı ve hakîkati herşeyden üstün tutmalıdır.”
“Bir talebe, şu dört şeyden sakınmalıdır 1- Dünyâ ehli ve özellikle zenginlerle görüşmekten, 2- Zikirden başka birşeyden bahsetmekten, 3-Allahü teâlâdan başka birşeye sevgi beslemekten, 4- Allahü teâlâdan başka bütün dünyevî şeylere kalbi bağlanmaktan.”
“Kalb kırmak, Allahü teâlânın lütfunu incitmektir. Neye uğrarsa uğrasın, sâlih kimse, asla kimseye kötü söylememeli ve la’net etmemelidir. İnsanların kabahatlerini açıklamamalıdır.”
“Komşunuz borç isterse verin. Başka şeye ihtiyâç duyarsa, verin. Hastalık ve felâkete uğradığında, sizin güleryüzünüze ihtiyâcı var ise, ona güleryüz gösterin. Vefât edince, cenâzesine katılın ve kurtulması için duâ edin.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Siyer-ül-evliyâ sh. 100, 151, 551
2) Ahbar-ül-ahyâr sh. 60
3) Fevâid-ül-fuât sh. 28, 75, 149
4) Nizâm-ı Ta’lim cild-2, sh. 94, 150
5) Cevâmi-ül-kelîm sh. 296
6) Saviours of Islamic Spirit cild-2, sh. 145
7) The Big Five of India in Sufism sh. 138
? Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 653, 664, 699, 1054
9) Nefehât-ül-üns sh. 583
10) Hadrat-i Mahbûb-i İlâhî (Hüseyn Dehlevî)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ORHAN GÂZÎ
Osmanlı Devleti’nin ikinci sultânı, Sultan Osman Gâzî’nin oğlu olup, Edebâlî’nin torunudur.
Annesi Bâlâ Hâtun’dur. Dedesi Ertuğrul Gâzî’nin vefât ettiği 680 (m. 1281) senesinde Söğüt’te dünyâya geldi. “İ’lâ-yi kelimetullah azmi, iki kıt’aya sığmayacak kadar yüce bir azîmdir” sözüne uygun olarak, ömrünü “İ’lâ-yi kelimetullah” için geçirip, 761 (m. 1359) yılında vefât etti. Bursa’da Gümüşlü Kümbet’e babasının yanına defnedildi.
Orhan Gâzî, küçük yaştan i’tibâren tam bir disiplin ve intizâm ile, istikbâlin beyi olarak yetiştirilmeye gayret edildi. Dedesi Edebâlî’den ve Dursun Fakîh gibi âlimlerden ilim öğrenip, feyz aldı. Babasının arkadaşlarının silâh ta’limleri ile yetişti! “Allah! Allah!” sesleriyle uyanıp, cenk naraları ile neş’elendi. Gazilerin gazâlarını meşhûr İslâm mücâhidlerinin, evliyâ ve âlimlerin menkıbelerini dinledi. Onların halleriyle hallenmek şevki ve cihâd aşkı ile yanıp tutuştu. Devrin silâhlarını mehâretle kullanmasını öğrendi. Küçük yaştan i’tibâren devletin teşkilâtlanması ve müesseseleşmesinde gerekli olacak tecrübelere sahip oldu.
Orhan Bey, gençliğinden i’tibâren, Bizans tekfurlarıyla olan gazâlara katıldı. Muharebelerde gösterdiği muvaffakiyetlerle, babasının ve gazilerin takdîrini kazandı. 697 (m. 1298)’de Bizanslıların tertiplediği, Osman Gâzî’nin de davet edildiği, sû-i kasd plânlı düğüne katıldı; Bizans entrikasının bozulmasında vazîfe aldı. Bilecik tekfuruna gelin gidecek olan Yarhisar tekfurunun kızı Holofira’nın düğününü basıp, esîr aldı. Holofira, İslâmiyeti kabûl edip, müslüman oldu. Nilüfer adını aldı. Orhan Bey, Nilüfer Hâtun’la evlendi Babası Osman Gazî, 699 (m. 1299) senesinde istiklâlini ilân edince, devleti idari bölgelere ayırdı. Orhan Gâzî, 701 (m. 1301)’de Sultanönü (Karacahisar) bölgesinin beyliğine ta’yin edildi. 702 (m. 1302)’de Yenişehir ile İznik arasındaki Köprühisar’ın fethine gönderildi. Köprühisar’ı fethedip, 703 (m. 1303) yılında Germiyanlı ülkesinde oturan Çavdarlı aşiretinin, Osmanlı hududuna tecâvüzlerinin önüne geçti. 715 (m. 1315)’de Çavdar Bey’i esîr alıp, Çavdarlı aşiretinin suçlularını cezalandırdı. 717 (m. 1317)’de Karatekin, Ebesuyu, Karacebiş, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kalelerinin fetih harekâtına katıldı. Muharebelerde gösterdiği muvaffakiyetler, babası ve gazilerin ona güvenini daha da arttırdı. Osman Gazi, 720 (m. 1320) yılından i’tibâren, yaşının ilerlemesi ve romatizmasının şiddetlenmesiyle, oğlunun idâresini görmek istedi. Orhan Gâzî’yi seferde kumandan ta’yin etti. 721 (m. 1321)’de; Mudanya-Gemlik seferinde, Mudanya’yı fethetti. Bursa’nın denizle irtibâtını kesti. 725 (m. 1325)’de Bursa’nın güneyindeki Atranos’u fethedince, şehrin ablukasını daha da şiddetlendirdi. 726 (m. 1326) yılında Bursa’nın Pınarbaşı mevkiine gelerek karargâhını kurdu. Şehrin kalesini kuşattı. 714 (m. 1314) yılından beri abluka altındaki Bursa Kalesi’ni kurtarmaktan ve yardım gelmesinden ümidini kesmiş olan kale kumandanı, teslim şartlarını görüşmeye mecbûr kaldı. Orhan Bey, 2 Cemâzil-evvel 726 (6 Nisan 1326) târihinde Bursa’yı teslim aldı. Kale muhafızı Evrenuz, İslâmiyeti, kabûl ederek, Osmanlı hizmetine girdi. Osman Gazi, Bursa’nın fethini işitince, memnun olup, Orhan Bey’i Osmanlı hânedanına vâris ta’yin etti. Diğer evlâtlarının ve kumandanlarının Orhan Bey’e bî’at edip, ona karşı itaatli olmalarını arzu etti. Orhan Bey’e nasihat edip; halkını ve kumandanlarını üzmemesini, Allahü teâlâya itaat etmesini, doğru yolu gösteren âlimlerin nasihatlerini dinlemesini istedi. Bu nasihatinde şöyle dedi: “Allahü teâlânın emirlerine muhalif bir iş işlemeyesin! Bilmediğini, din ulemâsından sorup anlıyasın! iyice bilmeyince bir işe başlamıyasın! Sana itaat edenleri hoş tutasın! Askerine in’âmı, ihsânı, eksik etmiyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. Zâlim olma! Alemi adâletle şenlendir ve Allah için cihâdı terk etmiyerek beni şad et! Ulemâya ri’âyet eyle ki, din işleri nizâm bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm göster! Askerine ve malına gurûr getirip, din ehlinden uzaklaşma! Bizim mesleğimiz Allah yoludur ve maksadımız Allahın dînini yaymaktır. Yoksa, kuru gavga ve cihangirlik da’vâsı değildir. Sana da bunlar yaraşır. Dâima herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini noksansız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emânet ediyorum.” Bu nasihatleri can kulağı ile dinleyen Orhan Gazi, canını Hakka teslim edinceye kadar, bildirilen nasihatlerden ayrılmamaya niyet etti.
Orhan Bey, babasının 1 Ramazan 726 (1 Ağustos 1326) târihinde vefâtıyla Osmanlı Sultânı oldu. Orhan Bey, dedesi Ertuğrul Gâzî’nin vefât ettiği 680 (m. 1281)’de doğduğu gibi, babasının vefât ettiği 726 (m. 1326) senesinde de oğlu Murâd-ı Hüdâvendigâr doğdu.
Orhan Gâzî sultan olunca, Alâeddîn Paşa’yı vezîr ta’yin etti. Osmanlı Devleti’nin merkezi Yenişehir’den Bursa’ya nakledildi. Askeri, idarî faaliyetlere ağırlık verilip, iktisadî müesseseler düzeltildi. 727 (m. 1327)’de Bursa’da ikinci Osmanlı parası, gümüş akçe olarak basıldı. Orhan Bey’in kestirmiş olduğu bu gümüş sikkenin (akçenin) bir tarafında “La ilahe illallah Muhammedün rasûlullah” ve Hulefâ-i Râşidin’in (radıyallahü anhüm) isimleri, ya’nî; “Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Ali” (r.anhüm) yazılı idi. Diğer tarafında da; “Orhan bin Osman” basıldığı yer olan “Bursa”, basıldığı târih olan 727 (m. 1327) târihi ve Osmanlıların mensûp olduğu Kayıboyu’nun damgası vardı. Hulefâ-i Râşidîn’in isimlerinin söylenmesi ve yazılması, Ehl-i sünnet’in, ya’nî, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve Eshâbının (radıyallahü anhüm) yolunda gidenlerin şiarıdır. Osmanlıların ilk bastıkları paralara Kelime-i tevhîdle beraber, bu mübârek isimleri yazmaları, onların tâ başlangıçta Selef-i sâlihînin (radıyallahü anhüm) yolu olan Ehl-i sünnet yoluna ne derecede bağlı olduklarını açık-seçik göstermektedir.
Yeni ta’yinler yapılıp, Akça Koca’ya; Kandıra, Kara Mürsel, İzmit Körfezi’nin güneyi ve Abdürrahmân Gâzî’ye de; yeni fethedilen Aydos ve Samandra’nın idâresi verildi. Bu kumandanlar, bulundukları mevkilerde fetihlerle de vazîfeliydiler. Aşiret kuvvetlerine ilâveten, “Yaya” denilen piyade sınıfı da orduya dâhil edildi.
Osmanlıların Boğaz sahillerine kadar genişlemeleri, Bizans’ı telâşlandırdı. Osmanlıların, Sakarya ırmağı sahillerinde Karadeniz istikâmetinde ilerlemesini durdurmak ve İznik kuşatmasını kaldırtmak için, Bizans İmparatoru Üçüncü Andronikos ordu hazırlayıp, 730 (m. 1329) yılında İstanbul’un Anadolu yakasına geçti. Floken’de karargâhını kurdu. Orhan Gâzî, İznik kuşatmasına bir miktar asker bırakarak, sekizbin kişilik kuvvetle Bizans İmparatoru’na karşı harekete geçti. Maltepe (Pelekanon) mevkiinde düşmanla karşılaştı. 729 Receb’inde (1329 Mayıs’ında), meydana gelen Osmanlı-Bizans muharebesi, sabahtan akşama kadar sürdü. Bizans Kayseri, bir günlük muharebenin sonunda, büyük ümidlerle Rumeli’den Anadolu’ya geçirdiği ordusunun, Osmanlılar karşısında dayanamayacağını anladı. Kayser Üçüncü Andronikos, gece karanlığından istifâde ederek, muharebe meydanından, karargâhına doğru çekilmeye başladı. Orhan Gâzî, fırsatı kaçırmadı. Gece muharebe şartlarını iyi bilen Osmanlı Ordusu, Orhan Gâzî’nin emirleriyle düşmanı ta’kibe geçti. Bizans ordusu, gazilerin taarruzu karşısında paniğe kapılarak, birbirine girdi. Bizans Kayseri yaralı olarak kaçıp canını kurtarabildiyse de, ordusu imha edildi.
Orhan Gâzî, Pelekanon Zaferi’ni kazanınca, yıllardan beri muhasara altında olan İznik şehrine baskıyı şiddetlendirdi. Bizanslılar’ın İznik kumandanı, Pelekanon muharebesinin neticesini öğrenince, artık kendisine yardım edilemeyeceğini anlayıp, Osmanlılar’ın adâletine sığınarak teslim olmak istedi. Orhan Gâzî, İznik kalesini teslim aldı. Ahâliden arzu edenlerin, eşyalarıyla birlikte gitmesine müsâade edildi. Ahâlinin çoğu; “Başımızda kardinal şapkası görmektense, Osmanlı sarığını tercih ederiz. Onların âdil idârelerinde rahat ederiz” deyip, Osmanlı idâresini tercih etti. Muharebe ve kuşatmada beyleri ölen kadınlar, Orhan Gâzî’ye müracaat edip, sahipsiz kaldıklarını, müslüman olup, Osmanlılardan isteyenlerle evlenebileceklerini söylediler. Orhan Gâzî, İznik’in yerli kadınlarının arzularını ilân edip, bekârları evlendirdi. İznik’te kalıp müslüman olmayanlara, İslâmiyetin gayr-i müslimlere olan hukuku tatbik edilip, vergilendirildi. Osmanlı Devleti’nin merkezi, geçici olarak İznik’e taşındı, İznik i’mâr edilip, İslâmî eserlerle süslendi. Orhan Gâzî, İznik’in en büyük kilisesini câmiye çevirip, burada Cum’a namazını kıldı. Manastırını da medreseye çevirtti, imâret yaptırdı. Kendi eliyle imâretin mumlarını yakıp, fakirlere ve gazilere aş dağıttı. Ahâlisinden; müslim ve gayr-i müslim, hiçbir kimsenin aç ve açıkta kalmamasına gayret etti. Orhâniye adı verilen medreseye zamanın en meşhûr âlimlerinden hocalar bulup, Dâvûd-i Kayserî’yi de başmüderris ta’yin etti. İstikbâlde, evlâtlarına ışık tutup yol gösterecek âlimlerin, adâletle hükmedecek kadıların yetişmesi için, ilk ilim merkezini kurdu. Şehirde; Orhan Gâzî’nin hayırsever hanımı Nilüfer Hâtun imâret, oğlu Süleymân Şah, medrese ve diğer hayır sahipleri de pekçok sosyal tesisler yaptırdılar, İznik’ten sonra, bölgenin ticarî bakımdan meşhûr şehirlerinden İzmit’in kuşatılması şiddetlendirildi. Bizans Kayseri, deniz yoluyla İzmit’in yardımına geldi. Orhan Gâzî, Osmanlı Devleti’nin ilk sulh andlaşmasını, İzmit’in kuşatılması esnasında, Bizans Kayseri Üçüncü Andronikos ile yaptı. İzmit kuşatmasını kaldırdı. 731 (m. 1331)’de Taraklı, Mudurnu ve Göynük kasabaları Osmanlı ülkesine katıldı. 733 (m. 1333)’de Gemlik, 736 (m. 1336)’da Kirmasti, Mihalıç ve Ulubat kasabaları fethedildi. 730 (m. 1330)’da anlaşma ile kuşatılması kaldırılan İzmit, 737 (m. 1337) yılında Koyunhisar kaleleriyle birlikte kesin olarak fethedildi. Hereke, Yalova ve Armutlu’nun da fethedilmesiyle, Osmanlı Devleti’nin hududu Boğaz sahiline dayandı. Bizans’ın Anadolu ile irtibâtı sâdece Şile ve Boğaziçi’nde kalmıştı. Orhan Gâzî’nin Bizans’ı iyice sıkıştırması Kayser, Üçüncü Andronikos’u andlaşmaya mecbûr etti. 742 (m. 1341) Osmanlı-Bizans andlaşmasına göre, Anadolu’daki Şile ve Üsküdar, Orhan Gâzî’nin akıncılarından emîn olmak şartı ile, diğer yerler Osmanlı Devleti’ne kaldı. Bizansdaki saltanat mücâdelesinde, taht iddiacıları, Orhan Gâzî’nin desteğini sağlamak istediler. Altıncı Yuannis Kantakuzen, kızı Teodora’yı Orhan Gâzî’ye verdi. Orhan Gâzî, beşbin Osmanlı askerini Avrupa kıt’asına geçirip, Kantakuzen’e yardımcı gönderdi. Kantakuzen’e yardım için Trakya’ya geçen Osmanlı askerleri, bölgede keşif yaparak, çevreyi tanıdılar. Orhan Gâzî’nin desteği ile Bizans tahtına sahip olan Altıncı Yuannis Kantakuzen, 1347’de dâmâdını Üsküdar’a da’vet ederek görüştü. Orhan Gâzî, Üsküdar’da üç gün misâfir kaldı. Kantakuzen, Bizans tahtındaki yerini sağlamlaştırınca, Osmanlı Devleti’ne ihânet edip, dâmâdı Orhan Gâzî’ye karşı Papayla gizli münâsebet içine girdi. Akdeniz, Ege, İstanbul ve Karadeniz’de koloni rekâbetindeki Venediklileri, Bizans Kayseri destekleyince, Orhan Gâzî de Cenevizlilere yardım etti. Orhan Gâzî, Bizans’ın papalık ile olan muhâberâtını haber alınca, 753 (m. 1352)’de Üsküdar ve Kadıköy ile Marmara adalarını fethettirdi. Kantakuzen aleyhine Bulgarlar ve Sırplar, batıdan harekete geçince, Osmanlılar’a karşı papalık ile ittifâk içinde olmasına rağmen, döneklik yaparak, Orhan Gâzî’den yardım istedi. Orhan Gâzî, Bizanslılardan Gelibolu yarımadasındaki kalelerden birinin sözünü alınca, oğlu Vezir Süleymân Paşa kumandasında onbin kişilik Osmanlı kuvvetini yardıma gönderdi. Kantakuzen, Osmanlı askerinin yardımıyla Dimetoka’da Bulgar ve Sırplar’a karşı başarılı muharebeler yaptı. Orhan Gâzî’nin oğlu Süleymân Şah, Anadolu’ya dönerken, Bizans Kayseri’nin Gelibolu yarımadasında Osmanlılar’a verdiği Çimbe kalesi’nde asker bıraktı. Osmanlılar’ın 754 (m. 1353)’de Çimbe Kalesi’ne yerleşmeleriyle, Rumeli’deki fetihler için üsse sahip olmaları, bölgenin kontrolünü sağladı. 755 (m. 1354)’de Gelibolu’nun fethi ile, Avrupa kıt’asındaki Osmanlı toprakları devamlı genişledi. Süleymân Paşa kumandasındaki Orhan Gâzî kuvvetlerinin, Bolayır ve Tekirdağı’na kadar bütün Marmara kıyılarına hâkim olmaları, Bizans Kayseri Kantakuzen’i telâşlandırdı. Osmanlıları bölgeden atma faaliyeti içine girdi. Orhan Gâzî ile İzmit’te görüşüp, Çimbe Kalesi’ne onbin altın karşılığı, Osmanlılar’ın Gelibolu’dan çıkmalarını istedi. Orhan Gâzî, teklifleri kabûl etmedi. Kantakuzen, Balkan ve Hıristiyan devletlerle ittifâk kurmak istediyse de müttefik bulamadı. Kantakuzen, 756 (m. 1355)’de Bizans tahtından indirilince; Yuannis, kayserliğe getirildi. Yuannis, Osmanlılar’ın Avrupa kıt’asındaki hâkimiyetine karşı koyulamıyacağını bildiğinden, Orhan Gâzî ile iyi geçinme çârelerini aradı. Orhan Gâzî’nin oğlu Halîl’i korsanlardan kurtarıp, kızını, kurtardığı Osmanlı şehzâdesine vermeyi kararlaştırdı. Yuannis, papalık ile de münâsebetlerde bulunarak, Bizans’ı Ortadoks mezhebinden Katolikliğe geçirmeyi başarırsa, Latin devletlerinden yardım alabileceğini zannetti. Bizansın Osmanlı aleyhindeki faaliyetlerine karşılık, Orhan Gâzî de fetih harekâtını arttırdı. Süleymân Paşa, 757 (m. 1356) senesinde Doğu Trakya’ya geçerek, Malkara ile, Keşan ve Çorlu’ya aldı. Bölgedeki Osmanlı hâkimiyetini kuvvetlendirmek için, Anadolu’dan Türk-İslâm nüfûsu getirilerek, iskân siyâseti tatbik edildi. Rumeli fütuhatında, Osmanlılar’ın yerli ahâliye iyi muâmele edip; din, mezheb ve dil hoşgörüsü ile, can, mal ve ırz emniyeti sağlaması, bölgeye sulh, sükûn, huzûr ve refah getirdi.
Orhan Gâzî, sultan olmasıyla, devlet teşekküllerini kuvvetlendirmeye ve yenilerini kurmaya başladı. Saltanatının üçüncü yılında, ya’nî 729 (m. 1329)’da ilk Osmanlı Akçesini Bursa’da gümüşden kestirdi. Ordu, askerî sınıflara ayrıldı. Atlı aşiret kuvvetleri yanında, devamlı ve ücretli askeri birlikler kuruldu. Askeri birliklerde onluk sistem tatbik edildi. Yaya denilen piyade askerler, onar, yüzer kişilik manga ve bölüklere ayrıldı. Kumandalarına; onbaşı, yüzbaşı ve bin mevcûtlu kuvvetlerin başındakilere de binbaşı rütbesinde, subaylar ta’yin edildi. “Müsellem” denilen süvari kuvvetinin otuz askeri, bir ocak kabûl edildi İlk plânda biner kişilik birlikler hâlinde kurulan “Yaya” ve “Müsellem” askerlerinin sayıları zamanla arttırıldı. Günlük birer akçe olan ücretleri, iki akçeye çıkartıldı. Ayrıca, muharebe dışında işleyebilecekleri araziler de verildi. Tımar sisteminin tatbikiyle, askeri hizmete ta’yin edilenlerin miktarı, tertîb edilen kadroyu çok geçtiğinden, bunların; nöbetle sefere gitmeleri ve sefere gidenlere, gitmeyenlerin yardımcı olmaları kânun hâline getirildi. Sefere gitmeyenlere “Yamak” denildi. Yamaklara yardım karşılığı ücret verilirdi.
Devlet teşkilâtında dîvân kuruldu. Dîvân’a; devlet başkanı pâdişâh ile, icâbında hükümet başkanı vezir başkanlık ederdi. Orhan Gâzî devrinin ilk veziri, âlimlerden, Hacı Kemâleddîn oğlu Alâeddîn Paşa idi. Vezirler “Paşa” ünvanını taşırlardı. Devletin askeri ve idâri bütün işlerinde pâdişâha yardımcı olurlardı. Şehir ve kazalar, kadı ve subaşıların idâresindeydi. Kâdı; idari ve adlî, subaşı da; asayiş ile askeri işlere bakarlardı. Orhan Gâzî devrinde en yüksek kadılık makamı Bursa kadılığı olup, ta’yinlere de bakardı.
Orhan Gazi, oğlu Süleymân Paşa’nın kaza neticesinde vefâtından sonra hastalandı. Veliahdlığa Murâd Bey’i getirdi. Ona nasîhatta bulunup;
“Oğul, saltanatına mağrur olma. Unutma ki dünyâ, hazret-i Süleymân’a kalmamıştır. Unutma ki, dünyâ, saltanatı geçicidir, lâkin büyük bir fırsattır, Allah yolunda hizmet ve Peygamberimizin “aleyhisselâm” şefaatine mazhâriyet için, bu fırsatı iyi değerlendir! Dünyâya âhıret ölçüsüyle bakarsan; ebedî saadeti feda etmeye değmediğini göreceksin. Oğul! Rumeli hıristiyanları rahat durmayacaktır, sen o canibe (tarafa) yürü, Rumeli fethini tamamla! Kostantine’yi (İstanbul’u) ya fethet yahut fethe hazırla! Civardaki Türk beyleriyle mes’ele çıkarmamaya çalış. Ahâli her ne kadar bizi istese de, başlarında bulunan beyler, beyliklerinden geçme taraftarı gözükmez. Daha bir zaman idâre edecekler, lâkin sonunda olmuş meyve gibi avcuna düşeceklerdir. Anadolu’da gaile çıkmazsa, Rumeli işini rahat hâlledersin. Bu yüzden, Anadolu’nun sessizliğini bozmamaya gayret et! Cennet mekân babam Osman Gazi Hân, Söğüt ve Domaniç’ten ibâret bir avuç toprağı beylik yaptı. Biz, Allahın izniyle beyliği hanlığa, sultanlığa ikmâl ettik. Sen daha da büyüğünü yapacaksın! Osmanlı’ya iki kıt’a üstünde hükmetmek yetmez. Zîrâ İ’la-yı kelimetullah azmi iki kıt’aya sığmayacak kadar yüce bir azîmdir. Selçuklunun vârisi biz olduğumuz gibi, Roma’nın vârisi de biziz! Oğul! Kur’ân-ı kerîmin hükmünden ayrılma! Adâletle hükmet! Gazileri gözet! Dîne hizmet edenlere hizmeti şeref say! Fakirleri doyur! Zâlimleri ise cezalandırmakta tereddüt gösterme! En kötü adâlet, geç tecellî eden adâlettir! Sonunda hüküm isâbetli dahî olsa, geciken adâlet zulümdür! Oğul, biz yolun sonuna geldik, sen daha başındasın. Cenâb-ı Mevlâ saltanatını mübârek kılsın” dedi.
Orhan Gâzî, 760 (m. 1359) yılında vefât etti. Kabri, Bursa’daki Gümüşlü Kümbettedir. Devletinin topraklarım altı misli büyüten Orhan Gâzî vefât ettiğinde, Osmanlı Devleti, şu şehir ve kalelere hâkim bulunuyordu: Bilecik, Bursa, Balıkesir, Bolu ve civarı, Kocaeli, Sakarya, Eskişehir, Çanakkale, İstanbul’un birkaç kalesi hâriç Anadolu yakası, Anadolu’da; Ankara, Ayaş, Beypazarı, Nallıhan, Kızılcahamam, Haymana, Polatlı, Soma, Kırkağaç, Domaniç, Bergama, Dikili, Kınık, Marmara adaları, Trakya’da; Tekirdağ, Lüleburgaz, ipsala, Keşan.
Fethedilen beldeler, ilmî, mimari ve sosyal te’sislerle süslendi, İznik’te ilk Osmanlı medresesine ilâveten, câmi, imâret, Bursa’da; câmi, imâret, tabhâne, ribat yaptırıp, kiliseyi medreseye çevirtti. Hanımı Nilüfer Hâtun da, Bursa’da Nilüfer Çayı üstünde köprü ile imâret, sebil hayratları yaptırdı. İznik Medresesi’nin müderrisliğine ta’yin edilen Dâvûd-i Kayserî, zâhirî ve bâtınî ilimlerde de derin âlimdi. Dâvûd-i Kayserî, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin “Füsûs-ül-hikem” adlı eserini, “Matla-ı husûs-il-kilem fî şerh-i Füsûs-ül-hikem” adıyla şerhedip, talebelerine okuttu. Bu eser, tasavvufun Osmanlı ülkesinde yayılmasında etkili olurdu. Orhan Gâzî gazilerin yetişmesinde, yeni fethedilen yerlerin İslâmlaşmasında, fetih öncesi hazırlıkların yapılmasında, cihâd esnasında askerin galeyana getirilmesinde büyük emekleri geçen âlimler ve dervişlere de hürmet edip; onların barınmaları ve hizmetlerini kolayca îfâ edebilmeleri için, tekke ve zaviyeler yaptırdı. Bu dervişlerden Geyikli Baba ve Derviş Murâd meşhûrdur.
Orhan Gâzî’nin şahsiyeti, nesillere örnek mâhiyettedir. Halim, selim olup, son derece merhametliydi. Kolay kızmaz, kızınca da belli etmezdi. Askerlerini ve teb’asını kendisinden fazla korurdu. Muharebelerde zayiat durumuna dikkat ederdi. Zayiata sebep olacak mevkilerin fethini kuşatmayla kolaylaştırıp, teslimini beklerdi. Çok âdildi. Dîni bütün bir müslüman olup, Ülkede İslâm hukukunu tereddütsüz tatbik ettirirdi. Orhan Gâzî’nin İslâm ahlâkına hayran olup, adâletine gıpta eden hıristiyanlar, kendi soyundan ve dininden hânedanların yerine Osmanlı idâresini tercih ederlerdi. İyi bir teşkilâtçı, cesur bir kumandan olduğu gibi, mükemmel bir idâreciydi. İlme, âlimlere ve gönül sultânı ma’nevî şahsiyetlere hürmetkardı. Âlimlerinin sohbetinde bulunup, onlarla istişâre ederdi. İmâr ve iskân siyâsetine önem verip, devrinde fethedilen beldelere Türk-İslâm nüfûsu yerleştirirdi.
Osmanlı ülkesinin nüfuzunu arttırıp devleti müesseseleştirdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Âşıkpaşa-zâde Târihi
2) Meşâhir-i İslâmiyye cild-1, sh. 72
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1056
4) Rıhlet-i İbn-i Battûta, Beyrut 1960, sh. 308
5) Rehber Ansiklopedisi, cild-13, sh. 262İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ OSMAN EL-HATTÂB
Ebû Bekr-i Dûkdesî hazretlerinin yetiştirdiği âlimlerin ve evliyânın büyüklerinden. Doğum târihi ve hâl tercümesi hakkında, kaynaklarda pek ma’lûmât bulunmayan Osman el-Hattâb, 800 (m. 1397) senesinde Kudüs’te vefât etti. Zamanında bulunan meşhûr âlimlerin sohbetleriyle yetişen Osman el-Hattâb ( radıyallahü anh ), haram ve şüphelilerden sakınan, devamlı ibâdet ve tâatle meşgûl olan güçlü, kuvvetli ve heybetli bir zât idi. Dünyâya kıymet ve ehemmiyet vermezdi. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde, sâde bir hayat yaşardı. Giyim, kuşam ve yemek husûsunda da böyle sâde hareket ederdi. Kendini beğenmek, övünmek, kibir gibi kötü düşüncelerin kalbine gelmemesi için, deve yününden yapılmış uzun bir hırka giyerdi. Allahü teâlânın mahlûkâtındaki hikmetleri, bunları yaratan Allahü teâlânın büyüklüğünü düşünmek, buna karşı şükredici bir kul olmak maksadıyla, devamlı olarak mahzûn, mahcûb, başı önüne eğik hâlde dururdu. Bir ihtiyâç olmadıkça ve birisi ile konuşmak îcâb etmedikçe başını yukarı kaldırmazdı. Bütün mahlûkâta ve bilhassa yetim çocuklara karşı çok merhametli idi. Kendisi daha çok küçük iken, babası vefât etmiş ve yetim olarak büyümüş olduğundan, yetim çocukların hâlini daha iyi bilirdi. Dergâhında bulunan talebelerinin ihtiyâçlarını kendisi karşılardı. Onların ve hattâ dışarıda bulunan insanların dertlerine, sıkıntılarına çâre bulmaktan zevk alırdı. Tanıdıklarının en ufak ihtiyâçları ile yakından ilgilenir, bunu yaparken hiç üşenmez ve sıkılmazdı. Dağdan odun getirir ve yemek kazanının altını kendisi yakardı. Talebelerinden ve yetimlerden yüz kadar kimse devamlı olarak yanında kalır, onların da ihtiyâçlarını kendisi görürdü. Dergâhın bir geliri veya bir vakfı yoktu. Bununla beraber, hem orada bulunanların barınmalarından, hem de orada barınanların maişetlerinden bir endişe olmazdı. Günlük ne gelirse ona rızâ gösterirler, Allahü teâlâya şükrederlerdi. O beldede bulunup, durumu müsait olanlar ve hattâ zamanın sultânı bile, zaman zaman, buğday, mercimek, fasulye, pirinç gibi şeyler gönderirlerdi.
Birgün Sultan Kaytbay, Osman el-Hattâb’a hitaben; “Başkalarının ihtiyâçlarını karşılamak için kendinize çok sıkıntı veriyorsunuz. Bırakın hepsini! Gitsinler ve siz de biraz rahat edin!” dedi. Sultânın bu sözlerini dikkatle dinleyen Osman el-Hattâb hazretleri buyurdu ki; “Siz de bizim durumumuzdasınız. Madem öyle, bu işi siz yapın! Bırakın köleleri, askerleri. Herkesi salın gitsinler. Tek başınıza oturun! Rahatınıza bakın!” Bu sözleri hayretle dinliyen sultan; “Nasıl olur? Nasıl böyle söyleyebilirsiniz? Bunlar İslâm askerleridir” dedi. Bunun üzerine Osman el-Hattâb da buyurdu ki; “İşte bunlar da Kur’ân askerleridir.” Bu cevap sultânın çok hoşuna gitti. Ona hak verip, kendi düşüncelerinin yanlış olduğunu anladı.
Bir defasında sultan, geniş ve büyük bir saray yaptırıyordu. Osman el-Hattâb hazretleri sultânın yanına giderek; “Ey efendim! Bu sarayın bina edildiği arsanın dörttebirlik bir kısmı, önceleri câmi idi. Sonra bu câmiyi yıktılar. Yıkıntılar üzerini toprakla doldurup orasını bahçe yaptılar. Siz de şimdi o yerin üzerine saray yaptırıyorsunuz” dedi. Sultan hiç tereddüt etmeden bu sözleri kabûl etti ve bildirilen yerin derhâl yıkılıp, boşaltılmasını emretti. Dediği gibi yapıldı. Ba’zıları bu durumu beğenmeyip, dedikodu etmeye başladılar ise de, sultan bunlara hiç i’tibâr etmedi. Osman el-Hattâb ise, hakîkati meydana çıkarmak için o yeri kazmaya başladı. Biraz kazılınca, yıkılan mescidin kalıntıları olan mihrâb ve iki tane de sütun meydana çıktı. Sultâna haber göndererek, gelip buraya bakmasını, kendi gözleri ile görmesini istedi. Sultan gelip baktı. Durum aynen o zâtın bildirdiği şekilde idi. Bu hâli gören i’tirâzcılar da i’tirâzlarından vaz geçtiler. Böyle kerâmet sahibi bir zâtın bildirdiği bir duruma i’tirâz etmiş oldukları için çok üzüldüler. Bu hâli Osman el-Hattâb’ın orada daha çok tanınmasına, hürmet ve muhabbet görmesine sebep oldu.
Hanefî mezhebi âlimlerinden Şeyh-ül-İslâm Nûreddîn et-Trablûsî ve Mâlikî âlimlerinden Seyyid Şerîf el-Hattâbî (r.aleyhimâ), Osman el-Hattâb’ın ( radıyallahü anh ) şöyle anlattığını haber veriyorlar “Hocam Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) ile hacca gittiğimizde, kendisinden, zamanımızın kutbu olan büyük âlim ile beni buluşturmasını istedim. Bana; “Burada otur!” dedi ve kendisi yürüyüp gitti. Bir saat kadar ortalarda görülmedi. Sonra geldi. Yanında o büyük zât vardı. Zemzem kuyusu ile Makam-ı İbrâhim denilen yer arasında oturdular. Bir saat kadar kendi aralarında sohbet ettiler. Bu sırada bana öyle bir ağırlık çöktü ki, kendimi tutamıyordum. Öyle ki, başım dizime dayandı. O zât bana; “Ey Osman! Bizi tanıdın ve bildin” buyurdu. Sonra Fâtiha ve Kureyş sûrelerini okuyup duâ ettiler. Daha sonra da oradan ayrılıp gittiler. Aradan biraz zaman geçince, hocam Ebû Bekr geri dönüp yanıma geldi. Bana; “Başını kaldır!” buyurdu. Kaldıramadığımı söyledim.
Bunun üzerine boynumu biraz oğdu ve Allahü teâlânın izni ile boynumu hareket ettirebilir hâle geldim. Bunun üzerine bana; “Yâ Osman! O zâtı görmediğin, sâdece sesini duyduğun hâlde bu hâle geldin. Ya görseydin nasıl olurdun?” buyurdu. Osman el-Hattâb hazretleri bundan sonra, oturduğu meclisden Fâtiha ve Kureyş sûrelerini okumadan kalkmazdı. Zamanında bulunan âlim ve evliyâ zâtlar, Osman el-Hattâb hazretlerini severler, ona hürmet ve edebde kusur etmezlerdi. Bununla beraber, kendisini âciz, zavallı ve kabahatli bilir, Cehenneme atılmaktan çok korkardı. Birisi kendisine yalvarıp duâ isteseydi; “Osman, Cehennem odunlarından bir odundur. Onun hâtırı nedir ki, sana bir faydası dokunsun?” diye cevap verirdi.
İmâm-ı Menâvî hazretleri buyuruyor ki: “Bir haceti olan kimse, Osman el-Hattâb hazretlerinin kabrini ziyâret edip, yedi defa Fâtiha-i şerîf ve on defa salevât-ı şerîfe okursa ve bu zât hürmetine Allahü teâlâya duâ ederse, biiznillah o haceti görülür. Sıkıntısı gider.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 146
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 105İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ OSMAN GÂZÎ
İlk Osmanlı sultânı, velî, âlim ve evliyâ dostu. Oğuzların Bozok kolunun Kayı Boyu’ndan Ertuğrul Gâzî’nin oğludur. Osman Gâzî, 656 (m. 1258) senesinde Söğüt’te doğdu. Dünyânın en uzun ömürlü hânedanını kurup, Osmanlı devletinin temelini attı. Fahrüddîn lakabı verildi. 726 (m. 1326) senesinde Söğüt’te vefât edip, oğlu Orhan Gazi tarafından fethedilen Bursa’da, Gümüşlü Kümbet’e defnedildi.
Osman Gazî, hâlis bir müslüman, eşsiz bir kamandan olan Ertuğrul Gâzî’nin oğlu olarak dünyâya geldi. Ertuğrul Gâzî’nin babası Süleymân Şah, Fırat nehrini geçerken atının ayağının sürçmesi neticesi suya düşüp boğuldu. Bugünkü Suriye sınırları içerisindeki Ca’ber Kalesi Türk mezarlığına defnedildi Diğer kardeşleri geri gidip, Ertuğrul Gâzî ile Dündar Bey Anadolu’ya geldiler. Çeşitli yerlerde konaklayıp kışlayarak, Ankara yakınlarında Karacadağ’a indiler. Sonra Sultanöyüğü’ne göçtüler. Ertuğrul Gâzî’nin yanında, aileleri ile beraber dörtyüz yiğit vardı. Ertuğrul Gâzî, Sultanöyüğü’ne vardığı sıralarda, Moğollar, Anadolu Selçuklu Sultânı Alâeddîn Keykûbâd ile savaş halindeydi. Selçuklu ordusunun bozulmak üzere olduğu bir sırada, Ertuğrul Gâzî’nin dörtyüz seçme yiğidi. Moğollara hücum ettiler. Çok geçmeden, Moğollar darmadağınık oldu. Sultan Alâeddîn Keykûbâd, Ertuğrul Gâzî’nin bu hizmetini takdîr ve teşekkür etti. Ertuğrul Gâzî ve halkına, Söğüt’ü kışlak, Domaniç ve çevresindeki dağları da yaylak olarak verdi. Ertuğrul Gâzî, Selçuklu’nun uç beyi olmuştu. Mü’min, kâfir herkese iyi davrandı. Herkesin sevgi ve saygısına mazhar oldu. Âdil idâresi, müslümanların da, kâfirlerin de pek hoşlarına giderdi. Ertuğrul Gazi, din âlimlerine, dervişlere, Allah dostlarına çok hürmet ve iltifâtlarda bulunurdu. Zaman zaman onların ziyâretlerine gider, onların nasihatlerini can kulağı ile dinlerdi. Yine böyle bir ziyâretinde, bir âlimin evinde misâfir oldu. Odada, Allahü teâlânın kelâm-ı ilâhîsinin yazılı olduğu Mushaf-ı şerîfin mevcûdiyetinden haberdâr oldu. Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Cebrâil (aleyhisselâm) vasıtasıyla gönderilen Allahü teâlânın mübârek kitabına hürmetinden, onun huzûrunda uzanıp uyuyamadı. Abdest tâzeleyip, sabaha kadar tam bir edeb ve ta’zimle onu okudu. Yönünü Mushaf-ı şerîfe dönmüş olarak oturmaktayken, sabaha yakın uyukladı. Bu arada bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında kendisine şöyle bir nidâ gelip: “Ey Ertuğrul! Sen bu gece benim kelâmıma hürmet ve ta’zim edip, izzet ve ikram eyledin; ben de senin evlât ve haleflerini, dünyâ durdukça devlet ve saltanat ile yüceltip, izzet ve ikrama lâyık gördüm” denildi. İşte böyle mübârek bir kimse olan Ertuğrul Gâzî’nin, bu sırada bir oğulcağızı oldu. Onun en küçük oğlu olan bu çocuğa, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) iki mübârek kızı ile evlenmekle şereflenen, Aşere-i mübeşşereden olmak müjdesine mazhar olan, Hulefâ-i Râşidîn’in (radıyallahü anhüm) üçüncüsü Osman’ın ( radıyallahü anh ) ismini verdiler. Adı gibi İslama ve Kur’ân’a hizmet etmesini temenni ettiler. Osman Gâzî dünyâya geldiği zaman diğer tarafta Hülâgu Bağdad’ı yağmalıyordu. Müslümanlar bir tarafta muzdarip olurken, diğer tarafta yeni bir devletin müessisi doğuyor, müslümanları sevince gark ediyordu. Kısa zamanda Osman Gazi, büyüyüp serpildi. Güzel ahlâkı, yiğitliği ve davranışlarıyla çevresindekilerin takdîrini kazandı. Ahî şeyhlerinin büyüklerinden, zamanının âlim ve evliyâsı Edebâli hazretlerinin sohbetlerine ve hizmetine koştu. Ondan zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Allahü teâlânın eşsiz kelâmını, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerini, Selef-i sâlihînin güzel yolunu öğrendi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına tam itaatkâr olarak, Resûl-i ekremin güzel ahlâkıyla ahlâklandı. Samimi bir müslüman oldu. Devrin örf ve âdetlerine göre, mükemmel bir askerî ta’lim ve terbiye ile yetişti. Babası Ertuğrul Gâzî’nin silâh arkadaşları ve kumandanlarından, kılıç kullanmayı, kargı savurmayı, ata binmeyi, gürz kullanmayı öğrendi. Gazilerin gazâlarını dinleyip, onlardan ibret alarak, kumandanlık vasıflarını geliştirdi. Gençliğinden i’tibâren gazâlara katılıp, zafer kazanarak, kumandanlık vasıfları kemâle erdi.
Bizans’ın hakimiyetindeki Batı Anadolu cihâd memleketi olduğundan, bölgede gazâ niyetiyle pekçok kumandan, mücâhid, derviş ve herbiri birer gönül sultânı şeyh ve âlim bulunuyordu. Osman Gâzî; Anadolu’nun İslâmlaştırılıp, türkleşmesi faaliyetine katılan bu gönül sultanlarından, ahilerden Şeyh Edebâlî Karamanî’nin sohbetlerini hiç kaçırmamaya gayret ederdi. Hattâ bir defasında, hocası Edebâlî’nin oturmakta olduğu itburnu köyünün de sahibi olan Eskişehir hâkimi ile araları açılmış, hocasını, babasının topraklarına göçürerek yerleştirmişti. Eskişehir hâkimi ile yaptığı savaşta onu yenmiş, kardeşlerinin ve çevresinin takdîrine mazhar olmuştu. Daha ondokuz yaşlarında iken, 679 (m. 1277) yılında, Edebâlî hazretlerinin dergâhına misâfir olduğu birgünde, acâib bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında hocası Edebâli’nin koynundan bir ayın çıkıp kendi koynuna girdiğini, arkasından da kendi göbeğinden bir ağacın bitip âlemi tuttuğunu, gölgesinde, nice dağların bulunup, nehirlerin aktığını, birçok insanların kaynaştığını, kimisinin bahçe ve tarla sulayıp, kimisinin çeşmeler akıttığını gördü. Gördüğü rü’yâyı ertesi günü hocasına anlattı. Şeyh Edebâlî ona; “Müjde ey Osman! Hak teâlâ, sana ve senin evlâdına saltanat verdi. Bütün dünyâ, evlâdının himâyesi altında olacak, kızım Bâlâ Hâtun da sana eş olacak” deyip, rü’yâsını ta’bir etti. Kızını da ona zevceliğe verdi. Bu sırada yanlarında, Edebâli’nin Dursun adında bir talebesi vardı; “Ey Osman, sana padişahlık verildi. Şükrâne olarak bize ne verirsin?” dedi. Osman Gâzî de, ona bir şehir vermeyi teklif etti. O derviş, şehri çok görüp; “Şu köyceğize râzıyım. Bana bir yazı ver” dedi. Osman Gâzî de; “Ben, bunun usûlünü bilmem, sana su kabım ile kılıcımı vereyim. Onlar nişan olsun. Benim evlâdım, onları senin elinde görüp, hakkına rızâ göstersinler” dedi. O derviş, onların nikâhını oracıkta akdetti. Sâde bir şekilde Bâlâ Hâtun’la evlendiler. Bu izdivaçtan Orhan Gâzî doğdu. Orhan Gâzî’nin doğduğu sıralarda, Ertuğrul Gâzî de 680 (m. 1281) yılında vefât etti. Ertuğrul Gazi, cesâreti, zekâsı, cömertliği, İslâm dînine sadâkati ve güzel ahlâkı ile, kardeşleri arasında en üstünü olan Osman Gâzî’yi kendisinden sonra kayıboyu beyliğine aday göstermişti. Osman Gâzî babasının vefâtından sonra bey seçilip, idâreyi ele aldı.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Bizans hududundaki Kayılar, Söğüt kışlağı ile Domaniç yaylağı arazisine hâkimdiler. Osman Gâzî, Kayı Beyi olunca, hudut komşusu Bizans tekfurları ile iyi geçinmeye çalıştı. Bunlar arasında en çok Bilecik tekfuru ile anlaşıyordu. Boy’da; eskiden beri yaylağa çıkarken, ağır eşyâları Bilecik tekfuruna emânet etmek, buna karşılık tekfura ba’zı hediyeler vermek geleneği vardı. Emânetin teslimi ve alınması, silâhsız kimseler ve kadınlar tarafından yapılırdı. Aşiretlerin yaylağa çıkış ve dönüşlerinde, İnegöl tekfuru yollarını keserek onlara zarar veriyor, bu yüzden sık sık çarpışmalar oluyordu. Osman Bey’in kuvvet ve nüfuzunun devamlı arttığını gören İnegöl tekfuru Nikola, komşularından tedbir alınmasını istedi. İnegöl tekfurunun Bizanslılara ittifâk teklifi, Bilecik tekfuru tarafından Osman Gâzî’ye haber verildi. Tekfur Nikola’nın, Ermenibeli’nde (Pazarköy’de) kuvvet topladığı tesbit edilince, Osman Gazi, Kayı ileri gelenleri, kumandanlar ve arkadaşlarından Akçakoca, Abdürrahmân Gazî, Aykut Alp, Konur Alp, Turgut Alp ile istişâre etti. İnegöl’ün fethine karar verildi. 683 (m. 1284)’de Pazarköy’de meydana gelen muharebede, Osman Gâzî’nin yeğeni Bay Koca şehîd düştü. Muharebenin ardından, Kolca Kalesi feth edildi. Mağlubiyeti hazmedemeyen İnegöl tekfuru ile Karacahisar tekfuru birleştiler. 687 (m. 1288) yılında Domaniç yakınında Ence (Ekizce)’de yapılan muharebede, tekfurlar tekrar mağlup edildiler. Bu muharebede, Osman Gâzî’nin kardeşi Sarı Yatu (Sarı Batı) şehîd oldu. Osman Gâzî’nin Ekizce muvaffakiyeti, Anadolu Selçuklu Sultânı Gıyâseddîn Mes’ûd Şah tarafından mükâfatlandırıldı. Osman Gâzî’ye bir fermanla, Söğüt yurt olarak verildi. Osman Gazi, bir baskınla da İnegöl tekfurunu ve pekçok askerini öldürdü. İnegöl’den pekçok ganîmet aldı. İnegöl tekfurunun öldürülmesi ve Osman Gâzî’nin topraklarının devamlı genişlemesi, Bursa ve İznik tekfurlarını telâşlandırdı. Osman Gâzî’nin Bizans tekfurlarına karşı ta’kib ettiği siyâset, Anadolu Selçuklu Sultanlığı’nca takdîr edilip, tekrar mükâfatlandırıldı. 688 (m. 1289)’de bir fermanla Söğüt’e ilâveten Eskişehir ve inönü tarafları verilip, mîrî vergiden muaf tutuldukları gibi, beylik alâmetleri olan alem, tuğ, kılıç ile, gümüş takımlı bir at da gönderildi. Selçuklu Sultânı’nın hediyeleri alınıp fermanı okununca, Osman Gazi, gazâ akınlarına daha da hız verdi. İznik’e akın tertîblendiyse de, kale alınamadı, pekçok ganîmetlerle dönüldü. Karacahisar ile Yarhisar tekfurları, Osman Gâzî aleyhine ittifâk kurdular. 690 (m. 1291)’da Karacahisar fethedilince, alınan ganîmetlerin beştebiri Anadolu Selçuklu Devleti’nin başşehri Konya’ya gönderilip, kalanlar muharebeye katılan gazilere dağıtıldı. 691 (m. 1292)’de Sakarya ırmağının kuzeyine akın yapıldı. Bu akınlarda Sorgun Köyü, Göynük, Taraklıyenicesi ve Mudurnu taraflarının askerî mevkileri tahrib edilip, pekçok ganîmet alındı. 697 (m. 1298) yılına kadar teşkilâtlanmaya ağırlık verdi. Osman Gâzî’nin ileriye dönük faaliyetleri, huduttaki Bizans tekfurlarını daha da telâşlandırdı. Bilecik tekfuru da Osman Gâzî aleyhine ittifâk içine girdi. Bizans-Rum tekfurları, Osman Gâzî’yi muharebe meydanında öldürüp yenemeyeceklerini anlayınca, entrikaya başvurdular. Yarhisar tekfurunun kızıyla evlenecek olan Bilecik tekfurunun düğününe da’vet edip, öldürmeyi plânladılır. Osman Gâzî’ye sû-i kasd tertîbi, dostu Harmankaya beyi Köse Mihal tarafından haber verildi. Osman Gâzî, Bizans entrikasına karşı tedbir aldı. Bizans tekfurları ile beraber da’vet edildiği düğüne, hediye olarak kuzu sürüsü gönderdi. Düğün sonrası yaylağa çıkacağını bildirerek, eskiden olduğu gibi değerli eşyalarının kadınlar vasıtasıyla kaleye alınmasını istedi. Bilecik tekfuru, Bizans tekfurlarıyla ittifâk hâlinde olduğundan, Osman Gâzî’nin teklifini kabûl edip, düğün yeri olan Çakırpınarı’na gitti. Osman Gâzî, aşiretin eşyası yerine, atlara silâh yükletip, kırk kadar gaziyi, kadın kılığında Bilecik’e gönderdi. Kadın kılığında kaleye giren yiğitler Bilecik’e gidip, şehri ele geçirdi. Osman Gâzî de, düğünden dönen Bilecik tekfurunu kurduğu pusuyla yenilgiye uğratıp, düğüne katılanların ve askerin çoğunu öldürttü. Osman Gâzî’ye karşı tertîblenen Bizans entrikası lehe çevirilip, gelin dâhil, düğüne katılanların bir kısmı esîr alındı. Geline Nilüfer adı verilip, Osman Gâzî’nin oğlu Orhan Gâzî’ye nikahlandı. Fethe devam edilip, ertesi gün Yarhisar kalesi kuşatılıp, ele geçirildi. Osman Gâzî’nin kumandanlarından Turgut Alp ve gaziler de İnegöl’ü feth ettiler.
Osman Gâzî, Anadolu’da Bizans hududunda fetihlerde bulunurken, İlhanlılar da Anadolu’yu istilâ ettiler. İlhanlı hükümdârı Gazân Hân, Anadolu Selçuklu Sultânı Alâeddîn Şah’ı İran’a götürdü. Bütün Anadolu, Selçuklu Devleti’nin toprakları, İlhanlılar’ın eline geçti. İlhanlı zulmünden hicret eden birçok Anadolu Selçuklu emîn ve ma’iyeti, Osman Gâzî’nin gazâlarına katılmak için hizmete geldi. Osman Gazî, 680 (m. 1281) yılından beri arazisini devamlı genişletip; gazâ niyetiyle hizmetine katılanlarla devamlı güçleniyordu. Anadolu Selçuklu Sultanlığı’nın fetret devrindeki iktidar boşluğundan faydalanarak, Türk beyleri istiklâllerini ilân ediyordu. Osman Gâzî de iyice kuvvetlenmişti. 698 (m. 1299)’de istiklâlini ilân edip, tâbilikten kurtuldu. Osman Gâzî’ye istiklâl alâmetleri olan ferman. sancak, alem, tuğ, kılıç ve at ile takımı önceden verildiğinden, istiklâlini ilân etmesiyle, devlet teşkilâtının müesseselerini kurup, her kaleye subaşı, dizdar, kadı ta’yin etti. Köyler tımar olarak sipâhilere dağıtıldı. Osman Gâzî adına Karacahisar’da Cum’a hutbesi, Eskişehir’de bayram hutbesi okundu. Hocası ve kayınpederi Edebâlî’nin talebelerinden Dursun Fakîh’i Karacahisar’a kadı ve hatîb ta’yin etti. Fetvâ ve hüküm işlerini ona havale eyledi. 701 (m. 1301)’de Yurdhisar ve Yenişehir kaleleri fethedildi. Osman Gâzî yeni fethedilen Yenişehir’i merkez yaptı. Yeni merkezinde; idâri, iktisadî ve sosyal müesseseler inşâ ettirip evler, dükkânlar, çarşı ve hamamlar yaptırdı. Bilecik’i de kayınpederi Edebâlî’ye verdi. Hanımını ve annesini de Bilecik’te bıraktı. Oğlu Alâeddîn Paşa’yı yanına aldı. Orhan Bey’e Sultanönü (Karacahisar), Gündüz Alp’e Eskişehir, Aykut Alp’e inönü, Hasen Alp’e Yarhisar, Turgut Alp’e İnegöl bölgelerinin idâresini verdi. Oğlu Orhan’la birlikte sık sık gazâya çıkarlar, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını tebliğ ederlerdi. Onları dinlemeyip; insanlara ve kendilerine zulmeden zâlim Bizans tekfurları ile savaşırlardı. Ba’zan da geri gelip, merkezleri Yenişehir’de hazırlık yaparlardı. Fethedilen yerleri, ahâliye tımar olarak dağıtırlardı. Fethedilen yerlerde; haklıyı ve haksızı ayırmak için bir kadı ta’yin edilir, emniyeti sağlaması için de bir subaşı atanırdı. Yeni yeni fetihlerin olduğunu duyan ve Moğol zulmünden kaçan Anadolu’daki müslüman ahâli, Osman Gâzî’ye gelip yer-yurt istediler. O da, onlara yurt verip, iş gösterdi. Âdil idâresinden istifâde edip, Hak yolunda cihâda gayret etmelerini, geride kalanların da uçtakilere duâlar etmelerini istedi. Onlar da canla başla kabûl ettiler. Karacahisar’da teşkilâtlanma tamamlanıp, çarşı ve pazara alıcı ve satıcılar akın edince, Germiyan vilâyetinden bir kimse gelip, Osman Gâzî’nin huzûruna vardı; “Bu pazarın bac’ını bana satın!” dedi. Osman Gâzî; “Bac da ne ki?” diye sordu. O kimse de; “Pazara yük getiren herkesten akça almaya denir” dedi. Osman Gâzî de; “Bu pazara gelenlerde alacağın mı var ki, onlardan akçe alacaksın?” dedi. Adam da; “Bu eskiden beri âdettir, her vilâyette yapılmaktadır, her yükten pâdişâh için akçe alırlar” dedi. Osman Gâzî hiddettendi. Bugüne kadar, böyle birşeyin ille de alınması îcâbettiğini, ne bir din kitabında okumuş, ne de bir âlimin sohbetinde duymuştu. Tekrar suâl etti: “Bu, Hak teâlânın buyruğu mu, Peygamber (aleyhisselâm) sözü mü, yoksa, her ilin pâdişâhı kendisi mi uydurmuştur?” dedi. O kimse; “Evvelden beri sultan töresidir” dedi. Osman Gazî, Allahü teâlâ ve Resûlünün ( aleyhisselâm ) emri olmayan birşey husûsundaki bu gayretkeşliğe iyiden hiddetlendi, adama; “Yürü, artık buralarda görünme, yoksa sana zararım dokunur. Malını kendi eli, kendi alınteri ile kazanmış kimsenin bana ne borcu var ki, bana havadan akçe versin?” deyip, adamı gönderdi Yanındaki dostları, onun bu sözlerim işitince; “Size birşey vermeleri gerekmezse de, pazarı bekleyenlerin emekleri zayi olmasın diye birşey vermeleri iyi olur” dediler. Osman Gâzî de; “Madem ki böyle dersiniz; bir yükü satan kimse iki akçe versin, satmayan hiçbir şey vermesin. Ve de; her kime bir timar verirsem, sebepsiz yere kimse timarı ondan almasın. O kişi ölünce, oğluna versinler. Eğer oğlan küçükçe olursa, hizmetkârları, oğlan sefere yarayışlı hâle gelinceye kadar sefere gitsinler. Eğer bu kânunu her kim bozarsa, yahut benim neslime başka bir kânun öğretirse, Allahü teâlâ onu dünyâ ve âhırette zelîl eylesin” dedi. Bac ve tımarın kânunu bu şekilde düzenlendi, ilk Osmanlı akçesi, Osman Gâzî adına bastırıldı. Dörtyüz çadırla Anadolu Selçuklu-Bizans hududuna yerleştirilen Kayı Aşireti 698 (m. 1299)’de Osman Gazî’nin adına izafeten Osmanlı hânedanı ve devletini kurdu. Osman Gâzî, İslâm Dîni’nin esaslarını, Türk örfünü, teşkilât ve müesseselerini safha safha yerleştirip, mükemmelleştiriyordu. Teşkilât ve müessesesini kurarken, İslâm Dîni’nin farzlarından olan cihâd emrini de ihmâl etmiyorlar, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmekten, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel yolunu duyurmak için savaşmaktan bir ân geri durmuyorlardı.
Devamlı genişleyip, teşkilâtlanan Osmanlı Devleti’nin meydana getirdiği tehlikeyi, huduttaki tekfurlarla halledemiyeceğini anlayan Bizans Kayseri ikinci Andronikos Poleologos, hassa kumandanlarından Musalon’u Osman Gâzî üzerine sefere gönderdi. Musalon kumandasındaki Bizans kuvvetlerinin mevcûdu ikibin idi. Osman Gâzî, Bizans kuvvetleriyle 700 (m. 1301)’de İznik’in kuzeydoğusundaki Koyunhisar Kalesi mevkiinde karşılaştı. 700 (m. 27 Temmuz 1301) târihinde yapılan Koyunhisar Muhârebesi’nde, Osman Gâzî muzaffer oldu. 701 (m. 1302) yılında Köprühisar Kalesi feth edildi. 702 (m. 1303)’de Yenişehir’in güneşbatısındaki Marmaracık Kalesi feth edilip, İznik şehrinin kuzeyindeki Katırlı Dağı eteğine kale yapıldı. Kaleye Taz Ali kumandasındaki yüz asker bırakılarak, İznik ablukaya alındı. 706 (m. 1306)’da Bursa tekfurunun idâresindeki müttefik Bizans tekfurlarına karşı sefer yapıldı. Osman Gâzî, müttefik Bizans tekfurlarının kuvvetini Dinboz’da mağlup etti. Kestel, Kete ve Ulubat kaleleri Osmanlıların eline geçti. 706’da Osmanlılar, ilk defa Ulubat tekfuruyla askerî andlaşma imzaladılar. Andlaşmaya göre; mülteci Kite tekfuru Osmanlılara iade edilecek, Osman Gâzî’nin neslinden hiç kimse de Ulubat köprüsünü geçmeyecekti. Andlaşmayı Osmanlılar hiç bozmadılar. Âl-i Osman neslinden hiç kimse o köprüden geçmedi. Hep kayıkla geçtiler.
Osman Gâzî’nin Osmanlı arazisini devamlı genişletmesi, Bizanslıları telâşa düşürdü. Bizanslılar, İlhanlılar ile akrabalık kurarak, Osmanlı taarruzlarından kurtulmak istediler. Bizans Kayseri, kızı Maria’yı İlhanlı hükümdârı Gazân Han’a nişanladı. Onun ölümüyle de, Olcaytu Han’a nişanlayıp, Bizans kalelerini Osman Gâzî’nin taarruzlarından kurtarıp, Osmanlı hakimiyetindeki arazilerin geri alınmasını ümîd etti. Osman Gâzî, Bizans Kayseri’nin ittifâk arayışı içindeki durumunda dahî gazâlarını sürdürdü. 707 (m. 1307)’de İznik kuşatılıp, Yalova’ya akın düzenlendi. Böylece Osmanlılar denize ulaştı. 708 (m. 1308)’de Marmara Denizi’ndeki İmralı Adası feth edilip, deniz üssüne sahip olundu. Bizans’ın Bursa ile deniz ulaşımı ve irtibâtı kontrol altına alındı, İznik civârındaki Koçhisar feth edildi. Osman Gâzî’nin 720 (m. 1320) yılında Rodos Adası’na deniz seferi tertiplediği de rivâyet edilir.
Osmanlılar’ın Bizans hududunda te’sis ettiği âdil idâre; tekfurların zulmünden, vergilerin ağırlığından bıkan Hıristiyan ahâliden başka, kumandanların da takdîrini kazanmıştı. Rumlar, Osman Gâzî’nin idâresine sığınmaya başladılar. 713 (m. 1313)’de Harmankaya tekfuru Köse Mihal de Osman Gâzî’nin ma’iyetine girip, müslüman oldu. Köse Mihal Gâzî adını alarak, pekçok muharebeye katıldı. Osmanlı Devleti’ne çok hizmeti geçti. Rivâyete göre, Köse Mihal Bey’in müslüman oluşu şöyle oldu: Osman Gâzî, vaktiyle onu esîr almış ve Köse Mihal Bey’in yiğitlik ve mertliğinden ötürü serbest bırakmış, onunla dost olmuştu. Bursa kuşatıldıktan sonra yapılan istişârede, çevredeki Bizans tekfurlarının temizlenmesi kararı alındı. Osman Gâzî, ilk önce Harmankaya tekfuru Köse Mihal’i İslama da’vet etmeye karar verdi. Adam gönderip; “Derhâl sefere çıkılacak, hemen gelsin!” dedi. Köse Mihal sefer hazırlıklarını tamamlayıp, hemen geldi. Huzûra çıkıp el öptü. Îmân etmek istediğini söyleyip; “Hân’ım, bana müslümanlığı öğretin. Hazret-i Peygamberi ( aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm. Bana îmân etmemi buyurdu” dedi. Osman Gâzî’nin telkini ile Kelime-i şehâdet söyleyip, müslüman oldu. Beyler ve paşalar buna çok sevindiler.
Marmara sahilinden Karadeniz istikâmetine gazâ akınlarına devam eden Osmanlılar, 713 (m. 1313)’de Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke (Osmaneli), Hisarcık, Tekfurpınarı, Yenikale, Karagöz ve Yanıkçahisar kalelerini feth ettiler. Bursa, Osmanlı arazisi ortasında bırakıldı. Bursa ablukaya alınıp, Kaplıca ve Uludağ istikâmetlerine iki kale yapıldı. Kaplıca istikâmetindekinin kumandanlığına Osman Gâzî’nin yeğenlerinden Aktimur, Uludağ tarafındakine, Balaban ta’yin edilip, kalelere kumandanlarının isimleri verildi. Bursa kuşatmaya alındı. Moğol istilâsından Batı Anadolu’ya gelip, Kütahya’ya yerleşen Çavdarlı Aşîreti’nin Osmanlı’ya düşmanca hareketleri, Osman Gâzî’nin oğlu Orhan Gâzî tarafından durduruldu. Oymahisar’da yapılan muharebede, Çavdaroğlu esîr edilip, aşiretin saldırganları cezalandırıldı. 717 (m. 1317) yılında Orhan Gâzî ve kumandanlarından Konur Alp, Sakarya ve Karadeniz istikametindeki Kuratekin, Ebesuyu, Karacebeş, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kalelerini fethedip, bu mevkileri Osmanlı hâkimiyetine aldılar. Gazilerden Akça Koca, Sakarya nehrinin batısından İznik kalesine kadar olan mevkıyi fethetti. Buralara, adına izafeten Kocaeli denildi. Osman Gâzî’nin gençliğinden beri, Rum ve düşman tecâvüzlerine karşı askerî hazırlığı ve mücâdelesi, devlet kurarken idâri ve siyâsî faaliyetleri, onu altmış yaşından i’tibâren iyice yormaya başladı. Romatizmadan da muzdaripti. Gazâ akınlarıyla yetişip, yiğitliği, cesâreti, bilgisi ve İslâm Dîni’ne sadâkati ile düşmanlarını korkutan, müslümanların takdîrini kazanan oğlunun idâre tarzını sağlığında görebilmek için, son yıllardaki fetih hareketlerinde, siyâsî hâdiselerde Orhan Gâzî’yi vazîfelendirdi. Osman Gâzî, oğlu Orhan Gâzî’yi 721 (m. 1321)’de Mudanya, Kara Timurtaş Bey’i de Gemlik seferine gönderdi. Mudanya fethedilip, Bursa ablukası daha da kuvvetlendirildi. Onsekiz ay devam eden ilk Osmanlı akınında, Trakya ve Makedonya sahillerinde ki Bizans şehirlerinden pekçok ganîmet alındı. Bu Trakya akınında, bölge Osmanlılar tarafından tanınıp, keşif yapıldı. Bizans iktisadî buhrana uğratıldı.
Osman Gâzî hayattayken, oğlu Orhan Gâzî ve kumandanlar gazâ akınlarına devam edip, Osmanlı arazisini devamlı genişlettiler. 723 (m. 1323)’de Akyazı, Ayanköy, 724 (m. 1324)’de Karamürsel 725 (m. 1325)’de Orhâneli denilen Atranos fethedildi. Osman Gâzî, 714) yılından beri çevresini ablukaya alıp, kuşatma hâlinde tuttuğu Bursa’nın fethini görmek istiyordu. Orhan Gâzî, 726 (m. 6 Nisan 1326) târihinde Bursa’yı fethedip, Osman Gâzî’nin ve müslümanların arzusunu yerine getirdi. Gazilerin akınları neticesinde; Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve Devehisarı feth edildi. Bursa dâhil, bütün fethedilen bölgeler i’mâr olunarak, sahipsiz evler gazilere dağıtıldı. Osmanlı teşkilât ve müesseseleri kuruldu. Hıristiyan ahâliden Osmanlı ülkesinde oturanlara İslâm dininin gayr-i müslimler ile alâkalı hukuku tatbik edilerek, vergilendirildiler.
Osman Gâzî, vefâtından önce; devletin idâresini oğlu Orhan Gâzî’ye verdi. Kendisi Söğüt’te ikâmet etti. Vefâtından bir sene önce 725 (m. 1325) senesinde, kendisini ziyâret eden oğlu Orhan Gâzî’ye şöyle nasihat etti:
“Oğul! Önce din işlerini herşeyden evvel ele alıp yürütmek gayret ve esâsını dâima gözönünde bulundur ve bu esâsı sakın gevşekliğe uğratma. Çünkü, bir farzın yerine getirilmesini sağlamak, din ve devletin kuvvetlenmesine sebep olur.
Din gayretine sahip olmayan, sefâhate düşkün olan tecrübe edilmemiş kimselere devlet işlerini verme! Zira, yaradanından korkmayan, bir kimse, yaratıklardan da çekinmez.
Zulümden ve hangisi olursa olsun bid’atden, ya’nî İslâmiyete aykırı olan şeylerden son derece uzak dur! Seni zulüm ve bid’ate teşvik edip sürükleyenleri, devletinden uzaklaştır ki, böyle kimseler seni yıkılışa sürüklemektedirler.
Allahü teâlânın rızâsı için devlet hizmetinde ömrünü tüketen sâdık devlet adamlarını dâima gözet Böyle kıymetli kimselerin vefâtından sonra, aile efradını koru, ihtiyâçlı olanların da ihtiyâçlarını karşıla, teb’andan hiç kimsenin malına-mülküne dokunma. Hak sahiplerine haklarını ver. Lâyık olanlara ihsân ve ikramlarda bulun ve ailelerini de gözet özellikle, devletin rûhu mesabesinde olan ve en büyük dayanağı bulunan asker taifesini güzelce idâre edip rahatlarını te’min eyle.
Devletin bedeninde kuvvet mesabesinde olan hakîkî âlimleri ve fazilet sahiplerini, edîb ve yazarları, san’at erbâbını gözetip koru. Onlara hürmet, ikram ve ihsânda bulun. Bir ülkede, olgun bir âlimin, bir ârifin, bir velînin bulunduğunu duyarsan, uygun ve lâyık bir usûl ve ifâde ile onu memlekete getirt. Onlara her türlü imkânı tanıyarak ülkene yerleştir ki, hükümetin süresince âlim ve ârifler, bilginler, memleketinde çoğalsın. Din ve devlet işleri nizâma oturup ilerlesin.
Sakın, orduya ve zenginliğe mağrur olma. Hakîkî âlim ve âriflere, bilginlere hürmet edip, sarayında onlara yer ver. Benim hâlimden ibret al ki, zayıf, güçsüz bir karınca misâli, hiç lâyık olmadığım hâlde buraya geldim ve Allahü teâlânın nice nice ihsânlarına ve inâyetlerine kavuştum. Sen de benim uyduğum ve uyguladığım nizâmı uygula. Muhammed aleyhisselâmın dînini, bu yüce dinin mensûplarını ve itaat eden diğer teb’anı himâye eyle! Allahü teâlânın hakkını ve kullarının hukukunu gözet. Dînimizin ta’yin ettiği Beyt-ül-mâl’deki gelirin ile kanâat eyle! Devletin zarurî ihtiyâçları dışında sarfiyatta bulunmaktan son derece sakın! Senden sonra geleceklere de aynı nasihatlerde bulun ve iyice tenbîh eyle. Dâima adâlet ve insaf üzere bulun. Zulme meydan verme. Herhangi bir işe başlayacağın zaman, Allahü teâlânın yardımına sığın. Teb’anı düşmanların ve zâlimlerin saldırılarından koru. Haksız olarak hiç kimseye muâmelede bulunma! Dâima halkını hoşnut edecek şeyleri arayıp, yapılmasını sağla. Onların gönlünü kazanmağı, bunun devamını ve artmasını büyük ni’met bil! Teb’anın sana olan güveninin sarsılmamasına son derece dikkat eyle.”
Osman Gâzî’nin hastalığı, Bursa’nın fethinden sonra arttı. Hocası Şeyh Edebâlî ve hanımı Bâlâ Hâtun’un vefâtıyla hastalığı daha da şiddetlendi. Vefât edeceği zaman, oğlu Orhan Bey’e yaptığı vasıyyetnamesi, Osman Gâzî’nin İslâmiyete olan sevgi ve saygısını, Türk milletinin rahat ve huzûrunu ne kadar çok düşündüğünü ve insan haklarına olan gönülden bağlılığını açıkça göstermektedir. O vasıyyetname şöyledir:
Âkıbet-i kâr budur herkese, bâd-i fenâ pîr ve civana ese.
Azmi-bekâ eylersem ben bu dem, devlet-ü ikbâl ile ol muhterem!
Çünki, senin gibi halef koymuşam, rıhlet edersem bu cihandan ne gam.
Hıfz-ı re’âyâya çalış rûz-ü şeb! Tâ ki karin ola sana lutf-i Rab!
Vasıyyetnamenin özü şöyledir: “Allahü teâlânın emirlerine muhalif bir iş eylemeyesin! Bilmediğini şerî’at ulemâsından sorup anlayasın, iyice bilmeyince bir işe başlamayasınl Sana itaat edenleri hoş tutasın! Askerine in’âmı, ihsânı eksik etmiyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. Zâlim olma!
Âlemi adâletle şenlendir ve Allah için cihâdı terk etmiyerek beni şad et! Ulemâya ri’âyet eyle ki, şerî’at işleri nizâm bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm göster! Askerine ve malına gurûr getirip, şerî’at ehlinden uzaklaşma. Bizim mesleğimiz Allah yoludur. Ve maksadımız, Allahın dînini yaymaktır. Yoksa, kuru gavga ve cihangirlik da’vâsı değildir. Sana da bunlar yaraşır. Dâima herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini noksansız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emânet ediyorum!”
Osmanlı sultanları, bu vasıyyetnameye candan sarılmışlar, devletin altıyüz sene hiç değişmeyen anayasası yapmışlardır.
Osmanlı sultanları ilmi teşvik etmeyi, memleketlere sahip olmaktan aşağı tutmadılar. Kemâl sahibi ilim erbâbını dâima takdîr edip onlara rağbet ettiler. Hattâ, bunları diğer devlet erkânına takdim eylediler. Devletin hâl ve mesleği îcâbı olarak, en evvel ve en ziyâde rağbet ve teşvike mazhar olan Arabî ve şer’î ilimlerdi. Pâdişâhlar, savaşta ve barışta, kânunların düzenlenmesinde, dinimizin bildirdiği hükümlere sâdık kalmakla yükselip kuvvetlendiler. Bütün işlerinde âlimlerle istişâre eylediler. Devlet nizâmlarının hazırlanmasını, düzenlenmesini ve teftişini onlara havale eylediler, idâri mes’ûliyetlere onları da ortak eylediler. Bunun için Osmanlı Devleti’nde ulemâ sınıfı, hürmetli bir mevkideydi. Bu yüzden korkutmağa dayanmaktan çok, adâleti yerleştiren kânunlar yapıldı.
Osman Gâzî, 726 (m. 1 Ağustos 1326) senesinde Söğüt’te vefât edip, Bursa’daki Gümüşlü Kümbet’e defnedildi. Yerine oğlu Orhan Bey, Osmanlı sultânı oldu. Osman Gâzî’nin, Orhan Bey’den başka; Alâeddîn Bey, Çoban Bey, Hâmid Bey, Melik Bey, Pazarlu Bey adlarında birkaç oğlu ve Fatıma Hâtun adında bir kızı vardı. Osman Gâzî’nin eşsiz siyâseti ve Orhan Gazi’nin üstün kabiliyet ve meziyetleri sayesinde, Orhan Bey i’tirâzsız devletin başına geçti. Kardeşleri onun hizmetinde çalışmaktan zevk aldılar. Onun Allahü teâlânın rızâsı için yaptığı cihâddan pay almaya gayret ettiler.
Osman Gâzî, sâlih bir müslüman olup, İslâm ahlâkının iyi ve güzel vasıflarına sahipti. Az sayıdaki aşiret kuvvetleriyle, Bizans ordusunu ve tekfurlarını üst üste mağlup edip, zaferler kazanan üstün bir kumandandı. Dörtyüz çadırla, dünyânın en uzun ömürlü hânedanını ve en büyük devletlerinden birini kurdu. Osman Gâzî, kurduğu hânedanla; üç kıt’a, yedi iklim, her çeşit; ırk, dil, din, mezheb, fikir, kültür ve medeniyetteki insanı bünyesinde “Osmanlı” adı altında toplayan, Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf ve İslâm âlimlerince öğülen ma’nevî hizmetlerin mirasçısı bir idârecilik vasfının hicri sekizinci asırdan, hicri ondördüncü asra kadar nesilden nesile intikâlcisidir. Osmanlı Devleti, dînî mes’elelerini, kuruluşundan i’tibâren Hanefî mezhebi hükümlerince halletti. Kaza merkezlerine, şehirlere ta’yin edilen kadılar, Hanefî mezhebine göre karar verirlerdi. Osman Gâzî zamanında askeri teşkilât Oğuz töresine göre olup, aşiret kuvvetlerine dayanıyordu.
Tarihçilerin Osman Gâzî ve kurduğu devlet hakkındaki ortak fikirleri şöyle özetlenebilir:
Türk ve İslâm târihinin en muhteşem devri Osmanlıların eseridir. Onlar, millî ve İslâmî mefkûrelerinin dâhiyane terkibi, siyâsi istikrâr ve sosyal adâletleri sayesinde üç kıt’anın ortasında ve Akdeniz havzasında, beşer târihinde nizâm-ı âlem da’vâsının en kudretli temsilcileri olmuşlardır.
Osmanlı Hânedanı, dünyâda hiçbir aileye nasîb olmayan büyük ve dahî pâdişâhları bir biri ardından yetiştirmekle, bu devlete yalnız en büyük hayatiyeti bahşetmedi; onu, millî, İslâmî ve insanî idealler çerçevesinde milletin kalbini kazanarak cihan hâkimiyeti düşüncesinin de en sağlam bir teşkilâtı hâline getirdi. İslâm dîninin, beşeriyeti saadete, adâlete ve insanlığa eriştirmek için ilân ettiği yüksek esaslar ve dünyâ nizâmı mefkûresi, Eshâb-ı Kirâmdan sonra en ileri derecesine Osmanlı devrinde ulaşmıştır.
Osmanlı Devleti, kavimler, dinler ve mezhebler arasında sağlam bir ahenk, halk kitleleri arasında hiçbir fark ve tezada müsâade etmemekle, dünyâ târihinde milletlerarası en kudretli ve cihanşümûl bir siyâsî varlık teşkil etti. Osmanlı Devleti ve sultanlarının da’vâları da, kendi ta’birleri ile “Nizâm-ı âlem” üzerinde toplanıyor, koca devletin hikmet-i vücûdu ve cihâdı da, bu millî, İslâmî ve insanî esaslara bağlı bulunan bir cihan hâkimiyeti düşüncesine dayanıyordu. Bu düşünce, gerçekten Türk-İslâm târihinde en yüksek derecesini bulmuş ve müstesna bir kudret kazanmıştı. Bu büyük siyâsî varlık, eski ve yeni devletlerden farklı olarak, ne dışta istilâ tehditlerine ve ne de içeride çeşitli ırk, din, mezheb mensûpları ve grupların huzûrsuzluk endişelerine ma’rûz bulunmuyordu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tâc-üt-tevârih
2) Âşıkpaşa-zâde Târihi
3) Neşrî Târihi
4) Ed-Devlet-ül-Osmâniyye (Seyyid Ahmed bin Zeynî Dahlân), İstanbul 1986, cild-2, sh. 110
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ömer bin İshâk bin Ahmed’dir. Künyesi Ebû Hafs olup, Sirâcüddîn lakabı ile tanınırdı. Gaznevî ve Hindî nisbetleri vardır. 704 (m. 1304) senesinde doğduğu, mu’teber eserlerde bildirilmektedir. Münâzara ilminde büyük bir üstat, mahir bir kılavuz kabûl edilmiş olup, çok zekî, eşine az rastlanan bir âlim idi. Fıkıh, hılâf ve tasavvufa dâir çok kıymetli kitaplar yazdı. 793 (m. 1390) senesinde vefât etti. Keşf-üz-zünûn sahibi ve Süyûtî, vefât târihini 773 olarak bildirmekte olup, ayrıca; “Ömer bin İshâk Gaznevî, Mısır’da kâdı’l-kudât idi” demektedirler.
Fıkıh ilmini, büyük âlim ve zühd sahibi bir zât olan Vecîhüddîn-i Dehlevî’den öğrendi. Hocası olan, bu zât, Hindistan’ın Dehlî şehrindeki Hanefî mezhebinin en büyük âlimlerinden olup, faziletleri, üstünlükleri çok ve her ilimde derya (deniz) gibiydi. Zamanının âlimlerinin İmâmı sayılırdı. Bundan başka, Şemseddîn Habîb-i Dûlî’den, Delhi âlimlerinin sultânı diye anılan Sirâcüddîn-i Sekâfî ve Rükneddîn-i Bedâyunî’den de ilim aldı. Bunlar, Hamîdüddîn-i Darir’in ve Ebü’l-Kâsım Tenûhî’nin talebeleri idiler.
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 790İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ÖMER BİN MUHAMMED EL-BİLFİYÂÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ömer bin Muhammed bin Abdülhâkim bin Abdürrezzâk el-Bilfiyâî olup, künyesi Ebû Hafs’dır. Lakabı ise Zeynüddîn’dir. 681 (m. 1282) senesinde Mısır’da doğdu. 749 (m. 1348) senesi Rebî’ul-âhır ayında tâ’ûndan vefât etti.
Babası da âlim olan Zeynüddîn el-Bilfiyâî; el-Ebrekûhî, ed-Dimyâtî, Ali bin Muhammed bin Hârûn’dan hadîs-i şerîf dinledi. Fıkıh ilmini el-Irâkî, el-Bâcî ve birçok âlimden öğrendi. Fıkıh ilmine dâir “Et-Tenbîh” adlı eseri ezberledi.
Takıyyüddîn Sübkî onun hakkında; “Ömer el-Bilfiyâî’den daha iyi fıkıh ilmini bilen görmedim. Fetvâ verme husûsunda Mısır’da onun bir benzeri çıkmadı. El-Bihnesâ şehrine kadı ta’yin edildi. Daha sonra Haleb kadılığında bulundu. Humus’daki Medrese-i Nûriyye’de ders verdi. Oradan Kâhire’ye gitti. Safd kadılığına ta’yin edildikten elli gün sonra vefât etti” demektedir.
Esnevî ise onun hakkında: “Ömer el-Bilfiyâî fıkıhda İmâm olup, benzeri görülmedi. Herkese karşı iyilik ederdi. Fıkha dâir “Muhtasar-ut-Tebrîzî”yi şerh etti” demektedir.
İbn-i Verdî, yazdığı uzun kasidesinde, “Ömer el-Bilfiyâî nezîh bir fıkıh âlimi idi” diye medhetti.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi İbn-ül-Verdî, lakabı Zeynüddîn’dir. 749 (m. 1348) senesinde Haleb’de tâ’ûn hastalığından vefât etti. Haleb’de büyüyüp yetişti. Haleb’de Hatîb Fahr’dan, Hama’da Kâdı Şerefüddîn el-Barzi’den fıkıh ilmi öğrendi. Bir müddet Menbec kadılığı yaptı. Ayrıca şâir olup, çok şiir yazmıştır. Beşbin beyitlik “El-Behcet-ül-verdiyye” adlı fıkıhla ilgili bir eseri vardır.
İbn-i Mu’ti’nin Elfiye’si üzerine, “Dav-üt-dürre” adlı bir şerh ve İbn-i Mâlik’in sarf ve nahivde meşhûr eseri olan Elfiye üzerine bir şerh yazmıştır, bunlardan başka; “El-Lülbâb fî ilm-il-İ’râb”, “Muthad-ül-İ’râb”, “Müzkerât-ül-Garîb”, “El-Mesâil-ül-mezhebe-fil-mesâil-il-mülkabe”, “Ebkâr-ül-efkâr”, “Tetimmetü sahibi Târih-ül-Hamâ”, “Er-cüzetün fî ta’bir-il-menâmât”, “Ercûzetün fî havvas-il-Ahcâr” adlı eserleri vardır.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Dedesi Şeyh-ül-islâm Behâüddîn Zekeriyyâ ve babası Şeyh Sadreddîn’den ilim ve feyz aldı. Yüksek dedesinin bütün ma’nevî miraslarına sahip oldu. Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî ve Ferîdüddîn Şeker Genç gibi Çeştiyye büyükleriyle görüştü. Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin yolunda dîn-i İslama hizmet ile meşgûl oldu. Doğum yeri olan Mültan’da binlerce talebe yetiştirdi. Zamanın büyüklerinden Nizâmüddîn Evliyâ ile sohbet etti. Sultanlara ve diğer insanlara emr-i ma’rûf yapıp, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirdi. 720 (m. 1320) yılından sonra Mültan’da vefât etti.
Rükneddîn Ebü’l-Feth ( radıyallahü anh ), bir talebesi tarafından toplanan “Mecma’ul-ahbâr” adlı eserdeki bir mektûbunda buyurdu ki:
“O azîz, kesin olarak bilmelidir ki, insan iki şeyden ibârettir. Sûret ve sıfat Hüküm sıfata göredir, sûrete göre değil. “Allahü teâlâ, sûretlerinize ve amellerinize bakmaz, kalblerinize bakar” buyuruldu. Ama sıfatın hükmü, hakîkat üzere, ancak âhırette görünür. Çünkü orada herşeyin hakîkati zâhir olur. Bu sûret gidicidir ve herkes kendi sıfatına uygun şekilde haşrolunur. Nitekim Bel’âm-ı Bâurâ, o kadar tâatiyle birlikte, köpek sûretinde haşrolunacaktır. A’râf sûresi 176. âyet-i kerîmede meâlen; “Onun hâli köpeğe benzer” buyuruldu. Bunun gibi zulmeden, başkasının malına, canına tecâvüz eden; kendini kurt sûretinde, kibirli olan; kaplan sûretinde, bahîl ve haris olan da; kendini domuz şeklinde bulacaktır. Kâf sûresi 22. âyet-i kerîmede meâlen; “Şimdi senin perdeni açtık! artık bugün gözün keskindir” buyurulması, bunu gösterir, insan, bu kötü sıfatlardan temizlenmedikçe, hayvanlar sırasında yer almaktadır. A’râf sûresi 179. âyet-i kerîmede meâlen; “İste onlar, hayvanlar gibidir; doğrusu daha sapık ve aşağıdırlar” buyuruldu. Nefsin tezkiyesi, temizlenmesi ise, ancak Allaha sığınmak ve O’ndan yardım istemekle mümkündür. Yûsuf sûresi 53. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ben nefsimi temize çıkarmıyorum. Çünkü nefs, gerçekten kötülüğü şiddetle emr eder. Ancak Rabbimin koruduğu nefs müstesnadır. Çünkü Rabbim Gafûrdur. Rahimdir” buyuruldu. Hakkın ihsânı ve yardımı olmadıkça, nefs tezkiye olmaz. Nûr sûresi 21. âyet-i kerîmede meâlen; “Eğer üzerinize Allahın ihsânı ve rahmeti olmasaydı, içinizden hiçbiri ebediyyen (günah kirinden) temize çıkamazdı. Fakat Allah dilediğini temize çıkarır” buyuruldu. Bu ihsân ve rahmetin alâmeti, ayıplarının kendine gösterilmesidir. Bütün kâinatın yanında yok hükmünde olduğu ilâhî azametin nûrundan bir şua onun kalbine parlasa; bütün dünyâ büyüklükleri, onun nazarında toprak hükmünde olur. Kalbinde dünyâ ehlinin kıymeti kalmaz. Bu hâl kalbini kaplayınca; dünyâ ehlinin tutulduğu hayvani sıfatlarından nefret eder ve onların yerine, melek ahlâkının sıfatlarının görünmesini ister. Zulüm, gadap, kibir, bahillik ve hırs yerine; af, hilm, tevâzu, cömertlik ve Îsâr hâsıl olur. Bütün bunlar,âhıreti istiyenlerin hâlleridir. Hakkı isteyenlerin hâlleri ise, bunlardan daha yüksektir. “Allahın ahlâkı ile ahlâklanınız” hadîs-i şerîfi, onların hâline uygundur. Herkesin anlayışı buna erişemez. Beyt:
“Ahdim vardır ki, senden gayri dost etmeyeyim, Şartım vardır ki, senden başka istemeyeyim.
Şeyh Rükneddîn, talebelerinden birine yazdığı mektûbunda şöyle buyurur. “Bir gün Emîr-ül-mü’minîn Ali ( radıyallahü anh ); “Ben hiç kimseye asla iyilik ve kötülük etmedim” buyurdu. Orada bulunanlar bu söze hayret ettiler ve “Ey Emîr-ül-mü’minîn, belki sizden hiç kimseye karşı bir kötülük meydana gelmiş değil, ama iyilik için ne buyurursunuz?” dediler. Buyurdu ki: “Allahü teâlâ, Câsiye sûresi 15. âyetinde meâlen; “Sâlih (iyi) amel eden kendine, kötülük eden de kendine etmiş olur” buyurdu. O hâlde benden meydana gelen her iyilik ve kötülük, aslında benim içindir ve banadır, başkasına değil” Bu sebebledir ki büyükler! “Bu, kişinin iyiliği için yeter” demişlerdir. Beyt:
Madem bildin herşeyin faydası kendindedir, O hâlde hep iyilik etmek daha iyidir.
Akıllı olana, dünyâ ve ahıret işlerinde bu kadar nasihat yeter.”
Yine Şeyh Rükneddîn ( radıyallahü anh ), bir talebesine nasihat edip şöyle buyurdu: “Amellerde mütâbeat, ya’nî Resûlullaha ve getirdiklerine uymak; uzuvları, O’nun yasak ettiği ve mekrûh buyurduğu işlerden, söz ve fiil olarak uzak tutup bağlamak, faydasız meclis ve toplantılara gitmemektir. Talibi Haktan meşgûl eden, alıkoyan herşey, o vaktin mâlâya’nîsi, ya’nî faydasızı, boş şeyi demektir. Batılların sohbetinden, arkadaşlığından kaçınmalıdır. Hakkı istemeyen ise, hakîkatte batıldır.”
“Mecma’ul-ahbâr”da anlatılır: Birgün şehid sultan Gıyâseddîn Tuğluk Şah, Mevlânâ Topal Zahîreddîn’e; “Şeyh Rükneddîn’den hiç kerâmet gördün mü?” diye sordu. Mevlânâ da şöyle anlattı: “Bir Cum’a günü bir grup kimsenin, Şeyh Rükneddîn’in elini öpmek için toplandıklarını gördüm, içimden; “Acaba Şeyh hazretleri sihirbaz mıdır. Ben de âlimim, bana hiç kimse gelmez” dedim. Sabahleyin Şeyh’in huzûruna gidip; “Ağzı ve burnu yıkamanın hikmeti nedir?” diye sorup, onu imtihan edecektim. Gece yatınca, rü’yâmda hazret-i Şeyh, bana bir miktar tatlı verdi ve sabaha kadar onun tadını damağımda hissettim. “Kerâmet böyle mi olur?” diye düşündüm. “Şeytan, bilmeyenleri bu gibi şeylerle yoldan çıkarabilir” diye düşünüp, imtihan etmek niyetimden vazgeçmedim. Sabah erkenden Şeyh’in huzûruna vardım. Şeyh; “Sizi bekliyordum” deyip konuşmaya başladı; “Cünüblük iki çeşittir. Biri kalbin, diğeri bedenin cünüblüğü. Bedenin bu husûstaki cünüblüğü bellidir. Kalbin cünüblüğü ise uygun olmayan kimse ile sohbet etmekten hâsıl olur. Bedenin cünüblüğü su ile giderilip, temizlenir. Ama kalbin cenabeti, gözyaşı ile giderilir” buyurduktan sonra şöyle devam etti: “Suyun temizlemesi ve cünüblüğü gidermesi için üç sıfat lâzımdır. Bunlar; renk, tad ve kokudur. Bunun için dînimiz, mazmaza ve istinşâkı, ya’nî ağza ve burna su vermeyi abdestte öne aldı. Böylece; tat mazmaza, koku istinşâk ile gerçekleşir” buyurdu. Rükneddîn’in ( radıyallahü anh ) söze başlaması ile, ter dökmeğe başlamam bir oldu. Sonra Şeyh; “Şeytan, Peygamberimizin şekline giremediği gibi, hakîkî mürşid-i kâmilin sıfat ve şekline de giremez. Çünkü onun Peygambere ( aleyhisselâm ) tam mütâbeatı (bağlılığı) vardır. Mevlânâ Zahîreddîn’in söz ilminden nasîbi var, ama hâl ilminden birşeyi yoktur” buyurdu.
Şeyh Rükneddîn ( radıyallahü anh ), Sultan Kutbüddîn Mübârek Şah zamanında, Dehlî’ye gitti. Sultan kendisini da’vet etmiş, onu, halk arasında büyük hürmet gören ve çok sayıda talebesi olan Nizâmüddîn Evliyâ’nın nüfuzunu azaltmak için kullanmak istemişti. Nizâmüddîn Evliyâ, Dehlî’de bütün insanlara nasihat ediyor, İslâmiyete aykırı iş yapmaya müsâade etmiyordu. Nizâmüddîn Evliyâ, şehir dışında Alâî Havuzu denilen yere kadar gidip, Dehlî’ye gelmekte olan Şeyh Rükneddîn’i karşıladı. Oradaki bir dergâhta oturup sohbet ettiler. Şeyh Rükneddîn, Sultan Kutbüddîn’in meclisini şereflendirince, sultan; “Sizi şehir halkından kim karşıladı?” diye sordu. Şeyh Rükneddîn; “Şehrin en iyisi” cevâbını verip, sultânın Nizâmüddîn Evliyâ hakkındaki kötü zannını ortadan kaldırdı.
Büyüklerin hâl ve hayatını anlatan “Siyer-ül-evliyâ” kitabında, Şeyh Nizâmüddîn Evliyâ ile Şeyh Rükneddîn Ebü’l-Feth’in bu karşılaşmaları şöyle anlatılır: Şeyh Nizâmüddîn ve Şeyh Rükneddîn namaz kıldılar. Daha sonra Şeyh Nizâmüddîn, Şeyh Rükneddîn’in yanına vardı. Bir müddet sohbet ettiler. Ertesi gün Şeyh Nizâmüddîn, bugün kabrinin bulunduğu yere gitti. Orada yeni inşâat yapılıyordu. Aniden; “Şeyh Rükneddîn geliyor” sesleri işitildi. Şeyh Nizâmüddîn, o gün orada büyük bir ziyâfet verdi. Yolculuk sebebiyle ayakları ağrıyan ve taht-ı revan üzerinde oturan Şeyh Rükneddîn’in önünde, yanındakilerle birlikte oturup sohbet ettiler. Şeyh Rükneddîn’in kardeşi Şeyh İmâdüddîn İsmâil şöyle bir suâl arzetti: “Büyüklerin bir araya gelmesi, ganîmettir. Onların nefeslerinden hâsıl olan faydadan daha iyi birşey yoktur. Bu fakirin hatırına, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Medine’ye hicretindeki hikmet ne olabilir diye geldi” Şeyh Rükneddîn; “Galiba onun hikmeti; Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) verilmesi takdîr olunan ba’zı kemâl dereceleri vardır ki, bunların zuhurunun, bu dünyâda Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Suffa Eshâbı ile sohbet etmesine bağlı kılınmış olmasıdır” buyurdu. Şeyh Nizâmüddîn de; “Bu fakirin hatırına gelen şöyledir ki; onun hikmeti, Medine’de bulunup da, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sohbetine kavuşması imkânsız gibi olan ba’zı fakirlerin bu ni’metle şereflenmiş olmalarıdır” buyurdu. Derler ki, bu iki büyüğün, bu sözlerinden murâdları; birbirilerine karşı olan tevâzularıdır. Şeyh Rükneddîn’in maksadı: “Bizim buraya gelmekliğimiz, kemâlimizi arttırmak ve istifâde etmektir.” Şeyh Nizâmüddîn’in bu sözünden, muradı; Şeyh Rükneddîn’in Dehlî’ye geliş maksadı, olgunlaştırmak ve faydalı olmaktır” demekti. “Siyer-ül-evliyâ” kitabının müellifi burada şu açıklamayı ilâve eder “Bu fakir derim ki; hiç şüphe yoktur ki, Eshâb-ı Suffanın sohbetine bağlı olan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kemâl derecesi, irşâd ve olgunlaştırmak idi. Bununla da’veti yapmış, sevâb kazanmış ve derecelere kavuşmuş olur. Yoksa murâd, hâşâ zâtının kemâli değildir.”
O hâlde, iki sözün de ma’nâsı aynı olur. Bu karşılama yemeğinden sonra, hizmetçi, birkaç parça iyi kumaşı ve ince bir mendile bağlanmış yüz altını şeyhin ayağının altına koydu. Şeyh Rükneddîn; “Altınını (paranı) gösterme” buyurdu. Şeyh Nizâmüddîn cevâbında: “Zehâbeke ve mezhebek (gidişini ve gittiğin yolu), ya’nî; altın, yolu örtmektir ve dervişin hâlinin örtüsüdür. Derviş, avâmın gözünden bununla saklanır” buyurdu.
Şeyh Rükneddîn, bunları alıp almamakta tereddüt etti. Bunun üzerine Şeyh Nizâmüddîn, o mendili Şeyh İmâd’a teslim etti.
Bir başka zaman Şeyh Rükneddîn, hastalanan Şeyh Nizâmüddîn’i ziyâret etti. “Zilhiccenin onudur. Herkes bir sebeble hac sevâbını bulmaya çalışsın. Ben, Şeyh-ül-meşâyıhın ziyâret saadetini bulmaya çalıştım” buyurdu. Bundan sonra Şeyh Nizâmüddîn vefât etti. Cenâze namazında Şeyh Rükneddîn bulundu ve; “Anlaşılıyor ki, bizi üç sene Dehlî’de tutmalarının sebebi, bizi bu ni’mete kavuşturmaktı” buyurdu ve kısa bir zaman sonra yurduna döndü.
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Zamanın büyük âlimlerinden olan babası Behâüddîn Zekeriyyâ’dan ilim ve feyz aldı. Zamânın diğer âlimleriyle de görüştü. Ferîdüddîn Şeker Genç ve Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî gibi büyüklerin zamanına yetişmekle şereflendi. Yüksek mertebelere, üstün derecelere yükseldi.
Şihâbüddîn Sühreverdî hazretlerinin talebesi olan babasından aldığı feyzlerle, karanlıkta kalmış insanları aydınlattı. Doğru yoldan sapanları doğru yola götürmek, doğru yoldakileri üstün derecelere yükseltmek için gayret etti. Babasından sonra yetiştirme ve terbiye makamı kendisine verildi. Birçok âlim ve evliyâ onun ilim ve feyzinden istifâde etti. Hicrî sekizinci asrın başında, Mültan’da vefât etti. Oğlu Rükneddîn Ebü’l-Feth, yolunu devam ettirdi. Talebelerinden Seyyid Mir Hüseynî, Sadreddîn hazretlerini yüksek babasını ve Şihâbüddîn-i Sühreverdî hazretlerini “Kenz-ür-Rumûz” adını verdiği eserinde çok güzel metheyledi.
Talebelerinden Hâce Ziyâüddîn, onun güzel sözlerini “Künûz-ül-fevâid” adlı eserinde topladı. Orada Şeyh Sadreddîn’in talebelerinden birine şöyle vasıyyet ettiği yazılıdır “Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Lâ ilahe illallah kal’amdır. Bunu okuyan, kal’ama girmiş olur. Kal’ama giren de, azâbımdan kurtulur.” Kal’aya girmek üç türlüdür Zâhir, bâtın ve hakîkat ile girmek. Zâhir kal’asına giren, havf ve recâ ile Allahü teâlânın gadabından korkup, rahmetini umarak Allahtan başkasını yok etmelidir. Zîrâ bütün alem, düşman veya dost olsa, Allahü tealânın hükmü, irâdesi olmadan hiçbir kimse, hiçbir fayda ve zarar, iyilik ve kötülük yapamaz. Nitekim, Allahü teâlâ, En’âm sûresi onyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Allah sana bir belâ, dert dokundurursa, onu O’ndan başka açacak (giderecek) kimse yoktur. Sana bir hayır dokundurursa (verirse), onu devam ettirmeye ve herşeye O kâdirdir” buyurdu.
Bâtınî kal’a ise şudur ölümden önce bu fanî sarayda (dünyâda olan herşey, devamlı ve bakî değildir ve yokluk kalemi onun üzerinden geçmiştir. Nitekim Hak teâlâ, er-Rahmân sûresi 26. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Yeryüzünde olan herşey fânidir” buyurdu. O hâlde dünyâda olan şeylerin varlığına ve yokluğuna bakmamalı, bâtınına, özüne bakmalıdır.
Hakîkat kal’ası şudur ki: Cennet isteği, Cehennem korkusu kalbe gelmemeli, Hakdan başkasına kalbde yer vermemelidir. Nitekim Kamer sûresi 54 ve 55. âyet-i kerîmelerde meâlen; “Şüphesiz takvâ sahipleri Cennetlerde aydınlıklar içindedirler. Rıza gösterilen bir yerde... Kudretine nihâyet olmayan bir Melik’in (herşeye hâkim bulunan Allahü teâlânın) huzûrundadırlar” buyuruldu. Oraya kavuşunca, Cennet kendiliğinden kazanılmış olur. Cehennem ondan kaçar.
İmâm-ı Ârif Sadreddîn ( radıyallahü anh ), talebelerinden birine şöyle nasihat buyurdu: “Resûl-i ekreme (s.a.v) tâbi olmada ilk adım, O’nun bildirdiklerine tam inanmak ve bunda sabit olmaktır. Bu da ancak kulun, kalbiyle şeksiz, şüphesiz i’tikâd etmesi; dili ile de isteyerek ve rağbetle ikrâr etmesiyle mümkündür. Bu tasdik ve ikrârda muhabbet ve ayrıca, Allahü teâlânın zâtının bir olduğunda, sıfatlarının da hiç kimsede bulunmadığında, bütün sıfatlarının kâmil ve kadim olduğunda, isimlerinin, sıfatlarının ve fiillerinin idrâk, vehim ve fehimden münezzeh, sonradan olmaktan a’raz ve cisim olmaktan uzak olduğunda, bütün âlemlerin, varlıkları O’nun yaratığı olduğunda, zâtı ve sıfatları için; nasıldır, nicedir soruları sorulamayacağında, hiçbir bakımdan hiçbir şeye benzemediğinde, hiçbir şeyin hiçbir bakımdan O’na benzemeyeceğinde, Peygamberlerin (salevâtullahi aleyhim) onun elçileri olduğunda, Muhammed Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bütün Peygamberlerden üstün olduğunda, O’nun söylediklerinin doğru olup, onlarda şüphe edilmeyeceğinde, akıl nasıl olduğunu anlasın anlamasın teslim olmak gerektiğinde, doğru i’tikâdın bu teslimiyete bağlı bulunduğunda kesin bilgisi olmalıdır. Kalbde îmân, bulunduğunun alâmeti; iyilik yapınca sevinmek, kötülüklerden de nefret etmektir, imânda istikâmetin alâmeti; ilim ve imân olarak değil, zevk ve hâl olarak, Allahü teâlâ ve Resûlü o kimse için, bu ikisinden başka herkes ve herşeyden daha sevgili olduğuna yakîn hâsıl etmektir.
Yine talebelerinden birine yazdıkları nasihatlerinde; “Zikirsiz hiç bir nefes alıp vermemelidir. Büyüklerimiz buyurdu ki: “Bir nefesten bir nefese zikirsiz geçerse, o insanın vakti, za’yi olur. Vesveseden ve malaya’nîden zikre kaçınız. Hep zikr ederseniz; vesvese ve mâlâya’nî, zikrin nûruyla yanar, zikrin nûru kalbe işler ve kalbde zikrin hakîkati hâsıl olur. Kalb yakîn nûrları ile nûrlanır, aydınlanır. Taliblerin maksudu, sâlihlerin maksadı budur. Mısra:
“Bu büyük devleti, bugün kime verirler.”
Yine vasıyyetinde buyuruyor: “Allahü teâlâ, Ahzâb sûresi 41. âyet-i kerîmede meâlen; “Ey îmân edenler, Allahı çok zikredin” buyuruyor. Allahü teâlâ bir kuluna iyilik murâd edip, onu iyi kullardan yazınca, onu, kalbiyle birlikte dil ile de zikr etmeye muvaffak eder. Onu, dil zikrinden kalb zikrine yükseltir. Hattâ dili sussa, kalbi susmaz, zikre devam eder. Kul, gizli nifaktan kaçınmadıkça buna kavuşamaz. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ); “Ümmetimdeki münâfıkların çoğu, Kur’ân-ı kerîm okuyanlardan olacaktır” hadîs-i şerîfi buna işârettir. Bununla, Allahü teâlâdan başkasıyla olmanın, kalbin O’ndan başkasına tutulmasının nifak olduğunu ifâde buyurmuşlardır. Kul, zâhirini büyültücü ve medh edici şeylerden sıyırır, bâtınını da kötü düşünce ve huylardan temizleyip ayırırsa, zikir nûrunun kalbinde parlaması pek yakın olur. Ondan şeytanî vesveseler, nefsânî şeyler, kuruntular kesilir, kalbinde zikir nûru meydana gelir. Hattâ öyle olur ki, zikri, zikr olunanın müşâhedesi ile olur. Bu, büyük bir derece, yüksek bir ihsân olup, buna ulaşabilenler, el ve gönül sahiplerinden yüksek himmetli olanlardır. Tevfîk ve yardım Allahtandır.”
Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ubeydullah bin Mes’ûd bin Tâcüşşerî’a Ömer’dir. Burhânüşşerî’a, Mahmûd bin Ubeydullah’ın kızının oğludur. Nesebi Eshâb-ı Kirâmdan Ubâde bin Sâmit’e ulaşır. Birinci Sadruşşerî’a Ahmed, annesi ve babası tarafından dedesi olur. 750 (m. 1349) senesinde Buhârâ’da vefât etti. Mezarı Buhârâ’da Şerâbâd kabristanındadır.
Sadruşşerî’a-i Sânî, dînî ilimleri ezberden bilen, usûl ve fürû’a âit müşkilleri çözen, aklî ve naklî ilimlerde âlim ve fakih idi. Usûl, hılâf, cedel, hadîs, tefsîr, nahiv, lügat, kelâm, mantık ilimlerinde âlimoğlu âlimdir. İlmi, dedesi Tâcüşşerî’a Mahmûd bin Sadruşşerî’a-i Evvel’den öğrendi. Dedesinin yazmış olduğu “Vikâye” adlı eseri ezberledi. Daha sonra bu eserin şerhini yaptı. Bu şerhe “Muhtasar-ı Vikâye” veya “Nikâye” adını verdi. Bu şerhe de çeşitli haşiyeler yapıldı. Bunlar arasında Ahî Çelebi’nin, Hasen Çelebi’nin ve İmâm-ı Birgivî’nin haşiyeleri meşhûrdur.
Sadruşşerî’a-i Sânî birçok eser yazdı, “Tenkîh” ismindeki usûl kitabı çok kıymetlidir. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Mukaddimet-ül-erbe’a, 2-Ta’dîl-ül-ulûm, 3- Şürût.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İshâk bin Cibril bin Ebû Bekr’dir. 650 (m. 1252) senesinde Erdebîl’de doğdu. Babasının Hoca Kemâleddîn Arabşah’ın oğlu olduğu söylenir. Soyu Hazreti Ali’ye kadar çıkarılırsa da, hiçbir mesnedi yoktur. Safiyyüddîn lakabı ve Erdebîlî nisbeti ile tanındı. 735 (m. 1334) senesinde vefât etti. Erdebîl’deki türbesine defnedildi.
Safiyyüddîn Erdebîlî, küçük yaşta babasını kaybetti. Çocuk yaşta din bilgilerini öğrenmişti. Sâlih amel işlemekte devamlı, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyette çok gayretli idi. Gördüğü güzel bir rü’yâ üzerine Şîrâz taraflarına gitti. Necîbüddîn Sühreverdî hazretlerinin talebesi Necîbüddîn Bergaş’tan ilim ve feyz almayı azru etti. Ancak o mübârek zât, o sırada 678 (m. 1279) yılında vefât etmişti. Necîbüddîn Bergaş’ın yerinde Rükneddîn Beydâvî ve Emîr Abdullah gibi büyükler vardı. Onların hizmetine girip, bir miktar orada kaldı. Emîr Abdullah’ın işâreti üzerine, Zâhid Rükneddîn İbrâhim bin Ravşan Emîr bin Bâbil bin Şeyh Bündâr Kürdî Sencârî Geylânî’den istifâde etmek için Geylân taraflarına gitti. Zâhid İbrâhim Geylânî’yi kimse tanımıyordu. Safiyyüddîn Erdebîlî, onu bulabilmek için dört yıl çöllerde, ıssız yerlerde dolaştı. Çok sıkıntı ve riyâzetler çekti. Dört yılın sonunda onu buldu. Rükneddîn İbrâhim Geylânî, Rükneddîn Muhammed Sencârî’den o da, Ebû Necîb-i Sühreverdî’den feyz almıştı. Onların silsilesi de Cüneyd-i Bağdâdî’ye ( radıyallahü anh ) varırdı. Yirmibeş sene ondan ilim tahsîl edip, terbiye gördü. Hocasının kızı Bibi Fâtıma Hâtun ile evlendi. Zâhid İbrâhim Geylânî seksenbeş yaşlarında vefât edince, hocasının halîfesi oldu. Erdebîl’e yerleşti. Çevresinde pekçok kimse toplandı. Pekçok talebe yetiştirdi. Azerbaycan, Kafkasya ve Anadolu’da meşhûr oldu. İlhanlı hükümdârlarından Olcaytu Hüdâbende ve Ebû Sa’îd Bahadır Han, İlhanlı beylerinden Emîr Çoban, vezîr ve tarihçi Reşîdeddîn gibi kimseler, Safîyyüddîn Erdebîlî’nin talebeleri arasındaydı. Bir defasında Emîr Çoban Bey; “Sizin talebeniz mi çok, bizim askerîmiz mi?” diye sorunca, Safiyyüddîn Erdebîlî; “Sizin askerleriniz de bizim talebelerimiz arasındadır. Böyle bir durumda çokluk, nasıl açıklanabilir?” sorusuyla cevap verdi. İlhan Olcaytu Hüdâbende tarafından, yeni kurulan Sultaniyye şehrine da’vet edildi. Fakat o, yaşlı olduğunu söyleyip özür diledi. Oğlu Sadrüddîn’i yerine bırakıp hacca gitti. Hac dönüşü Erdebîl’de vefât etti. Erdebîl’deki türbesine defnedildi.
Ömrü boyunca Allahü teâlânın dînine hizmet etmek, Selef-i sâlihînin doğru yolunu insanlara öğretmek için çalıştı. Talebeleri doğuya ve batıya dağılarak, onun feyzli yolunu yaydılar. Talebelerinden oğlu Sadreddîn ve torunu Alâeddîn Ali meşhûrdur. Ebû Hâmid Aksarâyî ya’nî Somuncu Baba, Alâeddîn Ali’den aldığı feyz ve bereketi, Anadolu’da yaydı. Somuncu Baba’nın talebelerinden Nu’mân (ya’nî Hacı Bayram-ı Velî), Safîyyüddîn Erdebîlî yolunun Anadoludaki en önemli temsilcisidir. Anadolu müslümanları ve Osmanlı Sultânı İkinci Murâd Hân üzerinde büyük nüfuz sahibi olan Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul’un fethini. Sultan Mehmed Hân daha birkaç yaşında olduğu bir zamanda kerâmetle haber vermiştir.
Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunları ve onun yolunda gidenler, müslüman Türk sultanları tarafından büyük hürmet gördüler. Osmanlı sultanları, “Çerağ akçesi” adıyla Erdebîl’deki dergaha yıllık hediyeler gönderirlerdi. Bunlar, Timur Hân ve Akkoyunlu sultanlarının da büyük ilgi ve yakınlıklarına mazhar oldular. Ancak Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunlarından Cüneyd, gizli gizli Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm) düşmanlığına başlayıp, doğru yoldan ayrıldı. Ehl-i sünnet i’tikâdındaki müslümanların nefretini kazandı. Müslümanların, baba ve dedelerinden dolayı kendisine gösterdiği hürmet ve sevgiyi istismar edip, siyâsete karıştı. Uzun Hasen’in kızkardeşi Hadîce Begimle evlendi. Bu izdivaçtan Haydar dünyâya geldi. Cüneyd’in oğlu Haydar, açıkça Eshâb-ı Kirâm düşmanlığına başlayıp, sapıklıklarını ortaya dökmeye başladı ve dayısı Uzun Hasen’in kızı Halime Begim Âlemşah’la evlendi. Bu izdivaçtan meşhûr Şah İsmâil dünyâya geldi Haydar’ın oğlu İsmâil de aynı şekilde Eshâb-ı Kirâm düşmanlığı yaparak, sapık fikirleri yaymağa devam etti. Çevresindeki beylik ve devletlerle savaşıp, velîni’metleri olan Akkoyunlu tahtında hak iddia etti. Uzun mücâdelelerden sonra, 908 (m. 1502) senesinde şeyhliği şahlığa tahvil edip, Tebrîz’de Akkoyunlular’dan boşalan İmparatorluk tahtına oturdu. Anadolu içlerine ve Osmanlı topraklarına da sapıklıklarını sirayet ettirmeye yeltenmesi üzerine; Çaldıran’da Sultan Yavuz Selim Hân tarafından mağlup ve perişan edildi. Çaldıran hezimetinden on sene sonra öldü. Safevî Devleti 1150 (m. 1737)’de Afgan hükümdârı Nâdir Şah tarafından yıkılıncaya kadar devam etti. Eshâb-ı Kirâm düşmanı, Safevî Devleti hükümdârları, müslümanlara pekçok zulümler edip, Allahü teâlânın dînini yaymak için cihâd eden Osmanlı devletini arkadan vurdular. Osmanlılar’ın düşmanı olan hıristiyan-Avrupa kavimleri ile işbirliği yaparak, Osmanlı devletinin Avrupa’daki ileri harekâtını engellediler.
Kelâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Abdürrahîm (diğer bir rivâyette Abdürrahmân) bin Muhammed el-Ürmevî el-Hindî olup, künyesi Ebû Abdullah, lakabı Safiyyüddîn’dir. 644 (m. 1246) senesi Rebî’ul-âhır ayında Hindistan’da doğdu. 715 (m. 1315) senesinde Dımeşk’da Safer ayının 29. günü vefât etti. Sûfîler kabristanına defn olundu. Küçük yaşta ilim tahsiline başlayan ve bu maksatla çok yerler gezen Safiyyüddîn, ilk tahsilini annesi tarafından olan dedesinin huzûrunda yaptıktan sonra, 667 (m. 1268) senesi Receb ayında, Dehlî’den çıkıp Yemen’e geldi. Sultan Muzaffer kendisine çok hürmet ve ikramlarda bulundu. Dokuzyüz dinar altın vererek, hürmet ve muhabbetle uğurladı. Buradan Hicaz’a geçen Safiyyüddîn, hac yaptıktan sonra, Mekke-i mükerremede mücavir olarak üç ay ikâmet etti. Oradan 671’de Kâhire’ye geldi. Orada dört sene kaldıktan sonra Antalya’ya, orada onbir sene kaldıktan sonra Konya’ya geldi. Konya’dan sonra Sivas ve Kayseri’de bir müddet kaldı. Orada Kâdı Sirâcüddîn el-Urmevî ile karşılaşıp sohbetlerinde bulundu. 685 (m. 1286) senesinde Şam’a ilim öğrenmek için seyahat yaptı. Fahrüddîn İbn-ül-Buhârî ve gittiği yerlerde görüştüğü büyük âlimlerden ilim öğrendi. Zamanında bulunan Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerinden, Şafiî mezhebi fıkıh, usûl, kelam âlimlerinin önde gelenlerinden oldu. Fetvâ makamına yükseldi. Dîn-i İslama çok hizmet etti. O zamanda meşhûr olan, Revâhiyye, Zâhiriyye, Devleiyye, Atâbekiyye, Cüvâniyye gibi medreselerde müderrislik yaptı. Aklî ve naklî ilimleri okutup yüzlerce talebe yetiştirdi. Çok ibâdet eden, dînin emirlerine çok bağlı, insanlara fâideli olmaktan, onlara ilim ve edeb öğretmekten, ya’nî İslâmiyete hizmet etmekten zevk alan çok yüksek bir zât idi. İnsanlara çok iyilik ederdi. Muhtaç olanlara yardımda bulunurdu. Eli açık, cömert, iyilik ve ihsân sahibi bir zât idi. Vefâtına yakın, muhafaza edilmesi ve istifâde edilmesi için kitaplarını Dâr-ül-hadîs-il-Eşrefiyye Medresesi’ne vakfetti. Zarif, zayıf, sâde yaşayan, gösterişden uzak, herkes tarafından sevilen bir zât idi.
8 Receb 705 (m. 1306) yılında Dâr-üs-se’âde’de Emîr Tünkîz’ün huzûrunda bir meclis (toplantı) tertîb edildi. Âlimler toplandılar. Şeyh-i Hindî olarak bilinen Safiyyüddîn-i Urmevî hazretleri ve İbn-i Teymiyye de bu toplantıda hazır bulundu. Safiyyüddîn ( radıyallahü anh ) ilmî toplantılarda birşeyi açıklamada gayet uzun ve geniş konuşurdu. Birşey konuşmaya, birşeyi açıklamaya başladığında, şüphe ve i’tirâza mahal bırakmıyacak şekilde konuşurdu. İbn-i Teymiyye ile olan bu münâzarada Safiyyüddîn ( radıyallahü anh ) konuşmaya başlayınca, İbn-i Teymiyye âdeti üzere acele etmeye, birşeyden başka birşeye geçmeye; daldan dala koşmaya başladı. Safiyyüddîn-i Hindî buna; “Ey İbn-i Teymiyye! Seni, bir yerde tutmak istediğim zaman başka bir yere, orada tutacağım zaman, daha başka bir yere kaçan bir serçe gibi görüyorum” dedi ve İbn-i Teymiyye’nin bozuk düşüncelerine çok güzel ve kat’i cevaplar vererek onu rezil etti. Emîr Tünkîz Ebû Abdullah Safiyyüddîn-i Hindî hazretlerine, çok ta’zim eder, büyüklüğüne inanır, onu çok severdi. Haddizatında o da, orada bulunanların hepsinin hocası değerinde yüksek bir âlim idi. Orada bulunan âlimlerin hepsi bu büyük zâtın sözlerini kabûl ettiler. İbn-i Teymiyye de, burada meydana çıkan bozuk fikirlerinden dolayı hapsedildi. O beldede İbn-i Teymiyye’nin bozuk fikirleri ilân edilip, onun gibi düşünenler hangi vazîfelerde bulunuyorlarsa, hepsi vazîfelerinden azledildiler.
İmâm-ı Zehebî diyor ki: “Safiyyüddîn-i Hindî ( radıyallahü anh ), dinine çok bağlı, çok ibâdet eden, Allahü teâlâyı çok zikreden bir zât idi. İ’tikâdı çok güzel olup, inanışı, ilk iki asırda bulunan temiz müslümanların, büyük âlimlerin bildirdikleri i’tikâda tam uygun idi.”
Safiyyüddîn Ebû Abdullah el-Ürmevî hazretleri, ba’zı eserler tasnif etmiştir. Herbirisi çok kıymetli olan eserlerinden ba’zılarının isimleri şunlardır: Nihâyet-ül-vüsûl fî dirâyet-il-usûl (usûl-i fıkha dâir olup üç cilddir.), Zübdet-ül-Kelâm (kelâm ilmine dâirdir), el-Fâik, er-Risâlet-üt-tes’îniyye fî usûl-id-dîniyye.
Fıkıh, nahiv, lügat ve usûl âlimi. Aynı zamanda tarihçi ve edîb. Türk asıllı olduğu kaydedilen Safdî’nin ismi, Halîl bin Aybek bin Abdullah’dır. Künyesi Ebü’s-Safâ’dır. Lakabı Selâhaddîn olup, Selâhaddîn-i Safdî diye tanınır. 696 (m. 1296) senesinde Filistin’de bulunan Safd beldesinde doğdu. 764 (m. 1362) senesinde, Şevval ayının 10. günü tâ’ûn hastalığından vefât etti. Zamanının büyük âlimlerinden; fıkıh, usûl, hadîs, nahiv ve edebiyat okudu. Bilhassa edebiyatta çok tanındı. Âlimlerin hâl tercümelerini ihtivâ eden “El-Vâfi bil-vefeyât” isimli eseriyle meşhûr oldu. Ayrıca eserlerinin çokluğu ile dikkati çekti. Hayâtının bir kısmını da, devlet dâirelerinde görev yaparak geçirdi.
Tahsiline ancak 20 yaşlarında başlayabilen Halîl bin Aybek, zamanının en tanınmış âlimlerinden; Şihâbüddîn Mahmûd, İbn-i Seyyidinnûr, İbn-i Nübâte, Ebû Hayyân, el-Mezrî ve Yûnus ed-Debbûsî’den ilim öğrenmiştir. Tâcüddîn-i Sübkî’nin babasından Şifâ adlı eserin tamâmını okumuştur. Bu arada kayda değer diğer bir husûs da, onun Zehebî ve Tâcüddîn-i Sübkî gibi meşhûr âlimlere yakın dost olup, ilim alış-verişinde bulunmuş olmasıdır. Nitekim, Zehebî; “O benden, ben de ondan ilim ve hadîs aldık” derken, Tâcüddîn-i Sübkî de Şafiî fıkıh âlimlerinin hâl tercümelerini ihtivâ eden Tabakât-üş-Şâfiiyye’sinde, Halîl bin Aybek’in hâl tercümesine özel bir yer tahsis etmiştir. Tâcüddîn-i Sübkî, Halîl bin Aybek’in edebiyattan başka fıkıh, usûl ve hadîs ilmi okuduğunu kaydetmekte ve şöyle demektedir: “Safdî, ne zaman bir kitap te’lîf edecek olsa, fıkıh, hadîs ve usûlün yanında asrın ileri gelenleri hakkında bana sorular sorardı.
Benden yardım isterdi. Cem’ul-cevâmî’ isimli kitabı te’lîf ettiğim zaman kendi el yazısıyla bu kitabı yazdı ve bu kitabı bir cemâatin huzûrunda okudu. Ve dinleyenler zevk aldı. İstifâde etti. Yine Tâcüddîn Sübkî, onun yazdığı eserlerin sayısının 600 adedi. geçtiğini zikretmektedir. Halîl bin Aybek’in 30 cildlik el-Vâfî bil-Vefeyât adlı târihe dâir eserinden başka, Avân-in-nasr ve a’yân-il-asr (bu eserde, kendi muasırlarının hâl tercümelerini el-Vâfi’den alarak tanzim etmiştir), Lâmiyet-ül-acem (2 cild), Elhân-üs-sevâci’ beyn-el-mebâdi’ vel-merâci’ (2 cild), Keşf-ül-hâl fî vasf-il-hâl, Fedd-ül-hitâm anit-tevriye vel-istihdâm isimli eserleri zikredilebilir.
Kendi el yazması eserlerden anlaşıldığına göre, Halîl bin Aybek’in güzel bir yazısı vardı. Takdîr edilmiş bir âlim ve edîb olan Halîl bin Aybek, doğduğu şehir olan Safd’da, sonra Kâhire’de daha sonraları Haleb ve Râtıbe’de kâtiblik yaptı. En son olarak da Şam’da Beyt-ül-mâl vekîlliği vazîfesinde bulundu.
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Halîl bin Keykeledi bin Abdullah el-Alâî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebû Sa’îd’dir. Lakabı ise Selâhüddîn’dir. 694 (m, 1294) senesi Rebî’ul-evvel ayında Dımeşk’da doğdu. 761 (m. 1359) senesi Muharrem ayında Kudüs’te vefât etti.
Selâhüddîn Alâî, hadîs ilmini; Kâdı Takıyyüddîn Süleymân el-Makdisî, Îsâ el-Mutâ’im’den, fıkıh ilmini; Kemâlüddîn ez-Zemlekânî ve Burhânüddîn bin el-Firkâh’dan öğrendi. Hadîs ilminde hafız (yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle bilen) idi. Şam, Mısır ve Hicaz’da bulundu. Dımeşk’da, sonrada Kudüs’deki Selâhiyye Medresesi’nde ders okuttu. Fetvâlar verdi. Vefâtına kadar Kudüs’te kaldı.
Zehebî onun hakkında: “Selâhüddîn Alâî, hafızası kuvvetli olup, konuya çabuk vâkıf olurdu” demektedir.
El-Hüseyni ise; “Selâhüddîn Alâî, fıkıhta, nahivde ve usûlde İmâm idi. Hadîs ilminde ise hafız idi.” demektedir.
Esnevî ise; “Selâhüddîn Alâî, zamanının hadîs hafızı olup, fıkıh usûl ve diğer ilimlerde İmâm idi. Kudüs’te ders okuttu ve fetvâ verdi. Çok eserler yazdı” demektedir.
Selâhüddîn Alâî’nin rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf şöyledir: Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) birgün, yanındaki kardeşine haya hakkında nasihatte bulunan birisine rastladı ve ona; “Haya imândandır, îmân da Cennettedir” buyurdu.
Selâhüddîn Alâî’nin söylediği bir kasidenin tercümesi şöyledir: “Dikkat ediniz! Dünyâ, sâdece yolcunun bineği gibidir. Bu binek onu, ya uzak ve geniş sahralara götürür. Burası ya sevindirici bir hayır veya üzüntü ve pişmanlığa vesile olan bir şer olur. Eğer şu üç şey en üstün gaye olmasa idi, hayâtım boyunca onlara rağbet etmezdim. 1-Her türlü bozukluklardan arınmış temiz ve doğru i’tikâda yapışmak. 2-Allahü teâlânın yüce dîni, İslâmiyeti yaymak ve onun fazilet ve hikmet dolu yüksek ma’nâlarını talebelere öğretmek. 3- Âdi ve kıymetsiz dünyâ menfaatlerine, dünyânın geçici olan yüksek makamlarına aldanmaktan nefsini korumak, işte, izzet ve rahat bunlardadır. Bu husûsta asrın büyük âlimi Takıyyüddîn Sübkî’nin şu sözü insanoğlu için kâfidir “Kişinin kemâli ilim iledir. Makam ve mertebe ile değildir, ilim sahibinin rütbesi, rütbelerin en yükseği ve en parlağıdır.” Bunlarla beraber, Rabbimden beni af ve mağfiret buyurmasını, son nefeste hüsn-i hatime, îmânla can vermeyi, âhırette lütuf ve ihsânlarına kavuşturmasını diliyorum. Bunlardan başka, şu üç şeyi de arzu ediyorum: 1- Yaratılmışların en hayırlısı Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) muhabbeti ve sevgisini, 2- O’nun bütün Eshâbının ve onlardan sonra gelip, onların yolunda giden Tabiîn ve Tebe-i tabiîn sevgisini, 3-Evliyâ-i Kirâma güzel bir şekilde bağlanmağı. Ben onların sevgisini kendime vâcib olarak görüyorum. Bunlar bana, hem hayâtımda hem de vefâtımda benim için kâfidir.”
11) Brockelmann Gal-2 sh. 64İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SEMNÂNÎ (Alâüddevle Ahmed bin Muhammed)
Horasan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr, hadîs, kırâat ve tasavvuf âlimi. Semnân pâdişâhının oğludur. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed es-Semnânî olup, künyesi Ebü’l-mekârim’dir. Lakabı Rükneddîn, Alâüddîn ve Alâüddevle olup, daha çok Alâüddevle Semnânî diye tanınmıştır. 659 (m. 1261) senesi Zilhicce ayında Horasan’da Semnân şehrinde doğdu. 736 (m. 1336) senesi Receb ayının 22. Cum’a gecesi vefât etti. Sûfîâbâd şehrinde medfûndur.
Semnânî ( radıyallahü anh ) gençliğinde, amcası, Melik Şerefüddîn Semnânî ile beraber Argun Hân’ın hizmetinde iken, bir anda değişerek, makam ve me’mûriyetini terk etti. Semnân’da bulunan Ahî Şerefüddîn Semnânî’nin hânegâhına giderek, tasavvuf yoluna girdi. Daha sonra hacca gitti. Dönüşte Bağdad’a uğradı. Orada Abdürrahmân el-İsferâînî ve Nûreddîn Keserkî’nin sohbetlerinde bulundu. Büyük bir gayret ve arzu ile ilim öğrenmeyi iki senede tamamlayıp, tasavvufda kemâl derecesine ulaşarak icâzet (diploma) aldı. İnsanlara hakîkati bildirmesi ve onlara doğru yolu göstermesi, ona vazîfe olarak verildi Ayrıca Reşîd bin Ebi’l-Kâsım ve başka âlimlerin sohbetlerinde de bulunarak, ilimde çok yükseldi Sadrüddîn bin Hameveyh, Sirâcüddîn el-Kazvînî, İmâmüddîn Ali bin Mübârek el-Bekrî ve başka zâtlar kendisinden ilim öğrenip rivâyetlerde bulundular.
Alâüddevle Semnânî hazretleri, tasavvuf yolunda kemâle geldikten sonra; “Şimdiki aklım olsaydı, vaktiyle devlet işlerini ve me’mûriyeti terketmez, o makamda riyasızca ibâdet eder, mazlûmları himâye eder, insanların hizmetinde bulunurdum” buyurmuştur.
Zehebî diyor ki: “Alâüddevle Semnânî ( radıyallahü anh ), çok yüksek bir âlim idi. Birçok ilimleri kendisinde toplamıştı. Çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. Vakûr ve heybetli idi. İnsanlara karşı söylediği sözler çok te’sîrli olurdu. Ahlâkı güzel olduğu gibi, görünüş olarak da çok güzel, asâlet sahibi bir zât idi. Îsâr sahibi idi. Ya’nî kendisinin ihtiyâcı olduğu şeyi, başka ihtiyâç sahiplerine verir, başkalarını kendisine tercih ederdi. Kazandığının hepsini fakirlere sadaka olarak veren çok iyilik sahibi bir zât idi.” Tefsîr, tasavvuf ve diğer ilimlere dâir eserleri ve kıymetli şiirleri vardır. İslâm âlimlerinin büyüklerinden olan Hâce Ali Râmitenî hazretleri ile mektûplaşırlardı.
Alâüddevle Semnânî’ye sordular ki “Evliyânın rûhâniyetinden istifâde edebilmek için, mezarına gidip ziyâret etmeğe lüzum var nüdür? Nerede olursa olsun, bir velînin rûhuna teveccüh olunursa, rûhu orada hâzır olmaz mı?” Cevâbında buyurdu ki: “Kabir başına gitmenin çok fâidesi vardır. Evliyâyı ziyârete giden kimse, yolda hep onu düşünür, ona teveccühü her adımda artar, mezarı başına gelip toprağını görünce, hep onunla meşgûl olur. Teveccühü arttıkça, ondan istifâdesi artar. Evet, rûhlar için bir mâni, perde yoktur. Onlar, hatırlandığı her yerde hâzır olurlar. Fakat dünyâda iken, yıllarca, beraber bulunduğu beden o topraktadır. Onun için rûhun bu toprağa uğraması, nazarı ve bağlılığı, başka yerlere olandan daha çoktur. Birgün Cüneyd-i Bağdâdî’nin ( radıyallahü anh ) vaktiyle çile çekmiş olduğu odaya girdim. Burada çok zevklendim. Sonra Cüneyd’in mezarına gittim. Orada önceki zevki bulamadım. Sebebini mürşidime sordum. “O zevkler, Hazreti Cüneyd sebebi ile mi hâsıl oldu? dedi. “Evet” dedim. “Ömründe birkaç gün kaldığı yerde zevk hâsıl olduğuna göre, senelerce, birlikte bulunduğu bedeni yanına gidince, elbette daha çok zevk hâsıl olmak lâzım gelir. Belki mezarı başında iken başka şeyleri görerek ona teveccühün azalmış olabilir” dedi.
Alâüddevle Ahmed bin Muhammed Semnânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
“Eğer bir kimse, boş oturur, hiçbir iş yapmaz, bu yaptığına da, “Zühd, dünyâyı terk etmek” adını koyarsa, o kimsenin yaptığı şeytana tâbi olmaktan başka birşey değildir. Hiçbir faideli iş yapmayarak, ömrünü boşa harcayandan daha hayırsız bir kimse yoktur.”
“İnsan vücûdunda amellerin tohumu, yenilen lokmadır. Bir kimse lokmayı gaflet içinde yerse, lokma helâlden de olsa, ondan insanların fayda görmesi mümkün değildir.”
“Bir kimse velilik mertebesine ulaşsa, onun üzerine Hak teâlânın bir perde örtememesi, onu halkın gözünden gizlememesi mümkün değildir. “Evliyâm kubbelerim altında (saklı)dır. Onları benden gayrisi tanıyamaz” hadîs-i kudsînin ma’nâsı da budur. Burada bildirilen “Kubbeler” beşeriyet sıfatlarıdır. Pamuktan ve başka maddelerden dokunmuş perde değildir, insanlık sıfatları öyle birşeydir ki, o velîde, Hak teâlâ hazretleri açık bir kusur kılar veya bir hünerini ayıp sûretinde gösterir. “Onu Allahtan başka kimse tanıyamaz” demek, “İçi, ilâhi irâde nûru ile dolu olmayan kimseler o velîyi anlıyamaz” demektir. Ancak o nûr ile nûrlanan kimseler anlayabilir.”
Alâüddevle hazretleri, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazmış olup, yazdığı eserlerin sayısının ücyüzden fazla olduğu rivâyet edilmektedir. Bu eserlerden ba’zılarının isimleri şunlardır: “Adâb-ül-halvet, Beyânü zikr-il-hafi, Tefsîr-ül-Kur’ân (13 cild), Sırr-ül-bâl fî etvâr-i sülûk-i ehl-il-hâl, Şekâik-üd-dekâik, el-Urvetü lî ehl-il-halvetî, el-Urvet-il-vüska, Füsûs-ül-usûl, el-Felâh (Muhtasar-ı Şerh-ıs-sünne), Fevâid-ül-akâid, Medâric-ül-me’âric, el-Makâlât fit-tasavvuf, el-Mükâşefât, Mevârid-üş-şevârid, el-Mühcet-üt-tevhîd, Tuhfet-üs-salikîn ve başkaları.
Alâüddevle Semnânî hazretlerinin yazmış olduğu Şekâik-üd-dekâik ve Hadâik-ül-hakâyık kitabından seçmeler:
“Tövbe; geçmişte yapılan günâh ve hatâya pişman olmak ve onu, ondan sonra terketmektir.”
“Tasavvuf; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine uymak, fazla konuşmayı, fazla yemeyi ve fazla uykuyu terketmektir.”
“Tasavvuf bir ağaç ise, tövbe onun kökü, yalnızlık, bu ağacın kabuğu; tevhîd, meyvesi; sabır, safa, sıdk (doğruluk) ve salâh yaprakları; vekar, sevgi, vefa, çiçekleridir. Allahü teâlânın izni ile, bu ağaç her zaman meyve verir.”
“En büyük muharebe, konuşur ve yerken, nefs ve şeytanla olan harbdir. Eğer onlara galip gelirsen, kurtulursun.”
“Şükr, Allahü teâlânın lütuf ve ihsânını, rahmetini görmektir. Bütün ni’metlerin, O’ndan geldiğini anlamaktır.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 73
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 250
3) El-A’lâm cild-1, sh. 223
4) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 108
5) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 125
6) Nefehât-ül-üns tercümesi (Osmanlıca) sh. 496
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 983İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SERÛCÎ (Ahmed bin İbrâhim bin Abdülganî)
Mısır’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Abdülganî bin Ebî İshâk es-Serûcî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs ve lakabı Şemsüddîn’dir. Harran nahiyelerinden Serûc’a mensûb olduğu için, Serûcî denilmiştir. 637 (m. 1239) senesinde doğdu. 701 (m. 1301) senesinde, Rebî’ul-âhır ayının 12. günü Mısır’da Kâhire’de vefât etti. Karâfe kabristanında İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabri yakınında defn olundu. Doğum ve vefât târihleri 639-710 olarak da bildirilmiştir.
Necmüddîn Ebü’t-Tâhir İshâk bin Ali bin Yahyâ hazretlerinin talebesi ve dâmâdı olan Serûcî ( radıyallahü anh ), ayrıca Sadrüddîn Süleymân bin Ebi’l-İzz, Muhammed bin Ebi’l-Hattâb bin Dıhye ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatan Hidâye kitabını ezberledi. Fıkıh, hadîs ve başka ilimlerde yükseldi. Zamanında bulunan fıkıh âlimlerinin önde gelenlerinden oldu. Çalıştığı ilimlerde mahîr ve meşhûr oldu. Herkes tarafından tanındı. Sâlihiyye, Nâsıriyye ve Sûfiyye medreselerinde ders verdi. Alâüddîn Ali bin Bilbân el-Fârisî ve Alâüddîn-i Türkmânî gibi fıkıh âlimlerini yetiştirdi. Çok talebeye ders okuttu. Nu’mân el-Hatîbî’nin vefâtından sonra, 691 (m. 1292) senesinde Kâhire kadısı oldu. Vefâtından az bir zaman önceye kadar bu vazîfeye devam etti. Faziletler sahibi, heybetli, kadri yüce, düzgün sözlü, fasih, güleryüzlü, makbûl bir zât idi. Çok hayır ve hasenat sahibi idi. Çok cömert idi. Fakirlerin, garîb ve muhtaçların sığınağı idi. Zamanında bulunan ve daha sonra gelen âlimlerden ba’zıları onun bu güzel hâllerini zikretmişler ve onu çok övmüşlerdir.
Şöyle anlatılır: Serûcî hazretleri hacca gittiğinde, Mekke-i mükerremede Allahü teâlâdan bir dilekte bulunmuştu ve bunu da hiç kimseye söylememişti. Bundan bir müddet sonra kendisine bir kimse gelerek dedi ki: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Sana, “Yanında (cebinde para olarak) ne varsa hepsini bana ver! Buna alâmet de (işâret istersen o da) Mekke-i mükerremede, Allahü teâlâdan şu dilekte bulunmandır” diye söylememi emir buyurdular” dedi. O kimsenin sözlerini hayretle dinleyen Serûcî hazretleri, “Peki” dedi ve derhâl yanında bulunan yüz dînâr altın ve bin gümüşü çıkarıp o kimseye verdi. Sonra da; “Şayet yanımda bundan daha fazla birşey bulunsaydı. Onu da mutlaka sana verirdim. Çünkü bu emri Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) naklettiğine dâir bildirdiğin işâret mutlaka doğrudur” buyurdu.
Rivâyet edildiğine göre, Ebü’l-Abbâs-ı Serûcî hazretlerinin bir defteri vardı ve birisinden borç alacak olsa o deftere kayd ederdi. Vefâtı yaklaştığında o defteri gösterip, kalan borçlarının ödenmesini vasıyyet etti. Vefâtından sonra bir şahıs gelerek, Serûcî hazretlerinde ikiyüz dirhem alacağı kaldığını bildirerek istedi. Deftere baktılar, bu şekilde bir kayıt bulamadılar. O gece sâlihlerden bir zât, Serûcî hazretlerini rü’yâsında gördü. Serûcî, rü’yâyı gören kimseye hitaben; “O (alacaklı olduğunu söyleyen kimse) doğru söylüyor, ince bir yazı ile o kimsenin söylediği, defterde yazılıdır” buyurdu. Daha dikkatle deftere baktıklarında, hakîkaten yazıyı buldular ve hemen o kimseye alacağını ödediler.
Türkistan evliyâsının büyüklerinden, Zengî Atâ’nın dört büyük halîfesinden biri. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek torunları Hazreti Hüseyn’in soyundandır. İsmi, Ahmed olup, Buhârâ medreselerinde ilim öğrenirlerken içlerine bir ateş düşüp, ilim ve amelde ihlâs elde etmek ve îmân-ı kâmil sahibi olmak iştiyâkıyla üç arkadaşıyla beraber bir tasavvuf âlimine teslim olmaya karar verdiler. Diğer arkadaşları, Uzun Hasen Atâ, Sadreddîn Muhammed Atâ ve Bedreddîn Muhammed Atâ adlarını taşıyorlardı. Bu dört genç, Buhârâ’da medreseyi terk edip, bir tasavvuf âlimi aramak için yola çıktılar. Taşkend yakınlarında çobanlık yapan Zengî Atâ’nın, kendilerine yol gösterebileceğini öğrendiler. Zengî Atâ’yi, bir çalılıkta, evine götürmek için odun toplarken buldular. Selâm verdiler. Zengî Atâ, selâmlarına cevap verip, hâl hatır sordu. Buhârâ medreselerinde zâhirî ilimleri tahsil ettiklerini, ancak bâtınî ilmleri tahsil edebilecekleri bir mübârek kişiyi aradıklarını arzettiler. Zengî Atâ; “Durun, sizi irşâd edecek zâtın nerede olduğunu haber vereyim” dedi. Bu temiz niyetli, iyi kalbli gençler çok sevindiler. Yüzünü bir tarafa çevirip kokladı ve sonra da; “Sizin bu ilimde nasîbiniz bizden başkasında değildir!” buyurdu. Bu dört genç, Zengî Atâ’nın dört büyük halîfesi olacak olan Uzun Hasen Atâ, Seyyid Atâ, Sadr Atâ ve Bedr Atâ’dan başkası değildi. Zengî Atâ’nın sözüne ilk önce inanıp tasdik eden, Uzun Hasen Atâ ile Sadr Atâ oldu. Bu sebepten de ilk kemâle gelenler onlar oldu. İçlerinden Seyyid Atâ; “Ben, hem Resûlullahın ( aleyhisselâm ) torunu olayım. Hem de mektep medrese görmüş olayım, sonra da bu garip çobana talebe olayım!” diye düşündü. Ama arkadaşlarından da ayrılamadı. Onun soyu ve ilmi ile gurûrlanması yolunu tıkadı.
Zengî Atâ’nın hizmetinde ne kadar çalıştı ve riyâzet çekti, mücâhede yaptıysa da, gönlü açılmadı. Nihâyet hâlini Anber Ana’ya arz edip: “Sizin sözünüz, Atâ hazretleri yanında makbûl, inâyet ve şefkatiniz çoktur. Umarım ki, bana yardım edersiniz” dedi. Anber Ana kabûl edip: “Bu gece kendini siyah bir keçeye sarıp, Atâ’nın yolu üzerine yat. Seher vaktinde abdest almaya çıktığında, seni o hâlde görüp, merhamet etsin” dedi. Seyyid Atâ söylenenleri yaptı. Anber Ana geceleyin Zengî Âtâ’ya; “Ahmed seyyiddir, âlimdir. Bu kadar zamandır hizmetinizdedir, inâyet nazarınıza kavuşamadı” dedi. Atâ hazretleri tebessüm edip; “Seyyidliği ve ilmi, yolunu kesti. Beni gördüğü gün ona kendimi tanıttım. İhsân saymadı ve gönlünden; “Ben seyyid ve âlim iken bir sığır güdücüsü siyaha nasıl tâbi olurum?” düşüncesini geçirdi. Madem ki sen şefaat ettin, inşâallah hâli düzelir” dedi. Seher vaktinde dışarı çıkıp, yol üzerinde siyah bir şeyin yattığını gördü. Ayaklarını kaldırıp Seyyid Atâ’nın göğsüne bastı. Seyyid Atâ, hemen ayaklarını öpüp, yüzüne sürdü ve yalvardı. “Kimsin?” dedi. “Ahmed’im” dedi. “Kalk, bu kırık hâlin, işini düzeltti” buyurup, oracıkta, Seyyide husûsî iltifât ettiler. Seyyid Atâ, hemen maksadına kavuştu. Gönlündeki perdeler açıldı. Az zamanda İrşâd mertebesine erişip, nakısları kemâl mertebesine kavuşturdu. Ahmed Yesevî hazretlerinin, Zengî Atâ silsilesiyle gelen yolunun devamını teşkil eden iki halkadan biri oldu. Seyyid Atâ’nın en meşhûr halîfesi, Huzyanlı İsmâil Atâ idi. Onun halîfesi de, oğlu İshâk Hoca idi.
Birgün Seyyid Atâ’nın yanında, Hakîm Atâ’nın hâl ve şiirlerinin toplandığı Hakîm Atâ kitabı okundu. Seyyid Atâ’da, Hakîm Âtâ’ya karşı kuvvetli bir iştiyâk doğdu. Ona kavuşmak arzusuyla yanıp tutuştu. “Onun yanında seyyidlerden kimse var mı?” diye sordu. Kimse olmadığını öğrenince, yanına üç kişi alarak Harezm taraflarına gidip, Amuderyâ (Ceyhun) ırmağı yakınlarındaki Bağırgan’da; Hakîm Atâ türbesinin yanına vardı. Hakîm Atâ’nın kabrini su basıp, kırk yıl üstünde su akmıştı. Sonra, rü’yâsında aldığı bir işâretle, Celâl Hoca nâmında bir mübârek kişi, kabri bularak, üstüne türbe ve imâret inşâ etmiş, kendisi de orada yerleşmişti Seyyid Atâ, Celâl Hoca’dan orada yerleşmek için müsâade istedi. Celâl Hoca, kendisinin buraya Hakîm Atâ’nın emriyle gelip yerleştiğini söyleyip, ikisinden birinin burada fazla olacağını bildirdi. Seyyid Atâ da; “Hâlimizi gidip, Hakîm Âtâ’ya arzedelim. Ne buyurursa öyle yapalım” dedi. Celâl Hoca kabûl etti. O gece Hakîm Atâ’nın huzûruna gittiler. Hakîm Atâ’nın mezarından, Allahü teâlânın izniyle onlara şöyle bir cevap geldi: “Ey oğlum Şeyh Celâl! Seyyid Atâ, buraya Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emriyle geldi Bana komşu olmayı ona bırak. Sen yakınlarda Aktaş denilen bir yer vardır, oraya git. Orada ikâmet et. Gelen, benden önce seni ziyâret etsin! Biz, önce seni ziyâret etmeyenleri kabûl etmeyiz!” Bu emir üzerine Celâl Hoca, mücâvirliği bırakıp, Aktaş’a giderek yerleşti. İnsanlara, Allahü teâlânın yolunu göstermeye orada devam etti. Seyyid Atâ uzun zaman Hakîm Atâ’nın komşusu oldu. İnsanlara, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirdi. Doğru yolu gösterdi. Vefât zamanı geldi. Talebeleri; “Sizi Kâ’be tarafına mı götürelim, yoksa buraya mı defnedelim?” dediler. O da; “Tabutumu büyük bir arabaya koyarak, yönünü Kâ’be tarafına doğru çevirip bırakın. O gece hayvanlarınızı iyi bağlayın, gürültü etmeyin. Evinizde oturun, sakın dışarı çıkmayın. Seher vakti gidip bakın, araba nerede durmuşsa beni oraya gömersiniz” dedi vefât edince, dediği gibi yaptılar. Geceleyin müthiş gürültü oldu. Kimse dışarı çıkmadı. Tan yeri ağarınca, ortalık sâkinleşti. Çıkıp baktılar, cenâze koyduktan araba, Hakîm Atâ türbesi yanında durmaktaydı. Talebeler de vasıyyetine uygun olarak, arabayı buldukları yer olan Hakîm Atâ türbesi yanına defnettiler. Seyyid Atâ’nın vefâtı, 702 (m. 1302) yılında oldu. Şimdi Harezm tarafına gidenler ilk önce Celâl Hoca’yı ziyâret ederler, daha sonra Hakîm Atâ’nın eşiğine yüz sürerler, sonra da Seyyid Atâ’nın makamında huzûr bulurlar. Onların türbelerinin bulunduğu yer, Harezm’de Ceyhun (Amuderyâ) ırmağına üç dört kilometre mesafede Hakîm Atâ denilen beldededir.
Seyyid Atâ, Hazreti Azîzân ve Pîr-i Nessâc lakablarıyla meşhûr olan, evliyânın büyüklerinden, Ali Râmitenî hazretleriyle aynı yıllarda yaşadı. O mübârek zâtın sohbetlerinde bulundu. Birgün, Ali Râmitenî ile ilgili olarak kendisinden insanlık îcâbı bir hatâ sâdır oldu. O sıralarda Kıpçak yaylasında başıboş dolaşan eşkiyalardan bir grup, Seyyid Atâ’nın evini ve bulunduğu bölgeyi yağmaladılar. Oğlunu esîr alıp götürdüler. Seyyid Atâ, bu hâle çok üzüldü. Allahü teâlâya münâcaatta bulunup, bu üzüntüsüne sebep olan günâhını kalbine ilham etmesini istedi. Kendisine hatâsı bildirildi. Seyyid Atâ, bu üzüntünün nereden geldiğini anladı ve Azîzân hazretlerine karşı hatâsının cezası olduğunu bildi Yaptığına pişman oldu. Bir ziyâfet hazırladı, özür dilemek için Azîzân hazretlerini ve talebelerini da’vet etti. Ona karşı çok tevâzu gösterdi. Hazreti Azîzân, Seyyid’in maksadının ne olduğunu anladı ve ricasını kabûl eyledi ve da’vetine geldi Bu mecliste çok sayıda büyükler, âlimler, şeyhler var idi. Bugün Azîzân hazretlerinde büyük bir hâl ve rahatlık (bast hâli) vardı. Sofra düzülüp, yemek hazır olduğunda, Azîzân hazretleri; “Seyyid Atâ’nın oğlu gelmeyince, Ali (ki kendi ismidir) bu sofradan ağzına tuz koymaz ve elini yemeklere uzatmaz” dedi ve sonra bir ân sustu. Orada bulunanlar, bu büyük sözün neticesini gözetir oldular. Bir ân sonra, Seyyid Atâ’nın oğlu, aniden kapıdan içeri giriverdi. Bu hâli görünce, meclisden bir feryâd, bir figân koptu. Oradakiler şaşırıp dona kaldılar. Gelen gençten, eşkiyanın elinden nasıl kurtulduğunu sordular. “Az önce, eşkiyadan bir grubun elinde esîr idim. Elim ayağım iplerle bağlı idi. Şimdi ise, kendimi sizin yanınızda görüyorum. Bundan fazla birşey bilmiyorum” dedi.
Orada bulunanlar, bu işin Ali Râmitenî hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladılar. Seyyid Atâ başta, olmak üzere, o mübârek kimseye talebe oldular. Birgün bir çiftçi bir yere pirinç ekerken, Seyyid Atâ oradan geçiyordu. “Ne ekersin?” diye sorunca, çiftçi; “Pirinç ekerîm.” Lâkin bu topraktan iyi pirinç bitmez” dedi. Seyyid Atâ, toprağa hitâb edip; “Ey toprak, iyi pirinç ver” dedi. Bundan sonra nice yıllar o topraktan bölgenin en iyi pirinci yetişti.
Tasavvuf büyüklerinden. Seyyid Cemâleddîn-i Ezherî’nin talebesi, Sırrî Ali’nin üstadıdır. İsmi Ali, künyesi Ebû Muhammed ve lakabı Radıyyüddîn’dir. Nâtıkî diye de tanınır. Tebrîz yakınlarında bulunan Uçyâr isimli köyde doğduğu bildirilen Seyyid Ali’nin, gençliği, Tebrîz’de geçti. 720 (m. 1320) senesinde Horasan taraflarında vefât etti. İmâm-ı Ali Rızâ şehidliğinde medfûndur.
Seyyid olup, nesebi Hazreti Hüseyn’e dayanır. Radıyyüddîn Ebû Muhammed Ali, çocukluğundan i’tibâren ilim ile meşgûl oldu. Devamlı olarak Tebrîz’de ilim öğrendi. Tahsilini tamamlayıp, fetvâ verecek dereceye yükseldikten sonra, Horasan taraflarında bulunan Hirat şehrine kadı olarak ta’yin edildi.
Bu vazîfeyi kabûl edip, Hirat’a geldiği gece bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında kıyâmet kopmuş, insanlar mahşer yerinde toplanmışlardı. Hesapları görülenlerden Cehennemlik olanlar, Zebanî ismindeki vazîfeli melekler tarafından Cehenneme götürülüyordu. Seyyid Ali gördü ki, eski Hirat kadılarından birisi de Cehenneme götürülürken, Seyyid Ali’yi göstererek; “Benim yerime kadı olan budur. Bunu da ateşe atın” dedi. Bunun üzerine Zebanîler Seyyid Ali’yi de alalım mı, almıyalım mı? diye tereddüt içindeler iken, seyyidlerden bir zât gelip Seyyid Ali’yi oradan aldı ve başka bir tarafa götürdü. Rü’yânın te’sîri ve heyecanı ile uyanan Seyyid Ali, bu rü’yâyı bir işâret kabûl edip, derhâl vazîfesinden istifâ etti. Rü’yâda, kurtulmasına sebep olan zâtın kim olduğunu araştırmak üzere seyahate çıktı. Hirat’tan ayrıldı. Dostlarına tanıdıklarına, sebebini soranlara, kadılıktan niçin istifâ ettiğini hiç söylemedi.
Seyahati sarasında yolu, birgün Geylân bölgesinde bulunan Poteste isimli köye düştü. Seyyid Cemâleddîn-i Ezheri de bu köyde bulunuyordu. Fakat Seyyid Ali bu durumu bilmiyordu. O köyden geçerken, önüne bir talebe çıkıp selâm verdi ve; “Hocamız sizi istiyor” dedi. Seyyid Ali çok hayret edip, çok da meraklandı. O talebe ile birlikte dergâha geldiler. Burası Seyyid Cemâleddîn hazretlerinin dergâhı idi. Huzûruna vardıklarında, Seyyid Cemâleddîn, Seyyid Ali’ye iltifât edip; “Rü’yânda gördüğün, senin kurtulmana vesile olan zâta benziyor muyuz?” dedi. Seyyid Ali çok hayret edip ve daha dikkatli bakınca onun, rü’yâda gördüğü zât olduğunu anladı. Hemen önüne diz çöküp o büyük zâtın talebelerinden oldu.
Zâhirî ilimlerde zâten kemâle gelmiş olan Seyyid Ali, Cemâleddîn-i Ezherî’nin huzûrunda da bâtınî ilimlerde kısa zamanda yükseldi Seyyid Cemâleddîn’in en önde gelen talebelerinden ve halîfelerinden oldu. Ona hocası tarafından icâzet ve hilâfet verilip, insanlara fâideli olması maksadıyla Horasan taraflarına gönderildi. Vefâtına kadar orada hizmet edip, insanlara çok fâideli oldu. Kendisinden istifâde edenlerin sayıları pekçoktur. Sohbetleri çok kıymetli ve te’sîrli idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi Halet Efendi kısmı, 281 numaralı kitap.)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SEYYİD EMÎR KÜLÂL
Evliyânın büyüklerinden, insanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin ondördüncüsüdür. Hazreti Hüseyn’in soyundan olup, seyyiddir. Evliyânın meşhûrlarından olan Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin talebesi ve Behâeddîn-i Buhârî Nakşibend hazretlerinin hocasıdır. Çömlekçilik yaptığı için “Külâl” ismiyle meşhûr olmuştur. Buhârâ’nın Sûhârî kasabasında doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 772 (m. 1370) senesinde Sûhârî’de vefât etti. Kabri oradadır. Büyük bir âlim ve mürşid-i kâmil olup, her ânını İslâmiyete uygun olarak geçirirdi. Pekçok kimse onun sohbetinde ve derslerinde kemâle ulaşmıştır. Onun üstün hâllerini gösteren çok menkıbesi vardır.
Annesi şöyle anlatmıştır: “Emîr Külâl’e hâmile iken, şüpheli bir lokma yesem, karın ağrısına tutulurdum. O lokmayı mi’demden geri çıkarmadıkça, karın ağrısından kurtulamazdım. Bu hâl üç defa başıma gelince, çok temiz ve hayırlı bir çocuğa hâmile olduğumu anladım. Bunun üzerine yediğim lokmaların helâlden olmasına çok dikkat edip, ihtiyâtlı davrandım.”
Babası Seyyid Hamza, Medine’den gelip, Buhârâ’nın Efşene köyüne yerleşmişti Sâlih bir zât idi. Bir defasında, zamanın en meşhûr evliyâsı Seyyid Atâ, yanında zamânın meşhûr zâtlarıyla büyük bir cemâat hâlinde, Emîr Külâl hazretlerinin babası Seyyid Hamza’nın bulunduğu köyden geçiyordu. Bu yolculuğu sırasında tanışıp dost oldular. Bundan sonra Seyyid Atâ’nın her ne zaman oraya yolu düşse, önce doğruca Seyyid Hamza’nın evine gider, başkalarıyla daha sonra görüşürdü. Yine bir defasında Efşene köyüne uğramış ve Seyyid Hamza’nın yanına gelmişti. Bu gelişinde ona bir müjde verip, şöyle demiştir: “Ey Kardeşim! Allahü teâlâ sana öyle bir evlât verecek ki, şânı pek yüce olacak. Cihan, baştan başa onun hizmetine girecektir. Bu çocuğun doğduğu zaman. İsmini Emîr Külâl koy.” Aradan yıllar geçti. Seyyid Hamza’nın bir oğlu oldu. Seyyid Atâ’nın işâreti üzerine. İsmini “Emîr Külâl” koydu. Seyyid Atâ yine Efşene köyüne gelmişti. Bu sırada Seyyid Emîr Külâl dört-beş yaşlarına girmişti. Seyyid Atâ, Efşene köyüne geldiği sırada, çocuklardan bir kısmı sokakta oynuyor, Emîr Külâl de oyuna karışmadan kenarda duruyordu. Seyyid Atâ’yı görünce, koşup yanına geldi. O da elinden tutup, beraberce eve gittiler. Evlerine varınca, Seyyid Atâ onu yanına oturtup, kendi sarığını ikiye bölüp, bir kısmını kendi başına, bir kısmını da Seyyid Emîr Külâl’in başına sardı. Ona teveccüh ve himmette bulunup, çok duâ etti. Duâsı ve himmeti bereketiyle, tasavvuf hâllerinden ve mertebelerinden çok ni’metlere kavuşturdu. Sonra da; “Emîr Külâl’in öyle derecelere kavuşacağını müşâhede ediyorum ki, onun derecesi, benim derecemden üstün olacak buyurdu. Böylece Emîr Külâl, henüz küçük yaşında büyük bir evliyânın teveccühüne ve duâsına kavuşmakla şereflendi ve bu saadetle büyüdü.
Emîr Külâl ilk gençlik yıllarında, onbeş yaşlarında iken güreşmeye heves etmiş ve bu işle meşgûl olmaya başlamıştı. Birgün güreş meydanına çıkıp dönerken, seyircilerden birinin kalbine şöyle gelir “Bu seyyid çocuk, güreş ile meşgûl oluyor, hâlbuki böyle bir hâlde bulunmak, kendisinin yüksek değerine ve seyyidlik şerefine uygun değildir. Kalbine bu düşüncenin gelmesiyle, oturduğu yerde uyur; rü’yâda görür ki, kıyâmet kopmuş ve kendisi göğsüne kadar bir bataklığa batmıştı. Çıkmaya gücü yoktu. Fakat, öteden Emîr Külâl hazretleri gelip, elleriyle onu pazusundan tutup, bataklıktan çıkarır. Sonra uykudan uyanınca, görür ki, güreş bitmiştir. Seyyid Emîr Külâl hazretleri, ona dönüp; “Senin rü’yânda gördüğün gün için pehlivanlık ediyorum; senin gibi çamura ve bataklığa batmış olanları kuvvet ve himmetle kurtarırım” buyurmuştur. O zât, Emîr Külâl’in ellerine kapanıp, tövbe ve istiğfar etmiştir.
Yine gençlik yıllarında birgün, er meydanında güreş tutmakta ve büyük bir kalabalık da onu seyretmekte idi. Zamanın büyük âlimi ve mürşid-i kâmili olan Muhammed Bâbâ Semmâsî, o güreşirken tam oradan geçmekte idi. Orada durup, uzun müddet ayakta onu seyretti. Yanında bulunan talebeleri onu seyretmesine şaşıp, kendi kendilerine; acaba bu işle meşgûl olanları seyretmesinin sebebi nedir? diye düşündüler. Muhammed Bâbâ Semmâsî, yanında bulunan talebelerinin kalblerinden geçeni anlayıp buyurdu ki: “Bu meydanda öyle bir mert vardır ki, pekçok kimse onun sohbetinin bereketiyle evliyâlık konaklarının üstün mertebelerine kavuşacaktır.
Onu, bulunduğumuz yola bağlamak istiyorum. Onlar böyle konuşurken, Emîr Külâl’in gözleri Muhammed Bâbâ Semmâsî’ye takıldı. Onu görür görmez, birdenbire kalbi ona tutulup değişiverdi. Hemen koşup yanına yaklaştı. Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin ellerine kapandı. O güne kadar yaptığı bütün hatâ ve günahlardan tövbe etti ve Muhammed Bâbâ Semmâsî’ye sâdık bir talebe oldu. Bundan sonra, hayâtında yeni ve bambaşka bir safha başlamıştı. Hocasının sohbetinden ve hizmetinden hiç ayrılmadı. Yirmi sene sohbetine ve derslerine devam etti. Her hafta Pazartesi ve Perşembe günleri, Sûhârî’den beş fersah (30 km. kadar) uzakta bulunan ve hocasının ikâmet etmekte olduğu Semmas’a gider gelirdi. Hocasına olan bağlılığı, temizliği, gayreti, ilme olan arzu ve isteği, onu kısa zamanda olgunlaştırdı. Hocasının derslerinde ve sohbetlerinde kemâle ulaştı, insanlara doğru yolu gösteren kıymetli bir rehber oldu. Hocası Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin vefâtından sonra, onun yerine geçip, irşâd vazîfesi yaptı.
İnsanların İslâm ahlâkı ile ahlâklanmasını, kalbin ve rûhun kötü huylardan kurtulmasını, Allah rızâsı için güzel iş ve ibâdet yapmayı sağlıyan ve bu iş için lâzım olan bilgileri öğreten tasavvuf ilminde çok talebe yetiştirdi. Nakledilir ki, bir defasında Mekke-i mükerremeden ve Medîne-i münevvereden tasavvuf ehli olan kimseler, bir cemâat hâlinde Buhârâ’ya geldiler, Buhârâ’da Sûhârî köyüne gitmek istediklerini söyleyerek, bu köyü sordular. Bunun üzerine kendilerine; “Siz nereden geliyorsunuz ve bu köyü niçin Soruyorsunuz?” dediler. Onlar da Mekke ve Medine’den geldiklerini, Sûhârî köyünü sormalarından maksadlarının, orada ikâmet etmekte olan Emîr Külâl hazretlerini ziyâret etmek ve onunla görüşmek olduğunu söylediler. Buhârâ’da görüştükleri kimseler, onlara; “Mâlesef, Emîr Külâl hazretleri vefât etti” dediler. Gelenler dediler ki: “Madem mübârek yüzünü görmek nasîb olmadı, bari oğullarıyla görüşelim.” Bu maksadla Sûhârî köyüne gittiler. Emîr Külâl hazretlerinin oğulları, onlarla görüşüp sohbet ettiler. Onlara; “Babamız Mekke ve Medine’ye hiç gitmemişti. Siz onu nereden tanıyorsunuz?” dediler. Gelenler, “Biz de buralara hiç gelmedik. Fakat biz Emîr Külâl hazretlerini Kâ’be’de gördük. İki-üç seneden beri hac mevsiminde bizimle beraber Kâ’be’yi tavaf ederdi. Mekke ve Medine’de pekçok kimse ona bî’at edip talebe olmuştu. Fakat bu sene Kâ’be’ye gelmedi. Merak edip, ona olan muhabbetimiz ve hasretimiz sebebiyle görmeye gelmiştik, fakat nasîb olmadı” dediler. Böylece, Emîr Külâl hazretlerinin, kerâmetle, her sene hac mevsiminde, bulunduğu beldenin halkı farkına varmadan Ka’be’ye gittiği anlaşıldı. Gelen ziyâretciler, daha sonra Emîr Külâl hazretlerinin kabrini ziyâret edip, duâ ettiler. Sonra da oğullarından müsâade alarak Sûhâri köyünden ayrıldılar.
Nakledilir ki, birgün Emîr Külâl hazretleri sohbet ederken, kendisini bir hâl kapladı. Bu sırada hac yapmakta olanların hâllerini, nerede ve ne yapmakta olduklarını gördüğünü söyleyerek, anlatmaya başladı. Meclisinde bulunanlardan biri; “Kâ’be’yi nasıl görüp de anlatıyor? Kâ’be buraya çok uzakdır” diye düşündü. Biraz sonra Emîr Külâl hazretleri, böyle düşünen kimsenin yanına yaklaşıp, elinden tuttu ve; “Gözlerini yum, başını kaldır, bak ne göreceksin” buyurdu. O da söylediği gibi yaptı. Birden gözüne Kâ’be ve tavaf edenler göründü. Emîr Külâl hazretlerini de tavaf edenler arasında gördü. Bunun üzerine adam hayretler içinde kalıp, Emîr Külâl hazretlerinin ellerine kapandı, yanlış düşüncelerinden af diledi. Bundan sonra Emîr Külâl hazretleri buyurdu ki: “Ey câhil kişi, bir kimse, kendisinde birşey olmazsa, başkasında da yok zanneder. Gönül aynası açılmadıkça da, hiçbir şeyi göremez, idrâk edemez.” O kimse tövbe edip, sâlih ve makbûl kimselerden oldu.
Seyyid Emîr Külâl bir defasında, talebeleriyle birlikte evliyânın meşhûrlarından Hayran Atâ’nın kabrini ziyârete gitmek için yola çıkmıştı. Yolun bir kısmını yürümüşlerdi ki, yolun ilerisinden bir heybetli arslan ortaya çıkıp, yolda durdu. Arslanı gören talebeler endişelenip, huzûrsuz olmaya başladılar. Emîr Külâl hazretleri hiç aldırmadı. Arslanın yanına yaklaşınca, yelesinden tutup yoldan çekip çıkardı ve kenara bıraktı. Talebeleri geçtiler. Baktılar ki, arslan, Emîr Külâl hazretlerine yaklaşıp, başını yere koyarak, saygı gösterir gibi hareketler yaptı. Sonra oradan uzaklaştılar. Bu hâli gören talebeleri; “Efendim, bu nasıl bir işdir” diye suâl ettiler. Bunun üzerine buyurdu ki: “Ey dostlarım, şunu biliniz ve dikkat ediniz ki, her kim gerçekten Allahü teâlâdan korkarsa, herşey ondan korkar, zarar vermez. Allahtan korkmayan kimse, herşeyden korkar. Bir kimse, dâima Allahü teâlâdan korkar bir hâlde olursa, Allahü teâlâ ona korkutucu birşeyi musallat etmez. Hattâ o kul, Allahtan korkduğu için herşey ondan korkup, çekinir.”
Emîr Külâl, hocası Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin yanında, Semmâs’da bulunduğu sırada, orada oturan bir grup insanla, başka bir köyden bir cemâat arasında anlaşmazlık çıkmıştı, iş kavgaya dökülüp, birinin dişi kırılmıştı. Dişi kırılan kimse ve taraftarları, kırılan dişin diyetini almak için hakime müracaat etmeye karar verdiler. Fakat önce Muhammed Bâbâ Semmâsî’ye danışalım, kendi başımıza iş yapmayalım, ne buyurursa öyle yapalım dediler. Doğruca Muhammed Bâbâ Semmâsî hazretlerinin huzûruna gidip, durumu arzettiler. “Kırılan dişi verin” buyurdu. Dişi alıp, o sırada henüz yanında talebe olan Emîr Külâl’e kırık dişi verip; “Ey evlâdım, şu işi hallet de, aralarındaki anlaşmazlık bitsin” buyurdu. Emîr Külâl, kırık dişi alıp, evliyânın rûhâniyetini vesile kılıp, Allahü teâlâya duâ ederek, kırık dişi yerine koydu. Hemen o anda, duâsı bereketiyle diş, eskisi gibi sağlam bir hâle geldi. Dişi kırılan kimse, bu hâdise karşısında hayret edip, dişini kıranları şikâyet etmekten vazgeçti. Yanında bulunanlarla birlikte, yaptıklarına pişman olup, tövbe ettiler ve doğru yol üzere yürüyen sâlih kimselerden oldular.
Nakledilir ki, bir köyde zamanın sâlih zâtlarından biri vefât edeceği sırada, cenâze namazını Emîr Külâl hazretlerinin kıldırmasını vasıyyet etmişti. Fakat Emîr Külâl, uzak bir yerde bulunuyordu. O zât vefât edince, o beldenin âlimleri, velileri toplandı. Emîr Külâl’in çağrılması için, bulunduğu yere bir kişi gönderelim dediler. Bunun üzerine orada bulunan Şeyh Sûfî; “Haberci göndermenize lüzum yok, bu durum ona Allahü teâlânın izni ile ma’lûm olur ve buraya gelir” dedi. Bu arada iki kişi gidip, haber vermek üzere hazırlanmıştı. Tam gidecekleri sırada, Emîr Külâl hazretleri aniden karşıdan gözüktü. Halk onu görünce, hemen karşılamaya koştular ve bu kerâmeti karşısında onu daha çok sevip, bağlandılar. Bundan sonra Emîr Külâl, vefât eden zâtın cenâze namazını kıldırdı ve toplananlarla birlikte kabre götürüp, defnettiler. Cenâze defn edildikten sonra, cemâat câmide toplandı. Cemâat çok kalabalık idi. Orada bulunan âlimler, bu iş için kendisine bir işâret ulaşıp, ulaşmadığını ve nasıl ma’lûm olduğunu sordular. Bunun üzerine Emîr Külâl hazretleri buyurdu ki “Ey kardeşlerim, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kalb, kalbe karşıdır.” yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki; “Mü’min, mü’minin aynasıdır.” “Her kabdan içindeki sızar.” Emîr Külâl bunları söyledikten sonra, halk onun ma’rifet sahibi büyük bir evliyâ olduğunu anlayıp, kendi kendilerine; “Biz bu zâtın büyüklüğünü bilmiyormuşuz” dediler. Aralarında bulunan âlimler, cemâate şöyle dediler; Hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Evliyâm, kubbelerim altında gizlenmiştir. Onları başkaları bilemezler.” (Bu hadîs-i şerîfi İslâm âlimleri şöyle açıklamışlardır: Allahü teâlâ, evliyâ kullarını insanlık sıfatları ile gizlemiştir. Onlar, diğer insanlar gibi gözükürler. Herkes onları kendileri gibi zanneder, tanıyamaz.) Bundan sonra Emîr Külâl hazretleri, cemâatte bulunan o âlimlere; “Bu naklettiğiniz şeyleri Resûlullah ( aleyhisselâm ) böyle buyurmuştur” dedi. Okunan hadîs-i şerîfleri tekrar okudu. Orada bulunanların hepsi işitti. Bu sırada cemaat içinde bulunan âlimlerden Mevlânâ Tâceddîn, Emîr Külâl hazretlerine, kendisini talebeliğe ve hizmetkârlığa kabûl etmesini söyledi “O bizim vazîfemiz değildir” buyurarak; “Bari seni ma’nevî evlâtlığa kabûl edeyim” deyip, onu ma’nevî evlâtlığa kabûl etti. Öyle bir teveccühde bulundu ki, Mevlânâ Tâceddîn, hemen o ânda ma’rifet ilmine kavuşup, maksadına ulaştı.
Nakledilir ki, Kebş şehrinde Mevlânâ Celâleddîn Kebşî, bir cemaatla oturmuş sohbet ediyorlardı. Tasavvuf ehlinden ve evliyânın kerâmetinden söz açılmıştı. Mevlânâ Celâleddîn; “Şimdi bizim zamanımızda böyle kerâmet ehli, dîn-i İslâmın emirlerine tam uyup, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yolunda olan büyük bir evliyâ yok gibidir” dedi. Emîr Külâl hazretlerinin talebelerinden biri, bu cemâat arasında idi. Bu zât, Mevlânâ Celâleddîn Kebşî’ye; “Bu zamanda sayılan sıfatlara ve üstünlüklere sâhib bir zât vardır. Tasavvufda o kadar yükselmiştir ki, bir göz açıp kapayacak kadar kısa bir zamanda içinde, doğudan batıya dünyâyı dolaşacak bir hâl sahibidir” dedi. Mevlânâ Celâleddîn Kebşî; “Ah şimdi böyle zât nerede bulunur?” deyince, o talebe; “Evet şimdi böyle bir zât vardır. O da benim hocam Seyyid Emîr Külâl’dir” dedi. Bunun üzerine Mevlânâ Celâleddîn Kebşî; “Bizi sohbetine kavuştur da, onun ayaklarının tozunu gözlerimize sürme yapalım” dedi. Sizin oraya kadar gitmenize lüzum yok, eğer buraya teşrîf etmesi için tam bir teveccüh yaparsanız, bir anda burada olur” dedi. Bu söz üzerine, Mevlânâ Celâleddîn Kebşî teveccüh edip, Allahü teâlâya hâlis kalble duâ etti ki, içeride bulunan cemâat birdenbire ayağa kalktı. Çünkü Emîr Külâl hazretleri çok uzakta olmasına rağmen, o meclise giriverdi. Bu hâle çok şaştılar Sonra da oturup sohbete başladılar. Mevlânâ Celâleddîn, Emîr Külâl’e; “Efendim, sizi bu hâle kavuşturan şey nedir? Buraya bir ânda teşrîfiniz nasıl oldu?” diye sordu. Bunun üzerine Emîr Külâl, sohbete başlayıp buyurdu ki: “Bizi sizin samîmi arzunuz bu diyara getirdi. Bir kimse Allahü teâlâya ihlâs ile yalvarır, tam samimiyetle birşey isterse, duâ ederse, Allahü teâlâ onu maksadına kavuşturur. Bu sırada Mevlânâ Celâleddîn Kebşî; “Efendim, talebeniz ve hizmetçiniz olmakla şereflenmek istiyorum” dedi. Emîr Külâl hazretleri ona; “Biz seni evlâtlığa kabûl ettik” buyurdu. Sonra ona teveccüh nazarlarıyla bakıp, bir ânda yüksek derecelere kavuşturdu. Orada bulunanlar bu hâli görüp; “Ey Mevlânâ Celâleddîn, uzun zamandan beri uğraşıp ömür tükettin, fakat şimdi maksadına kavuştun” dediler. Onların böyle söylemeleri üzerine, Emîr Külâl buyurdu ki: “Siz kendi işinizi onun işiyle bir mi tutuyorsunuz? O, işini tamamlamış, yolları katetmiş ve vakti gelmiş. Sâdece bizim bir işâretimize, teveccühümüze ihtiyâcı kalmıştı.
Abdullah Ensârî’nin oğlu Kutb-i Hirevî Câbir bin Abdullah buyurdu ki: “Rahmet bir anda gelir, fakat kalb, hazır ve uyanık olmaz.” Bir kimse kendini riyâzet sahrasında yorar (nefsine uymaz), ömrünü din ilmini öğrenmekle ve Muhammed aleyhisselâmın dinine uymakla geçirirse ve daha gençliğinde, ihtiyârlıkta yapılacak güzel işleri yaparsa, ihtiyârlığında bu güzel amellerinin faydasından mahrûm kalmaz.
Allah, mülkü dilediğine verir. İlim ehlinden, dilleri âlim olan çoktur. Fakat kalbleri âlim değildir. Böyle olanlar, Allah adamı olan büyüklerin teveccüh nazarlarına müstehak değildirler. Kutb-ül-ârifîn Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî buyurmuştur ki: Beyt:
“Perde ardından güzel görünen çirkinlere âh! Dışardan güneş gibi olmalı, içerden de mâh.”
Âlim o kimselere denir ki, onlar Allahü teâlâyı, O’nun sıfatlarının sırları ile, kendine ihsân edildiği kadar bilendir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); mert olan kimsenin, olduğu gibi gözüken kimse olduğunu bildirmiştir. Meşhûrdur ki: Bâyezîd-i Bistâmi “kuddise sirruh”, kadınlara benzemeye özenen bir adamın süslenmekte olduğunu görünce, ondan yüzünü çevirdi. O adam, Bâyezîd-i Bistâmi’nin kendisinden yüz çevirdiğini görünce, dedi ki:
“Ey büyük zât ve Hak yolunun seçilmişi, ben göründüğüm gibiyim, siz de göründüğünüz gibisiniz.” Büyüklerden birine, ârif kimdir? diye soruldu. Âlimler o kimselerdir ki, ilimleri amellerinden çoktur. Ârifler ise, o kimselerdir ki, amelleri çoktur, ilimlerini aşmıştır. Bütün ilimlerden maksad, Allahü teâlâyı tanımaktır. Bu da ilim ile, amel etmekle olur. Âlim, ilmiyle amel edip, ilmini Allahü teâlâyı tanımaya sarf eder. Allahü teâlâyı tanımanın alâmeti, zâhiren ve bâtınen Allahü teâlâdan korkmaktır. Her işin başı, Allah korkusudur. Allahü teâlâ meâlen buyurdu ki: “Allahtan ancak âlim olan kulları korkar.” (Fâtır-28) Allahtan korkan, Cennete kavuşur. Cennet, Allahü teâlâdan korkup, sâlih amel işleyenler içindir. Korkup çekinen, kurtulmuştur. Her kim ki korkup, temkinli davranırsa, her maksadına ulaşmıştır. Bütün kitapları okuyup, ezberlemiş olsan, fakat ilminle amel etmezsen, ilmin sana mahcubiyetten başka birşey kazandırmaz. Faydalı ilim odur ki, insanı Allahü teâlâya bağlayıp, herşeyi bıraktıran ve nefsin hevâ ve hevesinden uzak tutandır. Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri şöyle vasıyyet etmiştir: “Câhil tarikatçılardan uzak durunuz. Onlar, din düşmanı ve müslümanların yollarını kesicidirler. Bunun için, sâlih kimselerle görüşüp, yol kesicilerden uzak durmak lâzımdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Önce arkadaş, sonra yol” buyurdu.
Nakledilir ki, Türkistan’dan Buhârâ’ya bir grup insan, Emîr Külâl’i ziyârete geldi. Buhârâ’dakiler, gelenlere; “Emîr Külâl sizin diyarınıza gitmemiştir, siz onu nereden tanıyorsunuz?” dediler. Gelenler dediler ki “Emîr Külâl, bizim memleketimizde o kadar tanınmış ve sevilmiştir ki, bunu anlatmakla bitmez. Biz, onun talebeleriyiz. O çok defa bir ânda bizim memlekete teşrîf eder, biz de sohbetinde bulunurduk. Bu hâdise çok vukû’ buldu. Biz böyle aniden teşrîf edip, bizimle sohbet eden zâta kim olduğunu sorduğumuz zaman, Emîr Külâl olduğunu söylerdi, işte biz de, böylece onun talebelerinden olduk. Buhârâ’dakiler, anlatılan bu hadîseye hayret edip, Emîr Külâl hazretlerini daha çok sevip, bağlılıkları kat kat arttı. Emîr Külâl hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâ, sevdiği kullarına öyle ihsânda bulunmuştur ki, bir ânda doğudan batıya gidip gelirler. Başkalarının bundan haberi olmaz.”
Nakledilir ki, bir gece Emîr Timur, Şeyh Şemseddîn Gülâl ile birlikte, Emîr Külâl hazretlerinin ziyâretine gitmişlerdi. Giderken, yolda yanında bir koyun götürmekte olan bir adama rastladılar. O da Emîr Külâl’i ziyârete gidiyordu. Beraberce, ikâmet ettiği köye vardılar. Fakat Emîr Külâl’in evini soracak hiçbir kimse bulamadılar. Onlar araştırırken, birden karşılarına biri çıkıverdi. Onları eve götürdü. Emîr Külâl hazretlerinin evine varınca, kendilerine yol göstermek için karşılarına çıkan ve eve götüren kimsenin Emîr Külâl olduğunu öğrendiler. Onun ellerine sarılıp; “Efendim affediniz, dışarıda karşılaştığımızda sizin Emîr Külâl hazretleri olduğunuzu anlıyamamıştık” dediler. Buyurdu ki: “Bir dervişi ziyâret için yola çıkan kimse, yolunu şaşırmaz, hatâ etmez.”
Bu misâfirlerden biri koyun hediye getirmişti. Koyunu bırakınca, koyun birdenbire kaçmaya başladı. Adam da peşinden koşarken, Emîr Külâl hazretleri; “Kendini yorma, otur. O, şimdi kendisi geri gelir” dedi. Sonra gelen misâfirlerle cemâat olup namaz kıldılar. Namazdan sonra oturmuşlardı ki, kaçan koyun gelip, yanlarında bir yere durdu. Bundan sonra Emîr Külâl; “Ey Şeyh Şemseddîn! Bir kimse Allahü teâlâya yönelir, onun rızâsını ararsa, işte Allahü teâlâ, onun her işini böyle rastgetirir. O, rızâsını arayan kuluna kâfidir.” Bu hâdiseyi görüp şaşan Şeyh Şemseddîn ve Emîr Timur, Emîr Külâl hazretlerine tam bir bağlılık ile bağlanıp, kendilerine himmet etmesini istediler. Emîr Külâl de, onları ma’nevî evlâtlığa kabûl ettiğini söyleyip, teveccüh etti. Emîr Timur’un yetiştirilmesini Şeyh Şemseddîn’e havale etti. O da Emîr Timur’un yetişmesinde titizlik gösterip, onu yetiştirdi.
Bir defasında Emîr Külâl, Buhârâ’da Cum’a namazını kılıp, talebeleri ile birlikte ikâmet ettiği yere dönüyordu. Yolculukları sırasında, Gülâbâd ile Fetihâbâd arasında, yeşillik bir yerde oturan bir cemâate rastladılar. Sohbet ediyorlar ve sohbetlerinde; evliyâlıktan, kerâmetten bahsediyorlardı. Bu cemâat arasında, Timur Hân da bulunuyordu. Emîr Külâl, talebeleriyle birlikte oradan geçerken, Timur Hân onları görüp; “Bunlar kimdir?’ diye sordu, “Emîr Külâl ve talebeleridir” dediler. Timur Hân bu sözü duyar duymaz, kalkıp sür’atle yanlarına koştu. Huzûruna varıp, fevkalâde bir edeble önünde durdu. Sonra şöyle dedi: “Ey, dinin büyük âlimi! Ey doğru yolun ve yakîn yolunun kılavuzu! Burada biraz durup sohbet ediniz ve bize nasihatte bulununuz da, dervişler istifâde edip, bereketlensinler” dedi. Bunun üzerine Emîr Külâl buyurduki: “Dervişlerin sözleri gizli olur. Bu bizim vazîfemiz değildir. Büyüklerin rûhâniyetinden bir işâret olmadıkça, birşey söylemeyiz. Hiçbir zaman kendinden bir söz söyleme ve gâfil olma. Görüyorum ki, senin başına mühim bir iş çıkacak ve bunda muvaffak olacaksın” buyurdu.
Sonra yola devam ettiler. Evine varınca, zaviyesinde bir müddet durup, yatsı namazı vaktinde dışarı çıktı. Cemâatle birlikte yatsı namazı kıldı. Namazdan sonra bir müddet oturup, büyüklerin rûhâniyetine teveccüh etti. Sonra hemen, talebelerinden Şeyh Mensûr adında bir talebesini yanına çağırdı. Talebe huzûruna gelince, ona dedi ki: “Hiç durma sür’atle Emîr Timur’a git söyle, derhâl Harezm tarafına harekete geçsin. Eğer oturuyorsa, hemen kalksın, ayakta ise harekete geçsin, hiç durmasın. Çünkü velilerin rûhâniyetleri, onun ve oğlunun bütün memlekete baştan başa hâkim olacağını bildirdi. Harezm’i alınca, Semerkand’a hareket etsin.” Haberi götüren Şeyh Mensûr, sür’atle Timur Hân’ın bulunduğu yere gitti. Timur Hân’ı ayakta bekler hâlde buldu. Haberi aynen iletti. Timur Hân, bu haberi alır almaz hiç durmadı, hemen ordusunu harekete geçirdi O harekete geçip, gideceği yolun yarısına vardığı sırada, düşmanları Timur Hân’ın çadırına hücum ettiler. Fakat o, çoktan yola çıkmış bulunuyordu. Timur Hân, Harezm’e yürüyüp, orayı aldı. Sonra Semerkand’a yürüdü, orayı da fethetti. Böylece hergün yeni bir zafere ulaşıp, hep muzaffer oldu ve işleri dâima iyi gitti.
Nakledilir ki, Timur Hân Semerkand’a yerleşince, Buhârâ’ya gitmeyi arzu etti. Bu sebeple Emîr Külâl hazretlerine haber gönderip, bizim Buhârâ’ya gelmemize müsâade ederler mi? Şayet izin verilmezse; kendilerinin Semerkand’a teşrîf etmelerini arzu ediyoruz, nasıl buyururlarsa öyle yapalım” dedi. Timur Hân’ın bu arzusu üzerine, Emîr Külâl hazretleri ne gelmesini, ne gitmeyi kabûl edemeyeceğini ve kendilerine duâ etmekte olduğunu söyledi Bunları bildirmek ve Timur Hân’la görüşmek üzere, oğlu Emîr Ömer’i vazîfelendirdi Oğlunu gönderirken şöyle dedi: “Ey oğlum! Emîr Timur’a söyle! Eğer Allahü teâlânın râzı olduğu yolda yürümek istiyorsa, takvâdan ve adâletten asla ayrılmasın. Bunları kendisine şiar edinsin ki, kıyâmet günü kurtulabilsin! Yine söyle ki, biz ve talebelerimiz, her zaman ona duâ etmekteyiz. Eğer dünyâya meylederse; bu durumların fâidesine kavuşamaz.” Emîr Külâl hazretlerinin oğlu Emîr Ömer, Semerkand’a gidip, Timur Hân ile görüştü. Babasının söylediği şeyleri aynen bildirdi. Birkaç gün sonra da, Buhârâ’ya dönmek üzere Timur Han’dan müsâade istedi. Ayrılırken, Timur Han ona; “Buhârâ ve çevresini sizin emrinize bırakayım, ne olur kabûl edin” dedi. Emîr Ömer; “Buna izin yok” dedi. Bunun üzerine Timur Hân; “Öyleyse Buhârâ şehrini Emîr Külâl hazretlerine bağışlayayım” deyince, Emîr Ömer yine; “Buna izin yok” dedi” Timur Hân; “Hiç olmazsa, Buhârâ yakınında ikâmet etmekte olduğunuz köyü size bağışlıyayım” diyerek, çok temennide bulundu. Emîr Ömer şöyle dedi: “Babamdan şu sözleri işittim: Sizin için şöyle buyurdu: “Eğer, Allah adamı olan büyüklerin kalbinde bir yer kazanmak istiyorsa, takvâdan ve adâletten ayrılmasın. Kıyâmet günü Allahü teâlânın rahmetine kavuşmak bununla olur.”
Birgün Emîr Külâl hazretleri, talebeleri ile birlikte Buhârâ’da bir câmiye gidiyorlardı. Yolda, bahçesinde çalışmakta olan bir kimse ve yanındaki çocuğu, onları görmüşlerdi. Çocuk, adama; “Bunlar kimdir?” diye sorunca, adam, Emîr Külâl’e ve talebelerine dil uzatıp, haklarında uygunsuz sözler söyledi. Adam bu sözleri söyleyince, Emîr Külâl buyurdu ki: “Abdülhâlık Goncdüvânî hazretleri buyurdu ki: “Kim evliyâya hakaret gözüyle bakarsa, iflah olmaz.” Emîr Külâl, sonra üzerinde durmayıp, câmiye gitti. Onlar gider gitmez, dil uzatan adam uyuz hastalığına tutuldu, rahatsızlandı. Tutulduğu hastalığa tahammül edemeyip, Emîr Külâl’in yanına götürülmesini istedi. Gidip yalvarmak, af dileyip hastalıktan kurtulmak istiyordu. Durum arzedilince; “Onun hastalığı ilâç kabûl etmez, çünkü o, oku yedi.” buyurdu. Bunun üzerine adam, ayrılıp gitti. Daha evine varmadan, yolda düşüp öldü.
Birgün Emîr Külâl hazretleri, talebeleriyle bir talebesinin evine gitmişti. Evine gittiği talebesi ise, ava gittiğinden evde yoktu. Bu sebeple, evine Emîr Külâl hazretlerinin teşrîf ettiğini haber vermek üzere, bir haberci gönderildi; Hiçbir av bulamamıştı. Hemen evine dönmek üzere hareket etti. Bir av bulamadığı için üzülmüştü. Dönerken, birden karşısına iki kuş çıktı. Kuşlara atıp, vurdu ve yanına alıp sevinerek evine döndü. Emîr Külâl hazretlerinin teşrîfine çok sevinip, avladığı iki kuşu pişirip ikram etti. Kuşlar pişirilip sofraya konduğu sırada, Emîr Külâl hazretleri talebesine; “Eğer bu iki kuş da karşına çıkıp avlamasaydın, hiç av getiremezdin, o zaman ne yapardın?” deyip, talebelerine şöyle buyurdu: “Ey dostlarım şunu biliniz ve rahat olunuz ki, bizim maksadımız, Allahü teâlânın rızâsını kazanmaktır. Allahü teâlâ sizi, hem dünyâda, hem de âhırette utandırmaz, mahrûm bırakmaz, İnşâallah fadl ve keremine kavuşturur.”
Emîr Külâl hazretleri, birgün Şeyh İbrâhim adında bir zâtın bulunduğu Kıraman denilen yere gitmişti. Şeyh İbrâhim Kıramanî’ye; “Bize helâl et bul” dedi. Şeyh İbrâhim; “Bu iş oldukça zor, helâl et az bulunur” dedi. Emîr Külâl ona; “Sen silâhını al, ava çık. Kuşları kendine çağır, geldiklerinde birkaç tane avla” dedi. Bunun üzerine Şeyh İbrâhim, silâhını alıp, ava çıktı. Kuşları çağırdı. Yanına pekçok kuş toplandı. Birkaç kuş avlayıp, Emîr Külâl’e götürdü. Bu hâdiseden sonra, Şeyh İbrâhim şöyle demiştir: “Her ne zaman ava çıkıp kuşları çağırsam, Emîr Külâl hazretlerinin bereketiyle yanıma toplanırlar, ben de avlardım.”
Bir defasında Buhârâ’da bulunan âlimler hep birlikte Emîr Külâl’i ziyârete gitmeye karar verdiler. Kendi kendilerine dediler ki: “Eğer Emîr Külâl gerçekten evliyâ ise, her birimize birer kızarmış kaz, hizmetçilerimize de ördek ikram eder.” Aralarında bulunan Havend Şah, ayrıca şöyle der: “Kazı önüme koyduğu zaman, onu parçalayarak yemem için, bana bir de bıçak vermesini beklerim.” Bu düşüncelerle, ziyâret için yola çıktılar. Bu sırada Emîr Külâl’in oğlu Seyyid Hamza, babasına çok miktarda kaz ve ördek getirdi. Babası ona duâ edip; “Ey oğlum! Buhârâ’da bulunan meşhûr kimseler, bize gelmek üzeredirler. Hatırlarından geçen ve düşündükleri şeyler var. Sen, şimdi kazları ve ördekleri hemen pişir ve onları bekle” dedi. Nihâyet misâfirler, Emîr Külâl’in evine gelip oturdular. Bir müddet sonra Seyyid Hamza sofrayı kurup, gelenlerin akıllarından geçirdikleri gibi, önlerine pişmiş kaz ve ördekleri koydu. Bana bir de bıçak verilmesini isterim diye düşünen Havend Sah’a da bir bıçak verdi. Yemeğe başladılar. Havend Şah, verilen bıçak ile kazı parçalayıp yiyordu. Bir ara, verilen bıçağı kullanırken elini kestirdi Devamlı kan akıyor, bir türlü kesilmiyordu. Bu arada hemen Emîr Külâl içeriye girip, elini kestiren adama; “Sakın bir daha dervişleri imtihan etmeye kalkışma” dedi. Sonra diğerlerine dönüp; “Siz bu kazları benim hazırladığımı zannetmeyin. Bunları size, Emîr Hamza getirip, hazırladı. Siz onun mertebesine bakın. Bu yolun büyüklerinin âdeti şöyledir ki, her ne iyilik hâsıl olmuşsa, onu kendinden bilmezler” buyurdu. Bunun üzerine gelenler, böyle düşünerek gelmekle çok hatâ ettik dediler. Yaptıklarına pişman oldular. Emîr Külâl’in büyüklüğünü görerek, hayran, olup onu sevdiler.
Emîr Külâl hazretlerinin talebelerinden biri, Kermine şehrine gitmişti. Bu şehirde bulunduğu sırada, bir grup kimse ile sohbet ediyordu. Sohbette bulunanlardan her biri, kendi hocasından ve hocasının üstünlüklerinden bahsediyordu. Emîr Külâl’in talebesi de söze karışıp, benim hocam, hepinizin hocasından üstün derecededir. Çünkü o, hem seyyid hem mürşid-i kâmildir dedi. Bu sırada, orada toplanıp konuşmakta olanların üzerinden bir kuş sürüsü geçiyordu. Bazıları Emîr Külâl’in talebesine dediler ki: “Eğer dediğin gibi hocan büyük bir evliyâ ise, haydi duâ et de, onun hürmetine şu kuşlardan biri önümüze düşsün!” Onların bu isteği üzerine, Emîr Külâl’in talebesi Allahü teâlâya duâ edip, hocasının hürmetine bu işin gerçekleşmesini istedi. O talebe duâ eder etmez, kuşlardan biri cemâatin üzerine düşüverdi. Orada bulunanlar hayretten şaşıp, Emîr Külâl hazretlerinin gerçekten büyük bir evliyâ ve tasarrufu kuvvetli bir mürşid-i kâmil olduğunu anladılar.
Nakledilir ki, Emîr Külâl hazretleri bir imâret yaptırmakta idi. Bu binanın inşâsı için pekçok kimse toplanmış çalışıyordu. Birgün Emîr Külâl, aniden evine gitti. O gidince, orada çalışanlar dediler ki: “Emîr Külâl gerçekten evliyâ ise, bizim her birimize birer sıcak ekmek verir. Bir müddet sonra Emîr Külâl geldi Yanında hiçbir şey yoktu. Yerine oturunca, binanın inşâsında çalışanlardan ba’zıları bir birine; “Eğer evliyâ olsaydı, bizim arzu ettiğimiz şeyi getirirdi” diyerek, aralarında konuşmaya başladılar. Daha sonra onlar böyle konuşurlarken, Emîr Külâl hemen ayağa kalkıp; “Ey tahammülsüzler, işte istediğiniz” diyerek, elini koltuğunun altına sokup, herbirine sıcak bir ekmek çıkarıp verdi. Onlar da söyledikleri sözlerden dolayı pişman olup, tövbe ettiler. Bundan sonra, Emîr Külâl hazretleri onlara buyurdu ki: “Ey dostlarım, biz arzu ederiz ki, siz bizden âhıreti, âhırette kurtulmayı taleb ediniz. Nefsinizin isteklerini terkediniz ki, âhırette utanıp, mahcûb olmayasınız. Eğer şükr ederseniz, Allahü teâlâ size her istediğinizi ihsân eder. Bu dünyâda ne yaparsak âhırette onun karşılığını bulacağız. Ey dostlar, dikkat ediniz ve uyanık olunuz! Bir kimse hevâ ve hevesinden vazgeçmedikçe, tuzağına av düşmeyen ve eli boş kalan avcı gibidir. Eğer insan, Allahü teâlâyı unutur, gaflete dalarsa, belâya ve musibete düşer. Yazıklar olsun ki, ömür bitmek üzere olduğu hâlde, insan dünyalık olan şeylere dalmış, nefsinin esîri olmuş ve âhıret yolculuğunu unutmuş, ihmâl etmiştir. Şiir:
“Ey ömrünü cahillikle rüzgâra veren! Sen ömrünün kıymetini nasıl bilirsin?
Yarın toprak altında yalnız kalınca Tövbe edeyim dersin, ama yapamazsın!”
Nakledilir ki, Emîr Külâl kendine âit bir yerde dergâh inşâ ettiriyordu.
Çalışanlardan biri, kendi kendisine; “Hiç kimse birşey getirmiyor” dedi. Henüz aradan az bir zaman geçmişti ki, bir adam geldi Çok miktarda ekmek ve üzüm getirdi. Emîr Külâl hazretlerinin huzûruna varıp, gece gündüz diş ağrısı çekmekteyim. Sizin duânızı almak için geldim, bana yardımcı olunuz, takatim kalmadı dedi. Emîr Külâl, gelen adama; “Yanıma yaklaş bakayım, hangi dişin ağrıyor?” dedi. Adam yaklaştı. Emîr Külâl parmağını ağzına sokup, ağrıyan dişinin üzerine koydu. Sonra İhlâs sûresini okudu. Gelen kimsenin diş ağrısı kesilip, hiç hastalanmamış gibi oldu. Bundan sonra Emîr Külâl hazretleri buyurdu ki: “Ey dostlar! İhlâslı olunuz, (her işinizi Allah rızâsı için yapınız) ki, halas bulasınız, kurtulasınız. İhlâssız yapılan amel, üzerinde pâdişâhın mührü bulunmayan para gibidir. Üzerinde pâdişâhın sikkesi bulunmayan parayı kimse almaz. Üzerine mühür vurulanı ise herkes alır. İhlâs ile yapılan az amel, Allahü teâlâ indinde çok amel gibidir. İhlâssız yapılan çok amelin ise, Hak katında kıymeti yoktur. Yaptığınız her ibâdeti ve işi, ihlâs ile yapınız ki, Allahü teâlâya yakın ve rızâsını kazananlardan olasınız. Ey dostlarım! İhlâs ile amel yaparsanız korkmayınız bu size âhırette i’tibâr ve şereftir. Eğer tama’ sahibi değilsen (dünyâya düşkün değilsen), sonunda varacağın yeri düşün. Merd o kimsedir ki, önce iyice düşünür, sonra amel etmeye başlar. Böylece, sonunda yaptığı işten utananlardan olmaz.”
Emîr Külâl bir defasında, Buhârâ’da Cum’a namazı kılmak için talebeleriyle Buhârâ’ya gidiyordu. Buhârâ’ya vardıklarında, Emîr Külâl dedi ki: “Ey dostlarım, Şeyh Muhammed Agâî Bazergân, şu ânda Belh şehrinde vefât etti.” Bu söze şaşanlar oldu. Çünkü kendisi Buhârâ şehrinde olduğu hâlde, Belh şehrindeki bir hâdiseyi haber veriyordu. Bu söze hayret edenlere buyurdu ki: “Biliniz ki Allahü teâlâ, Resûlü Muhammed aleyhisselâma tam tâbi olan kullarına öyle dereceler ihsân eder ki, her zaman doğuda ve batıda ne vukû’ bulursa, gözlerinin önünde görüp bilirler. Belh şehrinin uzaklığı nedir ki.” Bunun üzerine talebeleri, o günün târihini yazdılar. Daha sonra gördüler ki, Emîr Külâl hazretlerinin işâret ettiği gün, o zât vefât etmişti.
Emîr Külâl hazretlerinin yaşadığı diyarda bulunan Kermîne şehrinden bir adam ava çıkmıştı. Bu, Emîr Külâl’i tanıyıp çok severdi. Ava çıkarken; “Eğer avlamak istediğim kazlardan avlayabilirsem, iki tanesini Emîr Külâl’e götürüp hediye edeceğim” diye niyet etti. Nihâyet bir miktar kaz avladı, iki tanesini Emîr Külâl’e vermek için ayırdı. Birgün evine, şehrin ileri gelenlerinden biri geldi. O iki kazı görüp, gözü onlarda kaldı. Kazlar, kuzu gibi iri ve semiz idi. Gelen kimse, ev sahibine; “Bu kazları pişir de yiyelim” dedi. Ev sahibi; “Onları, Emîr Külâl hazretlerine vermek için ayırdım” dedi. “Onları yememiz uygun olmaz, ben buna cesâret edemem” dedi. Gelen adam ısrar edip, “Ne olursa olsun bunları yiyelim, ben oğlu vasıtasıyla ondan özür dilerim” diyerek, ev sahibini ikna etti. Ev sahibi de kazları pişirtip, o şehrin meşhûrlarından olan o kimsenin önüne koydu. Tam yiyeceği sırada, yüzüne kazlardan öyle bir buhar ve sıcaklık yükseldi ki, gözlerine te’sîr edip, gözleri görmez oldu. Kazları yiyemedi ve yaptığı işe pişman oldu, tövbe etti. Hemen Emîr Külâl hazretlerine bir at hediye etmeye niyet etti. Birkaç gün sonra gözleri iyileşip, eski hâline döndü.
Nakledilir ki birgün Emîr Külâl hazretleri talebeleri ile oturmuş sohbet ediyordu. Bu sırada içeriye güzel yüzlü bir genç girdi. Hiçbir şey söylemeden oturdu. Orada bulunanlar, onu hiç tanımıyorlardı. Bir ara Emîr Külâl hazretleri ona bakıp; “Tamâm oldu mu?” dedi. Gelen genç de; “Bir açıklık kalmıştı, o da tamamlandı” dedi. Gelen genç biraz oturup, gitmek üzere kalktı, birşey söylemeden kapıya doğru yürüdü. Orada bulunanlardan bir kısmı, gencin yanına koşup, yakalayıp konuşmak istediler. “Sen kimsin? Gelince birşey söylemedin ve giderken müsâade istemedin. Emîr Külâl’e; “Bir yer kalmıştı, o da tamamlandı” dedin. Bu hâlin ne ve bu, sözün ma’nâsı nedir? Bunları bize açıkla ve kendini tanıt” dediler. Bunun üzerine genç dedi ki: “Ben, Rûm vilâyetindenim ve Emîr Külâl’in talebelerindenim. Bizim memleketimizde bir câmi yapılıyordu ve bu câmi inşâsı ile Emîr Külâl hazretleri ilgileniyordu. Bitince haber vermemizi emretti. Câmi tamamlandı, ben de haber vermek üzere geldim” dedi. Bunları dinleyince, çok şaşırıp; “Nasıl olur? Biz onun talebeleriyiz ve hocamız Rûm diyarına gitmedi” dediler. Gelen genç; “Ben de onun talebesiyim, hergün arkasında namaz kılarım. Bizim memleketimizde çok talebesi ve tanıyıp seveni vardır” dedi. “Peki girince neden selâm vermedin ve giderken neden izin istemedin?” dediklerinde; “Bunları kalben söyledim” dedi. Ayrılırken de; “Bizim karşımıza mühim bir iş çıktığı zaman, Emîr Külâl hazretleri gelir. Bizim memleketimizde, sizin burada olduğundan daha meşhûr ve daha çok tanınıp sevilmiştir” dedi. Bunları dinleyen talebeleri, Emîr Külâl hazretlerinin tasavvuftaki derecesinin yüksekliğini ve tasarrufunun çokluğunu görüp, ona sevgi ve bağlılıkları kat kat arttı.
Emîr Külâl hazretlerinin talebelerinden biri, bir gece kendinde bambaşka bir hâl hissedip; “Hocamın yanına gideyim, bakalım benim hakkımda ne emreder ve ne buyurur?” diye düşündü. Sonra, Emîr Külâl’ın yanına gitti. Bu talebesi şöyle anlatmıştır: “Gece vakti, varıp hocamın odasına girdiğimde, kalabalık bir cemâat vardı. Hayret ettim. Bunlar, hiç görmediğim ve tanımadığım kimseler idi. Kalabalıktan oturacak yer kalmamıştı. Herkes başını eğmiş, sessizce oturuyordu. Ben de başka bir yere oturarak başımı yere eğip beklemeye başladım. Bir müddet böyle durdum. Sonra başımı kaldırıp baktım ki, odada hocam Emîr Külâl’den başka hiç kimse görünmüyordu. Hocam bana bakıp; “Sana müjdeler olsun, şimdi sen artık maksada kavuştun, ama bunu gizli tut” buyurdu. Bundan sonra hocama; “Burada gördüğüm, sonra da birdenbire kaybolup görünmez olan zâtlar kimler idi?” diye sordum. Buyurdu ki: “Bunlar ricâl-ül-gayb denilen evliyâ zâtlar idi. Aralarında Hâce Gülân ve Abdülhâlık Goncdüvânî de var idi. Bunlar öyle zâtlardır ki, vefâtlarından önce ve sonra, Allahü teâlânın dinine hizmet ederler. Bugün sen de onların sohbetinden (feyzinden) pay aldın.”
Muhammed Bâbâ Semmâsî’nin talebelerinden bir kısmı, Emîr Külâl hazretlerine, evliyânın kerâmetinden sordular. Buyurdu ki: “Evliyânın kerâmeti haktır. Aklen ve naklen caizdir. Bu husûsta evliyâdan çok nakiller vardır. Malûm ve meşhûr olup, hiç şüphe yoktur. Kalbi imân nûruyla aydınlanmış olan herkes, evliyânın kerâmetine inanır ve bu husûsta hiç şüphe etmez. Buna misâl çoktur. Süleymân aleyhisselâmın veziri Asaf’ın, Saba melikesi Belkıs’ın tahtını bir ânda Sana’dan Kudüs’e getirmesi gibi. Bir başka misâl, Hazreti Ömer, bir defasında Medine-i münevverede mescidde, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) minberi üzerinde hutbe okuyordu. Bu sırada çok uzaklarda düşmanla cihâda çıkmış olan İslâm ordusunun tehlikeli bir durumda olduğunu görüp, ordu kumandanına Yâ Sariyye dağa dağa” buyurdu. Uzakta olan kumandan Sariyye ve ordunun erleri, bu sesi duyup dağa çekildi. Düşmanın tehlikeli hücumundan korundu. Bu, apaçık bir kerâmettir. Eğer bir kimse, bu kerâmet, mu’cizeden aşağı değil derse, bu yanlıştır. Çünkü, hiç bir velî, Peygamber derecesinde olamaz. Evliyâ-i kiram buyurmuşlardır ki: “Evliyâdan meydana gelen kerâmet, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mu’cizesinden dolayıdır ve Peygamberin peygamberliğini tasdik eder. Ona tâbi olmayı gösterir. Eğer Peygamberler doğru sözlü olmasaydı, evliyânın kerâmeti de hâsıl olmazdı. Çünkü evliyâ, Nebî’ye tâbi olmuştur.”
Bâyezid-i Bistâmî buyurdu ki: “Enbiyâ (Peygamberler), misk ve bal misâlidir. Bunlardan bir damla evliyâya geliyor ve evliyâya gelen bu damladan misk yayılıyor.”
Vasıyyeti: Emîr Külâl hazretleri, marâz-ı mevtinde (ölüm hastalığında) bulunduğu sırada, talebelerine şöyle vasıyyet etti: “Ey kıymetli talebelerim! İlim öğrenmekten ve Muhammed aleyhisselâmın yoluna tâbi olmaktan asla ayrılmayınız. Bu, mü’min için bütün saadetlerin ve ni’metlerin vasıtasıdır. Bunun için Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem buyurdu ki: “İlim öğrenmek, her müslüman erkek ve kadına farzdır.” Ya’nî her müslüman erkeğin ve kadının, kendine lâzım olan din bilgilerini öğrenmesi farzdır. Bunlar, sırasıyla şu bilgilerdir 1- îmân ve i’tikâd bilgileri 2- Namazla ilgili bilgiler. 3- Oruçla ilgili bilgiler. 4- Zengin ise, zekât ile ilgili bilgiler. 5- Eğer zengin ise, hac ile ilgili bilgiler. 6- Ana-baba hakkını öğrenmek. Allahü teâlânın kendisinden râzı olmasını isteyen, annesinin ve babasının rızâsını kazanır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın rızâsı, ana-babanın rızâsını kazanmakla elde edilir.” buyurdu. Bu bakımdan, anne-babanın hakkını gözetmek mühimdir. 7- Sıla-i rahm, (akrabayı ziyâret). 8-Komşu hakkını gözetmek. 9- Lâzım olan alış-veriş bilgilerini öğrenmek. 10-Helâli ve haramları öğrenmek lâzımdır. Çünkü insanların çoğu, bilmediğinden ve bildiği ile amel etmediğinden helak olmuştur. Şiir:
“Dünyâ tâlibleri, hep hırs ile mest oldular, Para için, dâim kendilerini bozdular.
Hüdâya yaptıkları ahidleri bozdular, Hepsi Mûsâ’ya (a.s) düşman, Fir’avn’a dost buldular.”
İyi biliniz ki, dünyâyı ve dünyâya düşkün olanları sevmek, sizin, Allahü teâlânın râzı olduğu yolda yürümenize mâni olan büyük bir engeldir. Dâima Allahü teâlâyı hatırlayıp, O’nu zikrediniz ki, dîninizi dünyâya değişmemiş olasınız. Her hâlde Allahü teâlâdan korkunuz, hiçbir ibâdet Allah korkusundan daha te’sîrli değildir. Allahü teâlâdan korkan kimseden çekininiz. Allahü teâlâdan korkmayan kimseden ise, korkmayınız.
Ey dostlarım, dâima Allahü teâlâyı zikrediniz. Allahü teâlâdan başka herşeyi bırakınız. “La ilahe illallah” Kelime-i tevhîdini söylerken “La” derken nefyediniz, Allahü teâlâdan başka hiçbir ma’bûd olmadığını biliniz, “İllallah” derken. Allahü teâlânın noksan sıfatlarından münezzeh olduğunu biliniz. Biliniz ki, elbiseyi temiz su temizler. Dili, Allahü teâlâyı zikretmek temizler. Bedeninizi namaz kılmak, malınızı zekât vermek temizler. Yolunuzu, insanların sizden hoşnut, memnun olması temizler. İhlâs sahibi oluncaya kadar ihlâsı, kurtuluşa erinceye kadar da kurtuluşu arayınız.
Biliniz ki kalbin, dilin ve bedenin temiz olması, helâl lokma yemeye bağlıdır. Helâl lokma yiyen insanın mi’desi, içinde temiz su toplanan havuz gibidir. Bu havuzdan etrâfa temiz su dağılır ve bu su ile çiçekler yetişir, ağaçlar meyve verir, ondan istifâde edilir. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Bir kimse, hiç haram karıştırmadan kırk gün helâl yerse, Allahü teâlâ onun kalbini nûr ile doldurur. Kalbine nehirler gibi hikmet akıtır. Dünyâ muhabbetini kalbinden giderir.”
Tövbe ediniz. Tövbekâr ve edebli olmak lâzımdır. Tövbe ediniz ki, tövbe, bütün tâatların başıdır. Tövbe, sâdece dil ile olmaz! Tövbe işlenen günahlara kalbden pişmanlık ve bir daha günâhı işlememektir. Allahü teâlâdan dâima korkunuz. Kendi günahlarınıza bakıp, tövbe ediniz. Başkaları sizden hoşnut olsun. Günahlarınıza pişman olup, o kadar ağlayıp tövbe ediniz ki, gerçekten size tövbekâr densin. Dünyâda iken günahlara pişman olup, kulluk vazîfesini yaparak âhıreti kazanmak lâzımdır, işte, bütün işin aslı budur. Sevgi ve muhabbet; Allahü teâlânın rızâsını aramak ve kötü işleri terketmek, ahde vefa göstermek, emânete ihânet etmemek, kendi kusurlarını görüp, amelleri ile övünmemek, amellerini görmemek, dâima Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl olmaktır. Hiçbir işe, Allahü teâlânın ismini söylemeden (Besmelesiz) başlamayınız ki, âhırette yaptığınız o işten dolayı utanmayasınız. Bu bakımdan, birşeye başlarken, önce Besmele çekiniz, sonra işe başlayınız.
Allahü teâlânın emirlerine itaat ediniz. Nerede olursanız olun, ilim öğrenmekten ve amel etmekten uzak kalmayınız. Her ne olursa olsun karşınıza her ne güçlük çıkarsa çıksın, ilmi ve ameli asla terketmeyiniz.
Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker (iyilikleri emredip, kötülüklerden sakındırmak) vazîfesini yerine getiriniz. Dînin yasak ettiği şeylerden, dîne uygun olmayan işlerden ve bid’atlerden sakınınız. Âyet-i kerîmede meâlen buyuruldu ki: “Ey îmân edenler! Kendinizi ve evlerinizde ve emrinizde olanları ateşten (Cehennemden) koruyunuz ki, onun yakacağı insanlar ve taşlardır...” (Tahrim-6) Âhırette bunlardan olmamak için çok korkup, sakınınız! Rivâyet edilir ki, Fudayl bin Iyâd şöyle anlatmıştır: Havanın çok sert ve soğuk olduğu bir gün, Şeyh Abdülallâm’i gördüm. Üzerinde ince bir elbise vardı. Soğuk olmasına rağmen, alnından buram buram ter damlıyordu. Dedim ki: “Bu soğukta böyle terlemenizin sebebi nedir?” Dedi ki: “Birgün burada bir günah işleniyordu. Ben buna mâni olmak istedim. Fakat mâni olamadım. Bunun ızdırabından dolayı ve kıyâmet günü bunun günâhından nasıl kurtulurum diye düşünmekten böyle terliyorum.” Ya siz, her gün hem kendiniz, hem de başkaları için nice emr-i ma’rûfu kaçırıyorsunuz, hâlinize bir bakınız!
İşlerinizi, dînimizin emirlerine uygun olarak yapınız. Bir iş yapacağınız zaman, bakınız, dînin emirlerine uygun ise, onu kabûl edip yapınız. Uymuyorsa, o işden vazgeçiniz. Bütün işlerin başı, dînin emirlerine yapışmaktır ve Allahü teâlânın koyduğu hudutları aşmamaktır. Akıllı kimse, kendi hâlini düşünür, insanlar ile kendi arasındaki hududa; hakka riâyet eder. Bunu gözetmeyenler için verilecek cezayı bildiren nice âyet-i kerîmeler nâzil olmuştur. Her zaman ve her yerde, bakarken, konuşurken, dinlerken, gelirken, yerken ve içerken, Allahü teâlâya karşı ve insanlara karşı uyulması gereken bir hudut vardır. Fırsatı ganîmet biliniz, yaptığınız işleri kurtuluşunuza vesile olacak şekilde yapınız. Helâl rızık kazanmak için çalışınız. Kâfi miktarda kazanıp, isrâf ve cimrilik etmeyiniz. Nafakanızda dînimizin emrine uygun olarak ortalama davranınız. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İşlerin hayırlısı, vasat olanıdır” buyurdu. Helâlinden ve kendi kazancınızdan yiyiniz. Eğer uykunuz gelirse, biraz uyuyunuz ki, ibâdet ve tâat yapmak için dinlenmiş olasınız. Fakat, Allahü teâlâyı zikretmeden uyumayınız. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Âlimin uykusu, cahilin ibâdetinden hayırlıdır” buyurdu.
Oruç ile ilgili husûsa gelince, oruç, senede bir aydır. Şu şartla ki, imsak vaktinden, akşam güneş batıncaya kadar orucu bozan şeylerden sakınmak, şartlarına uymaktır. Bunlardan başka, bir de oruçda uyulması gereken bâtınî şartlar vardır. Bunlar ise; gözü harama bakmaktan korumak, kulağı haram olan şeyleri dinlemekten, eli harama uzatmaktan, ayağı harama gitmekten korumaktır. Orucun hakîkati ise şunlardır: Kalbi hased, tama’, nifak, kin, ucbdan korumak, her zaman bunlardan uzak yaşamak ve bilhassa oruçlu iken bu kötü huylardan sakınmak lâzımdır.
Diğer bir husûs da, zekâtı seve seve vermek ve şartlarına uymaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), zekâtını vermiyenin namazının, orucunun, haccının, cihâdının ve hiçbir tâatının kabûl edilmeyeceğini bildirmiştir. Cimri olan kimse, Allahü teâlânın rahmetinden, insanların sevgisinden ve Cennetten uzak, Cehenneme yakındır. Cömerd olan kimse ise, Allahü teâlânın rahmetine, kulların sevgisine ve Cennete yakın, Cehennemden uzaktır. Bizim yolumuz budur, dostlarımız bu vasıyyete sarılsın. Bizim büyüklerimiz, talebelerine böyle buyurmuşlar ve maksada ulaşmışlardır. Ümîd ediyorum ki: Allahü teâlânın yardımı ile bizim dostlarımız da kavuşur.
Ey talebelerim! insanların maksada, saadete kavuşmaktan mahrûm kalmalarının sebebi; âhıret yolunu bırakıp, kötü olan dünyâya sarılmalarıdır. Âhıret saadetini isteyen kimsenin, doğru i’tikâda sâhib olup, bid’at ve dalâlet olan şeylerden uzak durarak ve yaptığı her işten hesaba çekileceğini bilerek, ona göre hareket etmelidir. Ey dostlarım! Gidişatınızdan habersiz olmak kadar kötü birşey yoktur. Bu hâl, gaflet içinde olmanın delîlidir. Başkalarının habersiz olduğu şeyler, bu yolun büyüklerine açılmıştır. Onların maksadı, Allahü teâlânın rızâsını aramaktır. Onlar, buna kavuşmuşlardır. Allahü teâlâ, her asırda sevip seçtiği kullarından bir büyük zât yaratır. Böylece herkesi belâlardan, felâketlerden korur. Ey talebelerim! Böyle olan zâta talebe olunuz. Böylece dünyâ ve âhıret saadetine kavuşursunuz. Ümmet-i Muhammedin ( aleyhisselâm ) aydınlatıcıları olan âlimlere yakın olunuz. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir” buyurdu. Sakın, ilmi ve âlimleri sevmekten uzak kalmayınız. Bu, kurtuluş vesilesidir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kim âlimi ve ilmi severse, hatâ işlemez” buyurdu.
Câhiller ile görüşmek, insanı Allahü teâlâdan uzaklaştırır. Simâ’ yapıyoruz diyerek hoplayıp, zıplayan kimselerin meclislerinden uzak durunuz. Onlarla oturmayınız. Onlarla sohbet, kalbi öldürür. Bunun için bu yolun büyükleri, bu işten uzak durmuşlardır. Gerçekten sima’ hâlinde olan kimsenin hâli öyledir ki, o anda bıçak çalsan haberi olmaz. Eğer böyle olursa, o kimse sima’ hâlinde olduğunu gösterir.
Ruhsatlardan uzak durup, azîmet ile amel ediniz. Ruhsatlar ile amel etmek zayıf kimselerin işidir. Eğer bundan daha çok nasihat isterseniz, Abdülhâlık Goncdüvânî hazretlerinin nasihat ve yazılarına bakınız. Bu kadar kifâyet eder. Akıllı olana bir işâret yetişir.
Emîr Külâl hazretleri vasıyyetini yapacağı sırada, oğulları; Emîr Burhan, Emîr Şah, Emîr Hamza, Emîr Ömer ve talebelerinin çoğu huzûrunda bulunuyordu. Bu oğullarından Emîr Burhân’ın yetiştirilmesini, en başta gelen talebesi ve halîfesi Behâeddîn-i Buhârî’ye havale etti. Diğer oğlu Emîr Şâh’ı, Şeyh Yâdigâr’a, Emîr Hamzâ’yı, Mevlânâ Ârif Dehdigerâniye, Emîr Ömer’i de, Mevlânâ Cemâleddîn Dehkesyânî’ye yetiştirilmeleri için havale etmişti. Oğullarına buyurdu ki: “Hanginiz, Allahü teâlânın kullarına hizmet etmek için benim vekîlim olur?” Oğulları; “Ey yakîn yolunun rehberi, biz buna nasıl güç yetirebiliriz? Fakat kim bu işi kabûl ederse, biz onun hizmetine girelim” dediler. Oğulları böyle deyince, Emîr Külâl hazretleri başını eğip, murâkabeye daldı. Bir müddet sonra başını kaldırdı. “Büyüklerin rûhâniyeti, Emîr Hamza’nın bu işi kabûl etmesini işâret buyurdular” dedi. Emîr Hamza, kabûllenemeyeceğini arz etti ise de; “Bunu kabûl etmekten başka bir çâre göremiyorum. Kabûl edeceksin, Bu iş bizim elimizde değildir. Sen de biliyorsun” buyurdu.
Bundan sonra Emîr Külâl, talebelerinden ayrılıp, husûsî odasına geçti. Üç gün, üç gece dışarı çıkmadı. Sonra dışarı çıktı. Meclisinde toplananlar, neden üç gündür dışarı çıkmadığını sordular. Buyurdu ki: “Üç geceden, beri, benim ve talebelerimin hâli nasıl olur? diye düşünüyordum. Gaybden kulağıma bir ses geldi. Şöyle deniliyordu: “Ey Emîr Külâl! Kıyâmet gününde seni senin talebelerini dostlarını, sizin mutfağınızdan uçan bir sineğin üzerine konduğu kimseleri bile affettim.” Allahü teâlâ, fadlından ve kereminden ihsân etti” dedi. Bunları söylediği Perşembe günü sabaha doğru vefât etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 990
2) Agâhî Seyyid Emîr Külâl (Mevlânâ Şihâbüddîn)
3) Reşehât sh. 42
4) Nefehât-ül-üns sh. 415
5) Hadikat-ül-verdiyye sh. 123
6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 363
7) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 108
? Hadikat-ül-evliyâ sh. 41
9) Umdet-ül-makâmât sh. 61İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SİRÂCÜDDÎN OSMAN (Ahî Sirâc)
Sultân-ül-ulemâ Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın yetiştirdiği Hindistan evliyâsının büyüklerinden. İsmi Osman, lakabı Sirâcüddîn olup, Ahî Sirâc diye meşhûrdur. Doğumu, vefâtı ve hâl tercümesi hakkında kitaplarda pek ma’lûmat bulunamıyan Ahî Sirâc hazretlerinin, sekizinci asrın ortalarında 759 (m. 1658) yılında vefât etmiş olduğu bilinmektedir.
Daha gençlik yıllarında, Hâce Nizâmüddîn hazretlerinin sohbetlerinde bulunarak yetişen Ahî Sirâc, ayrıca Mevlânâ Fahreddîn-i Zerrâdî’den sarf öğrendi. Mevlânâ bu talebesini çok sevdiğinden, onun için sarf bilgilerini yazıp topladı. Bu eserine Osmânî ismini verdi. Ahî Sirâc, bundan sonra Mevlânâ Rükneddîn’in huzûrunda; Kâfiye, Mufassal, Kudûrî ve Mecma’ul-bahreyn adlı eserleri dikkatlice okudu. Bunları da bitirdikten sonra, tekrar Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın huzûruna gelerek, üç sene daha kalıp, tasavvuf yolunda kemâle geldi. Hâce hazretlerinin sohbetleri bereketiyle, tam bir olgunluğa kavuşup, icâzet ve hilâfet almakla şereflendi. Hocası, Ahî Sirâc’a kitaplarından ve elbiselerinden ba’zılarını yadigâr olarak verip, onu insanları irşâd etmek, onlara doğru yolu göstermek üzere, memleketi olan Lüknov’a gönderdi. Gittiği yeri, vilâyet (velîlik) güzelliği ile süsleyip aydınlattı. Hâce Nizâmüddîn onun için; “O, Hindistan’ın aynasıdır” buyurmuştur. Ahî Sirâc irşâd ile vazîfelendirilip Lüknov’a gelince, ilme susamış olanlar etrâfında toplanmaya başladılar. Ahî Sirâc ( radıyallahü anh ), hocası hazret-i Hâce’ye lâyık bir talebe idi. Ondan aldığı yüksek ilimleri, feyz ve bereketleri etrâfına yaymaya başladı. Çok talebe yetiştirdi. Binlerce kişi ondan istifâde edip, ilim öğrendiler.
Şeyh Hüsâmeddîn-i Mankpûrî, Melfûzât isimli eserinde, bunun da sözlerini ve menkıbelerini zikretmektedir. Bu kitapta bildirildiğine göre, bir gece dervişlerden bir zât, Sirâcüddîn Osman hazretlerine misâfir olmuştu. Yatsı namazından sonra Ahî Sirâc yatağına uzandı. Misâfir olan derviş ise, namaz kılmaya başladı. Bir taraftan da, böyle büyük bir zâtın gece uyumasına hayret ediyordu. Sabah olduğunda, Ahî Sirâc hazretleri kalkıp, abdest almadan, birlikte sabah namazını kıldılar. Misâfir olan derviş, Ahî Sirâc’ın bütün gece zikrle meşgûl olup uyumadığını, ilk zamanda anlıyamadığından bu hâle çok hayret ederek; “Allah, Allah! Ne garip iştir! Bütün gece yattınız. Sabahleyin ise abdest almadan namaz kıldınız” dedi. Ahî Sirâc ( radıyallahü anh ) tevâzu edip ve tâat ile meşgûl oluyorsunuz. Bizim ise, kıymetli bir malımız (ruhumuz) vardır. Büyük ve azılı bir düşman da (nefsimiz) onun peşinde olup, onu öldürmek için gayret etmektedir. Biz o kıymetli malımızı korumak, düşmana teslim etmemek için uyumuyor, bekçilik, ediyorduk.” Bu sözleri hayretle dinleyen misâfir derviş, o zâtın büyüklüğünü böylece daha iyi anlamış oldu ve; “Eğer âşık mescidde görünmezse de, onun kalbi dâima namaz iledir” meâlinde bir beyit söyledi.
Rivâyet edildiğine göre, Ahî Sirâc hazretleri, vefâtına yakın zamanda kabir gibi bir yer kazıp, hocasının huzûrundan ayrılırken kendisine verdiği elbiselerini oraya koydu. Üzerini de aynen kabir gibi yaptı ve buna da “Elbiseler mezarı” denildi. Ahî Sirâc vasıyyet edip, vefât ettiğinde, elbiseler mezarının ayak ucuna defnedilmesini istedi. Bir müddet sonra vefât etti. Talebeleri vasıyyeti yerine getirip, hocalarını elbiseler mezarının ayak ucu tarafında hazırladıkları bir kabre defnettiler. Böylece hocalarının vasıyyetini yerine getirdiler.
Sirâcüddîn Osman hazretlerinin yetiştirdiği talebeleri içinde en ileride olanlarından biri de, Alâüddîn Ebû Ali Kalender’dir.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 92İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SULTAN BEHÂEDDÎN VELED
Konya’da yetişen velîlerin büyüklerinden. Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmi’nin ortanca oğludur. 623 (m. 1226) senesinde Karaman’da dünyâya geldi. 712 (m. 1312) yılında Konya’da vefât etti.
Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî hazretlerinin, bu oğluna şefkati ve merhameti çok fazla idi. Geceleri teheccüd namazına kalktıklarında, çocuk olan Sultan Veled ağladığı zaman, annesini uyandırmaz, oğlunu kucağına alırdı. Çocuk, hikmet-i ilâhî kucağa alınır alınmaz ağlamayı keser, teskin olurdu. Sultan Veled, çocukluk yıllarında bile babasını çok sever, onun yanında kalmayı annesine tercih ederdi. Mevlânâ da onu çok sever, onun dîn-i İslama hizmet eden büyük âlimlerden olması için çok duâ ederdi.
Mevlânâ, birgün oğullarından Sultan Veled’i sağ tarafına, Alâeddîn Muhammed’i sol tarafına almış oturuyordu. Bu sırada yeşil elbiseli nûr yüzlü iki kimse gelip, selâm verdiler. Mevlânâ’dan izin alarak, Sultan Veled’i alıp götürdüler. Bir saatten sonra, tekrar gelip Sultan Veled’i teslim ettiler ve; “Yâ hazreti Mevlânâ! Bu güzel yavrunuz, neslinizi devam ettirecektir. Dünyâda pekçok kimselerin hidâyete gelmesine, doğru yola kavuşmasına sebep olacak, dîn-i İslama uzun yıllar hizmet edecektir” deyip, ayrıldılar.
Mevlânâ, Sultan Veled’e küçük yaşından i’tibâren ilim öğretmeye başladı. Onu hem zâhirî ilimlerde, hem de bâtını ilimlerde yetiştirdi. Tasavvuf yolunda ma’rifet, Allahü teâlânın zâtı ve sıfatlarına âit bilgiler sahibi eyledi. Sultan Veled gençliğinde, her ilimde pek yüksek derecelere kavuştu. Bununla ilgili olarak Mevlânâ, oğluna buyurdu ki: “Ey oğlum Sultan Veled! Benim dünyâya gelmemin sebebi, senin dünyâya gelmen içindir. Kalbim ma’rifetler, Allahü teâlânın zâtı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerle doludur. Bu bilgilerin cümlesini sana öğretmekle vazîfeliyim.” Bir defa da; “Oğlum Sultan Veled, çok talihli ve bahtiyar bir kimsedir. Onun ömrünün, hep rahat ve huzûr içinde geçeceğini ümîd ediyorum” buyurdu.
Sultan Veled, her bakımdan babasına çok benzerdi. Onu tanımıyanlar, Mevlânâ’nın kardeşi zannederler, oğlu olduğunu tahmin edemezlerdi.
Sultan Veled anlatır: “Babam hazret-i Mevlânâ, birini göndererek beni yanlarına istemişler, hemen huzûr-i şerîflerine çıktım. Bana, tepemden ayağıma kadar dikkatle bakarak, öyle bir teveccüh buyurdular ki, bir hoş olup kendimden geçtim. Bir müddet sonra kendime geldiğimde, tekrar nazar edip teveccüh buyurdular. Bu defa ölecek gibi oldum. Yine kendimden geçtim. Ayıldığımda tekrar teveccüh ettiler. Kendimden geçtim. Ayıldığımda babam; “Ey Sultan Veled! önceki teveccühümde, sende öyle bir güzellik ve üstün mertebe gördüm ki, şu ânda hiç kimsede böyle bir mertebe göremiyorum, ikinci teveccühümde başında gayet güzel Süleymânî taç gördüm. Son teveccühümde, kulağında küpe gördüm ki, ay ve güneş gibi etrâfa ziya veriyordu” buyurdu. Birinci nazarlarının îzâhı; bana ihsân ettiği, tasavvuf yolunda kavuşturduğu yüce mertebelerdir, ikinci nazarlarının îzâhı; kendilerinin, bizim ve bütün talebe arkadaşlarımızın başında bulunmasıdır. Üçüncü nazarlarında gördükleri kulağımızda küpe ise; oğlumuz Ârif Çelebi’nin büyük bir âlim ve evliyâ olacağına işâret idi.”
Sultan Veled anlatır: “Ben, beş yaşında idim. Birgün babamın, talebelerine şöyle dediğini duydum: “Ben yedi yaşında iken, nefsim tamâmiyle rûhuma tâbi oldu. Nefsî isteklerimden kurtuldum.” Bunu dinleyen talebelerden biri; “Efendim! Biz, sizi devamlı olarak nefsinizle mücâhede eder hâlde görüyoruz. Bu sözünüzü nasıl anlamak îcâbeder?” dedi. Bu suâle: “Nefs, yaratıkların içinde en ahmak olanıdır. Hep kendi zararını ister. Onun yakasını bırakmağa gelmez. Çünkü, en büyük düşman nefstir. Büyüklerimiz, ölünceye kadar nefsle mücâdele etmiştir. Biz de onlara ıttıba ederek, uyarak, son nefesimize kadar riyâzet ve mücâhedeye devam ederiz” diye cevap verdi.
Oğlu Sultan Veled şöyle anlatır: “Birgün babamla beraber halvethânede otururken, yeşil cübbeli üç kişi gelip selâm verdiler ve oturdular. Bunlar çok nâzik ve pek nurlu kimselere benziyorlardı. Biraz konuştuktan sonra, babam onlara; “Uygundur” dedi. Onlar gittikten sonra babama; “O sözünüzden birşey anlıyamadım. O üç kişi kimlerdi?” dedim. Buyurdu ki:
“Bunlar, ricâl-i gayb denilen evliyânın kırklar zümresindendir. İçlerinden birisi vefât etmiş, bizim sakayı istediler. Ben de o cevâbı verdim. Hakîkaten o günden sonra, sakayı evde göremedim. Diğer talebeler de onu aradılar, fakat bulamadılar. Babamın vefâtında o saka, bizlere başsağlığına geldi ve o zaman hallerini anlattı, sonra yine kayboldu.”
Sultan Veled, evlenme çağına geldiğinde, babası ona, en çok sevdiği talebelerinden Selâhaddîn Konevî’nin kerîmesi, Fâtıma hâtunu nikâh etti. Fatıma hâtun dahi, Mevlânâ hazretlerine çok hürmeti olan, çok sâliha, keşf ve kerâmet sahibi bir hanım idi. Onlardan, evliyânın büyüklerinden Ulu Ârif Çelebi gibi bir muhterem zât dünyâya geldi.
Sultan Veled’in gençliğinde, Konya’ya Şems-i Tebrîzî hazretleri gelerek, Mevlânâ ile tanıştılar. Tasavvufla ilgili ilimlerde Mevlânâ ile pekçok sohbetler ettiler. Öyle ki, ba’zan sabahlara kadar sohbetin devam ettiği günler olurdu. Başbaşa yaptıkları bu sohbetlerde, Sultan Veled de bulunur; Onlara hizmet ederdi. Beraber oldukları zaman, onların odasına Sultan Veled’den başka hiç kimse giremezdi. Bu hâl, günlerce devam etti. Ba’zı hasedcilerin sözlerinden dolayı, Şems-i Tebrîzî Konya’yı terkedip Şam’a gitti. Onun ayrılığına dayanamayan Mevlânâ, oğlu Sultan Veled’i Şam’a göndermeye karar verdi. Oğlunu çağırıp; “Sür’atle Şam’a varıp, filanca hana gidersin. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin o handa bir genç ile sohbet ettiğini görürsün. O genci küçümseme sakın! O, Allahü teâlânın sevdiği evliyânın kutublarından biridir. Selâmımı ve duâ isteğimi kendilerine bildir. İçinde bulunduğum şu vaziyetimi, hasretimi dile getir. Buraya acele teşrîflerini tarafımdan istirhâm et!” dedi. Sultan Veled, hemen hazırlıklarını tamamlayıp yola çıktı. Şam’da babasının ta’rîf ettiği handa, Şems-i Tebrîzî’yi bir gençle konuşuyor buldu. Durumu, dilinin döndüğü kadar anlattı. Konya’da bu hâdiseye sebep olanların tövbe ettiğini ve Mevlânâ’dan çok özürler dilediklerini de sözlerine ekledi. Bunun üzerine Şems-i Tebrîzî, Konya’ya tekrar gitmeye karar verdi. Hemen yola çıktılar. Sultan Veled, Şems hazretlerini ata bindirdi. Kedisi de arkasından yaya olarak yürüyordu. Şems-i Tebrîzî, Sultan Veled’in ata binmesi için ne kadar ısrar ettiyse de, o; “Sultânın yanında hizmetçinin ata binmesi, bizce yakışık almaz. Hizmetçilerin, efendisinin arkasında yürümesi gerektiğini öğrendik” diyerek, ata binmedi. Sultan Veled, Konya’ya yaklaştıklarında babası Mevlânâ’ya haberci gönderip, Konya’ya girmek üzere olduklarını bildirdi. Mevlânâ hazretleri müjdeyi getirene o kadar çok hediye verdi ki, o kimse zengin oldu. Konya’da tellâllar bağırtılarak, Şems’in Konya’ya teşrîf etmek üzere olduğu bildirildi. Konya’nın başta sultan olmak üzere, ileri gelen vezirleri, hâkimleri, zenginlerinin yanı sıra, bütün halk yollara döküldü. Büyük bir bayram havası içinde, mübârek velî Şemseddîn Tebrîzî hazretlerini karşılamaya çıktılar. Öğleye doğru Şems-i Tebrîzî ile Sultan Veled göründüler. Sultan Veled, atın yularından tutmuş, Şems de atın üzerinde, başı önünde ağır ağır ilerliyorlardı. Bu muhteşem manzarayı seyredenler büyük bir heyecana kapıldılar. Mevlânâ koşarak ilerledi, atın dizginlerine yapıştı. Göz göze geldiler. Şems’in attan inmesine yardım eden Mevlânâ, üstadının ellerini sevinç gözyaşları arasında doya doya öptü. Bu arada yanık sesli Hâfızlar Kur’ân-ı kerîmi dinledikten, sonra, sıra ile Şemseddîn-i Tebrîzî hazretlerinin ellerini öptüler, sonra Mevlânâ’nın medresesine geldiler. Şems-i Tebrîzî, Sultan Veled’in kendisine gösterdiği hürmeti ve yaptığı hizmetleri Mevlânâ’ya anlattı. Bundan çok memnun olduğunu bildirerek; “Benim bir serim (başım), bir de sırrım vardır. Başımı sana feda ettim. Sırrımı da oğlun Sultan Veled’e verdim. Eğer Sultan Veled’in bin yıl ömrü olsa da hepsini ibâdetle geçirse, ona verdiğim sırra ya’nî evliyâlıkta ilerlemesine sebep olduğum derecelere kavuşamaz” dedi.
Sultan Behâeddîn Veled anlatır: “Babam ile birgün Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağına gidiyorduk. Babam beni bir katıra bindirdi. Kendisi, diğer talebelerle beraber yaya gidiyordu. Ben babamın tam arkasında idim. Bir ara babam Mevlânâ hazretlerinin mübârek vücûdunu, Allahü teâlânın izniyle büyük bir nûrun kapladığını gördüm. Etrâfa güneş gibi ışık saçıyordu. Hemen aklıma, babamın büyüklüğünü inkâr edenler geldi. “Böylelerine şaşıyorum, niçin kötü düşünüyorlar?” diye düşünürken, babam geriye dönerek; “Ey Behâeddîn! Sen babanı inkâr edenleri bırak da, kendi nefsini yola getir. Sakın ucb ve kibir hastalığına yakalanmıyasın. Herkes yaya yürürken, sen binek üzerindesin. Bu kadarcık gönül yüksekliği, insanı ucba; kendini beğenmeye götürür, nefsinin ve şeytanın eline düşürür. Onlara hizmet ettirir” buyurdu.
Mevlânâ, oğlu Sultan Veled’e buyurdu ki: “Oğlum! Eğer Cennette olmak istersen, herkes ile dost geçin, hiç kimseye kin tutma, herkese tevâzu göster. Zira alçak gönüllü olmak, asıl sultanlıktır.”
Sultan Veled, birgün babası Mevlânâ’ya, halvete girmek, (yalnız ibâdete çekilmek) istediğini arz etti. Babası ise; “Benim çektiğim riyâzet ve mücâhedeler (nefsin istediklerini yapmamak ve nefsin istemediklerini yapmak) hep sizin içindir. Siz zahmet çekmeyin” buyurdu. Sultan Veled de, müsâade olursa bu işi yapmak istediğini tekrarladı. Bu ısrara karşı babası müsâade etti. Bunun üzerine Sultan Veled, bir odaya girerek, kapıyı kilitledi, içeride günlerini; namaz kılmak, Kur’ân-ı kerîm okumak ve Allahü teâlâyı zikretmek ile vakit geçirmeye başladı. Her üç günde bir, Mevlânâ ile Selâhaddîn Konevî, halvet odasının kapısına gelip, Sultan Veled’in hâlini kapıyı açmadan murâkabe ederler, kalb yoluyla durumunu anlarlardı. Bu şekilde tam kırk gün geçti. Kırk gün sonra halvetten çıkardılar. Mevlânâ oğluna, halvet esnasında müşâhede ettiği şeylerden suâl edince, Sultan Veled; “Halvete girdiğim üçüncü günden i’tibâren, önümden dağlar gibi azametli nûrlar durmadan geçerdi Bu nûrların içinden “...Allah (şirk ve küfürden başka dilediği kimselerden) bütün günahları mağfiret buyurur” âyet-i kerîmesi okundu (Zümer-53). Ayrıca kırmızı, yeşil ve beyaz levhalar görürdüm. Üzerinde “Şirkden başka her günah affedilir” yazılı idi” diye anlattı.
Mevlânâ hazretleri vefât ettikten bir hafta sonra, onun halîfesi, vekîli olan Hüsâmeddîn Çelebi, talebeleriyle birlikte Sultan Veled’e gelerek; “Artık bizleri irşâd etmeye ilim öğretmeye başlamanızı istirhâm etmeye geldik. Zira, mübârek hocamız Mevlânâ’ya lâyık halîfe olacak ancak siz varsınız. Bizler, gece ve gündüz cân-ı gönülden çalışıp, size hizmet etmekle şereflenelim” dedi. Bu şekilde hocasına ve oğluna sadâkatini ve muhabbetini arzeyledi. Babasının halîfesinden bu gözyaşartıcı sözleri işiten Sultan Veled hazretleri;
“Canım efendim! Siz, muhterem babamın sağlığında onun halîfesi idiniz. Vefâtından önce sorulduğunda, sizi, kendisine halîfe bıraktığını buyurmuştu. Bu sebeple siz, bizim hocamızsınız. Bu vazîfe size verilmiştir. Başta kendim ve oğlum Ârif Çelebi size tâbiyiz, ne emrederseniz yapmaya hazırız” dedi.
Hüsâmeddîn Çelebi, 683 (m. 1284) senesine kadar talebeleri irşâd eyledi. Onlara doğru yolu gösterdi Ehl-i sünnet i’tikâdını her tarafa yaydı. 683 (m. 1284) senesinde vefât edince, yerine Sultan Veled halîfe, vekîl olup, bu vazîfeyi Üstlendi. Hayâtının sonuna kadar sünnet-i şerîfi yayıp, bid’atleri ortadan kaldırmaya çalıştı.
Sultan Veled zamanında, Mustafa isminde zâlim bir kimse vardı. Malı, mülkü ve akrabalarının çok olmasından istifâde ederek, ba’zı kimselere eziyet ederdi. Bunu Sultan Veled’e şikâyet eylediler. Sultan Veled onu huzûruna çağırıp nasihat ettiğinde, o, Sultan Veled’e kaba sözlerle i’tirâz etti. Mustafa’nın bu kaba sözlerine sükût eden Sultan Veled hazretleri, o çıkınca; “Bunun bir hafta ömrü kaldığı hâlde, hâlâ yiğitlik taslayıp sıhhatine güveniyor” buyurdu. Mustafa, dergâhtan çıkıp evine giderken, nereden geldiği belli olmayan bir ok, göğsüne saplandı. Bir hafta sonra öldü.
Sultan Veled hazretlerinin oğlu Ulu Ârif Çelebi anlatır: “Babam birgün hastalandı. Hastalığın ağırlığından, sık sık vefât edeceğini söylerdi. Birgün vâlideme vasıyyetini yazıp verince, vâlidem; “Efendim! Mübârek hatırınızı hoş tutunuz, bu hastalıktan siz vefât etmezsiniz. Âhırete sizden önce ben giderim. Beni kendi elinizle toprağa verdikten sonra, iki defa daha evlenirsiniz, ikisinden üç oğlunuz olur” dedi. Vâlidem kerâmet ehli bir kadındı. Söylediği gibi oldu.”
Sultan Veled, 712 (m. 1312) senesinde seksendokuz yaşında iken ölüm hastalığına yakalandı. Hastalığı sırasında, yedi gün Konya’da zelzele oldu. Herkesin telâşa düştüğünü görünce onlara; “Üzülmeyiniz ve telâş etmeyiniz. Bu, benim vefât edeceğimin haberidir. Zâhiren aranızdan ayrılacağım, fakat bâtınen sizinle beraber olacağımdan hiç şüpheniz olmasın. Allahü teâlânın evliyâ kulları, vefât ettikleri hâlde, rûhları ile izin verilen her tarafı dolaşır, darda kalanlara, dost ve yakınlarına yardımda bulunur” buyurdu. Receb ayının onuna rastlıyan Cumartesi gecesi, Kelime-i şehâdet getirerek fânî hayâta veda etti.
Sultan Veled hazretlerinin vefâtından sonra, nereye defn edileceği hakkında görüş ayrılığı çıktı. Çelebi Celâleddîn; “Bunun için Mevlânâ’nın rûhâniyetinden yardım istiyelim. Nasıl işâret buyurulursa, o şekilde hareket edelim” dedi. Hâl ehli olan velîler, ma’nâ âleminde Sultan Veled’in, babası Mevlânâ ile yanyana yattıklarını gördüler. Bunun üzerine kabrini Mevlânâ’nın hemen yanına kazarak, defn eylediler. Onun defninden sonra, türbenin üzerinde yedi gün kaybolmadan duran, minare gibi göklere uzanan büyük bir nûr hâsıl oldu. Dost ve düşman herkes, bu nûru hayretle müşâhede etti.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Velednâme
2) Menâkıb-ül-ârifîn cild-2, sh. 784
3) Risâle-i Sipahsalar sh. 132
4) Cevâhir-ül-mudıyye cild-2, sh. 120
5) Mevdûât-ül-ulûm cild-1, sh. 747
6) Nefehât-ül-üns sh. 525
7) History of Turkish poetry cild-1, sh. 150İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ SÜLEYMÂN BİN HAMZA EL-MAKDİSÎ
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Süleymân bin Hamza bin Ahmed bin Ömer el-Makdisî ed-Dımeşkî olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. İbn-i Kudâme diye tanınır. Kâdı’l-kudât idi. 628 (m. 1231) senesinde, Receb ayı ortalarında Dımeşk’da doğdu.
Ailesi tarafından çok güzel bir şekilde yetiştirilen İbn-i Kudâme, ilim tahsiline, İbn-i Zebîdî’nin huzûrunda Sahîh-i Buhârî’yi okumakla başladı. Erbilî, İbn-ül-Mukîr, İbn-ül-Lettî, Ca’fer el-Hemedânî, İbn-ül-Cümeyzî, İsmâil bin Zafer, Hâfız Ziyâüddîn, İbn-i Kamîre ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Bunlardan başka, Mısır’da; İbn-ül-İrhâd, Îsâ bin Abdülazîz ve İbn-i Bâkâ’dan, İsfehân da; Muhammed bin Abdülvâhid el-Medînî, Muhammed bin Zübeyr Şa’râne, Sabit bin Muhammed el-Hucendî, Mahmûd bin Mende ve diğer âlimlerden ilim öğrenip, icâzet aldı. Âlimlerin önde gelenlerinden oldu. Bilhassa, fıkıh, hadîs, ferâiz ve hesap ilimlerinde ve Arabî ilimlerde bilgisi çok fazla idi.
Üstün gayretiyle, daha genç denecek, yaşta ilim tahsilini tamamlayıp, ders vermeye başlayan Takıyyüddîn İbni Kudâme hazretleri, ilim öğrenmek için çok yerlere gittiği gibi, öğretmek için de çeşitli yerlerde bulundu. Ders anlatması çok hoş idi. Hadîs ilmi öğretti. Yirmi sene kadılık yaptı. Bütün işlerinde adâletli hareket etmekte, iffet sahibi olmakta çok tanınıp, meşhûr oldu. Çok ibâdet ederdi. Geceleri devamlı teheccüd namazı kılardı. Gündüzleri umûmiyetle oruçlu olurdu. Kendisinin ihtiyâcı olan şeyi başka ihtiyâç sahiplerine verir, başkalarını kendisine tercih ederdi. Mütevâzî, olgun heybetli, beyaz tenli, mavi gözlü, kumral saçlı bir zât idi. Gayet yumuşak huylu idi. İnsanların ihtiyâçlarını gidermek husûsunda eli açık idi. Çok ihsân sahibi idi. Başkalarının sıkıntılarını giderip, onları sevindirmekten lezzet alırdı.
Berzâlî diyor ki: “Süleymân bin Hamza el-Makdisî’nin kendilerinden icâzet aldığı hocaların sayısı yediyüzden fazladır. Ondan çok kimse ilim öğrenip, istifâde etmişdir. Talebelerine ders okutmakta çok gayretli idi. Vefâtından bir gün öncesine kadar talebe okutmaya devam etti. Yüksek bir âlim, büyük bir fakîh idi. Talebelerine ders okutmayı, geceleri namaz kılmayı, Kur’ân-ı kerîm okumayı, çok oruç tutmayı hiç aksatmazdı. Câmi-i Muzafferî’de ders okuturdu. Ders anlatması çok güzel idi. Anlattıklarını dinleyenler, kolayca anlarlardı. Herkes tarafından çok sevilir, sayılırdı.”
Zehebî diyor ki: “Makdisî hazretleri, bilhassa fıkıh ve hadîsde çok büyük âlim idi. Beş seneden fazla fetvâ verdi. Cevziyye ve başka yerlerde ders anlattı. Çok rivâyetlerde bulundu. Çok mütevâzî idi. Sâde giyinirdi. Güzel ahlâk sahibi idi. Geceleri teheccüd namazı kılar, çok ibâdet ve tâat yapardı.”
“Ömrümde iki defa hâriç, hiçbir namazımı münferid olarak (yalnız başıma) kılmadım. Hep cemâatle kıldım” dediğini, âlimler haber vermişlerdir.
İmâm ve hafız derecesinde birçok âlim, kendisinden ilim öğrenmiştir. Birçok kimseler kendisinden istifâde edip, rivâyetlerde bulunmuşlardır. Ebyurdî ve İbn-ül-Habbâz bunlardandır. 715 (m. 1316) senesi Zilka’de ayının 11. Pazartesi günü akşamı, akşam namazını kıldıktan sonra vefât etti. Ertesi gün, dedesi Şeyh Ebû Ömer’in türbesine defn olundu. Cenâze namazında çok kimse bulundu.
705 (m. 1305) senesinde İbn-i Teymiyye’nin bozuk yolu meydana çıkıp, kendisi ve ona tâbi olanlar hapsedildikleri zaman, Takıyyüddîn İbni Kudâme Süleymân bin Hamza ( radıyallahü anh ) onlara hiç bulaşmayıp, bozuk akıma kapılmamış, hem de devamlı olarak Ehl-i sünnet i’tikâdında olmanın faziletini, kıymetini anlatmıştır.
Hadîs, tefsîr ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, İbrâhim bin Mûsâ bin Muhammed el-Lahmî eş-Şâtıbî olup, künyesi Ebû İshâk’tır. Doğum târihi belli değildir. 790 (m. 1388) senesinde vefât etti.
Şâtıbî, zamanın en tanınmış âlimlerinden Arabî ve diğer ilimleri tahsil etti. Ders aldığı hocalarının ba’zıları şunlardır: İbn-i Fahhar el-Bırî, Ebü’l-Kâsım es-Sebtî, Şerîf Ebû Abdullah et-Tilmsânî, Ebû Abdullah el-Makrî, Hatîb bin Merzûk, Ebû Ali Mensûr bin Muhammed ez-Zevâvî, Ebû Abdullah el-Belensî. Şâtıbî’den; Ebü’l-Abbâs, Abdullah el-Huffâz ve birçok âlim ilim öğrendi, hadîs-i şerîf dinledi.
Şâtıbî, birçok ilim dalında söz sahibi oldu. Mes’eleleri araştırıp tahkîk etme husûsunda çok mahir idi. Kendisine sorulan soruların hepsine çok güzel cevaplar verirdi. Fıkıh ile ilgili mevzûlarda Selef-i sâlihînin ve büyük âlimlerin sözlerini delîl alırdı. Şâtıbî; fakîh, muhaddis, hafız ve müfessir idi. Lügat ve dil bilgilerini çok iyi bilirdi. Vera’ sahibi, sâlih, zâhid bir zât idi. Sünnet-i seniyyeye uyma husûsunda çok dikkatli, bid’atlerden ve şüphelilerden son derece sakınan, iffet sahibi bir âlim idi.
Şâtıbî, birçok alanda çok faydalı eserler yazdı. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-celîl alel-hulâsa fin-nahv, 2-Kitâb-ül-mevkufât fî usûl-il-fıkh, 3-Kitâb-ül-mecâlis, 4-Kitâb-ül-ifâdât vel-insâdât, 5-Kitâb-ül-ittifâk fî ilm-il-iştikak, 6-Kitâbu usûl-in-nahv, 7-Kitâb-ül-i’tisam: Bu eserde; bid’atin ta’rîfi ve ma’nâsı, bid’at ehlinin kötülükleri, bid’at ehlinin kaynakları, hakîkî ve izafi bid’at ve aralarındaki fark, bid’atin hükmü ve bid’atlerin hepsinin aynı derecede olmadığı, âdetlerde ve ibâdetlerde bid’atlerin açıklaması, ehl-i bid’at ile Ehli sünnet arasındaki ayrılığın sebepleri ve bid’at ehlinin doğru i’tikâddan ayrılması konularının işlendiği çok nefis ve sahasında benzeri yazılmamış bir kitaptır. Bu eserden ba’zı bölümler:
Bid’at ve bid’at sahiblerinin kötülüğü: Akıllı kimse, bid’atlerin kötülüğünü kolayca anlar. Çünkü bid’atlere uymak, sırât-ı müstekimden (doğru yoldan) çıkmaktır. Şimdi bunu, aklî ve naklî yönden îzâh edelim. Bu mevzûnun aklî bakımından birkaç yönü vardır. Dünyânın başlangıcından günümüze kadar tecrübelerle anlaşılmıştır ki, insanoğlu sâdece akıllarıyle kendilerine fâideli olan şeyleri elde edebilip, zararlı ve bozuk olan şeyleri, def etmeye muvaffak olamamışlardır.
Kulların fâidelerine olan şeyler, dünyâ veya âhırete âittir. Dünyâya âit olanlara gelince, insan bunları yalnızca kendi gücü ile bulamaz ve elde edemez. Çünkü kulların fâidesine olan şeyler, ancak Allahü teâlânın bildirmesi ile bilinebilir. Âdem aleyhisselâm yeryüzüne indirildiği zaman, Allahü teâlâ ona dünyâda fâideli olan şeyleri nasıl elde edeceğini öğretti. Daha sonra bu bilgi, Âdem aleyhisselâmın zürriyeti arasında mîrâs bir bilgi olarak nesilden nesile aktarıla gelmiştir, insanların mîrâs olarak aldıkları bu bilgiler, temel ve asıl bilgilerdir. Ancak insanoğlu, aklı vasıtasıyla bu temel bilgilerden, bir takım fer’î bilgiler çıkararak, aslı genişletmişlerdir. Bundan insana, aklının, kendi fâidesine olan şeyleri bilmekte yeterli olduğu zannedilmiştir. Bununla beraber bu bilgilere, uygun olmayan, bozuk ve yanlış çok şeyler girmiştir. Eğer Peygamberler göndermek sûretiyle, Allahü teâlânın kullarına lütuf ve ihsânı olmasaydı, insanlar sıhhatli, doğru ve mes’ûd bir hayâta kavuşamazlar, fâidelerine muvaffık bir hâle erişemezlerdi. Bunun böyle olduğu, insanlık târihine bakıldığı zaman kolayca anlaşılır.
Âhıretle ilgili fâidelere gelince, bunlara akıl ulaşamaz. Meselâ ibâdetlef böyledir. Akıl, Allahü teâlâya nasıl kulluk yapılacağını, ne kısaca, ne de geniş olarak bulamaz. Akıla âhıret hayâtından sâdece, onun dünyâ hayâtından sonra gelen bir hayat olduğunu, orada insanların amellerinin karşılığını göreceğini bilmesi mümkündür. Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) bildirmesi olmadan, sırf akılla âhıret ahvâlinin bilinebileceğini iddia eden felsefecilere aldanmamalıdır. Bu mes’elenin hakîkati, onların söylediği gibi değildir. Dinler, insanlara Peygamberler (aleyhimüsselâm) vasıtasıyla bildirilmiştir. Allahü teâlânın Peygamberleri, her zaman, insanlara yaradılış hikmetlerinin Allahü teâlâya kulluk olduğunu bildirmişlerdir. Bütün Peygamberler, aynı îmânı bildirmişlerdir. Yalnız Allahü teâlâ, zaman zaman emir ve yasaklarını Resûlleri vasıtasıyla bildirmiş; bir din, zamanını tamamlayınca, ondan sonra yeni bir din göndermiştir En son ve kendisinden önceki dinlerin hükümlerini ortadan kaldıran, kıyâmete kadar bakî olan din, İslâm dînidir. Ancak felsefeciler, Peygamberlerin bildirdiği bilgilerden ba’zılarını alıp, bunları akıllarına göre açıkladılar. Bunlara aklî bilgiler dediler. Hâlbuki mes’ele onların dediği gibi değildir.
Akıl, elbette müstakil değildir. Bir bina bile, temel olmadan kurulamaz. Bir temel lâzımdır. Aynı şekilde, herhangi bir mes’elede de bilgiler, önce doğruluğu kabûl edilmiş olan temel bilgiler üzerine kurulur. Âhıret ahvâline dâir temel bilgiler, ancak vahy yoluyla elde edilebilir. Aklın bu husûsta, temel bilgileri bulmaya asla gücü yetmez ve yetmemiştir, işte bunun içindir ki, akıllar, Allahü teâlânın Peygamberleri vasıtasıyla bildirmesi olmadan, fâidelerine olan şeyleri tek başına bilemezler, işte, dînde bid’at ortaya çıkarmak, bu esâsa zıddır. Aklın bu husûsta ortaya koyduğu mücerred iddiadan başka birşey değildir. Bid’at sahibi de, bid’atı ile amel etmek sûretiyle, maksudunu elde etme husûsunda emîn değildir. Onun için, bid’at abes gibi olmaktadır.
İslâmiyet kâmil olup, ziyâde ve noksan kabûl etmez. Çünkü Allahü teâlâ, Mâide sûresinin üçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bugün, dîninizi sizin için ikmâl eyledim. Üzerinize olan ni’metimi tamamladım ve size din olarak İslâmiyeti vermekle râzı oldum” buyuruyor.
Irbâz bin Sâriye ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), birgün namazdan sonra bize va’zda bulundu (hutbe okudu). Öyle belîğ bir va’zda bulundular ki, gözler yaşlarla doldu, kalbler inceldi (ürperdi). (Bu bir veda va’zı idi.) Bir kişi; “Bize ne tavsiye edersin yâ Resûlallah?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahtan korkmayı, başınızdaki bir köle bile olsa, onu dinleyip itaat etmenizi tavsiye ederim. Zîrâ benden sonra yasayacaklar, çok ihtilâflar görecekler. Benden sonra ortaya çıkan bid’atlerden sakınınız. Zîrâ bid’atlerin hepsi dalâlettir.”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) din ve dünyâ işlerine dâir, muhtaç olunan herşeyî vefât etmeden bildirmiştir. Ehl-i sünnet ve cemâatten buna muhalefet eden hiç kimse yoktur. Durum böyle olunca, bid’at sahibi, gerek lisân-ı hâli ve gerekse sözü ile şunu söylemiş olmaktadır “Din tamam olmamıştır, ilâve edilmesi mutlaka lâzım veya güzel olan ba’zı şeyler mevcûttur.” Eğer bid’at sahibi, dînin her bakımdan tamam olduğuna ve kemâl bulduğuna inanmış olsa idi, dinde bid’at ortaya çıkarmaz ve dîne birşeyler ilâve durumuna gitmezdi.
İbn-i Macisîn şöyle der: “İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Kim dinde bid’at ortaya çıkarır ve bunu güzel görürse, Muhammed aleyhisselâmın risâlet vazîfesini yerine getirmediğini iddia etmiş olur. Çünkü Allahü teâlâ, Mâide sûresinin üçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bugün dininizi sizin için ikmâl eyledim. Üzerinize olan ni’metimi tamamladım ve size din olarak İslâmiyeti vermekle râzı oldum” buyuruyor. Bu takdîrde, o zaman din olmayan, bugün de din olmaz.”
Bid’at sahibi, dîne muhalefet ve düşmanlık yapmaktadır. Çünkü Allahü teâlâ, kullarının ihtiyâçlarını te’min etmeleri için muayyen bir yol ta’yin buyurmuş, emir ve yasaklarını, va’d ve vaadini, hayrın, kendi emir ve yasaklarına göre hareket etmekte, şerrin ise, bunlara tecâvüz etmekte olduğunu bildirmiştir. Çünkü herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir, biz bilemeyiz. Allahü teâlâ, Peygamberlerini âlemlere rahmet olarak göndermiştir. Bid’at sahibi olan ise, bütün bunları red etmektedir. Çünkü o, Allahü teâlânın kullarına gösterdiği yollardan başka yolların bulunduğunu, Allahü teâlânın ta’yin buyurduklarının belirli olmadığını, sanki Allahü teâlâ bildiği gibi biz de biliriz iddiasında bulunmaktadır. Hattâ, dinde ortaya koyduğu bid’atler ile, Allahü teâlânın bilmediğini (hâşâ), kendisinin bildiğini iddia ettiği anlaşılmaktadır. Eğer bid’at sahibinin maksadı bu ise, dîni ve dînin sahibini inkârdır. Eğer maksadı bu değilse, onun yaptığı apaçık bir dalâlettir.
Ömer bin Abdülazîz, Adiyy bin Ertâd’a şöyle yazdı: “Sana, Allahü teâlâdan korkmayı, işinde Resûlullah efendimizin sünnet-i seniyyesi üzere olmanı, bid’at sahiplerinin dinde sonradan ortaya çıkardığı bid’atleri terketmeni tavsiye ederim. Bid’ate mâni olunuz. Sünnet-i seniyyeye iyi yapış. Çünkü sünnet-i seniyyenin aksinin ahmaklık olduğu ortaya konulmuştur.” Bid’at sahibi kendisini dînin sahibi mertebesine benziyen bir mertebeye koymaktadır. Zîrâ Şâri’ (dînin sâhibi), dinleri va’z etti, mahlûkatın da dîne uymalarını mecbûr kıldı. Bunları böyle yapmak yalnız Allahü teâlâya mahsûstur. Çünkü Allahü teâlâ, kulları arasında, ihtilâf ettikleri husûslarda hükmeyledi. Yoksa, din koyma, mahlûkların yapacakları işlerden olsaydı, dinler Peygamberler vasıtasıyla gönderilmez, insanlar arasında ihtilâf kalmazdı. Bu sebeple Peygamberlerin gönderilmesine de ihtiyâç olmazdı, İşte dinde bid’at ortaya koyan kimse, kendisini, (hâşâ) Allahü teâlâya benzer yapmaktadır.
Bid’at sahibinin bu yaptığı, nefsinin arzu ve isteklerine uymaktır. Çünkü akıl dîne tâbi olmayınca, nefsinin arzu ve isteklerine tâbi olur. Nefsinin arzu ve isteklerine tâbi olmanın ne demek olduğu ve bunun apaçık bir dalâlet olduğu ortadadır. Allahü teâlâ, Sâd sûresinin yirmialtıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ey Davudî Biz seni yeryüzünde halîfe kıldık. O hâlde insanlar arasında adâletle hüküm ver ve keyfe tâbi olma ki, bu seni Allahın yolundan sapıtır. Muhakkak ki, Allah yolundan sapanlar, hesap gününü unuttuklarından, kendilerine çok şiddetli bir azap vardır” buyuruyor.
Buraya kadar hüküm iki noktada toplanıyor. Bunun üçüncü bir şıkkı yoktur. Birisi hakka uymak, diğeri de nefsin arzu ve isteklerine uymaktır. Allahü teâlâ, Kehf sûresinin yirmisekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyuruyor: “Kalbi, bizi zikr etmekten gâfil olan ve nefsinin arzuları peşinde koşan ve hareketlerinde dînin dışına taşan kimseye itaat etme!”
Bu konuyla ilgili hadîs-i şerîfler:
1- “Bir kimse, dinde olmayan birşey meydana çıkarırsa, bu şey red olunur.” Bu hadîs-i şerîfi âlimler, İslâmın üçtebiri olarak saymışlardır. Çünkü bu hadîs-i şerîfte Resûlullahın emrine muhalif olan bütün yollar kasdedilmiştir. Bu husûsta, bid’at ve ma’siyet olan şeyler eşittir.
2- Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hutbelerinde; “En hayırlı söz, Allahü teâlânın kitabıdır. En doğru yol, Muhammed aleyhisselâmın yoludur. İşlerin en kötüsü, sonradan ortaya çıkarılan bid’atlerdir. Her bid’at, dalâlettir” buyurdu.
3- “Bir kimse İslâmda sünnet-i hasene yaparsa, bunun sevâbına ve bunu yapanların sevâblarına kavuşur. Bir kimse İslâmda bir sünnet-i seyyie (bid’at) çığrı açarsa, bunun günâhı ve bunu yapanların günâhları kendisine verilir.”
4- “Bir zaman sonra, benim ümmetim de yetmişüç kısma ayrılır. Bunlardan yetmişikisi Cehenneme gidip, yalnız bir fırkası kurtulur. Cehennemden kurtulan fırka, benim ve Eshâbımın gittiği yolda gidenlerdir.”
5- “Bid’at sahibleri ile birlikte bulunmayınız! Onların kötülükleri, uyuz hastalığı gibi bulaşıcıdır.”
6- “Fitneler, bid’atler yayıldığı ve Eshâbım kötülendiği zaman, hakîkati bilen, bildiğini bildirsin! Bildiğini bildirmeyenlere, Allahü teâlâ ve melekler ve bütün insanlar la’net eylesin! Allahü teâlâ bunların ibâdetlerini ve hiçbir iyiliklerini kabûl etmez.”
7- “Bid’at sahibini gördüğünüz zaman, ona karşı sert davranın! Allahü teâlâ, bid’at sahiblerinin hepsine düşmandır. Onlardan hiçbiri sırat köprüsünden geçemiyecek, Cehennem ateşine düşeceklerdir.”
Şunu iyi bilmek gerekir ki, bid’atle beraber olan ne namaz, ne oruç, ne sadaka gibi ibâdetler, ne de kurbetler kabûl edilir. Bid’at sahibi ile beraber olanda ismet sıfatı yok olur. Bid’at sahibinin yanına giden, ona ta’zim ve hürmette bulunan kimse, İslâmın yıkılmasına yardımcı olur. Düşmanlık ve buğza vesile olur. Her bid’at, bir sünneti yok eder. Bid’at sahibi kimseye, Allahü teâlâ gazâb eder.
Bid’at hakkında âlimlerin mübârek sözleri:
Fudayl bin Iyâd buyurdu ki: “Kim bid’at sahibi ile oturursa, ona hikmetten birşey verilmez.”
İbrâhim bin Edhem’e; “Allahü teâlâ; “İsteyiniz veririm, kabûl ederim” buyuruyor. Hâlbuki, istiyoruz vermiyor” denilince, buyurdu ki: “Allahü teâlâya duâ edersiniz, ona itaat etmezsiniz. Peygamberini tanırsınız, O’na uymazsınız. Kur’ân-ı kerîm okursunuz, gösterdiği yoldan gitmezsiniz. Cenâb-ı Hakkın ni’metlerinden fâidelenirsiniz, O’na şükretmezsiniz. Cennetin ibadet edenler için olduğunu bilirsiniz, hazırlıkta bulunmazsınız. Cehennemin âsiler için yaratıldığını, bilirsiniz, ondan sakınmazsınız. Babalarınızın, dedelerinizin ne olduğunu görür, ibret almazsınız. Aybınıza bakmadan başkalarının ayıplarını araştırırsınız. Şeytana düşman olduğunuzu söyler, ona uyarsınız. Böyle olan kimseler, üzerlerine taş yağmadığına, yere batmadıklarına, gökten ateş yağmadığına şükretsin! Daha ne isterler? Duâlarının neticesi, yalnız bu olursa yetmez mi?”
Zünnûn-i Mısrî buyurdu ki: “Allahü teâlânın bir kimseyi sevdiğinin alâmeti, o kimsenin, Allahü teâlânın sevgilisinin işine, ahlâkına ve sünnetine uymasıdır. İnsanlara fitne ve fesad, şu altı şeyden dolayı gelir 1-Âhırete âit olan amellerde niyetinin zayıflığından, 2- Bedenini,İslâmiyete uymayan arzularını yapmaya hazır tutmaktan, 3- ömrün kısa olmasına rağmen, tûl-i emel peşinde koşmaktan, 4-İnsanların rızasını, Yaradanın rızâsına tercih etmelerinden, 5-Nefslerine uyup, sünneti terk etmelerinden, 6-Selef-i sâlihînin yolundan gitmemekten dolayı.”
Bişr-i Hafî buyurdu ki: “Resûlullahı rü’yâmda gördüm bana; “Yâ Bişr! Biliyor musun, Allahü teâlâ seni akranların arasında niçin yükseltti?” buyurdu. Ben de; “Hayır yâ Resûlallah” deyince; “Sünnetime yapışman, sâlihlere hürmetin, arkadaşlarına nasihatin, Eshâbıma ve Ehl-i beytime muhabbetin yükseltti” buyurdu.
Yahyâ bin Muâz şöyle buyurdu: “İnsanların ihtilâflarının hepsi, şu üç şeyden dolayıdır. Bunların herbirinin zıddı da vardır. Aslın olmadığı yerde, zıddı bulunur. Tevhîdin zıddı şirktir. Sünnetin zıddı bid’attir. Tâatın zıddı günahtır.”
Ebû Ali Hasen bin Ali Cürcânî şöyle buyurdu: “Kişinin saadetinin ve ibâdetlerin ona kolay gelmesinin alâmeti, bütün işlerinde sünnete uymak, sâlihlerle sohbet etmek, dostlarına karşı güzel ahlâklı olmak, ilâhi ma’rifet ve insanlara muhabbet ile bezenmek ve vakitlerini değerlendirmektir.”
Ebû Ali Hasen bin Ali Cürcânî’ye; “Allaha giden yol nasıldır?” diye sorulunca, şöyle buyurdu: “Kulu, Allaha kavuşturan yollar çoktur. En açık ve şüpheden uzak olanı; sözüyle, işiyle, niyetiyle ve maksadıyla sünnete uymaktır. Zira Allahü teâlâ, nûr suresinin ellidördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Resûlüme uyarsanız, hidayete erersiniz” buyuruyor.”
Ebû Ali Hasen Cürcanî yine buyurdu ki: “Sünnete giden yol; bid’atten kaçmak, Eshâb-ı Kirâmın icmâ’ına uymak, bozuk din adamlarından uzaklaşmak, bir tasavvuf büyüğünü tanımak ve eserlerini okumaktır.”
Zünnûn-i Mısrî, birisine şöyle nasihatte bulundu: “Senin yanında en tercih edilen ve en sevilen şey, Allahü teâlânın farz kıldığı emirlerini yapmak ve yasak kıldığı şeylerden sakınmak olsun. Çünkü Allahü teâlânın sana emrettiği ibâdetler, kendin için seçtiğin, güzel gördüğün amellerden daha hayırlıdır ve daha yüksektir. Kulun farz olan ibâdetleri hakkıyla yapması, sakınılması lâzım gelen şeylerden gereği gibi sakınması gerekir. Çünkü, kulu Rabbinden uzaklaştıran, imânın tadını duymaktan alıkoyan, sıdk ve doğruluğun hakîkatine kavuşmaktan ve âhırete bakmaktan kalbleri alıkoyan, Allahü teâlânın kalbe, kulağa, göze, dile, ele, ayağa, karına ve daha başka uzuvlara dâir emirlerine gereken ehemmiyeti vermemektir.”
Ebû Bekr Tirmîzî buyurdu ki: “Himmetin sıfatlarını, muhabbet ehli tamamladı. Onlar da himmeti, sünnete uyup, bid’atlerden kaçarak elde ettiler.”
Ebü’l-Hasen Verrak buyurdu ki: “Kişi, Allaha ancak O’nun ve Peygamberinin emirlerine uymakla ulaşabilir. Kim Allah adamlarına uymadan Allahü teâlâya ulaşmaya kalkarsa, sapıtır.”
Ebû Muhammed bin Abdülvehhâb es-Sekafî şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ, amellerden ancak doğru olanı, doğru olanlardan hâlis olanı, hâlis olanlardan da ancak sünnete uygun olanı kabûl eder.”
Ebû Bekr bin Sa’dan buyurdu ki: “Allahü teâlâya ulaşmak; gafletten, günahtan, bid’atten, sapıklıktan ve sapıklıklardan sakınmakla olur.”
Ebû Amr ez-zücâcî şöyle buyurdu: “İnsanlar, câhiliyye devrinde akıllarının ve arzularının güzel gördüğüne tâbi oluyorlardı. Peygamber efendimiz geldi ve onları tek tek İslâmiyete tâbi kıldı. Doğru akıl; İslâmiyetin güzel gördüğü, kötü akıl; İslâmiyetin kötü gördüğü akıldır.”
Bâyezîd-i Bistâmî buyurdu ki: “Otuz sene mücâhede ile uğraştım, İlimden ve ilme uymaktan daha lüzumlu birşeye rastlamadım.”
Yine Bâyezîd-i Bistâmî şöyle buyurdu: “Siz havada uçan birisini gördüğünüz zaman, hemen o kimsenin faziletli, kerâmet sahibi birisi olduğuna hüküm vermeyin. Hatâ edebilirsiniz. O kimsenin hakîkaten fazilet ve kerâmet sahibi olduğunu anlamak için, İslâmiyetin emirlerine uymaktaki hassasiyetine, Peygamber efendimizin ahlâkı ile ahlâklanmasına ve sünnet-i seniyyeye uymasına, hakîkî İslâm âlimlerine olan muhabbet ve bağlılığına bakın. Bunlar tam ise, o kimse fazilet ve kerâmet sahibidir. Bunlara uymakta en ufak bir gevşeklik ve zayıflık bulunursa, o kimse için fazilet ve kerâmet sahibidir demek mümkün olmaz.”
Sehl-i Tüsterî buyurdu ki: “Kişinin sünnet-i seniyyeye tâbi olmadan yaptığı her iş, nefsini sevindirir. Arzu ve isteklerine uymuş olur. Eğer sünnet-i seniyyeye uyarsa, nefsini cezalandırmış olur. Zira İslâmiyette nefse uymak yoktur ve kötülenmiştir. Herkesin arzusu, elbet sünnet-i seniyyeye uymak olmalıdır.”
Sehl-i Tüsterî yine buyurdu ki: “Bizim yolumuzun esâsı yedi şeydir: 1-Allahü teâlânın kitabına uymak, 2- Sünnet-i seniyyeye uymak, 3-Helâl yemek, 4-Eziyete mâni olmak, 5-Günahlardan kaçmak, 6-Tövbe, 7-Hakkı, hak sahibine vermektir.”
Ebû Hafs el-Haddâd şöyle buyurdu: “Amellerini ve hâlini, her zaman Kitâb ve Sünnetin emirlerine uydurmayan, aklını mükemmel gören, büyüklerin emrine giremez.”
Ebû Hafs el-Haddâd’a bid’atten sorulunca; “Dînin hükümlerinde haddi aşmak, sünnet-i seniyyeye uymakta gevşek davranmak arzu ve isteklerine uymak, emirleri terk etmek bid’attir” buyurdu.
Zühdü ile meşhûr birisi vardı. Bâyezîd-i Bistâmî birisine; “Kalk, şu veliliği ile meşhûr zâta gidelim” dedi. Beraber yanına gittiler. Bir müddet sonra o zât, evinden mescide gitmek üzere çıktı. Mescide girdi ve avluda kıble tarafına doğru tükürdü. Bunun üzerine Bâyezîd-i Bistâmî ona selâm vermeden geri döndü ve; “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) edeblerinden bir edebe riâyet etmeyen kimsenin veliliğine nasıl güvenilebilir” buyurdu.
Hamdûn el-Kassâr buyurdu ki: “Selef-i sâlihînin hayâtına bakan, kendinin ne kadar kusurlu olduğunu ve büyüklerin derecesinden ne kadar geride olduğunu anlar.” Müellif burada şöyle diyor: “Allahü teâlâ bilir, bu söz, Ehl-i sünnet yolunda yürümeye devam etmenin lâzım geldiğine bir işârettir.” Cüneyd-i Bağdadî şöyle buyurdu: “Allahü teâlâya kavuşturan yolların hepsi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uyandan başkasına kapalıdır.”
Ebû Osman buyurdu ki: “Kim nefsine karşı sünneti, sözüyle ve işiyle hâkim kılarsa, hikmetle konuşmuş ve yapmış olur. Kim nefsine ve arzusuna göre iş yapar ve konuşursa, bid’at işlemiş olur.”
Muhammed bin Fadl Belhî şöyle buyurdu: “İslâmiyet nûrlarının kalblerden ayrılıp, kalblerin kararmasına dört şey sebep oldu. Bunlar; bildikleri ile amel etmemek, bilmeden yapmak, bilmediklerini öğrenmemek, başkalarının öğrenmelerine mâni olmaktır.”
Şah Şücâ Kirmânî buyurdu ki: “Bir kimse gözünü harama bakmaktan menetse, nefsini şehvetten korusa, kalbini devamlı kontrol etse ve dışını sünnete uygun amellerle süslese, o kimsenin firâsetinde hiç hatâ olmaz.”
İbrâhim-i Havvâs’a afiyetten sorulduğunda; “Afiyet şu dört şeydir: 1-Dîne bid’at karıştırmamak, 2-Amelde kusur etmemeye çalışmak, 3- Kalbini Allahü teâlâdan başkası ile meşgûl etmemek, 4-Nefsin ve şehvetin arzu ve isteklerinden uzak kalmak.”
Ebü’l-Kâsım Nasrabâdî; “Tasavvufun aslı, Kitâb ve Sünnete uymak, bid’at ve nefsin arzularını terk etmek, Allah adamlarına hürmet ve sevgi göstermek, insanların hatâlarını hoş görmek, ibâdetlere de devam etmek ve ruhsat ve te’villeri terk etmektir” buyurdu.
Ebû İdrîs Havlânî şöyle buyurdu: “Değiştiremiyeceğim bir bid’ati görmektense, mescidde söndüremiyeceğim bir ateşi görmeyi tercih ederim.” Ebû Kılâbe buyurdu ki: “Hevâ ehli ile oturmayınız. Onlarla mücâdele de etmeyiniz. Çünkü ben, onların sizi, kendi dalâletlerine batırıp, sizin bildiklerinizi de karıştırmanıza sebep olacaklarından emîn değilim. Hevâ ehli dalâlet ehlidir. Onların gidecekleri yer, Cehennemden başka bir yer değildir.”
Hasen-i Basrî şöyle buyurdu: “Bid’at sahibi ile oturup kalkmayınız. Çünkü o, kalbi hasta yapar.”
Hişâm bin Hasen ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ, bid’at sahiplerinin ne orucunu, ne namazını, ne haccını, ne cihâdını, ne sadakasını, ne de adâletini asla kabûl etmez.”
Yahyâ bin Ebû Kesîr şöyle buyurdu: “Yolda bid’at sahibi ile karşılaştığın zaman, başka bir yolu tut.”
Selef-i sâlihinden birisi şöyle buyurdu: “Bid’at sahibi ile oturan kimsenin, temiz kalabilmesinden korkulur. O, nefsi ile başbaşa bırakılır.”
İbrâhim Teymî buyurdu ki: “Allahım! Beni dîninle, Habîbinin sünneti ile, hak husûsunda ihtilâftan, nefsimin arzu ve isteklerine uymaktan, dalâlete düşmekten, ameller hakkındaki şüphelerden ve husûmetten muhafaza eyle.”
Ömer bin Abdülazîz ( radıyallahü anh ), insanlar kendisine bî’at edince, minbere çıkıp, Allahü teâlâya hamdü senada bulundu. Sonra; “Ey insanlar! Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmdan sonra peygamber yoktur. Kitabımız Kur’ân-ı kerîmden başka kitap yoktur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetinden başka sünnet yoktur. Dikkat ediniz! Helâl, kıyâmete kadar, Allahü teâlânın, Nebisinin ( aleyhisselâm ) dili üzere kitabında helâl kıldığı şeylerdir. Dikkat ediniz! Haram, Allahü teâlânın, Nebisinin ( aleyhisselâm ) dili üzere kıyâmete kadar kitabında haram kıldığı şeylerdir. Dikkat ediniz, ben bid’atçı değilim. Sâdece tâbi olan birisiyim. Dikkat ediniz, ben sizin en hayırlınız değilim, fakat sizin yükü en ağır olanınızım” dedi.
Ömer bin Abdülazîz şöyle buyurdu: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ve O’ndan sonra gelen Hulefâ-i Râşidînin yoluna sarılmak, Kur’ân-ı kerîmi tasdik, Allahü teâlâya tâati ikmâl ve O’nun dînine yardımdır. Hiç kimsenin bu yolu değiştirmeye hakkı yoktur. Bu yola uyan, doğru yolu bulur. Ona yardımcı olan muzaffer olur. Ona muhalefet eden, mu’minlerin yolundan başkasına uymuş olur.”
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlar için en çok korktuğum şey ikidir. Biri, bildikleri şeyi gördüklerine tercih eden, diğeri de, sapıttığı hâlde sapıttığını hissetmeyendir.”
Huzeyfe’den ( radıyallahü anh ) rivâyet edildi: “Birgün Huzeyfe ( radıyallahü anh ) yerden iki taş aldı ve birini diğerinin üzerine koydu. Sonra talebelerine; “Bu iki taş arasında bir ışık görüyor musunuz?” diye sordu. Talebeleri; “Aralarında çok az bir ışık görüyoruz” dediler. Bunun üzerine Huzeyfe ( radıyallahü anh ); “Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bid’atler mutlaka ortaya çıkacak ve hak (doğru) ancak şu iki taş arasındaki ışık kadar görünecek. Vallahi, İslâmiyetten birşey terk edildiği zaman, bid’at ortaya çıkar.”
Yine Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Dîninizden ilk kaybedeceğiniz şey, emânettir. En son kaybedeceğiniz şey ise, namazdır. İslâmın elbisesini lime lime çıkartırsınız, öyle olur ki, hanımlarınıza yapılması yasak olan şeyleri yaparsınız. Sizden öncekilerin bozuk yolunu tutarsınız. Birçok fırkadan, nihâyet iki fırka kalır. Bunlardan biri diğerine der ki; “Beş vakit namaz da ne oluyor? Bizden önce gelenler yanlış yol tuttular” derler. Bunlar üç vakit namaz kılarlar. Böyle kimseleri, Allahü teâlâ Deccâl ile beraber haşredecektir.”
İbn-i Mes’ûd buyurdu ki: “Elinizden alınmadan önce ilme sarılınız, ilmin alınması, ehlinin yok olması iledir, ilme sarılınız, öye kimseler göreceksiniz ki, onlar, Allahü teâlânın kitabına da’vet ettiklerini zannederler. Hâlbuki onlar, Kur’ân’a sırt çevirmişlerdir, ilme sarılınız, bid’at işlemekten sakınınız.”
Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Sünnete uygun az bir amel, bid’at içerisinde yapılan çok amelden daha hayırlıdır.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 118
2) El-A’lâm cild-1, sh. 75
3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 127
4) Mu’cem-ül-musannifîn cild-4, sh. 448
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 46
6) El-İ’tisâm mukaddimesi.
7) El-Muvâfakât mukaddimesi
? Brockelmann Sup-2, sh. 374İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞÂVERÎ (Abdullah bin Muhammed bin Muhammed)
Mekke-i mükerreme de yetişen İslâm âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin Muhammed bin Muhammed bin Süleymân bin Mûsâ en-Nişâbûrî, el-Mekkî’dir. Künyesi Ebû Muhammed ve lakabı Afîfüddîn’dir. 705 (m. 1305) senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. 790 (m. 1388) senesi Zilhicce ayında orada vefât etti. Şâverî diye tanınmıştır.
Şâverî ( radıyallahü anh ), Radıyyüddîn et-Taberî’den Sahîh-i Buhârî’yi ve başka kıymetli kitapları okudu. İlim öğrenmek arzusuyla çeşitli yerlere gitti. Mekke, Şam ve Kâhire’de bulundu. Deşti, İbrâhim bin Abdürrahmân eş-Şîrâzî, Takıyyüddîn Süleymân, Îsâ el-Mut’ım, İbn-i Asâkir, İbn-i Abdüddâim ve zamanın başlıca âlimlerinden ilim öğrendi ve icâzet aldı. Necmeddîn-i İsfehânî’ye çok hizmet etti. Ondan feyz alarak, evliyâlık yolunda da ilerlemeye gayret etti. O büyük zâtın bereketiyle yetişti. Böylece zâhirî ve bâtınî ilimlerde büyük bir âlim oldu. Güzel bir hâl ile yaşadı, ilmiyle âmil, kıymetli bir âlim idi. Zamanında bulunan ve daha sonra gelen âlimlerden çoğu, bu zât hakkında medhedici güzel sözler söylemişlerdir.
Fıkıh ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden olan İbn-i Hacer-i Askalânî hazretleri, Şâverî hazretlerinin huzûrunda Sahîh-i Buhârî’yi okuduğunu, âlimlerin bunun hakkındaki medhedici sözlerin hepsinin doğru olduğunu bildirmektedir. Yine İbn-i Hacer ( radıyallahü anh ); “Hocalarımın içinde ilk tanıdığım zât budur. Kendisinden hadîs-i şerîf okudum. Kendisiyle buluşmam, 785 (m. 1383) senesi Ramazân-ı şerîf ayında idi” demektedir. Çok talebe yetiştirdi.
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin İbrâhim bin Abdürrahmân bin el-Halebî’dir. Lakabı Şemseddîn olup, İbn-i Nakîb diye bilinir. Takriben 662 (m. 1263) senesinde Dımeşk’da doğdu. Şâmiyye Medresesi’nde müderris iken, 745 (m. 1344) senesi Zilka’de ayının onikinci Cum’a gecesi vefât etti.
Ahmed bin Ebî Bekr bin el-Hamevî; Ebü’l-Hasen bin el-Buhârî, Ebû Hâmid bin es-Sâbûnî, Ahmed bin Şeybân, Zeyneb binti Mekkî, Şerefüddîn Makdisî ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. İmâm-ı Nevevî’den ve Makdisî’den fıkıh ilmini öğrendi. İmâm-ı Nevevî’nin sohbetinde ve hizmetinde bulunarak, yüksek derecelere kavuştu. Kendisinden de; Cemâlüddîn bin Cümle ve Berzâlî hadîs-i şerîf dinledi. Burhânüddîn el-Ba’lî ve İbn-i Kesîr ilim öğrendi.
Humus’ta, sonra Trablus’ta, sonra da Haleb’de hâkimlik vazîfesinde bulundu. Daha sonra ise Şâmiyyet-ül-Berâniyye’de müderrislik yaptı. Sübkî der ki: “Kendisinin şöyle dediğini duydum: “İmâm-ı Nevevî bana; “Ey Kâdı Şemsüddîn! Senin Şam müderrisliğinde bulunman lâzımdır” dedi. Gerçekten de dediği gibi oldu.” Kâdılık vazîfesinden sonra Şâmiyye Medresesi müderrisliğinde bulundu.”
İbn-i Kesîr der ki: “Hocamız âlim ve dindar olup, günah işlememeğe çok dikkat eder, hiç gıybet etmezdi.”
İbn-i Râfi’de şöyle der: “Muhterem bir zât olup, sâlih kimselerle birlikte bulunmayı severdi. Fetvâ verdi ve ders okuttu. İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in “Umde” şerhini iyi bilirdi. Âdil kadılardandı.” İslâmiyete son derece bağlı olup, iffet sahibi idi. Vera’da çok yüksek bir dereceye kavuşmuştu. Şeytan ondan kaçar, uzaklara giderdi. Şafiî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden idi. Çok keskin, ateş parçası gibi bir zekâya sahib idi. “Ben Cum’â günü ölürüm” derdi. Gerçekten Şâmiyye Medresesi’nde müderris iken, Cum’a gecesi vefât etti. Kâsiyûn’a defnedildi, “Mukaddimet-üt-tefsîr” adında bir eseri vardır.
Sa’îd bin Zeyd ( radıyallahü anh ) yoluyla gelen şu hadîs-i şerîfi rivâyet etti: Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kızılımtırak beyaz mantar, (Tîh sahralarında dolaşırlarken yahudilere verilen) kudret helvası (gibi Allahın külfetsiz ni’metleri) nev’inden bir rızıktır. Suyu da göz ağrısına şifâdır.” Bu hadîs-i şerîf, Buhârî, Müslim ve Ahmed bin Hanbel’in Müsned’inde vardır.
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Hidâyet semâsının güneşi, ma’rifet denizinin kabaran dalgası, ilim deryası, haya ve hilm (yumuşaklık) hazînesi, insanların kılavuzu ve sığınağı, ünsiyet meclisinin açıcısı, darda kalanların sığınağı, yolda kalmışların delîli, yol göstericisi, kutb-i a’zam, Hâce Şemseddîn Türk Pâni-püti hazretlerinin ismi, Şemseddîn bin Seyyid Ahmed bin Seyyid Abdülmü’min bin Seyyid Abdülmelîk bin Seyyid Seyfeddîn bin Hâce Verânâ bin Baba Karâna’dır. Şems-ül-evliyâ (Evliyânın güneşi) ve Müşkül-ül-küşâ (Müşküllerin açıcısı) olarak tanınır. Türkistan’da bulunan Verşâne vilâyetindendir.
Doğum târihi tesbit edilemiyen Şemseddîn Pâni-pütî, 736 (m. 1336) senesi Cemâzil-âhır ayının onuncu günü vefât etti. Seyyid idi. Ya’nî Hazreti Hüseyn’in soyundan idi.
Ailesi tarafından tam bir İslâm terbiyesi ile yetiştirildi. Kalbine İslâm âlimlerinin sevgisi yerleştirildi. Kendisi büyüdükçe, kalbindeki muhabbet ateşi de fazlalaşıyordu. Bu muhabbet dayanılamıyacak hâle gelince, kendisini irşâd edici, yol gösterici bir mürşid-i kâmil aramak üzere, bulunduğu Verşâne şehrinden çıkıp, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşmaya başladı. Mültan şehri civârına geldiğinde, Kutb-ül-kâmilîn hazret-i Hâce Feridüddîn-i Genc-i Şeker ile karşılaştı.
O büyük zâtın sohbetlerinde bulunup, ondan icâzet aldı. Bundan sonra, Genc-i Şeker hazretlerinin izni, işâreti ve emri ile, Kelîr (veya Kalyar) şehri tarafına gitti. Orada, Tâc-ül-evliyâ Gavs-ı Samedânî Hâce Alâüddîn Ali Ahmed Sâbir hazretlerini buldu. Onun bereketli sohbetlerine kavuştu. Hazreti Hâce onu görünce çok sevinip; “Şemseddîn! Sen benim ma’nevî oğlumsun.
Bizim bu yolumuzun, silsilemizin senden devam etmesini ve uzun zaman ayakta kalmasını Allahü teâlâdan diledim. Demek ki Allahü teâlâ bu arzumu kabûl etti.” buyurup, onu talebeliğe kabûl etti. O yüksek huzûrda, kıymetli sohbetlerde ve husûsî hizmetlerde bulunarak, orada onbir sene kaldı. Çetin riyâzetler ve mücâhedeler ile çok gayret ederek, evliyâlık yolunda üstün derecelere, anlaşılamıyan yüksekliklere kavuştu. Ondan icâzet ve hilâfet alıp me’zûn oldu. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde, diğer talebe arkadaşlarından ileride idi. Nitekim yüksek hocası onun için; “Bizim Şems’imiz evliyâ içinde güneş gibidir” buyurup, ona Şems-ül-evliyâ lakabını vermiştir. Alâüddîn Sâbir, çok sevdiği bu talebesini, insanları irşâd etmesi vazîfesiyle Pâni-püt şehrine gönderdi. Hocasından aldığı vilâyet nûru ile o tarafları aydınlatan Şems-ül-evliyâ, binlerce kişiyi evliyâlık mertebelerine kavuşturdu. Fevâid-ül-füâd ve Zâd-ül-ebrâr isimli çok kıymetli kitapların sahibi olan Celâleddîn-i Hindî bunun talebelerindendir. Her tarafta tanınıp meşhûr oldu. Zühd, vera’, takvâ, tecrid ve uzlet sahibi idi. Haramlardan, şüphelilerden son derece sakınır, dünyâya zerre kadar meyl etmezdi. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde bulunurdu. Her ân ibâdet ve tâat ile meşgûl idi. Öyle ki, sanki bambaşka bir âlemde, bambaşka hâller içinde yaşıyordu. Menkıbeleri, kerâmetleri çok, faziletleri sayısızdır.
Rivâyet edilir ki, her kimin mühim bir işi, derdi, sıkıntısı, müşkili bulunduğunda, abdest alıp, Hâce Şemseddîn’in mübârek ismini yüzbin defa okusa, bunu yapmak zor geliyorsa, bir miktar kimse toplanıp, bölüşerek okusalar ve yüzbine tamamlasalar, Allahü teâlâ, Şemseddîn Pâni-pütî’nin mübârek ismi hürmetine, o kimsenin sıkıntısını, ihtiyâcını giderir. Şu kadar var ki, bunu yapanların Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, haramlardan sakınmaları ve bunu abdestli olarak, sıdk ve ihlâs ile okumaları şarttır. Hâce Şemseddîn çok mal ve servete kavuştu ise de, bunların hiçbirine meyletmedi. Her ân gönlü Allahü teâlâ ile idi. Bir defasında Sultan Gıyâseddîn, bir kaleyi fethetmek için muhasara etmişti. Çok zaman geçtiği hâlde, bir türlü kaleyi düşüremediler. Bir gece hava birden değişti. Şiddetli yağmur ve rüzgâr başladı, öyleki; rüzgâr, çadırları yerinden söküp fırlatıyordu. Sultanın hizmetçisi elinde ibrik, sultâna abdest suyu ısıtabilmek için ateş arıyordu. Ateş yoktu. Nihâyet bir çadırda kandil yanmakta olduğunu farkedip, oraya koştu. Bu, Şemseddîn hazretlerinin çadırı idi ve kendisi içeride Kur’ân-ı kerîm okuyor, sanki, şiddetli yağmur ve rüzgâr, ona ve etrâfına hiç te’sîr etmiyordu. Kendisi, evliyâlık halleriyle çok heybetli bir zât olduğundan, sultânın hizmetçisi yanına yaklaşamadı ve hiçbir şey söyleyemedi. Uzakta durup beklemeye başladı. Şemseddîn Pâni-pütî, biraz sonra başını kaldırıp; “Gel kardeşim! Ateş istiyordun. Alıp götürebilirsin” dedi. Hizmetçi ateş alıp gitti, ibrikte bulunan suyu ısıtıp, acele ile sultâna yetiştirdi. Bu hâl, hizmetçinin dikkatini çok çekmişti. Su lâzım olduğunda, hizmetçi etrâfta su bulamadı. Hizmetçi, o zâtın çadırında ateş bulduğuma göre, su da bulurum diye düşündü. Sabah olduğunda, o çadıra gitti. Çadıra vardığında akşamki zâtın yerinde bulunmadığını gördü. Geri dönerken, ordugâhın dışında bulunan havuzun yanından geçiyordu. Baktı ki, akşam çadırda gördüğü o zât, havuzda abdest alıyordu. Bir kenarda durup abdestini bitirmesini bekledi. O büyük zât abdestini tamamladı, namazını kıldı. Hizmetçi de oraya yaklaşıp su tulumunu doldurdu. Bir tarafdan da çok hayret ediyordu. Zîrâ mevsim kış olduğu için, havuzun donmuş olması gerekiyordu. Bu düşünceler içinde suyu götürdü. O gün bu durumdan hiç kimseye bahsetmedi. Ertesi sabah erkenden, o zâtın havuza abdest almaya gelme vaktinden evvel oraya gelip baktı. Havuz donmuş vaziyette, su alınacak gibi değildi. Bir ağacın kenarına çekilip beklemeye başladı. Bu işteki inceliği anlıyabilmek için soğukta beklemeye râzı oldu. Nihâyet Şemseddîn ( radıyallahü anh ) geldi. Abdest almaya başlayacağı zaman, havuzun buzu birdenbire eridi. Ateş üzerinde ısınan bir kaptaki su misâli, havuzdan buhar yükselmeye başladı. O zât abdest alıp gittikten sonra, havuzun yanına gelen hizmetçi, biraz önce buz tabakası hâlinde bulunan suyun, şimdi eli yakacak derecede sıcak olduğunu gördü. Bu hâlin Şemseddîn hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anlamıştı. Su tulumunu o sıcak sudan doldurup sultânın yanına geldi. Sultâna, yalnız olarak arzetmesi îcâb eden bir husûs olduğunu bildirdi. Sultan, otağında oturmakta idi. Hizmetçinin arzusunu kabûl etti. Hizmetçi gördüklerini etrâflıca anlatınca, sultan çok hayret etti. Hizmetçiye kendisini sabaha yakın uyandırmasını, beraberce oraya gideceklerini söyledi. Hizmetçi gece sultânı uyandırıp, beraberce havuzun yanına gittiler. Baktılar, havuzun suyu buz tutmuş hâlde idi. Bir kenara çekilip beklemeye başladılar. Biraz sonra Hazreti Şemseddîn gelip abdest aldı. Orada namaz kıldı ve gitti. Sultan, olduğu yerden çıkıp suya baktığında, onun gayet sıcak olduğunu gördü. Onun kerâmet’ sahibi büyük bir zât olduğunu anladı. Hemen o zâtın çadırının bulunduğu yere geldi. Şemseddîn Pâni-pütî, çadırına gelmiş, Kur’ân-ı kerîm okuyordu. Sultan, geride edeble durup, ayakta dinlemeye başladı. Okumayı bitirince, sultânın karşısında ayakta beklemekte olduğunu görünce hayret etti. Ayağa kalkıp selâm verdi. Sultan daha çok hürmet edip; “Ne kadar mes’ûd bir kimseyim ki, Hak teâlâ sizin gibi sevgili bir kulunu, benim zamanımda ve yakınımda bulundurdu. Uzun zamandır muhasara ediyoruz, kaleyi fethedemedik. Lütfen duâ edin de, kale artık fetholunsun” dedi. Bunları söylerken, büyük bir edeb ile ve yalvarırcasına konuşuyordu. Şems-ül-evliyâ Şemseddîn hazretleri, tevâzu edip, kendisini duâya lâyık görmediğini söyledi. Sultan çok ısrar etti. Bunun üzerine ellerini açıp Fâtiha-i şerîfe okudu ve; “Şimdi atınıza binip gidiniz, İnşâallah fetih gerçekleşecektir” buyurdu. Sultan, sevinçle ve içi ferahlamış olarak otağına geldi. Komutanlarını toplayıp, konuştular. Bütün hazırlıklar tamamlanıp, son bir hücuma geçildi ve Allahü teâlânın izni ile kale fetholundu.
Bu fethin, Şemseddîn hazretlerinin duâları bereketiyle olduğunu bilen sultan, ertesi gün, büyük bir sevinçle ve yüksek bir edeble, yalın ayak onu ziyârete gelmek istedi. O ise, kendisine böyle davranılmasını istemiyor, tanınmaktan, meşhûr olmaktan hoşlanmıyordu. Kalb gözüyle, sultânın bu düşüncesini anladı. Bunun için, buradaki vazîfeden ayrılmak istedi.
Birgün, yanında bulunan atını duâ ederek salıverdi. At; oradan sür’atle uzaklaştı. Bu sırada, Şemseddîn Pâni-pütî’nin bulunduğu yere uzak bir yerde, dul bir kadın ve bir de kızı vardı. O kadıncağız kızını evlendirecekti. Fakat hiçbir hazırlıkları, malları ve paraları da yoktu. Şemseddîn Pâni-pütî, Allahü teâlânın izni ile onların bu hâline vâkıf olup, atını bunun için göndermiş ve bunun için duâ etmişti. O duâ bereketi ile, o at gelip, o dul kadının yanında durdu. Kadın bu hâle bir ma’nâ veremeyip hayretle bakarken, gâibden bir sesin kendisine; “Ey ihtiyâr hanım! Bu atı sat! Kızının masraflarına ihtiyâçlarına harca!” dediğini duydu. Kadın bildirileni yaptı ve böylece rahatlamış, büyük bir sıkıntıdan kurtulmuş oldu. Hâce Şemseddîn kalan malını da bu şekilde Allah rızâsı için dağıtıp, kendisi Pâni-püt şehrine geldi orada talebelerine ders okutmakla meşgûl oldu.
Şöyle anlatılır: Şems-ül-evliyâ hazretleri birgün, şehrin ileri gelenlerinin de bulunduğu bir meclisde oturuyordu. Kendisinin seyyid olduğunu iddia eden bir kimse de orada idi. Bu kimse Şems-ül-evliyâ’ya; “Sizin seyyid olduğunuz nereden belli? Bunu nasıl isbât edersiniz?” dedi. Bu münasebetsiz suâle üzülen Şems-ül-evliyâ; “Babamdan ve dedelerimden duyduğum gibi, bunu isbât eden şecere de yanımda saklıdır” dedi. O kimse daha da ileri giderek: “Bu tam bir isbât değil. Daha kat’î birşey göstermeniz lâzım” dedi. Şemseddîn hazretleri buna daha çok üzüldü. Celallendi, Hâşimî damarı harekete geldi ve; “Gerçi bu isbât şekli şimdiye kadar tatbik edilmiş değil ama, şimdi bundan daha kat’î bir yol kalmadı. Mecbûren, “Seyyidlerin kılı ateşte yanmaz” kaidesini göstereceğiz. Hemen büyük bir tandır hazırlasınlar. Madem sen de seyyid olduğunu söylüyorsun. Birlikte o tandıra gireriz” buyurdu. O kimse daha önce cür’etkâr sözler söylediği için, şimdi bu sözlere i’tirâz edemedi yakınında bulunan büyük bir tandır yakılıp, kızdırıldı. Şems-ül-evliyâ, hiç çekinmeden o kızgın tandıra girdi. Fakat, o girer girmez, Allahü teâlânın izni ile tandırın harareti (sıcaklığı) soğudu. Elbisesinden bir iplik dahî yanmadı. Tandırın içinde gaybdan bir pınar peyda oldu. Şemseddîn, o pınardan abdest aldı. İki rek’at namaz kıldı. Sonra dışarıda bekliyen o kimseye seslenip; “Ey Seyyid(!) kardeşim. Niçin tandıra girmiyorsun. Beklemen çok uzadı” dedi. O kimse, mahcubiyetinden biraz daha ilerledi, ateşi gördü. Pek yakıcı ve korkunç idi. Kalbine dokundu, yüzünün rengi değişti. Buna rağmen iki adım daha atıp, tandırın başına geldi. Yükselen alev, pardesüsünün eteğini tutuşturdu. Bu kimse feryâd etmeye başladı. Sonra, Şems-ül-evliyâ hazretleri tandırdan çıkıp, o kimsenin alevlenmiş olan pardesüsünü söndürdü. Bu hâdiseyi başından beri ta’kib edenler, hayretler içerisinde kaldılar. O kimsenin seyyid olmadığı, yalancı birisi olduğu da böylece anlaşılmış oldu Orada bulunanların, Şems-ül-evliyâ hazretlerine olan muhabbetleri, böylece daha çok artmış oldu.
Hâce Şemseddîn Türk’e, hocası Alaüddîn Sâbir hazretleri senelerce önce; “Şems-ül-evliyâ (Evliyânın güneşi)” lakabını vermişti. Buradaki harflerin sayılarının toplamı, Ebced hesabına göre 736 etmekte, bu ise, o büyük zâtın hicri vefât senesine karşılık gelmektedir. Hâce Alâüddîn hazretlerinin bu ismi vermesinin bir kerâmet olduğunu ve Hâce Şemseddîn’in, evliyânın güneşi olmasının. Allahü teâlâ tarafından kabûl edilmesine bu uygunluğun bir işâret olduğunu âlimler bildirmişlerdir.
Hindistan’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. “Mahdûm-ül-Mülk Bihârî” diye tanınır. Lakabı, Şerefüddîn olup, nesebi, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) amcalarından Zübeyr bin Abdülmüttalib’e dayanır. Dedesi, evliyâdan bir kimse olup, Halîl kasabasından, Bihar’daki Münir kasabasına göç etti. Anne tarafından dedesi, Şihâbüddîn-i Sühreverdiyye yolunun, rehberlerinden idi. Bu dedesi, Kaşgarlı olup, sonradan Patna’ya bağlı Jathli köyüne geldi. Bu da Hazreti Hüseyn’in soyundan olduğu için, seyyid idi.
Ahmed Şerefüddîn’in; Halîlüddîn, Celîlüddîn ve Habîbüddîn isimlerinde üç kardeşi vardır. Ahmed Şerefüddîn, 661 (m. 1263)’de Şa’bân ayının son Cum’a günü Münîr’de doğdu. 782 (m. 1380) senesinde vefât etti; Hindistan’da Bihar şehrinde yaşadı. Kabri de oradadır.
Şerefüddîn Ahmed, ilk tahsilini kendi kasabasında yaptı. Büyük âlim Mevlânâ Şerefüddîn Ebû Tavâma’nın talebesi oldu. Onunla Sonârgaon’a gittiler. Orada derslerine o kadar çok çalışırdı ki, bir dakikasını boşa geçirmezdi. Diğer talebeler yemek yemek için bir müddet istirahate çekildikleri hâlde, o hocasından izin alarak yiyeceğini kendi odasında yeyip, zaman isrâfı yapmazdı. Derslerine kendini o kadar çok vermişti ki, memleketinden gelen mektûpları cevaplayacak zaman bulamazdı. Hattâ mektûpları, belki üzüntüye ve derslerinden ilgisini dağıtmaya sebep olur düşüncesiyle okumazdı. Kısa zamanda, zâhir ve bâtın ilimlerinde kemâle geldi. Hocasının kızıyla evlenerek, Zekiyyüddîn isminde bir oğlu oldu. Babası Yahyâ Münîrî hazretlerinin vefâtı üzerine Münir’e döndü. Çocuklarını annesinin yanına bırakarak, Dehlî’deki büyük velî Nizâmüddîn Evliyâ ile görüşmek üzere yola çıktı. Daha şehre girmeden Nizâmüddîn Evliyâ hazretlerinin vefât ettiğini öğrendi: Necîbeddîn Firdevsî orada idi. Necîbeddîn Firdevsî’nin huzûruna erişince; “Ey Şerefüddîn Ahmed! Senelerdir oturup seni beklerim. Sana teslim edilecek bir emânetim var” sözleriyle karşılandı. Firdevsî hazretleri, Şerefüddîn Ahmed’i talebeliğe kabûl buyurdu. Şerefüddîn Ahmed Münîrî, ona hizmet etti ve kendisi için saklanan ni’metlere kavuştu. Büyük velîlerden oldu. İnsanların doğru yola gelmeleri, Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere yaşamaları için yarım asırdan fazla uğraştı.
Ahmed Münîrî’nin sohbetlerine, her sınıftan ve i’tikâddan insanlar katılırdı. Onların sordukları en karmaşık suâllere, tatmin edici cevaplar verirdi. Sohbetlerinde, tasavvufun inceliklerini, insanlara faydalı olmayı, sünnet-i seniyyenin ihyasını bid’atlerden sakınmayı anlatırdı. Yüzbinden ziyâde insan, talebesi olmakla şereflendi. Bunlardan üçyüzden fazlası, büyük âlimler derecesine yükseldi Pekçok hindûnun müslüman olmasına sebep oldu. Zamanındaki sultanlara, devletin ileri gelen kimselerine, halk arasında söz sahibi olanlara ve talebelerine mektûplar yazarak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirirdi. Bu mektûplar, sonradan toplanarak kitap hâline getirildi.
Ahmed Münirî, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetlerine o kadar sarılırdı ki, âlimler onun hakkında; “Şerefüddîn’in ahlâkı, Resûl aleyhisselâmın bir kopyasıdır” derlerdi. Herkese karşı güleryüzlü idi. Başkalarının haklarına çok saygı gösterir, kalbi kırık garîblerin yardımına koşardı. Ahlâk bakımından Peygamber efendimize çok benzerdi. Nitekim Mektubâtının 50. mektûbunda: “Bu da göstermektedir ki, kibir, gurûr ve bilgisizlik sebebiyle, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) yolunu ta’kib etmeyen câhil insanlar, onun mübârek nûrlarının pırıltılarını bulamazlar. Bunların, bir rehber yol gösterici olmadan ma’nevî makamların yüksek derecelerine gidecek doğru (hakîkî) yolu bulmaları imkânsızdır. Bunun içindir ki; “Kör, elinde değnek olmadan asla yolunu bulamaz” demişlerdir. Ey genç, yolun uzundur ve tehlikelerle doludur, o yüzden bir yol gösterene sarıl!” buyurmaktadır.
Şerefüddîn Ahmed Münîrî, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) uymakta çok titiz olması sebebiyle, dindeki her bid’atten sakınırdı. Bu mevzûda o kadar dikkatli idi ki, bir defasında talebelerine; “Peygamberimizin herhangi bir hareketini bid’atlerle karışmış görürseniz, o sünneti terketmeniz daha iyidir” buyurdu.
Ahmed Münîrî, sünnet-i şerîfe uymanın bereketiyle, Allahü teâlânın kendisini affedeceğini ümîd ederdi.
Vefât ettiği gün, yüzyirmibir yaşında idi. Vefâtından bir gün önce çok hasta olmasına rağmen, son defa abdest almak istedi. İkindi vakti yaklaşıyordu. Hırkasını çıkardı, su istedi, yenlerini kıvırdı, dişini temizledi. Besmele okuyarak abdest almaya başladı. Her uzvunu yıkamaya başlarken, başka duâlar okudu. Kollarını yıkarken Şeyh Halîl, yüzünü yıkamayı unuttuğunu hatırlattı. Tekrar taze abdest almaya başladı. Kâdı Zâhid, sağ ayağını yıkamaya yardım etmek istediyse de, ona mâni oldu. Abdesti tamamladıktan sonra, bir tarak ve seccade istedi. Sakalını taradıktan sonra, iki rek’at namaz kıldı. Biraz dinlendi ve sonra ikindi namazını kıldı. 5 Şevval 782 (m. 1380)’de, evdeki çocuklarıyla ve talebeleriyle helâllaştı. Onlarla vedâlaştı. Ertesi gün yatsı vaktinde, salevât-ı şerîfe getirerek duâ etmeye başladı. Duâ esnasında mübârek rûhunu teslim etti. Cenâze namazı, Şeyh Eşref Cihangir Semnânî tarafından kıldırıldı.
Şerefüddîn Ahmed Münîrî’nin eserlerinin listesi çok kabarık olmakla beraber, ne yazık ki, bunlardan pek azı bu güne kadar gelebilmiştir. Saklanabilen kitapları şunlardır. “Râhat-ül-kulûb”, “Ecveb”, “Fevâid-i Rüknî”, “İrşâd-üt-tâlibîn”, İrşâd-üs-sâlikîn” “Risâlet-ül-mekkiyye”, “Ma’den-ül-Me’ânî”, “İhvan Pür Ni’met”, “Tuhfet-i gaybî”,
Şerefüddîn Ahmed hazretlerinin “İrşâd-üs-sâlikîn”, “Ma’den-ül-me’ânî” ve “Mektûbât” kitapları çok kıymetlidir. Ehl-i sünnet âlimlerinin büyüklerinden Gulâm-ı Ali Abdullah-i Dehlevî, doksandokuzuncu mektûbunda, Ahmed bin Yahyâ Münîrî’nin “Mektûbât’ını okumayı tavsiye etmekte, nefsin temizlenmesinde çok te’sîri olduğunu bildirmektedir.
Hindistan’da yetişmiş olan İslâm âlimlerinin büyüklerinden Şerefüddîn Ahmed bin Yahyâ Münîrî “rahmetullahi aleyh”, Fârisî (Mektûbât) kitabının onsekizinci mektûbunda buyuruyor ki: “İnsanların çoğu, şübhe ve hayâl ile hareket ederek yanılıyorlar. Böyle bozuk düşünenlerden bir kısmı; “Allahü teâlânın bizim ibâdetlerimize ihtiyâcı yoktur, ibâdetlerimizin O’na hiç fâidesi yoktur, insanların ibâdet veya isyan etmeleri, O’nun büyüklüğü karşısında müsavîdir, ibâdet yapanlar, boşuna sıkıntı zahmet çekiyorlar” diyor. Böyle düşünmek yanlıştır. İslâmiyeti bilmediği için, böyle söylemektedir, ibâdetlerin Allahü teâlâya fâidesi olduğunu ve bunun için emr olunduklarını zannetmektedir. Böyle zannetmek, çok yanlıştır. Olamıyacak şeyi oluyor sanmaktır. Her insanın yaptığı ibâdetin fâidesi, yalnız kendisinedir. Böyle olduğunu, Allahü teâlâ, Fâtır sûresinin onsekizinci âyetinde açıkça haber vermekdedir. Böyle yanlış düşünen kimse, perhiz yapmıyan hastaya benzemektedir. Bu hastaya doktor, perhiz tavsiye ediyor. Bu ise, perhiz yapmazsam doktora hiç zararı olmaz diyerek perhizi bozuyor. Doktora zararı olmaz demesi, doğrudur. Fakat kendine zarar vermektedir. Tabîb, kendine fâidesi olduğu için değil, onun hastalıktan kurtulması için, perhiz yapmasını tavsiye etmiştir. Doktorun tavsiyesine uyarsa, şifâ bulur. Uymazsa ölür gider. Tabîbin bundan hiç zararı olmaz.
Bozuk düşünenlerden bir kısmı da, hiç ibâdet yapmaz. Haramlardan sakınmaz, ya’nî İslâmiyete uymaz. “Allah kerîmdir, rahimdir. Kullarına çok acır. Affı sonsuzdur. Kimseye azâb etmez” der. Evet, ilk sözleri doğrudur. Fakat, son sözü yanlıştır. Burada şeytan kendisini aldatmaktadır, isyana sürüklemektedir. Aklı olan kimse, şeytana aldanmaz. Allahü teâlâ, kerîm, rahim olduğu gibi, azâbı da şiddetlidir. Can yakıcıdır. Bu dünyâda, çoklarını fakirlik ve sıkıntılar içinde yaşattığını görüyoruz. Nice kullarını, hiç çekinmeden azaplar içinde yaşatıyor. Çok kerîm olduğu hâlde ve razzak olduğu hâlde, zirâat, çiftçilik sıkıntıları çekilmezse, bir lokma ekmek vermiyor. Herkesi yaşatan O olduğu hâlde, yemeyen, içmeyen insanı yaşatmıyor, İlâç kullanmıyan hastaya şifâ vermiyor. Yaşamak, hasta olmamak ve mal sahibi olabilmek gibi, dünyâ ni’metlerinin hepsi için sebepler yaratmış, sebebine yapışmıyanlara hiç acımayıp, dünyâ ni’metlerinden mahrûm bırakmıştır. Ahıret ni’metlerine kavuşmak da böyledir. Kâfirliği ve cahilliği, rûhu öldüren zehr yapmışdır. Tenbellik de, rûhu hasta yapar. Bunlara ilâç yapılmazsa, rûh hastalanır, ölür. Küfrün ve cahilliğin biricik ilâcı, ilimdir, ma’rifettir. Tenbelliğin ilâcı da, namaz kılmaktır ve emredilen ibâdetleri yapmaktır. Bir kimse, dünyâda zehir yer ve Allah rahimdir. Zehirin zararından beni korur derse, hastalanır, ölür. İshal olan, hind yağı içerse, (şeker hastası, tatlı ve hamur işi yerse), hastalıkları artar. Şehvete uymak, ya’nî nefsin arzularını yapmak, kalbi hasta eder. Şehvete uymanın, günah olduğuna, zararlı olduğuna inanırsa, şehvete uyması, kalbini öldürmez. Zararlı olduğuna inanmazsa, kalbini öldürür. Çünkü, inanmıyan kâfir olur. Küfr ise, kalbin, rûhun zehridir.
Bozuk düşünenlerden bir kısmı ise, açlık çekerek riyâzet yapıyorlar. Böylece İslâmiyetin beğenmediği şehvet, gadap ve eğlence isteklerini kökünden yok etmek istiyorlar, İslâmiyet, bunların yok edilmesini emr ediyor sanıyorlar. Uzun zaman açlık sıkıntısı çekerek, bu kötü isteklerinin yok olmadıklarını görüyor, İslâmiyet, yapılamayacak şeyi emr etmiştir, zannediyorlar. “İslâmiyetin bu emri yapılamaz, insan, yaradılışında bulunan huylardan kurtulamaz. Bunlardan kurtulmak için çalışmak siyah kimseyi beyaz yapmağa uğraşmak gibidir. Olamıyacak şeyi yapmağa çalışmak, ömrü boşuna harc etmek olur” diyorlar. Bunlar, yanlış düşünüyor ve yanlış iş yapıyorlar. Hele, İslâmiyet böyle emr etmiştir demeleri, tam bir cahillik ve ahmaklıktır. Çünkü İslâmiyet, gadabın, şehvetin, insanlık sıfatlarının yok edilmesini emr etmiyor. Böyle söylemek, İslâmiyete iftira etmek olur. İslâmiyet, böyle emr etmiş olsaydı, dinin sahibi olan Muhammed aleyhisselâmda bu sıfatlar bulunmazdı. Hâlbuki; “Ben insanım. Herkes gibi, ben de kızarım.” buyururdu. Ara sıra kızdığı görülürdü. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, “Gadablarını yenen” kimseleri medh etmektedir. Gadab etmiyenleri medh etmemektedir. Bozuk düşünen kimsenin, insan, şehvetini yok etmelidir demesi pek yanlıştır. Bir kimsenin şehveti giderse, ilâç yaparak şehvete kavuşması lâzımdır. Gadab da böyledir. İnsan, zevcesini ve çocuklarını gadab sıfatı ile korur, İslâm düşmanlarına karşı, bu sıfat yardımı ile cihâd eder. Çoluk-çocuk sahibi olup, öldükten sonra şân ve şerefle anılmak, şehvet sayesinde olmaktadır. Bunlar, İslâmiyetin beğendiği, övdüğü şeylerdir.
İslâmiyet, şehvetin ve gadabın yok edilmesini değil, her ikisine hâkim olup, dine uygun kullanılmalarını emr etmektedir. Süvarinin atını ve avcının köpeğini yok etmeleri değil, bunları terbiye ederek, kendilerinden fâidelenmeleri lâzım olduğu gibidir. Ya’nî, şehvet ve gadab, avcının köpeği ve süvarinin atı gibidirler. Bu ikisi olmadıkça, âhıret ni’metleri avlanamaz. Fakat, bunlardan fâidelenebilmek için, terbiye ederek, dine uygun kullanılmaları lâzımdır. Terbiye edilmezler, azgın olup, dinin sınırlarını aşarlarsa, insanı felâkete sürüklerler. Riyâzet yapmak, bu iki sıfatı yok etmek için değil, terbiye edip dine uymalarını sağlamak içindir. Bunu sağlamak da herkes için mümkündür.
Bozuk düşünenlerin dördüncü kısmına gelince, bunlar kendilerini aldatmaktadırlar. “Herşey ezelde takdîr edilmiştir. Çocuk dünyâya gelmeden önce, “Sa’îd” veya “Şakî” olduğu bellidir. Bu, sonradan değişmez. Bunun için, ibâdet yapmanın fâidesi yoktur” derler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kaza ve kaderin değişmiyeceğini, herşeyin ezelde takdîr edilmiş olduğunu anlatınca, Eshâb-ı Kirâm da; “Ezeldeki takdîre güvenelim, ibâdet yapmıyalım” demişlerdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bunlara karşı; “İbâdet yapınız! Herkese ezelde takdîr edilmiş olan şeyi yapmak kolay olur” buyurdu. Ya’nî ezelde sa’îd denilene, sa’îdlerin işleri yaptırılır. Bundan anlaşılıyor ki, ezelde sa’îd denilenlerin ibâdet yapmaları ve şakî denilenlerin isyan etmeleri, sağlam yaşamaları ezelde takdîr edilmiş olanların gıda ve ilâç almalarına ve hastalanmaları, ölmeleri takdîr edilmiş olanların da, gıda ve ilâç almamalarına benzemektedir. Açlıktan, hastalıktan ölmesi ezelde takdîr edilmiş olana, gıda ve ilâç almak nasîb olmaz. Zengin olması ezelde takdîr edilmiş olana, kazanç yolları açılır. Doğuda ölmesi takdîr edilmiş olana, batıya giden yollar kapanır, işittiğimize göre, Azrail aleyhisselâm, Hazreti Süleymân aleyhisselâmın yanına gelince, oturanlardan birine dikkatle baktı. Adam, meleğin böyle sert bakışından korktu. Azrail aleyhisselâm gidince, Süleymân aleyhisselâma yalvarıp, rüzgâra emr etmesini, rüzgârın kendisini garb memleketlerinden birine götürüp, Azrail aleyhisselâmdan kurtulmasını istedi. Azrail aleyhisselâm tekrar gelince, Süleymân aleyhisselâm, o adamın yüzüne niçin sert baktığını sordu. Azrail aleyhisselâm; “Bir saat sonra, garbdaki şehirlerden birinde, o kimsenin canını almak için emr olunmuştum. Onu senin yanında görünce, hayretimden dikkatle baktım. Emre uyup garba gidince, onu orada görüp canını aldım” dedi. Görülüyor ki, ezeldeki takdîrin hâsıl olması için, Adam, Azrail aleyhisselâmdan korktu. Süleymân aleyhisselâm da ona yardım etti. Ezeldeki takdîr, sebepler zinciri ile yerine getirildi. Bunun gibi, ezelde sa’îd denilmiş olan kimsenin îmân etmesi, riyâzet çekerek kötü huylarının düzelmesi nasîb olur. En’âm sûresinin yüzyirmibeşinci âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ, hidâyete kavuşturmak istediği kulunun kalbine İslâmiyeti yerleştirir” buyurmaktadır. Ezelde şakî olan, ya’nî Cehenneme gitmesi takdîr edilmiş olan kimseye; “İbâdet etmeğe lüzum yoktur. Herkesin sa’îd veya şakî olduğu ezelde takdîr edilmiştir” düşüncesi verilir. Böyle düşünerek, ibâdet etmez. Böyle düşünerek ibâdet yapmaması, o kimsenin ezelde şakî olduğunu gösterir. Bunun gibi, câhil kalması ezelde takdîr edilmiş kimseye; “Herşey ezelde takdîr edilmiştir. Câhil kalması takdîr edilmiş olanın, okuyup öğrenmesinin fâidesi olmaz” düşüncesini verirler. Böylece çalışmaz, öğrenmez. Câhil kalır. Bir kimsenin zirâat yaparak bol mahsûl alması takdîr edilmiş ise, tarlasını sürmek, tohum ekmek nasîb olar.
Ezelde sa’îd denilmiş olanların îmân etmeleri ve ibâdet yapmaları, şaki denilmiş olanların da, kâfir olmaları ve isyan etmeleri böyledir. Ahmak olan kimse bunu anlıyamaz. “Îmânın ve ibâdet yapmanın, ezelde sa’îd olmak ile ve küfrün, isyanın da şaki olmak ile ne ilgisi vardır” der. Kısa aklı ile bu ilgiyi-anlamak ister. Herşeyi, kendi aklı ile çözmeğe kalkışır. Hâlbuki, insanın aklı sınırlıdır. Aklın eremediği şeyleri akıl ile anlamağa kalkışmak, akılsızlık, ahmaklık olur.
Öyle düşünenlerin ahmak oldukları anlaşılır. Îsâ aleyhisselâm buyurdu ki: “Anadan doğma körlerin görmesini sağlamak, hattâ ölüleri diriltmek bana güç gelmedi. Fakat ahmak olana, doğru sözü anlatamadım.” Allahü teâlâ, sonsuz olan ilmi ve hikmeti ile, ba’zı kullarını melek derecesine yükseltir. Hattâ, meleklerden daha ileri olur.
Ba’zılarını da, köpek, hınzır derecesine düşürür.”
Şerefüddîn Ahmed bin Yahyâ Münîrî hazretlerinin “Mektûbât” kitabında yüz mektûp vardır. 741 (m. 1339) senesinde yazılmış ve 1329 (m. 1911) senesinde Hindistan’da basılmıştır. İstanbul’da Süleymâniye Kütüphânesi’nde el yazması vardır. Yetmişaltıncı mektûbunda buyuruyor ki: “Se’âdet” Cennetlik olmak demektir. “Şekavet”, Cehennemlik olmak demektir. Se’âdet ve şekavet, Allahü teâlânın iki hazinesi gibidir. Birinci hazînenin anahtarı, tâat ve ibâdettir. İkinci hazînenin anahtarı, ma’sıyyet ya’nî günahlardır.
Allahü teâlâ, her insanın sa’îd veya şakî olduğunu ezelde takdîr etmiştir. (Buna alın yazısı denir.) Ezelde sa’îd denilen kimsenin eline dünyâda saadetin anahtarı verilir. Bu insan, Allahü teâlâya itaat eder. Ezelde şakî olanın eline de, dünyâda şekâvetin anahtarı verilir. Bu kimse, hep günah işler. Dünyâda herkes, eline verilmiş olan anahtara bakıp, sa’îd veya şakî olduğunu anlıyabilir. Âhıreti düşünen din âlimleri, herkesin sa’îd veya şakî olduğunu böylece anlar. Dünyâya dalmış olan din adamı ise, bunu bilmez. Her izzet ve her ni’met, Allahü teâlâya itaat ve ibâdet etmektedir. Her kötülük ve sıkıntı da, günah işlemekten hâsıl olur. Herkese derd ve belâ, günah yolundan gelir. Rahat ve huzûr da, itaat yolundan gelmektedir. (Allahü teâlânın âdeti böyledir. Bunu kimse değiştiremez. Nefse kolay ve tatlı gelen şeyi saadet zan etmemeli. Nefse güç ve acı gelenleri de şekavet ve felâket sanmamalıdır.) Kudüs’de Mescid-i Aksâ’da senelerce tesbih ve ibâdet ile Ömrünü geçiren kimse, bir secdeyi terk etdiği için öyle yuvarlandı ki, bir daha kalkamadı. Eshâb-ı Kehfin köpeği ise, pis olduğu hâlde, sıddîkların arkasında birkaç adım yürüdüğü için, öyle yükseldi ki, hiç düşmedi. Bu hâl, insanı hayrete düşürmektedir. Asırlar boyunca, ilim adamları bu bilmeceyi çözememiştir. İnsanın aklı, bunun hikmetini anlıyamadı. Âdem aleyhisselâma buğdaydan yeme dedi ve yemesini diledi. Şeytanın Âdem aleyhisselâma secde etmesini emr eyledi ve secde etmemesini diledi. Beni arayınız buyurdu. Fakat kavuşmağı dilemedi. İlâhî yolun yolcuları, “Hiç anlıyamadık” demekten başka birşey söyliyemediler. Bizlere ne demek düşer. O’nun, insanların îmân etmelerine, ibâdet yapmalarına ihtiyâcı yoktur. Kâfir olmalarının ve günah işlemelerinin O’na hiç zararı olmaz. Mahlûklarına O’nun hiç ihtiyâcı yoktur, ilmi, zulmetin temizlenmesine, cehli de günah işlemesine sebep yaptı. İlimden îmân ve tâat doğmakta, cehlden de küfr ve günah hâsıl olmaktadır. Tâat, çok küçük olsa da, kaçırılmamalı. Günah pek küçük görünse de yaklaşmamalıdır. İslâm âlimleri dedi ki; üç şey, üç şeye sebeptir: Tâat, Allahü teâlânın rızâsını kazanmağa sebeptir. Günah işlemek, Allahü teâlânın gadabına sebeptir, îmân etmek, şeref ve değer sahibi olmağa sebeptir. Bunun için, küçük günah işlemekten de çok sakınmalıdır. Allahü teâlânın gadabı, bu günahta olabilir. Her mü’mini kendinden iyi bilmelidir. Allahü teâlânın çok sevdiği kulu olabilir. Herkes, içirt ezelde yapılmış olan takdîr hiç değiştirilemez. Hep günah işleyip, hiç tâat yapmamış olanı, dilerse affeder. Melekler; “Yâ Rabbî! Yeryüzünde fesâd çıkaracak ve kan dökecek olan insanları niçin yaratıyorsun?” dediklerinde, “Onlar fesâd çıkarmazlar” demedi. “Sizin bilmediklerinizi ben bilirim” buyurdu. “Lâyık olmıyanlara lâyık yaparım. Uzak kalanları yaklaştırırım, Zelîl olanları azîz ederim” buyurdu. “Siz onların işlerine bakarsınız. Ben kalblerine bakarım. Siz, günahsız olduğunuza bakıyorsunuz. Onlar benim rahmetime sığınırlar. Sizin günahsız olduğunuzu beğendiğim gibi, onların günahlarını affetmeği de severim. Benim bildiğimi sizler bilemezsiniz. Onları, ezelî olan lütfuma kavuşturur, ebedî olan lütfum ile hepsini okşarım” buyurdu.
Şerefüddîn Ahmed bin Yahyâ Münîri’nin meşhûr Mektûbât’ından başka, talebesi, halîfesi (vekîli) ve sır sahibi (arkadaşı) olan Muzaffer Belhî’ye yazılmış başka bir Mektûbât’ı daha vardır. Muzaffer, yirmibeş sene kendisine tasavvuf yolunda yürüme esnasında hâsıl olan muâmeleleri, hâlleri rü’yâları üstadına yazdığı mektûplarla arzetmiş, üstadı da cevaplarını yazıp göndermiştir. Ba’zı mektûpların ilâvesinde yazıyor ki; “Benim mektûbâtımın (mektûblarımın) hepsi, o kardeşimizin müşküllerinin ve muâmelelerinin hâline dâirdir. Kimseye göstermesin ki, rubûbiyyet (Allahü teâlâya âit ilmin) sırrının ifşasına gider.” Muzaffer Belhî’ye, bunun için her ne zaman talebeler; “Mektûbâtı bize ihsân etseniz de nasihatlerinden istifâde etsek ve faydalansak” diye rica etselerdi, üstadının nasihatini muhafaza ve ilâhî sırları saklama sebebiyle kimseye göstermez, sıkı muhafaza ederdi. Bu hâdiseyi anlatan diyor ki: “Bunlar, ikiyüz mektûptan çok idi.” Vefâtı zamanında Muzaffer Belhî merhum; “Mektûpları kefenimin içine koyunuz” diye vasıyyet etti. Hepsi kefenine kondu. Böylece bu iki büyük arasındaki sırlar örtülü kaldı. Ancak küçük birkaç tanesi torbanın içinde kaldı. Şeyh-ül-İslâmın el yazısı ile idiler. Bir mektûbunda buyurdu ki: “Allahü teâlâya dâima hamd ederim. Beyt:
Bu kavme ki, Hak bir belâ vermiştir, Altında kerem hazînesi gizlemiştir.
Çok azîz kardeşim İmâm Muzaffer. Selâm ve duâlarımı bildiririm. Kendi işinde mert olmalı, işlerin güçlüğü, belâların çokluğu ve talebenin yolunda bulunan çeşit çeşit imtihanlardan, vazîfeye bir eksiklik ve gevşeklik gelmemelidir. Ey kardeşim! Peygamberlerin efendisi buyurdu: “Allahü teâlânın muâmelesi bir tarzda değildir. Hak sûbhânehü ve Allahü teâlânın kuluna hangi yoldan ikbâl ve fütûh (saadet ve ferahlık) vereceği bilinemez. Ni’met yoluyla mı, mihnet (zahmet, sıkıntı) yoluyla mı gelirler, ihsân yolundan mı, belâ yolundan mı ulaşırlar bilinemez. Mûsâ aleyhisselâmı, doğduktan sonra ateş tandırına bıraktılar. Sonra sandığa koydular. Sonra nehre attılar. Sonra düşman eline bıraktılar. Sonra elinde bir Kıbtîyi öldürdüler. Sonra gurbete saldılar. Sonra on sene çobanlık yaptırdılar. Gece karanlık oldu. Kara bulutlar geldi Şimşek çakmağa başladı. Kurtlar geldi, koyunları alıp götürdü. Çok üşüdü. Ateşi yoktu. Çakmak taşlarını ne kadar çaktıysa ateş elde edemedi. Her bakımdan âciz ve çaresiz kalınca, anîden gayblar açıldı ve o; “Benim gözüme bir ateş ilişti” dedi. (Taha-10) Ateş almak için oraya vardığında, bir başka gül açıldı ve; “Haberin olsun, ben senin rabbinim; hemen ayakkabılarını çıkar, çünkü sen, mukaddes Tuvâ vâdisindesin. Ey Mûsâ, ben seni peygamberliğe seçtim, Şimdi sana vahy olunacak şeyleri dinle” duyuruldu. (Tâhâ: 12-13).”
Rubûbiyyet sırları bilinemez. Eğer bütün hâller kul üzerine hep bir yolda cereyan etseydi, o zaman kulun ilmi Hakkın rubûbiyyetini kuşatırdı. Allahü teâlâ ve sıfatları ihata olunamaz, kuşatılamaz.
Yaktığında ve yaptığında halkın, Muhakkak bir sırrı vardır Hudânın.”
Şafiî mezhebi âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülazîz bin Ebî Fâris Abdülganî (veya Ahmed) bin Sürûr bin Sellâme bin Berekât bin Dâvûd el-Menûfî el-Hasenî olup, lakabı Şerefüddîn’dir. Aslen Yembug beldesindendir. Baba ve dedeleri oradan ayrılıp İskenderiyye’ye gelmişlerdi. Şerefüddîn de orada yetişti. Bir ara Hicaz bölgesinde bulunan Sa’îd beldesinde ikâmet etti. 607 (m. 1210) senesinde doğdu. 703 (m. 1304) senesi Zilhicce ayının 15. günü, Pazartesi gecesi vefât etti.
Muhyiddîn-i Arabî, Ebü’l-Haccâc el-Aksurî, Feth-ül-Vâsıtî ve daha başka büyük zâtların sohbetlerinde bulundu. Tasavvuf ile meşgûl oldu. Çalışma ve gayretlerinin, âlimlere olan aşırı muhabbet ve bağlılığın neticesinde, tasavvuf büyüklerinden oldu. Aynı zamanda şâir idi. Çok güzel şiirler söylerdi. Talebesi olan Abdülgaffâr bin Nûh, ondan çok kerâmetler nakletmiştir. İbn-i Nûh’dan başka, İbn-üs-Sâbûnî el-Aksurî, Ebü’l-Hasen el-Vessâbi gibi âlimler de ondan çok istifâde etmişlerdir. Cezerî, târihinde, ondan çok şeyler okuduğunu, nakiller yaptığını ve icâzet aldığını bildirmektedir.
Abdülazîz bin Ebî Fâris hazretlerinin talebelerinden olan İbn-i Nûh, hocasından duyduklarını, Vâhid fî sülûk-i ehl-it-tevhîd isimli eserinde şöyle anlatıyor:
“Bağdad’da duâsı makbûl olan evliyâ bir zât vardı. Makam sahibi kimselerden birisi, onun Bağdad’dan çıkmasını istedi. Fakat bunu ısrarla istemesinin sebebini kimseye söylemedi. Hattâ bu husûsu halîfeye bile arzetti. Halîfe bunun sözlerini kabûl etmedi. Bu olanlar, o velî zâtın kulağına gelince, kendi arzusuyla Bağdad’dan ayrılmak istedi. “Benim yüzümden kimsenin rahatsız olmasını istemem” buyurdu. Onu sevenler, bu hâle pek çok üzüldüler. Onun Bağdad’dan ayrılmaması için ellerinden geleni yaptılar ise de, muvaffak olamadılar. Nihâyet kendisine; “Efendim! Sizin Bağdad’dan çıkma arzunuza mâni olamıyoruz. Sizin çıkmanızı isteyen kimse, böylece maksadına kavuşmuş oluyor. O size haksızlık etti. Zulüm yaptı. Ona bedduâ edin! Sizin yaptığınız duâ, Allahü teâlâ indinde red olunmaz. Böylece o kimse de cezasını bulmuş olur” dediler. Bunun üzerine o velî zât; “Hayır. Asla bedduâ etmem.
Çünkü onun, benim Bağdad’dan çıkmamı istemesi nefsi bir arzusu değildir. Benim, i’tikâdı bozuk birisi olduğumu zannediyor. Halkın i’tikâdını bozmamam için buradan ayrılmamı istiyor. Benim, Ehl-i sünnet i’tikâdında, sâlih bir kimse olduğumu bilse, elbette böyle yapmaz. Bununla beraber, niyeti hâlis olduğu için, ona ve hiç kimseye bedduâ etmem uygun değildir” dedi. Sonra Bağdad’ın dışında bir yerde yerleşti. Onun son sözleri, kendisinin Bağdad’dan çıkmasını istiyen kimsenin kulağına gittiğinde, o kimse hayretler içinde kaldı. O zâtın Bağdad’dan ayrılmasını istemekteki maksadını hiç kimseye söylememişti. Bu sözleri duyunca, o zâtın, zannettiği gibi yanlış i’tikâdlı birisi olmadığını, aksine, i’tikâdı düzgün, kerâmet sahibi bir velî olduğunu anladı. Yaptığına çok pişman oldu. Hemen yanına geldi kendisinden çok özür diledi. Tövbe istiğfar etti. Tekrar Bağdad’a dönmesi için çok yalvardı. Fakat o zât kabûl etmedi. “Biz oradan Allah için çıktık. Tekrar geri dönmeyiz” dedi.
Mâlikî mezhebinde, fıkıh ve kelâm ilimlerinde mütehassıs olan büyük âlimlerden. İsmi, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed’dir. Hazreti Ali’ye dayanan nesebi şöyledir: Muhammed bin Ahmed bin Ali bin Yahyâ bin Ali bin Muhammed bin Kâsım bin Hamûd bin Meymûn bin Ali bin Abdullah bin Ömer bin İdrîs bin İdrîs bin Abdullah bin Hasen bin Ali bin Ebî Tâlib (radıyallahü anhüm ecma’in). 710 (m. 1310) senesinde Tilmsân şehrinde doğdu. Aklî ve naklî ilimlerde, âlimlerin sözbirliği ile zamanının en büyük âlimi olduğu bildirildi. 771 (m. 1370) senesinde vefât etti.
Şerîf Tilmsânî, 740 (m. 1339) senesinde Tunus’a tahsile gitti. Orada İbn-i Abdüsselâm’dan tasavvuf, Ebû Zeyd bin Yâ’kub’dan Kur’ân-ı kerîm dersleri aldı. Yine büyük âlimlerden İbilî hazretlerinin de derslerine devam etti. İlim öğrenmedeki gayreti çok fazla idi. Hocaları onun bu gayretine hayran kalırlardı. Ders çalışırken kendinden geçer, zihnini derslerine verirdi. bir defasında elbisesindeki yırtığı, dört ay hiç görmedi Gecesini gündüzüne katarak, üstadı îbilî hazretleriyle beraber olmaya gayret ederdi. Abdestsiz hiç dolaşmazdı.
Oğlu şöyle anlatır: “Babam, Abdüsselâm’ın derslerine devam ettiğinde dershânenin en arkasında otururdu. Abdüsselâm, talebelere; “Allahü teâlâ hatırlanıp zikir yapılırken, dilin zikir yapması hakiki midir, değil midir?” diye sordu. Babam da kalkarak; “Efendim! Zikir, unutmanın zıddıdır, ya’nî hatırlamaktır. Unutmanın yeri ise, lisan değil kalbdir. Bu sebeple, bu iki zıt şeyin bulundukları yer, kalb olur” dedi. İbn-i Abdüsselâm bu sözü kabûl edip, çok beğendi.
Şerîf Tilmsânî, fıkıh, kelâm ve usûl ilimlerinde ihtisasını tamamladı. İctihâd derecesine kavuştu. Tasavvuf ilminde, Allahü teâlânın zâtı ve sıfatlarına âit ma’rifet bilgilerinde adetâ bir derya gibi oldu. Akılları hayrete düşürecek derecede ilimlere sâhib bir âlim olarak memleketine döndü.
Âlim olunca, Magrib’de dîn-i islâmı ihyâ edip, bid’atleri ortadan kaldırmak için bütün gücüyle çalıştı. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesini yaymakta çok gayret gösterdi. Zamanındaki sultanlara emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapar, Allahü teâlânın emirlerini bildirerek, yasaklarından da kaçınmalarını sağlardı. Tilmsân’da ders okutmağa başlayınca, etrâftaki şehirlerden pekçok talebe geldi. Ehl-i sünnet i’tikâdını her tarafa yaymağa başladı. Herkes onun talebelerine çok kıymet verir, saygı gösterirlerdi.
Yetiştirdiği talebelerinin içinde en meşhûrlarından biri, oğlu Ebû Muhammed, kırâat âlimlerinden Şâtıbî ve meşhûr tarihçi, İbn-i Haldûn’dur. Ayrıca İbn-i Zemrek, İbrâhim-i Sagrî, Ebû Abdullah-i Kaysî, İbn-i Abbâd, İbn-üs-Sekkâk, İbn-i Muhammed bin Ali, İbrâhim el-Masmûdî de ünlü âlimlerdendir. Talebelerinin her biri, ilimde, ahlâkta ve fazilette diğer insanlara örnek olmuşlardır.
753 (m. 1352) senesinde Tilmsân Sultânı vefât edince, yerine oğlu Ebû İnân geçti. Ebû inan, âlimlere saygılı bir zât idi. Şerîf Tilmsânî hazretlerini kendi ilim meclisine alıp, yanından ayırmaz oldu. Yolculuklara gittiğinde dahî yanında götürürdü.
Ebû Yahyâ el-Matgânî anlatır: “Âlimler, Sultan İnân’ın huzûrunda toplanmışlardı. Sultan, Fakîh el-Makkâri’nin tefsîr okutmasını isteyince, o; “Şerîf Ebû Abdullah varken, benim tefsîr okutmam uygun olmaz. Bu işe benden çok o lâyıktır” dedi. Sultan; “Sen Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini iyi bilirsin” dediyse de, Fakîh el-Makkârî Ebû Abdullah’ı çok övdü. Oradaki âlimler, el-Makkâri’nin insafına şaştılar. Neticede Ebû Abdullah, sultânın sarayında tefsîr dersi vermeye başladı. Hattâ bir defasında sultan, oturduğu kürsüden inip, diz üstü çöktü. Bu hâl, orada bulunanları hayrete düşürdü. Ders bitince sultan; “İlmin, Şerîf Ebû Abdullah’ın saçlarının dibinden fışkırdığını görüyorum” dedi. Sonra Kâdı Festâli, Ebû Abdullah’ın yanına gelip, anlattıklarını yazmasını istedi. O da; “Bu anlattıklarım filân kitaplarda vardır.” diyerek, kitapların isimlerini saydı. Kâdı Festâlî bu bilgilerin çalışarak kazanılan bilgilerden olmadığını, Allahü teâlânın kalbe ihsân ettiği bilgilerden olduğunu belirtti. Ebû Abdullah hazretleri, böyle yıllarca sultanların huzûrunda tefsîr okuttu.
İbn-i Merzûk diyor ki: “Ebû Abdullah, Tunus’a gittiği zaman, bu ayrılığına üzülmüştüm. Yalnız oradaki insanların, Ebû Abdullah gibi bir âlimi görebileceklerini düşünerek Rabbime hamdettim.”
Ebû Abdullah, fıkıh usûlüne dâir “Miftâh-ül-usûl fî binâ-il-fürû” isimli eseri, yazdı. Kaza ve kadere dâir herkesin anlıyabileceği bir tarzda yazılmış eseri de vardır. Bu kitap, bütün Magrib âlimlerinin bu konuda temel kitabı oldu. Bu kitaba Yahyâ er-Rahûnî bir tenbîh yazdı ve çeşitli sorular ve cevaplar ekliyerek genişletti. Vakitlerinin büyük bir kısmını talebe yetiştirmekle geçiren Şerîf Tilmsânî, kitap yazmaya pek vakit bulamadı. Buna rağmen, yazdığı eserler, onun ilminin yüksekliğini ortaya koymaktadır.
Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed Şerîf et-Tilmsânî hazretleri, gayet yakışıklı, ağırbaşlı, cömert ve nâzik bir zât idi. Gösterişe kaçmadan ve İslâmın şerefini vekarını korumak için, güzel ve kıymetli elbiseler giyerdi. Çok halim, selim bir zât olup, işlerinde hep orta yolu gözetirdi. Sözlerinin karşıdaki kimseye te’sîr etmesi gayet fazla idi. Mürüvvet, iyilik, ikram ve ihsân sahibi, şefkatli ve merhametli bir zât idi. İnsanlara doğru yolu göstermek, onların ebedi saadete kavuşmalarına vesile olmak için çok gayret ederdi. Bu çalışmalarında karşılaştığı sıkıntılara sabreder, hiç kızmazdı. Sinirlenecek olsa, hemen kalkıp abdest alırdı. İnsanlarla çok iyi geçinirdi. Devamlı tatlı dilli güleryüzlüydü. İnsanların ihtiyâçlarını giderirdi. Aile efradının nafakalarını gayet geniş tutar, onlardan bir şeyi kısmazdı. Misâfirlerine de çok ikramda bulunurdu. Talebelerine de güzel yemekler yedirirdi. Evi, âlimlerin ve sâlihlerin toplandığı bir yerdi. Kendilerinden ilim öğrendiği hocaları bile, onun yüksekliğini, üstünlüğünü konuşurlardı. Hattâ bunlardan İbn-i Abdüsselâm; “Magrib beldesinde bunun gibi birisinin daha bulunduğunu zannetmiyorum” demiştir, îbilî de; “Şerîf et-Tilmsânî, benden ilim öğrenenlerin en akıllı olanı ve en çok ilim öğrenenidir” dedi. Başka bir defa da dedi ki: “Doğudan ve batıdan gelen çok kimse, benden ders okudu. Bunlar içinde en başarılı olan, Ebû Abdullah Şerîftir. Onun aklı ve ilim öğrenmekteki gayreti, hepsinden çok idi.” Büyük âlimlerden olan İblî, talebelerine ders okuturken, müşkil ve anlaşılamayan ince bir mes’ele çıksa, bunun halli için; “Ebû Abdullah Şerîfe gidiniz!” derdi. Allahü teâlâ onun muhabbetini insanların kalblerine koymuş idi.
Onu tanımıyan bir kimse dahî görse, sevgisini hemen hisseder, kalbi onun muhabbetiyle dolardı. Sultanlar, devlet idârecileri, ilmine hürmet gösterir ve üstün tutarlardı. Hattâ Tilmsân’a sultan olan Ebû Hamis bin Abdürrahmân, ona kerîmesini (kızını) nikâh ederek verdi ve bir medrese yaptırıp, Ebû Abdullah Tilmsânî’ye teslim etti.
Ebû Abdullah, mazlûmların ve muhtaçların sığınağı idi. Onlara çok yardımlarda bulunurdu. Bir defasında zamanın sultânı, fıkıh âlimi bir zâtın dövülmesini emretmiş idi. Bunu haber alan Şerîf Tilmsânî, sultânın yanına giderek; “Bu zât, her ne kadar senin nazarında küçük ve hatalı gibi görünse bile, Allahü teâlânın ve insanların nazarında büyük bir kimsedir. Sen ona böyle bir ceza vermekle hiç de iyi etmiyorsun” dedi. Bunun üzerine sultan, o kimseyi cezalandırmaktan vazgeçti ve o zât serbest bırakıldı.
Gündüzleri hiç boş durmayan Ebû Abdullah hazretleri, gecelerini de boşa harcamazdı. Gecenin üçtebirlik bölümünde uyuyarak, üçtebirinde Kur’ân-ı kerîm okuyarak, Allahü teâlâyı zikrederek ve kalan üçdebirini de namaz kılarak geçirirdi. Gece namazlarında Kur’ân-ı kerîmden sekiz hizb okurdu. (Bir hizb, bir cüz’ün dörttebiridir.) Aynı şekilde, sabah namazlarında da sekiz hizb okurdu. Kur’ân-ı kerîmi bu şekilde okuyarak, namazda hatmederdi. Talebelerine de tefsîrden bir hizbi inceliyerek öğretirdi. Devamlı olarak ilimle meşgûl olurdu. Bir defasında, altı ay müddetle çocuklarını hiç görmedi. Çünkü, sabah erkenden çıkıyordu. Çocuklar bu sırada uyuyorlardı. Akşam da çok geç geliyordu. Çocuklar da yine uyumuş oluyorlardı.
Yemeye, içmeye düşkün olmayıp, rızık endişesi hiç aklına gelmezdi. Ramazân-ı şerîfte, iftarda ikram edilen yemekten birkaç lokma alır, vakit kaybetmemek için ilim tedrisâtına devam ederdi. Bu şekilde çalışmalarını sahura kadar sürdürür, yine bir iki lokma ile sahur yemeğini de yemiş olurdu.
Ebû Abdullah Şerîf Tilmsânî, emânete çok riâyet ederdi. Bir defasında Kusantine kadısı Hasen bin Badis, bir kese altını Ebû Abdullah’a emânet bırakmıştı. O da evine koydu. Sahibi isteyince, keseyi vermek üzere gelip evden aldı. Kesenin üstünde “Yüz altın” diye bir yazı bulunuyordu. Kesedeki altınlara bir ziyan olmuş mudur? düşüncesiyle, keseyi açtı. Saydığında, yetmişbeş tane olduğunu gördü. Eksilmiş diyerek, gidip kendi altınlarından yirmibeş tane ilâve etti. Keseyi sahibine teslim etti. Bir iki gün sonra altın sahibi olan kadı, tekrar Ebû Abdullah’a gelip; “Kesede yetmişbeş altın olması lâzım gelirken, yüz altın çıktı, hikmeti nedir?” diye sorduğunda, o da; “Keseyi senden aldığımda, içindekileri saymamıştım. Sana verirken, kesenin üstündeki yazıyı görünce saydım. Eksik geldiğini görünce, yirmibeş altın koyarak yüze tamamladım. Bu yirmibeş altını kaybettiğimi zannetmiştim” dedi. Bunları işiten Kâdı Hasen’in gözleri yaşardı ve böyle insanların yeryüzünde olmasından dolayı Allahü teâlâya şükretti.
Ebû Abdullah Şerîf Tilmsânî, Kur’ân-ı kerîmde Âl-i İmrân sûresi yüzyetmişbirinci; “Onlar Allahü teâlâdan gelen bir ni’met ve daha üstün bir ihsân sebebiyle sevinirler ve mü’minlerin mükâfatını cenâb-ı Hakkın zayi etmediğini yakînen bilirler” meâlindeki âyet-i kerîmesini tefsîr ederken, hastalandı. Bu rahatsızlığı onsekiz gün sürdü. 771 (m. 1370) senesi Zilhicce ayının dördüncü gününe rastlayan Pazar günü vefât etti.
Oğlu Ebû Yahyâ anlatır: “Babam hastalandığında, Kur’ân-ı kerîmi öpüp, yüzüne gözüne sürdü. Sonra; “Allahım! Beni bu mübârek Kur’ân-ı kerîminle dünyâda azîz eylediğin gibi, âhırette de azîz eyle!” diye duâ etti.”
Vefâtından sonra, sâlihlerden biri Şerîf hazretlerini rü’yâsında görüp; “Nasılsın, neredesin?” diye sorunca, o da; “Herşeye gücü yeten, herşeyin mâliki yanında rahmete kavuştum” diye cevap verdi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 301
2) Bustân sh. 164
3) Meyl-ül-İbtihâc sh. 255
4) El-A’lâm cild-5, sh. 327İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞEYH KUTBÜDDÎN MÜNEVVER
Sultân-ül-meşâyıh Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın en büyük talebelerinden. İsmi, Kutbüddîn bin Burhâneddîn el-Hânsevî’dir. Hâl tercümesi hakkında ma’lûmât çok azdır. Doğum târihi bilinmemektedir. 760 (m. 1359) senesinde Hânsî şehrinde vefât etti. Baba ve dedelerinin bulunduğu türbededir.
Uzun seneler ilim tahsil edip, büyük gayretler ile kendisini yetiştirerek, büyük âlimlerden olan Kutbüddîn münevver, kemâlât ve kerâmâti kendinde toplamıştı. Çok sâde bir hayâtı vardı. Kimseye karışmazdı. Tevekkül ve kanâat üzere bulunurdu. Nefse muhalefet eder, onun arzularına kat’iyyen uymazdı.
Şöyle anlatılır: Bir zaman Sultan Muhammed Tuğluk, Kutbüddîn Münevver’in memleketi olan Hânsîye çok yakın olan Bensî’de konakladı. Orada bulunan kalenin ba’zı yerleri harâb olmuş idi. Sultan, adamlarından Nizâm Nedrbârî’yi, kalenin durumunu görüp incelemesi için, kalenin bulunduğu yere gönderdi. Bu sırada, sultan geldi diye herkes sultânın bulunduğu yerde toplanmışlardı. Nedrbârî, kalenin alt kısmında surları kontrol için dolaşırken, orada, içinde insan bulunduğu anlaşılan bir ev gördü. Yanındakilere; “Bu ev kimindir?” diye suâl etti. “Hâce Nizâmüddîn’in halîfesi, Hâce Kutbüddîn’in evidir” dediler. “Hayreti Pâdişâh buraya kadar geldi de, bu zât onu görmeye gelmiyor” dedi. Sultânın yanına dönünce; “Burada Şeyh Nizâmüddîn’in halîfelerinden biri var ki, pâdişâhı görmeye gelmedi” dedi. Sultânın, sultanlık kibiri harekete geldi. Kel Hasen diye bilinen, mevkii yüksek bir adamını, Kutbüddîn Munevver’i çağırmaya gönderdi. Kel Hasen geldi ve Kutbüddîn Münevver’in evindeki giriş yolunda oturdu. Hâce’nin oğlu Nûreddîn dışarı çıktı ve Kel Hasen’e; “Babam sizi içeri istiyor” dedi. Kel Hasen içeri girdi, müsâfeha edip oturdu. Sonra Kutbüddîn Münevver’e; “Sizi sultan istiyor” dedi. Kutbüddîn; “Bu çağrılmamda irâde benim elimde midir?” dedi. O da; “Hayır, sultânın fermanı vardır, sizi götüreceğim” dedi. Bunun üzerine Kutbüddîn Münevver, “Allaha hamd olsun ki, kendi isteğimle gitmiyorum” buyurdu. Sonra evinde bulunanların yanlarına geçip; “Sizi Allahü teâlâya emânet ediyorum” dedi. Bundan sonra seccadesini omuzuna, bastonunu da eline alıp, yaya olarak yürüdü. Kel Hasen, onun sımasında, evliyâ alâmetleri görünce, kendisine; “Niçin yaya yürüyorsunuz. Yanınızda atlar var, bininiz!” dedi. “Lüzum yok, yaya yüreyecek kadar gücüm vardır” buyurdu. Yolları üzerinde baba ve dedelerinin kabirlerinin de bulunduğu kabristanın yanından geçerken, Kutbüddîn Münevver, sultanın adamına; “Ziyâret etmeme ne dersin?” dedi. O da; “İyi olur” dedi. Baba ve dedelerinin kabirlerinin ayak ucuna gidip, duâdan sonra arz etti ki; Ben sizin hücrenizden (ya’nî evimden) kendi arzumla dışarı çıkmadım. Beni gayr-i ihtiyâri ya’nî zorla götürüyorlar. Evde bulunanları parasız bıraktım.” Türbeden çıkınca, adamın biri bir miktar gümüş para getirip, hazret-i Hâce’ye hediye etti. O da; “Bunları benim evime götür, hiç paraları yoktur” buyurdu. Sultânın otağına gelince, Kel Hasen, bu zâtta gördüğü fevkalâde halleri sultâna söyledi Sultân ise, bunları duymamazlıktan geldi ve bu zâtı huzûruna çağırdı. Pâdişâhın huzûruna gitmeden, o günlerde vezîr olan Fîrûz Şâh’a dedi ki:
“Biz derviş kimseleriz. Pâdişâhların meclisine girmek ve onlarla konuşmak nasıl olacağını bilmeyiz. Nasıl hareket edeyim?” O da; “Sizin hakkınızda sultâna birşeyler söylendi. Hâl böyle olunca, yüksek hazretiniz ahlâkınızdan hiçbir şey değiştirmeyin” dedi. Sultan bu sırada Hâce’nin geleceğini bildiğinden, güya kendisi ile pek alâkalanmamak için kalktı, yayını eline aldı ve ok atmakla meşgûl oldu. Fakat, onun heybetli hâlini görünce, dayanamadı ve büyük bir hürmetle yanına gelip, müsâfehâ etti. Kutbüddîn, sultânının elini öyle kuvvetli tuttu ki, daha bu ilk karşılaşmada, bu katı kalbli pâdişâh, ona karşı sevgi ve bağlılıkla doldu ve; “Biz sizin memleketinize geldik de, bizi terbiye etmediniz ve yüzünüzü görmek, sohbetinizde bulunmakla şereflendirmediniz” dedi. O da buyurdu ki: “Önce Hânsî’yi görün, sonra Hânsîli dervişciği. Bu derviş, buracıkta nereden bilsin ki, pâdişâhla karşılaşacak. Köşesinde pâdişâhlara ve bütün müslümanlara duâ ile meşgûl oluyor. Ma’zûr görünüz.” Sultan Muhammed Tuğluk, onun bu güzel sözlerinden çok duygulandı. Fîrûz Şâh’a emredip; “Hâce hazretlerinin ne arzusu varsa yerine getirin!” dedi. Kutbüddîn Münevver buyurdu ki: “Maksadım, fakirlik ile baba ve dedemin evine dönmektir.” Hâce Kutbüddîn evine döndükten sonra, Sultan Fîrûz Şah ve Ziyâüddîn Bernî’yi kendisine gönderdi ve yüzbin gümüş ihsân eyledi.
Kutbüddîn; “Bu parayı kabûl etmekten Allaha sıgınmm” dedi. Sultâna gidip gönderdiği paraları kabûl etmediğini söylediler. “Ellibin verin! O zaman belki kabûl eder” dedi. Geldiler. Onu da kabûl etmedi Sonunda ikibinde karar kıldılar. Ama o bunu da kabûl etmedi ve; “Sübhânallah, dervişe iki-üç lira ve biraz kandil yağı yeter, onun binlerle ne işi var” buyurdu. Onlar; “Sultan bundan aşağı veremez, verirse ihsânına yakışmaz” dediler. Zarurî olarak kabûl buyurdu. Bu parayı hocalarının kabirlerini ta’mir ettirmekte harcadı ve kalanını fakirlere sadaka verdi. Birkaç gün sonra Hânsî’ye hareket etti. Vefâtına kadar orada kaldı. Bunun da kabri dede ve babasının künbetindedir.
Rivâyet edilir ki, Sultan Muhammed Tuğluk, Kutbüddîn hazretlerinin dünyâya meyilli olmamasının derecesini anlamak için, ba’zı yerlerin (arazilerin) kendisine verildiğini bildiren fermanlar hazırlatıp, Kemâleddîn Sadr-ı Cihan ile ona gönderdi. O da gelip fermanları kendisine arzedince, Hazreti Hâce şöyle anlattı: “Sultan Nasîreddîn bin Şemseddîn, Mültan taraflarına gidince, o zamanın sultanının başkumandanı olan Gıyâseddîn’i, Ferîdüddîn Genc-i Şeker’e gönderip, aynen bunun gibi bir fermanı ona arzetti. O zaman Şeker Genç hazretleri; “Bizim büyüklerimiz böyle şeyleri kabûl etmediler. Bu gibi şeyleri istiyenler çoktur. Onlara verin!” buyurdu. Biz de o büyüklerin yolunda olduğumuz için, bize yakışan, onların yaptıkları gibi yapmaktır. Siz bu fermanı alın. Gece-gündüz böyle şeylerin hayâli ile yaşayanlar vardır. Onlara verin! Ne işlerine yarayacaksa, onlar alsınlar. Hâce hazretlerinin bu güzel cevâbı sultâna ulaştığında, çok sevinip, ona olan muhabbeti çok arttı.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 93İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞEYH ŞERÂFEDDÎN
Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Pâni-püt şehrindendir. Soyu İmâm-ı a’zam hazretlerine dayanır. Lakabı Kutb-i ebdâl’dir. Kendisine Ebû Ali Kalender de denir. Doğum târihi kat’î olarak tesbit edilememiştir. 723 (m. 1323) senesinde Ramazân-ı şerîf ayında Hindistan’da Kirnâl’in Bûte Kihtar kasabasında vefât etti. Daha sonra kabri Pâni-püt’e nakledilmiştir. Allahü teâlânın aşkı ile kendinden geçmiş hâlde bulunurdu. İlk zamanlarında çok riyâzet ve mücâhede yaptı. Nefsinin arzularına uymaz, ona zor ve güç gelen ibâdetleri çok yapardı. Evliyâlık yolunda çok yükseldi. Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın talebelerindendir. Hâce Kutbüddîn-i Bahtiyar Kâkî hazretlerinin talebelerinden olduğu da rivâyet edilmiştir. Hayatı hakkında fazla ma’lûmat bulunamamıştır. Dostlarından İhtiyâreddîn’e yazılmış olduğu bildirilen kıymetli mektûpları vardır. Aşk ve muhabbet dili ile yazılmış olan bu mektûplarda, ma’rifet ve tevhîd hakîkatleri, dünyâyı terk ederek âhıreti istemenin lüzumu ve Hak teâlâyı sevmenin ehemmiyeti bildirilmektedir. Avvâm dilinde yazılmış olduğu bildirilen bir risalesi vardır ki, ona da Şeyh Şerâfeddîn Hikem nâmesi (hikmetlernâmesi) denir. Bununla beraber, böyle bir eserinin olmadığı da rivâyetler arasındadır. Kabri Pâni-püt şehrindedir. Feyz dolu bir yerdir. Kendisini sevenler ziyâret etmekte, feyz ve bereketlerinden ve mübârek rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Kabrinin yanında Mübârek Hân ismiyle bir kabir daha olup bu zâtın, Şeyh Şerâfeddîn hazretlerinin dostlarından ve talebelerinden olduğu söylenmektedir.
Şerâfeddîn Ebû Ali Kalender hazretleri, yazmış olduğu kıymetli mektûplarından birinde buyuruyor ki: “Ey Kardeşim! Senin evliyâlık yolunda ilerlemene yardım ettiklerinde ve sana bir cezbe verip, seni, senin senliğinden çaldıklarında bilirsin ki, aşk sana gelir, güzellik sana görünür. O güzelliği bilince, ma’şûku tanırsın ve ma’şûka âşık olursun.
Ey Kardeşim! Allahü teâlâ Cenneti ve Cehennemi yarattı. İkisini de dolduracağını buyurdu. “Ma’şûkları âşıkları ile (mü’minleri sevdikleri ile) beraber Cennete koyacağım. Şeytanı da taifesi ve sevenleri ile birlikte Cehenneme atacağım” buyurdu.
Ey kardeşim! Cennette ve Cehennemde âşıktan, sevenden başkası yoktur. Cennet, dostların kavuşma yeridir. Kâfirler ve münâfıklar, dünyâda inanmayıp yalanladıkları hakîkati âhırette görüp anladıklarında, Cennete gitmek arzuları olacak, fakat dünyâda yapmış oldukları düşmanlıklarının neticesi olarak ebediyyen Cehennemde kalacaklardır. Cennet ni’metlerinden mahrûm olmak acısı ile yanacaklar, Cehennemin acı azapları, bu sıkıntı yanında hiç kalacaktır. Cennette, dünyâda iken Allahü teâlânın muhabbeti ve sevgisi ile yananlar bulunduğu gibi, Cehennemde de, dünyâda iken nefslerinin, şehvetlerinin ve şeytanın esîri olarak, bu ilâhî muhabbet ve sevgiden uzak yaşayıp da, öldükten sonra, Allahü teâlâya îmân, O’na sevgi ve muhabbetin ne büyük bir ni’met olduğunun farkına vararak; “Keşke bizler de dünyâda iken îmân etseydik, ilâhî muhabbet ve sevgi ni’metine kavuşsaydık” diyerek, pişmanlık içinde yananlar bulunacaktır. Bunun için Cennet, dostlar için buluşma yeri, Cehennem ise, düşmanlar için ayrılık ve pişmanlık yeridir. Ayrılık ve pişmanlık, kâfirler ve münâfıklar içindir. Kavuşmak ve sevinç ise, Muhammed aleyhisselâmın âşıkları ve sevenleri içindir.
Ey kardeşim! Kalb gözünü aç! iyi gör ve bil ki, Allahü teâlâ senin için neler yarattı, neler gösterdi. Ağaçlara güzellik koydu. Ağaçlarda çeşitli meyveler yarattı. Her birinin tadını ayrı ayrı yarattı. Hâlbuki o ağacın, kendinden, çiçeğinden ve meyvesinden haberi bile yoktur. Bunun gibi, nice mahlûklarda senin fâidelenmen için nice güzel şeyler yarattı ki, bu güzel şeylerin kendisinde bulunduğu mahlûklar, (ağaç misâli) kendilerinde bulunan bu güzel şeylerden habersizdirler. Kamışta şekeri, ceylanda miski, sığırda anberi, kedide zeban ve ağaçta kâfuru yaratması böyledir.
Ey kardeşim! Nefsi iyi tanırsan, dünyâyı iyi tanımış olursun. Rûhunu tanırsan, âhıreti tanımış olursun. Gelip geçici olan dünyâyı terkedip âhırete yönelmen, âhırete faydası olacak ameller yapman, nefsi, dünyâyı rûhu ve âhıreti tanıman nisbetinde olacaktır. Allahü teâlâ hepimize selâmet, saadet versin! Âmin”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 135İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ŞİHÂBÜDDÎN AHMED BİN YAHYÂ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Yahyâ bin İsmâil olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Aslen Suriye’nin Haleb şehrindendir. 738 (m. 1337) senesinde vefât etti.
Şihâbüddîn Ahmed, Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin Zeynüddîn Makdisî, Ebü’l-Hasen bin Buhârî, Ömer bin Abdülmün’im, Ahmed bin Hibetullah ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. İlim tahsilini tamamlayan Şihâbüddîn Ahmed, talebelere ders vermeye başladı. Kudüs ve Dımeşk’da bir müddet ilim öğretmekle meşgûl oldu. Bir süre Dımeşk’da bulunan Bederâiyye Medresesi’nin müderrisliğini yaptı. Hadîs âlimlerinden Alemüddîn Kâsım bin Muhammed Berzâlî ondan hadîs-i şerîf dinledi.
Tâcüddîn Sübkî onun, İbn-i Teymiyye’ye reddiyye olarak yazdığı bir eserine rastladığını söylemektedir. Bu eserde, Ehl-i sünnet ve cemâat akidesini anlatmakta; bozuk i’tikâd sahiblerine cevaplar vermekte, onların sözlerinin yanlış olduğunu delîlleri ile ortaya koymaktadır.
Şihâbüddîn Ahmed bin Yahyâ, bu eserinde; “Eshâb-ı Kirâmın âdet-i şerîfleri, sâdece takvâya tâbi olmaya ve hayır işleri işlemeye teşvik idi. Fakat bid’at sahibleri ortaya çıktığı zaman, onlara gereken cevabı vermişlerdir” demektedir.
İslâm büyüklerinin, kelâm ilminde olgunlaşmamış olanlara bu ilimden bahsetmediklerini anlatırken, Şihâbüddîn Ahmed şöyle demektedir: “Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ) kelâm ilminden konuşacağı zaman, bu ilimde yetişmemiş olanları meclisten çıkarırdı. Bu ilmin ehli, bu ilimde tecrübesi olmıyan, derinleşmemiş olan kimseye, yetmiş yaşında bile olsa kelâm ilminin derin mes’elelerinden bahsetmezdi.
Sehl-i Tüsterî; “İ’tikâdları sağlamlaşmadıkları sonra, kelâm ilminde olgunlaşmamış olanlara, kelâm ilminin derin mes’elelerinden bahsetmeyiniz” buyurmuştur.
Hadîs, tefsîr, fıkıh, nahiv, matematik ve tıb âlimi. İsmi, Ali bin Abdullah bin Ebü’l-Hasen olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı ise Tâcüddîn’dir. 677 (m. 1278) senesinde Azerbaycan’ın Erdebîl şehrinde doğdu. 746 (m. 1345) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Kâhire’de vefât etti.
Tâcüddîn Erdebîlî, nahiv ve fıkıh ilmini büyük âlim Rüknüddîn’den, beyân ilmini Nazzam Tûsî’den, hikmet ve mantık ilmini Burhânüddîn Abdullah’dan, hılâf ilmini Alâüddîn Nu’mân Harezmî’den, hesap ve hendeseyi Cemâlüddîn Hasen Şîrâzî’den, ferâiz ilmini Salâh Mûsâ’dan öğrendi.
“Vesît” kitabının bir kısmını Şemsüddîn İbni Müzzî’den, “Câmi-ül-usûl” isimli eseri Kutbüddîn Şîrâzî’den, Hâcibiyye şerhini müellifi Rüknüddîn Seyyid’den, fıkha dâir olan Vecîz kitabını Sirâcüddîn Erdebîlî’den, Şerh-üs-sünne isimli eseri, Fahrüddîn Cârullah Cedâri’den dinledi.
Tâcüddîn Erdebîlî şöyle anlatır. “Otuz yaşında iken fetvâ verdim. 710 (m. 1310) senesinden sonra Bağdad’a, ayrıca Meşhed, Hille ve Merâg’a, hac farizasını yerine getirdikten sonra 722 (m. 1322) senesinde Mısır’a gittim.” Tâcüddîn Erdebîlî, Mısır’a, Mekke-i mükerremeden bir kâfile ile beraber gitti. Kâhire’de el-Vânî, el-Hüfenî ve Debbûsî İbni Cemâa’nın derslerini dinledi. Burada birçok konuyu öğrendi ve bunları yazdı. Mîzân isimli eserde geçen hadîs-i şerîfleri, mevzûlarına göre tasnif etti.
Tâcüddîn Erdebîlî, ilmiyle insanlara çok fâideli oldu. Kendisinden, çok âlim ders aldı. Burhânüddîn Reşîdî, Nâzır-ül-ceyf, Şihâbüddîn İbni Nakîb gibi âlimler bunlardandır. Tâcüddîn Erdebîlî, Medrese-i Hüsâmiyye’de müderrislik yaptı ve burada kaldı. Ömrünün sonlarına doğru kulağı işitmez oldu.
Ebü’l-Fadl Irâkî onun hakkında şöyle der: “Tâcüddîn Erdebîlî, seçkin âlimlerdendir. Dînin emir ve yasaklarına uymakta çok dikkatli idi.”
Tâcüddîn Sübkî ise onun hakkında; “Tâcüddîn Erdebîlî, çeşitli ilimlerde mütehassıs idi. Özellikle hadîs ilmine önem verirdi. Tefsîr, hadîs, usûl ve hesap ilmine dâir kitaplar yazdı. Talebelere çeşitli ilimleri okutmakla meşgûl oldu” demektedir.
Zehebî de şöyle der: “Tâcüddîn Erdebîlî, hadîs kitaplarının hepsini okudu. Çeşitli ilimlerle meşgûl oldu. Âlimlerle ilmî sohbetlerde bulundu. Talebesi çok idi. Hâvi kitabının tamâmını onbeş günde okuttu.”
Esnevî ise onun hakkında: “Tâcüddîn Erdebîlî, yalnız ve başkalarıyla beraber olmak üzere, ilim elde etmek için çok çalıştı. Asla usanmak ve bıkmak bilmedi. Vefâtına kadar durmadan çalıştı, ilim öğrendi ve öğretti! Birçok ilimde mütehassıs idi. Zamanında Hâvi kitabını en iyi o biliyordu” demektedir.
Tâcüddîn Erdebîlî, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Efrâd-ül-ehâdîs-id-daîfe: iki cildlik bir eser olup, hadîs ilmine dâirdir. 2-Tenkîh-ül-miftâh lis-Sekkâkî, 3-Mebsût-ül-ahkâm: Nahiv ilmine dâir bir eserdir. 4-Hâşiyetü alâ şerh-il-Hâvi, 5-Şerh-ül-Kâfiye, 6-Muhtasaru ulûm-il-hadîs, 7-Et-Tezkirâtü fil-hesâb.
Hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ali bin Muhammed bin Süleym (Selîm) el-Mısrî olup, lakabı Sâhib Tâcüddîn ve künyesi Ebû Abdullah’dır. İbn-i Hınnâ diye tanınır. 640 (m. 1243) senesi Şa’bân ayında doğdu. 707 (m. 1307) senesinde Cemâzil-âhır ayında vefât etti. Mısır’ın ileri gelen kabilelerinden Âli Hınnâ’ya mensûbtur. Beyt-i Mecd denilen yerde yetişti. İlim öğrenmekle meşgûl oldu. Mısır’da ilim öğrendiği gibi, Şam’a gidip orada da ilim öğrendi. Meşhûr hadîs âlimi Hâfız Silefî’nin torunundan, Şerefüddîn el-Mürsî’den, Şam’da; İbn-i Abdüddâim ve İbn-i Ebi’l-Yüsr’den ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Hadîs âlimlerinden oldu. Çok rivâyetlerde bulundu. Karâfe’de bir medrese yaptırdı. Orada ders verirdi. Kendisinden çok kimseler istifâde etmişlerdir. Başta sevgili Peygamberimiz olmak üzere, O’nun yolunda bulunanlara, olan muhabbeti, bağlılığı pek fazla idi. Bir defasında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize âit olan ba’zı eşyaları, altmışbin dirhem gümüş vererek satın aldı. Bu mukaddes emânetler için, husûsî bir yer yaptırdı. Ma’şûk diye bilinen bir bahçeyi ve daha başka yerleri bu emânetler için vakfetti.
Ayıb ve çirkin hâllerden uzak, şan, şeref, i’tibâr sahibi ve efendi bir zât olan İbn-i Hınnâ’nın ahlâkı gibi, görünüşü de çok güzel idi. Yüzünde, İslâmiyet ahkâmına uygun yaşıyanlarda bulunan nûr vardı. Sâlihleri, fakirleri severdi. İhtiyâcı olanlara yemek yedirmekten, onları giydirmekten çok hoşlanırdı. Çok sadaka verirdi. Bununla beraber, bu iyilikleri ile hiç övünmez, kibirlenmez, kat’iyyen kendini beğenmezdi. Çok mütevâzî idi. Belki de sultanların dahi yapamayacağı iyilik, ihsân ve ikramlarda bulunduğu hâlde, kendisi gayet sâde bir hayat yaşar, gösterişten övünmekten uzak dururdu.
Ebû Hayyân diyor ki: “Tâcüddîn İbni Hınnâ, fakirleri sever, çok sadaka verirdi. Kendisi ise, yemekte, giyinmekte ve meskende devamlı olarak mütevâzî olmayı tercih ederdi. Övünmekten çok sakınırdı. Nesirde (düz yazıda) ve nazmda (şiirde) kabiliyeti çok fazla idi.”
Bir ara vezirlik vazîfesi alan İbn-i Hınnâ, bir müddet bu vazîfeye devam etti. Vezir olması, ilim ile meşgûl olmasına mâni olmadı. Vezîr olduğu zaman, yanına ilim adamlarını alarak, ilmî çalışmalarda bulunurdu. Yapılan gazâlarda bir er gibi hizmete koşardı.
Tâcüddîn Sâhib İbni Hınnâ ( radıyallahü anh ) yüksek himmet sahibi, İslâmiyetin emirlerine tam uyan, başkalarının da böyle olması için çok gayret eden, kıymetli bir zât idi. Hep tefekkür ederdi. Bunun için, bütün işlerini yaparken, Allahü teâlânın rızâsına uygun olmasına dikkat ederdi. Ba’zan hep ibâdetle meşgûl olup, günlerce dışarı çıkmadığı olurdu.
İznik Medresesi’nin ikinci müderrisi, fıkıh âlimi. Hakkında çok az bilgi bulunan Tâcüddîn Kürdî, Anadolu Selçuklu Devleti kâdı’l-kudâtlarından Sirâcüddîn Mahmûd Urmevî’den ilim öğrendi. Konya’daki diğer âlimlerden ve hocasının tavsiye ettiği kimselerden ilim tahsil etti. Akranları arasında derecesi çok yükseldi. Halk arasında ilmi ve irfanı ile meşhûr oldu. İznik şehrini fetheden genç Osmanlı Sultanı Orhan Gazi, İznik’te bir medrese yaptırıp, oraya ilim erbâbını da’vet etti. Âlimlere çok izzet ve ikramda bulundu. Bu âlimler arasında Dâvûd-i Kayserî Karamanî ve Tâcüddîn Kürdî de vardı. Dâvûd-i Kayserî’nin 750 (m. 1349) yılında vefâtından sonra, İznik Orhâniye Medresesi’ne başmüderris olarak Tâcüddîn Kürdî ta’yin edildi, insanlara ilim öğretip fetvâlar veren Tâcüddîn Kürdî hazretleri, Orhâniye Medresesi’nde birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden Kara Halîl’e kızlarından birini verdi. Sonradan Osmanlı veziri olacak olan Kara Halîl, Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’dan başkası değildi. Kızlarından birini de çok önceden Edebâlî’ye vermişti. Tâcüddîn Kürdî, 751 (m. 1350) yılından sonra vefât etti. Onun vefâtından sonra, İznik-Orhâniye Medresesi müderrisliğine Alâüddîn Esved, ya’nî Kara Hoca diye bilinen âlim ta’yin edildi.
Tâcüddîn Kürdî, ilimde önder, ahlâkta güzel, insanlara emr-i ma’rûf yapmakta çok gayretli idi. Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için öğrenmiş olduğu güzel ve faydalı bilgileri, ya’nî Muhammed aleyhisselâm ve O’nun izinde gidenlerin yoluna dâir bilgileri, Allahü teâlânın rızâsı için öğretmekte çok gayretli idi. İnsanlara karşı çok cömert ve pek merhametli davranır, kalb kırmamağa, herkesi hoşnut etmeğe çok i’tinâ gösterirdi. Bu güzel ahlâkı sayesinde, herkes tarafından sevilir, nasîhatları dinlenirdi.
Tâcüddîn Kürdî’nin ( radıyallahü anh ), Orhan Gazi devrinde İznik ganîmetleri hakkında vermiş olduğu fetvâsı meşhûrdur. Bu husûsta şöyle anlatılır: Orhan Gazi, yıllarca İznik’i muhasara etti. Komutanlarından Lala Şahin Paşa’ya, muhasaraya devam etmesi emrini verip; “Göreyim seni, bir an önce kaleyi fethedersen, ganîmetler senin olsun” dedi. Lala Şahin Paşa da gayret gösterip, kaleyi bir an önce fethetti. Elde edilen ganîmetlerin de hepsine sahip oldu. Orhan Gazi, bunca malın devlet hazînesi dışına verilmesinde hatâ etmekten korktu. Tâcüddîn Kürdî hazretlerine müracaat edip, fetvâ sordu. Tâcüddîn Kürdî de ganîmetlerin devlet hazînesine kalmasını arzu ediyordu. Ancak Allahü teâlânın emri, verilen sözde durmayı îcâbettiriyordu. Fetvâyı da o yönde verip, ganîmetlerin Lala Şahin Paşa’da kalması icâbettiğini söyledi. Lala Şahin Paşa da, aldığı ganîmetleri, Orhan Gâzî’nin kullanacağı yerden başka yere harcamadı. Kirmasti kasabasında câmi, medrese, zaviye ve köprü yaptırdı. O da ganîmetleri, Allahü teâlânın dininin öğrenilmesi ve yayılması, müslümanların refah ve saadeti için harcadı.
Hadîs, usûl, edebiyat, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdülvehhâb bin Ali bin Abdülkavî bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf el-Ensârî eş-Şâfiî es-Sübkî’dir. Künyesi Ebû Nasr olup, lakabı Tâcüddîn’dir. 727 (m. 1327) senesinde Kâhire’de doğdu. 771 (m. 1370) senesi Zilhicce ayında tâ’ûn hastalığından vefât etti. Kâsiyûn eteğindeki Sübkiye kabristanına defnedildi.
Tâcüddîn Sübkî, ilim ocağı olan bir ailede gözlerini dünyâya açtı. İlme erken başlamasında ve küçük iken Kur’ân-ı kerîmi ezberlemesinde ailesinin büyük rolü oldu. Küçük yaşta iken birçok âlimleri gördü. Onlar, büyük âlim olan babası Takiyyüddîn Sübkî’nin meclisine gelirler ve ondan öğrendiklerini yazarlardı. Tâcüddîn Sübkî, babasından Arabcanın temeli olan bilgiler ile i’tikâdî bilgileri öğrendi. Ayrıca asrın meşhûr hocalarından ders aldı. Kısa bir süre sonra İbn-i Şihne ve Yûnus ed-Debbûsî gibi âlimlerden icâzet (diploma) aldı. Yahyâ bin Mısrî, Abdülmuhsin es-Sâbûnî, İbn-i Seyyidinnâs, Sâlih bin Muhtâr, Abdülkâdir bin Mülûk ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
Babası Şam Kâdı’l-kudâtlığı vazîfesini alınca, onunla beraber 739 (m. 1338) senesinde Şam’a gitti. Orada İbn-i Ebi’l-Yüsr ve İbn-i Temmâm’dan hadîs-i şerîf dinledi. Ayrıca, Müzzî’den ilim öğrendi. Zehebî’nin ilim meclislerinde bulundu. İbn-i Râfiî ve el-Haccâr’dan icâzet (diploma) aldı. Esîrüddîn Ebû Hayyân’dan ilim öğrendi. İbn-i Sübkî bu kadar âlimden ders almakla yetinmedi. Ayrıca kendi kendine çok mütâlâada bulundu. Hattâ İmâd el-Hanbelî onun için; “Tâcüddîn Sübkî, kendi kendine çalışmayı âdet edinmişti” dedi. İbn-i Hacer Askalânî de; “Bilhassa hadîs-i şerîf üzerinde çalışmalarına ağırlık verdi. Bu husûsta birkaç cüz yazdı. Bunun yanında; fıkıh, usûl-i fıkıh ve nahiv ilmi ile de meşgûl oldu. Genç yaşta iken bu ilimlerde mahir ve mütehassıs oldu” demektedir.
Tâcüddîn Sübkî’nin babası, oğlunun terbiyesine çok önem verdi. İlimlerine i’timâd ettiği zamanının büyük âlimlerinin elinde yetişmesine çok gayret gösterdi. Tâcüddîn Sübkî, hocası Müzzî’nin hayâtını anlatırken şöyle demektedir: “Ben ekseriyetle Zehebî’nin derslerine devam ederdim. Sabah ve ikindi vakitlerinde olmak üzere, günde iki defa onun derslerine giderdim. Müzzî’ye ise, haftada iki defadan başka gitmezdim. Çünkü Zehebî, hem güzel latifeler yapar ve hem de beni severdi. Onun bana olan bu yakın muâmelesini görenler, benim kadar kimseyi sevmediğinin farkına varırlardı. Ben o zaman gençtim. Bu sebeble, onun bu yakın muâmelesinin büyük te’sîri olmuştu. Müzzî ise, fazla latife yapmazdı ve heybetli bir hâli vardı. Babam ise, Zehebî’den çok Müzzî’ye devam etmemi isterdi. Zîrâ babamın ona hürmet ve saygısı vardı. Ekseriyetle dersten geldiğim zaman, babam bana; “Gel bakalım, ne okudun, ne dinledin ve ne istifâde ettin?” derdi. Ben de babama okuduklarımı ve öğrendiklerimi anlatırdım. Zehebî’nin yanından geldiğim zaman; “Hocanın yanından mı, geldin?” derdi. Şemsüddîn bin Nakîb’in yanından geldiğim zaman da; “Şâmiyye’den geldin mi?” derdi. Çünkü o Şâmiyye Medresesi’nde ders verirdi. Fakat Müzzî’nin yanından geldiğim zaman, “Şeyhin yanından mı geldin?” der, bu kelimeyi bilhassa söyler ve sesini yükseltirdi. Ben kesin olarak biliyordum ki, o bu şekilde yapmak sûretiyle, onun büyüklüğünün ve üstünlüğünün kalbimde yer etmesini te’min etmeyi ve dâima ona gidip gelmemi istiyordu. Eşrefiyye Hadîs Medresesi’nde bir yer boşalmıştı. Bunun üzerine babam beni oraya yerleştirdi. Ben buna hayret ettim. Zîrâ babam, çocuklarını gece kalmak için medreselerde bırakmazdı. Ben ders tekrarını o âna kadar babamdan başkasının yanında yapmamıştım. Babam bizi, müderris oluncaya kadar medresede bırakmıyordu. O bizi bu şekilde terbiye ediyordu. Beni medreseye yatılı olarak vermesinin sebebini sorunca; “Sana Müzzî’nin yanında âlim oldu denilmesi için böyle yapıyorum” dedi. Müzzî’ye ulaşınca, talebelerine ismimin en yüksek tabakaya yazılmasını emretti. Müzzî’nin bu emri babama ulaşınca, bundan rahatsız oldu ve; “Hayır, vallahi Abdülvehhâb daha gençtir ve bu dereceye müstehak değildir. Onun ismini, işe yeni başlıyanlarla beraber yazınız” dedi. Bunun üzerine Zehebî; “Vallahi o bu derecenin fevkindedir. İyi bir hadîs âlimidir” dedi. Babam onun bu sözüne güldü ve; “Oğlum Abdülvehhâb orta hâlli biridir” dedi.”
İlmî üstünlüğü: Tâcüddîn Sübkî, ilme olan sevgisinden dolayı, genç yaşta çeşitli ilimlerde yüksek derecelere ulaştı. Kısa zamanda birçok âlimin dikkatini üzerine çekti. Asrının büyük âlimlerinin derslerinde bulundu. Tâcüddîn Sübkî, önce fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Zîrâ herkesin ona çok ihtiyâcı vardı. Fetvâlar vermek ve kadılık, fıkıh ilmini bilmeyi îcâb ettiriyordu. Onun için bu husûsta çok bilgi sahibi oldu. Fıkıh ilmine dâir eserler yazdı. Babasının fetvâlarını topladı. Fıkıh ilmine verdiği husûsî ehemmiyetden dolayı, Tabakât-üş-Şâfiiyye adlı eserini fıkıh mes’eleleriyle doldurdu. Usûl-i fıkha çok ehemmiyet veren İbn-i Sübkî, bu ilme dâir çeşitli eserler yazdı.
Tâcüddîn Sübkî, hadîs ilmine de gereken önemi verdi ve asrının büyük hadîs âlimlerinden rivâyette bulundu. İbn-i Hacer; “Tabakât’ında, İbn-i Sübkî’nin, hadîs ilmindeki yüksek derecesi kolayca anlaşılır” demektedir, İbn-i Sübkî, hadîs ilminde cerh ve ta’dil üzerinde de durmuştur.
Yine Tabakât-üş-Şâfiyye’sinde kelâm ilmine dâir verdiği bilgiler onun kelâm ilminde de ne kadar mahir ve mütehassıs olduğunu ortaya koymaktadır.
Tâcüddîn Sübkî, târihî hâdiseleri, meşhûr şahısların hayatlarını çok iyi bilirdi. Onu bu husûsa sevk eden şey; İslâm târihine vâkıf olmak, âlimlerin hayatlarını tetkik etmek sûretiyle, onların hayatlarından ibret almak ve tecrübelerinden istifâde etmek idi. İbn-i Sübkî, târih ilminde o kadar yükseldi ki, târih ilmine dâir kaideler ve hâdiseleri vermekte ta’kib edilecek usûlleri ortaya koydu.
İbn-i Sübkî, fıkıh, hadîs ve târih ilimlerinde mütehassıs olmakla birlikte, Arabî ilimlerde de çok ileri seviyelere ulaştı. Tabakât kitabında; nahiv, sarf, belagat ve arûz ilimlerine geniş yer verdi. Garîb lügatlara ehemmiyet verdi. Hattâ Mecdüddîn İbni Esîr, bu sahada çok araştırma yapmış olmasına rağmen, İbn-i Sübkî Tabakât’ında onun zikretmediklerini zikretti.
Tâcüddîn Sübkî, küçüklüğünden beri edebî ilimlere de ağırlık vermişti. Şiir san’atında pek mahir idi. Bu husûsta ince görüşleri vardı. Cümle içerisinde kelimeleri seçmekte veya bir şâiri diğer bir şâire tercih etmekte çok derin düşünürdü. Bu husûslar “Tabakât” kitabında geniş olarak görülür. Daha çocuk yaşta iken, Selâhüddîn Halîl bin Aybek es-Safdî ile beraber bulundu. Bu sırada şiire dâir meleke kazandı. Bunu kendisi şöyle anlatır. “Ben, daha bülûğ çağına erişmeden, Selâhüddîn Halîl ile olan beraberliğimiz başladı. O bana ben ona şiir yazardım. Bu vesile ile bende edebiyatla ilgilenme arzusu başladı.”
Hocası Zehebî, onun ilimdeki yüksekliğini Mu’cem’inde şöyle anlatmıştır: “Tâcüddîn Ebû Nasr Sübkî, benden öğrendiklerini birkaç cüz hâlinde yazdı, ilimde daha yükselmesini, ders ve fetvâ vermesini umarım.”
Hâfız Şihâbüddîn bin Hicâ onun hakkında; “Tâcüddîn Sübkî, fıkıh, usûl, hadîs ve edebiyat gibi muhtelif ilimleri okudu. Bunlarda mütehassıs oldu. Arabî ilimlerde de mütehassıs idi. Nazım ve nesirde fevkalâde idi. Çok zekî olup, belagat ve fesahat sahibi idi” demektedir.
Tâcüddîn Ebû Nasr Sübkî, ilim tahsilini tamamlayıp çeşitli ilimlerde mütehassıs olduktan sonra, çeşitli makamlarda görev aldı. Azîziyye, Adiliyye-i kübrâ, Gazâliyye, Azrâviyye, Şâmiyyeteyn, Nâsiriyye, Emîniyye, Dâr-ül-hadîs-i Eşrefiyye, Dîmâgiyye ve Mesrûriyye medreselerinde müderrislik yaptı. Mısır’da Şâfiiyye ve Şeyhûniyye medreselerinde ders verdi. Şam’da Emeviyye Câmii hatîbliğini yaptı. Babasının yerine kadı olarak ta’yin edildi. Ayrıca, Şam’da, Şam naibi Alâüddîn Emîr bin Ali Mardînî’nin yazı işlerinde vazîfelendirildi.
İbn-i Sübkî kadılık vazîfesini yerine getirirken, birçok sıkıntılarla karşılaştı. Bu durumu İbn-i Kesir şöyle anlatır: “Kendisinden önce hiçbir kadıya nasîb olmayan makamlarda bulunduğu gibi, onun kadar da hiçbir kadı sıkıntı çekmedi. Sıkıntılı ve meşakkatli günlerinde, hasımlarına gereken cevâbı verip, susturmuştur. Fakat daha sonra onları affetmiştir.”
Tâcüddîn Sübkî’nin şöhreti, bütün İslâm memleketlerine ulaşmıştır. Fetvâ husûsunda zamanının en büyük mercii idi. Muhtelif İslâm memleketlerinden kendisine fetvâlar sorulurdu. O da bu fetvâlara gerekli cevapları bildirirdi. İbn-i Sübkî, talak ve Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret mes’elesinde İbn-i Teymiyye’ye cevaplar verdi.
Eserleri: Tâcüddîn Sübkî, çeşitli ilimlere dâir birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Ehâdîsü ref-il-yedeyn, 2- El-Eşbâh ven-nezâir fil-fürûi, 3- Evdah-ül-mesâlik, 4-Telâyin-ül-ahkâm fî tahlîl-il-hâid, 5- Terdhu tashîh-il-hılâf, 6- Terşih-üt tevşîh fî usûl-il-fıkıh, 7- Tevşîh-ut-tashîh, 8- Cüz’ün fit-Tâkîn, 9- Celeb Haleb, 10- Cem-ül-Cevâmi fî usûl-il-fıkh: İbn-i Sübkî, bu eserini takriben yüz eserden toplamıştır. Muhtasar-ı İbn-i Hâcib ile Minhâc’a yaptığı şerhlerin özü ve hülâsası ile yaptığı ba’zı açıklamaları ihtivâ etmektedir. Birkaç mukaddime ile, yedi bölümden meydana gelmiştir. 11- Ref-ül-Hâcib an şerhi muhtasar-i İbn-i Hâcib fil-usûl, 12- Ref-ül-havbe fî vad-it-tevbe, 13- Es-Seyf-ül-meşhûr fî şerhi akîdet-i Ebû Mensûr el-Mâtürîdî, 14- Şerh-ül-Minhâc-il-vüsûl ilâ ilm-il-usûl lil-Beydâvî, 15- El-Fetâvâ, 16- Kavâidüddîn ve umdet-ül-muvahhidîn, 17- Mûsânnetün fî ilm-il-Elgâz, 18- Muîd-ün-niam ve mübîn-ün-nikam, 19- Menâkıb-iş-Şeyh Ebû Bekr bin Kavvâm, 20- Men’ül-Mevâni, 21- Tabakât-üş-Şâfiiyye es-sugrâ vel-vustâ vel-kübrâ: İbn-i Sübkî’nin en meşhûr ve en kıymetli eserleridir. Tabakât-üş-Şâfiiyyet-ül-kübrâ’sı ile insanlara çok güzel Arabca bir İslâm ansiklopedisi sunmuştu. Tâcüddîn Sübkî, bu eserin hazırlığına küçüklüğünde başlamıştı. Âlimlere dâir haberleri çok sever, onları toplardı. Âlimlerle alâkalı bir hâdiseye rastladığı zaman, o hâdise üzerinde derin olarak düşünür, hâdiseyi iyice inceler, ondan pekçok tecrübeler ve bilgiler edinirdi. İbn-i Sübkî, bütün bilgi ve tecrübelerini bu eserinde yazdı. Bu kitabında, ba’zan derin ve ince ilmî mes’elelere, ba’zan edebî mevzûlara ve şiirlere, ba’zan hadîs-i şerîflere ve hadîs ilmine, ba’zan fıkıh ve kelâm ilmine, ba’zan tasavvufa, ba’zan târihî hâdiselere ve daha başka çeşitli mevzûlara temas etti.
Tabakât-üş-Şâfiiyye kitabı bir mukaddime ile, İslâm âlimlerinin yedi tabakasını ihtivâ eder. Her tabakada bir asrın (yüz senenin) meşhûr âlimlerinin hâl tercümeleri anlatılmaktadır, İbn-i Sübkî, mukaddimede muhtelif mevzûlardan bahsetmektedir. Hadîs ilmi, hadîs ricali ve nahiv ile ilgili mes’eleleri ele alıp, inceledi. Kelâm ilmine temas edip, şiire girdi. Şiir rivâyeti, yazılması, söylenmesine ve dinlenmesine dâir âlimlerin görüşlerini bildirdi.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda okunan ve Eshâb-ı Kirâmdan bildirilen, İslâm âlimleri ve büyük zâtlardan şiir yazmağa, söylemeğe ve dinlemeğe dâir bizzat İmâm-ı Şafiî’den rivâyet edilen şeyleri nakletti.
İbn-i Sübkî, Tabakât-üş-Şâfiiyye’nin mukaddimesine; Besmele, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât ile başlar. Sonra, amellere ne ile başlanacağına dâir hadîs-i şerîfleri bildirip, bu mevzûyu iyice beyân ettikten sonra; “Bismillâhirrahmânirrahîm, âlimlerin tabakalarını, sultanların taclarına üstün kılan Allahü teâlâya hamd olsun” der. Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığı ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın kulu ve Resûlü olduğuna dâir hadîs-i şerîfleri de zikrettikten sonra; “Ben şehâdet ederim ki, Allahü teâlâdan başka ilâh yoktur. O’nun ortağı yoktur. Bunun böyle olduğuna şeksiz ve şüphesiz şehâdet ederim. Yine şehâdet ederim ki, Peygamber efendimiz Muhammed aleyhisselâm, Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. O takvâda rehber, insanlara yol gösteren bir nûrdur” diye yazmaktadır.
Sonra Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât ve selâm ile ilgili hadîs-i şerîfleri bildirdikten sonra, salât ve selâm ile ilgili geniş bilgi vermektedir. Daha sonra; “Allahü teâlânın rahmeti, Resûlullah efendimize, O’nun âline ve O’nun Eshâbına (radıyallahü anhüm) ve diğer Nebiler ve Resûllere (aleyhimüsselâm) olsun. Onlar kalbleri tedâvî etmektedirler” demektedir. Sonra Kureyş’in ve Kureyş âlimlerinin faziletlerine dâir hadîs-i şerîfleri bildirmektedir.
İbn-i Sübkî, bütün bunlardan sonra; “Emmâ ba’du (gelelim mevzûmuza)” ifâdesi ile esas mevzûya, bu kitabını yazma sebebine ve bu kitabında ta’kib ettiği metodunu anlatmaya geçmeden; “Emmâ ba’du” ifâdesine dâir hadîs-i şerîf ve haberleri bildirir.
İbn-i Sübkî, bu kitabını; hadîs, fıkıh, târih, edebiyat ve çeşitli fâide ve incelikleri, nükteleri ihtivâ eden bir kitap olarak görmekte, burada; âlimlerin hayâtını, hakkını vererek, hadîs ve edebiyat âlimlerinin metodu üzere anlatacağız, akılları hayrette bırakan nükteleri bildireceğiz” demektedir.
Tâcüddîn Sübkî, bu kitapdan en mühim maksadının ne olduğunu şöyle anlatır: “Bizim en büyük maksadımız, her âlimin hayâtını anlatmayı bitirdikten sonra veya âlimlerin hayâtını anlatırken, hayâtını anlattığımız zât, yalnız Mısır değil, bütün dünyâda meşhûr bir âlim ise, onun duyulmamış ve kıymetli bir eseri varsa, ondan fâideli veya garip, dikkat çekici mevzûlarını yazıyoruz. Eğer eseri az ve ondan yazılacak çok fazla birşey olmazsa veya hiç olmazsa, ondan fâideli birşey yazmak için gayret gösteriyoruz. Ba’zan bir âlim, fıkıhla çok meşgûl oluyor, fakat ondan nakledilecek garip ve mühim olarak yazılacak birşey bulunmayabilir. O zaman ondan, fıkıh ilminin hâricinde, hadîs veya başka bir ilme dâir fâideli bir mes’ele naklediyoruz. Ba’zan da bir âlim, fıkıh hâricinde başka bir ilimle fazla meşgûl olmamış oluyor. Fakat biz, durumun îcâbettirmesine göre, ondan fıkıh ilmi ile ilgili veya o zâta münâsip düşecek başka birşey naklediyoruz. Eğer bu söylediğimiz şekilde yazacak birşey bulamazsak, onun hayâtını, hiç olmazsa, bir hikâye, şiir veya duyulmamış bir fâideyi yazmaya çalışıyoruz.” Fakat İbn-i Sübkî, ba’zı âlimlerin hayatlarını anlatırken, bu dediklerinden hiçbirini bulamamış, o zâtın ismi unutulmasın diye, hayâtı hakkında biraz bilgi vermiştir.
Tâcüddîn Sübkî, her tabakayı Mu’cem harflerine göre tertîb etti. Önce Ahmed ve Muhammed isimli âlimlerden başlamıştır. Tabakât-ı Vustâ ve Tabakât-ı Sugrâ’sında da aynı şekilde yapmıştır. Bu üç Tabakât kitabının hangisinin önce yazıldığı mes’elesi hakkında, Muhammed Sâdık Hüseyn, “El-Beyt-üs-Sübkî” isimli eserinde şöyle yazmaktadır “Tâcüddîn Sübkî, Tabakât kitaplarını kısım kısım olarak yazdı. Tabakât’ını önce muhtasar, sonra geniş olarak yazdı. “Gerçek olan şudur ki; İbn-i Sübkî, Tabakât-ı Vustâ’nın yazma bir parçasında şöyle demektedir: “Bu eseri, Dımeşk’da 754 (m. 1353) senesinde Zilka’de ayının yirmiüçüncü gecesinde bitirdim.” Hâlbuki Tâcüddîn Sübkî, Tabakât-ı Kübrâ’nın (Tabakât-üş-Şâfiiyye) te’lîfini 766 (m. 1364) senesinde bitirmiştir. Tabakât-ı Sugrâ’yı ise ne zaman bitirdiği bilinmemekle beraber, Tabakât-ı Vustâ’dan önce yazmıştır.
İmâm-ı Sübkî’nin yazmış olduğu Tabakât-üş-Şâfiiyye’den ba’zı bölümler:
Kerâmetler: Ebû Abbâs Rakkî şöyle anlattı: “Mekke-i mükerreme yolunda, Ebû Türâb Nahşebî ile beraber gidiyorduk. Talebelerinden birisi ondan su istedi. Ebû Türâb ayağını yere vurdu. Oradan bir pınar kaynadı. Birisi; “Ben bardakla içmek istiyorum” dedi. Ebû Türâb elini toprağa vurdu. Ona beyaz camdan bir bardak verdi. Bu bardak, gördüğüm bardakların en güzeli idi. O bardakla hepimiz su içtik. Mekke-i mükerremeye kadar o bardak yanımızda idi. Birgün Ebû Türâb bana; “Allahü teâlânın kullarına ikramda bulunduğu bu işler (kerâmetler) hakkında talebelerin ne diyor?” diye sordu. Ben de, hepsinin bunlara inandığını ve kabûl ettiklerini söyledim. Bunun üzerine Ebû Türâb; “Ben sana ahvâl bakımından sordum. Sen ise, onların o mevzûda hiçbir sözünü söylemedin. Senin talebelerin, bu hâllerin Allahü teâlânın onlara mekr-i ilâhîsi olduğunu söylüyorlar. Hâlbuki, durum, onların dediği gibi değildir. Şayet bu hâllere meyl duyulur, onlar arzu edilirse, mekr-i ilâhî olur. Fakat böyle bir istek olmadan, böyle hâller zuhur ederse, bu, Rabbanîlerin mertebesidir” buyurdu.
Ebû Türâb’ın bu sözündü önemli iki husûs vardır: 1- Kerâmetler ve keşifler, yalnız ona rağbet duyan, o hâllerin kendisinde zuhur etmesini arzu eden kimseler içindir. O kimsenin bütün maksadı ve arzusu bu kerâmetler olur. Bir kısım kimseler, kerâmetlere i’tibârda o kadar ileri gittiler ki, bu sebeble ma’nevî ihsânlardan mahrûm kaldılar. Ba’zıları ise, bunlara meyl etmediler. Doğru olan Ebû Türâb’ın kerâmetlere meyletmenin, onları arzu etmenin noksanlık olduğunu anlatmak istediği sözdür. Hiçbir ârifin inkâr etmediği husûs, ârif olan için kerâmete arzu ve meyl duymadığıdır. Onun matlubu ve maksudu, kerâmetlerden başkasıdır. Kerâmet, âriflerin yolunda meydana gelir. Arzusu, hedefi ve matlubu bu olan kimse, aldanmıştır ve helake gider. Böyle kimse, arzu ettiği kerâmetlere de ulaşamaz. Kerâmetlere, sâdece, matlubu ve maksudu kerâmet olmayan kimseler kavuşur.
Suâl: Öyleyse, kerâmet gösteren zâtlar, niçin bu kerâmetlerini izhâr ediyorlar. Hâlbuki böyle zâtların kerâmetlere gönül bağlamadığı söylendi.
Cevap: Böyle zâtlardan kerâmetin görünmesi, birkaç şekildedir. Kerâmet, kerâmet gösteren zâtın isteği üzere zuhur etmiştir. Bu çok olmaktadır. Hattâ, İmâm-ül-Haremeyn, “Şâmil” adlı eserinde, kerâmetlerin sâdece bu şekilde olduğunu söylemiştir. Fakat bu zaîf kavildir. Ancak bu çeşit kerâmet, kerâmet gösteren zâtın başkasını; terbiye, müjde ve korkutma gibi dînî bir fâide için olur. Dînen buna izin verilmiştir. Fâide bulunmadığı zaman kerâmet izhâr etmek caiz değildir.
2- Kerâmetler haktır. Evliyânın kerâmetine inanmıyan, bid’at sahibi, sapık olur. Ben kerâmetleri inkâr edenlere çok hayret ediyorum. Onlar hakkında, Allahü teâlânın gazâbından korkuyorum.
Mu’cize ve kerâmet, ikisi de harikulade hâllerdir. Ancak mu’cizede, Peygamber olan zâtın, Peygamberliğini iddia etmesi vardır. Aklın caiz ve mümkün kıldığı şeyler, normal âdetteki bilgilerle kıyâs edilerek red edilemez. Eşyanın, kerâmet ile değişikliğe uğraması, aklın caiz kıldığı birşey olup, bu asla red edilemez.
Suâl: Kerâmet caiz olsa idi, mu’cize ile karışırdı. O zaman mu’cizenin, nübüvvete delâlet etmesi kalmazdı.
Cevap: Bu böyle olamaz. Çünkü mu’cize, peygamber olan zâtın, peygamberliğini iddia etmesi ile olur. Kerâmette böyle bir iddia yoktur. Kerâmet, kerâmet gösteren velînin mensûb olduğu Peygambere (aleyhisselâm) itaat etme, O’nu tasdik etme ve O’nun yolundan gitmek ile beraber bulunur.
Eğer bir kimse Eshâb-ı Kirâmın kerâmetlerini araştırmış olsa, pek fazla rastlıyamaz. Bununla beraber, bu husûsu îzâh edeceğiz, önce şunu bilmeli ki, bir Sahabe veya velîden kıyâmete kadar zuhur eden her kerâmet, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizesidir. Çünkü kerâmet sahibi bu kerâmete, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymak sûretiyle kavuşmuştur.
Eshâb-ı Kirâmda görülen kerâmetler Hazreti Ebû Bekr, hanımının hâmile olduğunu ve kız çocuğu olacağını söylemiştir.
Hazreti Ömer, Sâriyye’yi ( radıyallahü anh ) İslâm ordusunun başına kumandan ta’yin ederek İrân’a gönderdi. Muharebe sırasında Nihâvend kapısında muhasara yapılırken, İslâm ordusu çok güç duruma düştü. Düşman gayet çok idi. İslâm ordusu neredeyse hezimete uğrayacaktı. Bu sırada Hazreti Ömer, Medîne-i münevverede bulunuyordu, İslâm ordusunun güç durumda olduğu bir sırada, Hazreti Ömer minberde hutbe okumakta idi. Bir ara Hazreti Ömer yüksek sesle; “Ey Sâriyye dağa! Ey Sâriyye! Dağa dağa!” diye bağırdı. Allahü teâlâ, Sâriyye’ye ve İslâm ordusunun hepsine Hazreti Ömer’in sesini duyurdu. Onlar o sırada Nihâvend kapısında bulunuyorlardı, İslâm ordusu Hazreti Ömer’in sesini tanıyıp: “Bu, Emîr-ül-mü’minînin sesi” dediler. Arkalarını dağa verdiler ve zaferi müslümanlar kazandı. Hazreti Ali, Hazreti Ömer’in hutbesini dinliyenler arasında bulunuyordu. Hazreti Ömer’in, Sâriyye’ye bu emri vermesi üzerine ona; “Emîr-ül-mü’minîn ne söylüyor?” diye soruldu. Bunun üzerine Hazreti Ali; “Emîr-ül-mü’minîni kendi hâline bırakınız. Hangi işe girmişse, mutlaka o işten Allahü teâlânın izni ile selâmetle çıkmıştır” buyurdu. Daha sonra Hazreti Ömer’in niçin öyle yaptığı anlaşılmıştır.
Derim ki; “Ömer’in ( radıyallahü anh ) maksadı, böyle bir kerâmeti göstermek değildi. Ancak, onda böyle bir kerâmet zuhur etti. Nihâvend’deki İslâm ordusunun durumu kendisine gösterildi. Hazreti Ömer, onlar arasında gerçekten bulundu. Medîne-i münevverede bulunduğu yerden ayrıldı. Onların yanında bulunan bir kimse gibi, onlara hitâb etti.
İmâm-ül-Haremeyn, “Şâmil” kitabında şöyle anlatır: “Hazreti Ömer zamanında yer sarsılmış, zelzele olmuştu. Bunun üzerine Hazreti Ömer, Allahü teâlâya hamd ve sena etti. Bu sırada yer çok şiddetli sallanıyordu. Hazreti Ömer asası ile yere şiddetle vurdu ve; “Sakin ol! Ben sana karşı âdil olmadım mı?” dedi. O anda yer sakin oldu. “Hazreti Ömer, zâhiren ve bâtınen hakîkat üzere idi. Yerde ve yeryüzü sakinleri arasında Allahü teâlânın halîfesi idi. O, insanları, yaptıkları kötü işleri sebebiyle terbiye ettiği gibi, yeri de, ondan sâdır olan iyi olmayan işleri sebebiyle cezalandırıyor ve terbiye ediyordu.
Nil kıssası: Nil nehri, câhiliyye devrinde, her sene içine bâkire bir kız atılmadıkça akmazdı. Ancak, İslâmiyet kabûl edildikten sonra, Nil nehri yine akmadı. Bunun üzerine Mısırlılar, Mısır vâlisi Amr bin Âs’a ( radıyallahü anh ) müracaat ettiler. Ona Nil nehrinin bir âdeti olduğunu, ana babasının gözü önünde, üzerinde en güzel elbise ve zînetleri olduğu hâlde bir kız içine atılmadıkça onun akmıyacağını söylediler. Amr bin As ( radıyallahü anh ) onlara, böyle bir şeyin olmayacağını, İslâmiyetin câhiliyye zamanındaki böyle yanlış âdetleri yıktığını, onları ortadan kaldırdığını söyledi. Ancak o günden i’tibâren üç ay geçtiği hâlde, Nil nehri yine akmıyordu. Mısır halkı, artık bu iş üzerinde iyice durmaya başladılar. Onlar artık bu durumdan kurtulmak istiyorlardı. Tekrar Amr bin Âs’a ( radıyallahü anh ) durumu bildirdiler. Bunun üzerine Amr bin As ( radıyallahü anh ) durumu Hazreti Ömer’e bildirdi. Hazreti Ömer, Amr bin Âs’a yazdığı cevap mektûbunda: “İslâmın kendisinden önceki, yanlış ve bâtıl şeyleri ortadan kaldırdığı sözünde isâbet etmişsiniz. Sana bir kâğıt parçası gönderdim. Onu Nil nehrine at” dedi. Fakat Amr bin As, o kâğıt parçasını Nil nehrine atmadan önce açıp okudu. Onda; “Emîr-ül-mü’minîn Ömer bin Hattâb’dan Mısır Nil’ine: Eğer daha önce akmıyor idiysen, şimdi ak. Seni akıtan Vâhid ve Kahhâr olan Allahü teâlâdır. Vâhid ve Kahhâr olan Allahü teâlâdan seni akıtmasını diliyoruz” yazılı idi. Amr bin As ( radıyallahü anh ), bu kağıt parçasını Nil nehrine attı. Herkes, Nil’in bir ân önce akmasını istiyordu. Sabah olunca, Allahü teâlânın izni ile Nil nehri onaltı zrâ’ (7.68 m.) yükselmişti.
Osman Zinnûreyn’in kerâmeti: Hazreti Osman’ın huzûruna, yolda karşılaştığı kadını düşünen birisi girmişti. Hazreti Osman ona; “Sizden birisi, alnında zinâ izi olduğu hâlde yanıma girdi” dedi. Bunun üzerine o şahıs; “Yoksa Resûlullah efendimizden sonra da mı vahy var?” diye sorunca, Hazreti Osman; “Bu firâsettir” buyurdu.
Hazreti Osman bu sözü, o şahsı terbiye etmek, böyle kötü işlerden menetmek için söyledi. Kişinin kalbi, ma’nevî kirlerden temiz olup, berraklaşınca, Allahü teâlânın nûru ile bakar. Böyle bir kimse, bozuk ve bulanık vasıflara gözü takılınca, onları tanır. Bu husûsta kişilerin dereceleri değişiktir. Bir kısmı, bir şeyde kötü ve hoş olmayan şeyin farkına varır, fakat niçin olduğunu bilmez. Bir kısmının makamı daha yüksektir. O kötü hâlin neden, meydana geldiğini de bilir. Nitekim Hazreti Osman’ın, yanına giren şahsın hâlini haber vermesi böyledir. Zîrâ o şahsın yolda rastladığı kadını düşünmesi, onda berraklığını, saflığını gideren birşey meydana getirdi. Hazreti Osman bunu görünce, sebebini anladı. Burada bir incelik vardır. Her günâhın kendine mahsûs bir bulanıklığı ve kirliliği vardır. Kalbde, miktarına göre siyah bir nokta meydana getirir. Allahü teâlâ, Mutaffîfîn sûresi ondördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Hayır, (onların zannettikleri gibi değil). Doğrusu, onların kazandıkları günahlar, kalblerini kaplamıştır” buyuruyor. Bu durum, kalbde iyice yer etmeye, yerleşmeye kadar varır. Bundan Allahü teâlâya sığınırız.
Hazreti Ali’nin kerâmeti: Şöyle anlatılır: Hazreti Ali ve iki mübârek oğlu Hazreti Hasen ile Hüseyn, bir gece karanlığında birisinin şu şiiri okuduğunu duydular “Ey karanlıklarda çaresizin duâsına icabet eden! Ey hastalıkları, belâ ve musibetleri gideren! Bize lütuf ve keremin ile, işlediğimiz hatâ ve günahlarımızı af ve mağfiret eyle. Ey kulların sığınağı, ümîdi olan Allahım, günahkâr için eğer senin affın olmasa, âsîlere kim lütuf ve ihsânda bulunur.” Bunu dinledikten sonra, Hazreti Ali, oğullarından birisini gönderip, bunu söyliyen şahsı bulup getirmesini söyledi. Bir müddet sonra o şahıs Hazreti Ali’nin huzûruna getirildi. Hazreti Ali ona; “Senin söylediklerini işittim. Hâlini anlat bakalım!” dedi. O şahıs şöyle anlattı: “Ben zevk-ü-sefâya ve günahlara dalmış birisi idim. Babam bana nasihat edip; “Oğlum, Allahü teâlâ zâlimleri azâb ile yakalar, onları cezalandırır” derdi. Babam bana böyle nasihat ettikçe, ben de onu döverdim. Bunun üzerine, benim bu kötü hâlimden dolayı babam bana bedduâ etmeğe ve bunun için Mekke-i mükerremeye gideceğine, duâsını kabûl etmesi için Allahü teâlâdan yardım istiyeceğine yemîn etmişti. Nihâyet babam yemînini yerine getirdi. Bedduâsını tamamlar tamamlamaz, benim sağ tarafım kurudu. Bunun üzerine ben yaptıklarıma çok pişman oldum. Babamın gönlünü alıp, onu râzı etmeye karar verdim. Hattâ bana bedduâ ettiği yerde duâ edeceğine dâir ondan söz aldım. Babamı bir deveye bindirdim. Yola çıktık. Ancak yolda, deve ürküp, babamı iki kaya arasında üzerinden attı ve babam öldü.” Bunu dinliyen Hazreti Ali, o şahsa; “Eğer baban senden râzı olmuş ise, Allahü teâlâ da senden râzı olmuştur” buyurup, kalktı ve birkaç rek’at namaz kıldı. Sonra Allahü teâlâya duâ etti. Daha sonra o şahsa; “Ey mübârek kişi! Kalk” dedi. O şahıs kalktı ve yürümeye başladı, önceki sıhhatine kavuştu. Sonra Hazreti Ali ona; “Eğer babanın senden râzı olduğunu söylemeseydin, sana duâ etmezdim” dedi.
Duâ edenin, kalbinin nûrlanması için, duâdan önce sâlih bir amel yapması duâya sâlih bir amel ile başlaması gerekir. Bu sebeple, farz namazların peşinden yapılan duâlar, kabûle daha yakındır. Çünkü namaz, en faziletli amellerdendir. Birçok hadîs-i şerîfte, ihtiyâç zamanlarında, duâdan önce namaz kılınması bildirilmiştir. Namazın en azı iki rek’attir. Şayet böyle namaz kılınır, kalbe bir nûr hâsıl olur, kabûl alâmetleri belirirse, hemen peşinden duâ yapmak çok iyidir. Eğer böyle kabûl alâmeti olan bu nûr kalbde hâsıl olmazsa, hâsıl oluncaya kadar namaza devam etmelidir. Bu nûr hâsıl olunca, duâya başlamalıdır. Çünkü bu hâl, duânın kabûlüne daha yakındır.
Abbâs ( radıyallahü anh ) ile olan tevessül: Hazreti Ömer zamanında bir ara yağmur yağmamış, her taraf kurumuştu. Şiddetli kuraklık yüzünden, rüzgâr, yerdeki toprağı kül gibi savuruyordu. Bu sebeple bu seneye, kıtlık, kuraklık yılı denildi. Bir rivâyete göre de, bu senede pekçok ölüm olduğu için bu isim verildiği söylenmiştir. Bunun üzerine Hazreti Ömer, Hazreti Abbâs’ı da yanına alarak yağmur duâsına çıktı ve şöyle duâ etti: “Ey âlemlerin Rabbi! Sana, senin katında Habîbinin amcasını vesîle yapıyoruz. Çünkü sen Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle buyuruyorsun: “Babaları sâlih bir kimse olduğu için, o ikisini muhafaza eyledi” (Kehf-82). Allahım! Hazreti Abbâs da Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası olduğu için, senin katında onu vesîle yapıyoruz” dedi. Sonra orada bulunan cemâate dönüp: “Dedim ki; gelin Rabbinizin mağfiretini isteyin. Çünkü O, Gaffar’dır (mağfireti çok boldur). (Rabbinizin mağfiretini dilediğiniz takdîrde, Allah) üzerinize bol bol yağmur salıverir. Hem mallarınızı, hem de oğullarınızı çoğaltır ve size bahçeler yaratır, ırmaklar akıtır” meâlindeki Nûh sûresinin onuncu âyet-i kerîmesini ve onikinci âyet-i kerîmesini okudu. Hazreti Abbâs da, gözlerinden yaşlar akarak şöyle duâda bulundu: “Küçükler boyunlarını büktü, büyükler inceldi. Şikâyetler yükseldi. Yâ Rabbi! Sen gizliyi ve en gizliyi de bilensin. Allahım! Onlara yardım eyle. Onlar beni, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) yakınlığımdan dolayı senin katında vesîle ettiler.” Bu sırada bir parça bulut ortaya çıktı. Herkes; bakın bakın bulut çıktı, dedi. Sonra rüzgâr çıktı, şimşek çaktı. Daha yerlerinden ayrılmadan, çok yağmur yağdı. Herkes Hazreti Abbâs’ın yanına koşup; “Sana afiyet olsun, ey Haremeyn’in Sakisi” dediler. Allahü teâlâ kullarına merhamet edip, her tarafta bolluk oldu.
Bu duâ, Resûlullah efendimizin bereketiyle kabûl olunmuştur. Burada kerâmeti izhâr kastı yoktur. Bilâkis, insanların ihtiyâcı için yapılan bir yağmur duâsıdır.
Sa’d bin Ebî Vakkâs’ın duâsı: Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ) Kadisiye muharebesinde vücûdunda çıkan bir yaradan muzdarip idi. Bu sebeple atına da binemiyordu. Ordunun yakınında bir yerdeki çadırında oturuyordu. Şâirlerden birisi, onun hakkında hoş olmıyan bir şiir söylemişti. Bu, Sa’d bin Ebî Vakkâs’a ulaştı.
O da; “Allahım! Sen onun dilinden ve elinden bizi muhafaza eyle” diye duâ etti. Bu duâdan sonra, o şâirin dili tutulup eli kurudu.
Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ), duâsı kabûl olan mübârek bir zât idi. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona duâsının kabûl olması için; “İlâhi, bu senin okundur. Atışını doğrult. Allahım, sana duâ ettiğinde, Sa’d’ın duâsını kabûl eyle” diye duâ etmişti. O ne için duâ etmiş ise, mutlaka kabûl edilmiştir. Eshâb-ı Kirâm da onun bu durumunu bilirlerdi. Kûfelilerin şikâyeti üzerine, Hazreti Ömer onu Kûfe vâliliğinden azletmiştir. Hazreti Ömer, “Bir vâliyi belde ahalisi şikâyet ederse, mutlaka onu o vazîfeden alırım” buyurmuştur. Eshâb-ı Kirâmın vâlilikte, makam ve mevkide gözü yoktu. Onların vâliliği ve idâreciliği, mü’minlerin emîrinin emrine uymak, Allahü teâlâya itaat etmek, hakkı yerine getirmek husûsunda Allahü teâlânın vereceği sevâba kavuşmak içindi. Ancak onlardan birisi azledildiği zaman, bu azil, onlar için vâlilikten ve makamdan daha sevgili ve kıymetli idi. Görevlerinden alındıklarından dolayı, asla kalbleri kırılmaz ve üzülmezlerdi. Bu sebeple, azledilen Sahabeden her birinin, Hazreti Ömer yanında adâleti, vera’ı ve hakkında söylenilen sözlerden berî olduğu sabit olmakla beraber, sâdece yapılan bir şikâyetle onları hemen azletmeyi tercih ederdi. Çünkü Hazreti Ömer, Sahâbîyi azletmekle, hem o Sahâbîyi, hem de o beldenin halkını memnun etmiş oluyordu. Bütün bunlarla beraber Hazreti Ömer, idârecilerle, idâre edilenlerin ahvâlini teftiş etmekten uzak durmazdı. Şikâyetin doğru olup olmadığını, kesin olarak öğreninceye kadar bu araştırmasını sürdürürdü.
Hazreti Ömer, Sa’d bin Ebî Vakkâs’ı görevden alıp, yerine Ammâr bin Ya’ser’i ( radıyallahü anh ) vâli ta’yin edince, Sa’d bin Ebî Vâkkas’ın ahvâlini Kûfe ehlinden sorup araştıracak birisini, Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ) ile beraber gönderdi. Hazreti Ömer’in vazîfelendirdiği bu zât, uğradığı her mescidde, Sa’d’ın ( radıyallahü anh ) durumunu sordu. Herkes Sa’d ( radıyallahü anh ) hakkında, iyiliklerinden bahsettiler. Yalnız Benî-Abs mescidine vardıklarında, künyesi Ebû Sa’de olan birisi kalkıp, Sa’d’ın ( radıyallahü anh ) hakkında uygun olmayan şeyler söyledi. Bunun üzerine Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ) şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî! Eğer senin bu kulun yalancı ise, o burada sırf şöhret için kalktı ise, onun Ömrünü, fakirliğini uzat ve fitnelere hedef eyle.” Hadîs-i şerîf râvîlerinden Abdülmelik bin Umeyr şöyle dedi: Ben o şahsın, yaşlılıktan iki kaşlarının gözlerinin üzerine düştüğünü gördüm. O, yolda rastladığı kadınlara bakmak sûretiyle, kalbi onlara meyletti. Bana; “Bu hâllerim, Sa’d’ın ( radıyallahü anh ) bedduâsındandır” dedi.
Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ), birgün Hazreti Ali’ye, Talhâ ve Zübeyr’e (r.anhüm) dil uzatan birisine rastladı. Onu böyle söylemekten men etti. O zaman, bu şahıs daha fazla dil uzatmaya başladı. Bunun üzerine Sa’d ( radıyallahü anh ) ona; “Yazık sana, senden çok daha hayırlı ve üstün olan kimselerden ne istiyorsun. Ya böyle söylemekten vazgeçersin veya sana bedduâ ederim” dedi. O şahıs Sa’d bin Ebî Vakkâs’a ( radıyallahü anh ); “Vay, sen benim gibi bir kimseyi mi korkutuyorsun?” dedi. Hazreti Sa’d evine girerek abdest aldı. Sonra mescide gitti ve şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî! Bu mübârek zâtlara dil uzatan bu kişi hakkında, bugün bana bir huccetini göster.” Bu sırada evlerin arasından. bir deve çıkıverdi. Onun sür’atle geldiğini gören herkes dağıldı. Bu deve, dil uzatan o şahsı ayakları altına aldı ve ezerek öldürdü.
İbn-i Ömer’in kerâmeti: İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ), insanların yoldan geçmesine mâni olan arslana; “Buradan uzaklaş!” deyince, kuyruğunu sallıyarak gitti.
Alâüddîn Hadramî’nin ( radıyallahü anh ) kerâmeti: Resûlullah ( aleyhisselâm ), Alâüddîn Hadramî’yi bir ordu ile gazâya göndermişti. Gideceği yer ile ordu arasında deniz vardı. Bunun üzerine Allahü teâlâya duâ etti. Ordu, su üzerinde yürüyerek o denizi geçtiler.
Hâlid bin Velîd ( radıyallahü anh ) zehir içtiği hâlde, zehir ona zarar vermedi, îmran bin Husayn ( radıyallahü anh ) meleklerin tesbihini işitirdi. Fakat bunu söyleyince, bu durum ondan kayboldu. Sonra Allahü teâlâ, ona bu hâlini tekrar ihsân eyledi.
Suâl: Aslında çok olduğu hâlde, niçin Sahâbe-i Kirâmdan az kerâmet rivâyet edilmiştir?
Cevap: Eshâb-ı Kirâmın dereceleri çok yüksek idi. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüler ve O’nun yüksek sohbetiyle şereflendiler. En büyük kerâmet olan, doğru yola yapıştılar. Bununla beraber, dünyâda pekçok yerlerin fethinde bulundular. Fakat dünyâya asla meyletmediler. Dünyâ, onlardan hiçbirini alçaltamadı. Böylece Allahü teâlâ onlardan râzı oldu. Onların elinde bulunan dünyalık, dünyâ peşinde koşanlarınkinden daha fazla idi. Buna rağmen dünyâdan da o derecede yüz çevirmişlerdi. Bu ise, en büyük kerâmetlerden idi. Onların şevki ve arzusu, sâdece Allahü teâlânın ism-i şerîfini yükseltmek ve O’na yalvarıp yakarmak idi.
Kerâmetlerin varlığına dâir delîller:
1-Hiçbir câhil ve inadcı kimsenin inkâr edemiyeceği derecede âlim ve sâlih kimselere âit, yayılmış, duyulmuş olan ve Hazreti Ali’nin kahramanlığı, Hâtem-i Tâî’nin cömertliği derecesinde meşhûr olmuş olan kerâmetlerdir. Böyle kerâmetleri inkâr, en büyük kibir ve inadcılıktır. Çünkü bunlar, çok duyulmuştur. Böyle kerâmetleri inad ile kabûl etmeyen kimsenin, maazallah kalbi bozulmuş ve değişmiştir.
2-Hazreti Meryem’in kıssasıdır. Kuru odun parçalarında, taze hurmalar meydana gelmiştir. Hazreti Meryem’in yanında, tabiî sebepler bulunmaksızın rızık hâsıl olmuştur. Nitekim Allahü teâlâ, bu durumu Âl-i İmrân sûresi otuzyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle bildirmektedir “Bunun üzerine Rabbi, Meryem’i güzel bir kabûl buyurdu ve onu iyi bir şekilde yetiştirdi. (Eniştesi) Zekeriyyâ peygamberi de ona kefil (himâyesine me’mûr) kıldı. Zekeriyyâ ne zaman Meryem’in bulunduğu mihraba girdiyse, onun yanında bir yiyecek buldu. “Ey Meryem! Bu sana nerden geliyor?” dedi. O da; “Bu, Allah tarafından gönderiliyor. Şüphe yok ki, Allah dilediğini hesapsız olarak rızıklandırır” dedi. Hâlbuki o, bir peygamber değildir. Bu husûs herkesçe kabûl edilen bir husûstur.
3-Eshâb-ı Kehf’in kıssasıdır. Üçyüz seneden fazla canlı oldukları hâlde uyumaları, âfetlerden korunmuş olmaları, bu arada yemeden, içmeden, tabiî kuvvetlerinin devam etmesi, harikulade hâdiselerin cümlesindendir. Hâlbuki onlar, peygamber de değillerdi ki, onlardan zuhur eden bu hâllere mu’cize densin, öyleyse bunlar, kerâmet olmaktadır.
İmâm-ı Haremeyn şöyle anlattı: “Müslümanlar şu husûsta ittifâk etmiştir Eshâb-ı Kehf, peygamber değillerdi. Onlar, zamanın putlara tapan kralın dîni üzere bulunuyorlardı. Ancak Allahü teâlâ, onlara hidâyeti nasîb etti. Kalblerini İslama açtı. Hiçbir da’vetçinin da’veti olmadan tefekkür etmeye başladılar. Böylece onlara krallarının dalâlette olduğu ma’lûm oldu. Onlar, göklerin, yerin ve bütün mahlûkların yaratıcısına îmân etmeyi istediler. Onlar, peygamber değillerdi. Buna göre bu, onlar için kerâmet olmaktadır.”
4-Muhtelif kıssalardır. Âsaf bin Berhiyâ’nın Süleymân (aleyhisselâm) ile olan kıssasında, Âsaf bin Berhiyâ, Belkıs’ın tahtını, bir göz açıp kapama zamanından daha kısa bir müddet içinde Süleymân’a (aleyhisselâm) getirdi.
5-Allahü teâlânın, bu ümmetin âlimlerine ve evliyâsına verdiği ilim ve yazdıkları kitaplardır. Azıcık ömürleriyle birçok eser yazmak, başka ümmetlere nasîb olmamıştır.
Kerâmetin çeşitleri:
1-Ölüyü diriltmek: Buna Ebû Ubeyd Busrî’nin kıssası delîl getirilmiştir. O, bineği ile beraber gazâya gitmişti. Gazâda bineği öldü. O da, Allahü teâlâdan onu diriltmesini istedi. Duâsı kabûl olup, bineği dirildi. Gazâ bitip memleketi olan Busr’a gelince, hizmetçisine, semeri bineğin sırtından indirmesini söyledi. Hizmetçisi semeri alınca, binek, ölü olarak yere düştü.
Bu mevzûda hikâyeler pekçoktur. Bunlardan birisi, Müferric Demâmî’ye âitti. O, Sa’îd denilen beldenin evliyâsındandır. Onun yanına kızartılmış kuşlar getirilmişti. Bu sırada Müferric Demâmî onlara; “Uçunuz” diye seslenince, onlar Allahü teâlânın izni ile canlı olarak uçtular.
Tasavvuf büyüklerinden Ehdel’in bir kedisi vardı. Hizmetçisi kediyi dövüp öldürdü. Sonra onu bir harabeye attı. İki veya üç gün sonra, Ehdel hazretleri kedinin ne olduğunu sordu. Hizmetçi; “Bilmiyorum” dedi. Bunun üzerine Ehdel hazretleri kediye seslenince, kedi yürüyerek geldi.
Abdülkâdir-i Geylânî ( radıyallahü anh ), yediği tavuk Kemiklerinin üzerine elini koyup; “Çürümüş kemikleri dirilten Allahü teâlânın izni ile kalk” dedi. Tavuk, her tarafı büsbütün, sağlam olarak kalktı. Bu, meşhûr bir hikâyedir.
Yine tasavvuf büyüklerinden Ebû Yûsuf Dûhmânî’nin bir arkadaşı vefât etmişti. Bu duruma çoluk-çocuğu çok üzülmüşlerdi. Onların bu derece ağlayıp sızlanmalarını gören Ebû Yûsuf Dûhmânî, vefât etmiş olan arkadaşına; “Allahü teâlânın izni ile kalk” dedi vefât etmiş olan arkadaşı, kalktı ve bundan sonra uzun müddet, yaşadı.
2-Ölünün konuşmasıdır.
3-Nehir kuruması ve su üzerinde yürümektir.
4-Maddenin başka şekle dönüşmesidir. Birisi alay etmek için, evliyânın büyüklerinden Îsâ Hıtâr el-Yemenî’ye iki kab dolusu şarap gönderdi, Îsâ Hıtâr, bu iki kabın birini, diğerine boşalttı. Besmele çektikten sonra, oradakilere yiyiniz dedi. Şarap, yağa dönüşmüştü. Şarabın ne rengi, ne de kokusu kalmamıştı.
5-Uzun mesafelerin kısa zamanda katedilmesidir. Evliyâdan birisi, tersus Câmii’nde idi. Harem-i şerîfi ziyâret etmek istemişti. Başını cübbesinin içine soktu. Sonra çıkardığında kendisini Harem-i şerîfte buldu. Bu husûstaki haberler çok meşhûrdur.
6-Cansız ve canlı yarlıkların konuşması: Bunun olduğunda ve çokluğunda şüphe yoktur, İbrâhim bin Edhem, Beyt-i Makdis yakınında bir nar ağacının altında oturmuştu. Ağaç ona; “Ey Ebû İshâk! Benden birşey yemek sûretiyle bana ikramda bulun” dedi ve bunu üç defa tekrarladı. Nar’ ağacı kısa ve narlar ekşi idi. İbrâhim bin Edhem bir nar yedi. Bunun üzerine ağaç uzadı ve narı tatlılaştı. Allahü teâlânın izni ile, senede iki kere meyva verdi. Bu nara, âbidlerin narı ismi verildi.
Şiblî ( radıyallahü anh ) anlattı: Helâldan başka birşey yemiyeceğime dâir söz yermiştim. Birgün, dolaşırken bir incir ağacı gördüm. Ondan incir alıp, yemek için elimi uzattağımda, ağaç bana: “Verdiğin sözde dur! Benden yeme! Çünkü ben bir yahudiye aidim” dedi. Ben de ondan yemekten vazgeçtim.
7-Hastayı iyi etmektir. Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî, felçli, a’mâ ve meczûm bir çocuğa; “Allahü teâlânın izni ile kalk” dediğinde, hiçbir şey yokmuş gibi kalktı.
8-Hayvanların itaatidir.
9-Tayy-i zaman,
10-Neşr-i zaman,
11-Duânın kabûl olması,
12-Dili konuşmaktan men etmek,
13-Gâibe dâir ba’zı şeyleri haber vermek.
14-Uzun müddet yeme ve içmeğe sabretmek.
15-Haram yemekten korunmak.
Haris Muhâsîbî böyle zâtlardan biridir. Denilir ki, haram yemek olunca Haris Muhâsîbî’nin elindeki sinir hareket ederdi. Ebû Abbâs Mürsî hakkında da şöyle anlatılır: Birisi onu denemek için, ona haram bir yiyecek getirdi. Yemek önüne konunca, “Eğer şimdi Haris Muhâsîbî olsa, onun bir damarı hareket ederdi. Hâlbuki haram yemek önümüze konulunca, benim yetmiş damarım hareket ediyor” buyurdu ve derhâl o sofradan kalkıp gitti.
16-Çok uzak mesafeleri görmek. Ebû İshâk Şîrâzî, Bağdad’da olduğu hâlde, Kâ’be-i muazzamayı görürdü.
17-Görenin, o zâtın heybetinden ölmesi veya içinde gizlediği şeyi, o zât söyleyince, i’tirâf etmesi.
18-Allahü teâlânın, o büyükleri, kötülük yapmak istiyenlerin şerrinden muhafaza buyurması ve o şerri hayra çevirmesi.
19-Allahü teâlânın onlara, yerde saklı olan şeyleri bildirmesi. Birisi, hacca giderken susamıştı. Hiç kimsenin yanında su bulamadı. Bu sırada, asasının altından su çıkan bir zât gördü. Oradan su kabını doldurdu. Sonra orada bulunan hac yolcusu kimselere de haber verdi. Onlar da kaplarını doldurdular.
20-Âlimlere, kısa zamanda, pekçok eser yazmalarının kolaylaştırılması. İmâm-ı Şafiî’nin, yazdığı eserlerin ondabirine ömrü kâfi gelmez, İmâm-ı Şafiî’nin, hiçbir zaman, bir veya daha çok hastalıktan kurtulduğu görülmemiştir. Yine İmâm-ül-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Cüveynî’nin ömrü. Eserleri, talebelere verdiği dersler ve yaptığı zikirler hesaplandığı zaman, ömrünün, bu kadar eseri yazmaya kâfi gelmiyeceği hesaplanmıştı. Aynı şekilde, babam Takıyyüddîn Sübkî’nin yazdığı eserler hesap edildiği zaman, günlük yaptığı ibâdetler, yazdırdığı fâideli notlar, talebelere verdiği dersler, yazdığı fetvâlar, yaptığı muhakemelerle beraber kesin olarak ortaya çıkardı ki, ömrü bunların üçtebirine yetmezdi.
Allahü teâlâyı, her türlü noksan sıfatlardan tenzih ederim.
21-Zehirli ve öldürücü şeylerin onlara te’sîr etmemesi. Yine büyüklerden birisine, zamanın sultânı; “Ya bana hak üzere olduğuna dâir bir delîl göstereceksin veya seni öldürürüm” deyince, yakınlarında bulunan bir deveyi göstererek bakmasını söyledi. Onlar bakınca, onun altın olduğunu gördüler. Yine yanında, içinde su bulunmayan bir testi vardı. Onu alıp havaya attı. Sonra onu alıp, su ile dolu olarak geri verdi. Hâlbuki o başaşağı idi. Ondan bir damla bile su damlamadı.
Kerâmetlerin çeşitleri, yüzü geçmektedir. Allahü teâlânın tevfîkine kavuşan bir kimse için, teslimiyet, kabûl ve Allahü teâlâdan, kendisini de o sâlihlerin arasına katmasını dilemesi gerekir. Çünkü onlar, doğru yoldadırlar.
11) Ahlwardt. Verzeichniss der arahischen Handschriften cild-9, sh. 455 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TÂCÜDDÎN ZÂHİD-İ GEYLÂNÎ
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Ruşen Emîr bin Yâbil bin Bidâr-ül-Kürdî es-Sincâni olup, künyesi Ebü’s-Safvet ve lakabı Tâcüddîn’dir. Doğum târihi tesbit edilemiyen İbrâhim Zâhid-i Geylânî, Azerbaycan’da bulunan Geylân nahiyesine bağlı Siyâverûd isimli köyde doğdu. 705 (m. 1305) senesinde Geylân yakınlarında bulunan Lenger-i Künân denilen yerde vefât etti. Kabri oradadır.
İlim tahsilini Geylân’da tamamlayan İbrâhim Geylâni’nin, baba ve dedeleri de kendisi gibi ilim ve fazilet sahibi zâtlar idi.
Nakledildiğine göre Seyyîd Cemâleddîn-i Ezheri, hocası Şihâbüddîn-i Tebrîzî’nin huzûrunda kemâle gelip, insanlara İslâmiyet bilgilerini anlatmak üzere Geylân’a gitmesi emredilince, Geylân’a gelip yerleşti.
Bu günlerde İbrâhim Zâhid çocuk idi ve kitapları koltuğunun altında mektebe gidip geliyordu. Cemâleddîn hazretleri birgün yolda, aynı şekilde mektebe gitmekte olan İbrâhim Zâhid’i gördü. Elini onun başına koyarak; “Hocam Şihâbüddîn, bizi buraya, bu ma’sûm yavruyu yetiştirmek üzere gönderdi” buyurdu.
İbrâhim Zâhid-i Geylânî, zâhirî ilimlerde tahsilini tamamlamak üzere Şîrâz’a gitti. Orada zâhirî ilimleri ikmâl ettikten sonra, bâtın yolunda da ilerlemek için, Ehl-i sünnet âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden olan Sa’di Şîrâzî hazretlerinin huzûruna vardı. Ona talebe oldu. Onun sohbetleri bereketi ile, yüce makamlara, üstün derecelere kavuştu.
Sa’di Şîrâzî hazretleri, birgün İbrâhim Zâhid’e; “Evlâdım! Bizim yanımızdaki terbiyen tamam olmuştur. Bundan sonraki yetişmen ve yükselmen ise, Seyyid Cemâleddîn’e havale edilmiştir. Geylân’a git. Cemâleddîn’in hizmetinde bulun” dedi.
Bundan sonra Geylân’a gidip, orada Lâhicân’da oturan Cemâleddîn hazretlerinin dergâhına vardı ve ona talebe oldu. Sohbet ve hizmetinden ayrılmadı. Burada, yüksek olgunluklara, üstün makamlara ulaştı. Çok kerâmetleri görülmüştür.
Bir defasında, geçtiği bir yerde bulunan yabanî otlardan biraz kopardı. O otların, elinde ham gümüş olduğunu görünce hayret etti. Hâlbuki onun, böyle şeylerde gözü ve gönlü yoktu, istemezdi. Dünyalık şeylerin elde bulunmasını kabahat ve kusur sayardı. “Ne kabahat işledim ki böyle oldu?” diye ağlayarak secdeye kapandı. Tövbe ve istiğfar etti. Sonra yolunu değiştirip, başka tarafa doğru gitti. Bu defa eline aldığı otların hâlis altın olduğunu görüp, sıkıntı ve üzüntüsü daha da arttı. Sür’atle hocası Cemâleddîn’in yanına geldi. Ağlayarak olanları anlattı. Yalvararak, bu hâlden kurtulmak istediğini, bunun için kendisine yardım etmesini hocasından istirhâm etti.
İbrâhim Geylâni’nin anlattıklarını dikkatle dinleyen hocası şöyle söyledi: “Bu öyle bir hâldir ki, tasavvuf yolunda ilerleyen sâliki, böyle şeylerle tecrübe ve imtihan ederler. Sen bu imtihanı kazandın. Bütün nebi ve velîlerin rûhları ile birlikte, yerde ve gökte olan melekler ve bütün mahlûkât, sana Zâhid dediler ve nâmını da Şeyh Zâhid koydular.”
Zâhid, haram ve şüphelilere düşmek korkusuyla mübahların çoğunu da terk eden, dünyâya ve dünyalık olan şeylere muhabbeti olmayan, kalbi bunlara meyletmeyen kimsedir.
Bir defasında hocasının emri ile, tarladan bir çuval pirinci omuzlayıp dergâha getiriyordu. Bir ara çok yorulduğu için, çuvalı yere koyup birazcık dinlenmek istedi. Bu esnada, çuvaldan bir adet pirinç tanesi düştüğünü gördü. Onu alıp ağzına atmak istedi. Fakat, bir tane olmasına rağmen buna ehemmiyet verdi. Bununla imtihan edilmekte olabileceğini düşündü ve o pirinç tanesini çuvala koydu, İbrâhim Zâhid, çuvalla birlikte dergâha geldi. Hocası Cemâleddîn hazretleri onu görünce; “Ey İbrâhim! Sözünde sadakât gösterdin. Ahdine vefa eyledin. Zâhid nâmına lâyık olduğunu isbât ettin” buyurdu.
Seyyid Cemâleddîn hazretlerinin huzûrunda yetişip kemâle gelen İbrâhim Zâhid-i Geylânî, fetvâ verecek dereceye geldi. Evliyânın büyüklerinden oldu.
Hocası Seyyid Cemâleddîn, vefâtı yaklaştığında İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye vasıyyet edip buyurdu ki: “Vefâtımdan sonra, insanlara faydalı olmak, onların hidâyete kavuşmalarına vesîle olmak maksadıyla, memleketin olan Geylân taraflarına git Orada taşlık ve dağlık bir bölge ile karşılaşırsın. Orada, dağ içinde bulunan bir vadiye ulaşırsın. O vadide o kadar sık ağaçlar vardır ki, içine girip yol almak mümkün değildir. O ağaçların yanına vardığında, selâm verirsin. O ağaçlar, hâl lisanları ile senin selâmına cevap verirler ve ikiye ayrılıp sana yol gösterirler. Orayı da geçtikten sonra karşılaştığın yer, senin hizmet yerin olsun.”
Bunları dikkatle dinleyip; “Baş üstüne” diye karşılık veren Zâhid’i Geylânî, hocasının vefâtından sonra, aynı ta’rîf edilen şekilde gitti. Herşey hocasının bildirdiği gibi oluyordu. Nihâyet bildirilen yere vardı ve orada yerleşti.
Burada uzun seneler hizmet ile meşgûl olup, insanlara çok fâideli oldu. Birçok kimsenin hidâyete kavuşmasına vesîle oldu.
Nefse uymamakda çok yüksek idi. Gündüzleri oruç tutar, geceleri de namaz kılmakla, Kur’ân-ı kerîm okumakla, Allahü teâlâyı zikretmekle vakit geçirirdi. Hiç uyumazdı. Gündüzleri oruç tutmakla birlikte, tarlasında çalışır, boş durmazdı. Geceleri uyumamak için, ucu demirli bastonunun sivri demirini boğazının altına dayar, böylece uyanık kalmayı sağlardı.
Bir defasında seyahate çıkan İbrâhim Zâhid hazretlerinin yolu Erdebîl’e düştü. Orada Abdülmelik mescidi diye bilinen bir mescidde misâfir oldu. Mescidin vazîfeli müezzini o gece rü’yâsında, mescidin bânisi (inşâ ettireni) olan Abdülmelik hazretlerini gördü. Abdülmelik, müezzine; “Bu gece mescidimize bir misâfir geldi. Git bak. Onu ağırla” dedi. Müezzin de, misâfire ikram edecek birşeyi bulunmadığını söyledi Bunun üzerine Abdülmelik; “Evin falanca yerindeki yağ ile, falan kimsenin hediye ettiği pirinci ve falan yerdeki eti pişir. Mescidde bulunan misâfirimize ikram eti” dedi. Bundan sonra uyanan müezzin, rü’yâya i’timâd etmeyip tekrar yattı. Aynı rü’yâyı tekrar gördü. Uyandı. Tekrar yattı. Aynı rü’yâyı üçüncü defa görüp biraz da ikâz edilince, kalktı ve mescide geldi İbrâhim Zâhid ( radıyallahü anh ) mescidde oturup, Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl idi. Müezzin ona, rü’yâdan hiç bahsetmeden; “Efendim! Hoş safa geldiniz. Birşeyim yok ki size ikram edeyim” dedi. O da; “Şimdi geri git, Abdülmelik’in ta’rîf ettiği şekilde yemek yap getir! Ona i’tirâz etme! Sonra zarar görürsün” dedi. Onun bu apaçık kerâmeti karşısında hayrete düşen müezzin, karşısındaki şahsın, sıradan bir kimse olmadığını, evliyâ bir zât olduğunu anlayıp ellerine sarıldı. Hemen gidip yemeği hazırladı, İbrâhim Zâhid hazretlerine ikram etti ve onun talebelerinden oldu.
Had Ali isminde bir zât şöyle anlatır: “Şeyh Zâhid diye bilinen İbrâhim Zâhid-i Geylânî ile birlikte bir gemide yolculuk ediyorduk. O zamana kadar ben kendisini şahsen tanımıyordum. Fakat hâlinden derviş bir zât olduğu anlaşılıyordu. Gemide bir köşede oturuyor ve kimseye karışmıyordu. Bir ara bir fırtına çıktı. Gemi sallanmaya başladı. Hepimiz batacağız zannettik.
Bu hengâmede, yine bir köşede sakin sakin oturmakta olan İbrâhim Zâhid’in yanına vardım. Kendisine; “Ey şeyh, böyle tehlikeli bir anda, bir köşede oturacağınıza, birşeyler yapıp, kurtulmamıza vesile olsanız olmaz mı?” demeyi düşünüyordum. Hemen yerinden kalkıp, gemicinin yanına geldi Dümeni eline aldı ve çok güzel idâre etmeye başladı. Onun dümeni eline almasıyla fırtına sakinleşti ve gemimiz düzgün gitmeye başladı, İbrâhim Zâhid bana hitaben; “Ey Hacı Ali! Gemi böyle kullanılır değil mi?” dedi. Ben de; “Evet” dedim. Biraz sonra sâlimen karaya ulaştık. Gemide bulunanlar dışarı çaktılar. Ben de çıktım, İbrâhim Zâhid’in yanına yaklaşıp selâm verdim. “Ve aleyküm selâm ey Hacı Ali Erdebilî” dedi. Ben ellerine sarılıp; “Beni nasıl tanıdınız? ismimi ve nereli olduğumu nereden öğrendiniz?” dedim. “Allahü teâlânın izni ile gönlünden geçeni bilen. İsmini ve memleketini bilemez mi?” diye cevap verdi. Bunun üzerine, “Allahü teâlâ, evliyâsının gözlerinden perdeyi kaldırır ve gizli olan birçok şeyi onlara gösterir” sözünü hatırladım.
Şerefüddîn isimli bir zât şöyle anlatır: “Âdetimiz olduğu üzere, bir arkadaşım ile beraber İbrâhim Zâhid’i ziyârete gidiyorduk. Yanımızda, ona hediye olarak götürecek bir şeyimiz de yoktu. Bunun endişesiyle yola devam ederken, Geylân nehri kenarına geldik. O sırada nehrin sularının kabardığını, büyük bir balığın sahile vurduğunu hayretle gördük. Biz, gözümüzün önünde bir anda meydana gelen bu hâl karşısında hayrette iken, nehrin suyu tekrar sâkinleşti. Bizim hayretimiz daha da arttı. Bu balığı, hocamıza hediye olarak götürmeye karar verdik. Vardığımızda, bizi huzûruna kabûl etti. İltifât ederek hediyemizi (büyük balığı) aldı ve mutfağa gönderdi O balığı pişirdiler. Orada bulunan herkes yiyip doyduğu hâlde, balığın eti bitmemişti.
Yemekten sonra sohbete başlayan İbrâhim Zâhid hazretleri, söz sırasında buyurdu ki: “Tam bir teveccüh ile Allahü teâlânın velî kullarına yönelenler, Allahü teâlânın ve mahlûkâtın sevgilisi olurlar. Hattâ gökte ve yerde olan şeyler bile, onlara yardım, ikram ve hürmet ederler.” Biz, onun bu sözünü, bizim hakkımızda söylediğini, kerâmet olarak hâlimize vâkıf olduğunu anladık.”
İbrâhim Zahid-i Geylânî’nin talebelerinden olan Ahmed isimli bir zât şöyle anlatır: “Birgün hocamızla birlikte bir yerden geçiyorduk. Yanımızda ba’zı talebe arkadaşlarımız da vardı. Haddîni bilmez ba’zı kimseler, bizi görünce birbirlerine; “Hey! Bakın pilav düşmanları geçiyor. Kimbilir nereye yağlı pilav yemeye gidiyorlar. Bunlar dışarıdan sûfî görünüyorlar, ama Allah bilir, tenhâda yalnız kaldıklarında neler işliyorlar!” gibi uygunsuz ve edebsiz şeyler söylediler. Bu sözler hocamızın gayretine dokundu. Çok üzüldü. O kimselere karşı döndü: “Eğer biz, sizin dediğiniz gibi değilsek, hidâyete kavuşmuş olup, başkalarını da bu yola da’vet eden, nefsinin arzularını hakîr gören, nefsine ve şeytana uymayan, cenâb-ı Hakka şükredenlerden isek ayaklarınız dökülsün mü?” dedi. İbrâhim Zâhid hazretlerinin sözü biter bitmez, o kimselerden herbiri kötürüm oldular. Ayakda duramayıp, yere yıkıldılar ve hepsi de, binlerce elem ve sıkıntı içinde, acılarla kıvrana kaldılar. Orada bulunan herkes de, bu hâli görüp ibretle seyrettiler. Orada bulunan diğer insanlar, Allahü teâlânın veli kullarına sataşmanın, onları incitmenin ne büyük felâket olduğunu, gözleriyle görerek anlamış oldular. Bununla beraber, bu kimselerin bu acılarının, âhırette çekecekleri, azap ve sıkıntılar yanında pek hafif kalacağını da düşünüp; “Allahü teâlânın evliyâsını incitmekten Allahü teâlâya sığınırız” dediler.
Birgün İbrâhim Zâhid-i Geylânî hazretlerinin huzûruna, gözyaşları içinde bir kadıncağız gelerek, çok sıkıntıda olduğunu, duâsını almaya geldiğini, derdine hiç kimsenin çâre bulamadığını, lütfen kendisine bir çâre göstermesini rica edip, derdini şöyle anlattı: “Dünyâda bir oğlumdan başka kimsem yoktur. Oğlum bir hastalığa tutuldu. Hastalığın verdiği elem ile, kendinden geçmiş bir şekilde bir ağacın altında uyurken, bir yılan gelip, ağzından mi’desine girerek orada duruyor. Ba’zan da ısırıp çok elem veriyor. Çok yerlere müracaat ettim. Fakat bir netice alamadım. Ne olur siz yardımcı olunuz!” Kadının anlattıklarını üzüntü ile dinleyen İbrâhim Zâhid’in önde gelen talebelerinden Şeyh Safi de orada idi. İbrâhim Zâhid bu talebesine buyurdu ki: “Git, o yılana; “Şeyh Zâhid’in emri var” de. Oradan çekip gitsin ve bir daha o yiğide zarar vermesin.”
Kadın biraz rahatlamış olarak evine döndü. Biraz sonra da Şeyh Safi o eve geldi. Bu hâli haber alanlar meraklanıp, acaba nasıl olacak diye o kadının evinde toplanmışlardı. Şeyh Safi, delikanlının yanına varıp, hocasının söylediklerini söyledi. Sözünü bitirir bitirmez, gencin ağzından çıkan yılan, hemen oradan uzaklaşıp gözden kayboldu. Orada bulunanların hepsi, bu hâle şâhid olup, hayretle seyrettiler. Genç ve annesi, sevinçlerinden Allahü teâlâya çok şükredip, İbrâhim Zâhid ve talebelerine çok duâ ettiler. Onlara olan muhabbetleri de kat kat arttı.
Allahü teâlânın evliyâsı için böyle işler, olamıyacak şeyler değildir. Nitekim ba’zı büyükler; “Velî olan zâta, Allahü teâlâ öyle ihsânlarda bulunur ki, bırakın başka mahlûkları, dağlar ve taşlar bile ona hizmet eder, onun emrindedir. Bir velî zât, bir dağın yerinden ayrılıp başka bir yere gitmesini istese, Allahü teâlâ o sevgili kulu hürmetine o dağın yerini değiştirir” demişlerdir.
Vefâtı yaklaştığında, yanında bulunan talebeleri ve yakınları, ona yalvararak dediler ki: “Efendim! Uzun zamandır ağzınıza bir şey koymadınız. Hep oruçlu oluyorsunuz. Bununla beraber, iftar ve sahurda da birşey yemiyorsunuz. Bu sebeple rahatsız olmanızdan, hastalığınızın artmasından endişe ediyoruz.” Onların bu sözlerine karşı iltifât edip tebessümle karşılık veren İbrâhim Zâhid; “Güzel bir et olsa, suyla pişirilip yahni yapılsa..” dedi. Bildirdiği gibi güzel bir yemek pişirilip akşama hazırlandı. Akşam olup, namazdan sonra sofraya oturdular. Kendisi su ile iftar eden İbrâhim Zâhid hazretleri, o yemekten yemedi. “Efendim! Bir miktar da olsa yeseniz” diyenlere; “Siz yeyiniz. Talebelerimin yemek yemelerini, ağızlarının hareketlerini seyretmek bana ayrı bir zevk veriyor” buyurdu. Ertesi gün yine oruca niyet etti ve oruçlu olarak vefât etti. Yetiştirdiği talebelerinin sayısı pekçok olup, önde gelenleri ve kendisinden sonra halîfesi olan dört tanesinin isimleri şunlardır: Safi, Ahî Yûsuf, Pir Hikmet ve Ahî Muhammed.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Lemezât (Süleymâniye Kütüphânesi, Halet Efendi kısmı. 281 numaralı kitap.)İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TÂCÜDDÎN-İ İSKENDERÎ
Malikî âlimlerin ve Şâzilî tarikatının büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed’dir. İbn-i Atâullah İskenderî adı ile meşhûr olmuştur. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî’nin talebesi ve Ebü’l-Hasen-i Sübkî’nin mürşididir. 709 (m. 1309) senesinde Mısır’da vefât etti. Karâfe kabristanındadır. “Hikem-i Atâiyye” ve “Letâif-ül-minen” kitapları meşhûrdur.
İbn-i Atâullah hazretleri, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ve Ya’kût-i Arşî’den ( radıyallahü anh ) ilim öğrendi. Feyz ve bereketlerinden istifâde etti. Tefsîr, hadîs, fıkıh, nahiv, usûl ve benzeri ilimlerde söz sahibi olan âlimlerden oldu. Kâhire’de yerleşerek, insanların doğru yola gelmesine, Cehennemden kurtulmasına vesile olmak için çok çalıştı. Allahü teâlânın emirlerini bildirmek ve yasaklarından sakındırmak için, insanlara devamlı va’z ve nasihat ederdi. Zamanını, öğrendiği bütün zâhirî ilimleri ve Allahü teâlâyı tanımak için lüzumlu olan ma’rifet bilgilerini insanlara öğretmekle geçirirdi.
Tâcüddîn-i İskenderi, haramlardan şiddetle kaçar, şüpheli korkusuyla mübahların bile fazlasını terkeder, dünyâ malına hiç meyletmezdi.
Talebelerinden biri hacca gitmişti. Kâ’be-i muazzamayı tavafı esnasında, hocası Tâcüddîn-i İskenderi’yi tavaf ederken gördü. Ayrıca Sa’y ederken, Arafât’da vakfeye dururken yine hocasını gördü. Hac vazîfesini bitirince Mısır’a döndü. Arkadaşlarına, hocalarının hac için Mekke-i mükerremeye gidip gitmediğini sordu. Onlar da, gitmediğini ve hergün kendilerine ders verdiğini söylediler. Hemen hocasının huzûruna vardı. Hocası ona; “Bu seferinde kimleri gördün?” deyince, o da; “Efendim, zât-ı âlinizi gördüm” diye cevap verdi. İbn-i Atâullah hazretleri de; “Allahü teâlâ, sevdiği kullarına, istediği yere bir ânda gitme kuvvetini ihsân etmiştir” buyurdu.
Kemâl bin Hümâm, kabrini ziyâret edip, Hûd sûresini okudu. “Bir kısmı şaki bir kısmı sa’îddir,” meâlindeki âyete gelince, kabirden kendisine yüksek sesle: “Ey Kemâl, bizde şaki yoktur” sesini duydu. Bunun üzerine Kemâl bin Hümâm, vefât ettiğinde burada defn olunmağı vasıyyet etti.
Abdülvehhâb-i Şa’rânî, İbn-i Atâullah için; “Onun kıymetli sözlerinden daha ma’nâlı bir söz işitmedim. Kendi görüşünde olmayanlar bile, onun söylediklerinde bir hatâ ve kusur bulamazlardı. Allahü teâlâ ondan râzi olsun” der idi.
Tâcüddîn-i İskenderi hazretleri, “El-Hikem-ül-Atâiyye” de diyor ki: “İki işden, nefsine ağır geleni yap! Çünkü, hak olan iş, nefse ağır gelir. Vâcibleri yapmakta gevşek davranıp, nafile hayratı yapmağa çalışmak, nefsin hevâsına uymak alâmetlerindendir” buyurdu.
Letâif-ül-minen isimli kitabında buyuruyor ki: Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yedi sınıf insan vardır ki: Arş-ı ilâhînin gölgesinden başka hiçbir gölgenin bulunmadığı kıyâmet gününde, Allahü teâlâ (o yedi sınıf kimseyi) Arş’ının gölgesinde gölgelendirir. (Bunlar) Âdil devlet reîsi, Allahü teâlâya ibâdet ederek yetişen genç, kalbi mescidlere (muhabbetle) bağlı olan kimse, Allah için birbirini seven, bu muhabbetle bir araya gelip, bu muhabbetle ayrılan iki kişi, güzel ve içtimâi mevkii yüksek bir kadın tarafından da’vet edilip de, (buna karşı); “Ben Allahü teâlâdan korkarım” diyen kimse, sağ elinin verdiği sadakayı sol eli duymayacak şekilde gizli sadaka veren zengin ve tenhâda Allahü teâlâyı zikredip gözyaşı döken kimse.” Ebü’l-Abbâs hazretleri bu hadîs-i şerîfi tefsîr ederken, hadîs-i şerîfte geçen yedi sınıf kimseyi şöyle açıklıyor:
“Adâletli devlet reîsi: O, Allahü teâlânın kullarına adâletle muâmele etmiş, mazlûmu adâletin gölgesinde barındırmıştır. Allahü teâlâ da onu, gölgesinden başka gölgenin bulunmadığı günde Arş’ın gölgesinde barındıracaktır.
Allahü teâlâya ibâdet ederek büyüyen genç: Bu genç, dünyâda nefsi isteklerinden vazgeçerek, yüz çevirerek, Allahü teâlânın emirlerini yapıp, yasaklarından kaçınarak rızâsına kavuşmayı istemiş ve O’na sığınmıştır. Bu gencin dünyâda Allahü teâlâya karşı durumu böyle olduğu için, cenâb-ı Hak da onu âhırette mükâfatlandırır.
Kalbi mescidlere bağlı kişi: Bu kimse, Allahü teâlâya ibâdeti tercih etmiş ve cenâb-ı Hakkın rızâsı, sevgisi ona galip gelmiştir. Bunun için kalbi mescide yönelik olmuştur. Ondan ayrı kalmayı asla istemez. Çünkü mescidde, Allahü teâlâya yakınlığın tadını duyar, Allahü teâlâya sığınır, şânı yüce olan Rabbimiz de onu dünyâdaki muâmelesine mükâfat olarak, âhırette Arş’ın gölgesi altında bulundurur.
Allah için birbirini seven iki kimse: Bu iki kimse, Allahü teâlâyı sevdikleri için, Allahü teâlânın sevdiklerini de severler. Cenâb-ı Hakkın rızâsından dolayı birbirlerini severler. Bu sebeple, Allahü teâlâ da bu iki kimseyi âhırette Arş’ın gölgesinde gölgelendirir.
Güzel ve mevki sahibi bir kadının, gayr-i meşrû bir işe da’vet ettiği erkek: O erkek, Mevlasından korktuğu için, nefsinin arzularını yapmıyarak ona muhalefet eder. Allahü teâlâdan korktuğundan, yine Allahü teâlâya sığınır. Bunun için, kıyâmet günü Allahü teâlâ onu Arş’ın gölgesinde barındırır. Kimse yok iken Allahü teâlânın muhabbetinden ağlıyan kimse: Onun bu ağlaması, kalbini yakan sevinçten dolayıdır. Bu ferah ise, Allahü teâlâdan haya etmekten, ya O’na olan iştiyâktan, kavuşma arzusundan veya O’nun korkusundan dolayıdır. Bunu, Allahü teâlâdan başka hiç kimsenin görmediği yerde yapar. Allahü teâlâ da onu, kıyâmet gününde mükâfatlandırıp, Arş’ın gölgesi altında gölgelendirir.
Tasadduk eden kimseye gelince: O, cenâb-ı Hakkın rızâsını, nefsine ve onun isteklerine tercih etmiştir. Bunun için dünyalığı Allah yolunda harcamıştır. Nefs, dünyâyı sever ve başkasına birşey vermemeyi ister. Onun için, dünyalığı ancak Allahü teâlânın rızâsını tercih edenler, âhıreti düşünenler Allah için verirler. Bunun için, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Sadaka bürhândır (delîldir)” buyurdu. Ya’nî “Kul, sahibini, kendi nefsine ve nefsinin isteklerine tercih eder” anlamına gelen bir delîldir. Kul, Rabbine bu şekilde meyledince, Allahü teâlâ da onu kıyâmet gününde mükâfatlandırıp, Arş’ın gölgesinde gölgelendirir.
Bu yedi kısım kimsenin hepsi de, dünyâda iken nefslerine muhalefet etmiş onun dediklerini yapmamışlardır. Çünkü, nefsin isteğini yapmamak, ona karşı gelebilmek pek güç bir iştir. Allahü teâlânın düşmanı olan nefsin isteğini yapmıyanları, Allahü teâlâ da kıyâmet gününün sıcaklığından emîn eder. Arş’ın gölgesi altında bulundurur. Bir kudsî hadîsde şöyle buyuruldu: “Kulumda, iki korkuyu ve iki emniyeti birlikte bulundurmam. Eğer ona dünyâda emniyet verirsem, âhırette korkuturum. Dünyâda korkutursam, âhırette emniyet verir kurtarırım.” Allahü teâlânın nûru, bir kulun kalbine gelirse, o kulun zâhid olmasına, dünyâdan yüz çevirmesine ve kıymet vermemesine vesile olur. Bu, kalbden a’zâlara doğru dağılır. O nûr, göze ulaşınca, göz ibret almağa, kulağa ulaşınca, kulak güzel şeyleri dinlemeğe, dile gelince, dil zikretmeğe başlar. Böylece bu nûr, o kulun himmetini, gayretini, arzularını, dünyâdan âhırete çevirir. Bunun böyle olduğuna delîl şu hadîs-i şerîftir “Bu nûr göğüse girince, göğüs münşerih ve münfesih (gönlü açık, geniş, neş’eli) olur.” Bunun üzerine; “Yâ Resûlallah! Bunun bir alâmeti var mıdır?” diye soruldu. Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ); “Dâr-ı gurûr (adı verilen bu dünyâ)’dan cefâ görmek, sıkılmak ve Dâr-ı hulûda (sonsuz hayat yeri olan Cennete) dönmek (hep onu özlemek) tir” buyurdular.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Tâcir-i sadûk (doğru, emîn tüccâr), peygamberlerle, sıddîklarla, şehidler ve sâlihlerle hoşrolunur.” Ebü’l-Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hangi şekilde tâcir-i sadûk, nebilerle, sıddîklarla, şehidler ve sâlihlerle haşrolunur? Peygamberlerin (aleyhisselâm) sıfatlarından biri de, emâneti eda etmek, nasihatte bulunmaktır, işte tâcir-i sadûkta bu vasıf vardır. Onlar da emâneti yerine verir ve başkalarına nasihat eder. Bu vasfı ile, Peygamberlerle beraber hoşrolunur. Tâcir-i sadûkun sıddîklarla beraber haşrolması ise, Sıddîkların vasıflarını taşımasından dolayıdır. Çünkü sıddîklar, zâhirde ve bâtında saf (içi-dışı temiz) hâldedirler. Tâcir-i sadûkun da içi-dışı temiz, emîn ve güvenilir olması hasebiyle, sıddîklarla beraber hoşrolunurlar. Şehidler cihâd etmişlerdir. Tâcir-i sadûk da, nefsi ve şeytanı ile cihâd eder. Bu vasfı sebebiyle, kıyâmet gününde onlarla beraber haşrolunurlar. Sâlihlerle haşrolunmasına gelince, sâlihler, helâli alıp, haramı terk ederler. Tâcir-i sadûk da helâli alır ve haramdan sakınır. Bu vasfı ile, kıyâmet gününde onlarla beraber haşrolunurlar.
Ebü’l-Abbâs hazretleri buyurdu ki: “Kulun kurtuluşu, iyiliği üç şeydedir. Allahü teâlâyı tanımak, nefsini tanımak ve dünyâyı tanımak. Allahü teâlâyı tanıyan, O’ndan korkar. Dünyâyı tanıyan, ona düşkün olmaz. Haramlardan, şüphelilerden ve mübahların fazlasından sakınır. Nefsini tanıyan, Allahü teâlânın kullarına karşı mütevâzi olur.
Allahü teâlâ, her uzva vefayı lâzım kıldı. Kalbin vefası; dünyâ ile meşgûl olmaması, hile ve hased yapmamasıdır. Dilin vefası; gıybet etmemesi, yalan söylememesi, lüzumsuz boş şeyler konuşmamasıdır. A’zâların vefası; günah olan yerlere gitmemesi, müslüman kardeşine eziyet etmemesidir. Evliyâda meydana gelen kerâmetler, tevâtür derecesine ulaşmıştır. Bunu inkâr etmek mümkün değildir. Allahü teâlânın, velî kullarına ba’zı gayb ile ilgili şeyleri bildirmesi, o velinin şahsına âit bir husûsiyetten değildir. O velîde kerâmetin meydana gelmesi, kendisine ihsân edilen Hakkın nûru sebebiyledir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “O, Rabbinin nûru ile bakar” diye şehâdette bulunmuştur. Yine, Allahü teâlâ, ben kulumu sevdiğim zaman, onun işiten kulağı, gören gözü olurum, buyurduğu bildirildi. Bunun gibi, velînin de gayb ile ilgili bir şeyi bilmesi, ümmeti olduğu peygamberin yolunda olması ve bu yola ihlâs ile sarılması sebebiyledir. Velî, bu kerâmeti kendisinden bilmez. Bilakis peygamberine tâbi olmasından dolayı meydana geldiğini bilir.
Kerâmet, ba’zan tayy-i mekân (mesafenin kısalması, zamanın genişlemesi), ba’zan suda yürümek, havada uçmak, ileride olacak şeylere muttali olmak, yiyeceği ve içeceği çoğaltmak, meyvelerin mevsiminin dışında olması gibi şekillerde olur. Bunlar, gözle görülen kerâmetlerdir. Allahü teâlânın indindeki kerâmetler, bunlardan daha üstündür. Allahü teâlânın indindeki kerâmetler, ma’nevî kerâmetlerdir. Bunlar; ma’rifetullah, Allahü teâlâdan korkmak, devamlı murâkabe hâli, tefekkür, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınmak husûsunda pek gayretli olmak, tevekkülde doğruluk üzere bulunmak v.s. Velînin kerâmeti, ümmeti olduğu peygamberin mu’cizesidir.
Velîlerin gayb ile ilgili ba’zı şeylere muttali olmalarını akıl kabûl ettiği gibi, nakil de bunu böyle bildirdi. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) Medine’de hutbe verirken, Irak’ın en son bölgesinde muharebe etmekte olan ordu komutanı Sâriye’ye; “Ey Sâriye! Dağa, dağa!” diyerek seslenmiş, Sâriye de onun sesini işitmiştir. Hazreti Ömer, bu sözü söylediğinde, minberde konuşuyordu. Bir ara sözünü kesip, böyle söyledi, sonra hutbesine tekrar devam etti. Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) ba’zıları, Hazreti Ali’ye gelip;
“Hazreti Ömer, bugün hutbe okurken yarıda kesti; “Ey Sâriye! Dağa, dağa!” dedi, sonra hutbesine devam etti, hikmeti nedir?” dediler. Hazreti Ali; “Ömer’i bırakınız. Girmiş olduğu her şeyde, mutlaka onun için bir çıkış vardır” diye cevap verdi. Sonra Sâriye ( radıyallahü anh ) ordusuyla muzaffer olarak döndüğünde, Hazreti Ömer’in sesini işittiğini ve emrine uyarak zaferi kazandığını bildirdi.
Evliyânın kerâmetine inanmayı kolaylaştıran ve bilinmesi lâzım gelen ba’zı husûslar şunlardır:
1) Allahü teâlâ herşeye kâdirdir. O’nun kudretine ağır gelen hiçbir şey yoktur. Böyle bir kudret, kerâmeti evliyâsında izhâr etmiş, gerçekleştirmiştir. Burada kulun âciz ve zayıf bir varlık olduğuna bakmamalıdır. Burada, kulun yaratıcısı, sahibi ve mâliki olan Allahü teâlânın yüce kudretine bakmalıdır. Bu kudret, o kulda bu kerâmeti meydana getirmiştir, öyleyse, kuldaki kerâmeti inkâr, yüce kudret sahibi olan Allahü teâlânın kudretini inkâr etmeye ve O’nun azametini görememeye götürür.
2) Veli bir kulda meydana gelen kerâmet, o velînin, peygamberinin yolunda olduğunu ve bu yolun doğruluğuna şahittir. Bu harikulade hâdise, velîye nisbetle kerâmet, peygamberine nisbetle mu’cizedir. Zâten kerâmet de, o peygambere tâbi olmanın bereketiyle meydana gelmiştir. Burada velî olan zâta değil, onun peygamberinin Allahü teâlâ katındaki kadr ü kıymetinin büyüklüğüne bakmalıdır.
3) Allahü teâlâ, velî kullarına kuvvetli bir îmân ve yakîn ihsân etmiştir. Evliyânın gayba dâir birşeye muttali olmaları, öğrenmeleri, onların havada uçmalarından, suda yürümelerinden daha büyük birşeydir. Velînin kerâmeti hiç inkâr edilebilir mi? Bu, sultânın, pek yakın adamlarından birine, hazînesinden bir pırlanta vermesine benzer. Koca hazînenin yanında, bir küçük pırlantanın ne kıymeti vardır ki? Elbette bu inkâr edilecek birşey değildir.
Allahü teâlâ, ba’zı kullarına zâtı ile ilgili ma’rifet bilgileri ihsân etmiştir ki, bu, o velî için daha büyük bir kerâmettir. Çünkü, dünyâ ve âhıretteki çeşitli yüksek hâller, makamlar, ibâdetler, ihsân edilen nûr ve ilim, gaybı bilmek, uzaklardaki konuşmaları işitmek, Cennetteki hûrîler, köşkler, nehirler, çeşit çeşit meyveler ve bütün ni’metler... Hepsi îmânın neticeleri, eserleri ve îmân nûrunun semeresidir.
Tâcüddîn-i İskenderi, “Tâc-ül-Arûs” isimli kitabında buyuruyor ki: “Ebü’l-Hasen-i Şâzilî hazretleri buyurdu ki: “Nefsinizi namaz ile ölçünüz. Nefsiniz kötülüklerden hoşlanmıyorsa, saadettesiniz, değil ise, nefsinizi yola getirmeye çalışınız.” Allahü teâlâ, Ankebût sûresinin kırkbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “.... Gerçekten namaz, kötü işten ve uygunsuzluktan alıkoyar.” Her kim Allahü teâlânın indindeki yerini ve durumunu bilmek istiyorsa, kıldığı namaza baksın. Eğer sükûnet ve huşû’ ile kılamıyorsa, ne kadar ağlasa yeridir. Namaz kılmak, Allahü teâlânın ma’nevî huzûruna çıkmak demektir. O’nun huzûruna çıkmaktan birşey elde edilemezse, bu hâl, o kimsedeki ma’nevî hastalığın mevcûdiyetine işâret eder. O hastalık; kibir, enâniyet (benlik) ve edebe aykırı bir davranıştır.”
İbn-i Atâullah İskenderî, “Hikem-i Atâiyye” isimli kitabında buyuruyor ki: “Duâ edip, çok istediğin bir şeyin o anda verilmemesi, ümitsizliğe kapılmana sebep olmasın. Allahü teâlânın istediği vakitte yapılan duâ makbûldür, senin istediğin vakitte yaptığın değil.”
“Ey kul! Sana va’d olunan, güneş batıdan doğuncaya kadar gecikse, hiç şüphe ve tereddüt etme! Çünkü bu tereddüt, aklını bozar, karıştırır ve kalbini bulandırır, karartır.”
“Allahü teâlâ, sana ma’rifetinden bir perde açınca, yaptığın ameller az olsa da ya’nî çok nafile ibâdet yapmasan da, zararı yok. Çünkü bu perdeyi açmakla, senin kendisini bilmeni, ma’rifetini istemektedir. Bilmez misin ki, ma’rifet, O’nun tarafından verilmiş bir ni’mettir. Ameller ise, senin O’na götürdüklerindir. Senin O’na götürdüklerin ile, O’ndan sana gelenler, verilenler, hiç aynı olur mu?”
“Ameller, ya’nî ibâdetler, işler, ayakta duran rûhsuz beden gibidir. Bunların rûhları, ihlâs sırrının bunlarda bulunmasıdır.”
“Büyüklük, Allahü teâlâya mahsûstur, insan, benliğini, küçüklük ve aşağılık toprağına gömmelidir. Çünkü gömülmeden bitenin, doğması ve büyümesi düşünülemez.”
“Gönlünde günahlar ve dünyâ sevgisi olanın, kalbi nasıl parlar? Yahut, nefs-i emmârenin arzularına göre hareket eden, Allahü teâlânın rızâsını nasıl kazanır? Gaflet ve günahlardan temizlenmeden, Allahü teâlânın huzûruna girmeyi nasıl ister? Çirkin işlerinden tövbe etmeyen, ince sırları anlamayı nasıl umar?”
“Mâsivâ, ya’nî Allahü teâlâdan gayrisi, tamamen zulmet ve karanlıktır. Onu aydınlatan, onda Hakkın zuhuru, görünmesidir. Hakkı kabûl etmiyende nûr, ışık bulunması çok zordur. Ma’rifet güneşinin önünü, mâsivâya bağlılık bulutları kapamıştır.”
“Her fırsat ve boş zamanlarda amel yapıp tâat üzere olmak, seni, nefsin hilelerinden alıkoyar.”
“Sonda kurtulma alâmetlerinden biri, başta Allahü teâlâya yönelmektir.
Başlangıç ışıldarsa, sonu çok aydınlık olur.
Mısra:
“Senenin bereketi baharından belli olur.”
“Her günah, dalgınlık ve şehvetin aslı, nefsini beğenmektir. Her tâat, uyanıklık ve iffetin esası, nefsini beğenmemektir.”
“Kendinde bulunan gizli ayıbları araştırman, bilmediğin gâib şeyleri araştırmandan daha iyidir.”
“Ba’zılarını, Allahü teâlâ hizmetinde bulundurur. Ba’zılarına kendi muhabbetini verir. Her ikisine de imdâd-ı ilâhî gelmiştir. Bunlar, Rabbinin ihsânıdır. İsrâ sûresi yirminci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Rabbinin ihsânı, hiç kimseden men edilmiş değildir” buyuruldu.
“Her sorulana cevap verenin, açıkça görülen herşeyi yorumlayanın, karşısındakilerin hâlini hesâb etmeden her ilmi açıklıyanın bu hareketleri, câhil olduğunu gösterir.”
“Âhıret, mü’min kullara mükâfat verme yeri olarak yapılmıştır. Çünkü bu dünyâ, onlara yapılacak ihsânlara müsait değildir. Çünkü mü’min kulların değeri, mükâfatlarının fâni olan bir yerde verilmesinden üstündür!”
“Amelinin semeresini dünyâda görmek, âhırette makbûl olmaya işârettir.”
“Allahü teâlâ katındaki kadrini, değerini bilmek istersen, seni hangi işlerde bulundurduğuna dikkat et!”
“İhtiyâcı olmadığı hâlde bir kimseye tâati nasîb eden Allahü teâlânın, bedene ve bâtına âit ni’metlerde hiç eksiklik yapmayacağını bilmek lâzımdır.”
“Âriflerin Allahü teâlâdan dileği, O’na hakîki kulluk yapabilmek ve Allahü teâlânın emirlerini yerine getirebilmektir.”
“Dâima azîz olmak istersen, sakın geçici izzet ile gurûrlanma!”
“Âriflere sevinç hâli gelince, darlık, sıkıntı hâlinden daha çok korkarlar. Çünkü sevinç hâlinde, edebin hududunu gözetmek çok az mümkün olur.” “Sevinç hâlinden, nefs de haz alır. Çünkü sevinç ve neş’e içinde olur. Sıkıntı hâlinden ise nefsin payı yoktur.”
“Âlemin dışı güzel, içi ibrettir. Nefs, dışının güzelliğine, kalb, içinin ibretlerine bakar.”
“Umduğu birşeye kavuşmak, zararına olan birşeyden kurtulmak için Allahü teâlâya ibâdet eden, yahut azâba düçâr olmamak için ibâdet yapan, Allahü teâlânın kemâl sıfatlarının hakkını vermemiş olur.”
“İhtiyâcını sakın O’ndan başkasından isteme! Sana gelen, O’ndan gelir. O’ndan başkasından nasıl istenir ki? O’ndan başkası kendi ihtiyâcını gideremezken, kendisinden isteyenin ihtiyâcını nasıl görsün, istediğini versin?” “Ne kadar şaşılsa yeridir ki, bir kimse, ayrılmıyacağı şeyden kaçıyor ve onunla kalmıyacak olan dünyâyı istiyor. Gözleri kör değilse de, sînesindeki kalb kördür.”
“Allahü teâlâya olan sevgisini arttırmıyan, sözü Allahü teâlâya çağırmıyan kimse ile sohbet ve arkadaşlık etme!”
“O esnada Allahü teâlâ ile huzûrda olmasan da, zikri terk etme! Çünkü zikr ettiğin hâlde O’ndan gâfil olman, zikr etmediğin zamanki gafletinden daha azdır. Umulur ki, böyle zikir, seni gafletten uyandırır ve huzûra kavuşturur.”
“Kalbin ölü olmasının alâmetlerinden biri, insanın kaçırdığı iyiliklere üzülmemesi ve yaptığı kötülüklere pişman olmamasıdır.”
“Eğer adâletle muâmele olunursan, küçük günahlardan bile helak olursun. Allahü teâlâ ihsân ile muâmele ederse, büyük günâhın da olsa kurtulursun.” “Zulmet nefsin askeri, ordusu olduğu gibi, nûr da kalblerin askeridir. Allahü teâlâ bir kuluna yardım etmek isteyince, nûr askerleri ile imdâd edip, zulmetten onu uzak eder.”
“İbâdetine, senden meydana geldi diye sevinme, Allahü teâlânın lütfu ile, ibâdetin sende meydana geldiğine sevin. “Bunlar, Allahü teâlânın ihsânı ve rahmeti iledir” de.”
“Ni’metlere şükr etmiyen, elden çıkmalarına çalışmış olur. Ni’metlere şükr eden, onları en kuvvetli bağlarla bağlamış olur.”
“Onun yolunda kötülük üzere olduğun hâlde, sana ihsânları devam ediyorsa, bunların istidrâc, ya’nî seni felâkete götüren şeyler olmasından kork. A’râf sûresi yüzseksenikinci âyet-i kerîmesi, meâlen; “Onları, bilemiyecekleri yönden azar azar helake yaklaştırırız” bunu haber vermektedir.”
“İşlemediğin amelin karşılığını isteme! Amelin makbûl ise, karşılık olarak sana yeter.”
“İnsanlar, sende var sandıkları şey için seni medh ederler. O hâlde, sen de nefsine, onu bildiğin gibi (hâline uygun) muâmele et.”
“Mü’min, kendinde görmediği bir sıfatla medh edildiği zaman, Allahü teâlâdan haya eder.”
“İnsanların en câhili, yakînen bildiği şeyi, başkalarının zannî olan işlerine uyup bırakandır.”
“Her kusurdan münezzeh olan Rabbim! Dostlarını, evliyânı öyle yaptın ki, onları bulan sana kavuşuyor ve sana kavuşmayan, onları tanımıyor.” “İki iş arasında durakladığın, iki şey arasını ayıramadığın zaman, hangisinin nefse daha ağır geldiğine dikkat et ve onu yap. Çünkü nefse ağır gelen, ancak doğru, hak olandır.”
“Nefsin hevâsına, isteklerine uymanın alâmetlerinden biri de, nafile cinsinden olan iyilikleri çok yapıp, emirleri yapmakta gevşek davranmaktır.”
“Şehveti kalbden, kökünden söküp koparan Allah korkusu, yahut kalbden taşacak kadar O’na olan sevgidir.” “Senin ibâdetinin O’na faydası olmadığı gibi, isyanının da O’na hiçbir zararı yoktur, ibâdetleri, iyilikleri emr, günah ve kötülükleri yasak etmesi, hep senin içindir.”
“Faydalı ilmin şuaları (ışınları) göğüste (gönülde) yayılır ve kalbde kanâat ortaya çıkar.”
“İlimde esas, Allah korkusudur. İlmin yanında korku olursa, bu ilmin sana faydası olur. Yoksa o ilim, senin için noksanlık ve vebal olur.”
“Boynu büken, ihtiyâç duyuran kusur, büyüklük ve kibir veren ibâdetten iyidir.”
“Allahü teâlâ, diline isteme verince, sana ihsân edeceğini bil.”
“Namaz, kalbi günah kirlerinden temizler. Gayb perdelerini açar.”
“Allahü teâlânın lütf ve ihsânından, anlatılamayacak kadar bol zaman vermesi ve senin bunu değerlendirmemen, ömrünü helak ettiğini gösterir.”
“Allahü teâlâ üç ihsânla sana ikram eyledi. Seni, zikredici eyledi. O’nun bu ihsânı olmasaydı, sen, dilinle onu zikr edemez, kalbin hatırlayamazdı. Seni kendine nisbet etti. (Ya’nî sana Abdullah= Allahü teâlânın kulu dendi) Katında zikr olundun ve ni’metini sana tamâm eyledi.”
“Bu vücûd binasının direğini yıkmamak ve iyiliklerini atmamak lâzımdır. Devamlı olan âhıreti, geçici olan dünyâdan daha çok seven, akıllıdır. Nûru parlar, müjdeleri görünür. Böylece o, bu dünyâya kızarak yüzünü bundan çevirir. Bu dünyâya iltifât etmez, gönül vermez. Dünyâyı vatan ve mesken edinmez.”
“Karşılıkları âhırette verilen ibâdetlerin, tâatlerin, meyvelerini dünyâda tatmak, büyük müjdelerdendir.”
“Mahbûbundan, sevdiğinden karşılık bekliyen ve ondan maksadını, dileğini isteyen sâdık bir seven değildir. Çünkü muhib (seven), elinde olanı sevgilisi için verendir, sevdiğinde olanı almak isteyen değil.”
“Yâ Rabbî! Sen ihsânını kesmezken, senden başkasından nasıl birşey beklenir? Lütuflarının adedi değişmezken, senden başkasından nasıl birşey istenir?”
“Ey evliyâsına heybet elbisesini giydiren! Onlar, izzetinle azîz olmuşlardır. Sen, zikredicilerden önce zikr edicisin! Sen, kulların sana yönelmesinden evvel ihsân edicisin. İstiyenlerin istemesinden önce veren cömerdsin. Vehhâbsın, çok hibe edicisin. Sonra, bize hibe ettiklerinle sana geliyoruz.”
“Yâ Rabbî! Sana ibâdet ve tâat ettiğim zaman, senden korkum gitmediği gibi, isyan etsem de ümidim senden kesilmiyor.”
“Yâ Rabbî! Sen emelim olunca, emelime nasıl kavuşmam! Sana güvenince, nasıl kaybederim!”
“Yâ Rabbî! Muhakkak ki, kaza ve kaderin bana gâlibdir. Beni, şehvet zinciri ile kuvvetlenmiş nefsin arzuları esîr ettiler. Sen bana yardım et de kurtulayım. Bana yardım et! Kimseye muhtaç etme beni! ihsânınla, kendi isteklerimi bile arzu etmeyeyim. Evliyânın kalblerini nûr güneşleri ile aydınlatan sensin. Seni bununla bilirler, tanırlar. Birliğini bununla söylerler. Senden başkasını sevmesinler, başkasına sağınmasınlar diye, sevdiklerinin kalblerinden düşmanların sevgisini çıkaran sensin! Herkes onlara yabancı, fakat sevdikleri sensin. Cihan karşılarına dikilse de, onlara hidâyet veren, yol gösteren sensin. Seni kaybeden ne bulur? Seni bulan ne kaybeder? Senden başkasına râzı olan zarardadır. Sana baş kaldıran hüsrandadır.”
Tâcüddîn-i İskenderî, Hikem-ül-atâiyye isimli eserinde buyuruyor ki:
“İbâdet ve tâatları zamanında hemen yap ki, sonra yaparım diye geciktirmek onları yapmana mâni olmasın.”
“Ni’metlerin çokluğu, seni, onların şükrünü yapmaktan alıkoymasın.”
“Sözü ve hareketleri ile sana Allahü teâlâyı ve âhıreti hatırlatmıyan kimse ile arkadaş olma.”
“Bütün tâat, uyanıklık ve iffetin başı; kişinin nefsinden râzı olmamasıdır.”
“Nefsinden râzı olmıyan câhil bir kimse ile arkadaş olmak, nefsinden râzı ve memnun olan bir âlim ile arkadaşlık etmekten daha hayırlıdır. Çünkü nefs, dâima insanın kötülüğünü ister. Ondan nasıl râzı olunabilir.”
“Bir kimse bir günah işlediği zaman, bu günâhı, onun Allahü teâlâdan ümidini kesmesine sebep olmamalıdır. Belki bu, onun son günâhı olur. Buna tövbe eder de, Allahü teâlânın rızâsına uygun işler yapmaya başlar”
“Fâideli ilim; aydınlığı, gönülde ve kalbde yayılanı, kalbdeki perdeyi kaldıranıdır.”
“Amellerin en hayırlısı, onunla birlikte Allah korkusu meydana gelendir.”
“Madem ki, şeytan seni aldatmak için hiç gaflete düşmüyor, bu husûsta dâima uyanık duruyor, öyleyse sen de ondan gâfil olma ve yapacağı kötülüklere karşı, sen de ona karşı uyanık ol!”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 121
2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 273, 275
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 19, 20
4) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 70, 71
5) Câmiu kerâmat-il-evliyâ cild-1, sh. 317
6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-9, sh. 23
7) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 424
? Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 20
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 246, 373, 1074
10) Hikem-ül-atâiyye, Süleymâniye Kütüphânesi. Reşîd Efendi kısmı. No: 1013 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TÂCÜDDÎN-İ MERRÂKÛŞÎ
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin İbrâhim bin Yûsuf bin Hâmid olup, lakabı Tâcüddîn’dir. Tâcüddîn-i Marrâkûşî diye tanınmıştır. 700 (m. 1300) senesinden sonra Mısır’da Münye-Kâdüs beldesinde doğdu. 752 (m. 1351) senesi Cemâzil-âhır ayının 13. Pazar günü ikindi namazından sonra vefât etti.
Tâcüddîn-i Merrâkûşî’nin babası, Magrib memleketinde bulunan Merrâkûş beldesinden idi. Bu zât, Mısır diyarına gelip, Hayriyye bölgesinde bulunan Münye-Kâdüs beldesinde yerleşmiş idi. Tâcüddîn Muhammed bin İbrâhim burada dünyâya geldi. Sonra Kâhire’ye gidip, orada yerleşti. Orada yetişti. Şerîfiyye Medresesi’ne devam etti. Fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Kâdı’l-kudât Alâüddîn Ali bin İsmâil Konevî, Rükneddîn bin el-Kavbâ’ (veya Zekiyyüddîn bin el-Kavna’), Hâfız Müzzî, Muhammed bin Gali, İbn-ül-Kammâh ve daha başka âlimlerden okudu. Şafiî fıkıh âlimi oldu. Ayrıca nahiv ve daha başka birçok ilimde söz sahibi idi. İlim tahsili husûsunda tahammülü yüksek bir zât idi.
Tâcüddîn-i Merrâkûşî hazretlerinin ilimde yükselip, herkes tarafından beğenilmesini, takdîr edilmesini çekemeyenler, hased edenler çıktı. Bu sebeple, bir ara Kâhire’den ayrılıp, Dımeşk’a gitti. Orada, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin yaptırmış olduğu Mesrûriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Bir taraftan medresedeki ders okutma vazîfesine devam ederken, diğer taraftan, orada bulunan meşhûr âlimlerin sohbetlerinde bulunup, onlardan istifâde etmeye gayret etti. Hayâtı boyunca, hem ilim öğrenmek, hem de öğretmek için çok gayret etti. Bir ara Dımeşk’dan ayrılıp, tekrar Kâhire’ye döndü. Orada daha önce ilim öğrendiği Eşrefiyye Medresesi’nde ders verdi. Gece-gündüz ilimle meşgûl oldu. Hattâ son zamanlarda yemekten, içmekten bile kesilmişti. 752 (m. 1351) senesi Cemâzil-âhır ayının 13. günü sabahı kendisinde humma hastalığı başladı, öğle namazına kadar sabretti. Namazdan sonra evine gitti, ikindi namazında tekrar medreseye geldi. Namazdan sonra evine gitti. Eve girer girmez vefât etti. İlim öğretmekteki gayreti, bu şekilde vefâtına kadar devam etmiş oldu.
Tâcüddîn-i Sübkî buyurdu ki: “Muhammed bin İbrâhim ( radıyallahü anh ), zamanının fıkıh ve nahiv âlimi idi. Fetvâ verirdi. Devamlı ilim öğrenmekle meşgûl idi.”
Kırâat ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi, hatîb ve kadı. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Abdülhâlık bin Ali bin Sâlim bin Mekkî’dir. Mısrî nisbet edilip, Takıyyüddîn lakabı verildi. 636 (m. 1238) senesinde doğdu. 725 (m. 1325) yılında, Kâhire’de vefât edip, Karâfe kabristanına defnedildi.
Küçük yaşta temel din bilgilerini öğrenip, Kur’ân-ı kerîm kırâatini ta’lim etti. Busayrî’nin ( radıyallahü anh ) talebelerinden, Reşîd Attâr’dan, Radî İbni Bürhân’dan kırâat ilmini öğrendi. Kemâl Darîr’in huzûrunda, Kur’ân-ı kerîm ve Şâtıbî’nin kırâate dâir kasidesini okudu. Kemâl bin Fâris ve Takıyyüddîn Nâşirî’den de ilim tahsil etti. Zamanının en ileri gelen kırâat âlimi oldu. Diğer ilimlerde de söz sahibi idi. Çeşitli rivâyetlerdeki kırâatleri bilmekte çok ileri idi. İslâm memleketlerinden akın akın talebeler ondan kırâat ilmi öğrenmeye gelirlerdi. Teybersiyye ve Şerefiyye gibi Mısır medreselerinde dersler verdi. Hatîblik ve kadılık yaptı. İnsanlara, Kur’ân-ı kerîmi değişik rivâyetlere göre okuyup öğretti. Pekçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden; Ebû Hayyân, Şeyh Esîrüddîn ve “Şifâ-üs-sikâm” adlı eseriyle İbn-i Teymiyye gibi sapıkları rezîl eden Takıyyüddîn Ali bin Abdülkâfi Sübkî meşhûrdur.
Takıyyüddîn İbni Sâig’in kadılığı esnasında, Anteb’de Şeyh-üş-Şüyûh isminde bir kimse ortaya çıkıp, insanları doğru yoldan saptırmaya kalkıştı. O sapık kimsenin iddiası; “Ben bu zamana kadar hiç evlenmedim. Kadınlara karşı çok sabırlıyım. (Hâşâ!) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kadınlara karşı sabrı az idi” şeklinde idi. Bir talebesi de ona inandı. Hâlbuki bu sözünde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hakaret vardı. Onun bu sapık sözlerini, kadı şâhidlendirip muhakeme etti. Durum sultâna bildirildi. Tekrar muhakeme edildi. Dört mezhebten dört kadı bir araya gelip, o sapık kimsenin bu sözünden ve diğer hâllerinden kâfir olduğuna, müslümanları saptırdığına hükmedip, katlinin vâcib olduğunu bildirdiler. Aynı şeylere inanıp, onun sapık fikirlerini yaymağa çalışan talebesi ile birlikte katledildiler. Bu sapıkların katline fetvâ veren dört kadı; Şihâbüddîn Mâlikî, Nasîruddîn Adîm Hanefî, Takıyyüddîn İbni Sâig Şafiî ve İzzeddîn Dımeşkî Hanbelî adlarındaki zamanın en meşhûr dört âlimi idi.
İbn-i Sâig’in hutbelerini ihtivâ eden “Hutab” adlı bir eseri vardır.
Fıkıh, tefsîr, hadîs, kırâat, lügat ve nahiv âlimi. İsmi, Ali bin Abdülkâfi bin Ali bin Temmâm bin Yûsuf bin Mûsâ bin Temmâm el-Ensârî el-Hazrecî es-Sübkî eş-Şâfiî olup, künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı ise Takıyyüddîn’dir. 683 (m. 1284) senesi Safer ayında, Mısır’ın Sübk köyünde doğdu. 756 (m. 1355) senesinde bir Pazartesi gecesi Kâhire’nin dışında bir yerde vefât etti. Cenâzesi Bâb-ün-nasr denilen yere defnedildi. Cenâze namazı çok kalabalık bir cemâat tarafından kılındı. Cenâzeye katılanların bir ucu vefât ettiği evde, diğer ucu defnedildiği yer olan Bâb-ün-nasr denilen yerde idi.
Takıyyüddîn Sübkî daha küçük yaşta, babasının yanından ayrılmadan âlim oldu. İlim ile çok meşgûl olurdu. Bütün gün ve gecelerinin çoğunu ilim öğrenmekle geçirirdi. Evden sabah namazı için çıkar, öğle namazı vaktine kadar çeşitli âlimlerin derslerini dinlerlerdi. Öğlen namazından sonra eve gelir, yemeğini yer, akşama kadar ilmî çalışmalarına devam ederdi. Akşam olunca, tatlı ve hafif birşeyler yer, tekrar çalışmalarına devam ederdi.
Babası onu, onbeş yaşında iken evlendirdi. Babası, hanımı ve kayınpederi, onun ilimle uğraşması için bütün güçlerini sarf ettiler. Babası ile beraber bir ara Kâhire’ye gitti. Ezberlemiş olduğu Tenbîh’i ve diğer kitapları, oradaki meşhûr âlim İbn-i bint-il-Eaz’a ve diğer âlimlere okudu.
Takıyyüddîn Sübkî, fıkıh ilmini zamanın en büyük Şafiî âlimi Necmüddîn İbni Rifâ’dan; usûl ve diğer aklî ilimleri Alâüddîn Bâcî’den; mantık ve hılâf ilmini Seyfüddîn Bağdâdî’den; tefsîr ilmini Alâmüddîn Irâkî’den; kırâat ilmini Takıyyüddîn İbni Sâig’den; ferâiz ilmini Abdullah Gımârî el-Mâlikî’den; hadîs ilmini büyük hadîs âlimi Şerefüddîn Temyâti’den öğrendi. Şerefüddîn Dimyâtî’nin yanında çok kaldı. Nahiv ilmini Ebû Hayyân’dan öğrendi. Şeyh Tâcüddîn İbni Atâullah’in sohbetlerinde bulunarak ahlâk ilmini öğrendi.
Takıyyüddîn Sübkî ayrıca, İskenderiyye’de; Ebû Hüseyn Yahyâ bin Ahmed, Yahyâ bin Muhammed bin Abdüsselâm’dan, Kâhire’de; Ali bin Nasrullah bin Savvâf, Ali bin Îsâ bin Kayyım, Ali bin Muhammed es-Sa’lebi, Ebû Muhammed Abdülmü’min bin Halef Dimyâtî, Şihâb bin Ali el-Muhsinî, Hasen bin Abdülkerîm Sebtî, Mûsâ bin Ali bin Ebû Tâlib, Muhammed bin Abdülazîm bin Sekati, Muhammed bin Mükerrem Ensârî, Muhammed bin Muhammed bin Îsâ es-Sûfî, Muhammed bin Nâsr bin Emînüddevle, Yûsuf bin Ahmed el-Meşhedi, Ömer bin Abdülazîz’den Dımeşk’da; İbn-i Mevâzinî, İbn-i Müşerref, Ebû Bekr bin Ahmed bin Abdüddâim, Ahmed bin Mûsâ Deşti, Îsâ el-Mu’tasım, İshâk bin Ebû Bekr, Süleymân bin Hamza el-Kâdı’dan ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Reşid bin Ebû Kâsım, İsmâil bin Tebbâl ve birçok âlimden icâzet (diploma) aldı.
Kendisinden ise; Ebû Haccâc Mizzî, Ebû Abdullah Zehebî, Ebû Muhammed Berzâlî, İmâm-ı Sübkî ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinleyip, ilim öğrendiler.
Zehebî, “El-Mu’cem-ül-muhtâr” isimli eserinde, onun hakkında şöyle yazmaktadır “Takıyyüddîn Sübkî, dinin emir ve yasaklarına uyan, tevâzu sahibi, seçkin bir zât idi. İlim ve vekâr sahibiydi Fıkıh ve hadîs ilimlerini çok iyi bilir ve ders olarak okuturdu. Usûl ve Arabî ilimlerde ilmi çok fazla idi. İbn-i Sâig’den kırâat ilmini öğrendi. Pek güzel eserler yazdı. Ben ondan ilim öğrendim. Şam’da kadılık yaptı. Verdiği hükümlerden herkes memnun olurdu.”
Ebû Abbâs Ahmed bin Yahyâ, “Megârık-ül-ebsâr” adlı eserinde onun nesebini zikr ettikten sonra; “Takıyyüddîn Sübkî, dört mezhep içinde huccet, hepsinin müftîsi, hadîs âlimlerinin rehberi, kıymetli eserler sahibi bir âlimdir” demektedir.
Selâhüddîn Ebü’s-Safâ Halîl bin Aybek es-Safdî, “A’yân-ül-Asr” adlı eserinde, Takıyyüddîn Sübkî’nin, tefsîr, kırâat, hadîs, usûl, fıkıh, mantık, hılâf, nahiv, lügat ve edebiyat ilimlerinde çok yüksek olduğunu beyân ettikten sonra şöyle der: “İnsanlar ilimde küçük sularda iken, o, ilim okyanuslarına dalıyordu, insanlar karanlık yollarda yürürken, o, aydınlık yollarda yürüyordu. Takıyyüddîn Sübkî, dâima tebessüm ederdi. Heybetli bir görünüşe, yüksek bir yaradılışa sahipti. Hilmi pekçok idi. Elinde imkân olduğu hâlde, kimseden intikam almamıştır. Belâ ve musibete uğrayanlara çok acırdı. Gıybet, dedikodu asla yapmazdı. Çok zâhid idi. Dünyâya hiç rağbet etmezdi.”
Büyük âlim Bedruddîn Hasen bin Muhammed bin Habîb de, “İ’lâm-ül-a’lam bi ahvâli şeyh-il-İslâm” adlı eserinde, onun hakkında şöyle demektedir: “Takıyyüddîn Sübkî, zamanının allâmesi, şeyh-ül-İslâm, tefsîr, nahiv, hadîs, ferâiz, edebiyat, lügat, cedel, hılâf ve münâzara ilimlerinde zamanının en büyük âlimi idi. Adâletten asla tâviz vermeden kadılık yaptı. Dört mezhebde de huccet idi.”
Takıyyüddîn Sübkî, kıyısı olmayan bir deniz, kibir bulunmayan gönül sahibi, ölçüye sığmayan geniş bir ufuk idi. O, bozuk i’tikâd sâbiblerine karşı, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ve Eshâb-ı Kirâmın mübârek yolunu müdâfaa, etti. Tevessül, istigâse ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerinin ziyâretini kabûl etmeyen İbn-i Teymiyye’nin karşısına çıkarak, ona delîl ve vesîkalarla cevap verdi ve; “Heyhat’ Mescid-i Nebi ziyâret edilir de, o mescidin sahibi nasıl ziyâret edilmez? Zâten Resûlullah ( aleyhisselâm ) olmasaydı, bu mescidin fazileti bilinmezdi. Eğer Resûlullah ( aleyhisselâm ) olmasaydı, o yer mukaddes olmazdı. Orada takvâ üzere yapılmış bir mescid bulunmazdı” buyurdu.
Takıyyüddîn Sübkî, çok cömert idi. Eğer Hâtem-i Tâî onunla aynı asırda yaşasaydı, Takıyyüddîn Sübkî’nin cömertliği yanında, onun cömertliğinin adı bile olmazdı. O vekar sahibi ve heybetli idi. Herşeyi ile kendisinden önce gelmiş olan büyük âlimlerin yolunu ta’kib etti. Dımeşk onun ilim ve irfânıyla ma’mûr hâle geldi. Takıyyüddîn Sübkî’nin vera’ı çok idi. Az yer, az içerdi. Az bir yemekle iktifa ederdi. Çok namaz kılar, belâ ve musibetlere karşı sabrı hiç elden bırakmazdı. Allahü teâlâyı çok anardı. Sabah akşam zikirle (Allahü teâlâyı anmakla) meşgûl olurdu. Dâima murâkabe üzere idi. Doğru yolda bulunup, bu yola yardımcı olmakta ecdadı olan Ensârın (r.anhüm) izinde bulunuyordu. Gece-gündüz Kur’ân-ı kerîm okurdu. Âlimlerden, haberleri doğru olarak naklederdi. Seher vaktinde çok istiğfarda bulunur, Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilerdi. Allah korkusundan çok gözyaşı dökerdi. Dünyânın parlaklığına ve malına i’tibâr etmezdi. Elde ettiği makam ve mevkilerden ve herkesin kendisine gösterdiği teveccüh ve iltifâttan dolayı, kibir, gurûr ve ucba kapılmazdı. Her taraftan âlimler, halledemedikleri mes’eleleri arz etmek için ona müracaat ederlerdi. Sâlih ameller ve müstecâb duâlar sahibi idi. O, çok kerre mütevâzî ve gösterişsiz bir elbise ile dışarı çıkardı. Fakat o, sultânın merasim günlerinde dâima cübbe giyerdi. Oğlu, onun böyle cübbe giymesine çok hayret ederdi. Zîrâ, onun tabiatı böyle şeylere pek önem vermezdi. Bu yüzden oğlu Tâcüddîn Sübkî, babasına; “Ey babacığım, kadılık makamında otururken, yirmi dirhem etmeyen elbiselerle oturuyorsun. Fakat sultânın merasimlerinde cübbe giyiyorsun. Bunun sebebi nedir?” diye sordu. Takıyyüddîn Sübkî şu cevâbı verdi: “Evlâdım! Bu, Şafiî mezhebi ulemâsının şiârıdır. Bu âdetin unutulmasını istemem. Ben devamlı kalacak değilim. Benden sonra gelip bunu giyecekler. Yeni birşey ortaya çıkarmıyorum.
Takıyyüddîn Sübkî, tasavvuf yolunda bulunanlara çok hürmet eder ve onları severdi. “Tasavvuf yoluna girmiş olan kimse, Selef-i sâlihînin izinden gider, onlara tâbi olursa işte tasavvufta doğru olan yol budur” derdi. Takıyyüddîn Sübkî, kimde olursa olsun, fâideli birşeyi görünce onu beğenirdi. Faydalı ve güzel birşeyi, kendisinden küçük birisinden bile duysa, onu dinlemekten uzak durmaz, yüz çevirmezdi. O çok haya sahibi idi.
Kimseyi utandırmak istemezdi. Talebeleri ba’zan kendisine, bilinmeyen ve duyulmamış birşey gibi herhangi bir konuyu anlattıkları zaman, onlara birşey demez, onları hoş karşılardı. Hattâ onlara garip birşey imiş gibi anlattıkları o konuyu, çeşitli kitaplardan naklederdi. Bu sebeple talebeler, ona hayret ederdi. Zîrâ onlar, ilk önce onun bu mes’eleden haberi yok sanırlardı. Fakat Takıyyüddîn Sübkî, yine de onların heveslerini kırmazdı. O, âlimlere karşı çok edebli idi. Onun Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) olan muhabbeti, sevgisi ve hürmeti, anlatılamıyacak derecede idi.
İlmî üstünlüğü: Takıyyüddîn Sübkî, her ilimde mütehassıs idi. Selef-i sâlihînin yolunda, sünnet-i seniyye üzere bulunuyordu. Hakkı söylemekten çekinmezdi. Ayakta, otururken, binekte ve yürürken bile Kur’ân-ı kerîm okurdu. Hocaları ona çok kıymet verirdi. Mütehassıs olduğu bütün ilim dallarında, zamanında onun gibisi görülmedi. Bütün âlimler, onun bütün zamanını ilme adadığına inanırlardı.
Zehebî, onun ilmî üstünlüğünü şöyle dile getirmektedir: “Takıyyüddîn Sübkî, ezberde ve tenkid husûsunda İbn-i Maîn gibi; Fetvâları husûsunda Süfyân-ı Sevrî ve İmâm-ı Mâlik gibi; cedel ve mubâhese ilminde Fahruddîn Râzî gibi; nahiv ilminde Müberred ve İbn-i Mâlik gibi idi.”
Takıyyüddîn Sübkî, bir ilim dalında ders verirken, herkes onun sâdece o dalda âlim olduğu ve bütün zamanını o ilim için harcadığını zannederdi. Zîrâ o, bir konuyu en ince noktalarına kadar açıklardı. Birgün Takıyyüddîn Sübkî yanıda İbn-i Rif’a ile birlikte Ebû Muhammed Dimyâtî’nin yanına gitti. O, Takıyyüddîn Sübkî’yi görünce; “Büyük hadîs âlimi hoş geldin” dedi. Bu duruma, Takıyyüddîn Sübkî’nin fıkıh ilmindeki üstünlüğünü bilen ve onun sâdece fıkıh ilminde mütehassıs, fakat diğer ilimlerde o kadar üstün olmadığını sanan İbn-i Rif’a çok şaşırdı. İbn-i Rif’a, ona bu sözüyle ne demek istediğini sordu. Ebû Muhammed Dimyâtî; Takıyyüddîn Sübkî, fıkıh ilminde olduğu gibi, hadîs ilminde de imamdır” dedi. Bu konuda Şemsüddîn Muhammed bin Abdülhâlık Makdisî de şöyle demektedir: “Takıyyüddîn Sübkî’nin huzûrunda kırâat ilmini öğreniyordum. Onun kırâat ilmine dâir geniş ve derin bilgisini görünce, kendi kendime, “Herhalde Takıyyüddîn Sübkî, bütün hayatı boyunca kırâat ilmi üzerine çalışmış, başka ilimlerle uğraşmamış, insan ömrünü verse, bundan daha çoğuna gücü asla yetmez” diye düşünüyordum.” Seyfüddîn Ebû Bekr Harirî de. “Nahivde onun gibisini görmedim” demektedir.
Oğlu Tâcüddîn Sübkî, babasının ilmî üstünlüğü hakkında şöyle demektedir: “Babam Takıyyüddîn Sübkî’nin anlayışı ve kavrayışı çok kuvvetli idi. Tefsîr ilminde, hadîs-i şerîf metin ve senetlerinde, hadîs râvîleri ve onların hâl tercümeleri ve hadîs ilmi ile ilgili diğer husûslarda, siyer ve megâzide İmâm idi. Eshâb-ı Kirâm ve Tâbiîn-i izamın ictihâdlarını, diğer meşhûr âlimlerin mes’eleler hakkındaki sözlerini ve hükümlerini çok iyi bilirdi. Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî mezhebinin âlimleri onun yanına geldiğinde, onun herbiri, kendi mezheblerinin fıkıh kitaplarına göre yaptığı nakiller karşısında hayrette kalırlardı. Ayrıca Şafiî mezhebinde çok derin bilgiye sâhib bir âlim idi. Bilhassa anlaşılması zor mes’eleleri çözmede çok mahir idi. Derslerini dinleyen, onu her mes’eleyi bilen, bilmediği birşey olmayan bir ilim deryası olarak görürdü. O, bir hadîs-i şerîf hakkında râvîsini bilmiyorum dediği zaman, o hadîs-i şerîfi, meşhûr altı hadîs kitabında ve meşhûr müsnedlerde bulmak mümkün değildi.
Takıyyüddîn Sübkî, İmâm-ı Şafiî’nin “El-üm” isimli meşhûr eserini, Müzenî’nin Muhtasar’ını ve benzerlerini ezberlemişti. Kelâm ilminde ve bozuk fırkaların i’tikâdlarını ve nerede sapıttıklarını çok iyi bilirdi. Arab edebiyatına ve lügat ilmine vâkıftı. Sîbeveyh’in meşhûr eseri olan “Kitab”ı ve İbn-i Usfun’un “Mukarreb” adlı eserini, herkesi hayran bırakacak şekilde ders olarak okuturdu.
Oğlu Tâcüddîn Sübkî diyor ki: “Babam, Arab dili ve edebiyatına o kadar vâkıf idi ki, yanında Kâdı Celâlüddîn’in yazdığı “Telhis” adlı eseri, bir başka âlim ile beraber okuyordum. Bu kitabı daha önce okumamıştım. Babam bu kitabı benim için okutuyordu. Biz derse gelmeden önce, dersi çok iyi mütâlâa ederdik. Babam derse başlayınca, bizim bilmediğimiz konulardan ve edebiyat âlimlerinin sözlerinden nakiller yapar, bunlar üzerinde zihinleri açan ve neş’e veren tatlı açıklamalarda bulunur ve ince, derin nüktelere temas ederdi. Yine babamdan, İmâm-ı Fahruddîn-i Râzî’nin “Mahsûl”, “Erbeîn” ve “Muhassal” isimli eserlerini de okudum. O, bunların üçünü de ezberlemişti. Babam, Şeyh Ebû Hâmid, Kâdı Hüseyn, Kâdı Ebû Tayyib’in ve mütekaddimîn âlimlerinin kitaplarına ve Ta’lika, Şâmil, Tetimme, Nihâye, Mahâmilî adlı eserlere çok vâkıf olduğu için, onlardan nakillerini ezbere yapardı.”
İbn-i Râfi’ şöyle anlatır: “Takıyyüddîn Sübkî, birgün bahçesine gitmişti. Ondan sonra biz de oraya gittik. O uyuyordu. Onu rahatsız etmedik. Biraz sonra uyandı. O, âdeti üzere devamlı abdestli bulunurdu. Uyandıktan sonra abdest almaya gitti. O abdest almaya gidince, yattığı yerde, başının altında bir not defteri gördük. Ona baktığımızda, “Minhâc” şerhinden alınmış ba’zı notların yazılı olduğunu gördük. Yanımda bulunan arkadaş, o notlara bakınca şöyle dedi: “Onun bu kadar sahifeyi ezberinden yazmasına, Râfi’nin kitabından ve Ravda adlı eserden yaptığı nakillere hayret etmiyorum. Esas hayret ettiğim şey; “Mücerred” kitabından, “Şâmil” kitabından, İbn-i Sabbag’dan yaptığı nakillerdir. Hâlbuki onun yanında, Minhâc, beyaz kâğıt ve divitten başka birşey yoktu.”
Takıyyüddîn Sübkî, mubâhese, tahkîk ve ilmî münâzaralarda zamanının en büyük âlimi idi. Onun ilimde derya gibi olduğunu herkes kabûl ediyordu. Zekâsı çok kuvvetli idi. Birşeyi duyar duymaz hemen ezberlerdi. Ezberlediğini de unutmazdı. Onda kuvvetli bir hafıza ile, insanı hayrette bırakan bir anlama kabiliyeti vardı. Böylesi, insanlar arasında çok az bulunurdu. Bu, Allahü teâlânın, kullarından dilediğine ihsân ve lütfettiği bir ni’mettir.
Oğlu Tâcüddîn Sübkî şöyle anlatır: “Bir gece ben, Hâfız Takıyyüddîn Ebü’l-Feth, Cemâlüddîn Hüseyn, Şeyh Fahruddîn Akfeshî ve daha birçok âlim, babamın yanında toplanmıştık. Orada bulunanlardan birisi bana; “Takıyyüddîn Sübkî’nin bir münâzarasını dinlemek istiyoruz. Aramızda senden başka onu râzı edecek birisi yok” dedi. Bunun üzerine ben, babama; “Bu cemâat münâzaranızı dinlemek istiyorlar” deyince, “Bismillah” dedi. Ben onun benim bu teklifime, bana olan sevgisinden ve benim öğrenmemi istemesinden dolayı kabûl ettiğini biliyordum. Sonra bize, “Hakkında sizin sayınız kadar kavl bulunan bir mes’ele gösterin. Herbiriniz bu kavillerden birisini seçsin. Sonra münâzara için yanıma otursun” dedi. Ben; “Haram mes’elesi üzerinde konuşalım” dedim. Sonra; “Gidiniz, herbiriniz müdâfaa edeceği sözü iyice mütâlâa etsin ve yazıp gelsin” dedi. Biz onun yanından ayrıldık. Herbirimiz, gece yarısına kadar bütün gücümüzle çalıştık. Sonra babamın yanına geldik. Arkadaşlardan birisi, onunla münâzara için öne geçti. Babam ona; “İstersen, delîl getiren ol, ben getirilen delîli red eden olayım, istersen aksi olsun” dedi. Daha sonra herbirimiz teker teker, müdâfaa ettiğimiz söz için delîller getiriyor, o ise bu bizim delîlimizi red ediyor ve bizim sözümüzün niçin yanlış olduğunu da ayrıca izah ediyordu. Neticede hepimiz onun karşısında konuşmaktan âciz kaldık. Sonra babam, herbirimizin sözünü teker teker ele alıp, herbirinin müdâfaasını yaptı. Onun müdâfaasını yaptığı söz sonunda, biz; “Doğru olan budur” diyorduk. En sonunda hak olan şeyi söyledi Hepimiz bu açıklama karşısında hayretler içinde kaldık.”
Kerâmetleri: Takıyyüddîn Sübkî’nin çok kerâmetleri görüldü. Onun ile inatlaşan kimsenin, başına mutlak birşey gelirdi. Kendisinden kerâmet hâsıl olunca veya birisi kerâmetinden bahsedince çok sıkılırdı.
Şöyle anlatılır: “Kâdı’l-kudât Cemâlüddîn Züreî, Mensûriyye Medresesi’ndeki müderrislik vazîfesinden, Şam kadılığına ta’yin edilince, Takıyyüddîn Sübkî onun yerine müderrislik vazîfesine ta’yin edildi. Bir müddet sonra, Cemâlüddîn Züreî, Şam kadılığından azledildi. Bu sırada Şam Naibi Argûn, Hicaz’da bulunuyordu. Bu naibin, Cemâlüddîn Züreî ile arasında çok iyi bir dostluk vardı. Züreî’nin azledilmesi Argûn’e ulaşınca, buna çok üzüldü ve Mısır’a varınca, Mensûriyye müderrisliğini, Takıyyüddîn Sübkî’den alıp, tekrar Züreî’ye vermeye karar verdi. Bu haber Takıyyüddîn Sübkî’ye ulaşınca, o buna çok üzüldü. Bu haber üzerine o, gece iki rek’at namaz kılarak, Allahü teâlâya niyazda bulundu. Bu sırada; “Argûn tutuklandı” diye bir ses duyuldu. Ertesi gün derse gittiğinde kendisine, Nâib Argûn’un tutuklandığı söylendi.”
Şam Naibi Aydoğmuş’un, Takıyyüddîn Sübkî’ye sıkıntı vermesini Şeyh Behâüddîn şöyle anlatır: “Nâib ile Takıyyüddîn Sübkî arasındaki anlaşmazlık çok ileri safhaya varmıştı. Sonunda Takıyyüddîn Sübkî, kadılıktan ayrılmaya karar verdi. Selâhiyye Medresesi’nde ders verdiği yere gitti. Burada odasına girdi. Kapıyı kapayarak, kadılıktan ayrılması husûsunda istihâre yapacaktı, İki rek’at namaz kılmaya başladı, ikinci rek’atin ikinci secdesinde iken bir ses duydu. Bu ses; “Her insan için, önünden ve arkasından ta’kib eden melekler vardır. Onu Allahü teâlânın emriyle korurlar. Muhakkak ki Allah, bir topluma verdiği ni’meti, onlar kendilerindeki iyi hâli fenâlığa çevirmedikçe bozmaz. Bir topluma da Allahü teâlâ bir kötülük diledi mi, artık onun geri çevrilmesine hiçbir çâre yoktur. O toplum için (kendilerine yardım edecek) Allahü teâlâdan başka bir yardımcı da yoktur” meâlindeki Ra’d suresi onbirinci âyet-i kerîmesini okuyordu. Bunun üzerine kadılık vazîfesinden ayrıldı. O zaman Emîr, Bedrüddîn Genkilî bin Baba idi. Takıyyüddîn Sübkî ile Aydoğmuş arasındaki mes’eleye o da üzülmüştü. Takıyyüddîn Sübkî’yi çok seviyordu ve onu haklı buluyordu. Fakat Aydoğmuş gibi bir devlet adamını da görevden almak ba’zı sebeplerden dolayı zor idi. Bedrüddîn Genkilî, Takıyyüddîn Sübkî için; “Eğer o, Allahü teâlâ indinde kıymetli bir kul ise, cenâb-ı Hak onu bu sıkıntıdan kurtarır ve rahata erdirir” diyordu. Kısa bir süre sonra, Aydoğmuş’un aniden ölüm haberi geldi. Bu ölüm haberi Takıyyüddîn Sübkî’ye ulaşınca ağladı. Sonra kalkıp namaz kıldı.”
Şöyle anlatılır: “Takuztimûr Mısır’da iken, Takıyyüddîn Sübkî ile çok samimî idi. Takuztimûr. Şam nâibliğine ta’yin edilince, ba’zı kimseler onun Takıyyüddîn Sübkî’ye karşı olan tavrını değiştirdiler. Takıyyüddîn Sübkî ile Takuztimûr arasındaki anlaşmazlık yüzünden, Takıyyüddîn Sübkî Mısır’a çağırıldı. Takıyyüddîn Sübkî Şam’dan ayrılınca, onun yokluğu hemen hissedildi. O Mısır’a varır varmaz, Takuztimûr Şam’da vefât etti.”
İmâm-ı Sübkî şöyle anlatır: “Babam Takıyyüddîn Sübkî’ye rahat vermiyenlerden birisi de, Şam naibi Argûn Şah idi. Birgün babam, Argûn Şah’a; “Ey emir, ben de, sen de birgün öleceğiz” dedi. Argûn Şah da ona; “Ey Kâdı! Bu şehirde kaç nâib gördün?” diye sorunca, o; “Şu kadar nâib gördüm” dedi. Argûn Şah; “Benden başkası sana rahat vermedi” deyince, o’; “İleride sen de göreceksin” dedi. Biz, birgün yatsı namazını kılmak için toplanmıştık. Namazı kıldıktan sonra, babam yüksekçe bir yere çıktı. Başı eğik bir vaziyette durmaya başladı. Hiç konuşmuyordu. Ayakta olduğu hâlde, sabah namazına kadar aynı vaziyette kaldı. Bu sırada öyle heybetli bir hâli vardı ki, ta’rîfi, anlatılması çok zordu. Onu bu hâlde gören kimse, şayet o anda onu bir arı sokmuş olsaydı, asla bunu hissetmiyeceğine inanırdı. Sonra oradan inip yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldı, inerken bize; “Argûn Şah’ın işi bitti” dedi. Salı günü Trablus’tan yola çıkan Ulcîbuğa isminde birisinin, Perşembe günü gecenin yarısında Argûn Şah’ın başını kestiğini öğrendim. Sonra babamın odasına geldim, içeride Kur’ân-ı kerîm okuyordu. Biraz bekledikten sonra kapıyı çaldım. Kur’ân-ı kerîm okumasını keserek kapıyı açtı. Bana; “Müslüman kardeşin için şemâtet yapmayı bırak (şemâtet; başkasına gelen belâya, zarara sevinmektir). Belki Allahü teâlâ ona afiyet verir de, seni o musibete düçâr eder” dedi. Sonra ben ona, biraz sevinçli bir hâl içinde; “Argûn Şah öldürüldü” dedim. O zaman bana; “Kim demiş? Sus! Bu ne biçim söz böyle! Müslüman kardeşin hakkında şemâtet yapma dedik, değil mi?” dedi. Bana kapıyı açıp “Şemâtet yapma” demesi, benim ona ne söyleyeceğimi, Allahü teâlânın ona bildirmesi, onun bir kerâmetidir.”
Şöyle anlatılır: “Takıyyüddîn Sübkî bir mes’ele hakkında hüküm vermişti. Bu hükmünde de kararlı idi. Şam naibi Argûn Kâmili, bu hükmünden dolayı ona karşı çıktı. Bu mes’ele Şam ve Mısır’da önemli bir konu hâline geldi. Bu sırada Kâdı Selâhüddîn Safdî, Takıyyüddîn Sübkî’nin yanına gelerek; “Efendim! Bu mes’ele aleyhimize olmaktadır. Onlar hakka itaat etmezler, hakka boyun eğmezler. Niçin kendinizi tehlikeye atıyorsunuz? Niçin onlarla mücâdele ediyorsunuz?” deyince, o uzun süre düşündükten sonra; “Vallahi, Allahü teâlâdan başkasının rızâsını düşünmem. Benim için önemli olan, Allahü teâlânın rızâsıdır” dedi. Bunun üzerine ben, onun baskı ve lâflar ile haktan ayrılmıyacağını anladım. Nâib Argûn Kâmili bir süre sonra görevinden alındı ve çeşitli eziyetler başına geldi. Ölünceye kadar çeşitli üzüntüler içinde ve işsiz güçsüz olarak yaşadı.”
Vefâtı: Takıyyüddîn Sübkî, 755 (m. 1354) senesi Zilka’de ayında zafiyete yakalandı. Vefât edinceye kadar bu hastalık devam etti. Oğlu İmâm-ı Sübkî, Şam kadılığına ta’yin edildikten bir ay sonra Mısır’a gitti. Kendisi dâima; “Ben Mısır’da vefât ederim” derdi. Mısır’a gidince, orada birkaç gün hasta olarak kaldı. 756 (m. 1355) senesinde Kâhire’nin dışında bir yerde vefât etti. Cenâze namazına çok kalabalık bir cemâat katıldı. Cenâzesini taşıyanların bir ucu, defn edildiği yer olan Bâb-ün-Nasr’da iken, diğer ucu vefât ettiği evin önünde idi.
Büyük âlim Fahrüddîn Darîr şöyle anlatır: “Takıyyüddîn Sübkî ile görüşmemiştim. Bu zât, müslümanların en büyük âlimlerinden idi. Cenâzesinde ben de bulundum. Bunu sırf Allahü teâlânın rızâsı için yapmıştım. Onun ailesinden kimseyi tanımıyordum. O günün gecesinde yatınca, rü’yâmda onu gördüm. Yüksekçe bir yerde idi. Bana; “Yaptığın o güzel iş, yerine ulaştı” dedi.
Takıyyüddîn Sübkî’nin vefâtından sonra birçok kimse, onun Allahü teâlânın indinde nail olacağı yüksek durumlarla ilgili güzel rü’yâlar gördü.
Sâlihlerden birisi şöyle anlattı: “Vefâtından iki veya üç gece sonra, Takıyyüddîn Sübkî’yi rü’yâmda gördüm. “Allahü teâlâ sana ne muâmele buyurdu?” diye sordum. Bana şöyle cevap verdi: “Bana Cennet kapıları açıldı. Gir denildi. Ben; “İzzetin hakkı için yâ Rabbî! Benim cenâze namazımda bulunanların da girmesini isterim” dedim.”
Takıyyüddîn Sübkî’nin vefâtı üzerine birçok mersiyeler yazıldı. Burhânüddîn İbrâhim Kîrâti onun vefâtı üzerine şunları yazdı: “Ey Takıyyüddîn Sübkî! Senin kabrin af ve mağfiret yeri, Rahmânın meleklerinin konakladığı yer oldu. Rûhun Cennet köşklerinde yerleşti. Oralarda ihsân üstüne ihsân, lütuf üstüne lütuf ile mükâfatlandırıldı. Oralarda selâm ile karşılandı. Ona Cennetten hediyeler getirildi. Melekler onun gelmesiyle sevindiler. Dünyâ onun için ilk mekân idi. Cennetin yüksek dereceleri ikinci mekânı oldu. Onun kabrinde, ilmin ve Kur’ân-ı kerîmi çok okumanın heybeti var.”
Şihâbüddîn Hüseyn bin Muhammed’in onun için yazdığı mersiye de şöyledir: “Kâdı’l-kudât Takıyyüddîn Sübkî aramızdan ayrıldığı için, ona gözyaşı bittikten sonra kanla ağlamak lâyıktır. Kim onun kabrinde göz yaşı dökerse, bunun için asla kınanmaz. Asrın âlimi vefât eyledi. Allahü teâlâ onun kabrini Cennet bahçesi yaptı.”
Oğlu Ahmed’in söylediği mersiye ise şöyledir: “Ey ilim ve din talibi olan kimse, aradığın âlim şimdi kabirdedir. O vefât etti. Uyku, seher vakti ağlayanlara nasıl yaklaşabilir. Onlar lezzetlerinden ve zevklerinden mahrûm olmuşlardır. Ey Mısır’a gidenler, orada alev alev ateş yanmaktadır.”
Takıyyüddîn Sübkî oğluna şöyle nasîhat etti: “Ey Oğul! Vaktini boş yere geçirsen bile, seher vaktinde uyanık olup, ibâdet ve tâatle meşgûl olmayı kendine âdet edin. Seher vaktinde uyuyan kimseye çok çok yazık.”
Takıyyüddîn Sübkî’nin büyük oğlu Ebû Bekr Muhammed için söylediği şiirin tercümesi şöyledir: “Ey Oğul! Sana yapacağım nasihatimi ihmâl etme. Sözüme iyi kulak ver. Bu nasihatim, sana rehber olur. Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmi ve sahih olan hadîs-i şerîfleri ezberle, usûl-i fıkhı çok iyi bil. O, senin sağlam ve doğru konuşmanı sağlar. Nahiv ilmini öğren. Bu anlayışını arttırır. Zâhirî ilimlerde, İmâm-ı a’zâm, İmâm-ı Şafiî, İmâm-ı Mâlik ve İmâm-ı Ahmed’in, tasavvufta Cüneyd-i Bağdâdî’nin talebelerine ve onlara tâbi olanlara uy. Her işinde Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sünneti seniyyesine uy, saadete kavuşursun, ilimde Allahü teâlânın rızâsını gözet, sâlihlerin yoluna kavuşursun. Allahü teâlâdan kork, emrettiklerini yap, yasak kıldığı şeyleri yapma. Dünyâya rağbet etme. Başına gelen belâ ve musibetleri; kulluk vazîfelerini yerine getirerek, yalvarıp yakararak Allahü teâlâya arz et. Belâ ve musibetlere karşı sabırlı ol. Sana ihsân ettiği ni’metlere karşı, Allahü teâlâya şükret ve hamdet.
Doğru ve samîmi olarak vera’a yapış, şüphelilerden uzak kal. Rabbine itaat et. O’nu secde eyle, ilim öğrenmekte çok gayretli ol. Diline de sâhib ol.”
Takıyyüddîn Sübkî’nin diğer bir şiirinin tercümesi şöyledir: ilâhî! Bütün işlerimi sana havale ettim. Yâ Rabbi, sen lütuf eyle. Yâ Rabbî Sen beni muhafaza eyle, elimden tut. İş başında olmakta rahat yoktur. Üç şey bundan müstesnadır. Akıllı kimse bunları taleb eder. Bunlar; hak ile hükmetmek, bâtıl olan bir şeyi ortadan kaldırmak ve muhtaç olana fâide vermektir. Kişinin kemâli ilim iledir, makam ve mertebe ile değildir. İlim rütbesi, rütbelerin en üstünüdür. Âlimler, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) ilmine vâris oldular. Karanlıkta yürüyenler, âlimler vasıtasıyla doğru yolu buldular. Muhammed aleyhisselâmın dînine ve O’nun bildirdiklerine vâris olmaktan başka iftihar vesilesi, O’nun güzel ve nümûne olan ahlâkiyle ahlâklanmaktan başka fazîlet yoktur. Kişi ilme iyi yapıştığı zaman, anlaşılmayan şeyler zamanla kolayca anlaşılır hâle gelir. Şek ve şüpheler koybolur. Herşey açıklığa ve aydınlığa kavuşur. İlim rütbesi öyle bir rütbedir ki, sahibini, ehlini, yıldızların üstünde bir mertebeye çıkarır. Eğer rüşde ve doğru yolu bulmaya tâlib isen, bunu istiyorsan, önce ilim rütbesine talib ol. Umulan ve kavuşulmak istenilen en yüksek ve en hayırlı akıbete kavuşursun. Malı ve herhangi bir makamı, ilme eşit tutma. Farzet ki, dünyâ malı ve mülkü senden uzaklaştı. Dünyâ malına aldırmazsan, sana en iyi bedel olarak Cennette çeşitli ni’metler verilir. İnsan iyi, doğru ve sâlim bir şekilde düşünürse, ilimden daha tatlı ve lezzetli bir şey olmadığını anlar.”
Takıyyüddîn Sübkî buyurdu ki: “Sûfî; Hakka doğruluk, halka karşı güzel ahlâk üzere olan kişidir.”
“Tefekkür ettim, düşündüm. Gördüm ki, bütün fesadın başı kibirdir. Kibir, şeytanın büyüklenip kendini beğenmesi ile işlenen ilk günah oldu. Kalbde kibir, büyüklenme hâsıl olduğu zaman, kendisini büyük görüp, başkalarını aşağı görür. Kibir, kalbi nasihat kabûl etmekten ve emre itaat etmekten alıkoyar. Kalbde kendini hor ve hakîr görme hâsıl olunca, İslâm âlimlerine itaat eder ve sözlerini dinler. İslâm âlimlerinin sözleri ve nasihatleri ona te’sîr eder. Bu vesile ile hakkı tanır. Nihâyet her hayır ve iyiliğe kavuşur.”
“Bütün salâhı, iyiliği, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) şu iki mübârek sözünde buldum: “Nefsine yapış ve evin geniş olsun.” Nefse yapışmaya gelince; insan kendisi ile meşgûl olursa, nefsini ma’nevî kirlerden ve kötülüklerden alıkoyar. Nefsine iyi ve övülen güzel hasletleri ve sıfatları kazandırır. Bu vesile ile Allahü teâlâya yakın kimselerden olur. Hem, insanlarla uğraşmakta hayır ve fâide yoktur. “Evin geniş olsun” sözüne gelince; burada, selâmetin insanlardan uzak olmakta olduğu beyân buyurulmaktadır. İnsan evinden çıktığı zaman, her türlü rezalete bulaşır ve kötü işler yapar. Bu mevzûda şöyle bir şiir yazdım: Kalbin kibri, doğru yolu kabûl etmeye mânidir. Onun için kendini büyük görme, mütevâzi ol. Evinde kal, ondan bir karış bile ayrılma. Eğer evden ayrılırsan, pekçok kötülüklerle karşılaşırsın.”
Şu yedi şey, insanın saadetine vesile olur: 1) Din, 2) ilim, 3) Akıl, 4) Edeb, 5) Hayırla anılmak, 6) insanlara sevgi göstermek, 7) insanlardan külfeti ve zorluğu kaldırmak.
Din: Dünyâ ve âhıret saadetinin başıdır. Hidâyet ve tevfîk Allahü teâlâdandır. Ancak, kul hidâyete ve tevfîke vesile olacak sebeblere yapışmakla me’mûrdur. Denilmiştir ki: “Rabbin lütfu ve ihsânları pekçoktur. Onun için bunları isteyiniz ve arayınız. Kalb; din, îmân, ilâhî ma’rifetler ve güzel hâller ile iyi olur. Dil ise, İslâm, doğruluk, hak söz, iyiliği emretmek ve kötülükten menetmekle ve daha başka güzel şeyleri söylemek, gıybet ve koğuculuk gibi kötü işleri terketmekle güzelleşir ve iyi olur. Diğer a’zâlar ise, tâatları yerine getirmekle, büyük ve küçük günahlardan, haramlardan sakınmakla güzelleşir. Bu iyi hâllerin hepsi, kul tarafından istenir ve aranır. Ancak meydana gelmeleri, hâsıl olmaları, Allahü teâlânın hidâyeti ile olur.
İlim: Ba’zı kimseler, zihin bakımından ilim elde etmeye, âlim olmaya müsait değildir. Bu sebeple, ilim ile mükellef değildir. Ona, dinin emirlerini yerine getirecek kadar emir ve yasakları öğrenmesi kâfidir. Bunlardan daha fazlasını kaldıramaz. Bir kısım kimse de vardır ki, zihni ve zekâsı ilim elde etmeye müsaittir. Bunların, zihinlerini ve zekâlarını dünyâ ve âhırette kendisine fâide te’min edecek olan ilimlerde kullanması gerekir. Herkes zihninin ve zekâsının durumuna göre gayret gösterir. Bir kimsenin zihni ve zekâsı ilim için müsait olur da, vaktini ilimle değilde, boş şeylerle zayi ederse, sonu hüsran olur. Pişmanlığın fâide vermiyeceği günde, çok pişman olur. Genç olup, kabiliyetli olan kimsenin, zihnini, gençliğini, sıhhatini ve vaktini, dünyâ ve âhırette fâideli olacak ilmi elde etmek için harcaması lâzımdır. Yoksa zihni ve zekâsı, gün geçtikçe keskinliğini ve kuvvetini kaybeder, yaşlanır, hastalıklara yakalanır da, artık bu hastalık ve rahatsızlık hâlleri ile meşgûl olmaya başlar. Nihâyet, keşke gençliğimin, sıhhatimin ve vaktimin kıymetini bilseydim, der. Fakat artık iş işten geçmiştir.
Kişinin, din ve ilim yolunda kendisine rehberlik edecek ve terbiye edecek bir hocaya ihtiyâcı vardır. İnsanların çoğunda, din husûsunda böyle bir hocaya ihtiyâç vardır. Ancak ba’zı zâtlar, böyle bir hocaya ihtiyâç duymazlar. Bunlar, Allahü teâlânın kendilerine husûsî olarak lütuf ve ihsânda bulunduğu, husûsî hidâyetine mazhar kıldığı seçilmiş kimselerdir, İlimde ise, tecrübem, hocaya ve bir rehbere olan ihtiyâcın zarûretini göstermektedir. İlimde hoca mutlaka lâzım ve talebenin kabiliyet derecesinde ondan faydalanması îcâb etmektedir. Alma kabiliyeti olmayan, zâten hocadan istifâde edemez. Alma kabiliyeti olan da; kalbiyle ve herşeyi ile hocaya yönelip, ona teslim olup, onu Can kulağı ile dinlediği zaman, ancak kabiliyeti kadar istifâde edebilir. Talebenin Kalbi ayna gibidir. Hocanın sözleri ise, aynada görülen sûret gibidir. Aynada sûretin iyi görünmesi, aynanın cilasının çokluğu, parlaklığı ve karşıdaki sûretin tam karşısında olmasına bağlıdır. Talebede alma kabiliyeti ve kabûl etme husûsiyeti bulunursa, öğretilen şeylerin talebenin kalbinde devamlılığı, hocanın ders verişine, anlatışına ve öğretişine göre değişir. Burada iki şeyin te’sîri vardır: 1- Alma kabiliyeti olan bir talebenin anlatılanları ve öğretilenleri iyi öğrenip, uzun zaman unutmamasında, hocanın ilminin azlığı ve çokluğunun mühim te’sîri vardır. Bu sebeble, İmâm-ı Şafiî’nin ilim öğretişi nerede, bizim gibilerin ilim öğretişi nerede? Biz onların yanında hiç kalırız. 2- Talebenin anlatılanları iyi öğrenmesinde, hocanın talebeye nasihat edip, onları sevmesinin de te’sîri büyüktür. Hoca talebesini ne kadar çok severse, ona daha çok teveccüh eder, ilmi daha kolay ve daha iyi öğretmeye çalışır. Hoca, talebeye karşı baba gibidir. Talebesini, babanın oğlunu terbiye etmesi gibi terbiye eder. Eğer hocada, hocalık ve babalık vasıfları birleşirse, maddî ve ma’nevî babalık kendisinde birleşmiş olur. O zaman sevgi, nasihat ve gayret, kemâl derecesine ulaşır.
Akıl: Din ve dünyâ saadetine akılla kavuşulur. Akıl iki çeşittir. Biri doğuştan var olan akıl, diğeri de sonradan kazanılan akıldır. Doğuştan akıldan mahrûm olan kimse ile zâten konuşulmaz. Bundan Allahü teâlâya sığınım. Akıl ve basiretten nasîbi olan kimse, hergün, hattâ her ân yeni yeni şeyler öğrenir. Akıllı kimse, dünyâ ve âhıretine fâide verecek şeyler için çalışır. Bunlardan başkasında hayır yoktur. Dünyâ için çalışması, geçimini te’min etmesi, dini için çalışması ise, âhıret saadetini kazanmak içindir. Akıllı bir kimse bir kelime duyarsa, o kelimenin ma’nâsını ve onunla amel etmeyi düşünür. O söz hakkında doğru bir şekilde düşünür ve onun doğruluğunu görürse, o sözü kabûl eder. Eğer hatalı bir söz olduğunu görürse, onu reddeder. Tereddüdü olursa, üzerinde düşünür. Onu iyice anlayıncaya kadar red veya kabûl etmez. Kendisine nasîhatta bulunan kimsenin nasihatini, ilmini ve dînî durumunu iyice araştırır. İyi olduğuna kanâat getirdiği zaman, o nasîhata uyar.
Edeb: ilim, din ve saadet, edeb ile elde edilir. Edebin kısımları vardır. Bunlar; Allahü teâlâya, Peygamberlerine, meleklerine, âlimlere, evliyâya, sultanlara, emir sahiblerine, büyüklere, kendi seviyesindekilere, küçüğüne, hür olana, köleye karşı edeble ve sözle, fiille, oturup kalkmakla, susup dinlemekle, güzel konuşmakla, kendisini küçük görüp, başkasını büyük görmekle ilgili olan edeblerdir.
Hayırla anılmak: Dünyâ ve âhıreti muhafaza etmek, hayırla anılmakla olur. Bir kimse kötü olarak bilinirse, bu onun dünyâsının bozulmasına sebeb olur. Hattâ ba’zan da, âhıretinin de bozulmasına sebeb olur. Hayırla ve iyilikle anılmak, şüphe ve töhmet celbedecek yerlerden, düşük bayağı hareketlerden, kötü kimselerden sakınmak, mümkün olduğu kadar kendisini muhafaza etmek ve onlarla ihtiyâç miktârı kadar görüşmekle mümkün olur. Kötü kimselerle beraber düşüp kalkan, onlarla beraber olan kimse, onların kötülüklerinden uzak olsa ve onları yapmasa bile, onlarla düşüp kalktığı için, onlardan sayılır. Emînüddîn Mahallî, bir şiirinde şöyle der. “Asîl, kadri ve kıymeti yüksek olan kimselerden ayrılma. Böyle kimselerle oturan kimse, en başta oturur. Bozuk kimselerle oturup kalkma. Bu senin kıymetini düşürür. Hor ve hakîr görülürsün.” Denilmiştir ki; “Âlim olan kimseye, dışarılara fazla çıkıp dolaşmak yakışmaz. insanlar arasına sık sık çıkıp görüşen kimsenin, onların yanında kıymeti az olur. Selâmet, mümkün olduğu kadar kötü insanlardan uzak kalmaktadır. Çok kimse, insanların eziyet ve sıkıntılarından uzak kalmak için, onlardan uzak kalmışlardır. Çok kimse görülmüştür ki, insanların arasına karıştıkları için, temiz oldukları hâlde, kendilerine yakışmayan işler, onlara nisbet edilmiştir.
İnsanlara sevgi göstermek: insanlarla iyi geçinip, onlara sevgi göstermek, aklın yarısıdır. Her hayır iyiliği çeker, fakat bunda da haddi gözetmek lâzımdır. Tevâzu yapıyorum diye nefsi ayaklar altına da atmamak, kibir de göstermemek gerekir, insanlara karşı sevgide güzel olan, vasati durumda bulunmaktır.
İnsanlardan külfeti ve zorluğu kaldırmak: insanlardan külfeti kaldırmak, onlara ağır olmamak içindir. Çünkü insanları bir işte zorlamak, onlara külfet olmaktır. İnsan, kendisinden ona ağır ve yük olacak bir şeyi isteyinceye kadar senin dostun ve arkadaşındır. Sonunda senden hoşlanmaz, sana buğz eder. Bir kimseye, ona yük olacak birşeyi teklif etmemek mümkün ise, böyle yapılmalıdır. Böylez yaparsa, onların yanında kıymetli, gönüllerinde muhterem olur.
Bir kimse bu yedi şeyi gücünün yettiği kadar yaparsa, bundan sonrası Allahü teâlâya kalmıştır. Dilerse saadeti nasîb eder. Kula, faîdeli olanları konuşmak gerek. Allahım! Bizi bize bırakma. Hakkımızda ne hayırlı ise, bize onu ihsân eyle!
“Kullarda Allahü teâlânın fiilleri tecelli eder. Bu fiillerde, ibret alan akıl için çok hikmetler vardır. Bir kısım insanlar vardır ki, sen ona iyilikte bulunursun, o da sana iyilikte bulunur. Bu, iyiliğe karşı iyilik ve mükâfattır. Ba’zı kimseler de vardır ki, sen ona kötülük edersin, o da sana kötülükle mukâbele etmiştir. Bunlarda hayret edecek bir husûs yoktur. Fakat öyle kimseleri gördük ki, sen ona iyilik edersin, o ise sana kötülük eder. İyilikte bulunmadığın kimse ise, sana iyilikte bulunur. Ben buna çok hayret ederim. Fakat sonunda şunu gördüm: Bunlar, nefsinden soyulması ve kalbin Allahü teâlâya bağlanmasına dâir. Allahü teâlâ tarafından kulun ikâz edilmesi ve uyarılmasıdır. Çünkü sen bir şahsa iyilik yaptığın ve özellikle bu ihsânın fazlaca olduğu zaman, umûmiyetle onu, sana darlıkta ve sıkıntılı zamanlarında yardımcı olup fâide verecek bir dost edinmek istersin. Fakat, senin ona yaptığın bu iyilik, Allah için değil, sırf gelecekte ondan göreceğin bir fâide içindir. Bu sebeple, senin ona en muhtaç olduğun bir zamanda seni bırakır, iyilik yerine sana kötülük yapar. Bu hâdise ile Allahü teâlâ sana, senin daha önce o şahsa yaptığın iyiliğin senden değil kendisinden olduğunu, ancak görünüşte o şahsa yaptığın iyilikte senin bir vâsıta olduğunu bildirmek murâd etmiştir. Yine aranızda daha önce hiçbir sevgi ve yakınlık bulunmayan kimseden gelen iyilik ile de Allahü teâlâ ni’metin kullarından değil, kendisinden olduğunu beyân buyurmuştur.
Ey insan, bu husûsta dikkat et. Her iki hâlde de Allahü teâlânın ni’metlerine ve sana iyilikte bulunan kimseye teşekkür et. Çünkü insanlara teşekkür etmeyen, Allahü teâlâya şükretmemiş olur. Sana iyilikte bulunan kimse, sana o ni’metin gelmesine vesile olmuştur. Sana kötülük yapanı da zemmetme, kötüleme. Bilakis onun için hayır duâda bulun. Çünkü sana ondan gelen kötülük, senin gafletten uyanmana ve Rabbine dönüp, yönelmene sebep olmuştur. Bu, onun sana yaptığı kötülüğün sebep olduğu büyük bir ni’mettir. Onun için sen, bu ni’metin gerçek sahibi olan Allahü teâlâya şükrettikten sonra, sana kötülük yapan kimseye de, teşekkür etmeli, onu hoş görmelisin. Bu husûsta şu şiiri söyledim: “Eğer sana, aranızda dostluk bulunmayan birisinden bir iyilik, yardım, kendisinden iyilik beklediğin bir dostundan da sana bir sıkıntı gelirse, bunu Allahü teâlâdan bir ikâz ve nasihat olarak kabûl et, Çünkü, Allahü teâlâ dilediğini yapar, senin dilediğini değil.”
Takıyyüddîn Sübkî’nin odasında, tam yüzüne karşı olan duvarda, bizzat kendisinin yazdığı bir levhada şu sözler vardı: “Evinden ayrılma”, “Müslümanın, müslüman aleyhinde olması haramdır”, “Müslüman kardeşine yardım et”, “Seni şüpheye düşüren şeyi terk et”, “Sen kendinle meşgûl ol” : Yine o, kendi hattı ile şu sözleri yazmıştı: “Sâlih kulun Allahü teâlâ için yapmış olduğu her hayır ve sâlih ameli, başkalarından gizlemesi gerekir. Çünkü Allahü teâlâ, onun yaptıklarını en, iyi bilendir ve yaptıklarının mükâfatını da O verecektir. Birisi ile zarûret miktârı konuşunca, yâ karşısındakine fâide vermeyi veya ondan istifâde etmeyi niyet etmelidir. Akıllı kimsenin, bu iki husûsa çok dikkat etmesi gerekir. Tecrübe bunu göstermektedir. Yine tecrübe şunu göstermiştir ki: insanlar mahlûkturlar. Hiçbir şeye fayda Vermeye güçleri yoktur. Bunları iyi anlayıp kavrıyan kimsede riya yok olur. Kalbinden riya ve gösteriş yapma, arzu ve isteği çıkar. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir.”
Yazmış olduğu vasıyyet şöyledir: “Kulun her hâlinde ibâdet yapması gerekir. Çünkü ömür çok kısadır. Ömrünün bir kısmı küçüklükte geçer. Bir kısmı büyüyünce, bedenî ihtiyâçlarını te’min etmek, uyku, kendisine arız olan hastalık, özür hâlleri, zarurî meşgaleler, insanlarla uğraşma ve geçim derdi gibi işlerle geçer. Bunlardan geriye, insan için çok az vakit kalır. İşte insan, ya bu kısacık ömrünü ibâdet ve tâatle geçirmek sûretiyle Allahü teâlâya, Cennetine ve çeşit çeşit ni’metlerine kavuşur. Veya bu kısacık hayatı kendi aleyhine zayi eder de, ebedi hüsrana uğrar veya ömrünü günah ve başkalarına düşmanlıkla geçirir. Böylece şeytanın yardımcılarından olur, onunla birlikte Cehennem ateşinde yanar. Herkes, yaşadığı kısa ömür içerisinde bu üç hâlden birinde bulunur. Allahü teâlânın takdîr ettiği şeyler, her zaman insanın istediği şekilde cereyan etmez, insan ba’zan oturup, istediği birşeyi bekler. Fakat bu sırada birçok iyi şeyleri kaçırır. Çok defa insanın kendisi için istediği şeylerin sonu şer olur. Bu, sebeple insanın tercihte bulunması, şöyle veya böyle olmasını istememesi gerekir. Bilakis, Allahü teâlânın kendisi için hayırlı olanı ihsân etmesi için, bütün işlerini Allahü teâlâya bırakması gerekir.
Bir kimsenin dâima Allahü teâlâya tâat üzere olması, emirlerine uyup, hep murâkabe üzere olması için, üzerindeki vazîfeleri, Allahü teâlânın rızâsına uygun olarak yerine getirmelidir. Meselâ, kadılık gibi, tehlikeli ve zor bir vazîfeyi yapmak zorunda kaldığı, ondan kendisini kurtaramadığı zaman, artık o vazîfeden ayrılmayı istememelidir. Çünkü o vazîfeden ayrılırsa, belki ondan daha kötü bir işe düşebilir. Çünkü işlerin sonunun nasıl olacağını bilemez. Bu sebeple, üzerinde bulunduğu vazîfede kalmalı ve şu husûslara riâyet etmelidir: 1- Bu vazîfe kendisini, birinci derecede lâzım olan Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmekten alıkoymamalıdır. 2- O vazîfede kaldığı müddetçe, kötü ve bozuk birisinin o vazîfeyi almaması için kaldığını niyet etmelidir. Böylece o makama, lâyık olmayan birisinin gelmesine mâni olmuş olur. Bu niyeti ile, dâima ibâdet sevâbı kazanır. Mahkemeye bir da’vâ gelip, burada bir mazlûma yardımcı olup, onun hakkını zâlimden aldığı, hakkı ayakta tuttuğu veya bâtıl ve bozuk bir işe mâni olduğu zaman, kat kat ibâdet sevâbına kavuşur. Müslümanları, onlara zarar verecek şeylere karşı himâye eder. Kendisini efendisinin, içerisinde çoluk çocuğunun bulunduğu bir eve koyduğu köle gibi ve böyle bir eve lâyık olmadığını düşünür. Bu sebeple, bu evden çıkmak ve ayrılmak istemez. Çünkü, efendisi onu oraya koydu. Emîr onun emridir, onun için, efendisinin çoluk çocuğunun işlerini görmek için olanca gücü ile çalışır. Bu husûsta efendisinin rızâsını arar. Ba’zan efendisi onu imtihan edebilir. Bu bakımdan, onun her zaman hazır olması, dâima efendisinin emirleri istikametinde bir köle ve hizmetçi olması lâzımdır. Kısa bir müddet sonra ölüm gelir. Ya efendisinin emirlerini yerine getirirken, kölelik ve hizmetçiliği üzere can verir veya ondan başka bir hâl üzere vefât eder. Maksad, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaktır.Oğlu Tâcüddîn Sübkî bir devlet işinde görevli iken, ona şöyle yazdı: “Ben, hayırlı ve biricik oğluma, işlerinin sağlam ve düzgün olması için ba’zı nasihatlerde bulunmak isterim. Sen sultânın yazı işlerinde vaziflendirildin. Elin ile, kıyâmet gününde seni sevindirecek şeyden başkasını yazma. Helâlden başkasını alma. Sultâna nasihati kendine şiar edin. Takvâ sermâyedir. Ona iyi sarıl”
Takıyyüddîn Sübkî, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerin bir kısmı şunlardır. 1- Ed-Dürr-ün-nazîm: Kur’ân-ı kerîmin tefsîrine dâirdir, tamamlayamamıştır. 2- Tekmilet-ül-mecmû’ fî şerh-ıl-Mühezzeb: Nevevî’nin Mecmû’ adlı eserinin şerhidir. Ribâ bahsinden başlamış, teflîs bahsine kadar gelmiştir. Beş cilddir. 3- Et-Tahbir-ül-Müzehheb fî tarîr-il-Mezheb: Minhâc’ın geniş bir şerhidir. Minhâc’ın namaz bahsinden başlamıştır. Çok güzel bir eserdir. 4- El-İbtihâc fî şerh-ıl-Minhâc lin-Nevevî: Talak bahsine kadar yazmıştır. 5- El-İbhâc fî şerh-ıl-Minhâc: Üsûl-i fıkha dâirdir. Mukaddimet-ül-vâcib meselesine kadar yazmıştır. Bu kitabı, oğlu İmâm-ı Sübkî tamamlamıştır. 6- Ref-ül-Hâcib an muhtasar-ı İbn-İl-Hâcib: İbn-i Hâcib’in Muhtasar’ının başından az bir kısmının şerhidir. 7- Er-Rakm-ül-İbrizî fî şerh-i muhtasar-it-Tibrîzî, 8- El-Veşy-ül-İbrîzî fî hallil-Tibrîzî: Tamamlayamadığı eserlerdendir. 9- Kitab-üt-tahkîk fî mes’elet-it-tahlîk: İbn-i Teymiyye’ye talak mes’elesinde büyük reddir. 10-Râfi-üş-Şikâk fî mes’elet-it-talak, 11-Ahkâm-ı kül ve ma aleyhi fedüllü, 12-Beyânü hükm-ür-Rabî fî i’tirâd-ış-şartı aleş-şart, 13- Şifa-üs-sikâm fî ziyâret-i hayr-il-enam aleyhissalâtü vesselâm: Bu esere, “Şenn-ül-gara men enker-es-sefere vez-ziyâret” de denir. Bu eserde Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerinin ziyâretinin caiz olmadığını söyleyen İbn-i Teymiyye’ye cevap olarak yazılmıştır. 14- Es-Seyf-ül-meslûl alâ men sebb-er-Resûl ( aleyhisselâm ), 15-Et-Ta’zim ven-ni’met fî le tü’minünne bihi vele tehşerünnehu, 16- Münyet-ül-duhis an hükmi deyn-il-vâris, 17- Nevr-ür-Rebî’ min kitâb-ir-Rebî’: Büyük ve geniş bir eserdir. 18- Er-Riyâd-ül-enîka fî kısmet-il-hadîka, 19- El-İknâ’ fil-kelâm alâ enne lev lil-imtinâi, 20- Veşy-ül-hülâ fî te’kid-in-nefyi bi lâ, 21- Er-Reddü alâ İbn-i Ketnânî: Ketnânînin, “Ravda” isimli eserine yaptığı i’tirâzlara cevaptır. 22-El-İ’tibâr bi baka-il-cenneti ven-Nâr, 23- Es-Sehm-üs-sâhib fî kabdi deyn-il-gâib, 24- El-Gays-ül-muglak fî mirâz-i İbn-il-Mu’tîk: Bu eser, Sübkî’nin fetvâları adlı eserin ikinci cildinde, sahife 224’den 255’e kadar olan kısmında neşredilmiştir. 25- Fasl-ül-mekâl fî hedâyal-ummal, 26- Muhtasar-ı fasl-il-mekâl: Bu eser, Sübki’nin fetvâları adlı eserin birinci cildinin, sahife 213’den 217’ye kadar olan kısmında neşredilmiştir. 27- Nûr-ül-mesâbîh fî salât-it-teravih, 28- Ziyâ-ül-mesâbîh, 29-İşrâk-ül-mesâbîh takyîd-üt-terâcih: Bu eser, Sübkî’nin fetvâları adlı eserin birinci cildinin, sahife 165’den 170’e kadar olan kısmında neşredilmiştir. 30- İbrâz-ül-hikem min hadîs-i Rüfia’l-kalem”, 31- El-Kelâm alâ hadîs-i “Rüfia’l-kalem”, 32- El-Kelâm alâ hadîs-i “İzâ müte-el-İnsânü inkataa amelühü illâ min selâsin”, 33- El-Kelâm meâ İbni İndirâs fil-mantık, 34-Cevâbü suâli Ali Abdüsselâm, 35-Ecvibetü ehl-i Tarâbülüs, 36- Risâletü ehl-i Mekke, 37- Ecvibetü ehl-i Safed, 38- Fetvâ ehl-il-İskenderiyye, 39- El-Fetvâ-el-Irâkıyye, 40- Cevâbü süâlât-iş-şeyh el-İmâm Necmüddîn Üsfûnî, 41-El-menâsik-ül-kübrâ, 42-El-Menâsik-üs-sugrâ, 43- Keşf-ül-gumme fî mirası ehl-iz-zimme, 44- El-Fetâvâ, 45-Fetvâ küllü mevlûdin yûledü alel-fıtratı, 46- Mes’eletü fenâ-il-ervâh, 47- Mes’eletü fit-taklîd fî usûliddîn, 48- En-Nevâdır-ül-Hemedâniyye, 49- İhyâ-ün-nüfûs fî san’ati ilkâ-id-dürûs, 50- El-Mefrîk fî mutlak-ıl-mâi vel-mâ-il-mutlak. 51- El-İttisâk fî bakâ-i ve eh-il-istikâk, 52-Et-Tavâli-il-müşrikatü fil-vakfi alâ tabakatin ba’de tabakatin, 53- El-Mebâhis-il-müşerrete, 54- En-Nükûl vel-mebâhis-il-müşrika, 55-Talîat-ül-fethi ven-nasri fî salâtil-havfî vel-kasri. 56- Muhtasaru tabakât-ül-fukahâ, 57-Ehâdîsü ref’il-yedeyn, 58- El-Mesâil-ül-halebiyye: Kendisine Haleb’de sorulan suâllere verdiği cevapların toplandığı bir eserdir. 59- Emsilet-ül-müştak, 60-El-Kavl-ül-Mahmûd fî tenzîh-i Dâvûd, 61- El-Kavl-üs-Sahîh fî ta’yin-iz-zehîb, 62- El-Cevâb-ül-Hâdır fî vakfı benî Abdülkâdir, 63- Hadîs-i Nahr-il-ibil, 64-Katf-ün-Nevr fî mesâil-id-devr, 65- En Nevr fid-Devr, 66- Mes’ele-i mâa’zamellâh, 67- Mesâil süile an tahrîrihâ fî bâb-il-kitâbeti, 68- Mes’eletü “Hel”, 69- Muhtasaru Kitâb-is-salâti li Muhammed bin Nasr, 70- El-İknâ-fi tefsîri “Sûret-i Gâfirîs”, 71-Er-Rifde fî manâ vifde, 72- Cevâbü suâlin min-el-kuds-iş-şerîf, 73- Müntehâbü ta’likât-il-üstâz fil-usûl, 74- Ukûd-ül-cumân fî ukûd-ür-rehni ved-damân, 75- Vird-ül-alel fî fehm-il-ilel, 76- El-Basar-un-nâkıd fî “La kellemetü külle vâhid”, 77-El-kelâm alel cem’i fil-hadar li uzr-il-mavâhid, 78- Es-Sâniatü fî daman-il-vedîati, 79- Et-Teheddî ilâ ma’n-et-teâddî, 80- Beyân-ül-muhtemil fî ta’diyet-i “amile”, 81- El-Kavl-ül-cidd fî tebeiyyet-il-ceddi, 82- El-Igrîd fil-hakikat-i vel-mecâzi vel-kinâyeti vet-ta’rîd, 83- Sûret-ül-mü’minûn-51: Mü’minûn sûresinin ellibirinci âyet-i kerîmesinin tefsîri hakkında yazılmış bir eserdir. 84- El-Mevâhib-üs-samediyye fil-Mevâris-is-safediyye, 85-Keşf-üd-desâis fî hedm-il-kenâis, 86-Tenzîl-üs-sekine alâ kanâdil-il-medîne, 87- Et-Tarîkat-ün-nâfiatü fil-müsâkâti vel-mühâbereti vel-müzâraati, 88- Men eksetû ve men galev fî hükm-i nükûl-i lev, 89- Neyl-ül-ülâ bil-affi bi la, 90- Hıfz-us-siyâm an-fevt-it-temâm, 91- Cevâbü suâlin verede min Bağdâd, 92- Kitâb-ül-Hiyet: Haleb naibinin suâline verilen cevâbı ihtivâ eden bir eserdir. 93-Cevâbü ehl-i Mekke, 94- Cevâb-ül-mükâtebe fî hâret-il-megâribe, 95-Hereb-üs-Sârik, 96- Hurûc-ül-mu’tedde, 97- Ma’nâ kavl-il-İmâm el-Muttalibî, 98- Sebeb-ül-İnkifâf an iknâ-il-keşşâf, 99- Vakfü Beysân, 100-Vakfü evlâd-il-Hâfız, 101- En-Nazar-ül-muînî fî muhâkemeti evlâd-il-Yünûnî, 102-Mevkif-ur-Rûmât fî vakfi Hama merkez-ir-Rumât, 103- El-Kavl-ül-Muhtetaf fî delâleti, 104- Keşf-ül-lebs an-il-mesâil-il-hams, 105- Gayret-ül-İmâm li Ebî Bekr ve Ömer ve Osman (radıyallahü anhüm), 106- Ecvibetü süâlâtin ursilet min-Mısr hadîsiyyetin: Hâfız Müzzî’nin, “Tehzîb-ül-kemâl” isimli kitabına yaptığı i’tirâzlara verdiği cevaptır. 107- Mes’eletü zekâtı mâl-il-yetim, 108- El-Kelâm alâ libâs-il-fütüvveti, 109- Bey’ul-merhûn fi gaybet-ül-medyûn, 110- El-Elfâz hel vudıat bi izâ-il-meân-iz-zihniyyeti ev-il-hâriciyyeti, 111- Ecvibetü mesâil: Usûl-i fıkha dâir olup, oğlunun sorduğu suâllerin cevâbıdır. 112- El-Arîdatü fil-beyyinet-il-müteâridati, 113- Mes’eletü tearüd-il-beyyineteyn, 114- Kitâbü birr-il-vâlideyn, 115- Ecvibetü es’ilet-in-hadîsiyyetin veredet min-ed-diyâr-il-Mısriyye, 116- Nasîhat-ül-kudât, 117-El-İktinâs fil-farkı beyn-el-hasri vel-kasri vel-ihtisâs fî ilm-il-beyân.
Ezher Üniversitesi âlimlerinden ve “Tathîr-ül-Fuâd min denis-il-i’tikâd” adlı eserin sahibi Muhammed Bahît el-Mutiî, Takıyyüddîn Sübkî’nin yazmış olduğu “Şifâ-üs-sikâm fî ziyâreti hayr-il-enâm” adlı eser hakkında şöyle demektedir: “Bu asırda İbn-i Teymiyye’nin bozuk sözlerini taklid eden ba’zı kimseler çıkıp, müslümanlar arasında bunları yaymaya, hattâ bunun için onun “Vâsıta” adlı eserini basdırıp neşretmeye başladılar. “Vâsıta” denilen bu kitap; Kitap, sünnet ve müslümanların akidelerine ters düşen, İbn-i Teymiyye’nin ortaya çıkardığı bid’atleri ihtivâ etmektedir. Bu kimseler, bu hareketleri ile, uyumakta olan bir fitneyi uyandırdılar. Üzerimize düşen vazîfeyi yerine getirmek, müslümanların “Vâsıta” kitabı ve İbn-i Teymiyye’nin yolunda gidenler vasıtasıyla dalâlete düşmemesi için, bu kitaba bir cevap yazmaya karar vermiştim. Ancak, büyük âlim Takıyyüddîn Sübkî’nin Şifâ-üs-sikâm eserini görünce, bu eseri tab edip neşretmekle iktifa ettik. Bu eser, İbn-i Teymiyye’nin hem “Vâsıta” adlı kitabında, hem de diğer kitaplarında bulunan sözlerine cevaptır. Onun bozuk düşüncelerini ve bozuk fikirlerindeki inadını ortaya koymaktadır. Böylece müslümanların doğru yolda bulunmalarına yardımcı olmaya çalıştık.” “Şifâ-üs-sikâm fî ziyâreti hayr-il-enâm”, İstanbul’da “Hakîkat Kitabevi” tarafında ofset yolu ile bastırılmıştır. Bu eserden ba’zı bölümler:
“Allahü teâlâya hamdolsun ki, bize Resûlü Muhammed aleyhisselâm ile lütufta bulundu. O’nun vâsıtası ile bize doğru yolu gösterdi. Bize, (O’na) hürmet ve ta’zimde bulunmamızı emretti. Her mü’mine, O’nu nefsinden, ana-babasından ve sevdiklerinden daha çok sevmeyi farz kıldı. Ona tâbi olmayı, kendi sevgisine vesile kıldı. O’na itaat etmeyi, şeytanın hîle, aldatma ve saptırmasından muhafaza edici kıldı. O’nun ismini şerefli kıldı. Kur’ân-ı kerîmde O’nu övdü. Kıyâmete kadar Allahü teâlânın salât ve selâmı Habîbinin üzerine olsun.
Bu kitabımın ismi, “Şifâ-üs-sikâm fî ziyâreti hayr-il-enâm”dır. On bölümdür. Birinci bölüm; Resûlullah efendimizin ziyâret edilmesine dâir hadîs-i şerîfleri, ikinci bölüm; ziyâret lafzı bulunmaksızın, sâdece Resûlullahın ziyâret edilmesine delâlet eden hadîs-i şerîfleri, üçüncü bölüm; Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret için sefere çıkmaya dâir hadîs-i şerîfleri, dördüncü bölüm; Resûlullah efendimizi ziyâretin müstehab olduğuna dâir âlimlerin sarih sözleri, beşinci bölüm; ziyâretin kurbet olduğuna dâir haberleri, altıncı bölüm; ziyâret için sefere çıkmanın kurbet olduğuna dâir haberler, yedinci bölüm; Resûlullah efendimizi ziyârete karşı çıkan kimsenin şüphelerini defetmeye ve onun sözlerini tahlile dâir, sekizinci bölüm; tevessül ve istigâseye dâir, dokuzuncu bölüm; Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerinde diri olduğuna dâir, onuncu bölüm; şefaate dâirdir.
Ayrıca bu kitapta, ziyâret ile alâkalı hadîs-i şerîflerin mevdu’ olduğunu, Resûlullah efendimizi ziyâret için sefere çıkmanın bid’at olduğunu, dinde yeri olmadığını zanneden kimselere de cevap verilmiştir. Onların bu iddialarının bozuk ve yanlış olduğu o kadar açık ve seçik ki, aslında cevap vermeye bile lüzum yoktur. Fakat ben bu kitabı, bu mes’eleyi derli toplu bir hâlde öğrenmek istiyenler için yazdım, önce bu kitaba “Şenn-ül-gâre alâ men enkere sefer-ez-ziyâreti” ismini vermiştim. Fakat daha sonra başta zikretmiş olduğum “Şifâ-üs-sikâm fî ziyâret-il-hayr-il-enâm” ismini tercih ettim.
1- “Kabrimi ziyâret edene şefaatim vâcib oldu.” (Dâre Kutnî, Beyhekî ve başka âlimler bu hadîs-i şerîfi hasen olarak rivâyet ediyorlar) Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret husûsunda gelen hadîs-i şerîflerin hepsinin mevdu’ olduğunu iddia edenlerin sözlerinin iftira olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Sübhânallah! Böyle söyleyen, Allahü teâlâdan ve Resûlünden ( aleyhisselâm ) de mi haya etmedi. Ondan önce bu sözü, ne bir âlim, ne bir câhil hiç kimse söylememiştir. Bir müslüman, kendisinden önce hiçbir âlimin mevdu’ demediği bir hadîs-i şerîfe nasıl mevdu’ diyebilir. Bu hadîs-i şerîfte, hadîs âlimlerinin mevdu’ diye hükmettiklerini gerektirecek hiçbir sebep mevcût değildir. Hem hadîs-i şerîfin metni, dine de muhalif değildir, öyleyse, hangi yönden bu hadîs-i şerîfe mevdu’ diye hükmedilir. Hâlbuki o, ya sahih veya hasen bir hadîs-i şerîftir.
Hadîs-i şerîfin senedine dâir bu açıklama kâfidir. Metnine gelince, hadîs-i şerîfteki “Şefaatim vâcib oldu”nun ma’nâsı; şefaatim haktır ve mutlaka olacaktır, şefaatim lâzımdır, demektir. Resûlullah efendimizin bu hadîs-i şerîfi mutlaka tahakkuk edecektir. Çünkü O va’detmiştir.
2- “Bir kimse beni ziyâret etmek için gelse ve başka birşey için niyeti olmasa, kıyâmet günü ona şefaat etmemi hak etmiş olur.”
3- “Hac edip kabrimi ziyâret eden kimse, beni diri iken ziyâret etmiş gibi olur.”
4- “Hac edip de, beni ziyâret etmiyen kimse, beni incitmiş olur.”
5-“Kim beni ziyâret ederse, kıyâmet gününde bana komşu olur.”
6- “Kim beni sırf Allah rızâsı için Medîne-i münevverede ziyâret ederse, kıyâmet gününde bana komşu olur.”
7- “Ümmetimden bir kimsenin imkânı olduğu hâlde beni ziyâret etmezse, artık onun için mazeret yoktur.”
8- “Kim beni ziyâret eder, kabrime kadar gelirse, kıyâmet günü ona şefaatçi (veya şâhid) olurum.” (Eserde, bu hadîs-i şerîflerin senedleri ve hangi kitaplarda bulundukları da bildirilmiştir.)
Ziyâret lâfzı bulunmayıp, ziyâretin faziletine delâlet eden hadîs-i şerîfler ve haberler:
Ebû Dâvûd Sicistânî’nin Sünen kitabında, Ebû Hüreyre’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir kimse bana selâm verirse, Allahü teâlâ rûhumu geri gönderir, ben de o selâma cevap veririm.”
[Bu hadîs-i şerîf, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek rûhunun cesed-i şerîfinden ayrıldığını, selâm verilince geri verildiğini gösteriyor denilemez. Böyle söyliyenlere karşı âlimler çeşitli cevaplar vermiştir. İmâm-ı Süyûtî ( radıyallahü anh ) bu cevaplardan onyedisini bildiriyor. Bu cevapların en güzeli; Resûlullah ( aleyhisselâm ), cemâl-i ilâhîyi görmeye dalmıştır. Bedendeki duyguları unutmuştur. Bir müslüman selâm verince, mübârek rûhu, bu dalgınlıktan ayrılıp, beden duygularını alır. Bir dünyâ işi veya âhıret işi, aşırı düşünülürken, insan yanında konuşulanı duymaz. Cemâl-i ilâhîye dalan kimse, bir sesi işitebilir mi?]
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendisine selâm vereni bilmesi: Abdullah bin Mes’ûd’un ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Bir mü’min bana salevât okuyunca, bir melek bana haber vererek, ümmetinden falan oğlu filân, sana selâm söyledi ve duâ etti” der buyuruldu.
Ali bin Ebî Tâlib’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem buyurdu ki: “Allahü teâlânın yeryüzünde dolaşan melekleri vardır. Bana ümmetimin okudukları salevâtları ulaştırırlar.”
Bekr bin Abdullah Müzenî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem; “Hayâtım, sizin için hayırlıdır. Bana anlatırsınız. Ben de size anlatırım, öldükten sonra, vefâtım da sizin için hayırlı olur. Amelleriniz bana gösterilir, iyi işlerinizi gördüğüm zaman, Allahü teâlâya hamd ederim. Kötü işlerinizi gördüğüm zaman, sizin için af ve mağfiret dilerim” buyurdu.
Kâdı İsmâil’in “Fadl-üs-salât alen-Nebiyyi ( aleyhisselâm )” isimli kitabında, Resûlullah efendimizin şu hadîs-i şerîfi bildirilmektedir: “Nerede olursanız olunuz, Bana salât ve selâm ediniz. Selâmınız ve galatınız bana ulaşır.”
Ammâr bin Yâser’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz (s.a.v) buyurdu ki: “Allahü teâlâ bana bir melek verdi. Ben vefât ettiğim zaman o, kabrim üzerinde durur. Bana birisi salât okuduğu zaman; “Ey Ahmed! Falan oğlu filân sana salât okuyor” diyerek, onu ismi ve babasının ismi ile bildirir. Allahü teâlâ da salâtına (duâsına) karşılık, ona on salât (rahmet) eder.”
Evs bin Evs’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem buyurdu ki: “Günlerinizin en faziletlisi Cum’a günüdür. Cum’a günü bana çok salât okuyunuz. Çünkü okuduğunuz salâtlarınız bana arz edilir.” Bunun üzerine Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah! Bizim salâtımız, vefâtınızdan sonra da mı size arz edilir?” dediler. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Toprak, peygamberlerin vücûdunu çürütmez” buyurdu.
Ebû Ümâme’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Cum’a günü bana çok salât-ü selâm getirin. Okunan salevâtlar bana bildirilir. Kıyâmette bana en yakın olanınız, dünyâda bana en çok salevât-ı şerîfe getirenlerdir” buyurdu.
Ebû Talhâ’nın rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Biraz önce Cebrâil aleyhisselâm müjde getirdi. Allahü teâlâ buyurdu ki; ümmetinden biri sana bir salat söyleyince, Allahü teâlâ, ona karşılık on salat eder dedi” buyurdu.
Evs bin Evs’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği ve o ma’nâyı taşıyan hadîs-i şerîfler, ölümün, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salâtların bildirilmesine mâni olmadığına delâlet ediyor.
Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kabrimin yanında benim için okunan salevâtı işitirim. Uzak yerlerde okunanlar bana bildirilir.”
Diğer bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Kim kabrimin yanında bana salevât okursa, müvekkil bir melek onu bana bildirir. (Bu), onun âhıreti ve dünyâsı için kafidir. Kıyâmet gününde ona şâhid ve şefaatçi olurum.”
Süleymân bin Süheym ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm ve; “Size gelip selâm veriyorlar. Acaba onların selâmlarını biliyor musun?” diye sordum. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet, onların selâmına cevap veriyorum” buyurdu.
İbrâhim bin Beşşâr şöyle anlatır: “Bir sene hacca gitmiştim. Medîne-i münevvereye vardığımda, önce Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerine uğradım ve Resûl-i ekreme selâm verdiğimde, Hücre-i se’âdetin içinden; “Ve aleyküm selâm” sesini işittim.”
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret için sefere çıkmaya dâir haberler:
Eshâb-ı Kirâmdan Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ), Resûlullahın kabr-i şerîfini ziyâret için, Şam’dan Medîne-i münevvereye sefer, yolculuk yaptı. Bu mevzûda, Bilâl-i Habeşî’nin bu seferi açık ve kesin delîldir. Hadîs âlimlerinden Ebû Muhammed Abdülganî Makdisî, Bilâl-i Habeşî’nin hayâtını anlatan “El-Kemâl” isimli eserinde şöyle anlatır:
Rivâyet edildiğine göre, Bilâl-i Habeşî, Resûlullahın ( aleyhisselâm ), âhırete teşrîflerinden sonra sâdece bir kere müezzinlik yaptı. Bu da, Şam’dan Medîne-i münevvereye Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret için geldiği zaman idi. Bu sırada Eshâb-ı Kirâm, ondan ezan okumasını istediler. O da, onların bu isteğini kabûl edip, ezan okumaya başladı. Fakat ezanı tamamlayamadı. Bu husûsta başka rivâyetler de vardır.
Ebüdderdâ’dan ( radıyallahü anh ) da şöyle nakledilir: “Ömer bin Hattab ( radıyallahü anh ) Beyt-i Makdis’i fethedip, Cabiye denen yere gelince, Bilâl-i Habeşî, Hazreti Ömer’den, Resûlullahın Medîne-i münevvereye hicretleri sırasında kendisine kardeş yaptığı Ebû Ruveyha’yı Şam’a yerleştirmesini istedi. Hazreti Ömer, onun bu teklifini kabûl etti. Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) burada evlendi. Birgün rü’yâsında Resûlullah efendimizi gördü. Resûlullah efendimiz ona; “Bu ne eziyet böyle yâ Bilâl? Beni ziyâret edeceğin zaman yaklaşmadı mı?” diye buyurunca, Bilâl-i Habeşî üzüntü ile uyandı. Bineğine bindi ve korku ile Medîne-i münevvereye doğru yola çıktı. Resûlullahın kabr-i şerîflerine geldi. Orada ağlamaya başladı. Sonra Hasen ve Hüseyn’in (r.anhümâ) yanlarına gitti. Onlara sarıldı ve onları öptü. Onlar Hazreti Bilâl’e; “Mescid-i Nebevî’de Resûlullah için okuduğun ezan gibi bir ezanını dinlemek istiyoruz” dediler. Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) onların bu isteğini kabûl etti. Mescid-i Nebevî’ye giderek, Resûlullah zamanında ezan okuduğu yerde durdu. Allahü Ekber, Allahü Ekber diye okumaya başlayınca, Medîne-i münevverede büyük bir heyecan meydana geldi. Eşhedü en lâ ilahe illallah deyince, bu durum daha da arttı. Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah okuyunca, herkes başlarını pencerelerden dışarı çıkardılar ve; “Yoksa Resûlullah ( aleyhisselâm ) tekrar mı dirildi?” dediler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra, bugünden daha çok erkek ve kadınların ağladığı birgün görülmedi. İbn-i Asâkir de, Hazreti Bilâl’in hayâtını anlatırken hâdiseyi zikretti.
İşte Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) zamanında, Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) Medîne-i münevvereye sırf Resûlullah efendimizi ziyâret için; Tabiîn zamanında Ömer bin Abdülazîz’in gönderdiği şahıs ise, sırf onun selâmını Resûlullah efendimize ulaştırmak için gitmişti.
Medîne-i münevvereye bir ihtiyâcı için gidip, bu sırada da Resûlullahın ziyâret edilmesi veya sırf Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret gayesi ile Medine’ye gidilmesiyle ilgili haberler pekçoktur.
Mehrî’nin azadlısı Yezîd bin Mehrî şöyle anlatır: “Şam’dan Medine’ye giderken, Mısır vâlisi olan Ömer bin Abdülazîz’e uğradım. Bana dedi ki: “Ey Yezîd! Resûlullahı ziyâret saadetine kavuştuğun zaman, benden salât ve selâm söylemeni rica ederim.” Buna benzer şeyleri, Ömer bin Abdülazîz’den, başkaları da rivâyet etmiştir.
Hanefî âlimlerinden Ebü’l-Leys Semerkandî, “Fetâvâ” adlı eserinin hac bahsinde şöyle anlatır: “Mekke-i mükerremeye gidecektim. Kâsım bin Gassân bana; “Senden bir isteğim var. Medîne-i münevvereye gidince, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) benden selâm söyle” dedi.
Büyük fıkıh âlimleri de, hacının, hac vazîfesini tamamladıktan sonra, ziyâret için Medîne-i münevvereye gitmesinin müstehab olduğunu söylemişlerdir.
Hac mevzûunda İbn-i Asâkir, Târih’inde, İbn-i Cevzî de “Musir-ül-azm-is-sâkin” adlı eserinde, bir hikâyeyi şöyle naklederler “Muhammed bin Harb el-Hilâlî şöyle anlatır: Medîne-i münevvereye gidip, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerine girmiştim. Kabr-i şerîfi ziyâret edip, hizasında bir yere oturdum. Bu sırada bir Arabî gelip, kabr-i şerîfi ziyâret etti ve; “Ey Peygamberlerin en hayırlısı! Şüphesiz Allahü teâlâ sana doğru bir Kitâb (Kur’ân-ı kerîm) indirdi. Onda meâlen; “Onlar nefslerine zulm ettikten sonra gelirler. Allahü teâlâdan af dilerler. Resûlüm de, onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyuruyor (Nisâ-64). İşte ben, sana geldim. Allahü teâlâdan günahlarımı af ve mağfiret etmesini diliyorum. Günahlarımın bağışlanması için senin şefaatini ve yardımını istiyorum” dedi. (Başka bir rivâyette ise, “Sana geldim. Rabbimin katında günahlarımın bağışlanması için, şefaatini ve yardımını diliyorum” dedi) ve ağladı. Sonra şu şiiri okudu: “Ey burada olanların en hayırlısı. Canım, senin bulunduğun ve her türlü kerem ve yükseklik bulunan senin bu kabrine feda olsun.” Sonra tövbe ve istiğfarda bulunup, oradan ayrıldı. Ben bu arada uyudum. Rü’yâmda Resûl-i ekremi gördüm. Bana; “O Arabî’ye yetiş, Allahü teâlâ, benim şefaatim ile onu af ve mağfiret eylediğini müjdele” buyurdu. Bunun üzerine ben uyandım. Derhâl onu aramak için dışarı çıktım. Fakat aradım bulamadım.”
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâretin müstehab olduğuna ve müslümanların bu husûstaki icmâ’ına dâir:
Alimlerin buyurdukları: Kâdı Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Resûlullahın kabr-i şerîfini ziyâret sünnettir. Müslümanlar bu husûsta icmâ’ etti. Aynı zamanda bu, teşvik edilen faziletli bir iştir.”
Kâdı Ebü’t-Tayyib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hac ve umreden sonra, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret etmek müstehabdır.”
Tecrid kitabında, Mahâmilî; “Hacının, Mekke-i mükerremede hac ile alâkalı vazîfeleri bitirdikten sonra, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret etmesi müstehabdır” demektedir.
Ebû Abdullah Hüseyn bin Hasen Halimi, “Minhâc” adlı eserinde, îmânın şu’belerini anlatırken, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ta’zim husûsunda şöyle demektedir: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ta’zim, onu görüp yüksek sohbetlerinde bulunan Eshâb-ı Kirâma nasîb olan büyük bir ni’mettir. Bugün ise, Resûlullahın kabrini ziyâret, O’na ta’zimi ifâde eden husûslardandır.”
İmâm-ı Mâverdî, “Hâvi” adlı eserinde; “Resûlullahın kabr-i şerîflerini ziyârete gelince, emredilmiş bir husûs olup, mendûbdur” demektedir. Ahkâm-ı Sultaniyye’sinde ise; “Hac işlerini yürütmekle görevli kimseler, hacılar hac farizasını yaptıktan sonra, memleketlerine dönecekleri zaman, onları Medîne-i münevvere yolundan götürürler. Böylece hac ile beraber, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret ve O’na hürmet ve itaat husûsu da yerine getirilmiş olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret, haccın farzlarından olmamakla beraber, dînen mendûb ve hacının müstehab ibâdetlerindendir” demektedir.
Mühezzeb sahibi ise; “Resûlullahın kabr-i şerîflerini ziyâret etmek müstehabdır” demektedir.
Kâdı Hüseyn ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hac bitirildikten sonra, sünnet olan şeyler şunlardır: Hacının mültezemde durup duâ etmesi, Zemzem suyundan içmesi, Medîne-i münevvereye gidip Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret etmesi.”
Eshâb-ı Kirâmın bu husûstaki icmâ’ı bilindiği için, onların bu mevzûdaki sözlerini bildirmeye ihtiyâç yoktur.
Hanefî âlimleri derler ki: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret, en faziletli müstehab ve mendûblardandır.”
Ebû Mensûr Muhammed bin Mükerrem Kirmanî, “Menâsikîn” adlı eserinde, Abdullah bin Mahmûd bin Beldehî “Muhtâr şerhinde”, Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin Fetâvâ’sında haccın edası babında ve Hasen bin Ziyâd, Ebû Hanîfe’den ( radıyallahü anh ) şöyle naklettiler Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hacı için en iyisi, Mekke-i mükerremeden başlamasıdır. Hac vazîfesini eda edince, Medîne-i münevvereye uğrar, Medîne-i münevverede Resûlullahın kabr-i şerîfini ziyâret eder. Hacca giderken önce Medîne-i münevvereye uğrar, sonra hac için Mekke-i mükerremeye giderse bu da olur. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret edeceği zaman, kabr-i şerîfe yaklaşır. Kabir ile kıble arasında ayakta durur. Resûlullaha ( aleyhisselâm ), salât ve selâm, Ebû Bekr’e ve Ömer’e (r.anhümâ) Allahü teâlâdan rahmet diler.”
Ebû Abbâs Sürûcî “Gaye” adlı eserinde şöyle demektedir: “Hac ve umre yapanlar Mekke-i mükerremeden döndüğü zaman, Medîne-i münevvereye giderler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret ederler. Zira kabr-i şerîfi ziyâret etmek kıymetli işlerdendir.”
Aynı şekilde, Hanbelî mezhebi âlimleri de bu husûsu açıkça ifâde etmişlerdir. Hanbelî âlimlerinden Ebû Hattâb Mahfûz bin Ahmed İbni Hasen Kelûdânî, haccın sıfatı bölümünde şöyle demektedir: “Hacı haccını bitirdiği zaman, Resûlullahın (s.a.v) kabr-i şerîfini ziyâret etmesi müstehâbdır.”
Abdürrahmân bin Yezîd, Atâ ve Mücâhid’den (r.anhüm) şöyle nakletti: “Hacca gidileceği zaman, önce Mekke-i mükerremeye gidilip, hac vazîfesi ifâ edildikten sonra, istenirse Medîne-i münevvereye gidilir.”
İbrâhim Nehâî şöyle buyurdu: “Hacca veya umreye gidildiği zaman, önce Mekke-i mükerremeden başlanır. Hac ve umre yapıldıktan sonra, Medîne-i münevvereye gidilir,” (önce Medîne-i münevvereden başlanıp, sonra Mekke-i mükerremeye gidileceğini söyliyen âlimler de vardır.)
Önce ve sonra gelen âlimler, ister Mekke-i mükerremeye gitmeden önce, ister Mekke-i mükerremede hac vazîfesini eda ettikten sonra olsun, Medîne-i münevvereye gidilmesini söylemişlerdir. Medîne-i münevvereye gitme sebeplerinden en büyüğü, Resûlullah efendimizi ziyâret etmektir.
Ebû Abdullah Muhammed bin Abdullah bin Hüseyn Samiri de, “Müstev’ab” adlı eserinde, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret babında şöyle demektedir: “Hacı, Medîne-i münevvereye gittiği zaman, şehre girerken gusl abdesti alması müstehâbdır. Sonra Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidine gelir, sağ ayağı ile girer ve kabr-i şerîfin yanına gelir. Yüzü kabr-i şerîfe, arkası kıbleye ve minber sol tarafına gelecek şekilde durur.” Burada Resûlullaha ( aleyhisselâm ) nasıl selâm verileceği ve duâ edileceği açıklanmıştır. Bu duânın bir kısmı şöyledir: “Allahım! Sen kitabında Nebine ( aleyhisselâm ) meâlen; “Onlar nefslerine zulm ettikten sonra gelirler. Allahü teâlâdan af dilerler. Resûlüm de, onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurdun (Nisâ-64). Şimdi senin Nebini ( aleyhisselâm ) ziyârete geldim. Senden af ve mağfiretini diliyorum. O hayatta iken O’na gelene mağfiretini vâcib kıldığın gibi, bana da af ve mağfiretini vâcib kılmanı, diliyorum. Allahım! Sana Habîbin ( aleyhisselâm ) ile teveccüh ediyorum.” Mescid-i nebevî’den ayrılacağı zaman, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfi yanına gelir, veda eder.
Yine Hanefî mezhebi âlimlerinden Ebû Mensûr Kirmanî buyurdu ki: “Eğer bir kimse sana Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâmını iletmeni söylemişse, kabr-i şerîfte; “Esselâmü aleyke, yâ Resûlallah! Min fülân bin fülân senin Allahü teâlânın katında rahmet ve mağfireti için şefaatçi olmanı diliyor. Ona şefaatçi ol” der.
Hanbelî mezhebi âlimlerinden Necmüddîn Hamdân şöyle demektedir: “Mekke-i mükerremede hac vazîfesini bitiren bir kimse, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ve Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’i ziyâret eder. Bu ziyâreti, ister haccı bitirdikten sonra, ister hacdan önce yapar.”
Meşhûr Hanbelî Mezhebi âlimi Muvaffaküddîn İbni Kudâme, Hanbelî mezhebinde en çok tutulan ve okunan “Mugnî” kitabına, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâretin müstehab olduğuna dâir bir bölüm koymuştur.
Abdülhak Saklî. “Tehzîb-üt-Tâlib” kitabında, büyük Mâlikî âlimlerinden Ebû İmrân’dan naklen; Resûlullahın kabrini ziyâretin mühim sünnetlerden olduğunu bildirmiştir.
Ebû Abdullah İbni Batta el-Ukberî, “El-İbâne an şeriat-il-firket-in-nâciyeti ve mücânebet-il-fîrek-il-mezmûme” adlı eserinde, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâreti şöyle ta’rîf eder “Ziyâret eden kimse, kabr-i şerîfe gelir. Kabr-i şerîfe doğru döner. Kıble, arkasında kalır. “Esselâmü aleyke eyyühennebiyyu ve rahmetullahi ve berakâtühü” der, daha başka okuyacaklarını okur, duâlarını yapar. Sonra biraz sağ tarafa gider. Hazreti Ebû Bekr’e selâm verir, sonra biraz daha sağa gider. Hazreti Ömer’e selâm verir. Bunu hiç kimse inkâr etmemiş, hiç kimse buna muhalefet etmemiştir.”
Kâdı Iyâd şöyle nakleder: “İshâk bin İbrâhim el-Fakîh şöyle dedi. Hacceden kimseye lâyık olan, Medîne-i münevvereye uğramak, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde namaz kılmak, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Ravda-i mutahherasını, minberini, kabr-i şerîfini, oturdukları, mübârek ellerinin değdiği, mübârek ayaklarının bastığı yerleri, yaslandıkları direkleri, Cebrâil’in (aleyhisselâm) vahy getirdiği, Eshâb-ı Kirâmın ve müctehid âlimlerin gelip kaldıkları bu yerleri görmek sûretiyle bereketlenmek ve bunlardan ibret almaktır.”
Mâlikî âlimlerinden Bâcî dedi ki: “Birçok kimse uzak yerlerden, sırf Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret için yola çıkmışlardır.”
Ebû Bekr Muhammed bin Hüseyn Acürnî, “Şeriat” isimli eserinin Ebû Bekr ve Ömer’in (r.anhümâ) Resûlullahın yanına defnedilmesi bahsinde şöyle der: “Önce ve sonra gelen ve hac mevzûunda eser yazan bütün İslâm âlimleri, ister hac ve umre yapmak niyetiyle olsun veya böyle bir maksad için değil de, sâdece Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâret etmenin faziletinden dolayı Medîne-i münevverede kalmayı niyet eden kimseler için yazılan kitaplarında, Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr ve Ömer’e (r.anhümâ) nasıl selâm verileceğini öğretmişlerdir.”
İbn-i Ebû Zeyd, kabirleri ziyâret babında şöyle der: “Uhud’dâki şehidlerin kabirleri ziyâret edilir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) ve Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e selâm verildiği gibi, onlara da selâm verilir.”
İbn-i Humeyd şöyle nakletti: “Emîr-ül-mü’minîn Ebû Ca’fer, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde, İmâm-ı Mâlik’e sesli olarak birşeyler söylemişti. Bunun üzerine İmâm-ı Mâlik Ebû Ca’fer’e; “Ey mü’minlerin emîri! Bu mescidde sesini yükseltme, zira Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey îmân edenler! Peygamberin sesinden daha yüksek sesle konuşmayınız! O’na birbirinize seslendiğiniz gibi seslenmeyiniz! Böyle yapanların ibadetlerinin sevâbları yok olur. Resûlullahın yanında seslerini kısanların kalblerini, Allahü teâlâ takvâ ile doldurur. Onların günahlarını affeder ve çok sevâb verir. O’nu dışarıdan bağırarak çağıranlar, düşünemiyorlar” buyuruyor (Hucurât: 2-4). Resûlullaha vefâtından sonra hürmet, hayatta iken gösterilen hürmet gibidir. Bunun üzerine Ebû Ca’fer; “Ey Ebû Abdullah! (İmâm-ı Mâlik’in künyesi Ebû Abdullah’dır.) Kıbleye dönerek mi duâ edeyim, yoksa Resûlullaha mı döneyim?” diye sorunca, İmâm-ı Mâlik; “Yüzünü Resûlullahdan çevirme. Çünkü O, kıyâmet gününde hem senin, hem de baban Âdem aleyhisselâmın, Allahü teâlâ katında vesilenizdir. Bilakis Resûlullaha doğru dön, O’nun şefaatini iste. Allahü teâlâ O’nun şefaatini kabûl eder. Çünkü Allahü teâlâ, Nisa sûresinin altmışdördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen: Onlar nefslerine zulm ettikten sonra gelirler. Allahü teâlâdan af dilerler. Resûlüm de, onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyuruyor” dedi.
İmâm-ı Mâlik’in ( radıyallahü anh ) bu sözlerine dikkatlice bakılırsa, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret, O’nu Allahü teâlâ katında vesile yapmayı, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde edebi gözetmeyi ifâde etmektedir.
Kâdı Iyâd, İbn-i Habîb’in şöyle dediğini bildirir “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidine girerken, “Bismillah veselâmün alâ Resûlullah vesselâmu aleynâ min Rabbinâ ve sallallahü ve melâike-tühü alâ Muhammedin. Allahümmegfir li zünûbi vefteh li ebvâbe rahmetike ve cennetike vekfiznî mineşşeytânirracim.” denir. Sonra Ravda-i mutahheraya girilir. Burası, kabr-i şerîf ile minber arasıdır. Kabr-i şerîfe gitmeden önce, burada iki rek’at namaz kılınır. Sonra kabr-i şerîfin yanında mütevâzi bir şekilde durulur. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât ve bilinen senalar yapılır. Sonra Kûba mescidine ve şehîd olan Eshâb-ı Kirâmın kabirlerine gidilir. Bu ihmâl edilmez.”
Hac ve umresini şartlarına uygun olarak bitiren kimse, Medîne-i münevvereye gider. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verir, duâ ve niyazda bulunur. Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’e selâm verir. Bakî’ kabristanına gider. Orada bulunan Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin kabirlerini ziyâret eder. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde namaz kılar. Hacının, gücü yeterken bunları terk etmemesi gerekir.
Bunların hepsi, dört mezhebden yapılan nakillerdir. Eshâb-ı Kirâm ve Tabiînden yapılan nakillere gelince, Abdullah bin Ömer’in ( radıyallahü anh ) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfine gelip, Resûlullaha selâm verdiği çok çeşitli yollardan bildirilmiştir.
İbn-i Avn rivâyet etti: “Birisi Nâfi’ye ( radıyallahü anh ); “İbn-i Ömer kabr-i şerîfe selâm verir miydi?” diye sordu. Nâfi de ( radıyallahü anh ); “Evet! Yüz kere veya daha fazla onu gördüm. Kabr-i şerîfe gelir. Orada durur. Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr ve babasına selâm verirdi” diye cevap verdi.”
Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Eyyûb Sahtiyanî, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfine yaklaştı. Kıbleye arkasını verip, yüzünü kabr-i şerîfe döndü ve çok ağladı.”
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret kurbettir (ibâdettir). Bu, Kitâb, sünnet, icmâ’ ve kıyâs ile sabittir. Nisa sûresi altmışdördüncti âyet-i kerîmesi, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gitmeyi teşvik etmekte, O’nun huzûrunda istiğfarda bulunmaya, O’nun da onlar için af ve mağfirette bulunacağına delâlet etmektedir.
Hadîs-i şerîflerde kabirleri ziyâret emredilmiştir. Hadîs-i şerîfte: “Kabirleri ziyâret ediniz! Bu ziyâretler, sizlere âhıret gününü hatırlatır” buyuruldu. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabri, kabirlerin seyyididir. Resûlullahın kabr-i şerîfi de, hadîs-i şerîfte geçen kabirler ifâdesine dâhildir. Ziyâret emrine o da dâhildir.
Vâkıdî, Fütûh uş-Şam adlı eserinde şöyle demektedir: “Ebû Ubeyde bin Cerrah ( radıyallahü anh ), Beyt-i Makdis’in evlerine kadar geldiği zaman, Meysere bin Mesrûk ile Halife Hazreti Ömer’e bir mektûp gönderdi. Meysere ( radıyallahü anh ), Medîne-i münevvereye girdiği vakit gece idi. Önce Mescid-i Nebevî’ye girdi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerine ve Hazreti Ebû Bekr’in kabrine selâm verdi.”
Yine aynı kitapda şöyle anlatılır: “Hazreti Ömer, Beyt-i Makdis halkı ile sulh yapmıştı. Bu sırada Ka’b-ül-Ahbâr gelip müslüman oldu. Hazreti Ömer onun müslüman olmasından dolayı çok sevindi. Ka’b-ül-Ahbâr’a; “İstersen benimle Medîne-i münevvereye gel, orada Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâret edersin, bu ziyâret senin için fâideli olur” dedi. Ka’b-ül-Ahbâr, Hazreti Ömer’e; “Ey Mü’minlerin emîri! Emrettiğin gibi yapayım” dedi: Hazreti Ömer, Medîne-i münevvereye gelince, önce Mescid-i Nebevî’ye geldi. Resûlullah efendimize selâm verdi. Bu hâdiseyi, hadîs ve târih âlimleri de anlattı.”
Âlimler, erkekler için kabirlerin ziyâretinin müstehab olduğunda icmâ’ etmişlerdir. Bunu bildirenlerden birisi de, Ebû Zekeriyyâ Nebevî’dir. Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret husûsunda, erkek ile kadın arasında fark yoktur. Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerinin dışındaki kabirlerin ziyâretine gelince, erkeklere müstehab olduğunda icmâ’ vardır. Kadınlara gelince, Şafiî mezhebine göre burada dört şekil vardır. Birincisi ve en meşhûru; kadının, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfinden başkasını ziyâret etmesi mekrûhtur. Ebû Hâmid, Mehâmilî, İbn-i Sebbâg ve başka âlimler bunu kesin olarak ifâde etmişlerdir. Âlimlerin ekserisi, bundan başkasını zikretmemişlerdir. İkincisi; caiz olmadığıdır. Mühezzeb sahibi ve Beyân sahibi böyle söylemişlerdir. Üçüncüsü; ne müstehabdır ne mekrûhtur. Bilakis mübahtır. Bunu Rûyânî söyledi Dördüncüsü; kadınların âdetleri olduğu üzere, geçmiş hâtıralarını sayıp inliyerek üzülmek ve ağlamak için olursa, haramdır. Böyle birşey olmadan, sâdece ibret almak için ise mekrûhtur. Ancak kadın yaşlı ise mekrûh olmaz.
Kabirleri ziyâret birkaç kısımdır. Birinci kısım: Sâdece ölümü ve âhıreti hatırlamak için olur. Bunda, sahiplerini tanımadan sâdece kabirleri görmek kâfidir. Burada, onlar için af ve mağfiret dilemekten başka bir maksad yoktur. Bu ise müstehabdır. Çünkü Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Kabirleri ziyâret ediniz! Bu ziyâretler, sizlere âhıret gününü hatırlatır” buyurdu. Şöyle ki; insan bir kabri gördüğü zaman, ölümü ve ölüm sonrasını hatırlar. Bu ise, insanın ibret ve nasihat almasına vesile olur.
İkinci kısım: Kabirlerin sahiplerine duâ etmek için ziyâret etmektir. Bu, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Bakî’ kabristanında bulunanları ziyâret etmesi ile sabittir. Bu, her müslüman için müstehabdır.
Üçüncü kısım: Hayır ve salah sahibi kimselerden olan kabir sahiplerinden bereketlenmek için olur.
Dördüncü kısım: Kabir sahibinin hakkını eda etmek için olur. Bir kimsede başkasının hakkı varsa, o kimsenin, o hakkı olan şahsa hem sağlığında hem de vefâtından sonra iyilik yapması gerekir. Vefâtından sonra o şahsın kabrini ziyâret etmek bu iyiliklerdendir.
Kabri ziyâret etmek meyyite merhamet ve acıma ma’nâsını da taşır. Meyyit, kabrinde bulunduğu müddetçe, dünyâda iken sevdiği bir kimse onu ziyâret ettiği zaman, bundan sevinir ve teselli bulur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bir kimse, bir tanıdığının kabrine uğrayıp selâm verse, meyyit onu tanır ve cevap verir. Tanımadığı meyyite selâm verirse, meyyit sevinir ve cevap verir” buyurdu.
Resûlullah efendimizi ziyâret kurbettir (ibâdettir). Bu, birkaç bakımdan olur 1- Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Onlar nefslerine zulm ettikten sonra gelirler. Allahü teâlâdan af dilerler. Resûlüm de, onlar için istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyuruldu. (Nisâ-64)
2- İkinci delîl sünnettir. “Kim benim kabrimi ziyâret edene...” hadîs-i şerîfinin umûmundan anlaşılmaktadır. Bu hadîs-i şerîf, uzakta ve yakında olana, sırf Resûlullahın kabrini ziyâret için gidene ve yolculuk vesilesi ile ziyâret edene şâmildir. Bunların hepsi hadîs-i şerîfin umûmuna dâhildir. Bilhassa; “Kim sırf ziyâret için bana gelirse...” hadîs-i şerîfi, ziyâret için yolculuk yapmak husûsunda, hattâ sırf bu niyet ile yola çıkmak, başka hiçbir şeyi düşünmemek husûsunda gayet açıktır.
3- Resûlullah efendimizi ziyâret kurbet (ibâdet) olunca, ziyâret için sefere çıkmak da kurbettir. Çünkü ziyâret, bir yerden bir yere intikâldir. Bu yüzden, sefer de ziyâret kelimesine dâhildir. Aynı şekilde Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), kabirleri ziyâret etmek için Medîne-i münevvereden çıktıkları da sabittir. Yakına çıkmak caiz olunca, uzağa çıkmak da caizdir. Başkasının kabrine gitmek meşrû olunca, Resûlullahın kabr-i şerîfine gitmek öncelikle meşrûdur.
4- Bu husûsun caiz olduğunda, önce ve sonra gelen âlimler sözbirliği etmişlerdir. Her sene müslümanlar, hac vazîfesini yerine getirdikten sonra, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etmektedirler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini, hacdan önce ziyâret de etmişlerdir. Eğer hacca giderken yolları Medîne-i münevvereden geçmezse, mallarını ve paralarını bu yolda sarf ederek, uzun mesafeleri katedip, yine Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ziyâretine geliyorlardı. Bu yolculuğu, Resûlullahı ziyâretin kurbet (ibâdet) ve tâat olduğuna inanarak yapıyorlardı. Asırlardan beri, şarkta ve garbda, aralarında âlimlerin ve sâlihlerin de bulunduğu büyük bir topluluğun hatâ üzere olması imkânsızdır. Onların hepsi de bunu, O’nun vesilesi ile Allahü teâlâya yakınlaşmak için yapıyorlardı. Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret etmiyenler, ya imkânı olmadığından veya bir mâni bulunduğundan gidememektedirler. Buna rağmen mümkün olsa, her zaman için gitmeyi istemektedirler. Kim bu kadar kalabalık bir topluluğun hatâ üzerinde bulunageldiklerini söylerse, kendisi hatâ üzeredir.
5- İbâdete vesile olan şey de ibâdettir. Çünkü dinde, işler maksadlarına göre mu’teberdir. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın, onunla hatâları mahvedip dereceleri yükselttiği şeyi size bildireyim mi? Şiddet ve melâlet anlarında âdabına riâyet ederek güzelce abdest almak, câmilere gitmek ve bir namazı kıldıktan sonra diğer namaz vaktini beklemektir, (sonra üç defa) İşte bu ribâttır.” Burada “Şiddet ve meâlet anları”ndan murâd, şiddetli soğuk, sahibini hareketten alıkoyan hastalık ve insanın abdest almasını zorlaştıran daha başka hâllerdir. Mescide gitmenin kıymetli ve şerefli oluşu, bir ibâdete vesile olduğundan dolayıdır.
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Her kim Allah yolunda hicret ederse, yeryüzünde gidecek çok yer ve genişlik bulur. Kim Allah ve Resûlüne itaatle hicret ederek evinden çıkar da, sonra ona ölüm yetişirse, onun ecri (mükâfatı) gerçekten Allaha düşmüştür. Allah çok bağışlayıcı ve merhametlidir.” buyuruluyor (Nisâ-100). Bu âyet-i kerîme, mevzûmuz için güzel bir delîldir. Çünkü, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret için yola çıkan kimse, Allah ve Resûlüne itaatle muhacir olarak evinden çıkmıştır. Yine Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Medînelilere ve civarlarındaki çöl bedevilerine, Resûlullahın emirlerine aykırı hareket etmek (ve yaptığı savaştan geri kalmak) uygun olmadığı gibi, kendisinin bizzat katlandığı zahmetlere, onların da katlanmaya rağbet etmemeleri yaraşmaz. Muhalefetin caiz olmayışının sebebi şudur: Çünkü onların, Allah yolunda çektikleri bir susuzluk, bir yorgunluk bir açlık, kâfirleri kızdıracak bir yere basmaları ve düşmana karşı bir muvaffakiyete erişmeleri yoktur ki, mukabilinde kendilerine sâlih bir amel yazılmış olmasın. Çünkü Allah güzel amel edenlerin mükâfatını zayi etmez” buyuruluyor (Tevbe-120).
Şüphesiz sefer ve başkaları gibi meşakkat bulunan birşeyle ibâdete tevessül eden kimse, bu meşakkati Allahü teâlâ için yüklenmiş olur. Böyle bir kimseden Allahü teâlâ râzıdır. Onun bu gayretlerinin karşılığını verir, ibâdete vesile olan mübahda meşakkat bulunmasa da, o mübahla kurbet olan bir fiili yapmak kasdedildiği için, onda yine sevâb vardır. Meselâ ibâdet yapabilmek için gerekli kuvveti kazanayım diye uyumak böyledir.
Tevessül, istigâse ve teşeffü’:
Bil ki, Resûl-i ekrem ile tevessül, istigâse ve teşeffü’, ya’nî Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâ katında vesile etmek, O’nun yardımını ve şefaatini istemek caizdir. Bunun caiz ve güzel işlerden olduğu, her dindar için ma’lûmdur. Bunlar Peygamberlerin (aleyhimüsselâm), Selef-i sâlihînin, ulemâ ve diğer müslümanların yaptığı işlerdendir. Din ehli hiç kimse bunu kötü görmemiştir. Şimdiye kadar bunları kabûl etmiyen hiç kimseye rastlanmamıştır. Fakat ba’zı âlim geçinen bozuk i’tikâd sahipleri ve onun yolunda gidenler, bunları kabûl etmemektedirler.
Deriz ki: “Her zaman ister yaratılmadan önce, ister yaratıldıktan sonra, dünyâdaki hayâtında ve vefâtından sonra; berzah, kabir âleminde, kıyâmet günü dirildikten sonra, Arasat meydanında ve Cennette, Resûlullah efendimiz ile tevessül etmek caizdir. Tevessül üç çeşittir.
Tevessül, ihtiyâç sahibinin Allahü teâlâdan, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hürmetine, O’nun Allahü teâlâ katındaki hürmetine veya O’nun bereketiyle Allahü teâlâdan istemesidir. Bu üç hâlde de tevessül caizdir. Bunlardan herbiri hakkında sahih haberler mevcûttur. Bu da üçe ayrılır.
İlki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) yaratılmadan önce O’na tevessül, Resûlullah ( aleyhisselâm ) yaratılmadan önceki tevessüle, geçmiş Peygamberlerle (aleyhimüsselâm) alâkalı haberler (hadîs-i şerîfler) buna delâlet eder. Bu konuyu Hâkim Ebû Abdullah, Müstedrek adlı eserinde bildirmiştir. Ömer bin Hattâb’ın ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu. “Âdem aleyhisselâm zelleyi i’tirâf edince; “Yâ Rabbî! Muhammed aleyhisselâmın hakkı için beni bağışla” dedi. Allahü teâlâ; “Ey Adem! Sen Muhammed aleyhisselâmı nereden biliyorsun! Ben henüz O’nu yaratmadım” buyurdu. Bunun üzerine Âdem aleyhisselâm; “Şuradan biliyorum ki, sen beni yed-i kudretinle yaratıp bana rûh üflediğin zaman, başımı kaldırıp, Arş üzerinde “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” yazılmış olduğunu gördüm. Bildim ki, sen, hiç kimsenin ismini, şerefli isminin yanında getirmezsin. Ancak en sevdiğin kulunun ismini getirirsin” dedi. Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Ey Âdem! Doğru söyledin. O, bana halkın en sevgilisidir. Madem ki O’nun hürmetine benden mağfiret istedin, gerçek olarak ben de seni affettim. Eğer Muhammed olmasaydı, seni yaratmazdım” buyurdu. Bir müslüman, aklın ve dînin red etmediği birşeyi nasıl red edebilir? Buna nasıl cür’et gösterebilir?
Nûh, İbrâhim (aleyhimüsselâm) ve diğer peygamberlerin tevessüllerine gelince, bunu müfessirler (tefsîr âlimleri) tefsîrlerinde bildirmişlerdir. Biz burada, bu hadîs-i şerîf ile ve Hâkim Ebû Abdullah’ın onu sahih kabûl etmesiyle yetiniyoruz. Tevessül, istigâse, teşeffü’ ve teveccüh’ün ma’nâları arasında fark yoktur. Çünkü Allahü teâlânın duâyı kabûl etmesi için, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) vesile yapılıyor. Burada maksâd; kulun, Allahü teâlâ katında kesin olarak derecesi ve kıymeti olduğuna inandığı kimseyi vâsıta ederek istemesidir. Şüphesiz, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın katında çok yüksek derecesi vardır. Âdette bile durum böyledir. Bir kimsenin diğer bir kimsenin yanında kıymet ve derecesi çok olursa, onun hiçbir sözünü red etmez. Hattâ başka birisi, onun ismini söyleyerek o kimsenin yanına gittiği zaman, onun isteğini. İsmini veya selâmını getirdiği o şahsın hatırı için yerine getirir. Hâlbuki. İsmini veya selâmını getirdiği şahıs orada mevcût değildir. Yaratılmadan önce Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile tevessül etmek de böyledir. Burada sâdece Allahü teâlâdan istenmekte, duâ yalnız Allahü teâlâya yapılmaktadır. Sevilen ve kadr-ü kıymeti yüksek olan kimseyi zikretmek, yapılan duânın kabûlüne vesile olmaktadır. Nitekim rivâyet edilen sahih duâlarda da durum böyledir. Meselâ bu duâlardan birisi şöyledir. “Senin her isminle, senin esmâ-i husnân ile senden isterim. Senin Allah olman hürmetine senden isterim. Gazâbından rızâna, cezandan afiyet vermene sığınırım. Senden sana sığınırım.”
Bütün yapılan bu duâlarda, kendisinden istenilen, şeriki, ortağı olmayan yalnız Allahü teâlâdır. Duâda vesile edilen ise değişiktir. Böyle vesile edilerek yapılan duâ ne şirktir, ne de Allahü teâlâdan başkasından istemektir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) vesile edilerek yapılan duâ da böyledir. Yoksa, Resûlullahdan istemek değildir. Bilakis Allahü teâlâdan istemektir. Burada Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hatırı için Allahü teâlâdan istenmektedir. Sâlih ameller vesile edilerek Allahü teâlâdan istenince, Resûlullah (s.a-v.) vesile edilerek Allahü teâlâdan istemek, sâlih amellere göre çok daha önde, üstün ve kıymetlidir. “Yâ Râbbi! Muhammed aleyhisselâmın hakkı için senden İstiyorum” denilince, buradaki “hakkı için” ile murâd; Resûlullahın, Allahü teâlâ katındaki derecesi ve kadridir.
İkincisi: Resûlullah ( aleyhisselâm ) yaratıldıktan sonra hayatta iken O’nunla tevessül yapmaktır. Ebû Îsâ Tirmizî’nin “Sahîh”indeki duâ bahsinde bulunan rivâyet bu kısımdandır. Osman bin Hanîf şöyle rivâyet etti: “Bir a’mâ Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelerek; “Yâ Nebîyyallah! Gözümü kaybettim. Bana duâ et” dedi. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ) o şahsa; “Abdest al, iki rek’at namaz kıl, sonra; Allahümme innî es’elüke ve eteveccehû ileyke bi-nebiyyike Muhammedin nebiyyirrahmeti yâ Muhammed! İnnî eteşeffeu bike fî reddi basarî Allahümme” de!” buyurdu. O şahıs buyurulanı yaptı. Allahü teâlâ, ona gözünün görmesini tekrar ihsân etti.
Üçüncüsü: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra tevessül etmektir. Ebû Umâme bin Sehl bin Hanîf şöyle anlatır: ihtiyâç içerisinde olan birisi amcam Osman bin Hanîf ile karşılaşınca, amcama ihtiyâcı olduğunu söyledi. Amcam ona; “Git güzelce bir abdest al, sonra mescide gel. Orada iki rek’at namaz kıl. Sonra; “Allahümme innî es’elüke ve eteveccehû ileyke bi-nebiyyinâ Muhammedin nebiyyirrahmeti yâ Muhammed! innî eteveccehû ileyke ilâ Rabbike feyakdî haceti” de ve hacetini söyle. Ben senin yanına gelirim” dedi. O zât gitti ve amcamın dediği gibi yaptı. Sonra Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh ) evine gitti. Hizmetçisi kapıyı açtı ve onu Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh ) huzûruna aldı. Osman bin Affân ( radıyallahü anh ) o zâta; “Ne ihtiyâcın var?” dedi. O zât da ihtiyâcını anlattı. Osman bin Affân da o zâtın bütün ihtiyâçlarını giderdi. Ve ona; “Niçin bu zamana kadar, ihtiyâcın olduğunu söylemedin? Bir daha ne ihtiyâcın varsa söyle” dedi. Daha sonra o zât, Osman bin Affân’ın yanından ayrıldı. Yolda amcama rastladı. Ona; “Allahü teâlâ seni hayırla mükâfatlandırsın. Sen ona söyleyinceye kadar, o benim ihtiyâcımı gidermedi” deyince, amcam; “Vallahi ona birşey söylemedim. Fakat, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) huzûrunda bulunuyordum. O sırada Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir a’mâ geldi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gözünün görmediğini arz etti. Resûlullah, ona sabretmesini bildirdi. O a’mâ; “Yâ Resûlallah! Hiçbir fâidem yok. Bu durum bana ağır geldi” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona, gidip güzelce abdest almasını, sonra iki rek’at namaz kılıp, öğrettiği duâ ile duâ yapmasını emretti. O zât, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrettiği gibi yaptı. Daha biz oradan ayrılmadan kısa bir süre sonra, o zât yanımıza geldi. Onda, daha önce hiç a’mâlık yokmuş gibi olduğunu gördük.
Tevessülün ikinci nev’i: Tevessülün, duâ, isteme ma’nâsına olmasıdır. Bu da birkaç hâldedir. Bunlardan birisi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hayâtında olmuştur. Müslümanlar, başlarına herhangi bir sıkıntı geldiği zaman, durumu Resûlullaha arz ederler, ondan yardım isterlerdi. Böyle haberler Buhârî ve Müslim’de mevcûttur.
Şöyle anlatılır: “Cum’a günü birisi Mescid-i Nebevî’ye girdi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), ayakta hutbe okuyorlar idi. O zât ayakta olarak Resûlullaha döndü; “Ey Allahın Resûlü! Mallarımız, ekinlerimiz helak oldu. Hiçbir çâremiz de yok. Bize yardım etmesi için Allahü teâlâya duâ et” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), mübârek ellerini kaldırdı ve; “Allahım! Bize yardım et. Allahım! Bize yardım et” diye duâ etti. O sırada Resûlullahın arka tarafında, semâda bir bulut ortaya çıktı. Semânın ortasına gelince, dağıldı ve yağmur yağmaya başladı. O sırada güneş dahî görülmedi”
Resûlullah efendimize nisbeti olan, akrabalığı olan kimse ile de tevessül olunabilir. Nitekim Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ), kıtlık olduğu zaman Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) amcası Hazreti Abbâs ile tevessül etti. Ya’nî onu vesile ederek Allahü teâlâdan yağmur istedi. “Yâ Rab bî! Kıtlık olduğu zaman, Resûlullah efendimiz ile sana tevessül ederdik. Sen bize yağmur verirdin. Şimdi sana, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) amcası ile tevessül ediyoruz. Bize yağmur ihsân et” diye duâ edince, Allahü teâlâ onlara yağmur verdi. Bu hâdiseyi, Buhâri, Enes bin Mâlik’den ( radıyallahü anh ) bildirmiştir.
Bu şekilde başka sâlih müslümanlarla da tevessül edilebilir. Bunu dindar hiçbir müslüman inkâr etmemiştir.
Tevessül, kabir âleminde de olur. A’meş şöyle rivâyet etti: Hazreti Ömer zamanında kıtlık oldu. Eshâb-ı Kirâmdan birisi, Resûlullahın kabr-i şerîfine gitti ve; “Yâ Resûlallah! Ümmetin için Allahü teâlâdan yağmur iste! Yoksa onlar helak olacaklar” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem, rü’yâsında o Sahâbîye; “Ömer’e git, selâmımı söyle. Ona yağmur yağacağını haber ver” buyurdu. O Sahâbî gördüğü rü’yâyı Hazreti Ömer’e haber verdi. Hazreti Ömer ağlayarak; “Yâ Rabbî! Âciz olduklarım hâriç, elimden gelen herşeyi yaptım!” dedi.
Bu haberde, o Sahâbînin, vefâtından sonra kabir âleminde bulunan Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) yağmur istemesinde hiçbir mâni yoktur. Çünkü Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabir âleminde iken duâ etmesi imkânsız değildir. Bu husûsta pekçok haberler gelmiştir. Resûl-i ekremin, dünyâda olduğu gibi, kabir âleminde de Allahü teâlâdan ümmeti için yağmur istemesinde hiçbir mâni yoktur.
Tevessülün üçüncü nev’i: Resûlullahtan maksûd olan şeyin taleb edilmesidir. Ya’nî Resûlullah ( aleyhisselâm ), ümmetinden bir kimsenin dileğini Allahü teâlâdan istemek sûretiyle, o kimse için vâsıta ve şefaatçi olabilir. Bu kısım, ifâdeleri değişik olsa bile, ma’nâca ikinci kısma dâhildir. Bu husûsta pekçok haber gelmiştir, insanlar Resûlullahtan bu kabil şeyleri istemekle, Resûlullahtan bu husûsta kendilerine vâsıta ve şefaatçi olmasından başka birşey kasdetmemektedir.
Osman bin Ebi’l-Âs anlatır: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Kur’ân-ı kerîmi ezberlememin iyi olmadığından şikâyet etmiştim. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ) bunun şeytandan olduğunu bildirdikten sonra; “Ey Osman! Bana yaklaş” buyurdu. Sonra mübârek elini göğsüme koydu. Bu sırada mübârek elinin serinliğini iki omuzlarım arasında hissettim. Eli göğsümde iken; “Ey Şeytan! Osman’ın göğsünden çık!” buyurdu. O andan sonra, ne duydu isem ezberledim.”
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın izni, yaratması ve işi kolaylaştırması ile olduğunu bilerek şeytana “Çık!” diye emretmiştir. Hiçbir müslüman, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) işlerinde, Allahü teâlânın yardımına muhtaç olmadığını asla söylemez ve böyle şeyi düşünemez. Fakat Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) birşey isterken, yardım isterken, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâ indinde şefaatçi ve vesile yapmaya mâni olmak, dinde Allahü teâlânın bir olduğuna îmân eden müslümanlar arasında fitne çıkarmaktır.
İstigâse, yardım istemek demektir. Allahü teâlâdan yardım istemek, bir şeyi yaratmasını istemektir. Allahü teâlâ, Enfâl sûresinin dokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “O vakit Rabbinizden yardım ve zafer istiyordunuz da, O size; “Gerçekten ben arka arkaya bin melâike ile yardım ediyorum” diyerek duânızı kabûl buyurmuştu” buyurmaktadır. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) yardım istenince, bunun ma’nâsı; Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâdan yardımını yaratmasını istemesi demektir. Kısaca, yardım edenden yardım istemek ma’lûm birşeydir. Yalnız, yardım eden ve yardımı yaratan Allahü teâlâdır. Istigâse ile tevessül arasında bir fark yoktur.
Buhârî’nin, kıyâmet günündeki şefaat ile ilgili Enes bin Mâlik’den ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîf şöyledir: “Kıyâmet günü insanlar Arasat’ta toplanır. Bir kısmı diğerlerinin üzerine dalga vurur, birbirlerine karışırlar. Mahşer halkı hep birden, Âdem aleyhisselâma gelirler; “Rabbinden bizim için şefaat dile!” derler. Âdem (aleyhisselâm) “Ben şefaate izinli değilim, İbrâhim aleyhisselâma gidiniz. O, Allahü teâlânın Halîlidir” der. İnsanlar ona gelirler. O da; “Ben şefaate izinli değilim. Mûsâ aleyhisselâma gidiniz. O, Kelîmullahtır” der. Ona gelirler; “Ben de şefaat edemem, Îsâ aleyhisselâma gidiniz. O, Rûhullahtır” der. Ona giderler. O da; “Ben şefaate izinli değilim. Muhammed aleyhisselâma gidiniz” der. Mahşer halkı bana gelirler. Ben; “Şefaat ederim” derim. Şefaat etmek için Rabbimden izin isterim. İzin verilir. Hak teâlânın bana bildireceği hamdler ile hamd ederim. Şimdi o hamdler hafızamda yoktur. Sonra yere kapanır, secde ederim, Hak teâlâ bana; “Yâ Muhammed! Şefaat et, kabûl olunur” buyurur. Ben; “Yâ Rabbî! Ümmetime rahmet et, onlara merhamet et” ma’nâsına gelen, “Ümmetî, ümmetî” derim.”
Peygamberlerin kabirlerinde diri olması: Hadîs âlimi Ebû Bekr Beyhekî, bu mevzûda küçük bir risale yazmıştır. Risalede, bu mevzû ile alâkalı hadîs-i şerîfleri bildirmiştir. Bu hadîs-i şerîflerden birisinde şöyle buyuruluyor: “Peygamberler kabirlerinde diri olup, namaz kılarlar.” Bu hadîs-i şerîfi, İbn-i Adî, el-Kâmil adlı eserinde Sabit Benânî’nin Enes bin Mâlik’den rivâyetiyle bildirmiştir.
Beyhekî, senedleriyle beraber şu hadîs-i şerîfi bildirdi: “Mi’râc gecesinde, Mûsâ peygamberi kabrinde namaz kılarken gördüm.”
Evs bin Evs’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “En faziletli gün, Cum’a günüdür. Allahü teâlâ, Adem aleyhisselâmı Cum’a günü yarattı. Kıyâmet, Cum’a günü kopar. Cum’a günleri bana çok salevât okuyunuz! Bunlar bana bildirilir.” Bunun üzerine Eshâb-ı Kirâm; “Öldükten sonra da bildirilir mi?” diye sorduklarında; “Toprak, peygamberlerin vücûdunu çürütmez. Bir mü’min bana salevât okuyunca, bir melek bana haber vererek, ümmetinden falan oğlu filân sana selâm söyledi ve duâ etti der” buyurdu.
Beyhekî’nin ( radıyallahü anh ) Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle bildirdiği hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Her ayın ilk üç gecesi ve günü, bana çok salevât okuyunuz. Çünkü bu ikisi, sizden bana ulaştırılır. Toprak elbette Peygamberlerin cesetlerini çürütmez.”
Buraya kadar anlatılanların hepsi, Peygamberlerin kabirlerinde diri olduklarının delîlleridir. Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresinin yüzaltmışdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah yolunda şehîd olanları ölü sanmayınız! Onlar, Rablerinin yanında diridirler, rızıklandırılmaktadırlar.” buyurarak, şehidlerin diri oldukları sabit olunca, Peygamberlerin diri olması birkaç yönden sabittir.
Birincisi; şehidlerin bu şekilde diri olmaları, onlar için şerefli bir rütbedir. Bu, Allahü teâlânın onlara bir lütfudur. Ancak Peygamberlerin rütbesinden daha yüksek bir rütbe yoktur. Şüphesiz Peygamberlerin hâli, bütün şehidlerin hâlinden daha yüksek ve kâmildir. Bu sebeble, şehid için kâmil bir durum hâsıl olup da, Peygamberler için olmaması imkânsızdır.
İkincisi; bu rütbe, şehid olanlara Allah yolunda canlarını feda etmeleri sebebiyle verilmiştir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Allah yolunda can feda etme yolunu bize göstermiş, buna bizi da’vet etmiştir. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Bir kimse güzel, ya’nî İslâmiyete uygun çığır açarsa, bu yolda bulunanların herbirine verilen sevâb gibi, buna da verilir. Kim de kötü, ya’nî İslâmiyete uygun olmayan çığır açarsa, bu yolda bulunanların herbirine yazılan günah gibi, buna da günah yazılır” buyurdu. İşte, şehid için hâsıl olan sevâb, Resûlullah için de vardır.
Üçüncüsü; Resûlullah ( aleyhisselâm ) şehiddir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) son hastalığında; “Hayber’de yemiş olduğum yemeğin acısını her zaman duyarım. O gün yediğim zehir, şimdi ebherimi, ya’nî aort damarımı koparmaktadır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şehîd olarak vefât ettiğini bildiriyor.
Mevtanın, kendini ziyâret edenleri tanıması: Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Meyyit mezara konup, mezar başındakiler dağılırken onların ayak seslerini işitir. Sonra yanına yüzleri siyah ve gök gözlü iki melek gelir. Birine Nekîr, diğerine Münker denir. Meyyite; “Muhammed hakkında ne dersin?” dediklerinde, eğer mü’min ise, bu iki meleğin suallerine cevap olarak; “Muhammed, Allahü teâlânın kulu ve Resûlüdür. Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden Resûlullah” der. Bu iki melek; “Biz elbette biliyoruz ki, sen dünyada da böyle derdin” derler. Daha sonra kabre Cennetten yaygı serilir. Cennet elbiseleri giydirilir. Meyyit için Cennetten bir kapı açılır. Kabre Cennet kokuları yayılır. Eğer meyyit kâfir ise, bu iki meleğe cevap olarak; “Ben bilmem, insanlardan işitirdim, bir şeyler söylerlerdi, ben de onu söylerdim” der. Bu iki melek; “Biz elbette biliyoruz ki, sen öyle derdin” derler. Sonra toprağa sıkış diye emrolunur. Toprak, o kimsenin üzerine sıkışır, kaburga kemiklerini birbiri üzerine geçirir ve Allahü teâlâ onu bu yattığı yerden kaldırıncaya kadar, dâima azap içinde bulunur” buyurmuştur.
Bu hadîs-i şerîfler sahihtir. Ehl-i sünnet ve cemâat âlimleri, kabirdeki hayat hakkında icmâ’ etmişlerdir. İmâm-ı Haremeyn, “Şâmil” adlı eserinde şöyle dedi: “Önce gelen âlimler, kabir azâbı ve meyyitlerin kabirlerinde hayatta oldukları, rûhların cesedlerine iade edildiği husûsunda ittifâk etmişlerdir.”
Ebû Bekr İbni Arabî “Emed-ül-aksâ” adlı eserinde; “Mükellef olanların kabirlerinde diriltilip, onlara suâl sorulması husûsunda Ehl-i sünnet arasında ihtilâf yoktur” demektedir.
Aslan ve yırtıcı hayvan tarafından parçalanan kimseye meleğin suâl sorması husûsunu âlimler şöyle açıklamışlardır: “Allahü teâlâ, rûhu kalbe iâde eder ve melekler kalbe suâl sorarlar. Asılan kimseye ise, bizim bilemiyeceğimiz şekilde rûhu iade olunur. Hâlbuki biz onu ölü sanırız. Yırtıcı hayvan tarafından parçalanan kimsenin her a’zâsına rûh iade olunur. Melekler ona, bu hâlde iken suâl sorarlar.
Kısaca, rûh cesede iade olunur. Cesed suâl vaktinde diriltilir. Bu andan kıyâmete kadar, ya ni’mete kavuşur veya azap görür. Bu durum ya devamlı veya fasılalıdır.
Dördüncü fasıl: insanlara vefâtından sonra da, hayatta ikenki gibi muâmele edilir. Onun için, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hayatta iken olduğu gibi, vefâtlarından sonra da aynı edebi gözetmek gerekir. Hazreti Ebû Bekr buyurdu ki: “Hayatta iken de, vefâtlarından sonra da Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda sesi yükseltmemek gerektiği bildirilmiştir.”
Âişe ( radıyallahü anha ), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mescidinde çivi ve başka şeylerin çakılmasından mütevellid bir gürültü duyunca; “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rahatsız etmeyin” diye haber gönderirdi.
Şöyle bildirilmiştir: “Hazreti Ali, evinin kapısının ta’mir edilecek bir kısmı olduğu zaman, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rahatsız etmemek için tenhâ bir yere götürür, öyle ta’mir ederdi.”
Urve ( radıyallahü anh ) nakletti: “Birisi, Hazreti Ömer’in huzûrunda Hazreti Ali’ye dil uzatınca, Hazreti Ömer o şahsa; “Allahü teâlâ senin yüzünü çirkinleştirsin. Şimdi kabrinde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) eziyet ettin” dedi.
Selef-i sâlihînin hayatlarına bakılırsa, hayatındaki gibi, vefâtından sonra da, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı edeb ve hürmete pekçok dikkat ettikleri görülür. Aynı şekilde, Peygamber efendimizin kabr-i şerîfinde de, edeb ve hürmete çok riâyet ederlerdi.
Ka’b-ül-Ahbâr’dan ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet edilmiştir: “Her fecrin doğuşunda, yetmişbin melek iner, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini kuşatırlar, kanatlarını sürerler. Resûlullah efendimize salevât okurlar. Akşam olunca yükselirler. Sonra onlar kadar bir grup melek iner ve onların yaptıklarını yaparlar. Böylece kabr-i şerîfin yanına gelinip duâ edildiği zaman, orada bulunan meleklerin huzûrunda duâ edilmiş olur. Melekler oraya, o kabirde Resûlullah ( aleyhisselâm ) bulunduğu için gelmektedirler. Bu sebeple, Eshâb-ı Kirâm, ta’zimden dolayı, Resûlullah efendimizin kabr-i şerîfinde seslerini alçaltırlar, kısarlardı.”
Sahîh-i Buhârî’de, Ömer bin Hattâb’ın ( radıyallahü anh ) şöyle buyurduğu rivâyet edilmiştir “Taifli iki kişiye; “Eğer siz buralı olsaydınız, sizi incitirdim. Çünkü siz, Resûlullahın mescidinde seslerinizi yükseltiyorsunuz” buyurdu. Eshâb-ı Kirâmın Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan ta’zim ve edeblerine dâir hadîs-i şerîfleri ve haberleri toplamış olsa idik, cildler teşkil ederdi. Melekler bile Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı kemâli edeb üzere olurlardı. Ebû Bekr bin Ebû Seybe, “Mûsânnef” adlı eserinde, İbn-i Büreyde’den şöyle nakletti: “Medîne-i münevvereye gelmiştik. Abdullah bin Ömer’in ( radıyallahü anh ) yanına gittik. Bize şunları anlattı: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarında bulunuyorduk. Bu sırada güzel elbiseli, güzel yüzlü, hoş kokulu birisi geldi ve; “Esselâmü aleyke yâ Resûlallah!” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun selâmını aldı. O zât “Yâ Resûlallah! Sana doğru yaklaşayım mı?” deyince, Resûl-i ekrem izin verdi. O zât da yaklaştı. Biz o günkü gibi böyle güzel elbiseli, hoş kokulu ve güzel yüzlü ve Resûlullaha daha fazla hürmet ve ta’zimde bulunan birisini görmedik. O zât sonra yine; “Ey Allahın Resûlü! Sana doğru yaklaşayım mı?” diyerek izin istedi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Evet, yaklaş” buyurdu. O zât üçüncü defa Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Sana yaklaşayım mı?” diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) yine; “Evet, yaklaş” buyurdu” dedi. Abdullah İbni Ömer ( radıyallahü anh ), sonra o zâtın (Cebrâil aleyhisselâmın) sözlerini, Resûlullahın îmân ve İslâm ve daha başka mevzûlarla alâkalı sözlerini anlattı.” Burada, Cebrâil aleyhisselâmın Resûlullaha ( aleyhisselâm ) olan ta’zimine, edebine iyi bakmak ve bunu iyi anlamak gerekir.
Yine Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek rûhunu teslim almaya geldiğinde, Azrail aleyhisselâmın Resûlullaha olan ta’zim ve edebi de böyledir. Resûlullaha olan ta’zimi, hem Kur’ân-ı kerîm, hem hadîs-i şerîfler, hem de ümmetin icmâ’ı bildirmektedir.
Şunda hiç şüphe yoktur ki, kim Resûlullah efendimiz ziyâret edilmez, O’nu ziyâret için gidilmez, O’ndan yardım istenilmez derse, o kimse Resûlullaha karşı edebden çok uzaktır. Allahü teâlâdan onun ıslâhını dileriz.
Kâdı İsmâil, “Ahkâm-ül-Kur’ân” adlı eserinde, Muhammed bin Ubeyb’den şöyle nakletti: “Birisi; “Eğer Resûlullah ( aleyhisselâm ) vefât etse, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) falanca hanımı ile evlenirdim” deyince, şu meâldeki âyet-i kerîme nâzil oldu: “Ey imân edenler! Yemek vaktini gözetmeksizin size izin verilip de da’vetli olduğunuz vakitten başka zamanlarda Peygamberin evlerine girmeyin. Fakat çağırıldığınız zaman girin. Yemeği yediğinizde de hemen (yanından) dağılın. Konuşmak, sohbet etmek için de izinsiz girmeyin. Çünkü bu, Peygambere eziyet veriyor. (Çıkın veya girmeyin demeğe) sizden utanıyor, fakat Allah, gerçeği açıklamayı terk etmez. Bir (Peygamberin) zevcelerine gerekli birşey soracağınız vakit de, perde arkasından sorun. Böyle yapmanız, hem sizin kalblerîniz, hem de onların kalbleri için daha temizdir. Allahın Resûlüne, sizin eziyet etmeniz doğru olmaz. Arkasından (vefâtından sonra) zevcelerini nikâh eylemeniz de hiçbir zaman caiz olmaz. Bu (Peygambere eziyet etmek ve arkasından zevcelerini nikahlamak), Allah katında çok büyük bir günahtır.” (Ahzâb-53).
Burada, Allahü teâlânın, gerek hayatta iken, gerekse vefâtlarından sonra Resûlullaha ( aleyhisselâm ) eziyet verecek şeylerden nasıl muhafaza buyurduğunu iyi anlamalıdır. Bu husûs, dinde zarurî olarak bilinen ve âyet-i kerîmenin, Resûlullahın vefâtından sonra zevceleri ile evlenmenin ona eziyet olacağını bildirmesi ile anlaşılmaktadır. Öyleyse müslüman bir kimsenin, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı çok edebli olması lâzımdır. Bu mevzûda çok dikkatli olmalıdır. Aksi takdîrde, insanın maazallah ayağı kayar, dünyâ ve âhırette hüsrana uğrar.
Allahü teâlâdan, îmânımız husûsunda bizi muhafaza buyurmasını, kalan ömrümüzde bizi, affı ve mağfireti ile örtmesini dileriz. Söylediklerimizi, bizim lehimize huccet kılmasını, yine söylediklerimizi, önümüzde bize ışık olacak bir nûr kılmasını, bizi Resûlullah efendimizin zümresi arasında ve O’nun livâ-ül-hamd sancağı altında haşretmesini, bizi O’nun şefaati ve rızâsı ile rızıklandırmasını, bizi, O’na ve O’nun sünnet-i seniyyesine uyanlardan eylemesini dileriz.
İnsanların kıyâmet gününde Peygamberlere sığınması, dünyâda ve âhırette Peygamberlerle tevessül etmeye en açık delîldir. Her günahkâr, Allahü teâlâya en yakın bildiği kul kim ise, onu Allahü teâlâya vesile eder. Bunu hiç kimse inkâr etmedi. Bu husûs, müşriklerin, Allahü teâlâdan başkasına ibâdet etmeleri gibi değildir. Bu küfürdür. Hâlbuki müslümanlar, Resûlullah efendimizle veya Peygamber ve sâlihlerle tevessül yaptıklarında, ne Resûlullah efendimize, ne Peygamberlere, ne de sâlih olan zâta tapma durumu yoktur. Fayda ve zarar veren, yalnız Allahü teâlâdır. Bu caiz olunca, birisinin; “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hürmetine Allahü teâlâdan istiyorum” demesi de caizdir. Çünkü o, hakîkatte Allahü teâlâdan istemektedir.”
Takıyyüddîn Sübkî ( radıyallahü anh ) kitabına, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salevâta dâir hadîs-i şerîflerle son veriyor. Bu salevâtlardan birisi şudur; “Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammed kemâ salleyte alâ İbrâhim, İnneke hamîdün mecîd.”
Tâcüddîn Sübkî’nin babası Takıyyüddîn Sübkî için yazdığı bir şiir şöyledir:
Sözüm, i’tikâdımın hepsini bildirmiyor. Bildirmeğe kalktığımda, münkir düşman oluyor.
Bu odur sîretini bütün eflâk biliyor, Onlara, nûr saçınca, gece, gündüz oluyor.
Bu odur, Rahmân onun yalvarışını duyuyor, Ağlayınca gözünden kanlı yaşlar akıyor.
Bu odur, Rahmân onun duâsını duyuyor, Kıymetli fecir vakti Rabbine yalvarıyor.
Bu odur, yüzündeki tozdan belli oluyor, Geceyi sabaha kadar secdeyle geçiriyor.
Bu odur, tükenmiyen gözyaşları dâima, Hak yolunda ağarmış sakalına iniyor.
Azîm olan Allaha yemîn ediyorum ki, Zamanın din hucceti, senedi o oluyor.
Üstün hâlleri için söylediğim bu sözler, Ne kadar çok olsa bile, noksan geliyor.
15) Ahlwardt Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-4, sh. 201
16) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 999 İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TEFTÂZÂNÎ (Sa’deddîn Mes’ûd bin Ömer)
Tefsîr, hadîs, kelâm, nahiv, mantık ve fen âlimi. En büyük Şafiî âlimlerindendir. Asrının müceddidlerinden idi. Unutulmuş olan İslâm bilgilerini yeniden ortaya çıkarıp, ihyâ etti. İsmi, Mes’ûd bin Ömer bin Abdullah’tır. Nesâ köylerinden Teftâzân köyünde, 712 (m. 1312) senesinde doğdu. Sa’düddîn lakabı verildi. Timur Hân ve Seyyid Şerîf Cürcânî ( radıyallahü anh ) gibi din ve dünyâ büyükleriyle görüştü. Anadolu’ya geldi. Eserleri yıllarca medreselerde ders kitabı olarak okutuldu. 791 (m. 1389) yılında Semerkand’da vefât edip, Serâhs’ta defnedildi.
Sa’deddîn Teftâzânî, daha küçük yaşta, üstün zekâsı ve anlayışı ile herkesin dikkatini çekti. Yakınları, onun ilim öğrenip, Allahü teâlânın dînine hizmet etmesini arzu ettiler. Daha çocuk iken, Kur’ân-ı kerîm okumasını, temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri ona öğrettiler. Zamanın en büyük âlimlerinden ders almasını te’min ettiler. Onaltı yaşında “Tasrîf-ül-İzzî’ye şerh yazabilecek hâle gelen Sa’deddîn Teftâzânî, Adûdüddîn Îcî ve Kutbüddîn Râzî gibi, devrinin en ileri gelen âlimlerinden ders aldı. Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmek için çok çalıştı. Naklî ve aklî ilimlerin hepsinde söz sahibi oldu. Allahü teâlânın kullarına, O’nun rızâsını kazanmak için öğrendiklerini öğretti. Eserlerinde ve talebelerine verdiği derslerinde, Selef-i sâlihînin yolunu ihyâ etti. Selef-i sâlihîne ( radıyallahü anh ) halef-i sâdıkîn oldu. Zamâmanındakilerin ve daha sonra gelen âlimlerin iltifâtlarına mazhar oldu. Herkes tarafından kabûl gördü.
Timur Hân’ın yanında bulunup, çok hürmet gördü. Ona nasihatlerde bulundu. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri ile sohbet etti.
Birçok talebe yetiştiren Sa’deddîn Teftâzânî’nin en meşhûr talebeleri; “Rebî’ul-cinân fil-meânî vel-beyân” adlı eserin yazarı Hüsâmeddîn Hasen bin Ali Ebyurdî, Celâleddîn Yûsuf Evbehî ve Burhâneddîn Haydâr’dır. Bunlardan başka daha pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Yazmış olduğu eserler ve onlara yapılan şerhler, bilhassa medreselerin temel kitapları oldu. Eserleri ve ünü, İslâm dünyâsının her tarafına yayıldı. Eserlerinin herbirine birçok şerh ve haşiyeler yazıldı. Değişik mevzûlardaki bu eserleri, matbaadan önce, birçok defa yazılarak çoğaltıldı, İslâm dünyâsında matbaanın yaygınlaşması ile de, müteaddit baskıları yapılarak çok kişinin kolayca istifâdesi sağlandı.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 738 (m. 1337) senesinde onaltı yaşında iken yazdığı “Şerh-ut-Tasrîf-il-İzzî” adlı eseri, ilk defa İstanbul’da 1253 (m. 1837) senesinde olmak üzere, Tahran, Dehlî, Bombay, Luknov ve Kâhire’de müteaddit baskıları yapıldı.
Arabca nahiv kitabı olan “İrşâd-el-hâdî” ve belagata dâir “El-Mutavvel”i yazdı. Mutavvel’i yazarken çok sıkıntı çekti, pekçok mâni ile karşılaştı. “Herşeyin bir mânisi vardır, ilmin ise pekçok mânileri vardır” sözünü, bu kıymetli eserini yazarken buyurmuştur. “Mutavvel”in 1260 (m. 1844) senesinde İstanbul’da ilk baskısı yapıldı. Luknov, Tahran ve Dehlî’de değişik târihlerde birçok baskıları yapıldı, İslâm âlimleri, bu eser hakkında; “Mutavvel kitabı, belagât-ı Kur’âniyyeyi ihyâ etmiştir” buyurmuşlardır. Yine belagat ilmine dâir “Muhtasar” kitabı da yıllarca medreselerde okutuldu. Birçok baskıları yapıldı. “Şerh-ul-kısm-is-sâlis minel-Miftâh” da belagata dâirdir. Mantık ilmine dâir; “Şerh-ur-Risâlet-üş-Şemsiyye” ve “Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm” adlı eserleri vardır. Kelâm ilmine dâir; “El-Mekâsid”, “Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm”, “Şerh-ül-Akâid-ün-Nesefiyye” ve “Fadîhat-ül-mülhidîn” adlı eserleri vardır. Fıkıh usûlüne dâir; “Et-telvîh ilâ keşfi hakâik-it-tenkîh” ve “Şerhu şerh-ü Muhtasar fil-usûl” adlı eserleri mevcûttur. Fıkıh ilmine dâir, “El-Miftâh” ve “İhtisâr-ı şerhu Telhîs-il-Câmi-ül-kebîr liş-Şeybânî” adlı eserleri ve tefsîr ilminde; “Şerh-ül-Keşşâf’ adlı eseri, dil ve edebiyatta; “En-Niam-üs-savâbig fî Şerh-il-kelâm-in-nevâbig” ve Sa’dî Şîrâzi hazretlerinin “Bustân” ını manzûm olarak Türkçeye tercüme etti.
Molla Gürânî ( radıyallahü anh ) ile Fâtih Sultan Mehmed Hân arasında geçen bir sohbette, Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) üstünlüğünden şöyle bahsedilmektedir:
Şeyhülislâm Molla Gürânî ( radıyallahü anh ), birgün talebesi Fâtih Sultan Mehmed Hân’la sohbet ederken, Timur Hân’ın ilme ve âlimlere hürmetinin çokluğundan bahsederek şöyle dedi: “Timur Hân, âcil bir iş için bir yere atlı ulak gönderdi, işin ehemmiyetinden dolayı da ulağa tam yetki verip; “Yolda atın yorulduğu anda; kimin atını bulursan, emrimi söyle, atını al, yola devam et” dedi. Ulak yola çıktı. Atını değiştirecek oldu. Otlatılıp tımar edilen atlar gördü. Varıp bunlardan birini almaya kalktı. Atlara bakan hizmetçiler, ulağa istediği atı vermediler ve; “Sen Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) atını nasıl almaya kalkışırsın?” dediler. Ulak, kan-ter içinde Timur Hân’ın huzûruna döndü. “Sa’deddîn Teftâzânî’nin adamları bana böyle yaptı. Sebebi de bu idi” diyerek, at vermediklerini anlattı. Timur Hân, emrine böyle karşılık verilmesine çok üzüldü. Ancak, ulağa bol hediyeler verip gönderdi ve; “Eğer böyle mühim bir iş için giden atlıya bu hareketi oğlum Şahrûh’un adamları yapsaydı, hiç aman vermez, cezâlarını verirdim. Ama o benzeri olmayan kişiye, Sa’deddîn Teftâzânî’ye nasıl ceza vereyim? O, kalemiyle benim topraklarımın dışına da hükmeder. Eserleri, keskin kılıçlarımın erişemediği yerlere gider” dedi.
Sa’deddîn Teftâzânî hazretlerinin “Akâid-i Nesefiyye”ye yaptığı şerh çok meşhûrdur. Bu kıymetli eserde buyuruldu ki:
“Lügatte îmânın ma’nâsı, tasdîk etmek, haber verenin hükmünü ve doğru söylediğini kabûl etmektir. Tasdîk ve kabûl etmeden, haberin veya habercinin doğru olduğunu söylemek, îmân değildir. Îmân, tam bir tasdîk ve teslimiyetle haberi veya haber verenin sözünü kabûl etmektir. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiklerini ve yüksek zâtının doğru sözlülüğünü tasdîk etmelerine rağmen ba’zı kâfirlere “Kâfir” denmesinin sebebi, onlarda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) yalanlama ve inkâr alâmeti olan şeylerin görülmesinden dolayıdır. Nitekim, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bütün bildirdiklerini kalbi ile tasdîk edip, dili ile söyleyen ve söylediği gibi amel eden kimse, hıristiyan din adamlarına ve papazlara mahsûs zünnârı kendi arzusu ile beline bağlasa, İslâmiyetten ayrılmış olur. Çünkü, onun beline zünnâr bağlaması, inkâr ve tekzîb alâmetidir. İnkâr alâmeti ile birlikte olan tasdike i’tibâr yoktur.
Îmânın dindeki ma’nâsı, Allahü teâlâdan getirildiği zarurî olarak bilinen şeylerin hepsine kısaca îmân edip, kalbi ile tasdîk etmektir. Buna icmâlen (topluca) inanmak denir, icmâlen îmân, îmânın, yokluğu ve eksikliği kabûl edilmeyen esâsıdır. Bu olmadan asla îmân olmaz, icmâlen inanmak, îmân için kâfidir. Ancak bu derecede olan bir icmâlî îmân, sahibini tafsîlî (îmân esaslarına ayrı, ayrı) îmândan müstağni, uzak bırakmaz. Çünkü yaratıcının varlığını ve sıfatlarını tasdîk eden ve bunun yanında Allahü teâlâya şirk koşan bir kimse, sâdece lügat bakımından îmân etmiş, mü’min olmuştur. İslama göre mü’min değildir. Çünkü o, Allahü teâlâya şirk koşmakla tevhîd i’tikâdını, Allahü teâlânın birliğine olan îmânını bozmuştur. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Yûsuf sûresi 106. âyet-i kerîmede meâlen; “Onların çoğu Allahü teâlâya îmân ediyoruz derler. Fakat imansızdırlar. Başka şeylere ibâdet ederek müşrik olmuşlardır” buyurmuştur.
Îmânın ikinci rüknü, ikinci esası, kalb ile tasdîk edilen îmânı, dil ile de söylemektir. Kalb ile tasdîk, îmânın birinci ve hiç ayrılmayan rüknüdür. Dil ile ikrâr ise, ikrah, zorlama hâlinde düşebilir. Bunun îmâna zararı olmaz. Kalbi ile tasdîk edip dili ile ikrâr etmeyen kimse, Allahü teâlâ katında mü’mindir. Fakat dünyâ ahkâmında mü’min muâmelesi görmez. Çünkü, îmânını dili ile açıklamamış ve ikrâr etmemiştir. Dili ile îmânını izhâr ve ikrâr edip, kalbi ile tasdik etmiyen kimse ise, Allahü teâlâ katında mü’min değildir. Fakat dünyâ ahkâmına göre mü’mindir. Dindeki hakîkî ma’nâsıyle münâfıklar böyledir.
Kalbi ile tasdîk edip de, dili ile ikrâr etmek istediği hâlde, dilsizlik gibi bir mâni sebebiyle îmânını ikrâr edemiyen kimse mü’mindir. Bunun üzerinde icmâ (İslâm âlimlerinin sözbirliği) vardır.
Bütün bunlardan anlaşılıyor ki; kalbi ile inanıp tasdîk etmeden, sâdece dili ile Kelime-i şehâdeti söyleyen bir kimse îmân etmiş olmaz.
Mü’min, büyük günah işlemekle îmândan çıkmaz. Kalb ile tasdîk olan îmânı, ancak ona zıt olan şeyler giderir. Nefsinin, şehvetinin, kızgınlığının, tenbelliğinin ağırbasmasıyla büyük günah işleyen bir mü’minde, ceza korkusu, af ve mağfiret olunma ümîdi ve tövbe azmi olursa; onun büyük günah işlemesi îmânını gidermez. Eğer, büyük günahı helâl kabûl ederek veya günah olduğuna ehemmiyet vermeksizin yaparsa küfür olur. Çünkü böyle yapmak, inkâr ve imansızlık alâmetidir. Dîni hak kabûl eden bir kimsenin Cehennemde azâbı gerektiren bir işi, bir günahı basit görmesi mümkün değildir.
Mü’mini dinden çıkaran kötülüklerden bir kısmı da; dînin sahibinin tekzîb, yalanlama alâmeti saydığı şeylerdir. Böyle olduğu şer’î delîllerle sabittir. Meselâ; puta secde etmek, Kur’ân-ı kerîmin yazılı olduğu Musfah-ı şerîfi pis yerlere atmak, küfrü (imansızlığı) gerektiren sözleri söylemek, bunlardandır.
Îmân, kalb ile tasdik, dil ile ikrâr olduğuna göre; îmân edilmesi gereken şeylere kalbi ile inanıp, dili ile de bunları söyleyen kimsenin, küfrü gerektiren işlerden ve sözlerden sakınması gerekir.
Allahü teâlâ”, kendisine şirk (ortak) koşulmasını affetmez. Bunun dışında, küçük ve büyük günah işlemiş olanları dilerse affeder. Allahü teâlâ, büyük günahtan sakınsın veya sakınmasın, işlediği küçük günahtan dolayı kula azap edebilir. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Nisa sûresinin kırksekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin, şirkten ya’nî îmânsızlıktan başka günahlarını affeder.” Kehf sûresi kırkyedinci âyet-i kerîmede de meâlen; “Amel defteri ortaya konunca, suçluların, onda yazılı olanlardan korktuklarını görürsün, “Vah bize, eyvah bize! Bu defter nasıl olmuş da küçük büyük birşey bırakmadan hepsini saymış?” derler, işlediklerini onda hazır bulurlar. Rabbin kimseye haksızlık etmez” buyurulmaktadır.
Büyük günah işleyenler hakkında, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) ve seçilmiş kimselerin şefaat etmesi haktır. Bu husûsta Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) pekçok haber gelmiştir.
Büyük günah işleyip de Cehenneme giden mü’minler, tövbesiz vefât etmiş olsalar bile, Cehennemde ebedî olarak kalmazlar. Cezaları kadar yandıktan sonra Cennete girerler.
Allahü teâlâ, insanlardan Peygamberler (aleyhisselâm) göndermiştir. Bu Peygamberlerin (aleyhisselâm) gönderilmesinde birçok hikmetler vardır. Peygamberler (aleyhisselâm), akılların bulmaktan âciz kaldığı dünyâ ve âhıret saadetine dâir faydalı şeyleri insanlara açıkladılar. Peygamberler (aleyhisselâm), îmân edip, sâlih amel işleyenleri Cennet ve sevâb ile müjdelediler, imân etmeyip küfür üzere bulunanları, Cehennem ve azap ile korkuttular, İnsanların muhtaç oldukları din ve dünyâ işlerini bildirdiler. Allahü teâlânın Cenneti ve Cehennemi yarattığını, Cennette mükâfat ve Cehennemde azap hazırladığını tafsilatıyla bilmeği, Cennet ni’metlerine kavuşmağa ve Cehennem azâbından kurtulmağa sebep olan şeyleri akıl, yalnız başına bulmaya muvaffak olamaz. Allahü teâlânın yaratmış olduğu faydalı ve zararlı şeyleri de (his uzuvları yardımıyla da olsa) aklın tek başına tanıyarak; faydalıyı almaya, zararlıdan uzaklaşmaya gücü yetmez.
İşte, kısa akılları ile Rablerinin rızâsının nelerde olduğunu anlamaktan çok uzak olan kullarına, Allahü teâlâ, lütuf ve merhamet ederek, akılları ile anlayıp bulamıyacakları şeyleri açıklayıp, bildirmeleri için, Peygamberleri (aleyhisselâm) gönderdi. Yine kullarına ihsân ve merhamet ederek, Peygamberlerini (aleyhisselâm) mu’cizelerle destekleyip kuvvetlendirdi. (Peygamberliğini isbât için, Peygamberlerden (aleyhisselâm) âdet-i ilâhiyye dışında ve kudret-i ilâhiyye içinde meydana gelen harikulade şeylere mu’cize denir.)
Peygamberlerin evveli Adem aleyhisselâm, sonuncusu da Muhammed aleyhisselâmdır. Âdem’in (aleyhisselâm) peygamberliği, Kitâb (Kur’ân-ı kerîm), sünnet (hadîs-i şerîfler) ve icmâ (müctehidlerin sözbirliği) ile sabittir. Âdem (aleyhisselâm) zamanında, ondan başka peygamber yoktu. Âdem de (s.a.) ümmetine, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmiştir.
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) peygamberliği tevâtür ile sabittir. Her peygamber gibi, Muhammed aleyhisselâm da peygamberliğini te’yid eden mu’cizeler göstermiştir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizelerinin iki yönü vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın kelâmını izhâr eylemiştir. Muhammed aleyhisselâm, belagatta çok yükselmiş olan kimselere, Allahü teâlânın kelâmı ile meydan okudu. Belagat sahibi birçok kimse, Kur’ân-ı kerîmin en kısa sûresi gibi de olsa birşey ortaya koyamadılar. Kur’ân-ı kerîmin belagatı karşısında söz söyleyemez oldular. Söz ile karşı duramayınca, kılıca baş vurdular. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) muhalefet eden hiçbir kimsenin, Kur’ân-ı kerîmin en kısa sûresine yakın birşeyi meydana getirip, ortaya koyduğu hiç duyulmamıştır. Bütün bunlar Kesin olarak gösteriyor ki: Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlâdan gelmiştir ve Allahü teâlânın kelâmıdır. Bundan da, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Peygamberliğinin hak olduğu açıkça anlaşılmaktadır.
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) nakledilen mu’cizeler, tevâtür derecesine ulaşmıştır. Doğrudan başka söz söylemeleri mümkün olmayan kimseler tarafından, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizeleri nakledilegelmiştir.
Basîret sahipleri, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğine iki şekilde delîl getirirler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) peygamberlikten önceki, İslama da’veti sırasındaki ve da’vetin tamamlanmasından sonraki hâlleri, yüksek ahlâkı, hikmet dolu hükümleri, gazâlardaki kahramanlığı, bütün hâllerinde Allahü teâlânın koruyup muhafaza edeceğine güveni, tehlike ve korku zamanlarında sebatı, O’nun peygamberliğine delîl olan şeylerden biridir. Çünkü O’nun düşmanları, O’na fevkalâde düşman oldukları, bir noksanlık ve ayıbını aradıkları hâlde; Resûlullahın hiçbir ayıp ve noksanını bulamadılar. Çünkü akıl, bildirilen yüksek sıfatların, ancak peygamberlerde (aleyhisselâm) bulunabileceğine inanır. Yalan söylediğini bildiği bir kimsede Allahü teâlânın bu sıfatları toplamasını, böyle bir kimseye yirmiüç sene mühlet verip sonra da onu diğer dinlere ve düşmanlarına üstün kılmasını, âhırete teşrîfinden sonra dünyâda bıraktıklarını kıyâmete kadar ayakta tutacağını, akıl sahibi bir kimse asla kabûl etmez.
O’nun Peygamberliğinin ikinci delîli, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini, kitapları olmayan, kendilerinde hikmet bulunmayan bir cemiyet arasında bildirmesidir. Onlara; Kitabı, hikmeti, dînin emir ve yasaklarını öğretti. Güzel ahlâkı tamamladı. İnsanları; ilim, amel ve fazilet husûsunda kemâle erdirdi. Âlemi, îmân ve sâlih amel ile nurlandırdı. Allahü teâlâ, O’nun dînini diğer bütün dinlere üstün kıldı. Allahü teâlâ, O’na olan va’dini yerine getirdi. Kur’ân-ı kerîmde Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) son Peygamber olduğunu, Arablara ve Arab olmayan bütün insanlara ve cinnîlere gönderildiğini beyân buyurmuştur. Muhammed aleyhisselâm, Allahü teâlânın son Peygamberidir. Kıyâmetin büyük alâmetlerinden olarak. Îsâ (aleyhisselâm) gökten inecektir. Ancak o, Muhammed aleyhisselâmın dînine tâbi olacaktır. Çünkü onun dîni nesh olmuş, hükmü ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla Îsâ’nın (aleyhisselâm) gökten inmesi, Muhammed aleyhisselâmın son Peygamber olmasına mâni değildir. Îsâ’ya (aleyhisselâm) vahiy gelmeyecek, yeni hükümler bildirmeyecektir. O, Resûl-i ekrem efendimizin ( aleyhisselâm ) halîfesi durumundadır. İnsanlara İmâm olur, namaz kıldırır ve Mehdî de (aleyhisselâm) ona uyar. Çünkü Îsâ (aleyhisselâm) Mehdî’den (aleyhisselâm) daha üstündür. Üstün olanın imamlığı evlâdır.
Âdem aleyhisselâm ile Muhammed aleyhisselâm arasında gelen Peygamberlerin (aleyhisselâm) sayısı hakkında belirli bir rakam söylememek daha iyidir. Kur’ân-ı kerîmde Mü’min sûresi yetmişsekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Biz senden önce Peygamberler gönderdik, onlardan ba’zısının kıssalarını sana haber verdik ve ba’zısının kıssalarını haber vermedik” buyurulmuştur. Eğer kesin bir sayı söylenirse, eksik veya fazla söylenebilir. Eksik olursa, peygamber olanın peygamberliğinin zikredilmemesi, sayı fazla olursa da; peygamber olmayanın peygamber olarak zikredilmesi durumu ortaya çıkar ki, bunun da uygun olmayacağı aşikârdır.
Bütün Peygamberler (aleyhisselâm), Allahü teâlâ tarafından kendilerine bildirilen şeyleri ümmetlerine bildirmişler, onları Allahü teâlânın râzı olduğu yola da’vet etmişlerdir.
Peygamberlerin (s.a.) en üstünü Muhammed aleyhisselâm olduğu gibi, ümmetlerin en üstünü de Muhammed aleyhisselâmın ümmetidir. Nitekim Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresi yüzonuncu âyet-i kerîmede meâlen; “Siz ümmetlerin en iyisi oldunuz, insanların iyiliği için yaratıldınız, iyilik yapılmasını emreder, kötülükten nehyedersiniz” buyurmuştur. Resûlullah efendimizin ümmetinin üstünlüğü ve dindeki kemâli de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) üstünlük ve kemâli sebebiyledir.
Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır. Allahü teâlânın emrinden hiç çıkmazlar. Emrolunduklarını yaparlar. İsyan etmezler. İçlerinden bir kısmı, diğer meleklere ve insanların Peygamberlerine (aleyhisselâm) haber getirmek vazîfesiyle şereflenmişlerdir. Nitekim Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresinin yirmiyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Melekler, Allahü teâlânın sözünün önüne geçemezler (ya’nî, cenâb-ı Hak emretmedikçe, onlar hiçbir şey söyleyemezler), hep O’nun emriyle hareket ederler” buyurmaktadır. Melekler, erkek ve dişi değillerdir. Evlenmezler, çocukları olmaz. Yemezler ve içmezler. Peygamberlere, kitapları ve sahifeleri onlar getirmişlerdir. Emîn oldukları için, getirdikleri de doğrudur. Putperestlerin, “Melekler, Allahü teâlânın kızlarıdır” demeleri bâtıldır, yanlıştır. İblîs, meleklerden değil, cinnîlerdendir. Sonradan Allahü teâlânın emrinden çıktı. Allahü teâlânın emrinden çıkmadan önce, ibâdet ve derece bakımından melekler sıfatındaydı. Allahü teâlâya isyan ettikten sonra, ebedî olarak tardedildi.
Meleklerin de peygamberleri vardır. İnsanların Peygamberleri (aleyhisselâm), meleklerin Peygamberlerinden (aleyhisselâm) üstündür. Meleklerin Peygamberleri, insanların avvâmından üstündür, insanların avvâmından olan sâlih kimseler, meleklerin avvâmından üstündür. İnsanların salihlerinin, meleklerin avvâmından üstün olmasının sebepleri vardır, insanlar, şehvet, gadap, zarurî ihtiyâçları te’min etmek gibi birçok mânilerle karşı karşıyadırlar. Şüphesiz ki, ibâdetleri yapabilmek, mâniler arasında kemâle erebilmek daha zordur. İnsanlar, bu mânileri aşarak, ibâdet ve tâatleri yaparlar ve kemâlâtı elde ederler. Hâlbuki melekler için hiçbir mâni yoktur.
Allahü teâlâ, Peygamberlerine (aleyhisselâm) kitaplar vermiş, bu kitaplarında; emirlerini ve yasaklarını, va’dlerini (ni’metlerini) ve va’îdlerini (tehdit ve azaplarını) bildirmiştir. Bu kitapların hepsi, Allahü teâlânın kelâmıdır. Allahü teâlânın gönderdiği kitaplar arasında en üstünü Kur’ân-ı kerîmdir. Ondan sonra Tevrat, sonra İncil, sonra Zebur’dur. Kur’ân-ı kerîm dışındaki diğer mukaddes kitaplar, insanlar tarafından tahrif edilmiş, değiştirilmiştir. Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) önce gelen bütün mukaddes kitapların okunması, yazılması ve ba’zı hükümleri, Kur’ân-ı kerîm ile neshedilmiş, kaldırılmıştır.
Allahü teâlânın kelâmı olmakta, Kur’ân-ı kerîmin hepsi birdir. Ancak, okunması ve yazılması bakımından, ba’zı sûrelerin faziletleri vardır. Bu husûs, hadîs-i şerîflerde bildirilmiştir. Bunun sebebi de; ba’zı sûrelerde Allahü teâlânın zikrinin daha çok geçmesinden dolayı fazilet sahibi olmalarındandır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) uyanık olarak, rûhu ve bedeniyle birlikte mi’râca çıkmıştır. Bu, haber-i meşhûr ile sabittir.
İnsanlar arasında Allahü teâlânın dostları vardır. Bunlardan herbirine “Velî” denir. Velî, ârif-i billah’tır. İbâdet ve tâatlere devam etmeleri, günahlardan sakınmaları ve nefsin arzu ve isteklerinden yüz çevirmelerine göre dereceleri farklıdır. Velîlerde harikulade hâller görülebilir. Bu tip harikulade hâller, Peygamberlerden (aleyhisselâm) zuhur ederse, bunlara “Mu’cize” velîlerden zuhur ederse “Kerâmet” denir. Eğer, îmânı olmayan ve sâlih amel işlemeyen birinden sâdır olursa buna “İstidrâc” denir.
Peygamberlerden sonra insanların en üstünü, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’tır. Çünkü o, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini ve mi’râcını hiç tereddüt etmeden kabûl etti. Hazreti Ebû Bekr’den sonra insanların en üstünü Hazreti Ömer-ül-Fârûk’tur. Ona “Fârûk” denilmesi, hükümlerde hak ile bâtıl arasını ayırdığı içindir. Sonra Osman Zinnûreyn’dir ( radıyallahü anh ). Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Osman’ı önce mübârek kerîmesi Rukıyye ( radıyallahü anha ) ile evlendirdi. Rukıyye (radıyallahü anhâ) vefât edince, mübârek kerîmesi Ümmü Gülsüm ile evlendirdi. O da vefât edice, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Osman, bir kızım daha olsaydı, onu da sana verirdim” buyurdu. Hazreti Osman’a ( radıyallahü anh ), Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) iki mübârek kerîmesi ile evlendiği için “Zinnûreyn (iki nûr sahibi)” denmiştir. Hazreti Osman’dan sonra insanların en üstünü, Hazreti Aliy-yül-Mürtezâ’dır. Selef-i sâlihîn onların tertîbinin bu şeklide olduğunu söylemişlerdir. Hilâfetleri de bu sıraya göredir.
Eshâb-ı Kirâm aleyhimürrıdvân efendilerimizin her birinden hayırla bahsetmelidir. Çünkü Resûlullah efendimizden bildirilen hadîs-i şerîfler, onları methetmiş ve onlara dil uzatmaktan menetmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bu husûsta şöyle buyurmuştur:
“Eshâbımı kötülemeyiniz! Uhud dağı kadar altın sadaka verseniz, Eshâbımdan birinin yarım müd (875 gr.) arpa sadakasının sevâbına kavuşamazsınız.”
“Eshâbıma ikramda bulununuz. Çünkü onlar, sizin en hayırlılarınızdır.”
“Eshâbıma dil uzatmakta Allahü teâlâdan korkunuz! Benden sonra onları kötü niyetlerinize hedef tutmayınız! Nefsinize uyup, kin bağlamayınız! Onları sevenler, beni sevdikleri için severler. Onları sevmiyenler, beni sevmedikleri için sevmezler. Onlara el ile, dil ile eziyet edenler, gücendirenler, Allahü teâlâya eziyet etmiş olurlar ki, bunun da muâhazesi, ibret cezası gecikmez, verilir.”
Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm) arasında meydana gelen ihtilâf ve muharebelerin te’vîl ve haml yolu vardır. Ya’nî ictihâd farkından meydana gelmiştir.
(Selef-i sâlihîn, Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm) arasında cereyan eden muharebelerin, dünyâ için değil, hakîkati ortaya çıkarmak için yapıldığını bildiriyor. Onların hepsini, kin ve düşmanlıkdan uzak biliyor. Çünkü, Eshâb-ı Kirâmın hepsi, insanların en iyisinin sohbetleri ve nasihatleri ile tertemiz olmuş; kin, düşmanlık gibi kötülükler kalblerinden çıkarılmıştır. Herbiri ictihâd makamına yükselmişdir. Her müctehidin kendi ictihâdına, buluşuna göre hareket etmesi vâcib olduğundan, başka başka ictihâd ettikleri şeylerde, birbirlerinden ayrılmaları lâzım olmaktadır. Herbirinin kendi ictihâdına uyması doğru olacaktır. O hâlde, onların ayrılmaları da, birleşmeleri gibi doğru ve ictihâd yüzünden idi.)
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tarafından, Cennet ile müjdelenen on Sahâbînin Cennetlik olduğuna şehâdet ederiz. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîflerinde onları şöyle müjdelemiştir “Ebû Bekr Cennette, Ömer Cennette, Osman Cennette, Ali Cennette, Talhâ Cennette, Zübeyr Cennette, Abdürrahmân bin Avf Cennette, Sa’d bin Ebî Vakkâs Cennette, Sa’îd bin Zeyd Cennette, Ebû Ubeyde bin Cerrah Cennettedir.”
Hazreti Fâtıma, Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’in Cennetlik olduğuna delâlet eden hadîs-i şerîfler de vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Fâtıma, Cennet kadınlarının seyyidesi, Hasen ve Hûseyn, Cennet ehlinin efendileridir.” buyurmuştur. Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) diğerleri de ancak hayırla anılırlar.
Eshâb-ı Kirâm için, diğer ehl-i Cennete verilmeyen sevâb ve dereceler vardır. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) haber verdiklerinin dışında, belirli bir kimsenin Cennetlik veya Cehennemlik olduğuna şehâdet edilmez. Mü’minler Cennetlik, kâfirler Cehennemliktir denilir.
Hiçbir velî, asla peygamberlerin (aleyhisselâm) derecesine ulaşamaz. Akıl ve baliğ olan her insan. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakla mükelleftir. Hiçbir kimse, bu mükellefiyetin dışında kalamaz. Emîr ve yasaklara, uymakla mükellefiyet düşmez. Çünkü, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaat etmek, âkil ve baliğ olan herkese emredilmiştir. Haramları helâl zannedip sapıtan ba’zı kimseler, “Kul, muhabbetin son mertebesine ulaşıp, saf ve temiz olup, îmânı küfre tercih edince; ondan emir ve yasaklara uyma mükellefiyeti düşer. Allahü teâlâ, büyük günah işlemeleri sebebiyle onları Cehenneme atmaz” demek gibi bir sapıklığa düştüler. Onlardan ba’zıları da; “Zâhir ibâdetler ondan düşer. Onun ibâdeti yalnız tefekkür olur” dediler. Bu sözler, küfürdür, imansızlıktır. Çünkü, insanların en üstünleri olan Peygamberler aleyhimüsselâm ve hassaten Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), muhabbet ve îmân husûsunda insanların en kâmili olduğu hâlde, O’nun Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymaktaki mükellefiyeti daha fazla ve daha mükemmel idi.
Küçük olsun, büyük olsun, kat’i delîlle sabit olan bir günâhı helâl görmek, basit görmek, İslâmiyet ile alay etmek küfürdür. Çünkü bunlar, inkâr alâmetlerindendir.
Bu husûsta verilmiş birçok fetvâlar vardır. Bunlardan ba’zıları şöyledir.
Haramlığı kat’î delîl ile sabit olan “Haram li-aynihî”yi, ya’nî leş, domuz eti, şarap gibi kendileri haram olan şeyleri helâl görmek küfürdür. “Haram li-gayrihî” ya’nî başka bir sebebten dolayı haram olan birşeyi (çalınmış elma gibi) veya haramlığı zannî delîl ile sabit olan birşeyi helâl gören bir kimse kâfir olmaz. Âlimlerden ba’zıları, haram li-aynihî ve haram li-gayrihi’den herhangi birini inkârın küfür olacağını söylemişler, “Kim İslâmiyette haram olduğu bilinen birşeyi, helâl görürse kâfir olur” buyurmuşlardır. Meselâ, zevi’l-erhâm (evlenmesi haram olan akrabalar) ile evlenmeyi, içki içmeyi, zarûretsiz leş, kan, domuz eti yemeyi helâl saymak küfürdür, îmândan çıkmaktır. Bütün bunların haram olduğuna inanıp da, nefse ve şehvete aldanarak yapılırsa küfür olmaz, fısk olur, günah olur. Bunları yapan fasıktır, günahkârdır. Haram olan birşeye bilmeden helâl diyen kimse de kâfir olmaz.
Kim Allahü teâlâyı şanına lâyık olmıyan birşeyle vasfederse, Allahü teâlânın isimlerinden biri ile veya emirlerinden biri ile alay ederse, Allahü teâlânın va’dini (mükâfatını) ve va’îdini (azâbını) inkâr ederse imansız olur.
Küfrü gerektiren bir söz söyleyen bir kimsenin bu sözünden memnun olup, beğendiği için onun küfür olan sözüne gülen kimsenin de küfre rızâ göstermiş olacağından îmânı gider.
Bir kimse, bir başkasına Allahü teâlâyı inkâr etmeyi emretse veya bunu emretmeye azmetse, karar verse, şarap içerken veya zinâ ederken “Bismillah” dese imânı gider.
Bile bile abdestsiz namaz kılmak küfürdür.
Küfre sebep olmasını hafif görmekten ve inanmaktan dolayı küfrü gerektiren sözü söylemek küfürdür.
Kâhinin gayba dair verdiği haberi tasdik etmek, kabûl etmek küfürdür. Nitekim bu husûsta Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kim bir kâhine gider, onun söylediğini tasdik ederse; Allahü teâlânın Muhammed aleyhisselâma indirdiğini inkâr etmiş olur” buyurmuştur. Kâhin, gelecekte olacak hâdiseleri haber Veren, sırları (gizli şeyleri) bildiğini, gaybtan haberdâr olduğunu iddia eden kimsedir. Arablar arasında, gizli şeyleri ve gelecekle ilgili işleri bildiklerini iddia eden kimseler vardı. Onlar, cinlerden arkadaşlarının olduğunu, kendilerine haber ulaştırdıklarını iddia ederlerdi. Yine onlardan birkısmı, kendilerine verilen anlayışla işleri anladıklarını iddia ederlerdi. Yıldız ilimleriyle uğraşan müneccimler, yıldızlardan istifâdeyle gelecekte olacak hâdiseleri bildiklerini iddia ettikleri zaman kâhin gibi olurlar.
Mes’elenin özü; gaybı bilmek, yalnız Allahü teâlâya mahsûs olan birşeydir. Kulların böyle birşeye asla güçleri yetmez. Kullar böyle şeyleri, ancak Allahü teâlânın bildirmesi ile bilebilirler. Peygamberlerin (aleyhisselâm) gösterdiği mu’cizelerde ve evliyânın gösterdiği kerâmetlerde olduğu gibi, kulların gaybdan haber vermeleri, Allahü teâlânın bildirmesiyle bilmektir.)
Dirilerin, ölüler için duâ edip sadaka vermelerinin, onlara faydası vardır. Bu husûsta Resûlullah ( aleyhisselâm ):
“Bir cenâzenin namazını yüz kişilik bir müslüman cemâati kılar ve ona hüsn-i Şehâdedte (lehine şahitlikte) bulunursa, Allahü teâlâ onların şehâdetlerini kabûl eder” buyurmuştur.
Eshâb-ı Kirâmdan Sa’d bin Ubâde’nin annesi vefât etti. Resûlullaha (.aleyhisselam) gelip: “Annem için hangi sadakayı yapmam daha iyidir?” diye arz etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Su” buyurdu. Bunun üzerine Sa’d ( radıyallahü anh ) bir kuyu kazdı. Müslümanların istifâdesine bırakıp; “Bu, Sa’d’ın annesi içindir” dedi.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Rabbimiz hayy ve kerîmdir. Kulu kendisine ellerini kaldırdığı zaman, onları boş olarak çevirmekten haya eder” buyurmuştur.
Duâda mühim olan, niyetin doğru olması, bâtının hâlis olması ve kalbin huzûrudur. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın kabûl buyuracağına kat’î olarak inanarak duâ ediniz. Biliniz ki, Allahü teâlâ, gâfil kalb ile yapılan duâyı kabûl etmez” buyurmuştur.
Sa’deddîn Teftâzânî ( radıyallahü anh ), İmâm-ı Nevevî’nin ( radıyallahü anh ) “Hadîs-ül-erba’în” adlı eserindeki hadîs-i şerîfleri pek güzel şerhetmiştir. Bu kıymetli eserdeki hadîs-i şerîflerden ba’zıları şöyledir:
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Nerede olursan ol, Allahü teâlâdan kork. Kötülüğün peşinden iyilik yap ki, o iyilik, o kötülüğü yok etsin, insanlara güzel ahlâk ile muâmele et.”
Şerh: “Allahü teâlâdan kork” ya’nî Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek ve yasak ettiklerinden sakınmak sûretiyle Allahü teâlâdan kork. Çünkü takvâ, dînin esâsıdır. Takvâ ile yüksek derecelere kavuşulur.
“Nerede olursan ol” ya’nî, ister yalnız, ister insanlar arasında, ister ni’met içerisinde, ister belâ ve musibet içerisinde. Çünkü Allahü teâlâ senin zâhir hâllerini bildiği gibi, gizli şeylerini de bilir. Öyleyse, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek, râzı olduğu şeyleri yapmak, yasaklarından ve gazâbına sebep olacak şeylerden sakınmak husûsunda edebin inceliklerine dikkat etmek gerekir.
Dâvûd-i Tâî, bir kabrin yanından geçerken, bir ses işitti. “Ben zekât vermedim mi, ben namaz kılmadım mı, ben oruç tutmadım mı, falan falan hayırlı işleri yapmadım mı?” diyordu. Bir ses, ona cevap verip; “Evet, yaptın ey Adüvvullah (Allahü teâlânın düşmanı)! Fakat, yalnız kalınca, Allahü teâlâya karşı geldin. Allahü teâlânın seni gördüğünü düşünüp O’ndan korkmadın” dedi.
“Kötülüğün peşinden iyilik yap” ki: Allahü teâlâ, kalbten veya hafaza meleklerinin amelleri yazdıkları defterlerden, yaptığın iyi işler sebebiyle kötülükleri siler. Eğer yapılan kötülük kul ile Allahü teâlâ arasında ise, Allahü teâlâ o kötülüklerin yerine tâat yazar. Eğer yaptığı kötülük kullara âit ise, o iyiliği, kötülük yaptığı kimseye yazar. Bu iyilik, ona yapılan kötülüğe bedel olarak verilir.
Sâlihlerden bir zât, vefâtından sonra rü’yâda görüldü. Allahü teâlânın kendisine nasıl muâmele ettiği soruldu. “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret eyledi. Bana ihsânlarda bulundu. Ancak bir şeyden hesaba çekildim. O da, oruçlu olduğum bir günde iftar vakti olunca arkadaşımın dükkânından bir buğday tanesi aldım. Onu ağzımda kırdım. Sonra, o buğdayın benim olmadığı hatırıma geldi. Hemen ağzımdaki kırık buğday tanesini eski yerine attım. İşte bunun için ben hesaba çekildim. O kırıntı miktârınca iyiliklerimden alındı” diye cevap verdi.
Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), tefsîrinde buyurdu ki: “Küçük günahların ve gizli yapılan büyük günahların, yapılan iyilikler ile af olunduğunu bildirmiştir. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, Bekâra sûresi ikiyüzyetmişbirinci âyet-i kerîmesinin sonunda meâlen: “Eğer sadakanızı gizler de onları öylece fakirlere verirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır ve günahlarınızdan bir kısmını örter. Allahü teâlâ, her ne yaparsanız ondan hakkıyla haberdârdır” buyurmuştur.
“İnsanlara güzel ahlâk ile muâmele et.” Güzel ahâk; güleryüzlü olmak, cömert olmak, başkasına eziyet vermemek, kimseye düşmanlık etmemek, darlıkta ve genişlikte insanları hoşnut etmektir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ tayyibdir. Yalnız tayyib olanı kabûl eder. Allahü teâlâ mü’minlere. Peygamberlerine emrettiklerini emretti. “Ey Resûller! Tayyib olan şeylerden yiyiniz, amel-i sâlih işleyiniz” (Mü’minûn-51), “Ey îmân edenler! Size rızık olarak verdiğimiz tayyib olan şeylerden yiyiniz” (Bekâra-172) buyurdu. Sonra da; “Çok kimse vardır ki, yedikleri ve giydikleri haramdır. Sonra ellerini kaldırıp “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diye duâ ederler. Böyle duâ, nasıl kabûl olunur?” buyurdu.
Şerh: “Allahü teâlâ tayyibdir.” Yâ’nî, Allahü teâlâ, noksan sıfatlardan ve ayıplardan münezzeh bütün kemâl sıfatlarıyle muttasıftır. Kâmil sıfatlar, yalnız O’nda bulunur.
“Allahü teâlâ, yalnız tayyib olanı kabûl eder.” Ya’nî, Allahü teâlâya yaklaşmak, O’nun, rızâsına kavuşmak, ancak temiz ve helâl malları infâk etmek, Allahü teâlânın yolunda harcamak sûretiyle mümkündür. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Âl-i İmrân sûresi doksanikinci âyet-i kerîmede meâlen; “Sevdiğiniz şeylerden infâk etmedikçe, asla iyilik ve hayra (yahut Cennete) nail olamazsınız. Allah yolunda her ne harcarsanız, Allahü teâlâ, muhakkak onu bilir ve mükâfatını verir” buyurulmuştur. Allahü teâlâ, faziletli ilim ve amel ile donanmış, şüphelilerden sakınan, necâsetlerden temizlenen, kalbi ayıplardan arınmış olan kulunu kabûl eder.
Bütün bunlardan anlaşılan şudur ki; Allah yolunda infâk olunan (verilen) şey, şüphe kirlerinden, Allahü teâlânın rızâsından başka bir gâye ile verilmekten sâlim olmalıdır.
“Tayyib olandan yiyiniz, amel-i sâlih işleyiniz” meâlindeki âyet-i kerîmede, tayyib olandan, ya’nî helâl ve temiz olandan yemek emri, sâlih amel işlemek emrinden önce buyuruldu. Çünkü sâlih amelin kabûl olması için, helâlinden yemek lâzımdır.
“Sonra ellerini kaldırıp, “Yâ Rabbî! Yâ Rabbi!” diye duâ ederler” buyurulması, duânın kabûl olması için duâ edenin nasıl olması gerektiğine işârettir. Duâ ederken iki eli kaldırmak mendûbdur. Çünkü böyle yapmak, acizlik ve muhtaçlığın ikrârı, kırıklık ve zilletin şiarıdır. Bu sebeble Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâdan avuçlarınızın içi ile isteyiniz, sırtı ile istemeyiniz. Duâyı bitirdikten sonra, onlarla yüzlerinizi mesh ediniz, yüzlerinize sürünüz” buyurmuştur.
Mâlâya’nî; kişi için mühim olmayan ihtiyâç hissedilmeyen, kendisi için zarurî olmayıp, fayda vermiyen: o olmadan da geçimini te’min edebildiği şeylerdir. Bunlar da fuzûli işler ve lüzumsuz sözlerden ibârettir. Hâlbuki insanın, dünyâ ve âhırette hâlinin iyi olmasına vesile olacak işlerle meşgûl olması lâzımdır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Ebû Hüreyre’ye ( radıyallahü anh ) “Ey Ebû Hüreyre! Kalemin senin hakkında yazmamasını ister misin?” buyurunca, o da; “Evet yâ Resûlallah!” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) “Farzları eda et, Allahü teâlânın haram kıldıklarından vazgeç, malaya’nî konuşmayı bırak.” buyurdu.
Ma’rûf-i Kerhî ( radıyallahü anh ), buyurdu ki: “Kul mâlâya’nî ile meşgûl olunca, Allahü teâlâ ona gazâb eder. Malaya’nî ile meşgûl olan kimseye Allahü teâlâ yardım etmez.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim, Allahü teâlâya ve âhıret gününe imân ederse; ya hayır söylesin veya sussun!”
Bir kimse, konuşmak istediği zaman; konuşmayı: arzu ettiği şey vâcib veya mendûb cinsinden birşey ise, bu konuşmasından sevâb kazanır. Mü’min, böyle faydası olan şeyleri konuşmalıdır. Konuşulacak şey, haram veya mekrûh olur da, konuşacağı şey kendisine hayır getirmezse, o sözü söylememelidir. Mübah bir sözün de harama sebep olmasından korkulursa, terkedilmesi emredilmiştir.
Bu şöyle olur: Mü’mîn, mü’min kardeşinin muhtaç olduğu husûslarda yardım eder, ondan kötülüğü ve sıkıntıyı defeder.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Komşu hakkının ne olduğunu bilir misiniz? Yardım isterse yardım edin, borç isterse borç verin, fakir ise ihtiyâcını görün, hasta olursa ziyâretine gidin, ölürse cenâzesinin arkasından gidin, sevinirse sevinin, üzüntülü zamanında hâl ve hatırını sorun, üzülmeyin deyin. Rüzgârına mâni olmamak için, ona bakan duvarı çok yüksek yapmayın. Yediğiniz meyveden ona gönderin, veremezseniz gizli yiyin. Çocuğunuzun eline yiyecek verip dışarı çıkarmayın. Komşunun çocuğu görüp de istemesin. Yemeğinizin kokusu ile komşuları üzmeyin. Pişirdiğiniz yemekten bir tabak da ona gönderin.”
Yine buyurdu ki; “Kim Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân ederse, misâfirine ikram etsin. Ya’nî, misâfirine güleryüz göstersin, ona tatlı konuşsun.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Utanmazsan dilediğini işle! (sözü), geçmiş peygamberlerin sözünden (hiç eksiksiz) insanların eriştiği haberlerden birisidir.” Ya’nî yapmak istediğin iş, Allahü teâlâ ve insanlar yanında seni utandıracaksa, onu yapma. Böyle değilse, o işi yap. Ya’nî, eğer yapıldığında utanılmayacak bir iş ise, onun yapılması caizdir.
Haya; kalbin, Allahü teâlânın kendisini murâkabe ettiğini bilip, zâhirini ve bâtınını, Allahü teâlânın emirlerine muhalefetten muhafaza etmekle olur. Böyle olunca, başına, gelen belâ ve musibetlere sabredip, onlar için kimseye şikâyette bulunmaz.
İnsanların işleri iki kısımdır; yapıldığında ya utanç duyulur veya zıddı olur. Utanç duyulanlar, haramlar ve mekrûhlardır. Bunları terk etmek dinin icâbıdır. Zıddı olanlar da; farz, vâcib, mendûb ve mübahlardır. Bunları yapmak da dînin icâbıdır.
Hadîs-i şerîfin tehdid ifâde ettiği de söylenebilir. Ya’nî, haya bir kimseden kalktığı zaman istediğini yapsın. Çünkü Allahü teâlâ, onun yaptığının cezasını verecektir.”
Burada taharetten maksad, bedendeki hades-i ekber (cünüblük) ve hades-i asgardan (abdestsizlikden) temizlenmek, elbisenin ve namaz kılınacak yerin temiz olması, îmânın yarısıdır, imândan murâd ise namazdır. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Bekâra suresi 143. âyet-i kerîmede meâlen: “Allahü teâlâ, sizin îmânınızı (namazınızı) zayi etmez” buyurmaktadır. Âyet-i kerîmede namaza îmân buyurulması, namaz îmânın en büyük eseri ve neticesi olduğu ve namazın İslâmiyetteki yeri pek büyük olduğu içindir.
Namazın sahih olması için, rüknler ve şartlar vardır. Ancak taharet, namazın fiil bakımından en açık ve çoğunlukta olan bir şartı olduğu için, bütün şartlar bir tarafa, taharet bir tarafa olmuştur.
Tasavvuf ehli ise; “Taharetten maksad, nefsi, kötü ahlâktan temizlemektir” demişlerdir. Buna göre: taharet, îmânın yarısıdır, îmânın diğer yarısı da; nefsi, faziletlerle ve doğru i’tikâd ile süslemektir. Nefsi kötü ahlâktan temizlemek, onu güzel huylarla süslemekten önce gelir.
İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Taharetin birkaç mertebesi vardır. Zâhirî gusl ve abdest ile temizlemek, sonra a’zâları günahlardan temizlemek, sonra kalbi kötü ahlâktan temizlemek, sonra sırrını mâsivâdan, Allahü teâlâdan başkasından temizlemektir.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Elhamdülillah (demek) mizanı doldurur” ve “Sübhânallah ve elhamdülillah, yerle gök arasını doldurur” buyurdu. Buradaki, doldurmaktan maksad, bunları söylemenin sevâbının pekçok olduğunu bildirmektir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Namaz nûrdur” buyurdu. Nasıl ışıkla aydınlanılır ve yol bulunur ise, namaz da kötülüklerden meneder, kötülüklerden alıkoyar. Doğruya, iyiye götürür. Hadîs-i şerîfte teşbîh-i beliğ vardır. Namaz, ma’rifet nûrlarının parıldamasına, kalbin huzûr bulmasına vesile olur. Çünkü kalb, Allahü teâlâya yönelmiştir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Sadaka burhandır” buyurdu. Ya’nî sadaka, onu verenin îmânının doğruluğuna delîldir. Hesap zamanında huccettir. Çünkü kul, malını nereye sarfettiğinden sorulduğu zaman, cevap vermekte sadakaları ona burhan olur ve kul; “Ben onu tasadduk ettim” der. Yahut, Allahü teâlâya olan muhabbet da’vâsında doğruluğuna burhandır. Çünkü mahbûbların hepsi, en büyük mahbûbları için infâk ederler, işte bu yüzden Ebu Bekr-i Sıddîk gibi büyüklerimiz, mallarının tamâmını Allahü teâlâ için sarfettiler. Ba’zısı ihtiyâcları kadar bıraktıktan sonra, geri kalanının hepsini Allah yolunda harcadılar. Ba’zıları, farz olan zekât ile iktifa ettiler.
Verilen sadakanın en faziletli olanı; gizli vermek ve verdiğini başa kakmaktan, kendini iyilik yapmış bir kimse olarak görüp, bunun karşılığında teşekkür beklemekten pekçok sakınmak sûretiyle verilenidir. Sadakayı verirken, en iyisinden ve Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfesini yapmak için kullanacak olan kimseye, güleryüzle vermelidir.
Hadîs-i şerîfte: “Sabır, ziyadır” buyuruldu.
Buradaki “Sabır”dan murâd, dinde iyi görülüp övülen sabırdır. Bu, Allahü teâlâya ibâdet ve tâatte sabır, ma’sıyetten sakınmakta, nefsin arzu etmediği şeylere ve sıkıntılara katlanmak ve tahammül göstermekte olan sabırdır. İşte dinde övülen sabır budur. Bu şekilde olan sabrın da devamlılığı makbûldür.
Hadîs-i şerîfte; “Kur’ân-ı kerîm, senin lehinde ve aleyhinde huccettir” buyuruldu.
Eğer, Kur’ân-ı kerîmi okur, emirlerine uyar, yasaklarından sakınırsan; senin lehine şahadette bulunur. Kabirde senin için huccet olur. Kıyâmet gününde çeşitli sıkıntı ve acılardan seni kurtarır.
Şehâbeddîn Ömer Sühreverdî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kul, Kur’ân-ı kerîmi çok okuyup, Allahü teâlânın ism-i şerîfini çok anar, dil ile beraber kalbde iyice yerleşmesi için gayret gösterirse, bu zikr, kalbi mesken tutar, bu sayede kalb nûrlanır, yüksek hâllere kavuşulur. Sonra kalbin nûru, kalıba, bedene akseder. Kulun güzel ameller işlemesine vesile olur.”
Kur’ân-ı kerîmin aleyhine huccet olmasına gelince; Kur’ân-ı kerîmin emirlerine uymaz ve yasaklarından sakınmazsan, Kur’ân-ı kerîm senin aleyhinde şâhidlik eder, helake düşersin. Burada, Kur’ân-ı kerîmin yüksek derecelere kavuşmaya vesile olan emir ve yasaklarına uyulmadığı zaman. Cehenneme gitmeye ve alçak derecelere düşmeye vesile olduğuna işâret vardır.
Büyük âlim Hattâbî buyurdu ki: “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) üstün vasıflara sahip olan Eshâbından ( radıyallahü anh ) bize gelen habere göre; Kur’ân-ı kerîmdeki âyet-i kerîmelerin sayısı, Cennetteki derecelerin sayısı kadardır. Kur’ân-ı kerîmdeki âyet-i kerîmelerin hepsi ile amel eden, onların hepsinin hakkını gözeten kimse, Cennet derecelerinin en yükseğine çıkar.”
Muhakkik âlimler buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmin âyet-i kerîmelerinin hepsinin hakkını ifâ etmek, Kur’ân-ı kerîmin bildirdiği ahlâk ile ahlâklanmak ve onun sıfatları ile sıfatlanmakla mümkündür.”
İnsanlar, sabahleyin erkenden evlerinden çıkarlar, gittikeri yerlerde hayır veya şer işlerle meşgûl olurlar. Hayır işlerle meşgûl olanlar, Allahü teâlânın emirlerine uyup yasaklarından sakınmak sûretiyle kendilerini azaptan kurtarmaya çalışanlardır. Şer işlerle meşgûl olanlar ise, nefsin hevâsına ve şeytana uyanlardır. Hâlbuki bunlar, şer ile meşgûl olanın helakine vesile olurlar, onu helak ve hüsrana götürürler: Hayır ile meşgûl olup, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edenler ise, dünyâ ve âhırette hayırlara kavuşur, âhıret azâbından kurtulurlar.
Kula lâzım olan; kendisinin helakini isteyen, düşmanlarına yardımcı olan, belâya düşmesine vesile olan nefsine muhalefet etmesidir. Nefsin kötülüklerinden ancak, Nebiler (aleyhisselâm) ve sıddîklar kurtulmuşlardır. Nefsten daha habis, daha pis birşey yoktur.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ; “Ey Âdemoğlu! Sen bana duâ ettiğin ve benden ümîd ettiğin müddetçe, senden sâdır olan büyük-küçük pekçok günâhı af ve mağfiret ederim. Onların çokluğuna aldırmam, onların çokluğu bana büyük gelmez” buyurdu.
Şerh: “Ey Ademoğlu! Sen bana duâ ettiğin” buyurulmasından murâd; bana ibâdet edip, benden istediğin zaman demektir. Çünkü müfessirler, Kur’ân-ı kerîmde, duâ lafzını, “Allahü teâlâya ibâdet ve O’ndan istemek” diye tefsîr etmişlerdir.
“Benden ümîd ettiğin” sözünün ma’nâsı; af ve mağfiretimi umduğun, rahmetimden ümid kesmediğin ve azâbımdan emîn olmayıp korktuğun zaman demektir. “Ben aldırmam” buyurulması ise; günâhlarının çokluğu, bana büyük ve ağır gelmez. Çünkü kulların günâhları, Benim yüce rahmetim yanında pek küçük, hattâ ondan daha küçük kalır, demektir.
Hadîs-i kudsîde buyuruldu’ki:
“Ey Âdemoğlu! Eğer sen, hiçbir şeyi (nefs, şeytan ve mahlûkattan hiçbirini) bana (zâtıma, sıfatlarıma ve bana ibâdette) ortak koşmadan bana kavuşursan; sana yer dolusu mağfiret ederim.”
“Ey Âdemoğlu! Eğer senin günahların gökyüzünün bulutları kadar (veya başını semâya kaldırdığın zaman gördüğün şeyler kadar) çok olsaydı, sonra sen benden af ve mağfiret isteseydin; ben seni affederdim.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse bir mü’minin dünyâ üzüntülerini giderip ferahlandırırsa, Allahü teâlâ da onun kıyâmet gününün üzüntülerinden birini giderir.”
“Her kim eli dar olan borçluya kolaylık gösterirse, Allahü teâlâ da dünyâ ve âhırette ona kolaylık gösterir.”
“Her kim bir müslümanın ayıbını örterse, Allah da dünyâ ve âhırette onun ayıbını örter.”
“Bir kul (din) kardeşine yardımda bulundukça, Allah da ona yardım eder.”
“Bir kimse ilim tahsili için yola çıkarsa, bu yüzden Allahü teâlâ ona Cennet yolunu kolaylaştırır.”
“Herhangi bir cemâat, câmilerden birinde toplanıp Kur’ân-ı kerîmi okur ve aralarında müzâkere ederlerse, onların üzerine sekînet nâzil olup, onları rahmet kaplar, melekler onları kuşatır, cenâb-ı Hak da onları, nezdinde olan meleklere ve peygamberlere zikreder.”
“Ameli kendisini geride bırakan kimseyi, nesebi ileri götüremez.”
10) Şerh-i Hadîs-il-erbâîn-in-Nevevî, İstanbul 1316İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TÛNUSÎ (İbrâhim bin Yahlef)
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi ve velî. İsmi, İbrâhim bin Yahlef bin Abdüsselâm’dır. Tunus’ta doğdu. Ebû İshâk künyesini aldı. Tûnusî ve Matmâtî nisbet edildi. 737 (m. 1336) senesinden önce Tilmsân’da vefât etti.
Uzun zaman ilim tahsil edip, kendisini yetiştirdi. Mısır, Şam ve Hicaz taraflarına seyahatlerde bulundu. İbn-i Küheylâ, Nâsıreddîn Meşâddâlî’den hadîs-i şerîf ilmi tahsil etti. Kâhire’de Şemseddîn İsfehânî’den kelâm ilmini, Karâfî’den mantık ve münâzara ilimlerini öğrendi. Seyfeddîn Hanefî’nin derslerine devam etti. İlimde âlim, amelde ileri oldu. Tasavvuf mütehassıslarının sohbet halkasına dâhil oldu. Zâhir ve batın ilimlerinde yüksek derecelere erişti. Kerâmet ve hâlleri meşhûr oldu. Allahü teâlânın bütün sevgili kulları gibi, onun da en büyük kerâmeti, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına harfiyen riâyet ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine tâbi olmaktı. Herkese karşı şefkat ve merhametli davranır, kimseyi kırmazdı. Hâl ve harekette, güzel ahlâkta, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymak için âzami gayret gösterirdi. Zamanının çoğunu ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi. Kalan kısmında da ibâdetle meşgûl olur, namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okurdu. Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için insanlara nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip, hayırlı amel işlemelerini tenbîh ederdi.
Tahsilini tamamladıktan sonra Tilmsân’a gitti. “Et-Telkîn li-Abdilvehhâb” adlı eseri şerhetti (açıkladı). Bu kıymetli eser, Tilmsân kalesinde kayboldu. Daha sonra Tunus’a gitti. Bir ay kadar sonra Tilmsân’a geri döndü. Âlimlerin ısrârı üzerine, oraya yerleşti. Tilmsân ve diğer, Kuzey Afrika şehirlerinden gelen pekçok kimsenin suâllerine cevap verdi. Vermiş olduğu derslerde birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinin en meşhûru, “Medhal” adlı eserin sahibi Ebû Abdullah İbni Hac adlı âlim idi.
Kendisi anlatır: Mekke’ye gitmiştim. Kâ’be-i muazzamayı tavaf ettim. Harem-i şerîfin ve Kâ’be-i muazzamanın üstünlüklerini düşünürken, “Kim oraya girerse emîn olur” meâlindeki Âl-i İmrân sûresi 97. âyet-i kerîmesini hatırladım. Kendi kendime; “Âlimler, neden “Emin” olunduğunda ihtilâf etti, sözler çatıştı” dedim. Kendi kendime, âyet-i kerîmede bildirilen emînliğin neye karşı olduğunu düşündüm. İşin hakîkatini öğrenmek istiyordum. Bu sıra arkamdan bir ses duydum. O ses, iki üç defa: “Cehennemden emîndir, ey İbrâhim” diyordu. Dönüp baktım, kimseyi göremedim.
Talebesi İbn-i Hac anlatır: “Hocam Ebû İshâk İbrâhim Tûnusî’yle birlikte Mısır’ın bir kasabasına gittik. Çok susadık. Yanımızdaki arkadaşlardan ba’zıları, şekerli süt içtiler. Ebû İshâk da, çok susamıştı. Ona da içmesini teklif edip bir kapta verdiler. Pek şiddetli bir susuzluk çektiği hâlde, sabredip o sütü içmedi. Sabrının azalacağından korkarak, sütü tekrar kabına döktü.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Neyl-ül-İbtihâc sh. 35
2) El-Bustân sh. 66
3) Ta’rîf-ül-halef cild-2, sh. 18
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 128İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ TUVAYR-UL-LEYL (Muhammed bin Ali el-Bârinbârî)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali el-Bârinbâri el-Mısrî’dir. “Tuvayr-ul-leyl” lakabı ile meşhûr oldu. Ma’nâsı, “Gece kuşu” demektir. Şeyh Tâceddîn diye de tanınırdı. 654 (m. 1256) senesinde doğdu. Zamanının en zeki kimselerinden idi. Fıkıh, usûl ve mantık ilimlerinde yüksek bir âlim olarak yetişti. Kırâat-ı Seb’a’yı (Kur’ân-ı kerîmin yedi büyük âlimin bildirdiğine uygun olarak okunuşunu) Hasen-i Râşidî’den öğrendi. Aklî ve usûl ilimlerini, “Mahsûl” kitabını şerh eden Şeyh Şemseddîn el-İsfehânî’den okudu. “Tâ’cîz” kitabını ezberlemişti. Ömrünün sonuna kadar onu yanından ayırmadı. “Cezûliyye” adlı eseri de ezberledi. Münâzara ilminde üstün bir yeri vardı. Zekâsı çok keskindi, ilmî mes’elelerde hiç zorlanmazdı. Dımeşk’da hiç ders vermedi. 717 (m. 1317) senesinde Kâhire’de vefât etti.
İmâm-ı Sübkî’nin babası Takıyyüddîn Sübkî anlatır: İbn-i Rif’a bana dedi ki: “Zâhiriyye Medresesi’nde, sizin yanınızda büyük ve fazilet sahibi âlimlerden kimler vardır?” Ben de ona teker teker isimlerini sayıp Kutbüddîn-i Sinbâtî, filân filân ve nihâyet Bârinbârî’ye kadar hepsini söyledim. O da bana; “Son olarak ismini söylediğin Bârinbârî’nin bir benzeri yoktur” dedi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-9, sh. 249
2) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1, sh. 288
3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 363
4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 45
5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 100
6) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 544İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ULU ÂRİF ÇELEBİ
Konya’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Rûmî’nin torunu, Sultan Veled’in oğludur. İsmi, Celâleddîn Emîr Ârif olup, 670 (m. 1271) senesi Zilka’de ayının sekizine rastlayan Çarşamba günü doğdu. Küçük yaşta dedesi Mevlâna hazretlerinin teveccühlerine kavuştu. Babası Sultan Veled’den zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendi.
Babasının vefâtından sonra onun halîfesi, vekîli oldu. 719 (m. 1319) senesinde vefât etti.
Ârif Çelebi dünyâya gelince, dedesi Mevlânâ çok sevindi. Fakirlere sadakalar dağıttı, akîka kurbanları kesti, ziyâfetler verdi. Üç gün çok neş’eli sohbetler yaptı. Böylece, Konya’da bir bayram havası yaşandı. Mevlânâ, torununun doğumunun yedinci günü onu kucağına alıp, oğlu Sultan Veled’e buyurdu ki: “Oğlum! Bu torunumun ismi, Celâleddîn Emîr Ârif olsun. Celâleddîn diye hitâb etmez, Emîr Ârif diye çağırırsınız. Çünkü babam Sultân-ül-ulemâ, bana ismim Muhammed olduğu hâlde, Celâleddîn diye hitâb ederdi. Bu yavruda, yedi evliyânın nûrunu görüyorum. Bunlar; Sultân-ül-ulemâ, Seyyid Bürhâneddîn, Şems-i Tebrîzî, Selâhaddîn Konevî, Hüsâmeddîn Çelebi, dedesi ve babasıdır. Bu sebeple, onun kadrini, kıymetini bilerek iyi yetiştirin.”
Ârif Çelebi, yaşına girmeden, öyle gösterişli, öyle güzeldi ki, görenler hayran kalır, bakmağa doyamazlardı. Hattâ ona ikinci Yûsuf derlerdi.
Sultan Veled anlattı: “Oğlum Ârif Çelebi, küçük iken boynundan rahatsızlandı, öyle ızdırab çekiyordu ki, biz ölecek sandık. Tabîbler tedâvisinde âciz kaldılar. Ârif, hastalığın güçlüğünden hiç süt emmedi, su içemedi. Artık hayâtından endişeye düştük. Onun çektiği ızdıraptan gözümüze uyku girmiyordu. Nihâyet onu, babamın huzûruna’götürüp;
“Muhterem efendim! Bundan artık ümidimiz kesildi. Herhalde vefât etmek üzeredir” diyerek üzüntümü bildirdim. Bu sözlerimi sükûnetle dinleyen pederim Mevlânâ hazretleri; “Evlâdım Sultan Veled! Öyle şeyler söyleyip perişan olmayınız. Üzülmeyiniz. Zîrâ oğlumuz Celâleddîn Ârif, hemen gitmek üzere gelmedi. Onun, benim size bir yâdigârım olarak dünyâda uzun yıllar kalacağını, insanların hidâyete, doğru yola kavuşmasına vesile olacağını ümîd ediyorum” diyerek, Ârif Çelebi’yi kucağına aldı. Hastalığa sebep olan yerin üzerine enine ve boyuna yedişer çizgi çizdi ve; “Aklı olana bu işâret yetişir” yazısını yazdı. Bir ânda çocuk gözlerini açtı. Hemen annesine götürdüm, süt emzirdi. Kısa zamanda hastalıktan kurtuldu. Bu, babamın bir kerâmetinden başka birşey değildi.”
Ârif Çelebi’nin babası Sultan Veled anlattı: “Oğlum Ârif, babamın yanında ağladığı zaman, babam onu kucağına alır, mübârek parmağını çocuğun ağzına uzatırdı. Çocuk da iştah ile babamın parmağını emerdi. Ba’zan öyle kuvvetli çekerdi ki, parmağı koparacak sanırdık. Bu şekilde babamı üzüyor düşüncesiyle, bir daha böyle yaparsa çekip alayım, diye içimden geçirmiştim. Yine parmağını hızla çektiği birgün, babam, benim dikkatle baktığımı görünce, düşündüklerimi anlayarak; “Ey Veled! Ârif benim de oğlum değil midir?” deyince, ben de; “Siz, bizim sultânımızsınız. Bizler ise, sizin köleniziz” dedim. Bu sözüm üzerine; “Bizi seven köle de, talebe de, hep oğlumuzdur” buyurarak, merhametinin ne kadar çok ve herkes için geçerli olduğuna işâret buyurdular.”
Ârif Çelebi’yi ba’zan Mevlânâ yanına getirterek, ona teveccüh ederdi. Altı aylık olduğunda ona; “Allah de, yâ Celâleddîn!” diye söyler, o da herkesin kolaylıkla anlıyacağı bir şekilde üç defa; “Allah, Allah, Allah!” der idi. Bu sözleri büyük bir zevk ile dinleyen Mevlânâ hazretleri, onun ileride büyük bir evliyâ olacağını söylerdi.
Ârif Çelebi’nin vâlidesi Fâtıma hâtun anlattı: “Kayınpederimin vefâtından sonra, onun ayrılık acısının şiddetinden, üç gün üç gece, Ârifime süt vermek aklıma gelmedi. O dahî hiç ağlamadan bekleyip, açlığını hatırlatacak bir harekette bulunmadı. Fakat, üç gündür hiç yemeyip içmediği için, iyice zayıflamıştı. O gece bir miktar uyumuştum. Rü’yâmda Mevlânâ hazretlerini gördüm. Buyurdu ki: “Ey Fâtıma! Benim ayrılığım sebebiyle üzülüyorsanız, üzülmeyiniz. Zîrâ, bende bulunan bütün kemâlâtı ve feyzleri, oğlum Ârife aktardım. Beni arayan Ârifimde bulur. Şayet sen de beni istersen, Ârif’de bulursun ve nûrumu onda müşâhede edersin. Onun yetişmesiyle alâkalı herşeyi, ma’nevî olarak üzerime aldım.” Bu rü’yânın te’sîriyle hemen uyandım. Ârif Çelebi’yi üç gündür hiç doyurmadığım aklıma geldi. Artık göğsümden sütler akıyordu. Emîr Ârifin yüzünü açtığımda, bana doğru tebessüm ettiğini gördüm. Kucağıma alıp doyururken, cemâli dikkatimi çekti. O güzel yüzünde Mevlânâ’nın mübârek nûrunu gördüm, öyle heyecanlandım ki, bakmaya takat getiremedim. Elimde olmıyarak bağırmışım. Bağırdığımı, bana sonradan efendim haber verdi.”
Fâtıma hâtun, Ârif Çelebi’ye çok hürmet, izzet ve ikramda bulunurdu. Her zaman onun hatırını hoş tutardı. Birgün misâfir hanımların yanında çocuğuna aynı hürmeti gösterince, onlar; “Ey Fâtıma! İnsan hiç evlâdına bu kadar hürmet eder mi? Nitekim Ârif daha çocuktur” dediler. Bu sözlere karşı Fâtıma hâtun; “Bizim bu ta’zim ve hürmetimiz, Ârif için az bile. Onu bize Mevlânâ hazretleri emânet etti ve Ârife hürmet ve isteklerine riâyet etmemizi, son derece ikramlarda bulunmamızı emr etti. Ârifim ağladığı zaman, kayınpederim parmağını ağzına koyar, emzirir, büyüdüğünde zamanındaki evliyânın bir tanesi olacağını söylerdi” diye konuşunca, oradaki kadınlar söylediklerine pişman olup, özür dilediler.
Ârif Çelebi’nin Kur’ân-ı kerîm hocası anlattı: “Sultan Veled, oğlu Ârife son derece hürmet ve ta’zimde bulunurdu. Onu hiç incitmez, bütün arzularını yerine getirirdi. Ârif Çelebi ne zaman babasının meclisine gelse, babası hemen ayağa kalkıp, mihrâbdaki yerini ona verirdi. Birgün haddi aşarak: “Efendim! Ârif Çelebi daha küçüktür. Küçük bir çocuğa bu kadar iltifât etmeniz, tevâzu göztermeniz uygun mudur?” diye sordum. Sultan Veled, bu sözlerimi sükûnetle dinledikten sonra buyurdu ki: “Oğluma olan tevâzu ve hürmetim, babam Mevlânâ hazretlerinedir. Ârifin yürüyüşü, yerinde hareketleri, sükûnetleri, oturup dinlenmeleri, ahlâkı, hâlleri hep babama benzemektedir. Elimde olmayarak ona ta’zimde bulunuyorum. Babamın sağlığında o, süt emen çocuk idi. Şayet büyük olsaydı, bu hareketleri babamdan görüp öğrendi der idik. Görüldüğü gibi, onun hâl ve hareketleri, babamın tasarrufları ile olduğu meydandadır. Onu görünce, babam hatırıma geliyor, işte ona olan hürmetimin sebebi budur.”
Sultan Veled’in kerîmesi (kızı) anlattı: “Birgün babam ile oturuyorduk. Bir ara babamın hizmeti için kardeşim Ârif Çelebi içeri girdi. Fakat içerde fazla durmayıp, dışarı çıktı. O gidince, babam Sultan Veled buyurdu ki: “Sübhânallah! Babam Mevlânâ hazretlerinin hizmetlerinde çok bulundum. Bana, babamın bütün talebelerinin ve diğer kimselerin ma’nevî makamları gösterildi. Emîr Ârifin makamı gibi hiçbir makama rastlamadım. Onun makamının yüksekliğini anlamaktan âciz ve hayran kaldık. Onu gördüğüm zaman, kendimde bir başkalık, hâlimde bir değişiklik hissediyorum. Onun gibi bir velîye daha rastlamadım. Cenâb-ı Hak nazardan saklasın.” Vâlidem Fâtıma hâtun söze karışarak; “Madem ki, Ârifin mertebesi bu kadar yüksektir, niçin talebelerinizden, dostlarınızdan gizli tutup söylemiyorsunuz?” dedi. Babam da; “Hased edip, nazarı değen kötü gözlü kimselerin çıkmasından korkuyorum” diye cevap verdi.
Sultan Veled, birgün oğlu Ârif Çelebi’ye; “Evlâdım! Sen her nereye baksan, Mevlânâ’yı görür, Mevlânâ’dan bahsedersin. Küçük aklınla ma’rifetlerden, Allahü teâlânın zâtı ve sıfatlarına âit ince bilgilerden anlatırsın. Sen Mevlânâ’nın hâllerini ve makamlarını ve bu ma’rifetlerini nereden biliyorsun da, bize hiç tenezzül etmiyorsun?” diye sordu. Ârif Çelebi de: “Efendim! Ben o yüce zâtı, ma’nevî âlemde gördüm. O da bu fakiri gördü ve kendi kemâlâtını görebilecek gözün bağışlanmasına vesile oldu” diye cevap verdi.
Lala Fahreddîn anlattı: “Arada sırada Ârif Çelebi’yi kucağıma alıp, Hüsâmeddîn Çelebi hazretlerinin evine giderdim. Hüsâmeddîn Çelebi, bizi hep kapıda karşılar, Ârifi kucağına alarak odaya kadar götürürdü. Ona her türlü yiyeceklerden, nefis şerbetlerden ziyâfet çekerdi. Daha önceden alıp hazır ettiği güzel elbiseleri, kendi eliyle giydirirdi. Gideceğimiz zaman da, onu omuzuna alıp eve kadar götürür ve; “Ah! Mümkün olsaydı da Ârif Çelebi’nin lalası olup hizmetiyle şereflenebilseydim. Zîrâ, onun nûrunun doğu ile batıyı kuşatacağını ve âleme ışık salacağını, makamının çok yüce olacağını hocam Mevlânâ hazretleri haber verdiler. Ne mutlu o kimselere ki, Ârif Çelebi’nin hizmetiyle şereflenip, sevgilisi oluyorlar” diyerek, hasretini dile getirirdi.”
Sultan Veled anlattı: “Ârif Çelebi, beş yaşlarında idi. Birgün, başı iple bağlı bir öküzün yularından tutmuş götürüyordu. Onu o hâlde görünce; “Ey Ârif, bu öküz de nedir? Onu nereye götürüyorsun?” dedim. Cevâbında; “Bu yular, filân beyin başına takılan yulardır. Çünkü Mevlânâ dergâhına dil uzatmaktadır” dedi. Çocuğun bu hâline güldüm, fakat üç gün sonra duyduk ki, o beyin evini yağma edip, başını kesmişler.
Ârif, yine birgün toprakla oynuyordu. Bir müddet onu seyrettim. Toprağı mezar gibi balık sırtı yapıp, başlarına taş dikti. Ona; “Ârif bu nedir?” diye sordum. Cevâbında; “Bu, falanın kabridir” dedi. O gün, dediği gibi o kimse vefât etti.
Ârif Çelebi oniki yaşlarında idi. Birgün medresede dolaşırken, cübbesini yere serip; “Buyurun, cenâze namazını kılalım” dedi. Ben yine hayretle; “Bu kimin cenâzesidir?” diye sorduğumda; “Üstadımız Hüsâmeddîn Çelebi’nin cenâzesidir!” dedi. O gün, Hüsâmeddîn Çelebi’nin bağda hastalandığı haberi geldi. Birkaç gün sonra da vefât etti.
Kendi yaşlarında bir çocuk, bize bir tas içinde keşkek yemeği getirmişti. Ârif Çelebi, verilen keşkeği oturup Besmele ile yemeğe başladı. Çocuk da başında bekliyor, onu seyrediyordu. Küçük tas içindeki keşkeği bitirip ağzını kapattı, boş tası bekleyen çocuğa verdi ve; “Tasın kapağını aç da bir bak bakalım ne göreceksin?” dedi. Çocuk kapağı açınca, içinin keşkekle dolu olduğunu hayretle gördü. Artık o çocuk, Âriften hiç ayrılmaz oldu. Büyüyünce de, en sâdık talebeleri arasına girdi.”
Ârif Çelebi, küçük yaştan i’tibâren Kur’ân-ı kerîm, hadîs, tefsîr, fıkıh ilimlerini öğrenmeye, tasavvufda yükselmeye başladı. Kısa zamanda zâhirî ve bâtınî ilimlerde söz sahibi olacak şekilde yetişti. Çok zekî, pek edebli idi. Her haliyle Mevlânâ’ya benzerdi. Geceleri sabahlara kadar ibâdet eder, boş yere hiç vakit geçirmezdi. Devamlı ilim öğrenmeye ve insanlara faydalı olmağa gayret ederdi. Çok heybetli idi. Görenlerde, korku ile karışık bir saygı hâsıl olurdu. Yanına beyler, emirler, makamı yüksek olan kimseler, âlimler, evliyâ gelir, sükût ederek onu dinlerlerdi. Herkesin mertebelerine göre konuşur, sözlerinin herkes tarafından anlaşılmasını sağlardı. Kimsenin kabahatini yüzüne vurmaz, sohbetlerinde ortaya konuşurdu. Ma’nevî derecesine göre herkes hissesini alırdı. Başkalarının kalblerindeki gizli bilgileri, sormak istedikleri suâlleri anladığını belli etmez, dolaylı yollardan suâllerin cevaplarını verirdi. İslâmiyeti yaymak, Ehl-i sünnet i’tikâdını her tarafa duyurmak için çeşitli memleketlere gitti. Doğu Anadolu’yu, İran’ı Azerbeycan’ı gezdi. Her gittiği yerde İslâmiyetin güzelliğini, büyüklüğünü anlatıp, doğru ibâdet etmenin, ihlâslı olmanın, her işi Allah rızâsı için yapmanın ehemmiyetini îzâh ederdi. Geçtiği şehirlerdeki âlimler, onun sohbetlerine hayran kalırlar, ayrılırken şehir dışına kadar çıkarak, onu teşyî ederlerdi.
Bir defasında Tebrîz’e gitmek üzere yola çıktı. Yolda, Selçuklu sultânının vâlilerinden birinin oğlu olan Teoman Bey’le karşılaştı. Teoman Bey, görünüşü insana huzûr veren nûr yüzlü bu kimseye yakınlık göstererek, kim olduğunu ve nereye gittiğini sordu. O da, Mevlânâ hazretlerinin torunu olduğunu ve Tebrîz’e gittiğini söyleyince, Teoman Bey çok sevindi ve kendisinin de Tebrîz’e gittiğini bildirdi. Kabûl ederse beraber gidebileceklerini ve kendisine yol boyunca hizmet etmekle şereflenmek istediğini de ayrıca bildirdi.
Ârif Çelebi’nin, sohbet ederek giderlerken, Teoman Bey’in elinde bulunan doğana gözü takıldı. Teoman Bey’den doğanı istedi. O da kafesten çıkarıp teslim etti. Ârif Çelebi, doğanın ayaklarını çözüp salıverdi. Hürriyete kavuşan doğan hızla uçarak, gökyüzünde gözden kayboldu. Teoman Bey, şaşırmış bir hâlde doğanın arkasından bakakaldı. Bir müddet Mevlânâ hazretlerinin torunu olan Ârif Çelebi’ye ses çıkaramadıysa da, dayanamıyarak konuşmağa başladı: “Efendim! Bu doğan öyle bir doğan idi ki, ava gönderip de eli boş döndüğü hiç olmamıştı. Böyle bir doğanı bulmak ve ele geçirmek için neler çektim, ne masraflar yaptım. Bu doğanın misli yok idi. Sonra bunu, Tebrîz’de bulunan pâdişâh Gazân Hân’a hediye edecektim. Kimbilir bana ne kadar çok bahşişler ihsân edecekti. Üstelik, bir adamımla, ona bir doğan getireceğimi de bildirmiştim. Şimdi ben ne cevap vereceğim?” gibi teessürünü bildiren birçok sözler sarfetti. Sanki bu sözleri bekliyormuş gibi sükûnetle dinleyen Ârif Çelebi hazretleri, tebessüm ederek buyurdular ki: “Ey Teoman Bey! Bir doğan için insan bu kadar üzülür mü? Asıl üzülünecek hâl, Allahü teâlâya karşı yaptığımız hatâ ve kusurlar, işlediğimiz günahlar ve isyanlardır. Madem ki, doğanın için bu kadar üzülüyorsun, çağıralım gelsin istermisin?” Teoman Bey; “Muhterem efendim! Eğer bu doğan tekrar elimize gelirse, ziyadesiyle sevinirim. Ne kadar malım varsa, hepsini vermeye hazırım. Beni yeniden hayata kavuşturmuş gibi olursunuz” dedi. Bunun üzerine Ârif Çelebi; “Ey kıymetli doğan! Babam Mevlânâ hazretlerinin hatırı için buraya gel!” diye seslendi. Bir ânda, kaybolan doğan, yükseklerden süzülerek Ârif Çelebi’nin omuzuna konuverdi. Omuzundan kuşu alıp Teoman Bey’e verince, Teoman Bey ne yapacağını şaşırdı. Ârif Çelebi’nin eline sarılıp öpmeye başladı. Orada, üzerinde bulunan ikibin altını ve yedeğinde bulunan en güzel atı, Ârif Çelebi’ye hediye etti. Teoman Bey, bu kerâmeti görünce, Ârif Çelebi’ye muhabbeti pek ziyâdeleşti.
Uzun yolculuklardan sonra Tebrîz’e vardılar. Teoman Bey, Gazân Hân’a doğanı hediye edince, sultan, doğanı çok beğendi; otuz iyi cins at ve altmış bin altın ihsânda bulundu. Teoman Bey bir fırsatını bulup, yolda geçen hâdiseyi Gazân Hân’a anlattı. Ârif Çelebi’nin İslâmiyete olan bağlılığını, geçtikleri şehirlerde insanlara emr-i ma’rûf yapmak, dîn-i İslâmı yaymak için nasıl çırpındığını uzun uzun îzâh etti. Gazân Hân, Ârif Çelebi’yi hiç görmediği hâlde, ona karşı kalbinde büyük bir muhabbet hâsıl oldu. Onu görmekle şereflenmek, sohbetiyle bereketlenmek için, çok sevdiği âlimlerden birkaç tanesini, onu da’vet etmek için vazîfelendirdi. Ârif Çelebi de, bu nâzik da’vete peki diyerek gitti. Tebrîzli birçok âlimin ve velilerin de bulunduğu da’vette, kalblere şifâ olan çok kıymetli sohbetlerde bulundu. Başta sultan olmak üzere, orada bulunan herkes, bilgisinin derinliğine, Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit ma’rifetlerinin üstünlüğüne hayran kaldılar, Ârif Çelebi’ye olan sevgileri kat kat arttı.
Ârif Çelebi, birgün dedesi Mevlânâ’nin, türbesini ziyâret ettikten sonra, talebe ve dostlarıyla birlikte orada cenâze namazı kılınan musalla taşının yanına geldiler. Ârif, cübbesini çıkararak musalla taşının üzerine koydu. “Gâib er kişi niyetine, cenâze namazına buyurun!” diyerek, cenâze namazı kıldırdı. Sonra da; “Dostlarım! Gazân Hân vefât etti. Onun cenâze namazını kıldık” dedi. Dostları ve talebeleri, o târihi bir yere kaydettiler. Tebrîz’den gelen tüccârlara sordular. Onlardan Gazân Hân’ın kaydettikleri târihte vefât ettiğini öğrenince, Ârif Çelebi’nin büyüklüğünü bir kere daha anladılar.
Ârif Çelebi, bir gün dedesi Mevlânâ hazretlerinin türbesini ziyâret ederken, Emîr Hayran isminde bir velî yanına geldi. Onunla uzun uzun sohbet ettiler. Sohbet esnasında, Emîr Hayran kalbinden; “Ârif Çelebi keşke sarığını bana verse de, bereketlensem” diye geçirdi. O ânda Ârif Çelebi, başından sarığını çıkararak, Emîr Hayran’ın başına koydu.. Sonra da; “İnşâallah önümüzdeki bayramda yine buluşur, sohbet ederiz” dedi. Hakîkaten, bayramda yine buluşup sohbet ettiler.
Ârif Çelebi hazretleri, bir defasında Sivas’a gitmişlerdi. Orada Mevlânâ Celâleddîn Rûmî’yi ( radıyallahü anh ) çok seven Ahî Muhammed isminde bir kimse vardı. Ahî Muhammed, o günlerde çok hasta olmasına rağmen, Ârif Çelebi’nin geldiğini işitince, başta Ârif Çelebi’yi ve Sivas’ın ileri gelen âlimlerini, velîlerini yemeğe da’vet etti. Yemekten sonra Ârif Çelebi, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildiren, Cenneti, Cehennemi ve evliyânın hâllerini anlatan bir sohbete başladı. Sohbet esnasında Ahî Muhammed kalbinden; “Âh, Ârif Çelebi hazretleri duâ etseler de, benim de hastalığım iyi olsa, şifâ bulsam” diye geçirdi. O ânda Ârif Çelebi Ahî Muhammed’e dönerek; “Ey Ahî Muhammed! Merak etme. Cenâb-ı Hak her şeye kâdirdir. Hastalığı veren de, şifâsını yaratan da O’dur. Allahü teâlâ sana da şifâlar ihsân eylesin!” buyurdu. Bu sözlerden sonra, Ahî Muhammed vücûdunda bir değişme hissetti. Ağrıyan yerlerinin sızısı durdu ve Ârif Çelebi’nin duâsı bereketiyle şifâ buldu.
Ladik şehrinde, Kâdı Necmeddîn isminde bir kimse vardı. Mevlânâ’yı çok sevdiğini ve onun yolunda olduğunu söylerdi. Hattâ Ladik şehrinde, Mevlânâ’nın halîfesi bile oldu. Fakat, kendisinden ders almak için gelen talebelerin çokluğundan gurûra ve kibre kapıldı. Ârif Çelebi Ladik’e geldiğinde, Kâdı Necmeddîn, “Mevlânâ’nın talebelerinden olup da ziyâfet vermedi demesinler” diye onu da’vet etti. Yemekten sonra Ârif Çelebi, orada bulunanlarla sohbet etmeye başladı. Kâdı Necmeddîn ve ona uyan birkaç kimse, gizlice dışarı çıkıp, Ârif Çelebi’nin yaptığı sohbet ile aralarında alay etmeye başladılar. Onun hakkında dedikodu yaparak, lâyık olmayan hareketlerde bulundular. Bunları yaparken, Allahü teâlânın evliyâsı olan Ârif Çelebi’nin, yaptıklarından habersiz olduğunu sandılar. Bir ara içeri girdiklerinde, Ârif Çelebi onlara dikkatle baktı. Bu bakış ile, herbirinin başlarına bir ağrı saplandı. Öyle ki, Ârif Çelebi’ye olan düşmanlıkları çoğaldıkça, ağrıları da fazlalaşıyor, kinleri azaldıkça, ağrıları da azalıyordu. Ağrıları öyle dayanılmaz hâle geldi ki, ne yapacaklarını şaşırdılar. Sonunda, “Allahü teâlânın evliyâsına olan düşmanlığın, kendi zararlarına olacağını” anladılar. Kalblerindeki kin ve düşmanlığı muhabbete çevirmek mecbûriyetinde kaldıkları ân, başlarındaki ağrı geçti. Ârif Çelebi’yi çok severek hastalıktan kurtuldukları gibi, onun iltifâtlarına da kavuştular.
Bir ara Ladik’de kuraklık oldu. Yağmur yağmadığı için otlar kurudu, ekinler mahsûl vermedi. Topraklar susuzluktan çatladı, hayvanlar yiyecek birşey bulamadı. Ladikliler defalarca yağmur duâsına çıktılarsa da, yağmur yağmadı. Sonunda Ulu Ârif Çelebi hazretlerine bir heyet göndererek, Ladik’e da’vet ettiler. Ladik’de büyük bir meydana toplanıp, durumlarını arz ettiler. Ârif Çelebi de; “Herşeyi yaratan Allahü teâlâdır. Kimbilir hangi hatâ ve kusûrlarımız sebebiyle bu durumlara düştük. Hepimizin tövbe ve istiğfar etmesi lâzım, ibâdetlerimizi doğru olarak yapıp, günahlardan şiddetle kaçınmalıyız. Haram yemeyip çocuklarımıza helâli, haramı ve farzları öğretmeliyiz” buyurdu. Sonra halkın toplu olduğu meydandan uzak tenhâ bir yerde, ellerini açarak duâ etmeye başladı. Henüz duâsını bitirmemişti ki, gökyüzünde yağmur bulutları birikmeye başladı. Yavaş yavaş yağmaya başlayan yağmur, günlerce devam etti. Her taraf suya kavuştu. Herkes Ârif Çelebi’ye duâ ettiler.
Emîr Bey Abgiri anlattı: “Kardeşim Mecdüddîn ve Ahî Muzafferuddîn ile anlaşıp, kimya ilmini öğrenmeye karar verdik. Bu anlaşmamızı da kimseye söylemiyeceğimize söz verdik. Birgün bu arkadaşlarımla Konya’ya geldik, önce Mevlânâ hazretlerini ziyâret etmeye gittik. Biz türbenin kenarında dururken, içeriden Ârif Çelebi çıkıp yanımıza geldi. Hepimize dikkatle baktığında, onun heybetinden aklımız gidecek sandık. Sonra Ahî Muzafferuddîn’in yakasından tutarak; “Ey Muzaffer! Eğer kimya ilminde başarılı olmak istiyorsan, zirâat ile meşgûl ol. Eğer Kimya ilmini istersen, Mevlânâ hazretlerinin ve cenâb-ı Hakkın evliyâsının muhabbetini kazan” buyurdu ve tekrar içeri girdi. Hepimiz şaşırmıştık. Muzafferuddîn söz dinledi. Zirâat işleriyle meşgûl oldu. Kısa zamanda servet sahibi oldu. Bizler de başka işler bularak, o düşündüğümüzden vazgeçtik.”
Ârif Çelebi’yi sevenlerden biri anlattı: “Bir kurban bayramı arefesi idi. Sultaniye şehrinde bir medresede, o gün kuşluk vakti, Ârif Çelebi hazretleri kaylûle yaparak istirahat ediyordu. Bir ara uykusunun arasında; “Yapmayınız!” diyerek doğruldu ve tekrar uyudu. Bir müddet sonra uyandığında; “Efendim! Uykunuz arasında doğrulup, “Yapmayınız!” diye konuştunuz. Acaba hikmeti nedir?” diye sordular. Cevâbında; “Konya’da bulunan talebelerimizden Nâsıruddîn ile Şücâeddîn, babamın türbesi yakınında münâkaşa ediyorlardı. Onları, münâkaşa ederek birbirlerinin kalblerini kırmamaları için ikâz ettim. Ben onlara böyle söylerken, yanlarından geçmekte olan iki erkek ile bir kadın da beni orada gördüler” buyurdu. Konya’ya geldiğimizde, Nâsıruddîn’e; “Siz arefe günü ne yaptınız?” diye sorduk. O da; “Şücâeddîn bana uygun olmayan bir söz söyledi. Onu bu sözden men edince, aramızda bir münâkaşa başladı. O sırada hocamız Ârif Çelebi hazretlerinin yanımıza gelip bize; “Yapmayınız!” sözü ile münâkaşayı kestik ve utanıp barıştık” dedi. Bu hâdise olurken yanlarından geçen erkekler ve kadın ise; “Biz, Ârif Çelebi’yi orada hem gördük, hem de sesini işittik” dediler.
Ârif Çelebi’yi sevenlerden Kerîmüddîn anlattı: “Ârif Çelebi, bir gün kaleye gitmek istedi. Hemen kale muhafızına haber verdik. Muhâfız ve yardımcıları hazırlanıp. Ârif Çelebi’yi hürmetle karşıladılar. Ârif Çelebi uygun bir yerde oturup sohbet etmeye başladılar. Sohbet esnasında, kale muhafızı kalbinden; “Ârif Çelebi hazretlerine ne ikram etsem ki, bostan tarlasına kavunları da yeni ekmiştim. Keşke daha önce ekseydim, şimdiye kadar biter, olgunlaşırdı” gibi şeyler geçirdi. Bu sırada Ârif Çelebi, muhafıza dönerek; “Bize kavun ikram etmeyecek misiniz? dedi. Muhâfız da; “Efendim! Ben de şimdi bunu düşünüyordum. Fakat kavunun çekirdeklerini yeni ekmiştim, daha çıkmamıştır bile” dedi. Ârif Çelebi ise tekrar; “Siz gidiniz, misâfirlerinize kavun ikram ediniz” buyurunca, muhafız; “Bunda bir hikmet olsa gerektir” diyerek bostana gitti. Kavunların ekildiği yere varınca, hayretinden aklı gidecek gibi oldu. Yeni diktiği çekirdekler, yetişmiş, kavunlar meydana gelmiş ve olgunlaşmıştı. Hemen en olgunlarından birkaç tane alıp götürdü. Kesip, ikram etti. Bu hâdiseye, orada bulunanlar da hayret etti. Kale muhafızı Emîr Necmeddîn kalbinden; “Acaba şimdi Ârif Çelebi’nin bu kerâmeti gibi kerâmet gösterebilen var mıdır?” diye düşünüyordu. Ârif Çelebi, bu kerâmetini görüp hayret edenlere karşı da; “Allahü teâlâ, hazret-i Meryem için kuru hurma ağacından taze hurma yarattı. Cenâb-ı Hakka, bir dostunun hâtırı için birkaç kavun yaratmak zor değildir. Bunda hayret edecek birşey yoktur” buyurdu. Sohbet bittikten sonra, Ârif Çelebi evine döndü. Orada olanlar, muhafızla birlikte bostana gittiler. Bostana geldiklerinde, çekirdeklerden daha yeni yeni yaprakların çıkmaya başladığını gördüler. Hepsinin de Ârif Çelebi’ye olan bağlılıkları arttı. Ona kalblerinde daha çok muhabbet beslediler.”
Ârif Çelebi, Konya’nın Akşehir kazasına dostlarını ziyârete gitmişti. Akşehir’de hergün sohbetler ederek, birkaç gün geçirmişti. Şehrin hâkimi olan İzzeddîn ismindeki kimse düşündü ki; “Akşehir’in yedisinden yetmişine herkes, Ârif Çelebi’ye pek fazla muhabbet besliyorlar. Ola ki tarafımdan, onun hoşuna gitmeyen bir hareket meydana gelir de kalbi kırılır. Bu durum ise bizim mahvolmamız demektir. En iyisi, Ârif Çelebi’yi uygun bir şekilde Konya’ya göndermek lâzım.” Hâkim İzzeddîn, bu düşünce ile evinden çıktı. Atına binmiş giderken, yolda Ârif Çelebi’ye rastladı. İzzeddîn daha birşey söylemeden, Ârif Çelebi; “Ey İzzeddîn! Ba’zı dostlarımız bizi Akşehir’den göndermek isterler. Sanırım ki, biz daha buradan ayrılmadan, onlar tekrar yalvarıp yakararak kalmamızı isterler. Fakat artık iş işten geçmiştir. Onların tekliflerini red ederiz. Bir daha da Akşehir’e gelmeyiz ve ebedî olarak pişman olurlar” dedi. Bunları ter dökerek dinleyen Hâkim İzzeddîn, atından aşağı atladı ve Ârif Çelebi’nin ellerini öpmek için sarıldı, suçunu i’tirâf etti. Bundan sonra, Ârif çelebi’yi en çok sevenlerden ve ona en bağlı talebelerinden oldu. Ladik şehrinde Nâzıroğlu isminde bir Emîrzâde vardı. Şehrin ileri gelenlerinden ba’zıları Emîrzâdeye; “Hepimiz Ârif Çelebi’ye talebe olmakla şereflendik. Allahü teâlânın evliyâ kullarına talebe olmak bulunmaz bir ni’mettir. Onlar ki, vefât ânında şeytânı kovalarlar, âhırette şefaat edip kurtarırlar. Gel sen de onun talebesi ol ki, kurtulasın!” dediler. Emîrzâde de; “Elbet ben de talebesi olmak isterim. Fakat bir şartım var ki, o da; bana duâ edip, cenâb-ı Hak bir çocuk ihsân ederse, talebe olurum. Yoksa talebesi olmam” dedi. Ertesi gün Emîrzâde, sabahın erken saatlerinde hamama gitmek için evinden çıktı. Yol üzerinde durmakta olan bir kimseyi gördü. Yanına yaklaşırken; “Acaba bu saatte yol üzerinde bekleyen kimdir? Yoksa sarhoş falan mıdır?” diye düşünüyordu. Yanına geldiğinde, o kimsenin Ârif Çelebi hazretleri olduğunu görünce şaşırdı, öyle düşündüğüne pişman oldu ve ellerini öpmek için eğildi. Ârif Çelebi ise; “Düşüncelerinde yanılıyorsun Emîrzâde! Ben sarhoş değilim. Bu erken saatte burada olmamın sebebi ise, senin kurtuluşuna vesile olmak içindir. Al bu gül demetini evine git! Allahü teâlâ sana hayırlı evlât ihsân eylesin” buyurdu. Emîrzâde, Ârif Çelebi’nin ellerini öptükten sonra, gül demetini alarak evine gitti. Bir sene kadar sonra bir erkek evlâdı oldu. Emîrzâde de Ârif Çelebi hazretlerine gelerek, hizmetiyle şereflendi ve onun en kıymetli talebelerinden, keşif ve kerâmet sahibi bir kimse oldu.
Ârif Çelebi, 719 (m. 1319) senesinde, Aksaray ilçesine dostlarını ve talebelerini ziyârete gitti. Bir gece rü’yâsında, peşpeşe aralıksız olarak birkaç defa âh ederek, bir müddet ağladı. Orada bulunan dostları, bunu öğrendiler ve kendisine, ağlamasının hikmetini sordular. O da; “Rü’yâmda bir köşkte oturmuş, penceresinden güzel bir bahçeyi seyrediyordum. O bahçenin güzelliğini anlatmak mümkün değildir. Zira onu anlatacak diller ve yazacak kalemler âciz kalır. Bahçeyi seyrederken, orada dedem Mevlânâ hazretlerini gördüm. Bana mübârek eliyle işâret ederek; “Ey Ârif! Gel, bundan sonra bize gel. Artık orada kalman yeter” dedi ve gözden kayboldu, İşte, dedeme olan hasretim sebebiyle ağladım. Her geçen gün âhırete gitme arzum çoğalmaktadır” dedi. Sonra Konya’ya dönmek için yola çıktı. Konya’ya geldiğinden iki gün sonra, Cum’a idi. Güneş doğduktan sonra dışarı çıkıp, güneşe doğru döndü ve ba’zı sözler söyleyip kasideler okudu. Sonra talebelerine dönerek; “Kardeşlerim! Artık gitme zamanım yaklaştı. Zîrâ her nefeste sesler geliyor. Sizlere veda ediyor, Allahü teâlâya emânet ediyorum” buyurdu. Evine girip yatağına yattı. Bir hafta hasta yattıktan sonra, ertesi Cum’a günü kalktılar. Şu ânda medfûn bulunduğu yere gelip, orayı işâret ederek; “Beni buraya defnediniz” buyurarak vasıyyet etti. Tekrar istirahata çekilerek, günlerce hasta yattı. Hastalığının yirmibeşinci gecesinde zelzele oldu. Ba’zı binalar yıkıldı. İki gün sonra da, Zilhicce ayırım yirmidördünde Salı günü ikindi vaktine yakın, “La ilahe illallah, Muhammedün Resûlullah” diyerek son nefesini verdi ve sevdiklerine kavuştu.
Tilmsân’da yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed el-Abderî et-Tilmsânî olup, Übüllî diye tanınır. Aslen Endülüs’de bulunan Tilmsân’a bağlı Übülle beldesindendir. 680 (m. 1281) senesinde doğdu. 753 (m. 1352) senesi Receb ayında vefât etti. Doğum ve vefât târihleri 681 ve 757 olarak da bildirilmiştir.
Muhammed bin İbrâhim’in babası ve amcası, Übülle’den gelip Tilmsân’da yerleşmişlerdi. Orada Tilmsân Vâlisi olan Yagmerâsin’in hizmetinde bulunuyorlardı. Übüllî’nin babası olan İbrâhim bin Ahmed, Tilmsân kadısı Muhammed bin Galbûn’un kızı ile evlendi. Bu evlilikten de Muhammed bin İbrâhim Übüllî dünyâya geldi. Daha çok kadı olan dedesinin yanında bulunarak yetişen Übüllî, anne tarafından dedesi olan Kâdı İbn-i Galbûn’dan da ilim öğrendi. Çok zekî idi. İlim öğrenmek, daha çok öğrenmek istiyordu. Yûsuf bin Ya’kûb’un, Tilmsân hâkimi olması sırasında, hacca gitmek üzere yola çıktı. Tûnus’dan gemiye binip, Mısır’da bulunan İskenderiyye’ye geldi Orada İbn-i Dakîk-ül-Iyd, İbn-ür-Rif’a, Safiyyüddîn el-Hindî et-Tebrîzî ve başka âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Sonra hac yaptı. Hacdan sonra memleketi olan Tilmsân’a döndü. Ebû Mûsâ İbn-ül-İmâm’dan tefsîr, hadîs ve mantık okudu. O zamanki Tilmsân vâlisinin kendisine rahat vermemesi sebebiyle Fas’a gitti. Orada bir âlimin yanında gizlendi. Ondan çeşitli ilimler öğrendi. 710 (m. 1310) senesi sıralarında Merrâkûş’e gitti. Orada ilimde yükselmiş, tasavvufda ilerlemiş, amel ve ilim bakımından üstün olan İbn-ül-Bennâ’nın yanına vardı. Ona talebe oldu. Kendisinden hikmet ve başka ilimleri öğrendi. Sonra Ali bin Muhammed’den okudu. Onun huzûrunda, ifâdesi (konuşması, hitâbeti) kuvvetlendi. Ondan çok istifâde etti. Bunlardan başka daha nice âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Bu maksadla adı geçen yerlerden başka; Mısır, Şam, Hicaz ve Irak’a gitti. Oralardaki âlimlerden okudu. Aklî ve naklî ilimlerde derin âlim oldu.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra Fas’a dönüp, öğrendiği yüksek ilimleri talebelere anlatmaya başladı. Bulunduğu beldedeki talebelerden başka, etrâftaki beldelerden de, onun derslerinde bulunmak için gelenler olurdu, İlmini neşrettikçe. İsmi de meşhûr oldu. Herkes tarafından beğenilir, takdîr edilirdi. İlim öğrendiği hocalarından olan Ebû Mûsâ İbn-ül-İmâm hazretleri bile, bu zâtın ilimdeki üstünlüğünü beğenip takdîr eder onu çok överdi. Übüllî hazretlerinin bulunduğu bir meclisde, başka âlimler konuşmaktan çekinirler, onun yanında konuşmaya kendilerini salahiyetli görmezlerdi.
İbn-üs-Sabbâg el-Miknâsi, Şerîf Tilmsânî, İbn-i Arafe, Allâme Rehûni, İbn-i Merzûk, Osman el-Ikbânî, İbn-i Haldûn, Veliyyüddîn Sâlih Ebû Abdullah, İbn-i Abbâd ve daha birçok âlim Übüllî hazretlerinden ilim öğrendiler.
İbn-i Haldûn diyor ki: “Übüllî’nin derslerine devam ettim. Ondan çok şey öğrendim.”
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ta’rîf-ül-halef cild-1 sh. 93
2) Bustân sh. 214
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 245İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ VÂSITÎ (Abdürrahmân bin Abdülmuhsin)
Mutasavvıf ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Abdülmuhsin bin Ömer bin Abdülmün’im’dir. Künyesi Ebü’l-Ferec, lakabı Takıyyüddîn olup, nisbeti Vâsıtî’dir. 674 (m. 1275) senesinde doğdu. Doğum yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 744 (m. 1343) senesinde Bağdad’da vefât etti.
Zamanın büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Dımeşk’a ve birkaç defa da hacca gitti. Meşhûr hadîs âlimi Zehebî ile beraber hadîs-i şerîf öğrendi. Ondan da el-Mahzûmi ve daha başka âlimler hadîs-i şerîf öğrendiler. İyiliksever, güzel huylu ve güzel görünüşlü bir zât idi. Karşılaştığı kimselere çok mütevâzi davranırdı. Arkadaşlarından veya talebelerinden birinde uygun olmayan bir davranış görse, tatlı bir şekilde onu ikâz eder ve bu işi yapmasına mâni olurdu.
Şeyh Şemseddîn anlatır: Vâsıtî, çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ondan da, İbn-i Şirde el-Vâ’iz bize hadîs-i şerîf rivâyet etti. Büyük âlim Şeyh İzzeddîn Fârûsî’nin sohbetlerinde bulundu.”
Asrının hadîs hafızı Şeyh-ül-İslâm İbn-i Hacer Askalânî, Vâgıtf’yi medhederek, ondan ilim öğrenen ve istifâde eden âlimleri bildirmiştir. Onun İmâm-ı Sübkî derecesinde bir âlim olduğunu söylemiştir. Evliyânın büyüklerinden Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin hayâtını, kerâmetlerini anlatan bir kitap yazmıştır. Şeyh-ül-İslâm Ahmed bin Celâl Mısrî, “Cilâ-üs-sadâ” adlı kitabında; “Dört mezhebe göre insanlara ve cinlere fetvâ verirdi” demektedir.
İbn-i Mühezzeb anlatır: “Takıyyüddîn Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin Abdülmuhsin Ensârî kuddise sirruh, Vâsıt şehrinin bereketi, âlimi ve muhaddisi idi. Tasavvufta Rıfâiyye yolunu Şeyh İzzeddîn Ahmed Fârûsî’den aldı. O da babası İbrâhim’den, o da babası Şeyh Ömer Fârûsî’den, o ise Seyyid Ahmed Rıfâî’den aldı. Birçok insan, Vâsıtî’nin ilminden ve sohbetlerinden istifâde etti. “Tiryak” adında iki kitap yazdı.
Birincisinde, evliyânın büyüklerinden olan sûfilerin hayatlarından bahsetmektedir. İkincisinde ise, Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin hayâtını ve üstün hâllerini, kerâmetlerini anlatmaktadır.”
Vâsıtî’nin çok kerâmetleri görülmüştür. İnsanlara doğru yolu gösteren, dînin emir ve yasaklarını anlatan büyük bir âlim idi. Kelime-i tevhîd ve Kelime-i şehâdeti söyleyerek tebessüm eder bir hâlde vefât etti.
Birçok eseri vardır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Esmâ-ün-Nebî ( aleyhisselâm ) ve bu kitabın şerhi, 2-Tiryâk-ül-muhibbîn fî tabakâtı meşâyıh-ıl-ârifîn, 3- Şerhu hırz-il-Emânî liş-Şâtıbî, 4-Menâkıb-ı Ahmed Rıfâî, 5-El-Lü’lüü fil-hadîs.
Vâsıtî, “Tiryâk-ül-muhibbîn” kitabında, Seyyid Ahmed Rıfâî, Abdülkâdir-i Geylânî, Şihâbüddîn Sühreverdî, Ebû Bekr Şiblî, Şeyh Ruveym ve daha başka tasavvuf büyüklerinin hâllerini, hocalarını ve talebelerini anlatmaktadır. Bu kitapta, büyüklerin kıymetli nasihatlerinden bahsedilmektedir. Bu kitaptan ba’zı bölümler Seyyid Ahmed Rıfâî hazretleri buyurdu ki: “Sen, Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfelerini yerine getirdiğin, nefsinin isteklerine uymadığın, cenâb-ı Hakkın râzı olduğu yolda yürüdüğün zaman nefsini (kendini) tanırsın. Nefsini tanıyan ise, Rabbini tanır. Büyüklerine saygı, küçüklerine şefkat ve merhamet göstermek, kötülere iyilik, iyilere daha güzel muâmele etmek, hikmet ve ilim sahibi olanlarının nasîhatlarını dinlemek, bayağı ve aşağı olanlarından uzak durmak, zaîf ve güçsüzlere yardım etmek, onlara sıkıntı vermemek sûretiyle insanların haklarını yerine getirdiğin zaman, kendini iyi idâre etmiş olursun. Dostlarına da iyi muâmele etmiş, Rabbini râzı etmiş olursun. Böylece insanlardan sana gelecek zararları def etmiş olursun. O zaman sen, akıllı ve hakim (hikmet sahibi) birisi olmuş olursun.
Eğer kendini bilmez ve tanımaz, insanların malına ve canına zarar verirsen, Rabbini gazâblandırmış, nefsine zulmetmiş, ahmak ve bayağı bir kimse olursun.
Ey kardeşim! Himmetini kendini yakmak için harcamaktan, hevâ ve hevesinin dalgaları arasında kalarak, kendini boğmaktan çok sakın. Kendini bu hâle düşürme husûsunda Allahü teâlâdan kork. Nefsine karşı hazırlıklı ol. Dâima nefsinin hezimeti (yenilmesi) için çalış. Böyle yaparsan, sonunda zelîl olmaktan, hesab verme korkusundan, dostlarla alâkayı kesmekten kurtulur, seçilmişlerden olursun. Nefsi, kişinin kimliğidir. Tevâzu ettiği zaman yükselir. Kendini büyük gördüğü zaman alçalır. Hak etmeden yükselmek ne kadar çirkindir. İrfan kanatları ile yükseklere uç. İlmin ve yakînin zirvesine doğru edebinle yürü.
Nefsine muhalefet husûsunda çok sağlam ol. Geceleyin uyumamayı kendine âdet edin. Çünkü uyku hüsrandır. Günaha asla meyletme, günahın sonu ateştir. Geceni, Allahü teâlâya ibâdet etmek ve tâat için geçir. Gâfil kimseler, geceyi uyku ile geçirir. Câhil ve gâfil, oyun ve eğlence ile oyalanır. Hâlbuki ehlullah uyanıktır.”
Abbasî halîfesi Ebû Ahmed Müstencid Billâh, bir adamını göndererek, Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinden nasihat istedi. Seyyid Ahmed Rıfâî’nin büyük âlim ve velî olduğunu biliyordu. Halîfe, Ahmed Rıfâî hazretlerine gönderdiği mektûpta şöyle yazıyordu:
“Bismillâhirrahmânirrahîm. Emîr-ül-mü’minîn’den Seyyid Ahmed Rıfâî’ ye! Sizden çok nasihat istiyorum. Çünkü ben, sizin nasihatlerinize çok muhtacım. Bana yapacağınız nasihatler çok faydalı olacak. Allahü teâlânın size ihsân ettiği kıymetli bilgilerden bana yazınız. Çünkü siz, Allahü teâlânın ma’nevî lütuflarına mazhar olan bir zâtsınız. Bana ve bütün müslümanlara duâ ediniz.”
Seyyid Ahmed Rıfâî, mektûbu okuduktan sonra; “Ne diyeyim! Eğer nasihate gücüm yetmez desem, riya olur. Eğer gücüm yeter desem, hoş birşey olmaz. Lâ havle velâ kuvvete illâ billâ-hil aliyyil-azîm” dedi. Sonra kâğıt istedi. Talebelerinden Ahmed bin Abdülmuhsin Tarrî’ye şöyle yazdırdı:
“Bismillâhirrahmânirrahîm. Allahü teâlâya hamd-ü senalar olsun. Onun Resûlüne ( aleyhisselâm ) salât ve selâm olsun. Nasihat isteyen mektûbunuz bana ulaştı. Peygamber efendimiz; “Din nasihattir, din nasihattir, din nasihattir” buyurdu. Eğer bu hadîs-i şerîf olmasaydı, sana bu nasihati yapmazdım. Çünkü, senin gibi insanlara nasihat için iki şart lâzımdır 1-Nasihat edenin ihlâslı olması, 2-Amel etmek şartıyla, din kardeşinin yaptığı nasihati kabûl etmek.
Ey mü’minlerin emîri! Resûlullahın sünnetine tâbi olmak sûretiyle, Allahü teâlânın emirlerini nefsinde yaşar ve Allahın emirlerine saygı gösterirsen, insanlar da senin me’murlarına saygı gösterirler.
Ey emir! Bizans Kayserinin ve mecûsî sultanlarının memleketlerindeki kuvvetlerine bakma. Onlar câhil oldukları için, hakdan uzaklaşıp, dünyalıklara yöneldiler. Onlar ölünceye kadar dünyâ muhabbeti ve arzusu ile yaşadılar. Emri altında olanlara, yumuşaklıkla iyi muâmale etmediler. Onlara güç gelecek işler emrettiler.
Ey mü’minlerin emîri! Sana gelince; sen, müslümanların malını, canını ve memleketlerini muhafaza et. Her işinde Allahü teâlâdan kork. Her hâlinde Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrine uy. O zaman sen, Allahü teâlânın himâyesinde, Resûlullahın gölgesinde olur, sözü geçerli biri olursun. Allahü teâlânın meleklerden olan orduları ile dâima yardım olunursun.
Ey mü’minlerin emîri! Bu dünyâda, yiyecek, içecek ve giyecek şeylerden sana her gelene dikkat et İnsanlara zulm etmekden sakın. Şeytan seni aldatıp zulme yönelttiği zaman, nefsine şöyle sor “Şayet zulmedilen, hapsedilen, kahredilen, iftira edilen sen olsaydın, kendin için sultandan ne isterdin?” Kendine nasıl muâmele edilmesini istiyorsan, insanlara öyle muâmele et. Çünkü sen böyle yaparsan, adâleti ve insanlığın icâbını yerine getirmiş olursun. Şunu iyi bil ki senin mülk ve devletin, Allahü teâlânın mülküne göre pek azdır. Sen ve senin mülkün, Allahü teâlânın mülküdür.
Ey mü’minlerin emîri! Senin dünyâda nasîbin; seni gölgeleyecek miktarda gölge, seni örtecek kadar elbise, seni doyuracak kadar yiyecek, mallarından sana âit olan miktardır. Sen, Allahü teâlânın emirlerine riâyet etmek sûretiyle, O’na karşı olan edebi gözetirsen, Allahü teâlânın lütuf ve ihsânlarına kavuşursun. Allahü teâlânın emrine uymaz, mahlûklarına zarar verirsen, zâlim olursun.
Ey mü’minlerin emîri! Şunu iyi bil ki, sultanların ordusu, adâlettir. Bekçileri, yaptıkları işlerdir. Hâllerini bildiren defterleri ise, emri altında çalışanlar ve arkadaşlarıdır. Bu defterler, halkın gözü önündedir. Onun için bu defterleri ıslâh et, muhafazasını sağlam yap, ordunu kuvvetlendir. Akıllı ve dindar kimselerle beraber ol. Katı kalbli, zâlim ve dalâlette olan (sapık) kimselerden uzak dur. Çünkü böyle kimseler, senin düşmanlarındır. İşlerini, kadınların, gençlerin ve mürüvvetsiz kimselerin eline verip, onların oyuncağı hâline getirme. Çünkü onlar işleri karıştırır, kötü bir şekilde sonuçlanmasına sebep olurlar. Bir işi yapmak istediğin zaman, o işte insaflı ve adâletli ol ki, hakkı olmayan birine o işi teslim etmiyesin. Allahü teâlâyı zikret. Kendini haksızlık yapmaktan uzak tut. Çünkü bulunduğun makam, hak üzere bulunulacak, hak üzere yürünülecek bir makamdır. Kızdığın zaman affa sarıl. Çünkü affetmek sûretiyle yapacağın hatâ, ceza vermek sûretiyle yapacağın hatadan daha iyidir.
İşlerinde, dindar, hikmet ehli, din gayreti bulunan kimseleri seç. Onlar arasından da, tabiat bakımından güzel, akıl bakımından olgun, görüşü ve konuşması iyi, delili sağlam olanlarını seç. Allah ve Resûlünü en iyi bilen kimseleri seç. Adâlet husûsunda, iyi veya kötü, mü’min veya kâfir, herkese eşit muâmele et Dînin ve din ehlinin (âlimlerin) hakkını gözet. Vefât edip Rabbine kavuştuğun zaman, akıbetinin iyi olmasına vesile olacak işleri yap.”
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah el-Hatîbî et-Tebrîzî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. Lakabı ise Veliyyüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 749 (m. 1347) senesinde vefât etti.
Hayatı hakkında fazla bir bilgi olmayan Veliyyüddîn Tebrîzî, Hasen bin Muhammed Tayyibî’den ilim öğrendi. Velîyyüddîn Tebrîzî, İmâm-ı Begavî’nin “Mesâbîh” kitabına ek ve açıklamalar yaparak, “Mişkât-ül-mesâbîh” adını verdi. Bu kitabını 737 (m. 1336) senesinde tamamladı. Mişkât kitabına çok çeşitli şerhler yapılmıştır. Bunların en kıymetlisi, Abdülhak-ı Dehlevî’nin yapmış olduğu “Eşi’at-ül-lemeât’dır. Dört büyük cild hâlinde basılmıştır. Veliyyüddîn Tebrîzî’nin ayrıca “El-İkmâl fî esmâ-ir-ricâl” adlı bir eseri daha vardır. Miskât’ın kenarında basılmıştır.
Veliyyüddîn Tebrizi’nin, Miskât kitabında rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları şunlardır:
“Zulme mâni olarak, zâlime de mazlûma da yardım ediniz.”
“Satın alınan bir gömleğe verilen paranın onda dokuzu helâl ve onda biri haram para ise, bu gömlekle kılınan namazı Allahü teâlâ kabûl etmez.”
“Müslüman, müslümanın kardeşidir. Ona zulm etmez. Onun yardımına koşar. Onu küçük ve kendinden aşağı görmez. Onun kanına, malına, ırzına, namusuna zarar vermesi haramdır.”
“Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bir kimse kendisine yapılmasını sevdiğini, din kardeşi için de sevmedikçe, îmânı tamâm olmaz.”
“Kötülüğünden komşusu emîn olmıyanın, Allaha yemîn ederim ki imânı yoktur.”
“Kalbinde merhameti olmıyanın, îmânı yoktur.”
“İnsanlara merhamet edene, Allah merhamet eder.”
“Küçüklerimize acımıyan ve büyüklerimize saygılı olmıyan, bizden değildir.”
“İhtiyarlara saygı gösteren ve yardım eden, ihtiyârlayınca, Allah ona da yardımcılar nasîb eder.”
“Allahın sevdiği ev, yetim bulundurulan ve ona iyilik yapılan evdir.”
“Yanında birini gıybet edeni susturan kimseye, Allahü teâlâ dünyâda ve âhırette yardım eder. Gücü yeterken susturmazsa, Allahü teâlâ onu dünyâda ve âhırette cezalandırır.”
“Din kardeşinin ayıbını, utanç verici hâlini görüp de bunu örten gizleyen kimse, İslâmiyetten önce Arabların yaptıkları gibi, diri gömülen kızı mezardan çıkarmış, ölümden kurtarmış gibidir.”
“İki arkadaştan Allah indinde daha iyi olanı, arkadışına iyiliği daha çok olanıdır.”
“Birinin iyi veya kötü olduğu, komşularının onu beğenip beğenmemesi ile anlaşılır.”
“Çok namaz kılan, çok oruç tutan, çok sadaka veren, fakat dili ile komşularını incitenin gideceği yer Cehennemdir. Namazı, orucu sadakası az olup, dili ile komşularını incitmeyenin yeri Cennettir.”
“Allah dünyalığı, dostlarına da, düşmanlarına da vermiştir. Güzel ahlâkı ise, yalnız sevdiklerine vermiştir.”
“Bir kimsenin ırzına, malına saldıranın sevâbları, kıyâmet günü o kimseye verilir, ibâdetleri, iyilikleri yoksa, o kimsenin günahları buna verilir.”
“Allahü teâlâ indinde günahların en büyüğü, kötü huylu olmaktır.”
“Bir kimse, sevmediği birisine belâ, sıkıntı geldiği için sevinirse, Allah, bu kimseye de bu belâyı verir.”
“Hased etmeyiniz! Ateş odunu yok ettiği gibi, hased de sevâbları giderir.”
“İyi huylu, dünyâda ve âhırette iyiliklere kavuşacaktır.”
“Allahü teâlâ, dünyâda güzel sûret ve iyi huy ihsân ettiği kulunu, âhırette Cehenneme sokmaz.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Ebû Hüreyre’ye “İyi huylu ol” buyurdu. “İyi huy nedir?” deyince; “Senden uzaklaşana yaklaşıp nasihat et ve sana zulmedeni affet. Malını, ilmini, yardımını senden esirgeyene, bunları bol bol ver!” buyurdu.
“Kibirden, hıyânetten ve borçtan temiz olarak ölen kimsenin gideceği yer Cennettir.”
“Zevcelerinizi döğmeyiniz! Onlar, sizin köleniz değildir.”
“Allah indinde en iyiniz, zevcesine karşı en iyi olanınızdır. Zevcesine karşı en iyi olanınız benim.”
“Îmânı üstün olanınız, huyu daha güzel ve zevcesine daha yumuşak olanınızdır.”
“İki kişi mescide gelip namaz kıldılar. Kendilerine birşey ikram edildi. Oruçlu olduklarını söylediler. Bir süre konuştuktan sonra kalkıp giderlerken, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bunlara; “Namazlarınızı tekrar kılınız ve oruçlarınızı tekrar tutunuz. Çünkü konuşurken bir kimseyi gıybet ettiniz. Gıybet etmek, ibâdetlerin sevâbını giderir” buyurdu.
Enes bin Mâlik’in rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:“Kıyâmet günü insanlar Arasat’ta toplanır. Bir kısmı, diğerlerinin üzerine dalga gibi vurur, birbirlerine karışırlar. Mahşer halkı hep birden, Âdem aleyhisselâma gelirler. “Rabbinden bizim için şefaat dile!” derler. Âdem (aleyhisselâm); “Ben şefaate izinli değilim, İbrâhim aleyhisselâma gidiniz. O, Allahü teâlânın Halîlidir” der. İnsanlar ona gelirler. O da; “Ben şefaate izinli değilim. Mûsâ aleyhisselâma gidiniz. O, Kelîmullahtır” der. Ona gelirler, o da; “Ben de şefaat edemem, Îsâ aleyhisselâma gidiniz. O, Rûhullahtır” der. Ona giderler, o da; “Ben şefaate izinli değilim. Muhammed aleyhisselâma gidiniz. O, Habîbullahtır” der. Mahşer halkı bana gelirler. Ben; “Şefaat ederim” derim. Şefaat etmek için Rabbimden izin isterim, izin verilir. Hak teâlânın bana bildireceği hamdler ile hamd ederim. Şimdi o hamdler hafızamda yoktur. Sonra yere kapanır, secde ederim. Hak teâlâ bana; “Yâ Muhammed! Şefaat et, kabûl olunur” buyurur. Ben; “Yâ Rabbî! Ümmetime rahmet et, onlara merhamet et” ma’nâsına gelen; “Ümmeti, Ümmeti” derim, (iki kere buyurması, te’kid için veya nidâ içindir ki, ümmeti kendisine yaklaşsınlar, ateşten korunsunlar. Zîrâ nûr-i şerîfleri ateşi söndürür.) Sonra bana; “Yâ Muhammed! Var, kalbinde arpa danesi kadar îmânı olanı ateşten çıkar” buyurulur. Ben de gider, kimin kalbinde arpa dânesi kadar îmânı varsa, ateşten çıkarır geriye dönerim. Yine o hamdler ile hamd ederim ve secde ederim. Yine bana; “Yâ Muhammed! Söyle işitilir, iste, verilir. Şefaat et, kabûl olunur” buyurulur. Ben; “Yâ Rabbî! Ümmetime rahmet et” derim. O zaman “Kalbinde zerre kadar veya hardal dânesi kadar îmânı olanları ateşten çıkar” buyurulur. Giderim, kalbinde zerre kadar îmânı olanları ateşten çıkarırım. Yine dönerim. Secdeye varır, niyaz ederim. “Git, kalbinde hardal tanesinden de çok az îmânı olanları da ateşten çıkar” buyurulur. Gider, böyle îmânı olanları da ateşten çıkarırım. Dördüncü defa da Rabbimden, Lâ ilahe illallah diyenlere de şefaat etmemi isterim. Allahü teâlâ; “Onları ateşten çıkarmak senin üzerine değildir. Fakat, izzetim, Celâlim, Kibriyâm hakkı için, onları elbette ateşten çıkarırım” buyurur.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) haber veriyor. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına biri geldi.
“Ensârdan bir kız ile evlenmek istiyorum” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Kızı (bir kere) gör! Çünkü, Ensâr kabilesinin gözlerinde birşey vardır” buyurdu.
“Kadınlar, görüştükleri kadınların güzelliklerini, iyiliklerini, zevclerine anlatmasınlar. Zevcleri, o kadınları görmüş gibi olurlar.”
“Yâ Ali! Bir kadını görürsen, yüzünü ondan ayır. Ona tekrar bakma! Ansızın görmek, günah olmaz ise de, tekrar bakmak günah olur.”
“Avret yerinizi açmayınız! (Ya’nî, yalnız iken de açmayınız.) Çünkü, yanınızdan hiç ayrılmayan kimseler vardır. Onlardan utanınız ve onlara saygılı olunuz! (Bu kimseler, Hafaza denilen meleklerdir ki, insandan yalnız halâda ve cimâ’da ayrılırlar.)”
“Bir kızın güzelliğini gören kimse, gözünü ondan hemen ayırırsa, Allahü teâlâ ona yeni bir ibâdet sevâbı ihsân eder ki, bu ibâdetin lezzetini hemen duyar.”
“Allahü teâlâ, kuluna verdiği ni’metleri görmeyi sever.”
Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) diyor ki:
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize geldi. Evde saçları dağınık biri vardı. Bunu görünce; “Bu, saçlarını düzeltecek birşey bulamamış mı?” buyurdu. Elbisesi kirli birini de görünce; “Elbisesini yıkayacak birşeyiyok mu?” buyurdu”
Tabiînden Ebü’l-Ahves, babasından haber veriyor. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına gittim. Elbisem eskimiş idi. “Malın yok mu?” buyurdu. “Malım var” dedim. “Ne cinsden malın var?” buyurdu. “Her cinsden var”, dedim. “Allahü teâlâ mal verince, ni’metlerin eserini üzerinde görmelidir!” buyurdu.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) El-A’lâm cild-6, sh. 234
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 211
3) Mu’cem-ül-matbû’ât sh. 627
4) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1699
5) Brockelmann Gal-2, sh. 195; Sup-2, sh. 262
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 187, 409, 1041
7) Herkese Lâzım Olan Îmân sh. 115İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ VENŞERÎSÎ (Hasen bin Osmân)
Cezâyir-Tilmsân’da yetişen fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Osman bin Atıyye el-Venşerîsî’dir. Tahminen 724 (m. 1324) senesinde doğdu. Büyük ve âdil bir fıkıh âlimi idi. Matematik ilmini çok iyi bilirdi. Fıkhın bir babı olan ferâiz (miras) bilgilerinin hesaplarını çok güzel yapardı. Fıkhın her mes’elesinde derin bilgiye sahipti. Kıymetli eserleri ve şiirleri vardır. Fazilet ve güzel ahlâk sahibi idi. Ferâiz ilmine dâir olan manzûm eserinin ibâresi kolay olup, ma’nâyı tam olarak açıklamaktadır. 790 (m. 1388) senesinde vefât etti.
Talebesi İbn-ül-Ahmer diyor ki: “Bizim hocamız, Venşerîsî diye tanınmış olup, büyük bir fakîh ve müfd, müderris ve kadı idi. Ferâiz ve edebiyat ilimlerinde Üstün bir yeri vardı. Hacca gitmiş olup, Ebû Ali ibn-il-Fakîh-is-Sâlih Ebî Sa’îd Osman Ticanî diye de tanınırdı. O, beni icâzet-i mutlaka ile me’zûn etti. Hocam, sahip olduğu ilimleri, büyük fakîh, hatib, müftî ve kadı olan ve Magrib’deki muhaddislerin sonuncusu kabûl edilen Ebü’l-Berekât İbn-ü Hâcc el-Belfikî’den öğrendi.”
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdullah bin Es’ad bin Ali bin Süleymân bin Felah el-Yâfiî’dir. Künyesi Ebû Muhammed olup, lakabı Afifüddîn’dir. 698 (m. 1298) senesinde Yemen’de doğdu. 768 (m. 1367) senesinde Mekke’de vefât etti.
Yâfiî, Yemen’de Allâme Ebî Abdürrahmân Muhammed bin Ahmed ez-Züheynî ve Aden kadısı Şerefüddîn Ahmed bin Ali el-Harrâzî’den ilim öğrendi. Küçüklüğünde, Kur’ân-ı kerîm okumak ve ilim öğrenmekten başka birşeyle meşgûl olmadı. Âlim ve kâmil bir zât olarak yetişti. 712 (m. 1312) senesinde hac farizasını yerine getirmek için Mekke-i mükerremeye gitti. Orada Şeyh Ali et-Tivâşî ile görüştü ve ondan ilim öğrendi. Sonra Mekke’ye yerleşti ve orada evlendi. Mekke-i mükerremede birçok âlimin dersini dinledi. Fakîh Necmüddîn et-Taberî hocalarından olup, “Hâvî” kitabını ondan okudu. Hadîs ilmini Ridâ et-Taberî’den öğrendi. Sonra Mekke’den ayrılarak, on sene insanlardan uzak yaşadı.
Yâfiî, 734 (m. 1333) senesinde Kudüs’e gitti. Oradan Şam’a, sonra Mısır’a giderek İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabrini ziyâret etti. Karâfe denilen yerde, Hüseyn el-Câkî ve Şeyh Abdullah el-Menûfî’nin sohbetlerinde bulundu. Daha sonra Hicaz’a dönüp, bir süre Medîne-i münevverede ikâmet etti. 738 (m. 1337) senesinde Mekke’ye uğrayıp, oradan Yemen’e gitti. Hocası Şeyh Ali et-Tavâşî’yi ziyâret etti. Sonra tekrar Mekke’ye dönerek, vefât edinceye kadar orada ikâmet etti.
Esnevî, onun hakkında; “Yâfiî çok eserler yazdı. Kasidesi meşhûrdur. Fakirlere çok yardım ederdi. Alçak gönüllü idi. Vefâtına kadar, talebelerine maddî ve ma’nevî her türlü yardımdan geri durmadı” demektedir.
İbn-i Râfi’de onun hakkında şöyle demektedir: “Tasavvuf ve kelâm ilmine dâir çok eser yazdı. Ayrıca bozuk i’tikâd sahibi İbn-i Teymiyye’ye bir reddiye yazdı.”
Kendisi şöyle anlatır: “Bir zamanlar ilmi bırakmak ve hep ibâdetle meşgûl olmak istedim. Bu düşüncem, üzüntü hâlini aldı. Bu sırada, o zamana kadar okumadığım bir kitaptan bir yer açtım. Şu beyitler ile karşılaştım:
Üzüntülerini at, işini kazaya bırak, Ba’zan darlık açılır, ba’zan dar olur feza
Sıkıntının ardından bakarsın gelir rızâ, Bir hâlle sevinirsin, maziyi unutturur,
Allah dilediğini yapar, sen O’ndan yüz döndürme.
Bunu okuyunca rahatladım. Allahü teâlâ kalbimi ilme karşı genişletti. Bu sebeple Mekke-i mükerremeye gittim. Orada bir müddet ilim öğrendim.”
Yine kendisi şöyle anlatır: “Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîflerini ziyâret için Medîne-i münevvereye gidiyordum. Yolda kendi kendime; “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) izin vermeyince bu şehre girmem” dedim. Ondört gün Bâb-ül-medîne’de durdum, bir gece rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “Ey Abdullah, ben dünyâda senin peygamberin, âhırette şefaatçin, Cennette ise arkadaşınım. Yemen’de on kişi vardır. Onları ziyâret eden, beni ziyâret etmiş olur. Onları üzen, beni üzer” buyurdu. Ben; “Yâ Resûlallah! Onlar kimlerdir?” diye sorunca; “Beşi hayattadır, beşi ölmüştür” buyurdu. “Yaşayanlar kimlerdir?” diye sordum. “Hullî sahibi Şeyh Ali Tivâşî, Hırz sahibi Şeyh Mensûr bin Ca’da, Mensûret-ül-mühcem sahibi Muhammed bin Abdullah, Selâmet sahibi fakîh Ömer bin Ali Zeyla’î ve Ber sahibi Şeyh Muhammed bin Ömer Nehâri’dir. Vefât etmiş olanlar Ebü’l-Gays bin Cemîl, fakîh İsmâil Hadramî, fakîh Ahmet bin Mûsâ bin Acîl, Şeyh Muhammed İbni Ebû Bekr Hakemi ve fakîh Muhammed bin Hüseyn Iclî’dir” buyurdu. Bunun üzerine ben bunları görmeye gittim. Hayatta olanlarını buldum. Benimle konuştular, ölmüş olanlara gelince, onların kabirlerini ziyâret ettim ve Şeyh Muhammed Nehâri’ye gittiğimde bana; “Merhaba ey Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) elçisi!” buyurdu. “Bu hâle ne ile kavuştun?” diye ona sorduğumda, bana; “Bekâra sûresi ikiyüzseksenikinci âyet-i kerîmesinin meâlen; “... Allahdan korkun, Allah size ilim öğretiyor” olan son kısmını okudu. Yanında üç gün kaldıktan sonra Medine’ye döndüm. Yine ondört gün Bâb-ül-medîne’de bekledim. Bir gece yine Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm.
Bana; “Onunu da ziyâret ettin mi?” buyurdular. Ben! “Evet” cevâbını verdim ve; “Yâ Resûlallah! Medine’ye girmeme izin var mı?” diye sordum. “Gir, sen emîn olanlardansın” buyurdu.
Şöyle anlatılır: “Sâlihlerden biri, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) Abdullah Yâfiî’nin ağzına taze hurma koyuyordu. Resûl-i ekremin yanında Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer vardı. Onlara ise olgunlaşmış hurma ikram ediyordu. Bu rü’yâ görüldüğü zaman Yâfiî hayatta idi. Sabahleyin, rü’yâyı gören zât, İmâm-ı Yâfiî’nin meclisine gidip rü’yâsını anlatmak istedi. Huzûrunda büyük kalabalık vardı. Oradakilerden biri; “Yaş hurma ile Şeyh temyiz edildi” dedi. Orada bulunanlardan fakir birisi de; “Ey Abdullah, korku ve ümid arasında olduğundan, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) sana taze hurma verdi. Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’in îmânları kuvvetli olduğundan, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) onlara tam olgunlaşmış hurma ikram etti” dedi.”
Mekke’de yaşıyan sâliha hanımlardan birisi, Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Rü’yâsını şöyle anlattı: Fahr-i âlem ( aleyhisselâm ), Abdullah Yâfiî’nin kapısının önünde duruyor idi. Sonra; “Ey Yâfiî! Allahü teâlâya karşı sana ben kefilim” buyurdu ve bunu üç sefer tekrarladı. Sonra Resûl-i ekrem, eli ile İmâm-ı Yâfiî’nin evinin önünü işâret ediyordu. Evin önünde fakirlerden bir cemâat bulunuyor ve ondan yiyecek birşey istiyorlardı.”
Şeyh Kudât Mecdüddîn-i Şîrâzî şöyle anlatır: “Bir gece rü’yâmda Mekke-i mükerremede olduğumu gördüm. Elimde birkaç cüzlük bir hadîs kitabı vardı. Kendi kendime; “Mekke’de birkaç büyük âlim var, onların yanına gidip bu kitabı okuyayım” dedim. O sırada bir ses; “O kimselerin Allahü teâlâ katındaki kıymetleri, İmâm-ı Yâfiî’den büyük değildir” dedi. İçimde bir şüphe uyandı.
Sonra ses; “Şam ve Mısır’da kadri ve kıymeti ondan daha büyük kimse yoktur” dedi. O anda dışarı çıktım. Yolda geçen birine rü’yâmı anlattım. O da; “Sen onu göreceksin, güneş gibi olacak ve sonra da vefât edecek” dedi. Heyecanla uyandım. Rü’yâmın hepsini bir kâğıda yazdım ve târihi kaydettim. Sonra rü’yâmı Kâ’be’de ba’zı sâlih kimselere anlattım. Onlar bana! “İmâm-ı Yâfiî zamanın kutbudur” dediler. Kutub olduğu günden yedi gün sonra vefât etti.”
İmâm-ı Yâfiî buyuruyor ki: “Mevtaları iyi veya kötü hâlde görmek, cenâb-ı Hakkın ba’zı kullarına ihsân ettiği bir keşfdir, kerâmettir. Dirilere müjde vermek, onlara doğru yolu göstermek veya ölüler için hayırlı bir iş yapılmasına, borçlarının ödenmesine yaraması içindir, ölüleri görmek, daha çok rü’yâda olmaktadır. Uyanık iken görenler de vardır. Evliyâ için, hâl sahibleri için kerâmettir.”
“Ehl-i sünnet âlimleri buyuruyor ki: ölülerin illiyyîndeki veya siccîndeki rûhları, arasıra, ya’nî Allahü teâlâ dileyince, mezarlarındaki cesedlerine iade olunurlar. En çok Cum’a geceleri böyle olur. Birbirleri ile buluşurlar, konuşurlar. Cennetlik olanlar, ni’metlere kavuşur. Azap görecekler, azâb olurlar. Rûhlar, illiyyinde veya siccînde iken cesed olmaksızın da, ni’metlenir ve azap çekerler. Kabirde ise, rûh ve cesed birlikte ni’metlenir. Yahut azâblanır.”
İmâm-ı Yâfiî birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Mir’ât-ül-cinân: Tabakât kitabı olup, birçok âlimin hâl tercümesi anlatılmaktadır. 2-Ravd-ur-rıyâhîn, 3-Neşr-ül-mehâsin-il-gâliyyi, 4-Menâkıb-i Abdülkâdir, 5-Mürhem-ül-ilel, 6-El-İrşâd vet-Tatrîz fî fadlı zikrillâh ve tilâveti Kitâb-il-azîz, 7-Divânü Şi’r.
İmâm-ı -Yâfiî’nin “Neşr-ül-mehâsin-il-gâliyyi” adlı eserinden ba’zı bölümler:
Birinci fasıl: Allahü teâlânın yardımı ile derim ki, evliyâda kerâmetlerin zuhuru, meydana gelmesi, aklen caiz ve naklen vâkidir. Aklen caiz olması: Allahü teâlâ herşeye kadirdir, kerâmetler de, mu’cizeler kabilinden mümkün olan şeylerdir. Ehl-i sünnet ve cemaat âlimleri böyle der ve eserleri de böyle söyler. Bu, şarkta, garbda, Arab diyârı olsun, Acem diyârı olsun, her tarafta böyledir.
Kerâmetlerin naklen vukû’u: Bu husûs, Kur’ân-ı kerîmde, hadîs-i şerîflerde ve haberlerde bildirilmiştir. Kur’ân-ı kerîmde, Hazreti Meryem hakkında meâlen; “Bunun üzerine Rabbi, Meryem’i güzel bir kabûl ile kabûl buyurdu ve onu iyi bir şekilde yetiştirdi. (Eniştesi) Zekeriyyâ Peygamberi de ona kefil (himâyesine me’mûr) kıldı. Zekeriyyâ ne zaman Meryem’in bulunduğu mihraba girdiyse, onun yanında bir yiyecek buldu. “Ey Meryem! Bu sana nereden geliyor?” dedi. O da; “Bu, Allah tarafından gönderiliyor. Şüphe yok ki, Allah dilediğini hesapsız olarak rızıklandırır” dedi. buyurulmuştur. (Âl-i îmran-37). Zekeriyyâ (aleyhisselâm), yazın hazret-i Meryem’in yanında kış meyvesi, kışın da yaz meyvesi buluyordu. Yine Kur’ân-ı kerîmde, Meryem ( radıyallahü anha ) hakkında meâlen; “Hurmanın da dalını kendine doğru silkele, üzerine devşirilmiş taze hurmalar dökülsün” buyurulmuştur. (Meryem-25). Bu taze hurma, zamanının dışında oluyordu.
Yine Mûsâ aleyhisselâmın annesine, oğlu Mûsâ’yı Nil nehrine bir sepet içinde bırakması ilham olunmuştur. Ayrıca Eshâb-ı Kehf’in (r.anhüm) kıssası, köpeğin onlarla konuşması gibi hayret verici hâdiseler ve daha başkaları, kerâmetlerin naklen delîlidir. Bütün buraya kadar zikredilenler, peygamber değil velîdir.
Mu’cize ile kerâmet arasındaki fark: Mu’cize ile kerâmet arasındaki farklar şunlardır:
1-Mu’cizede, Tehaddî etmek, ya’nî “Siz de yapınız! Yapamazsınız!” demek şart değil ise de, mu’cizenin ma’nâsında tehaddî vardır. Kıyâmet hâllerinden ve ileride olacak şeylerden haber vermekde tehaddî olamıyacağı için, bunlar kafirlere karşı mu’cize değildir. Mü’minler, bu haberlerin mu’cize olduklarına inanırlar. Evliyânın kerâmetleri de, peygamberlik iddia etmedikleri için ve tehaddî bulunmadığı için, mu’cize olamazlar.
2-Peygamberlerin mu’cizesini izhâr etmesi gerekir. Kerâmette ise, velînin kerâmetini gizlemesi gerekir. Ancak zarûret hâlinde izin ile veya elinde olmıyan bir durum ile veya talebelerinin îmânını kuvvetlendirmek için olursa bu müstesnadır. Fakat normal hâlde mutlak olarak, velînin kerâmetini gizlemesi gerekir ve ona kerâmetini izhâr etmesi caiz değildir.
Zarûret hâlinde velînin kerâmet göstermesi şöyle olur: Birisi, evliyâdan bir zâta; “Ya bana harikulade bir şey gösterirsin veya seni öldürürüm” demesi üzerine, o da ona ba’zı harikulade hâller gösterdi ve yakınlarında bulunan deveye nazar edince, deve altın oldu. Boş testiyi alıp havaya atınca, testi kırılmadan ve su dolu olarak düştü.
Sultanlardan birisi, evliyâdan bir zâtı imtihan etmek istemişti. İki çeşit et yemeği hazırlattı. Birisi dîne uygun olarak kesilmiş etten, diğeri ise leş eti idi. Herbirini bir kaba koydurdu ve hazırlanan sofraya getirtti. O zâtı ve talebelerini da’vet etti. Hepsi hazır olunca, sultan onlara etlerden yemelerini söyledi. Bu sırada velî zât talebelerine; “Bugün ben sizin hizmetcinizim” dedi ve iki eti birbirinden ayırdı. Dîne uygun olarak kesilmiş etleri talebelerinin önüne, leş olanını da sultanın adamlarının önüne koydu. Sonra; Temiz ve helâl olan, temiz olanındır” dedi.
İlmiyle âmil olan âlimlerden birisi, bir eserinde şöyle anlattı: “Birisi, Ebû Abbâs Mürsî’yi, acaba yiyecek mi, yoksa bilip yemiyecek mi diye imtihan etmek istedi. Onu evine da’vet ederek, önüne bir kap yemek koydu. Ebü’l-Hasen Mürsî şöyle dedi: “Yemek helâl olmadığı zaman Hâris-i Muhâsibî’nin bir damarı hareket eder ve o yemeği yemezdi. Yemek helâl olmadığı zaman, benim elimde ise, altmış damar hareket eder.” Bunun üzerine yemek sahibi, bu yaptığından dolayı tövbe ve istiğfarda bulundu.”
Kerâmet ile sihir arasındaki fark: Sihir ve benzeri şeyler, ba’zı şeylerin sebeplerini yaparak, o şeylerin meydana gelmelerini sağlamaktır. Ba’zan da mevcûd olmıyan şeyi, varmış gibi göstermektir ki, zâhirde yok olduğu hâlde vehmde ve hayâlde var görünür. Bunlar hârika değildir. Sihir ancak kâfirler, zındıklar ve fâsıklarda görülür. Kerâmet, onların hiçbirinden zuhur etmez, İmâm-ül-Harameyn ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bu, ulemânın icmâ’ı ile sabittir.”
Şihâbüddîn Sühreverdî’nin arkadaşlarından Behâüddîn Sindî’nin yanına bir Brehmen gelmişti. Brehmen, o mecliste havaya yükselince, Behâüddîn Sindî de havaya yükselip, meclisin etrârında havada dolaştı. Bu durumu gören Brehmen, hemen müslüman oldu. Çünkü Brehmenler, sâdece havada yükselebiliyorlar, fakat dolaşamıyorlardı.
Yine evliyânın büyüklerinden Ebû Abdullah bin Hafif ile münâzara eden Brehmen papazlarından birisi; “Gel seninle kırk gün yemek yememe husûsunda anlaşalım. Bakalım hangimiz sabredebilecek” dedi. İbn-i Hafif bunu kabûl etti. Brehmen papazı, kırk gün dayanamıyarak yemek yedi. İbn-i Hafif kırk günü tamamladığı gibi, durumu gayet iyi idi. Hiçbir zayıflık, hâlsizlik durumu görünmüyordu. Sevinçli ve neş’eli bir hâli vardı. Ondan bir nur yükseliyordu.
Yine İbn-i Hafif’i, Brehmen papazlarından birisi, muayyen bir müddet su altında kalmaya da’vet etti. İbn-i Hafif onun bu teklifini kabûl etti. Ta’yin edilen müddet dolmadan önce, Brehmen papazı dayanamıyarak öldü. İnsanlar onun öldüğünü, cesedi suyun yüzüne çıktığı zaman anladılar, İbn-i Hafif ise, ta’yin edilen vakte kadar su altında kaldı ve sonra sudan çıktı.
3-Mu’cizenin, Peygamberin peygamberliğine delâleti kat’idir. Peygamberler ma’sûmdurlar. Onlar, peygamber olduklarını bilirler. Kerâmetin vilâyete delâleti kat’î değil, zannîdir. Evliyâ ma’sûm değildir, fakat mahfûzdur.
Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) zamanında kerâmetler görülmüştür ve bunlar çoktur. Ancak, onlardan sonra evliyâdan zuhur eden kerâmetler daha çoktur. Çünkü Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sohbetinde, vahyin inişi sırasında hazır bulunmaları, meleklerin gelip gitmelerinin bereketi ile bâtınları nûrlandı. Kendilerini Allahü teâlâdan uzaklaştıran şeyleri bırakıp, âhıretlerini ma’mûr etmeye çalıştılar. Kalbleri ma’nevî kirlerden temizlendi. Kavuştukları bu ni’metler sebebiyle, kerâmet göstermekten uzak kaldılar.
İlmi ile amel eden, sâlih ve hilm sahibi âlimler, eskiden beri tasavvuf yolunda bulunanlara inanırlar, onları ziyâret ederler, meclislerine devam etmek ve duâlarını almak sûretiyle onların bereketinden faydalanmaya çalışırlardı. Onlara hürmet ederler, onlardan birisinin huzûrunda, çocuğun hocası önünde oturur gibi oturururlar, onlara karşı edebde kusur etmemeye çalışırlardı. İmâm-ı Şafiî, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel, İbn-i Süreyc, İbn-i Fûrek, İmâm-ı Haremeyn, Huccet-ül-İslâm Ebû Hâmid Gazâlî, İzzüddîn bin Abdüsselâm, Takıyyüddîn bin Dakîk-ül-Iyd, Muhyiddîn Nevevî ve birçok âlim, tasavvuf büyüklerine karşı çok hürmet göstermişlerdir. Bunlara dâir, birçok meşhûr rivâyetler vardır.
Meselâ Takıyyüddîn İbni Dakîk-ül-Iyd, tasavvuf yolunda bulunanların yanına gider, onları ziyâret eder, onlardan duâ ister, huzûrlarında çok mütevâzi ve fakir bir hâlde bulunurdu.
Muhyiddîn-i Nevevî ( radıyallahü anh ), tasavvuf büyüklerinden Yâsîn Müzeyyî’nin yanına gider, sohbetlerini dinler, yaptığı nasihatleri kabûl ederdi. Hattâ Yâsîn Müzeyyî, ona; vefâtından az önce, yanında bulunan emânet kitapları sahiblerine verip memleketine gitmesini emretmişti. Muhyiddîn Nevevî, onun bu emrini yerine getirdi ve memleketine gitmek üzere yola çıktı. Memleketine varınca, çoluk-çocuğu ve kardeşleri arasında vefât etti.
Evliyânın kerâmeti, Peygamberlerin (aleyhisselâm) mu’cizelerinin tamamlayıcısı durumundadır ve onlardan sayılır. Kerâmet, velînin doğruluğuna şehâdet eder. Bu ise, velînin, dîninde övülen ve medhe lâyık bir durumda olduğunu, bu da, onun dîninin hak olduğunu gösterir. Her velî, dîni husûsunda peygamberine tâbidir. Tâbi olanın dininin hak olması, tâbi olunanın (Resûlullah efendimizin) dîninin hak olduğunu gösterir. Kerâmet, harikulade bir iştir. Her harikulade iş, peygamberin peygamberliğinin doğruluğunu gösterir. Dolayısıyla o, peygamberin mu’cizesi olmaktadır. Ya’nî velînin kerâmeti, tâbi olduğu peygamberin mu’cizesi cümlesindendir.
Mü’min gaybı bilir diyen kimseyi, küfürle itham etmekte acele etmemelidir. Önce onun, “mü’min”, “bilmek” ve “gayb” kelimelerinden neyi kasdettiği araştırılır. Eğer böyle diyen kimse, “mü’min” sözü ile; bütün mü’minleri değil de, Allahü teâlânın has kullarından olan velîyi, “bilmek” ile; velînin, Allahü teâlânın bildirmesi ile bilmesini, “gayb” ile; bütün gaybî şeyleri değil de, ba’zıları kasdedilirse, böyle söyleyen kimseye kâfirdir denilmez. Bu husûs, evliyânın kerâmetlerinde caiz ve vâkidir. Bunun caiz olduğuna akıl delâlet etmekte, vâki olduğuna da nakil şehâdet etmektedir. Çünkü gayb ile ilgili birşeyi, Allahü teâlânın kuluna bildirmesi ve göstermesi caizdir. Allahü teâlâ buna kâdirdir. Yine, her zaman ve mekânda, Allahü teâlâ velî kullarına, daha önce bilmedikleri ve görmedikleri şeyleri bildirip göstermiştir. Buna dâir bildirilenler pekçoktur.
Kerâmet gösteren velînin, kerâmet göstermiyen velîden üstün olması lâzım gelmez. Çünkü kerâmet, ba’zan kerâmet gösteren velînin üstünlüğünü değil de, kerâmet gösteren velînin yakînini kuvvetlendirmek, doğruluğuna delîl olsun diye zuhur eder. Üstünlük, ancak yakînin kuvveti ve ma’rifetullahın kemâli iledir.
Ebû Kâsım, Kuşeyrî risalesinde şöyle anlattı: “Bir zât, Yemen’den yola çıkmıştı. Yolda, bineği yere düşüp öldü. Bunun üzerine o zât, abdest alıp, iki rek’at namaz kıldı ve; “Allahım! Senin rızânı kazanmak, senin yolunda muharebe etmek için yola çıktım. Ben şehâdet ederim ki, sen ölüleri, kabirde olanları diriltirsin. Bugün senden, bineğimi diriltmeni diliyorum” diye duâ edince, bineği, kulaklarını sallayarak ayağa kalktı.”
Ârif-i billâh Safiyyüddîn İbni Ebî Mensûr, risalesinde şöyle anlatır: “Müferric Dimâmînî Habeşistanlı olup, evliyânın büyüklerinden idi. Pekçok kerâmetleri görüldü. Birgün yanına, kızartılmış kuş yavruları getirilmişti. Onlara; “Uçunuz!” deyince, Allahü teâlânın izni ile hepsi diri olarak uçtular.”
Fas taraflarından, ilmine ve takvâsına inandığım ve i’timâd ettiğim sâlih bir zât anlattı: “Ârif-i billâh Yûsuf Dehmânî’nin talebelerinden birisi vefât etmişti. Çoluk-çocuğu, onun için pek üzülüyorlardı. Yûsuf Dehmânî, onların acıklı hâllerini görünce, vefât etmiş olan talebesine; “Allahü teâlânın izni ile kalk!” dedi. O da, Allahü teâlânın izni ile kalktı. Bir müddet daha yaşadı.”
Abdülkâdir-i Geylânî’ye âit şu kıssa çok meşhûrdur. Evliyânın büyükleri bunu bildirmişlerdir “Bir kadın, Abdülkâdir-i Geylânî’ye çocuğunu getirip; “Oğlum seni çok seviyor. Ben, Allah için bu oğlumdaki hakkımdan vazgeçtim. Onu sana verdim” dedi. Abdülkâdir-i Geylânî ( radıyallahü anh ) o çocuğu kabûl etti. Ona, nefsiyle mücâdeleyi ve tasavvuf yoluna girmeyi emretti. Aradan bir müddet geçtikten sonra, annesi oğlunu görmeye geldi. Oğlunu, açlıktan ve uykusuzluktan zayıf ve sararmış hâlde gördü. Oğlunun sâdece arpa ekmeği yediğini anladı. Bunun üzerine Abdülkâdir-i Geylânî’nin huzûruna girdi. Bu sırada Abdülkâdir-i Geylânî’nin sofrada tavuk yediğini gördü. Abdülkâdir-i Geylânî’ye; “Sen kendin tavuk eti yiyorsun, benim çocuk ise arpa ekmeği yiyor” dedi. Bunun üzerine Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, elini o kemiklerin üzerine koydu ve; “Çürümüş kemikleri dirilten Allahü teâlânın izni ile kalk!” dedi. Tavuk, gıdaklıyarak kalktı. Sonra Abdülkâdir-i Geylânî, kadına; “Oğlun böyle olduğu zaman, dilediğini yesin” buyurdu.
Yine Abdülkâdir-i Geylânî’nin bulunduğu meclise, rüzgârı şiddetli bir günde bir kuş geldi. Mecliste karışıklık meydana getirdi. Bunun üzerine Abdülkâdir-i Geylânî; “Ey rüzgâr! Bu kuşu yakala!” buyurunca, o ânda kuş bir tarafa, başı bir tarafa düştü. Sonra Abdülkâdir-i Geylânî kürsüden inip, o kuşu aldı ve; “Bismillâhirrahmânirrahîm” dedi. Kuş, hemen canlandı ve uçtu. Orada bulunan herkes bunu gördü.
Mevtanın konuşması: Yemen evliyâsından bir zât anlattı: “Ârif-i billâh İsmâil Hadrâmî, bir kabristana uğramıştı. Yanında birçok insan vardı. Bu sırada çok ağladı. Sonra gülmeye başladı. Ona bunun sebebi sorulunca, şöyle cevap verdi: “Bu kabristandakiler azap görüyorlardı. Buna çok üzüldüm. Sonra Allahü teâlâdan, beni onlar hakkında şefaatçi kılmasını diledim. Allahü teâlâ beni onlar hakkında şefaatçi kıldı.” Sonra yeni defnedilmiş bir kabri göstererek; “Bu kabirde yatan; “Ben falanca da onlarla beraber miyim?” dedi. Bu sebeple güldüm” dedikten sonra, o kabirdekine; “Sen de onlarla berabersin” dedi. Sonra ben mezarcıya, o kabrin kime âit olduğunu sordum. O da, o kabirde yatanın Ârif-i billâh İsmâil Hadrâmî’nin dediği ismi söyledi.”
Burada, İsmâil Hadrâmî için dört kerâmet zuhur etmiştir. Bunlar, şunlardır: 1- Mevtanın hâlinin ona keşfolunması, 2- Mevtanın onunla konuşması, 3- Kabristandaki mevtalar hakkında, şefaatinin kabûl olması, 4- Şefaatinin kabûl edildiğini bilmesi.
Ebû Kâsım Kuşeyrî, Ebû Saîd-i Harrâz’dan şöyle nakletti: “Mekke-i mükerremede bulunuyordum. Birgün Benî Şeybe kapısından geçerken, orada, vefât etmiş yakışıklı bir genç gördüm. Onun yüzüne bakınca, bana tebessüm etti. Bana; “Ey Ebû Saîd! Vefât etseler bile, velîlerin diri olduğunu, onların Ölmekle sâdece bir evden diğer eve göç ettiklerini bilmedin mi?” dedi.”
Denizin yarılması ve kuruması: Ba’zı eserlerde şöyle bildirildi: Evliyâdan biri, bir gemide vefât etmişti. Gemidekiler, onu denize atmak istediler. Bu sırada denizin iki parçaya yarılıp, geminin karaya oturduğunu gördüler. Gemidekiler inip, yerde bir kabir kazdılar. O evliyâyı oraya defnettiler. Defnetme işi bitince, su yine eski hâlini aldı. Gemi suyun yüzüne çıktı ve yoluna devam etti.
Bir maddenin başka bir maddeye dönüşmesi: Kerâmetin bu nev’î çoktur. Çakıl taşlarının cevher ve altına dönüşmesi, acı deniz suyunun tatlılaşması, direğin altın ve gümüş olması v.s. meşhûrdur.
Menâkıb-i Abdülkâdir-i Geylânî” adlı eserde şöyle anlatılıyor: “Abdülkâdir-i Geylânî, birgün Cum’a namazına gitmek için yola çıkmıştı. Yolda içki yüklü üç hayvanın gitmekte olduğunu gördü, içki kokusu her tarafa yayılıyordu. Abdülkâdir-i Geylânî, o yüklerin sahibine durmasını ve gitmemesini söyledi. Fakat o durmayıp yola devam etti. Bunun üzerine Abdülkâdir-i Geylânî, içki yüklü hayvanlara; “Durun!” dedi. Hayvanlar, sanki hareketsiz olarak durdular. Sahibi, hayvanları ne kadar dövdü ise de, hayvanlar yerlerinden kımıldamadılar. Hayvanların sahibi de kulunç hastalığına yakalandı. Duyduğu ızdıraptan dolayı kıvranıyordu. Bunun üzerine Abdülkâdir-i Geylânî’den af diledi. Sonra ondan bu hâl geçti. Fakat hayvanlardaki içki yükünden, bu sefer sirke kokusu geliyordu. Hayvanlar da yürümeye başladı. Bunu görenlerin, hayretlerinden ağızları açık kaldı. Abdülkâdir-i Geylânî, sonra câmiye gitti. Bu durum sultâna bildirilince, korkusundan ağladı. Bu sebeple haramlardan vazgeçti. Abdülkâdir-i Geylânî’nin ziyâretine geldi. Ondan sonra tevâzu ile onun huzûrunda oturmaya başladı.
İlmin fazileti: Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîfler ve ümmetin icmâ’ı, ilmin faziletine delâlet etmektedir. Yalnız şu âyet-i kerîme meâli ilmin faziletini bildirmeye kâfidir: “Allah, kendinden başka ibâdete müstahak bir varlık olmadığını delîllerle açıkladı. Meleklerle ilim sahibleri de, adâlet ve hak üzere durarak buna îmân ettiler. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, tevhîd getirmiyenlere galiptir. Hüküm ve hikmet sahibidir.” (Âli İmrân-18). Başka bir âyet-i kerîmede ise meâlen;
“........... Kendilerine ilim verilenler için ise, (Cennette) dereceler vardır. Allah bütün yaptıklarınızdan haberdârdır” buyurulmaktadır. (Mücâdele-11).
“Göklerde ve yerde olanlar, âlim için istiğfar ederler.”
“Âlimin, âbid üzerine üstünlüğü, ayın onbeşinci gecesindeki dolunayın, diğer yıldızlar üzerine olan üstünlüğü gibidir.”
“Âlimin, âbid üzerine üstünlüğü, benim, sizin en aşağınız üzerine olan üstünlüğüm gibidir.”
Hızır aleyhisselâmdan şöyle rivâyet edildi: “Âlimler, Allahü teâlâdan korkan kimselerdir.”
Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanların en câhili, bildiği ile amel etmeyendir. En faziletlisi ise, Allahü teâlâdan en çok korkandır.
Şihâbüddîn Sühreverdî, Süfyân bin Uyeyne’nin bu sözünü zikrettikten sonra; “Bu, doğru sözdür. Âlim, ilmi ile amel etmediği zaman âlim değildir. Onun ilimde mütehassıs olmasına, münâzara ve mücâdelede çok güzel konuşmasına aldanmamalıdır. Çünkü o, câhildir, âlim değildir. Fakat bu hâlinden dolayı tövbe ederse, bu durumdan müstesnadır” buyurdu.
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Âlimler, insanlar için ilkbahar mevsimi gibidir. Bir hasta böyle bir âlimi görürse, onu görmekten dolayı aldığı lezzeti, hastalıktan şifâ bulmaya tercih eder. Fakir bir kimse ise, ona bakınca artık zengin olmayı istemez. Fakat, bugün âlim geçinen bir kısım kimseler, insanlar için fitne olmuşlardır.”
İlim ve âlim, din tabibidir. Dünyalık ise, hastalık durumundadır. Tabîb bu hastalığı kendisine çekince, başkasını nasıl tedâvi edebilir.
İlmiyle amel eden âlimlerin faziletine dâir rivâyetler: Rebî bin Süleymân, İmâm-ı Şâfiî’yi rü’yâsında görüp, Allahü teâlânın ne muâmele ettiğini sorunca, İmâm-ı Şafiî, Allahü teâlânın, kendisini altından bir kürsüye oturttuğunu söyledi.
Ebû İshâk Şîrâzî, vefât ettikten sonra rü’yâda, üzerinde beyaz elbiseler ve başında taç olduğu hâlde görüldü. Ona; “Bu beyaz elbiseler nedir?” diye sorulunca o; “Bunlar, Allahü teâlânın emirlerine itaatin şerefi” dedi. “Bu taç nedir?” diye sorulunca; “Bu da ilmin izzeti” dedi.
Ebû Hasen Şâzilî, rü’yâsında Resûllullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Mûsâ ve Îsâ aleyhimüsselâmın yanında İmâm-ı Gazâlî ile iftihar ediyorlardı. Resûl-i ekrem onlara; “Sizin ümmetiniz içerisinde, bunun gibi bir âlim var mı?” diye sorarak İmâm-ı Gazâlî’yi gösterince, onlar, “Hayır, yok” dediler.
Meşhûr Yemenli âlimlerden Sayye, “Sîret” adlı eserinde şöyle anlatır: “Birgün rü’yâmda şöyle gördüm: Semâ kapılarında oturuyordum. Kapılar açıktı. Bu sırada bir grup melek geldi. Yere indiler. Beraberlerinde yeşil elbiseler ve binekler vardı. Sonra kabirden bir şahsı çıkarıp, getirdikleri yeşil elbiseleri o zâta giydirdiler. Onu bineğe bindirip, semâya çıkardılar. Yedi kat semâyı geçtiler. Ondan sonra yetmiş perde açıldı. Bu duruma çok hayret ettim ve o zâtın kim olduğunu sordum. Bana, onun İmâm-ı Gazâlî olduğunu söylediler.”
Ebü’l-Hasen bin Hirzâm soyundan sâlih birisi anlattı: “İmâm-ı Gazâlî’nin “İhyâ-i ulûmiddîn” kitabı, Ebü’l-Hasen bin Hirzâm’ın eline geçmiş, onu mütâlâa edip, onun sünnet-i seniyyeye muhalif olduğu kararını vermişti. Ebü’l-Hasen bin Hirzâm, Fas taraflarında tanınmış ve sözü dinlenir birisi idi. İhyâ-i ulûmiddîn hakkında bu karara varınca, İhyâ’nın ne kadar nüshası varsa, toplatılmasını emretti. Sultan, her tarafa adamlar göndererek; “Yanında, ihyâ kitabı olup da getirmiyene Allahü teâlâ la’net etsin” diyordu. Bunun üzerine herkes, evinde bulunan ihyâ kitabını teslim ettiler. Mevcût ihyâ kitapları toplanınca, âlimler bunların yakılması için ittifâk etmişlerdi. Ancak, Perşembe gecesi Ebü’l-Hasen bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında, her zamanki adeti üzerine câminin kapısından içeri girince, câminin direklerinden birisinde bir nûr gördü. Bununla beraber, Resûlullah efendimiz ve beraberinde Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer’i gördü. Hepsi oturuyorlardı, İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) ise ayakta ve elinde ihyâ kitabı vardı. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! Bu, benim hasmım” deyip, onu gösterdi ve iki diz üzerine çökerek, elinde bulunan İhyâ kitabını Resûlullaha arzetti ve; “Yâ Resûlallah! Buyurun, şayet içerisinde şünnet-i seniyyeye muhalif bir bid’at varsa tövbe edeceğim. Eğer o, beğendiğiniz şeylerden ibâret ise, bu senin bereketin ile olmuştur. Şimdi benim ile hasmım arasında hüküm eyleyiniz” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ), İhyâ’ya sahife sahife sonuna kadar nazar eyledi. Sonra “Vallahi, güzel birşey” buyurdu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), sonra o kitabı Hazreti Ebû Bekr’e verdi. O da yaprak yaprak sonuna kadar baktı ve “Evet, seni hak dinle gönderen Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o elbette güzeldir yâ Resûlallah!” dedi. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), onu Hazreti Ömer’e verdi. O da aynı şekilde bakıp, Ebû Bekr’in söylediği gibi söyledi. Bundan sonra, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Ebü’l-Hasen’in elbisesinin soyulmasını, ona, iftiracıya vurulan sopanın vurulmasını emretti. Ebü’l-Hasen soyuldu ve sopa vurulmaya başlandı. Beş sopadan sonra Hazreti Ebû Bekr, onun hakkında şefaatte bulundu ve; “Yâ Resûlallah! Ebü’l-Hasen bu işi, senin sünneti seniyyen üzerindeki gayretinden ve hürmetinden, ona zarar gelmemesi için böyle yaptı” dedi. Bunun üzerine İmâm-ı Gazâlî de onu affetti. Ebü’l-Hasen uykudan uyanınca, sabahleyin olanları arkadaşlarına anlattı. Bir aya yakın, gece rü’yâsında vurulan sopaların acısı sırtından gitmedi. Sonra îhyâ’da daha önce bakıp, sünnete muhalif olarak gördüğü yere tekrar bakınca, orayı önceki anladığının aksine, Kitâb ve Sünnete uygun olarak gördü. Bir gece yine rü’yâsında Resûlullah efendimizi gördü. Resûl-i ekrem mübârek eli ile sırtını sıvazlayınca, vücûdu ve kalbi şifâ buldu. Bundan sonra ona ma’nevî perdeler açıldı.
Allahü teâlânın lütuf ve ihsânı ile çok şeylere ve ma’rifetullaha kavuştu. Ebû Midyen onun sohbetinde bulundu ve bu sohbetler onun terbiyesine kâfi geldi Sonra Ebü’l-Hasen ona; “Sana altı kilidi açtım. Yedincisini ise şeyh Ebû Yâ’zî açar” dedi. Ebû Midyen, Ebû Yâ’ri’nin yanına gitti. Ebû Yâ’rî onu görünce; “Yâ Ebâ Midyen! Sana yedinci kilidi. benim açacağım söylendi. İşte Allahü teâlânın izni ile onu sana açıyorum” dedi ve ona ma’nevî kapıyı da açtı. Ebû Midyen böylece çok şeylere kavuştu.
İmâm-ı Gazâlî; Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Mûsâ ve Îsâ aleyhimüsselâmın yanında iftihar ettiği, İhyâ’sını beğendiği ve aleyhinde bulunduğu için, Ebü’l-Hasen’e ceza verdiği mübârek bir âlimdir. İmâm-ı Gazâlî hakkında ancak nasipsiz ve mahrûm olan sû-i zanda bulunur ve ona buğzeder. Eğer Allahü teâlâ, Ebü’l-Hasen’e tövbe etmesini nasîb ve müyesser kılmasaydı, bu hâl üzere vefât eder, şiddetli azâba ma’rûz kalırdı. Allahü teâlâdan bizim için, sevdiklerimiz ve müslümanlar için tevfîk, hüsn-i hatime, af ve afiyet dileriz.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) îhyâ’da yazılı olanları güzel bulması, tasavvuf bilgilerinin güzel olduğuna, İmâm-ı Gazâlî’nin ve ona uyanların akidelerinin hak olduğuna şehâdet eder.
Ahmed bin Hanbel’in talebelerinden birisi anlattı: “Ahmed bin Hanbel’i vefâtından sonra rü’yâmda gördüm. Ona; “Allahü teâlâ sana ne muâmele etti?” diye sordum. O da; “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret eyledi. Bana altından iki nalın giydirdi. Bunu, Kur’ân-ı kerîm Allahü teâlânın kelâmıdır, mahlûk değildir, dememin karşılığı olarak verdi. Bana; “Ey Ahmed! Dilediğin yerde kal” buyurdu. Ben de Cennete girdim. Bu sırada Süfyân-ı Sevrî’yi gördüm. Onun yeşil iki kanadı vardı. Bir hurma ağacında, Zümer sûresi yetmişdördüncü âyet-i kerîmesini okuyordu.
Edeb: Muhammed bin Cerîr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Yirmi seneden beri, yalnız otururken de ayağımı uzatmadım. Çünkü, Allahü teâlâ edebe daha lâyıktır.”
İbn-i Mübârek buyurdu ki: “Bize, ilimden çok edeb lâzımdır. Edebde gevşeklik gösteren, sünnetleri terkeder. Sünnetleri terk eden, farzları terkeder.
Farzları terk eden, ma’rifetullahdan mahrûm kalır.”
Ebû Nasr Serrâc şöyle buyurdu: “İnsanlar edeb husûsunda üç kısımdır. Birinci kısım, dünyâ ehlidir. Onların edeblerinin çoğu, fesahat, belagat ilimlerini, sultanların isimlerini ve şiirlerini ezberlemektir, ikinci kısım, dindar olanlardır. Bunların edeblerinin çoğu, nefslerini ve a’zâlarını terbiye etmek, dînin emirlerini yerine getirip, şehevî arzularından vazgeçmektir. Üçüncü kısım, ma’nevî derecelere kavuşmuş olanlardır. Bunların edeblerinin çoğu; kalblerini temizlemek, ahde vefa, vakti fâideli işlerle geçirmeye çalışmak, hayâllere ehemmiyet vermemektir.”
Sırrî-yi Sekatî buyurdu ki: “Câmide namaz kılmıştım. Namaz bittikten sonra, mihrâbda ayaklarımı uzatmıştım. Bu sırada; “Ey Sırrî, sultanların yanında böyle mi oturuyorsun?” diye bir ses işittim. Bunun üzerine ayağımı topladım. Bundan sonra, hiç ayağımı uzatmıyacağım diye yemîn ettim.”
Cüneyd-i Bağdadî buyurdu ki: “Altmış sene, ne gece, ne gündüz ayağımı uzatmadım.”
Ebû Osman Hayrî şöyle buyurdu: “Allahü teâlâya karşı edeb, ondan devamlı korku üzere bulunmak ve O’nu murâkabe üzere olmaktır. Resûlullaha karşı edeb, sünnet-i seniyyeye yapışmakla, evliyâya karşı edeb; ona hürmet etmek, hizmetlerinde bulunmakla, çoluk-çocuğa karşı edeb; onlara güzel ahlâk ile muâmele etmekle, arkadaş ve dostlarına karşı edeb; onlara güleryüzlü olmakla, câhillere karşı edeb; onlara duâ etmek ve merhamet göstermekle olur.” Ebû Ubeyd Kâsım bin Sellem anlatır: “Mekke-i mükerremeye girdim. Ba’zan Kâ’be-i muazzamanın hizasında oturur, ba’zan sırt üstü yatar, ayaklarımı uzatırdım. Yine böyle bir hâlde iken, birisi gelip bana; “Senin ilim ehlinden olduğun söylenir. Sana bir tavsiyem var. Edeble otur, yoksa ismin Allahü teâlânın hâs kulları arasından silinir” dedi.”
İhlâs: Allahü teâlâ, Beyyine Sûresi’nin beşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Hâlbuki onlar, ancak Allaha, O’nun dîninde ihlâs sâhibleri olarak diğer bâtıl dinlerden İslama yönelerek ibâdet etsinler, namazı gereği üzere kılsınlar ve zekâtı versinler diye emrolunmuşlardı. İşte bu emredildikleri şey, dosdoğru hak dindir” buyuruyor.
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyuruyor ki: “Ameller niyetlere göredir.” Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ sizin bedenlerinize ve sûretlerinize bakmaz. Fakat sizin kalblerinize bakar” buyuruldu.
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) birisi, kahramanlığını göstermek için, diğeri hamiyyet için, bir başkası da kelimetullah yüce olsun diye muharebe eden üç kişiden hangisinin Allah yolunda olduğu soruldu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) “Kelîmetullahı yüceltmek için muharebe eden, Allah yolundadır” buyurdu.
Zünnûn-i Mısrî buyurdu ki: “İhlasın alâmeti üçtür. Birincisi; medh ve kötülenmek ona te’sîr etmez, ikincisi; amellerini unutur, günahlarını düşünür. Üçüncüsü; Hak teâlâdan gayrısını gönlünden çıkarır.”
Huzeyfe Mercaşî şöyle buyurdu: “İhlâs, kulun işlerinin, zâhirde ve bâtında bir olmasıdır.”
Büyüklerden birisi, Allahü teâlâdan kendisine ikramda bulunmasını ve bunu örtmesini diliyordu. Bir gece ibâdet yapmak için kalktı. Bu sırada talebelerinden birisi, onun başı üzerinde, bakanların gözlerini kamaştıran nûrdan bir kandil gördü. Ona, bunun ne olduğunu sordu. O da şu şiir tercümesini okudu: “Ey sır sahibi, sırrın ortaya çıktı. Artık bu sır ortaya çıktıktan sonra yaşamayı istemem.” Sonra secde etti ve secdede iken vefât etti.
Zünnûn-i Mısrî şöyle anlattı: “Bir dağda dolaşıyordum. Bu sırada namaz kılan birisini gördüm. Yanında bir de yırtıcı hayvan vardı. Namaz kılan zâtın yanına yaklaşınca, o hayvan yanından uzaklaştı. Bu sırada o zât da namazını bitirdi ve bana; “Sûfîlik olursa, vahşî hayvanlar insanı arar ve dağlar ona eğilir” dedi. Ben, bu sözün ma’nâsını anlıyamadığımı söyledim. O da; “Ya’nî, her şeyinle Allah için olursan, her yaptığını Allah için yaparsan, Allahü teâlâ sana yardımcı olur” dedi. “Buna nasıl kavuştun?” diye sorduğumda; “Allahü teâlâdan başkasını kalbimden çıkarmam ile kavuştum” dedi.
Tevâzu: Allahü teâlâ, Furkân sûresi’nin altmışüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Rahmân’ın o kulları ki, onlar yeryüzünde vekar ve tevâzu ile yürürler. Câhiller onlara (hoşlanmadıkları bir) lâf attıkları zaman, “Selâm” derler (Sözün doğrusunu söylerler ve onlarla çatışmazlar)” buyuruyor. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i -şerîfte; “Kalbinde zerre miktarı kibir bulunan kimse Cennete giremez” buyuruyor.
Ebû Saîd-i Hudrî hazretleri, tevazunun nasıl olması îcâb ettiğini anlatırken buyurdu ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) hayvana ot verirdi. Deveyi bağlardı. Evini süpürürdü. Koyunun sütünü sağardı. Ayakkabısının söküğünü dikerdi. Çamaşırını yamardı. Hizmetçisi ile birlikte yerdi. Hizmetçisi eldeğirmeni çekerken yorulunca ona yardım ederdi. Pazardan öteberi alıp, torba içinde eve getirirdi. Fakirle, zenginle, büyükle, küçükle karşılaşınca, önce selâm verirdi. Bunlarla musâfeha etmek için mübârek elini önce uzatırdı. Köleyi, efendiyi, beyi, siyahı ve beyazı bir tutardı. Herkim olursa olsun, çağırılan yere giderdi, önüne konulan şeyi az olsa da, hafif, aşağı görmezdi. Akşamdan sabaha ve sabahdan akşama yemek bırakmazdı Güzel huylu idi. İyilik etmesini sever idi. Herkesle iyi geçinirdi. Güler yüzlü, tatlı sözlü idi. Söylerken gülmezdi. Üzüntülü görünürdü. Fakat çatık kaşlı değildi. Aşağı gönüllü idi. Fakat alçak tabiatlı değildi. Heybetli idi. Ya’nî saygı ve korku hâsıl ederdi. Fakat kaba değildi. Nâzik idi. Cömerd idi. Fakat isrâf etmez, faydasız yere birşey vermezdi. Herkese acır idi. Mübârek başı hep önüne eğik idi. Kimseden birşey beklemezdi.”
Ravd-ur-riyâhîn adlı eserden: İbrâhim bin Edhem anlattı: “Bir çobana rastladım. Ona yanında su veya süt olup olmadığını sordum. O da; “Evet var. Hangisini daha çok seversin?” diye sordu. Sert bir kayaya vurdu. Buradan su çıktı. Bu sudan içtim. Bu su, kardan daha soğuk, baldan daha tatlı idi. Ben bu hâle pek teaccüb ettim. Bunun üzerine o çoban bana; “Hayret etme. Kul mevlasına itaat edince, herşey ona itaat eder” dedi.
Âriflerin ve evliyânın büyüklerinden ve meşhûrlarından. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretlerinin talebelerinin büyüğü olup, Habeşistanlıdır. 707 (m. 1307) senesinde Mısır’da İskenderiyye şehrinde vefât etti. Rivâyet edildiğine göre, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretleri İskenderiyye’de bulunduğu sırada, sıcak bir yaz günü, kış günlerine mahsûs olan asîde yemeğini pişirip, talebelerine ve dostlarına ikram etmişti. Herkes hayret edip, bu sıcak yaz gününde kış yemeğinin ikram edilmesinin sebeplerini merak ederek hikmetini suâl ettiklerinde buyurdu ki: “Bu, Habeşistan’da bugün dünyâya gelen kardeşiniz Yakut’un doğum asîdesidir.
O inşâallah bizim oğlumuz olacaktır.” Dinleyenlerden bir çoğu, bu sözlerden birşey anlamamakla beraber, hocalarının sözlerinde mutlaka bir hikmet bulunduğunu bilen talebeler, bu hâdisenin târihini not ettiler.
Diğer taraftan Yakut, Habeşistan’da büyüyüp yetişti. Bir zaman köle oldu. Mısırlı bir tüccâr bunu satın alıp, memleketi olan Mısır’a götürmek üzere yola çıktı. Gemi ile gelirken, denizde bir fırtına çıktı. Gemi batacak hâle geldi. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretlerinin büyük bir zât olduğunu duymuş olan tüccâr, Allahü teâlâya duâ edip; “Yâ Rabbî! Eğer sağ sâlim karaya çıkarsak, köle olarak aldığım bu genci (Yakut’u) Ebü’l-Abbâs hazretlerine hibe edeceğim” diye nezretti (adadı). Allahü teâlânın izni ile fırtına sâkinleşti. Selâmetle karaya çıktılar. İskenderiyye’ye gelen tüccâr, nezrettiği şeyi yerine getirecekti. Fakat, Yakut ismindeki bu köle de çok kıymetli idi. Kendi kendine; “Ben Ebü’l-Abbâs hazretlerine “Yakut’u” vermeyi adamıştım. Bu Yakut ismindeki genç çok kıymetli olduğuna göre, ben, çarşıdan kıymetli bir yakut taşı alıp, Ebü’l-Abbâs’a hediye ederim. Böylece adağımı yerine getirmiş olurum” diye düşündü. Dediği gibi yaptı. Çarşıdan kıymetli bir yakut taşı alarak Ebü’l-Abbâs’ın huzûruna vardı. Bunu kendisine hediye getirdiğini bildirdi. Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî ona; “Bize bu yakutu değil, bizim için va’dettiğin asıl Yakut’u getir! Sözünden dönme!” buyurunca, tüccâr hatâsını anladı ve gidip Yakut’u getirerek ona teslim etti. O da bunu talebe olarak kabûl etti. Habeşistan, Mısır’a çok uzak olduğu için, herkes bu yeni arkadaşlarını merak ettiler. İsmini ve memleketini öğrenince, hocalarının yıllarca önce verdiği asîde yemeğini hatırladılar. Tuttukları târihe baktılar. Yeni gelen arkadaşlarının doğum târihi, aynen hocalarının bildirdikleri gün idi. Hocalarının senelerce önce gösterdiği bir kerâmetini böylece anlamış olan talebelerin, Ebü’l-Abbâs’a olan muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı. Bu yeni gelen arkadaşlarını da çok sevdiler. Yâkût-i Arşî, Ebü’l-Abbâs-ı Mürsî hazretlerinin sohbetlerinde, huzûrunda ve hizmetinde bulundu. İlim öğrenmek arzusu pek fazla idi. Bunun için gece-gündüz çalışırdı. Kısa zamanda çok yükselip, ilim ve evliyâlık bakımından çok üstün derecelere kavuşarak, o büyük zâtın en büyük talebesi oldu. Kalbi, dâima Allahü teâlânın Arş-ı a’lâsında olur, yeryüzünde sâdece cismi bulunurdu ve Hamale-i Arş’ın (Arş-ı a’lâyı taşımakla vazîfeli olan meleklerin) okudukları ezanları işitirdi. Bunun için kendi hocası bu zâtı, Yâkût-i Arşî diye isimlendirdi. Yâkût-i Arşî hazretleri bundan sonra Mısır’dan ayrılmadı. Hocasının vefâtından sonra, onun yolunu yaymaya devam etti.
Rivâyet edilir ki, İbn-ül-Lebbân isminde bir kimse, Seyyid Ahmed-i Bedevî hazretlerini üzmüş idi. Bunun cezası olarak, ne kadar ilmi varsa, hepsi hafızasından silindi. Seyyid hazretlerini üzdüğü için bu hâlin başına geldiğini düşündü ve yaptığına çok pişman oldu. Yâkût-i Arşî hazretlerine sığındı. O da İskenderiyye’den çıkarak, Hazreti Seyyid’in bulunduğu Tanta şehrine geldi. Bu kimse adına ondan özür dileyerek, bu kimsenin pişman olup, tövbe ettiğini, yapmış olduğu hatâdan dolayı büyük üzüntü ve sıkıntıda olduğunu bildirdi. Seyyid Ahmed-i Bedevî ( radıyallahü anh ), Yakut hazretlerinin hürmetine o kimsenin özrünü kabûl etti ve kabahatini affetti. Bundan sonra İbn-ül-Lebbân, eski ilminin tekrar hafızasında bulunduğunu hissetti. Yâkût-i Arşî hazretlerinin yanından ayrılmadı. Onun talebesi oldu. Daha sonra Yakut hazretleri bunu, kerîmesi (kızı) ile evlendirdi. İbn-ül-Lebbân, ilimde ve evliyâlık yolunda ilerleyip, üstün derece sahibi oldu. Hocası Yâkût-i Arşî’yi çok severdi. Bu sevgisinin, çokluğu sebebiyle, vefâtına yakın, hanımının (Yâkût-i Arşî’nin kerîmesinin) ayak ucuna defnedilmesini vasıyyet etti.
Yâkût-i Arşî, insanlara olduğu gibi, hayvanlara karşı da çok merhamet sahibi idi. Kuşlar ve diğer hayvanlardan ba’zıları gelerek, ona ba’zı şeyler suâl ederlerdi. Allahü teâlânın izni ile onların ne söylediklerini anlar, onlara yardım ederdi. Bir defasında dostları ile birlikte otururlarken, bir güvercin gelerek Yâkût-i Arşî’nin omuzuna kondu. Birşeyler söylüyormuş gibi sesler çıkardı. Yakut hazretleri bu güvercine; “Senin yanına dervişlerden birini katayım mı? Onunla gider misin?” dedi. (Sonradan anlaşıldığına göre) güvercin; “Senden başka kimseyi kabûl etmem” diyerek ısrar ediyordu. Yakut hazretleri kalkıp hayvanına bindi; İskenderiyye’den Eski Mısır denilen yere gitti. Oradan Amr bin As câmiine vardı. Orada bulunanlara; “Bana filân müezzini çağırır mısınız?” dedi. Çağırdılar. O müezzine; “Ey müezzin kardeş! Bu güvercin İskenderiyye’ye kadar gelip bana şikâyette bulundu ki, minarede bu güvercinin bir yuvası varmış. Güvercin yavrulayıp, yavruları biraz büyüyünce, sen bunun yavrularını kesip yermişsin” dedi. Müezzin bu hâlini i’tirâf edip; “Doğrudur. Bu hâl birkaç defa oldu” dedi. Yakut hazretleri müezzine, bu hâlin bir daha tekrarlanmamasını tenbîh etti. Müezzin de o hâle tövbe etti. Bir daha yapmamaya söz verdi. Yakut hazretleri de hayvanına binerek tekrar İskenderiyye’ye döndü.
Bir defasında zamanın sultânı bu zâtı ziyârete gelmişti. Geldiğinde, Yakut hazretlerini, Habeşli siyahi bir kimse olarak görüp, kalbinden; “Bu siyah bir köledir. Bu kimse büyük bir zât olabilir mi?” diye geçirdi. Yakut hazretleri, kerâmet olarak sultânın bu düşüncelerini anlayarak, onun yanına yaklaştı. Başına yedi defa dokundu; “Ama bu ni’metlendirilmiş bir köle’dir” buyurdu. Sultan hatâsını anlayıp, Allahü teâlânın velî kulları hakkında görünüşe göre hüküm vermenin veya görünüşe aldanarak onları aşağı görmenin ne kadar çirkin ve tehlikeli olduğunu anlayıp, önceki düşüncelerine pişman oldu. Bu hâdiseden sonra sultan, yedi ay daha yaşayıp vefât etti. Böylece, Yakut hazretlerinin sultânın başına yedi defa vurmasının hikmeti anlaşılmış oldu.
Yâkût-i Arşî’nin ( radıyallahü anh ) kerâmetlerinden biri de şu idi: Kendisine yemesi için bir yemek getirilse ve o yemek şüpheli olsa, Yakut ( radıyallahü anh ), o yemeğin üzerinde bir zulmet ve ağırlık olduğunu hissederek, o yemeği yemezdi ve terkederdi.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Yûnus bin Abdülmecîd bin Ali bin Dâvûd el-Hüzelî’dir. Sirâcüddîn-i Ermenkî diye meşhûr oldu. 644 (m. 1246) senesi Muharrem ayında, Mısır’ın Ermenk Kasabasında doğdu, önceleri Kûs şehrinde, Mecdüddîn İbni Dakîk-ül-Iyd’in ilim meclislerine devam edip, ondan çok faydalandı. Fıkıh ilmindeki üstadı, bu zâttır. Ayrıca Sirâcüddîn-i Ermenkî’ye fetvâ husûsunda icâzet: de vermişti. Sonra Mısır’a geldi. Oradaki âlimlerden de çok ilim tahsil etti. Fıkıh ilminde en büyük âlimlerden oldu. Nahiv ve usûl ilimlerinde de böyleydi. Kırâat ilminde zamanının ileri gelenlerinden idi. Şeyh Mecdüddîn-i Kuşeyrî, Hâfız Yahyâ bin Ali el-Attâr ve daha başka âlimlerden Hadîs-i şerîf dinledi. Kâdı’l-kudât Takıyyüddîn İbni bint-il-Eaz, onu îhmîm kadılığına ta’yin etti. Sonra Behnesâ kadılığına getirildi. Daha sonraları da sırası ile Bilbîs, Şarkıyye ve Kûs kadılıklarında bulundu. Kıymetli eserler yazdı. 725 (m. 1325) senesi Rebî’ul-âhır ayının on beşinde, Kûs kadısı iken vefât etti.
Kemâl-ül-edfevî diyor ki: “O, çok güzel ve tatlı konuşurdu. “El-Mesâil-ül-mühimme fî ihtilâf-il-eimme” ve “Kitâb-ül-cem’ vel-fürûk” adında iki eseri vardır. Ayrıca çok güzel şiirleri de vardır.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Yûsuf bin Abdullah bin Ömer bin Ali bin Hıdır el-Acemî el-Kürânî olup, künyesi Ebü’l-Mehâsin’dir. Lakabı ise Cemâlüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir. 768 (m. 1367) senesi Cemâzil-evvel ayının ortalarında, bir Pazar günü vefât etti. Dergâhına defn edildi.
Yûsuf el-Kürânî, en-Necm Mahmûd el-İsfehânî, el-Bedr eş-Şüsterî ve birçok âlim ve evliyâdan ilim öğrendi. Ahlâk ilminin inceliklerine uymaya çok dikkat ederdi. Karâfe ve başka yerlerde onun için çok sayıda dergâh yapıldı. Çok talebe yetiştirdi. Pekçok kerâmetleri görüldü. Zühd, vera’ ve takvâ sahibi idi. Çok ibâdet ederdi.
İran’dan Mısır’a gitmesi şöyle anlatılır: “Bir gece uyurken, rü’yâsında Mısır’a gitmesi ve orada ikâmet etmesi emredildi. Yûsuf el-Kürânî hemen uyandı. Kalkıp abdest aldı ve iki rek’at namaz kıldı. Sonra sağ tarafı üzerine yattı. Rü’yâsında yine aynı emir tekrar edildi. O yine kalkıp abdest alarak iki rek’at namaz kıldı. Sonra yine yatınca, rü’yâsında emir bir kere daha tekrarlandı. Bunun üzerine kalkıp, Mısır’a gitmek için yola çıktı. Gündoğduğu zaman, Dicle Nehri’nin kıyısına vardı. Nehirden karşıya geçti. Su, ancak topuk kemiklerinin hizasında idi. Karşı tarafa geçince, Allahü teâlâya şöyle duâ etti: “Yâ Rabbî! Rü’yâm hak ise, bana bir miktar süt ve bir ekmek ihsân et.” Duâsını bitirir bitirmez, yanına bir kâse süt ve bir parça ekmek geldi. Bu duâyı üç sefer tekrarladı. Allahü teâlâ onun isteğini ihsân etti. O, bu sütleri içti ve ekmekleri yedi. Mısır’a varıncaya kadar ne acıktı, ne de susadı.”
Şöyle anlatılır: Zamanın sultânının maiyetindeki ba’zı kimseler, bu sultânın zulmünden bezerek Yûsuf el-Kürânî’ye sığındılar. Yûsuf el-Kürânî, sultâna haber gönderip, bunları affetmesini istedi. Sultan ise; “Bu, saltanat işidir. Sen saltanat işine müdâhale etme ve derhâl benim adamlarımı geri gönder” diye haber gönderdi. Yûsuf el-Kürânî, kendisine sığınanları göndermemekte ısrar edince, sultan ona; “Sen benim adamlarımı, bana karşı kışkırtıyorsun ve itaatsizlik yoluna sevk ediyorsun” dedi. Yûsuf el-Kürânî bunun üzerine; “Ben onları kışkırtmıyorum. Aksine onları doğru yola sevk edip, ıslâh ediyorum” dedi. Sultan yanına adamlarını alarak, Yûsuf-el-Kürânî’nin dergâhına geldi. Yûsuf el-Kürânî de, kendisine sığınmış olanlardan birisini yanına çağırarak, sultânın gözü önünde; “Ey insanoğlu! Bu direğe söyle de altın olsun” diye emretti. O kişi de, aynı emri direğe tekrarladı. Direk o ânda altın oldu. Sultan tövbe ederek, Yûsuf el-Kürânî’den özür diledi ve affedilmesini istedi. Sonra sultan, talebelerinin ve onun geçimini sağlamak için bir köy geliri vakf etmek istedi. Yûsuf el-Kürânî bunu kabûl etmedi ve; “Ben talebelerimi, miktarı belli bir gelire alıştıramam” buyurdu.
Yine şöyle anlatılır: “Yûsuf el-Kürânî’nin yanına gelip, dergâhta üç seneye yakın kalan biri vardı. Bu kimse devamlı Allahü teâlâya giden yolu taleb ederdi. Yûsuf el-Kürânî ona hiç iltifât etmezdi. Bir gün o şahsı yanına çağıran, Yûsuf el-Kürânî, ona; “Ey benim evlâdım! Ben bu gece bir cana kıydım onun cesedi, bu torbanın içindedir. Benim senden isteğim şudur Bu torbayı alıp, bu gece falan yere götür. Orada bir tepe vardır. Oraya göm gel. Bu işi yaparsan sana birçok altın veririm” dedi. O şahıs da Yûsuf el-Kürânî’nin dediğini yaptı ve torbayı gömdü. Bu durumdan kimsenin haberi olmadı, iki gün sonra Yûsuf el-Kürânî talebelerine, o şahsı dergâhdan çıkarmalarını emretti. Bir süre sonra, o şahıs durumu vâliye anlattı. Vâlinin adamları Yûsuf el-Kürânî’nin yanına gelerek; “Sen birisini öldürmüşsün. Biz öldürdüğün kişiyi gömdürdüğün yeri biliyoruz” dediler. Bunun üzerine Yûsuf el-Kürânî talebelerinden bir kısmına; “Siz de onlarla gidin ve o tepedeki yeri açın, bakalım ne çıkacak” dedi. Talebeleri ve vâlinin adamları şikâyet edenin gösterdiği yeri kazdılar. Çıkan torbayı açtıklarında, içinde bir koyun olduğunu gördüler. Sonra o şahsı, Yûsuf el-Kürânî’nin yanına götürdüler. Yûsuf el-Kürânî ona; “Bir sırrı saklıyamıyan, Allahü teâlâya nasıl kavuşur?” dedi.
Şöyle anlatılır: “Yûsuf el-Kürânî vefât ettikten sonra, bir kişi onun kabrini ziyârete gitti. Bineğini dergâhın kapısına bırakıp, içeride bulunan türbesini ziyâret etti. Dışarı çıkınca, bineğinin kapının önünde olmadığını gördü. Hemen bineğini aramaya başladı. O anda Yûsuf el-Kürânî’nin kabri açılıp kendisi içinden dışarı çıktı. Bir süre ortadan kayboldu. Sonra o şahıs, bineğinin Yûsuf el-Kürânî’nin arkasından geldiğini gördü. Yûsuf el-Kürânî o şahsa; “Bir daha bizi ziyârete geldiğin zaman önce bineğini bağla, içeriye öyle gir. Bize eziyet etme!” buyurdu.
Yûsuf el-Kürânî, çeşitli eserler de yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Risâletü Rayhânet-il-kulûp fît-tevessuli ilel Mahbûb, 2- Beyanü esrâr-it-tâlibîn fit-tesavvufi, 3- Bedî-ül-intikâş fî şerh-il-kavâfi fîs-selâs.
Şâfiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Yûsuf bin İbrâhim bin Cümle bin Müslim bin Temmâm bin Hüseyn bin Yûsuf el-Hûrânî’dir. Lakabı Cemâleddîn olup, Ebü’l-Mehâsin el-Mühcî diye tanınırdı. 682 (m. 1283) senelerinde, Dımeşk’da doğduğu rivâyet edilmektedir. Fıkıh ilmini Hanbelî mezhebi âlimlerinden okudu. Sonra, Şafiî mezhebinin fıkıh bilgilerini öğrendi ve bu mezhebde büyük bir âlim olarak yetişti. Fahreddîn Ali’den ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Asrının fazilet sahibi âlimlerinden ilim aldı. Birçok ilimde mütehassıs bir âlim olarak yetişti ve emsalleri arasında en üstünü oldu. Devla’ıyye Medresesi’nde ders okuttu. Kazvinî’nin kadı yardımcılığını yaptı. 733 (m. 1332) senesinde kadılık vazîfesine ta’yin edildi. Bu görevi en mükemmel şekilde yürüttü. Gayet güzel konuşur, muarızlarına dâima galip gelirdi. Revâhiyye, Şâmiyye ve Berrâniyye medreselerinde ders verdi. 738 (m. 1338) senesi Zilka’de ayında Şam’da vefât etti.
Yûsuf bin İbrâhim, Allahü teâlâyı ve Resûlünü ( aleyhisselâm ) çok severdi. Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdına bağlı olup, ehl-i bid’at, ya’nî sapık i’tikâdda olanlara son derece karşı idi.
Berzâlî diyorki; “Ben, onun elliye yakın âlimden Medine’de ve Dımeşk’da rivâyet ettiği hadîs-i şerîfleri bir “Cüz” hâline getirdim. O,” fazilet sahibi bir zât olup, çeşitli ilimlerde söz sahibi olmuştu. Fetvâ verir, talebelere ders okuturdu, önceleri, Dımeşk’da Alâeddîn-i Konevî’ye kadılık işlerinde yardımcılık yaptı. Sonra Dımeşk kadılığına ta’yin edildi, iki seneye yakın bu görevde kaldı, İnsanların hakkının verilmesinde yüksek bir himmete, büyük bir gayrete sahipti. Kimsenin hatırına bakarak hüküm vermezdi. Herkes tarafından ona hürmet ve saygı gösterilirdi. Çekemiyenleri oldu. Hattâ bu sebeple hapse bile atılmıştı.” Esnevî de, “Tabakât’ında, onun hakkında böyle söylemektedir.
Fıkıh, hadîs ve târih âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Osman bin Kaymaz bin Abdullah et-Türkmânî el-Mısrî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. 673 (m. 1274) senesi Rebî’ul-âhır ayında Şam’da doğdu. 748 (m. 1348) senesi Zilka’de ayının üçünde, Pazartesi gecesi, gece yarısından önce Mısır’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr denilen yere defnedildi.
Ailesi: Zehebî, aslen Türkmâniyye ailesinden olup, dedesi Diyârbekr’e bağlı Meyâfârikin şehrinden idi ve orada 661 (m. 1262) senesinde vefât etti. Dedem Fahrüddîn Ebû Ahmed Osman, ticâret ve san’atla meşgûl oldu. Fakat ma’rifet ve hüsn-ül-yakîn sahibi idi. Babası Şihâbüddîn Ahmed, kuyumculuk san’atını seçti ve bu san’atta çok mahir ve Zehebî (kuyumcu) diye meşhûr oldu. Aynı zamanda ilimle de meşgûl olan Şihâbüddîn Ahmed, 666 (m. 1267) senesinde Mikdâd el-Kavsî’den “Sahîh-ül-Buhârî”yi dinledi. Ömrünün sonlarına doğru hacca gitti. Dînine bağlı olup, geceleri ibâdetle meşgûl olurdu. Kuyumculuk san’atı sebebiyle çok zengin oldu. Malıyla birçok kimseyi esâretten kurtararak, hürriyetlerine kavuşturdu. Aslen Mûsullu olan, Akmüddîn Ebû Bekr Sencer bin Abdullah ismindeki zengin, aynı zamanda akıllı ve sâlih bir zatın kızıyla evli idi.
Zehebî’nin çocukluğu ve ilim öğrenmeğe başlaması: Zehebî, babasının san’atı ile anıldı. Kendisi de ismini “İbn-üz-Zehebî diye yazdı. İlk zamanlarında babasının san’atıyla meşgûl olması sebebiyle, Salâh es-Safdî, Tâcüddîn Sübkî, el-Hüseynî, İmâdüddîn İbni Kesir ve birçok âlim tarafından Zehebî ismiyle çağrıldı. Çocukluğu, dînine bağlı olan ailesinin himâyesinde geçti. Çocuk terbiyesini çok iyi bilen, el-Basbas diye meşhûr Alâeddîn Ali bin Muhammed el-Halebî isimli bir mürebbinin elinde yetişti. Onun mektebinde dört sene okudu ve terbiye gördü. Daha sonra Şâgûr Mescidi’nin İmâm ve hatîbi olan Mes’ûd bin Abdullah es-Sâlihî’den, Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve huzûrunda tam kırk hatim indirdi. Ondan sonra oradaki ba’zı âlimlerin ders meclislerine gidip, derslerini dinledi. Meşhûr Iraklı âlim İzzüddîn el-Fârûsî, 690 (m. 1291) senesinde Dımeşk’a geldiği zaman, Zehebî onun meclisine gidip, ondan hadîs-i şerîf dinledi.
Zehebî onsekiz yaşında iken, kırâat ve hadîs-i şerîf ilmine yöneldi. 691 (m. 1292) senesinde Şeyh-ül-Kurrâ (Kırâat âlimlerinin reîsi) Cemâlüddîn Ebû İshâk İbrâhim bin Dâvûd el-Askalânî’den kırâat ilmini okudu. Bundan başka, Mecdüddîn Ebî Bekr bin Muhammed el-Mürsi, Şemsüddîn Ebî Abdullah Muhammed bin Mensûr el-Halebî ve Ebû Hafa Ömer bin Kavvâs’dan da kırâat ilmini öğrendi ve genç yaşta bu ilimde yüksek derecelere kavuştu. Daha sonra da Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülazîz ed-Dimyâtî’den okudu.
Zehebî, kırâat ilmi yanında, hadîs ilmine de çok önem verdi. Birçok hadîs âlimiyle görüştü. Bizzat kendisi, Şihâbüddîn Gazi bin Abdürrahmân ed-Dımeşkî, Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed el-Makdisî, Mahmûd bin Yahyâ et-Teminî ed-Dımeşkî, Muhammed bin Nasîruddîn el-Müezzin, Mahmûd bin Muhammed el-Harâitî’den hadîs-i şerîf dinlediğini haber verdi.
İlmî yolculukları: Zehebî’de ilim öğrenmek, âlimlerle görüşüp onlardan istifâde etmek arzusu çoktu. Fakat babasından ilim öğrenmek için seyahate çıkma teşviki görmedi. Babası, önceleri onu yanından ayırmak istemedi Zehebî, bu konu hakkında şöyle der: “İlim öğrenmek için seyahate çıkmayı çok istedim. Fakat, babamın râzı olmaması sebebiyle çıkamadım.” ilim öğrenmenin edeblerinden birisi de, ana-babanın rızâsını almak olduğundan, Zehebî ilimden ayrı kalmaya üzülmekle birlikte, anası ve babasına karşı gelmedi. Zehebî, zâten ailesinin tek evladı idi. Yirmi yaşına basınca, babası, yakın yerlere gidip gelmesine izin verdi.
693 (m. 1294) senesi, Zehebî’nin ilmî yolculuklara başlama senesi olarak kabûl edilir.
Zehebî’nin ilk seyahati, 693 (m. 1294) senesinde Ba’lebek’e oldu. Orada el-Muvaffak en-Nasîbî’den kırâat ilmi öğrendi ve Kur’ân-ı kerîmin tamâmını okudu. Hadîs âlimi İmâm Tâcüddîn Ebû Muhammed el-Magribî’den hadîs-i şerîf dinledi. Bu seyahatinde, birçok âlimle görüştü. Daha sonra Haleb’e gitti. Orada Alâüddîn Ebî Saîd el-Ermevî ile görüşüp, derslerini dinledi. Onun hakkında Zehebî; “Alâüddîn Ebî Saîd el-Ermevî’ye gittim ve ondan çok şey öğrendim. O, dînine bağlı, akıl ve iffet sahibi, ne üstün ve ne güzel hocadır” diyerek, hocasını övdü. Ayrıca Haleb ve civarında birçok âlimden ilim ve ahlâk öğrendi. Hama, Humus, Trablus, Kerk, Maaria, Basra, Nablûs, Remle, Kudüs, Tebük ve o civarda birçok şehirlere ilmî yolcukluklarda bulundu.
Zehebî, 695 (m. 1296) senesi Receb ayında Filistin’e, oradan da Mısır’a gitti. Orada ilk önce İbn-üz-Zâhirî diye bilinen Cemâlüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed el-Halebî ile görüştü. Ondan hadîs-i şerîf dinledi. Bunu, kendi yazmış olduğu Târîh-ül-İslâm’ındâ; Mısır diyarında ilk önce Halebî’den hadîs dinledim” diye bildirdi.
Zehebî, Mısır’da birçok zâtlarla görüştü. Orada Ebü’l-Meâlî Ahmed bin İshâk el-Ebrekûhî, Şeyh-ül-İslâm Kâdı’l-kudât Takıyyüddîn Ebü’l Feth. Muhammed; bin Ali, Allâme Şerefüddîn Abdülmü’min bin Halef ed-Dimyâtî’den ilim öğrendi. Daha sonra İskenderiyye’ye gitti. Orada Ebi’l-Haccâc Yûsuf bin Hasen et-Teymî el-Kâbisî el-İskenderânî ile görüştü ve ondan “Tecrid” adlı eserini dinledi. Ayrıca orada kırâat âlimlerinden İmâm Şerâfüddîn Ebi’l-Hüseyn Yahyâ bin Ahmed el-Cüzâmî el-İskenderânî’den kırâat ilmini okudu. Sahnûn diye meşhûr İmâm-ül-Mukrî Sadrüddîn Ebil-Kâsım Abdürrahmân bin Abdülhalîm ile görüştü. Sonra Belbîs’e gitti ve burada hadîs-i şerîf dinledi. Zehebî, İbn-i Hişâm’ın “Sîret”inin tamâmını hocası Ebü’l-Meâlî el-Ebrakûhî’den altı günde okudu.
698 (m. 1298) senesinde, babasının vefâtının akabinde, Zehebî, hac farizasını yerine getirmek için yolculuğa aktı. Kendisi bu yolculuğu “Târîh-ül-İslâm”da şöyle anlatır: “Emîr Şemsüddîn el-Ayntâbî de bizimle birlikte hac yolculuğuna çıktı. Beraberinde âlimler de vardı, Müstensıriyye Medresesi hadîs kürsüsü âlimi İbn-ül-Hırât diye meşhûr Ebû Abdullah Muhammed bin Abdülmuhsin de bu yolculukta bulundu. Bu yolculukta, bu âlimden “El-Ferec ba’d-eş-şidde” kitabını dinledim.” Ayrıca; Mekke, Arafe, Minâ ve Medine’de birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledim” der.
Zehebî’nin ilime olan sevgisi: Zehebî, hayâtı boyunca, ilim öğrenmeden bir an bile geri durmadı. Hiçbir engel onu dersten ve hadîs dinlemekten alıkoyamadı. Zehebî, sâdece kırâat ve hadîs ilmi ile değil, birçok ilimden nasîbini aldı. Nahiv ilmini Muvaffakuddîn Ebî Abdullah Muhammed bin Ebi’l-Alâ en-Nasîbî el-Ba’lebeki’den öğrendi ve nahiv ilmine dâir “El-Hâcibiyye” kitabını dinledi. Arab dili ve edebiyatının inceliklerini İbn-ün-Nühaş diye meşhûr, Şeyh Behâüddîn Muhammed bin İbrâhim’den öğrendi. Zehebî, târih hakkında yazılmış eserlerle de meşgûl oldu. Megârî, siyer, umûmî’ târih, mu’cemât hakkında hocalarından çok şey dinledi. Zehebî, asrındaki âlimlerden; Cemâlüddîn Ebü’l-Haccâc Yûsuf, Takıyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed, Alemüddîn Ebû Muhammed Kâsım ile de görüştü ve uzun zaman onların derslerini dinledi.
Zehebî, ders aldığı İbn-i Teymiyye’ye ba’zı i’tikâd ve fıkıh mes’elelerinde uymayıp, muhalefet etti ve ona ba’zı nasihatlerde bulundu. Ba’zı görüşlerinin yanlış olduğunu söyledi.
Zehebî, 729 (m. 1328) senesi Cemâzil-âhır ayının onyedisinde, Zâhiriyye hadîs külliyesine müderris oldu. 739 (m. 1338) senesinde, Medrese-i Nefisiyye’de ders okuttu. Ayrıca Meşhed-i Urve, Dâr-ül-hadîs-it-Tenkiziyye, Dâr-ül-hadîs-il-Fâdılıyye ve Ümmü Sâlih Mescidi gibi yerlerde hadîs bölümü başkanlığı yaptı.
Âlimlerin hakkındaki sözleri: Zehebî, çeşitli ilimlerde meşhûr olması yanında, zühd, verâ’ ve sağlam İ’tikâd sahibi idi. Zaman zaman tasavvuf erbâbı ile görüştü. Onların sohbetlerinde bulundu. Talebesi Takıyyüddîn İbni Râfi’ es-Selâmî; “Zehebî, sâlih, hayırlı, mütevâzi, güzel ahlâk sahibi, sohbeti tatlı bir zât idi. Zamanlarını, eser yazmak ve ibâdetle geçirdi. Çok cömert idi” diye bildirdi.
Zerkeşî; “Zehebî, zühd ve Îsâr sahibi ve hayırlı işlere koşan bir zât olup, ömrünü, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerini öğrenmekle geçirdi” dedi.
İbn-i Kâdı “Şühbet-ül-esedî” isimli eserinde; “Zehebî’den; Sübkî, el-Berzâlî, el-Alâî, İbn-i Kesir, İbn-i Râfî’. İbn-i Receb ve birçok âlim hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundular” diye yazmaktadır.
Refîki ve hocası Alemüddîn el-Berzâlî onun hakkında; “Zehebî, faziletli, hafızası kuvvetli bir zât idi. İlimle meşgûl oldu. İlim öğrenmek ve hadîs-i şerîf dinlemek için çok yerler dolaştı. Çeşitli ilim dallarında birçok eser yazdı. Kırâat âlimleri hakkında bilgisi çoktu” dediler.
Talebesi Selâhaddîn Safdî; “Hocam Zehebî, allâme ve Hâfız idi. Hadîs-i şerîfler ve hadîs ricali hakkında bilgisi çoktu. Üstün bir zekâsı vardı. Çok kitap yazdı. Çok kimseler ondan ilim öğrendi. Muhaddisül-asr (asrının büyük hadîs âlimi) idi. Çok kimseler ondan hadîs-i şerîf dinledi. Gece-gündüz hadîs-i şerîf ilmine hizmet etti. Dil ve kalemini bu uğurda kullandı” demektedir.
Talebesi el-Hüseynî ise; “Hocam Zehebî, allâme, Şeyh-ül-Muhaddisîn, Muhaddis-üş-Şâm olup, büyük târih âlimi idi” dedi.
Diğer bir talebesi olan İbn-i Kesir de; “Hocam Zehebî, Şeyh-ül-Muhaddisîn, İslâm tarihçisi ve hadîs hafızı idi. Büyük âlim Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed el-Mûsulî, Dımeşk’a geldiğinde, Zehebî’den ilim öğrendi” demektedir.
Hâfız İbn-i Nâsıruddîn; “Zehebî, Hâfız, büyük âlim ve İslâm tarihçisi idi.” İbn-i Hacer el-Askalânî; “Zehebî, zamanının büyüğü, anlayışı ve zihni kuvvetli idi. Cerh ve ta’dîl husûslarında büyük bir bilgiye sahip idi. Tâcüddîn Sübkî’nin dediği gibi; sanki bütün ümmet bir saha üzerinde toplanmış, Zehebî de onları gözden geçirmiş, teker teker incelemiş, sonra onlara dâir birer birer ma’lûmat vermeye başlamıştır” dediler.
Vefâtı: Zehebî’nin, son zamanlarında gözleri görmez oldu. Buna rağmen ders vemeye devam etti. 748 (m. 1348) senesi Zilka’de ayının üçünde, Pazartesi gecesi, gece yarısından önce Mısır’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr denilen kabristana defnedildi. Zamanın büyük âlimleri cenâze namazında bulundu. Tâcüddîn Sübkî bunlardan idi. Talebeleri, sevenleri, hakkında mersiyeler söylediler.
Zehebî vefât ettiğinde, geriye; biri laz, ikisi erkek, üç evlâdı kaldı. Herbiri ilim sahibi idi. Oğulları Ebüdderdâ Abdullah ile Şıhâbüddîn Ebû Hüreyre Abdürrahmân idi.
Eserleri: Zehebî, çeşitli ilimlere âit birçok eser yazdı. Onun yazdığı eserler, zamanında ve daha sonraki asırlarda okundu. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Et-Telvîhât fî ilm-il-kırâat: Bu eser, Zehebî’nin kırâat ilmine dâir yazmış olduğu tek eseridir. Kaynaklarda belirtilen bu eserin bir nüshasına, kütüphânelerde rastlanmamıştır. 2-El-Erbaûn-el-Büldâniyye: Taberânî’nin “Mu’cem-üs-sagîr”inden derlenmiştir. Birçok kütüphânede nüshaları vardır. 3-Es-Selâsûn-el-Buldâniyye. 4-Tarîk-ul-hadîs “Men küntü Mevlâhü fe Aliyyün Mevlâhü” 5-El-Kelâmü alâ hadîs-it-tayr, 6-El-Müstedrek alâ Müstedrek-il-Hâkim, 7-Kitâb-üz-ziyâdet-il-mudtaribeti, 8-Tarîku ehâdîs-in-Nüzûl, 9-El-Azb-ül-silsel fil-hadîs-il-müselsel, 10-Meniyyet-üt-tâlib li eazz-il-metâlib, 11-El-Mûkızatü fî ilmi müstelah-il-hadîs: Hadîs istılâhlarından bahseden bir eserdir. Brockelmann’ın; “Bu kitab, hadîs âlimlerinin vefâtına dâirdir” iddiası yanlıştır. Bu kitabın Paris’te ve Kâhire’de birer nüshası vardır. Kâhire nüshası iki varak eksiktir. 12-Ehâdîs-üs-sıfat, 13-El-Erba’în fî sıfâtı Rabbilâlemin, 14-Cüz’ün fiş-Şefâati, 15-Cüzânı fî sıfatin-nârî, 16-Er-Risâlet-iz-zehebiyyeti ilâ İbn-i Teymiyye: Zehebî, hocası ve arkadaşı olan İbn-i Teymiyye’ye nasihat etmekte ve ba’zı hareketlerini ayıplamaktadır. 17-Er-Rav’u vel-evcâl fî nebe-il-mesîh-id-Deccâl, 18-Kitâbü Rü’yet-il-Bârî, 19-Kitâb-ül-Arş, 20-El-Uluvvü lil-alîyy-il-Gaffâr, 21-Kitâb-ül-kebâir: Büyük günahlara dâirdir. Matbûdur. 22-Kitâbü mâ ba’del mevt, 23-Kitâbü mes’eleti devamin Nâr, 24- Kitâbü mes’elet-il-gaybeti, 25-Kitâbü mes’elet-il-va’îd, 26-Kitâbü mes’elet-il-ictihâd, 27-Kitâbü mes’eleti haber-il-vâhid, 28-Tahrimü edbâr-in-nisâ, 29-Teşbih-ül-hasîs bi ehl-il-hamîs, 30-Cüz’ün fil-hidâb, 31-Cüz’ün fî salât-it-tesbîh, 32-Cüz’ün fil-kahkahatî, 33-Hukûk-ül-câr: Komşu haklarını toplamıştır. Bir nüshası Köprülü Kütüphânesi 1584/3 numarada kayıtlıdır. 34-Kitâbü fedâil-il-hac ve ef’âlihi, 35-Kitâb-ül-libâs, 36-Kitâbü mes’elet-is-sima’, 37-Kitâb-ül-vitr, 38- Cüz fî mehabbet-is-sâlihin, 39-Kitâbü duâ-il-mekrûb, 40-Kitâbü Zikr-il-vildan, 41-Et-Ta’ziyet-ül-hasenetü bil-eizzeti, 42-Keşf-ül-kürbeti inde fakd-il-ehibbeti, 43-Ahbâr-us-Seddî, 44-Ahbâru kudâti Dımeşk, 45-Esmâü men âşe Semânine sene ba’de Şeyh evi ba’de târihi Sina’, 46-El-İşâretü ilâ vefeyât-il-a’yânî vel-müntekâ min târih-il-İslâm: Bu eserde hicrî 700 senesine kadar vefât eden meşhûr zâtların hâl tercümeleri anlatılmaktadır. 47-El-İ’lâm bi vefeyât-il-a’lâm. 48-El-Emsâr zevcit-il-âsâr, 49-Ehl-ül-mieti fesâiden, 50-Kitâb-ül-beyân an ismi İbn-i Fülân, 51-Târih-ül-İslâm ve vefeyât-ül-meşâhiri vel-a’lâm: İslâmın başlangıcından, sekizinci asrın başlarına kadar, sene sene vak’aları anlatılmıştır. Kitabını yetmiş tabakaya bölmüş, her tabakanın sonunda meşhûr kimselerin hâl tercümelerini de vermiştir. Zehebî’nin en meşhûr eserlerindendir. Eserine birçok nâdir rivâyetleri de kaydetmiştir. Bu eser matbûdur. 52-Et-Târih-ül-mümetti’. 53-Tezkirât-ül-huffâz: Zehebî’nin en meşhûr eserlerindendir. Birçok kere baskıları yapılmıştır. Zehebî bu eserinde, meşhûr hadîs hafızlarını tabakalara göre zikretmiştir. Kitabını yirmibir tabakaya ayırmış ve ilk olarak Hazreti Ebû Bekr’den başlamış, son olarak da Hocası Ebü’l-Haccâc el-Müzzî ile bitirmiştir. Bu kitapta, hâl tercümesi verilen zâtların sayısı 1176’ya ulaşmıştır. Ba’zı zâtları anlatırken, anlatılan zâtın vefât ettiği târihte, vefât eden âlimleri de zikretmiştir. Zehebî’nin bu kitabına çok çeşitli zeyller yapılmıştır, İmâm-ı Süyûtî, Tezkiret-ül-huffâz’ı zeylleri ile beraber kısaltmıştır. Zehebî bu eserini, Siyer-i a’lâm’ın “Nübelâ”sından derlemiştir. 54-Terâcimü ricali rava anhüm Muhammed bin İshâk, 55-Tesmiyetü rical sahîhu Müslim, 56-Kitâbü Takyîd-il-mühmil, 57-Kitâb-üt-telvîh bimen sebekâ ve lehika, 58-Cüz’ Teâsaru, 59-Düvel-ül-İslâm: Zehebî bu eserini, Târih’inden derlemiştir. “Târih-us-sagîr” diye de tanınır. Matbûdur. 60-Dîvân-üd-duâfâi vel-metrûkîn, 61-Zikru men isfehera bi künyetihî minel a’yân, 62-Zikru men yü’temen kavlühü fil-cerh vet-ta’dîl, 63-Zeyl-ül-işâreti ilâ vefeyât-il-a’yân, 64-Zeylü düvel-il-İslâm 65-Zeylü siyeru a’lâm-in-Nübelâ, 66-Zeylü Dîvân-üd-duâfâi libn-il-Levzî, 67-Ez-Zeylü alâ zeyl-id-duâfâi İbn-il-Levzî, 68- Zeyl-ül-iber fî haber men aber, 69-Er-Reddü alâ İbn-il-Kattân, 70-Kitâb-üz-zilâzil, 71-Siyeru a’lâm-ün-Nübelâ: Zehebî’nin en meşhûr eserlerindendir. Zehebî, bu eserini de tabakalara göre tertîb etmiştir. İslâmiyyetin başlangıcından, hicri 700 senesine kadar yazmıştır. Peygamber efendimizi ve Hulefâ-i Râşidîn’i ayrı iki cild hâlinde yazmıştır. Bu eseri son zamanlarda neşredilmiştir. İslâm târihi araştırmaları için mühim bir kaynaktır. 72-Tabakât-üş-şüyûh, 73-El-Abâbü fit-târih, 74-El-İberu fî haberi men abera: Bu eserini de Târih-ül-kebîr’inden derlemiştir. Târih-ül-evsat diye de bilinir. Bu esere ba’zı ilâvelerde bulunmuştur. Daha sonra bu târihine bir de zeyl yazmıştır. 75-Ünvân-üs-siyer fî zikr-is Sahabeti, 76-El-Mürtecil fil-künâ. 77-El-Müstebih fir-rıcâl, 78-Mu’cem-üş-şüyûh-il-kebîr, 79-Mu’cem-üş-şüyûh-il-evsât, 80-Mu’cem-üş-şüyûh-is-sagîr, 81-El-Mu’cem-ül-muhtas bi muhâdil asr, 82-Kitâbü ma’rifeti Âl-i Mende, 83-Ma’rifet-ül-kurrâ-il-kibâr alet-Tabakâti vel-a’sâr: Kırâat âlimlerinin hâl tercümelerini ihtivâ eder. Yine tabakalara göre anlatılmıştır. Matbûdur. 84-El-Muînû fî tabakât-il-muhaddisîn, 85-El-Mugnî fid-duâfâi, 86-El-Mukaddimeti zât-ün-nikât fil-elkâb, 87-Men tekelleme fîhi ve hüve mûsik, 88-Mîzân-ül-i’tidâl fî nakdir-ricâl: Zehebî bu eserinde, hadîs-i şerîf râvîlerini, cerh ve ta’dile tâbi tutmuştur. En faydalı ve en çok basılan kitabıdır. Bir kitabında, birçok eserleri tarıyarak hadîs-i şerîf râvîlerini incelemiştir. Bu eser matbûdur. Harf sırasına göre tertîb edilmiştir. 89-Hâlel-ül-bedri fî adedi. Ehl-i Bedr, 90-Ahbarû Ebî Müslim Horasânî, 91-Ahbarû Ümm-il-mü’minîn Âişe ( radıyallahü anha ), 92-Et-Tıbyân fî menâkıbi Osman ( radıyallahü anh ), 93-Tercümetü İbn-i Ukde el-Kûfi, 94-Tercümetü Ebî Hanîfe. 95-Tercümetü Ebî Yûsuf el-Kâdî, 96-Tercümetü Ahmed bin Hanbel. 97-Tercümet-ül-Hıdr, 98-Tercümet-üs-Silefî, 99-Tercümet-üş-Şâfiî, 100-Tercümet-üş-Şeyh el-Muvaffak, 101-Tercümetü Mâlik bin Enes, 102-Tercümetü Muhammed bin Hasen eş-Şeybânî, 103-Tevkifü ehl-it-Tevfîk alâ menâkıb-ıs-Sıddîk, 104-Sîret-ül-Hallâc, 105-Sîretü Ebi’l-Kâsım et-Taberânî, 106-Sîretü Saîd bin Müseyyib, 107-Sîretü Ömer bin Abdülazîz, 108-Es-Sîret-ün-Nebevî, 109-Feth-ül-metâlib fî menâkıbi Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ), 110-Menâkıb-ül-Buhârî, 111-Sîretü li nefsihî, 112-Beyânüzaglil ilmi vet-talebi, 113-Et-Temessülü bis-süneni, 114-Cüz’ü-fi fadli Âyet-el-Kürsî, 115-Et-Tıbb-ün-Nebevî: Çok faydalı bir eserdir, İbrâhim Ezrak’ın yazmış olduğu Teshîl-ül-menâfi kenarında Mısır’da basılmış ve ayrıca 1396 (m. 1976) yılında ofset yolu ile Hakîkat Kitabevi tarafından basılmıştır. 116-Ehâdîsü Muhtâra minel mevdû’âti minel ebâd-il-lil-cevrakâni, 117-Bülbül-ür-ravd, 118-Tecridü esmâ-is-Sahâbeti, 119-Tehzîb-üt-tehzîb, 120-Tertîb-ül-mevdû’ât İbn-il-Cevzî, 121-Muhtasaru Kitâb-il-ba’si ven-nüşûr lil-Beyhekî, 122-Muhtasaru Târih-i Bağdad lil-Hatîb-il-Bağdâdî, 123-Muhtasaru Târih-i Dımeşk İbn-il-Asâkir, 124-Muhtasar-ut-Tekmile li kitâb-is-sıla, 125-Muhtasar-ut-tekmile li vefeyât-in-nakile, 126-Muhtasaru kitâb-ı Zühd lil-Beyhekî: Matbû’ olup, Kütüb-i sitte râvîlerinin hâl tercümelerini anlatır.
Er-Risâlet-iz-zehebiyyeti ilâ İbn-i Teymiyye adlı risalenin tercümesi şöyledir:
“Hamd, Allahü teâlâya mahsûstur. Yâ Rabbî! Hatâ edersem bana merhamet eyle! Sürçersem beni kaldır! Benim îmânımı koru! Ah, gamsızlığıma ne kadar üzülürüm! Sünnete ve sünnet ehlinin kalmamasına ne kadar yanarım vah!... Ağlamak için bana yardımcı olacak mü’min kardeşlere ne kadar müştakım!... İlmin kandilleri, ehli takvâ ve hayratın defineleri olan insanları kaybetmemize üzülüyorum! Âh!.. Helâl bir dirhem, munis bir kardeş bulabilsem!
Ne mutlu kendi kusuru, âlemin kusurlarını görmekten alıkoyana! Ne yazık âlemin kusurları, kendi kusurlarını görmeye mâni olana!
Ey adam, kendi gözündeki çöp parçasını unutarak, din kardeşinin gözündeki çapağı ne zamana kadar görecek, ne zamana kadar fesahatini ve sözlerini övecek, ulemâyı zemmedecek ve başkalarının kusurlarını araştıracaksın? Hâlbuki Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bunu yasak ettiğini bilirsin. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Ölülerinizi hayırdan başka bir şeyle anmayın” buyurdu.
Hayır! Bilirim bana; “Sen kendini kurtar, benim zemmim, ancak şu İslâmın kokusunu duymayanlara, Muhammed aleyhisselâmın ( aleyhisselâm ) getirdiğini bilmeyenlere mahsûstur” diyeceksin. Hayır! Vallahi onlar, bir kulun amel ettiği zaman, muhakkak kurtulacağı şeylerden pek çok hayrı bildiler. Kendilerini alâkadar etmeyen şeylerden de birçoğunu bilmediler. Zâten kişinin kendisini ilgilendirmiyen şeyi terk etmesi, müslümanlığının güzelliğindendir.
Ey insan! Sana Allah aşkına yalvarıyorum, İslâm âlimlerine dil uzatmaktan vazgeç. Zîrâ sen, çok bilmiş iddiasında olan bir adamsın. Yerinde durmaz ve uyumazsın. Dinde mugalata sayılan şeylerden sakın! Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), çok soru sormayı uygun görmemiş ve çok suâl sormayı yasak ederek: “Gerçekten ümmetim için en ziyâde korktuğum şey, bilgili münâfıktır” buyurmuştur. Delîlsiz birçok söz, helâl ve harama dâir olursa, kalbi katılaştırır. Acaba filozofların yazıları ve inkârları hakkında olursa ne buyurulur? Vallahi şu âlemde gülünç olduk. Acaba biz red cevâbı verelim diye, felsefi inkârların inceliklerini ne zamana kadar ortaya atıp duracaksın?..
Ey insan! Filozofların zehirlerini ve acı eserlerini yuttun! Zehirleri çok kullanmakla, vücûd ona alışır ve Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o zehir vücûdda gizlenir. Âh! içerisinde Allahü teâlânın anıldığı ve tefekkürle sükût bulunan bir meclise ne kadar hasretim! Âhî, öyle bir meclis ki, içinde iyiler anılır. Rahmet de iyiler anıldığı zaman iner. İftira ve tahkirle zikredilen iyiler anıldığı zaman, rahmet inmez. Haccâc’ın kılıcı ile İbn-i Hazm’in dili kardeş idiler. Sen berikisi ile de kardeş oldun!
Billahi, Perşembe bid’atini ve hububat yemeği anmaktan vazgeçiniz, (ölümü ta’kib eden ilk Perşembe akşamı ba’zı yerlerde ölen için çadır kurmak, yemekler vermek âdet olmuştur. Perşembe bid’atı budur. Hububat bid’ati de; ölünün arkasından keşkek yapmak, helva dağıtmak gibi şeylerdir.) Bizim vaktiyle doğrudan doğruya sapıklık saydığımız bid’atleri, hâlis sünnet ve tevhîdin esâsı saydın. Bunları bilmeyen, ya inançsız veya hayvandır. Kim bid’atleri güzel görürse, o Fir’avn’dan da aşağıdır. Vallahi, kalblerde şüpheler var. Eğer Kelime-i şehâdet ile îmânın sağlam kaldıysa, mes’ûdsun! Vay sana tâbi olanın hüsranına! Zîrâ o zındıklığa ve bozulmağa ma’rûzdur. Hele de ilmi ve dini az, şehvetperest ve bâtıla ise!.. Ekseriyetle sana bağlananlar, hareketsiz, hafif; akıllı veya yalancı câhiller, aklı ermezler, hilesi kuvvetli veya yavan, iyi fakat anlayışsız kimselerdir. Şayet beni tasdik etmezsen, onları bir teftiş et, adâletle tart!
Ey nefsine aldanmış adam! Kendini medh için edindiğin şehvet merkebini bana doğru çevir! Onu daha ne kadar tasdik edecek ve iyilere düşmanlıkta bulunacaksın? Ona ne zamana kadar esîr olacak ve iyilere tahkirde bulunacaksın? Onu ne zamana kadar ta’zim edecek, Allahın kullarını küçülteceksin? Ne zamana kadar onunla dost olacak, zâhidlere buğz edeceksin? Kendi sözünü ne zamana kadar medh edeceksin? Öyle ki, Buhârî ve Müslim’deki hadîs-i şerîfleri bile vallahi o kadar medhetmiyorsun. Keşke Buhârî ve Müslim’deki hadîs-i şerîfler senden kurtulsaydılar. Özellikle sen, her zaman zayıf çıkarmak, heder saymak veya te’vil ve inkârla onlara hücum ediyorsun. Senin için daha tövbe etme zamanı gelmedi mi? Bak, artık yetmişli yaşlardasın. Âhıret yolculuğu yaklaşmıştır. Vallahi sanmıyorum ki, sen ölümü hatırlayasın. Belki ölümü hatırlayanı tahrik edersin. Zannetmem ki, benim sözümü kabûl edesin, va’zıma kulak asasın. Biliyorum ki, sen, kat’î olarak sustum diyene kadar hep benim üstüme gelmeye çalışacaksın. Bana karşı hâlin bu olunca, düşmanların nazarında hâlin nice olur? Hâlbuki düşmanların içinde vallahi sâlihler, akıllılar ve fazilet sahibi büyük zâtlar var. Dostlarının içinde de fâcirler, yalancılar, câhiller, bozuklar, işe yaramazlar ve şaşkınlar vardır.
Senin bana aşikâre olarak söğmene, gizliden gizliye de sözümden istifâde etmene ben râzıyım. Bana kusurlarımı söyleyen kimseye, Allahü teâlâ rahmet eylesin. Zîrâ ben kusurları çok, günahları fazla bir kimseyim, eğer tövbe etmezsem vay hâlime!
Benim ilâcım; Allahü teâlânın affı, müsamahası, tevfîk ve hidâyetidir. Hamd, âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâya mahsûstur. Allahü teâlâ, peygamberlerin sonu olan Muhammed aleyhisselâma ve Eshâbının cümlesine salât eylesin.”Kitâb-ül-kebâir adlı eserinden ba’zı bölümler:
Büyük günahlar: Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde, Resûl-i ekremin hadîs-i şerîflerinde ve Selef-i sâlihînin bildirdiği haberlerde yapılması yasaklanan şeylerdir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, büyük günahlardan ve haramlardan sakınan kimselerin küçük günahlarını affedeceğini va’d etmekte ve Nisa sûresi otuzbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer siz, yasak edildiğiniz günahların büyüklerinden sakınırsanız, sizden diğer kabahatlerinizi örteriz ve sizi iyi bir gidişata sokarız” buyurmaktadır. Yine Allahü teâlâ, büyük günahlardan sakınan kimseleri Cennete sokacağına kefil olmakta ve Şûra sûresi otuzyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “O kimselerdir ki, büyük günahlardan ve açık rezaletlerden kaçınırlar, öfkelendikleri zaman da, onlar kusur bağışlarlar” buyurmaktadır.
Müslümanların kaçınması lâzım olan büyük günahları araştırdığımızda, âlimlerin bu konuda ihtilâf ettiklerini görüyoruz. Ba’zı âlimler dediler ki: “Büyük günâhlar yedidir.” Bu konuda, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfini delîl gösterdiler “Helak edici şu yedi şeyden kaçınınız: Allahü teâlâya ortak koşmaktan, sihirden, haklı durum hâriç, Allahü teâlânın haram kıldığı cana kıymaktan, faiz yemekten, yetim malı yemekten, savaş günü harpten kaçmaktan, namuslu mü’min hanımlara iftira etmekten.” Bu hadîs-i şerîfi, hadîs imamları ittifâkla bildirdiler. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ); “Büyük günahların sayısı yetmişe ulaştı” buyurdu.
Yukarıdaki hadîs-i şerîf, büyük günahların sayısını sınırlamamaktadır. Bu hadîs-i şerîf, zinâ etmek, adam öldürmek, hırsızlık yapmak gibi büyük günahlardan birini işleyen kimsenin, âhırette azâba, gadab-ı ilâhiyyeye uğrayacağı husûsuna delîl olmaktadır. Yine bu hadîs-i şerîf, bu yedi büyük günâhı işliyenlerin, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) diliyle la’nete uğrayacaklarına delîl olmaktadır.
Ba’zı büyük günahlar, diğerlerinden daha büyük günahtır. Görmüyor musunuz Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâya ortak koşmayı büyük günahlardan saymıştır. Allahü teâlâya ortak koşan, ebedî olarak Cehennemde kalacak, ebedî olarak bağışlanmıyacaktır. Nisa sûresi yüzonaltıncı âyet-i kerîmesinde, Allahü teâlâ meâlen; “Şirki, ya’nî küfrü, ya’nî îmânı bozuk olanı, asla affetmeyeceğim. Diğer bütün günahları istediğim kimselerden affederim” buyuruyor.
Büyük günahların ilki, Allahü teâlâya şirk koşmak olup, günahların en büyüğüdür, iki kısma ayrılır. Birincisi; Allahü teâlâya ortak koşmak ve taşa, ağaca, güneşe, aya, peygambere, yıldıza veya Allahü teâlâdan başka herhangi birşeye tapmak ve ibâdet etmektir. Bu, Allahü teâlânın Nisa sûresi yüzonaltıncı âyet-i kerîmesinde zikrettiği en büyük şirktir. Allahü teâlâ, yine Mâide sûresinin yetmişikinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Meryem’in oğlu Mesih (Îsâ) muhakkak Allahın kendisidir diyenler, and olsun kâfir olmuşlardır. Hâlbuki Mesih şöyle demişti: “Ey İsrâiloğulları, benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allaha kulluk edin. Zira kim Allaha şirk koşarsa, ona Allah Cennetini haram etmiştir ve barınacağı yer de Cehennemdir. Zâlimlerin hiçbir yardımcısı yoktur” buyuruyor.
Bu mevzûda âyet-i kerîmeler çoktur. Kim Allahü teâlâya şirk koşar, sonra müşrik olarak ölürse, ebedî olarak Cehennemde kalır. Allahü teâlâya îmân eden ve mü’min olarak vefât eden kimse, Cehennemde azap görse bile, Cennet ehlidir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), birgün üç defa; “Büyük günahların en büyüğünü size bildireyim mi?” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm; “Evet bildir yâ Resûlallah!” dediler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya şirktir, ana ve babaya ezadır” buyurdu. Yine bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Helak edici şu yedi şeyden sakınınız.” Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâya şirk koşmayı bu yedi şeyin başında saydı. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), diğer bir hadîs-i şerîfte; “Kim dînini değiştirirse, onu hemen öldürünüz” buyurdu.
Şirkin ikincisi, amellerde olan riyadır. Allahü teâlâ, Kehf sûresinin yüzonuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “Onlara de ki; ben de ancak sizin gibi bir insanım. Ama, bana Rabbimin tek bir ilâh olduğu vahy olunmuştur. Rabbine kavuşmak isteyen bir kimse, ancak sâlih amel işlesin ve Rabbine kullukta hiç ortak koşmasın” buyurdu. Ya’nî, ameli ile kimseye gösteriş yapmasın demektir. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Küçük şirkten korununuz!” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm; “Küçük şirk nedir?” diye sordular. “Riyadır” buyurdu.
Yine hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kulların amellerinin karşılığını görecekleri günde Allahü teâlâ buyurur ki: Dünyâda amellerinizi kime göstermek için yaptınızsa, onların yanına gidiniz. Bakın bakalım onların indinde amellerinize karşılık var mı?” Diğer bir hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurur ki: Kim bir amel işler de, onda bana başkasını ortak koşarsa, ben ondan ve şirk koştuğu şeyden uzağım.” Yine bir hadîs-i şerîfte; “Kim işlediği bir hayrı, ikbâl için halka duyurursa, Allah onun gizli işlerini duyurur. Her kim de işlediği hayrı gösterirse, Allahü teâlâ da onun riyakârlığını teşhir eder” buyuruldu. Başka bir hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Çok oruç tutan vardır ki, orucundan kendisine faydası; yalnız açlık ve susuzluk çekmesidir. Nice gece namazı kılanlar vardır ki, gece namazının kendisine faydası; yalnız uykusuz kalmasıdır” buyurdu. Ya’nî namaz ve oruç, Allah rızâsı için olmazsa sevâb verilmez.
Yine Fahr-i âlem efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gösteriş ve şöhret için amel işleyen kimse, kesesini çakıl taşları ile dolduran bir kimse gibidir. Bu kimse, bunlarla bir şeyler satın almak için çarşıya gider. Satıcının önünde kese açıldığında bir de ne görsünler, çakıl taşları! Satıcı, bu çakıl taşlarını onun yüzüne çarpar. Bu kimsenin kesesinde, insanların kendisi hakkında söyledikleri sözlerden başka birşey yoktur. Bu kese, birşey kazandırmaz ve ona birşey getirmez. İşte, riya ve şöhret için amel edenlerin durumu da böyledir. Onların böyle olan amellerinden kazançları, sâdece insanların sözüdür. Âhırette böyle amellere sevâb verilmez.” Allahü teâlâ, Furkan sûresinin yirmiüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kıyâmet günü onların iyi işlerini, bizim için yapmadıklarından kimler için yapdılar ise, onlara doğru saçılan ince toz hâline getiririz” buyuruyor.
Adi bin Hâtem’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Kıyâmet günü bir cemâate, Cennete gitmeleri emredilir. Cemâat, Cennete yaklaşır. Nihâyet Cennetin kokusunu duyarlar. Cennetin köşklerini ve Cennet ehli için hazırlanmış olan ni’metleri görürler. Bu esnada; “Onları oradan geri döndürünüz. Zira onların Cennette nasîbleri yoktur” nidası gelir. Pişmanlıkla ve üzgün bir şekilde geri dönerler. Bunlar gibi hiç kimse geri çevrilmezler. Bunlar derler ki: “Yâ Rabbî! Bizi, dostlarına verdiğin sevâbları göstermeden önce Cehenneme atsaydın, bize daha kolay getirdi. “Allahü teâlâ buyurur ki: “Bu size murâd ettiğim şeydir. Siz dünyâda, yalnız kaldığınız zaman günah işliyerek bana karşı geldiniz. İnsanların yanında ise, amellerinizle onlara gösteriş yapıyordunuz. İnsanlardan korkuyor, beni unutuyordunuz. İnsanlara hürmet ediyor, bana hürmeti unutuyordunuz. İnsanlar için terk ettiğinizi, benim için terk etmiyordunuz. Bugün size azâbımı tattıracağım ve sizi, sevâblara vereceğim bol ni’metlerden mahrûm edeceğim” buyurdu. Orada bulunanlardan birisi, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ); “Kurtuluş nedir?” diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâyı aldatmamandır” buyurdu. Bunun üzerine o zât; “Allahü teâlâ nasıl aldatılır yâ Resûlallah?” diye sorunca, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın ve Resûlünün emrettiği amelleri, Allah rızâsı için yapmayıp, başkaları için yapmaktır. Riyadan korkunuz. Zira riya, şirk-i asgardır (küçük şirkdir). Gösteriş için amel edenlere, kıyâmet günü insanların önünde, şu şekilde ve şu dört ismi ile nidâ olunur: Ey mürâî (amelini gösteriş için yapan), ey gâdir (va’dini bozan), ey fâcir (günahkâr), ey hâsir (zararda olan), amelini heba, sevâbını yok ettin. Sana bizim katımızda bir karşılık yok. Ey hilebaz! Amelini kimin için yaptınsa, karşılığını git ondan iste” buyurdu.
Âlimlerden birine muhlisden sorulduğunda, cevâb olarak; “Muhlis, günâhını gizlediği gibi iyiliklerini de gizleyendir” buyurdu. Yine âlimlerden birine; “İhlasın gayesi nedir?” diye sorulduğunda, şöyle cevap verdi: “İnsanların seni övmesine sevinmemendir.” Fudayl bin Iyâd buyurdu ki: “İnsanlar için ameli terk etmek riyadır, insanlar için amel etmek şirktir. İhlâs, Allahü teâlânın, seni her ikisinden de muhafaza etmesidir. Yâ Rabbî! Bizi affet, riyadan muhafaza eyle! Âmin.
Büyük günahların üçüncüsü, sihir yapmaktır. Sihir yapan, kâfir olur. Şeytanın insanlara sihir öğretmekten maksadı, Allahü teâlâya şirk koşturmaktır. Ba’zı sapıtmış olan kimseleri sihir yaparken görürsün. Bunlar, sihiri sâdece haram zannederler, küfür olduğunu bilmezler. Sihir yapanın cezası öldürülmektir. Zîrâ sihir yapan kimse, Allahü teâlâya ortak koşmuştur. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Felâkete götüren yedi büyük günahtan sakınınız” buyurduktan sonra, sihir yapmayı da bu yedi şey arasında saymıştır. Kul Rabbinden korkmak, kendisini dünyâda ve âhırette felâkete düşürecek şeyi yapmamalıdır. Cündeb buyurdu ki: “Sihir yapanın cezası boynunun kılıçla vurulmasıdır.” Bicâle İbni Abde diyor ki: “Vefâtından bir sene önce, bize Hazreti Ömer’in bir mektûbu geldi. Mektûbunda; “Kadın veya erkek, sihir yapanların öldürülmesini emrediyordu. Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Üç kimse Cennete girmeyecektir. Bunlar; devamlı içki içen, sıla-i rahmi terk eden ve sihir yapanı tasdik edendir.” buyurdu.
Büyük günahlardan biri de; Ana-baba hakkına riâyet etmemektir. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin yirmiüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Rabbin kesin olarak şunları emretti: Ancak kendisine ibâdet edin, ana-babaya güzellikle muâmele edin, eğer onlardan biri veya ikisi senin yanında ihtiyârlık hâline ulaşırsa, sakın onlara “Öf” bile deme ve onları azarlama. İkisine de, iyi ve yumuşak söz söyle” buyuruyor. Ya’nî, anne ve babanıza iyilik ederek ve onlara acıyarak muâmele ediniz. Onlar yaşlandıkları zaman, onlara sert söz söylemeyiniz. Onların hizmetini seve seve yapınız. Zîrâ daha önce onlar, sizin hayâtınız üzerine titremişlerdi. Yine onlara latif ve kibar söz söyleyiniz. Allahü teâlâ, İsrâ sûresinin yirmidördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “İkisine de acıyarak tevâzu kanadını indir ve şöyle de: Ey Rabbim! Onlar, beni küçükken terbiye edip yetiştirdikleri gibi, sen de kendilerine merhamet et” buyuruyor. Yine Lokman sûresi ondördüncü âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâya ve ananıza, babanıza şükredin” buyuruluyor. Bakınız, Allahü teâlâ, ana ve babaya şükrü, kendi şükrü ile birleştirdi.
İbn-i Abbâs buyurdu ki: “Üç âyet-i kerîme, üç şeyle beraber inmiştir. Bunlardan herbiri, yanındaki olmadıkça kabûl edilmez. Biri, meâlen; “Allahü teâlâya ve Resûlüne itaat ediniz”dir. Allahü teâlânın emrine itaat, Resûlünün emrine de itaat etmedikçe kabûl olmaz demektir, ikincisi, meâlen; “Allahü teâlâya ve ananıza, babanıza şükr ediniz”dir. Allahü teâlâya şükür, ana-babaya şükürsüz olmaz. Üçüncüsü, meâlen; “Namazı kılın ve zekâtı verin”dir. Malı nisâb miktarını geçip de zekâtını vermiyenin, namazı kabûl olmaz.”
Kim Allahü teâlâya şükür eder, anne ve babasına şükür etmezse, o şükrü de kabûl edilmez. Bu sebeble, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın rızâsı, anne ve babanın rızasındadır. Allahü teâlânın gazâbı, anne ve babanın gazâbındadır.” buyurmuştur.
İbn-i Amr şöyle rivâyet etti: Birgün Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûruna birisi geldi ve; “Yâ Resûlallah! Sizinle beraber gazâya, cihâda gelmek isterim” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Annen ve baban var mı?” buyurdu. O da; “Var” dedi. Resûlullah; “Onun yanında bulun, senin cihâdın budur, ona hizmet et” buyurdu.
Yine Buhârî ve Müslim’de bildirilen hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem buyurdu ki: “Size büyük günahların en büyüğünü bildireyim mi?” Eshâb-ı Kirâm; “Evet bildir yâ Resûlallah” dediler. Server-i âlem; “Allahü teâlâya şirk koşmak, ana ve babaya âsî olmaktır” buyurdu ve bir yere dayanmakta iken doğruldu. Sonra; “İyi dinleyin! Bir de, yalan yere şehâdettir” buyurdu. Bakınız Fahr-i âlem ( aleyhisselâm ) ana-babaya isyanı, onlara fenâ muâmele etmeyi, onların hukukuna riâyet etmemeyi, Allahü teâlâya şirk koşmakla beraber zikretti. Yine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Başakakıcı olan, ana-babaya âsi olan, içki içmeye devam eden Cennete giremez” buyurdu. Başka hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, anne ve babasına âsî olana la’net etsin.”
“Ana-babaya âsî olmak hariç, Allahü teâlâ, kıyâmet günü bütün günahları te’hir eder. Ancak, anne ve babasına âsî olanlara ceza vermekte acele eder.” Ya’nî böyle kimselere, âhıretten önce dünyâda ceza verir.
Ka’b-ül-Ahbâr buyurdu ki: “Allahü teâlâ, kul, ana ve babasına âsî olduğu zaman, onu helak etmekte acele eder Kul, anne ve babasına iyilik ve ihsânda bulunduğu müddetçe, ömrü uzun olur. Onlara iyilik etmek, bir şeye ihtiyâç duyduklarında onlara infakta bulunmaktır. Birisi Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yanına geldi ve; “Yâ Resûlallah! Babam malımı elimden almak istiyor” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Sen de, malın da onundur” buyurdu.
İbn-i Abbâs’a, A’râf’ın ne olduğundan ve Eshâb-ı A’râfın kimler olduğundan sorulduğunda buyurdu ki: “A’râf, Cennetle Cehennem arasında bir dağdır. Cennet ve Cehenneme yakın olup, her ikisini de görmesinden dolayı “A’râf denilmiştir. “A’râf’ın üzerinde, ağaçlar, meyveler, nehirler ve pınarlar vardır. Eshâb-ı A’râf’a gelince, bunlar, anne ve babalarından izinsiz cihâda gitmişler ve Allah yolunda savaşmışlardır. Allah yolunda savaşmaları, onların Cehenneme girmelerine mâni olmuş, anne ve babalarına isyan etmeleri de. Cennete girmelerine mâni olmuştur. Onlar, A’râf’ta Allahü teâlânın takdîr edeceği vakte kadar kalır.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etmiştir: “Birgün Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yanına bir kişi geldi ve; “Yâ Resûlallah! Benim güzel hizmet ve ülfet etmeme nâs içinde en çok lâyık ve müstehak olan kimdir?” diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Anandır” buyurdu. O; “Sonra kimdir?” diye sorunca; “Sonra, anandır” buyurdu.
“Sonra kimdir?” diye tekrar sorunca; “Sonra anandır” buyurdu. “Sonra kimdir?” diye dördüncü defa sorunca; “Sonra babandır” diye cevap buyurdular. Görüldüğü üzere, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) anneye iyiliği üç defa tekrar etmiş, babaya iyiliği bir defa zikr etmiştir. Bunun sebebi, annenin şefkati, evlâdı üzerine titremesi daha fazla olduğu gibi, karnında taşıması, doğurması, emzirmesi ve geceleri onun için uykusunu terk etmesi, babaya üstün olan taraflarıdır.
İbn-i Ömer ( radıyallahü anh ), annesini sırtına almış tavaf yaptıran bir kişi gördü. O kimse İbn-i Ömer’e; “Ey İbn-i Ömer! Böyle yapmakla annemin hakkını ödemiş oluyor muyum?” diye sordu, İbn-i Ömer; “Onun hakkının yüzde birini ödeyemezsin. Ancak iyi bakarsan, ona yapacağın küçük hizmete çok sevâb verilir” buyurdu.
Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dört kimseyi, tövbe etmedikçe Allahü teâlâ Cennete sokmayacak, Cennet ni’metlerini tattırmayacaktır. Bunlar; devamlı içki içen, faiz yiyen, yetim malını haksız yiyen ve anne ve babasına isyan edendir.”
Diğer hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:
“Cennet, anaların ayakları altındadır.”
“Üç duâ vardır ki, muhakkak kabûl olunur. Bunlar; mazlûmun duâsı, misâfirin duâsı, babanın evlâdına duâsıdır.”
Teyze; iyilik, ikram, ziyâret ve ihsânda anne mertebesindedir. Vehb bin Mürebbih buyurdu ki: “Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma şöyle vahyetti: “Yâ Mûsâ, anne ve babana hürmet et! Kim anne ve babasına hürmet ederse, ömrü uzun olur ve Allahü teâlâ, ona kendisine hürmet edecek bir evlât ihsân eder. Kim anne ve babasına isyan ederse, ömrü kısa olur ve Allahü teâlâ, ona âsi olacak bir evlât verir.”
Ebû Bekr bin Ebî Meryem diyor ki: Tevrat’ta şöyle okudum: “Babasına vuran öldürülür.”
Amr bin Mürre el-Cühenî şöyle rivâyet etti: Bir kişi, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yanına geldi ve; “Ey Allahü teâlânın Resûlü, ben beş vakit namazı kılıyorum, Ramazân-ı şerîf orucunu tutuyorum. Zekâtımı veriyor ve haccımı yapıyorum. Benim için başka birşey var mı?” diye sordu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Kim anne ve baba hukukuna riâyet ederek bunları yaparsa, Peygamberlerle ve sıddîklarla beraber olur” buyurdu. Diğer hadîs-i şerîfde buyuruldu ki:
“İsrâ gecesi bana bir kavim gösterildi ki, ateşten bir dala asılmışlardı. Dedim ki: “Ey Cebrâil, bunlar kimlerdir?” Dedi ki: Bunlar, babalarına ve annelerine dünyâda âsî olanlardır.”
Yine Rivâyet edildi ki: Anne ve babasına âsî olan kimse kabre konduğu zaman, kabri onu öyle bir sıkar ki, kemikleri birbirine geçer, insanların kıyâmet günü en şiddetli azâba düçâr olanları, Allahü teâlâya şirk koşan, zinâ eden ve ana-babasına âsî olanlardır.”
Nasihat: Ey en kuvvetli hukuku zayi eden, ana-baba hakkından gâfil olan, bu husûsta yapması gerekeni unutan kimse! Anne ve babaya iyilik etmek, boynuna borçtur. Sen ise, kusurlara tâbi olarak, onu yerine getirmiyorsun. Zannımca Cenneti istiyorsun. Hâlbuki Cennet, annenin ayakları altındadır. Annen, seni dokuz ay karnında taşıdı. Seni doğururken çok şiddetli sıkıntılara göğüs gerdi. Seni kendi sütü ile besledi. Senin için uykularını terk etti. Senin sıkıntılarına göğüs gerdi. Yemedi yedirdi. Kucağını sana beşik etti. Sana ihsânlarda bulundu. Sana bir hastalık vâki olduğu zaman çok üzüldü. Senin tedâvin için varını yoğunu harcadı. Senin yaşamanla kendi ölümü arasında serbest bırakılsa idi, muhakkak kendi ölümünü, senin yaşamana tercih ederdi. Onun böyle fedâkârlığına karşılık, sen ise ona hep kötü davrandın. İhtiyârladıklarında, birşeye ihtiyâç duyduklarında, sen onu en önemsiz bir iş olarak gördün. O açken, sen tok idin. O susuz iken, sen suya kandın. Çoluğunu, çocuğunu, ona tercih ettin. Çoluk-çocuğun senin elini öperken, sen onları unuttun. Kolay olan işleri zor, kısa olan ömürleri uzun geldi. Allahü teâlâ, seni ona öf demekten nehy etti. Seni, onların hakkında ikâz ederek, dünyâda senin evlâtlarınla seni de cezalandıracağını bildirdi. Âhırette de kendisinden uzak kalacağını bildirdi. Arabî şiir tercümesi:
“Çok gelse de sana, annenin senin üzerinde çok hakkı vardır, Ey adam, senin çok dediğin, annenin yaptığı yanında azdır.
Kaç gece senin için uykusuz kaldı, Bıkmadan usanmadan sana göğüs gerdi.
Seni doğururken çektiği sıkıntıyı bilseydin, Onun sıkıntısından, nice sıkıntılar giderdi senden.
Kucağı senin için bir yatak idi, Arzu ettiğin şey için canını feda etti.
Onun göğsünde içtiğin bal şerbetidir, Gözyaşlarını senin için akıtırdı.
Nice günler kendi aç kalıp sana verdi, Sen küçük olduğun için sana merhamet ederdi.
Hevâsına tâbi olan akıl sahibine yazıklar olsun, Gözü gördüğü hâlde kalbi a’mâ olana yazıklar olsun.
Ananın duâsını al, devamlı onun duâsına rağbet et, Zîrâ sen, her zaman onun duâ ettiği şeye muhtaçsın.”
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) anlatır: “Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) zamanında, Alkame adında bir genç vardı. Hep tâat üzere olup, kış ve yaz oruç tutar, geceleri sabaha kadar ibâdet ederdi. Birgün fenâlık geçirdi, dili tutuldu. Durumu, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) haber verdiler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) onun yanına, Hazreti Ali ile Ammâr bin Yâsir’i (r.anhüm) gönderdi. Onlar, Alkame’ye Kelime-i şehâdeti söyletmek için çalıştılarsa da, dili dönmedi. Hazreti Ali, Bilâl-i Habeşî’yi ( radıyallahü anh ) Resûlullaha gönderdi ve durumu bildirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Alkame’nin anası babası var mı?” buyurdu. Orada bulunan Eshâb-ı Kirâm, yaşlı bir annesi var, dediler. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Annesini buraya getirin” buyurdu. Hemen annesini çağırdılar. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Alkame’ye ne oldu, anlat! Seninle geçinmesi nasıldır?” buyurdu. Annesi şöyle anlattı: “Yâ Resûlallah! Alkame çok iyidir. Zâhiddir (dünyâya düşkün değildir), hep ibâdet ve tâat üzeredir. Ama ben ondan râzı değilim. Çünkü o, hanımının rızâsını benim rızâmdan önde tutmaktadır.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Dilinin tutulması bu yüzdendir. Ona hakkını helâl et dili açılsın” buyurdu. Annesi; “Ey Allahü teâlânın Resûlü! O benim hakkıma çok riayetsizlik etti. Hakkımı helâl etmem” dedi. Resûlullah efendimiz; “Ey Bilâl! Eshâbı topla. Etrâftan odun toplasınlar. Alkame’yi yakacağız. Çünkü annesi ondan râzı değildir” buyurdu. Annesi; “Yâ Resûlallah! Benim oğlumu, benim gözümün önünde mi yakacaksınız? Kalbim buna nasıl dayanabilir?” deyince, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Cehennem ateşi, dünyâ ateşinden çok daha kızgın ve yakıcıdır. Sen ondan râzı olmadıkça, onun hiçbir itaati makbûl değildir” buyurdu. Annesi feryâd ederek; “Yâ Resûlallah! Ben ondan râzı oldum. Hakkımı, helâl ettim” dedi ve eve gitti. Eve gittiğinde Alkame’nin sesini duydu. Kelime-i şehâdet söylüyordu. Dili açılmıştı. Aynı gün vefât etti. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), cenâze namazını kıldırdı ve defnettiler. Sonra; “Ey Eshâbım, ey Muhacir ve Ensâr! Hanımını annesinden üstün tutana, Allahü teâlâ ve melekler la’net ederler. Onun farz ve nafile ibâdetleri kabûl edilmez” buyurdu.
Büyük günahlardan biri de, hangi yolla olursa olsun haram yemektir. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin yüzseksensekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Aranızda birbirinizin mallarını, hırsızlık, kumar ve gasp gibi haksız (bâtıl) sebeblerle yemeyin ve insanların mallarından bir kısmını, bile bile yalan şahitliği gibi günahla yemek için o malları rüşvet olarak hâkimlere aktarmayın” buyuruluyor. Bâtıl yolla yemek iki türlüdür. Birincisi; başkasının malını zulüm yoluyla, ya’nî gasp, hiyânet ve çalmakla ele geçirip yemek ve kullanmaktır, ikincisi; başkasının malını, şaka, kumar ve eğlence gibi yollarla ele geçirmektir.
Sahîh-i Buhârî’de rivâyet edilen hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Bir takım kimseler, Allahü teâlânın müslümanlara tahsis buyurduğu malında, haksız olarak tasarruf ederler. Onlar için kıyâmet gününde Cehennem muhakkaktır.” buyurdu.
Sahîh-i Müslim’de rivâyet edilen hâdîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Çok kimse vardır ki, yedikleri, içtikleri ve giydikleri haramdır. Sonra ellerini kaldırıp duâ ederler. Böyle duâ nasıl kabûl olunur?” buyurdu.
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ), birgün Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ); “Yâ Resûlallah! Duâ buyur da, Allahü teâlâ benim her duâmı kabûl etsin” dedi. Resûl-i ekrem ona; “Yâ Enes! Duânın kabûl olması için, helâl lokma ye!” buyurdu. Bir kimse haram yerse, kırk gün onun duâsı kabûl olunmaz. Beyhekî’nin Resûlullah efendimize isnâdıyla rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, rızıklarınızı aranızda taksim ettiği gibi ahlâkınızı da taksim etti. Dünyâyı, sevdiğine de, sevmediğine de verdi. Dindarlığı, sâdece sevdiğine verdi. Allahü teâlâ kime dindarlığı vermiş ise, muhakkak onu sevmiştir. Kul haram kazanır, bunu harcarsa, buna bir bereket verilmez ve onunla sadaka vermiş ise sadakası kabûl olmaz. Saklarsa, Cehenneme gidinceye kadar ona yolluk olur. Allahü teâlâ, kötülükle kötülüğü yok etmez, iyilikle kötülüğü yok eder.”
İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Dünyâ, halvet ve yeşilliktir. Kim dünyâda helâlden kazanır ve yerinde harcarsa, Allahü teâlâ ona sevâblar verir ve onu Cennetine vâris kılar. Kim de helâl olmayan yerden kazanır da, harcarsa, Allahü teâlâ onu Cehennemine atar. Nice nefsinin haram isteklerine dalmış kimseler vardır ki, muhakkak bunlar kıyâmette Cehenneme atılacaklardır” buyurdu.
Diğer bir hadîs-i şerîfte; “Malın helâlden mi, haramdan mı geldiğini düşünmeyenler, Cehenneme neresinden atılırsa atılsınlar, Allahü teâlâ onlara acımıyacaktır” buyuruldu.
Yûsuf bin Esbât da; “Genç bir kimse Allahü teâlâya ibâdet ettiğinde, şeytan avânesine der ki; “Bakınız bakayım yediği içtiği helâlden mi?” Eğer yediği içtiği haramdan ise; “Bırakın boş yere yorulsun. Haram yemesi bize yeter” der. Zîrâ, haram yiyen kimsenin ibâdeti kendine fayda vermez.” Bunu, şu hadîs-i şerîf te’yîd etmektedir. “Çok kimseler vardır ki, yedikleri, içtikleri ve giydikleri haramdır. Sonra ellerini kaldırıp duâ ederler. Böyle duâ nasıl kabûl olunur?”
Diğer bir hadîs-i şerîfte de; “Beyt-ül-makdis’de bir melek, her gece ve gündüz şöyle nidâ eder: Haram yiyenlerin ne farzları, ne de sünnetleri kabûl olmaz” buyuruldu.
Abdullah bin Mübârek buyurdu ki: “Şüpheli olan bir kuruşu sahibine geri vermek, bin lira sadaka vermekten daha hayırlıdır.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir kimse haram maldan hac yapsa ve lebbeyk (Yâ Rabbî) dese, bin melek ona der ki; lâ lebbeyk ve sa’deyk (sana karşılık yok), haccın reddedilmiştir.” Yine bir hadîs-i şerîfte; “On liralık elbisenin, bir lirası haram olsa, o elbise ile kılınan namazlar kabûl olmaz” buyuruldu. Vehib bin Verd, nereden geldiğini anlamadan birşey yemezdi.
İbn-i Abbâs buyurdu ki: “Karnına haram giren kimsenin ibâdetini, tövbe etmedikçe Allahü teâlâ kabûl etmez.”
Süfyân-ı Sevrî buyurdu ki; “Haram para ile sadaka veren, câmi yaptıran, hayrat yapan, kirlenmiş elbiseyi idrar ile yıkayana benzer ki, daha çok pislenir. Elbise, ancak su ile temizlenir. Günahlar da, ancak helâl yemekle örtülür.”
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Bizler, harama düşmek korkusu ile helâllerin ondadokuzundan kaçındık!”
Ka’b bin Acere’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Haram ile gıdâlanan beden, Cennete giremez.”
Şöyle anlatılır: Hazreti Ebû Bekr, hizmetçisinin getirdiği sütü içti. Sonra bu sütün helâlden olmadığını anlayınca, parmağını boğazına sokarak kay etti. O kadar zahmetle çıkardı ki, ölüyor sandılar. Sonra; “Yâ Rabbî! Elimden geleni yaptım. Mi’demde ve damarlarımda kalan zerrelerinden sana sığınırım” dedi ve; “Resûl-i ekremden işittim; “Haram ile beslenen vücûdun ateşte yanması daha iyidir.” buyurdu. Bunun için vücûdumun bu haram lokma ile beslenmesinden korktum” diye Allahü teâlâya niyazda bulundu.
“Haram ile gıdâlanan beden, Cennete giremez” hadîs-i şerîfinin isnadı sahihtir. Ulemâ dediler ki: “Bu hadîs-i şerîfe; Mekkâs (haksız vergi alan), hâin, hırsız, hilebaz, faiz yiyen ve yediren, yalancı şâhidlik yapan, yetim malını haksız yiyen, birşeyi âriyet alıp sonra inkâr eden, rüşvet yiyen, ölçüyü ve tartıyı eksik yapan, birşey satıp da malın ayıbını gizliyen, kumar oynıyan, sihir yapan, falcılık yapan, zinâ eden v.b. dâhildir.”
19) Les manuserits arabes de- I’Escurial cild-3 sh. 280
20) Brockelmann Gal-2 sh. 46 Sup-2 sh. 45
21) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 396, 597, 1086
22) Eshâb-ı Kirâm sh. 413
İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ZERKEŞÎ (Muhammed bin Bahadır)
Tefsîr, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Bahadır bin Abdullah’tır. Ebû Abdullah künyesini aldı. Bedruddîn lakabı verildi. Aslen Türk olduğu için, Türkî nisbet edildi. Zerkeşî nisbetiyle meşhûr oldu. 745 (m. 1344) senesinde Kâhire’de doğdu. Kırkdokuz yaşında iken, 794 (m. 1392) senesinde Kâhire’de vefât etti. Karâfet-üs-sugrâ’da Emîr Bektemûr Sakî türbesi yakınına defnedildi.
İlimle uğraşan insanlar arasında doğup büyüyen Ebû Abdullah Zerkeşî, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri öğrendikten sonra, Mısır’da Şafiî mezhebi reîsi ve Kâmiliyye Medresesi hadîs İmâmı olan Ebû Muhammed Abdürrahîm Esnevî’nin talebesi oldu. Esnevî’nin ( radıyallahü anh ) en mümtaz talebeleri arasında yer aldı. Ayrıca Sirâcüddîn Ömer bin Raslan Bulkinî ve Nâsıruddîn Ebû Abdullah Moğoltay bin Kılıç Bekçari, İbn-i Kesîr, Ezraî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Daha sonra Haleb’e gitti. Haleb’de Şihâbüddîn Ezraî, Selâhuddîn bin Ebî Ömer İbni Kesîr, İbn-i Emîle ve daha birçok âlimin derslerine devam etti. Allahü teâlânın dînini öğrenmek için çok çalıştı. Hocalarından öğrendiklerini, duyduklarını, yazıp ezberlerdi. Fıkıh, usûl, tefsîr ve hadîs ilimlerinde söz sahibi oldu. Bir müddet Şam’da kadılık yaptı. Kâhire’ye geri döndü.
Karâfet-üs-sugrâ’daki Kerîmüddîn hânegâhı başmüderrisliğine ta’yin edildi. Yıllarca insanlara ilim öğretip, dînî mes’elelerinin hâlli için Şafiî mezhebine göre fetvâ verdi. İnsanlara Allahü teâlânın dînini öğretmek için gayret sarfetti. Sık sık nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenip, Muhammed aleyhisselâmın bildirdiklerine tâbi olmayanın Cehennem ateşinden kurtulamayacağını anlatırdı. Çok mütevâzi, zühd ve takvâ sahibi bir âlim olan Bedruddîn Zerkeşî, çok fakir olmasına rağmen, fakirliğinden hiç şikâyetçi olmazdı. Vaktinin bir kısmını kitap satan yerlerde geçirir, orada gördüğü kitaplardan notlar alırdı. Alacak parası bulunmadığından, kitap satın alamazdı. Hiçbir dünyâ meşgalesi, onu ilimden alıkoyamazdı, ömrünü, yalnız Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi.
Zerkeşî ( radıyallahü anh ), kırkdokuz senelik ömrü içinde, birçok talebe yetiştirdi.
Talebelerinden Şemsüddîn Bermâvî meşhûr oldu.
Pekçok kıymetli eserin de müellifi olan Zerkeşî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Hadim aler-Râfiî ver-ravveda”, “Şerh-i Minhâc”, “Şerh-i Dîbâc”, “Şerh-i Cem’-il-cevâmî”, “Şerh-ül-Buhârî”, “Tenkîh”, “Şerh-i Umde”, “Şerh-i Tenbîh”, “El-Bahr fil-usûl”, “Selâsil-üz-zeheb”, “El-Burhân fî ulûm-ül-Kur’ân”, “El-Kavâid fil-fıkh” “Ahkâm-ül-mesâcid”, “Tahric-i ehâdîs-ir-Râfiî”, “Tefsîr-ül-Kur’ân-il-azîm” ve “En-Nektü alâ İbn-is-Salâh”. Ayrıca “Ukûd-ül-cemân fî vefeyât-il-a’yân” adlı eseri meşhûrdur.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 158
2) Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 397
3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 335
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1087
5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 121İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ZEYLA’Î (Fahreddîn Osman bin Ali)
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Osman bin Ali bin Muhammed el-Bâri’î ez-Zeyla’î’dir. Künyesi Fahreddîn olup, Ebû Muhammed künyesi ile tanınırdı. “Zeyla’î” nisbeti ile meşhûr oldu. Zeyla’, Kızıldenizin Habeşistan sahilinde bir kasabadır. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. Fıkıh, nahiv ve ferâiz bilgilerinde büyük bir âlim olarak yetişti ve meşhûr oldu. 705 (m. 1305) senesinde Kâhire’ye gelip ders ve fetvâ verdi. Takrir ve incelemelerde bulundu. Fıkıh ilminin yayılmasında büyük hizmeti oldu. Çok kıymetli şerhleri ve te’lîf eserleri vardır. 743 (m. 1343) senesi Ramazan ayında, Mısır’da vefât etti. Buradaki Karâfe kabristanına defnedildi.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- Şerhu Câmi’ıl-kebîr:
İmâm-ı Muhammed Şeybâni hazretlerinin “Câmi’ul-kebîr” adındaki kitabının şerhidir. 2- Tebyîn-ül-hakâik fî şerhi Kenz-id-dekâik; “Kenz” kitabını şerh ederek, bu ismi vermiştir. “Tebyin” kitabı, Ahmed bin Muhammed Şelbî’nin, haşiyesi ile birlikte 1313 senesinde Mısır’da ve sonra Beyrut’ta basılmıştır. Güvenilir ve makbûl bir eserdir. Şelbî, 1031 (m. 1621) senesinde Mısır’da vefât etmiştir. 3- Şerh-ül-muhtâr Abdullah-i Mûsulî’nin eserinin şerhi olup, Hanefî fıkhına dâir yazılan kıymetli eserlerdendir. 4- Bereket-ül-kelâm alâ ehâdis-il-ahkâm-il-vâla’a fil-Hidâye ve sâir-il-kütüb.
Hadîs ilmi âlimesi. İsmi, Zeyneb binti İsmâil bin İbrâhim bin Sâlim bin Sa’d bin Risâb İbn-ül-Habbâz, lakabı Ümmet-ül-azîz’dir. 659 (m. 1258) senesinde Cemâzil-evvel ayının sonunda doğdu. 750 (m. 1343) senesinde vefât etti.
Ailesi tarafından sâliha, afife bir hanım olarak yetiştirilen Ümmet-ül-azîz, çok zekî ve akıllı idi. Babası, onu, ilim öğrenmesi için ba’zı âlimlerin yanına götürdü, İbn-i Abdüddâim’den hadîs-i şerîfler dinletti. Ba’zı âlimlerin hadîs-i şerîf cüzlerini dinlettirdi. Ayrıca, Hasen bin Hüseyn İbn-ül-Mehîr, Abdürrahmân bin Me’âlî, Mut’ım, Ömer bin Hâmid bin Abdürrahmân, Yûsuf İbni Mektûm gibi âlimlerden ilim öğrendi. Bir müddet, Abdullah bin Ebî Amr el-Makdisî gibi âlimlerin derslerinde bulundu. Âlime, fakîhe, muhaddise bir hanımefendi idi.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 118
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 199İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ZEYNÜDDÎN ÂMİDÎ (Ali bin Ahmed)
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Âmid (Diyarbakır) şehrindendir. İsmi, Ali bin Ahmed bin Yûsuf bin Hıdr el-Âmidî olup, lakabı Zeynüddîn’dir. Aslen Âmidli olan Âmidî’nin, doğum ve vefât târihleri ve hâl tercümesi hakkında kaynaklarda fazla ma’lûmât yoktur. Vefât târihi 710 (m. 1310 ve 714 (m. 1314) olarak bildirilmiştir. Keşf-üz-zünûn’da ise 762 (m. 1361) olduğu yazılıdır.
Memleketi olan Âmid’den Bağdad’a gelen Zeynüddîn ( radıyallahü anh ) orada yerleşti. Abdüssamed ve Ebi’l-Ceyş-il-Mükrî ve zamanında bulunan başka âlimlerin sohbetlerinde bulunup ilim öğrendi. Fıkıh âlimi olarak yetişti. Her işinde doğru, sâdık, heybetli bir zât idi. Firâsetinin kuvvetliliğinde, zihninin, anlayış, akıl ve idrak kuvvetinin keskinliğinde çok üstün idi. Rü’yâ ta’biri ilminde çok ileri idi. Türkçe, Arabî, Fârisî, Rumca, Moğolca gibi çeşitli lisanları çok iyi bilirdi. Kitap alıp satardı. Bu işi kendisine ticâret edinmişti. Çok kitap topladı. Kitapların fiatlarını unutmamak için sonlarına etiket yapıştırırdı.
Kitaplar üzerinde ihtisası çoktu. Birisi gelip; “Falanca kitabın birinci cildini istiyorum” dese, kalkar, hiç aramadan o kitabı çıkarır, kitabı görür görmez; “Bu kitap, falan zâtındır. Şu ilme âittir, içinde şu bilgiler vardır” derdi. Bunları söylerken hiç hatâ etmezdi. Eğer o kitap iki ayrı zât tarafından yazılmış ise, onların isimlerini de ayrı ayrı söylerdi. Bu iki zâttan hangisinin kalemi daha kuvvetli ise, onu da ayrıca bildirirdi. Bunları söylerken yanıldığı hiç görülmezdi. Boş durmaz, devamlı işinin başında bulunurdu. Diğer zamanlarında ilim ile uğraşırdı. Yanına gelenler olursa, onları da kabûl eder, onlarla da meşgûl olurdu.
Garîb rü’yâlar görmek ve rü’yâları ta’bir etmekle de tanınmış ve meşhûr olmuştu.
Bir defasında dostlarından ba’zıları ona birşey hediye etmişlerdi. Hırsızın birisi gelip, gizlice o şeyi çaldı ve bu şeyi gizlice götürüp bir tanıdığına emânet olarak bıraktı. Diğer taraftan Zeynüddîn hazretleri rü’yâsında, vefât etmiş olan hocası Mecdüddîn Abdüssamed’i gördü. Hocası ona, kaybolan eşyayı kimin çaldığını ve kime emânet olarak bıraktığını söyledi. Zeynüddîn, kaybolan eşyasının bulunduğu kimseye gidip; “Filan kimsenin sana emânet olarak bıraktığı şeyi bana ver!” buyurdu. O da, bu zâtı, eşyayı kendisine emânet bırakan kimsenin gönderdiğini zannederek buna verdi. Daha sonra eşyayı çalmış olan hırsız, emânet bıraktığı kimsenin yanına gelip emâneti istediğinde, o kimse çok hayret edip; “Bir kimse gelerek ve sizin isminizi söyleyerek onu istedi. ben de verdim” dedi. Hırsız, eşyayı çalarken ve bu kimseye teslim ederken yanında kimsenin bulunmadığını, bu hâlin çok hayret verici olduğunu düşünüp, yaptığına pişman oldu. Zeynüddîn hazretlerinin garîb rü’yâları çoktur. Böyle rü’yâlarını yazardı. Bunlardan birini kendisi şöyle anlattı: “Bir defasında rü’yâmda bir zât gördüm. Bana kızartılmış tavuk ikram etti. O tavuğu yemeğe başladım. Uyandığımda, tavuğun bir kısmı elimde idi.”
Zeynüddîn Ali bin Ahmed el-Âmidî hazretlerinin ba’zı tasnifleri vardı. Birkaçının isimleri şunlardır: Et-Tebrîr fit-ta’bîr, Te’ânî, Ta’bîr-ül-menâmât, Te’âlîk fil-fıkh.
¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾
1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 21
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 32
3) El-A’lâm cild-4, sh. 257
4) Keşf-üz-zünûn sh. 247İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ ZEYNÜDDÎN MÛSULÎ (Ali bin Hüseyn)
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen, lakabı Zeynüddîn’dir. Fıkıh, usûl, kırâat, nahiv, edebiyat ilimlerinde âlim ve şâirdir. 681 (m. 1282) senesinde Musul’da doğdu. 755 (m. 1354) senesinde Musul’da vefât etti. İbn-i Şeyh-ül-Uveyne ismiyle de tanınmıştır. Uveyne, pınarcık ma’nâsındadır. Bu ismi alması, dedesinin bir işi sebebiyle olmuştur. Dedesi sâlih, evliyâ bir zât olup, Musul dışında kendisine mahsûs bir zaviyede otururdu. Bulunduğu yerde su yoktu. Uzaktan taşınıyordu. Bir gece rü’yâsında, zaviyesinden bir yerde su çıktığını gördü. Uyanınca, rü’yâsında gördüğü yeri kazdı. Oradan, gayet tatlı, nefis bir pınar çıktı. Bu sebeble kendisine Şeyh-ül-Uveyne, torunu olan Zeynüddîn Mûsulî’ye de ondan dolayı İbn-i Uveyne denilmiştir.
Zeynüddîn Mûsulî, Musul’da yetişip, zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Sonra hacca gitti. Kırâat ilmini, Vâsıtî ed-Darir’den öğrendi. Şeyh Şemsüddîn bin Verrâk’dan, “Şâtibiyye’yi okudu. Fıkıh ve usûl ilmini, Seyyid Rukneddîn Esterâbâdî’den, nahiv ilmini; Şemsüddîn il-Muîd, Şemsüddîn Fadlullah el-Hicrî’den ve Mezhebüddîn en-Nahvî’den öğrendi. Usûl kitaplarından ba’zılarını Tâceddîn İbni Baltacı en-Nahvî’den dinledi. Ondan icâzet aldı. Begavî’nin Sünen’inden çoğunu Tâcüddîn Abdullah İbni Meâfi’den dinledi. Hacca gittiğinde, Hicaz âlimlerinden istifâde etti. Dımeşk’a da gidip, orada bulunan âlimlerden ilim aldı. El-Mezâ’dan ve es-Salâdî’den hadîs-i şerîf dinledi. Bağdad’a gidip, orada zamanın âlimleri ile görüşüp istifâde etti. İfâdesi ve ibâresi (yazarak anlatması) gayet güzel idi.
Herkes ondan istifâde edebilirdi. Mert, mütevâzi, fakirlere yardımcı olan bir âlim idi. Kıymetli eserler yazmıştır.
Usûl ilmine dâir olan “Muhtasarı İbn-i Hacîb” adlı eseri ve İbn-i Sâ’âtî’nin, “El-Bedî” adlı eserini şerh etmiştir. Kazvinî’nin Şafiî fıkhının fürû’una dâir “El-Hâviyyis-sagîr” adlı eseri topladı. Sekkâfa’nin “Miftâh-ül-ulûm” adlı eserini şerh etti. İbn-i Mâlik’in “Teshil” adlı eserine ve “Münteh-es-suâl vel-emel fî ilm-il-usûl vel-cedel” adlı esere şerh yazdı.
Hindistan’da yetişen meşhûr evliyâdan. Hâce Nizâmüddîn-i Evliyânın talebesidir. Hocasına yakın olmak ni’metine kavuşan seçilmişlerden idi. Gıyâspûr şehrinde otururdu. Doğum ve vefât târihleri kat’î olarak tesbit edilememiş ise de, 684 (m. 1285) senesi civarında doğup, 8. asrın sonlarında vefât ettiği bilinmektedir. Vefât târihi, Keşf-üz-zünûn’da 889 (m. 1493) olarak bildirilmiştir ki, bu mümkün değildir.
Çok ilim tahsil eden Ziyâüddîn Bernî’nin hafızası pek kuvvetli idi. Âlim ve sâlih zâtların sohbetlerinde bulunmaktan büyük zevk alırdı. Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ hazretlerinin bereketli sohbetlerine devam ederdi. Bilhassa Emîr Hüsrev Dehlevî ve Emîr Hasen Senceri ile yakınlıkları vardı. Devamlı onlarla beraber bulunurdu.
Güzel huylu, kültürlü, hoşsohbet, güzel latifeler yapan neş’eli bir zât idi. Sultan Muhammed Tuğluk ve Fîrûz Şah zamanlarında, sarayda vazîfe aldı. Bu iki sultan devirlerinde, sultânın yakın adamlarından, güvendiği kimselerden idi. Târih ilminde de söz sahibi olan Ziyâüddîn Bernî, meşhûr Târih-i Fîrûz Şah isimli târih kitabının da sahibidir. Bundan başka eserleri de vardır.
Tasavvuf yolunda ilerlemek arzusunda bulunan ve bu yolda çok gayretli olan Mevlânâ Ziyâüddîn Bernî ( radıyallahü anh ), hiçbir zaman dünyalık toplamak gayretinde, telâşında olmamıştır. Kendisine yetecek kadar şeylerle yetinir, daha fazlasını elinde bulundurmazdı. Hâce Ziyâüddîn Bernî, “Hasretnâme” isimli eserinde şöyle anlatır: “Bir zaman, hocam Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın sohbetinde bulunuyordum. O gün rûhlara hayat veren bereketli sohbetlerinde, sabahtan kuşluk vaktine kadar bulundum. Bu sırada birçok kişi, ona talebe olmak üzere geldi. O da gelenlerin hepsini kabûl etti. O esnada kalbimden geçti ki: “Eskiden büyük zâtlar, kendilerine talebe olmak üzere gelenleri kabûl etmekte ihtiyâtlı davranırlar, her geleni hemen kabûl etmezlerdi. Bizim hocamız ise, gelenlerden hiçbirini ayırmıyor, hepisini kabûl ediyor.” Ben bu düşünceler içinde iken, bir ara bunu kendisine suâl etmek bile istedim. Allahü teâlânın izni ile benim bu düşüncelerimi anladı. Bana dönerek tebessüm etti ve; “Bana istediğini sor ama, gelen herkesi niçin kabûl ettiğimi sorma” buyurdu. Sonra da şöyle devam etti; “Talebe olmak üzere gelenlerin hepsini kabûl ettiğimizi, ihtiyâtlı davranmadığımızı düşünüyorsunuz. Bizim böyle davranmamızın üç sebebi vardır. Birincisi; tecrübe ile anlıyorum ki, bize talebe olmak üzere gelenlerin hemen hepsi, günah işlemekten sakınan, namazlarını devamlı olarak ve cemâatle kılan, emirleri yapmakta gevşek davranmayan, istîdâd sahibi kimselerdir. Bunun için onları kabûl ediyorum, ikincisi; ma’nevî olarak acizlik ve ihtiyâç içinde kapımıza gelip; “Bütün günahlarıma tövbe ettim” diyen bir kimseyi geri göndermek gönlümüze hiç hoş gelmiyor. Bize talebe olanlardan hepsinin, günahlardan uzak durduğu, tövbesini bozmadığı da meydandadır. Üçüncü ve en mühim sebep de; hocam Ferîdüddîn Genc-i Şeker, bana icâzet ve hilâfet verirken böyle işâret buyurmuştur.” Bu açıklamadan sonra, ona olan muhabbetim daha çok arttı.
Hindistan ulemâ ve evliyâsından. Seyyiddir. Bedâyûnlu idi. Bedâyûnî, Nahşebî, Dehlî ve Hindî nisbet edildi. Şeyh Hamîdeddîn Nâgûrî’nin torunu ve halifesi olan Şeyh Ferîd’in talebesi idi. Ondan ilim öğrenip, feyz aldı. Hindistan’da onun devrinde Ziya isminde üç kimse vardı. Biri Nahşebî diğerleri, Ziya Semnânî ve Ziya Bernî idi. Ziya Semnânî, zamanın büyük evliyâsı Nizâmüddîn Evliyâ’ya muhalifti. Ziya Bernî, Nizâmüddîn Evliyâ’yı çok severdi ve onun talebesi idi. Ziya Nahşebî ise, Nizâmüddîn Evliyâ’ya muhalif değil ise de, talebesi de değildi. Herkesten uzak bir hayat yaşardı. Kimseyi beğenmemezlik etmez, kimseye de gönül bağlamazdı. Bedâyûn’daki, isimsiz ve ıssız zaviyesinde kitap yazmakla meşgûl olurdu. “Silk-üs-sülûk”, “Aşere-i mübeşşere”, “Külliyât”, “Cüz’iyyât”, “Tûtinâme” adlı eserlerinden başka, daha birçok te’lîfleri vardır. Eserleri daha çok, açıklanması zor mes’elelere dâirdir. “Silk-üs-sülûk” adlı eseri, güzel ve te’sîrli bir dille yazılmış olup, evliyânın hikâyelerini ve sözlerini ihtivâ etmektedir. Eserlerinde, kendi yazdığı pekçok şiirleri vardır. 751 (m. 1350) yılında Bedâyûn’da vefât etmiştir.
Ziyâüddîn Nahşebî ( radıyallahü anh ), “Silk-üs-sülûk” adlı eserinde buyurdu ki: Büyüklerden biri, bir kadınla evlendi. Gece olunca, ona; “Ey hanım, pijamamı hazırla yatacağım” dedi. Hanımı; “Efendim, senin Mevlâ’n (efendin) yok mu?” dedi. “Vardır” buyurdu. “Senin Mevlâ’n uyur mu, uyumaz mı?” dedi. “Uyumaz” buyurdu. “Mevlâ’n uyanık iken sen uyumaktan haya etmez misin?” dedi. İnsan, ölüm, fakr ve ateşin (Cehennemin) koşu meydanındadır. Allahü teâlâ onun terbiyecisi, Peygamberler sürücüsü, kitaplar öncüsüdür, o ise serkeştir. Dinle, iyi dinle! Birgün Mûsâ aleyhisselâma; “Kavminin içindeki sâlihleri diğerlerinden ayır!” diye emir geldi. Mûsâ aleyhisselâm seslendi. Halkın çoğu çıkıp ayrıldı. “Bunlar arasında daha sâlih olanları seç!” emri geldi. Mûsâ aleyhisselâm yetmiş kişiyi ayırdı. Tekrar emir geldi. Yetmişten yedi kişi ayırdı. Yine emir geldi, yediden üç kişi ayırdı. Allahü teâlâ, Mûsâ’ya (aleyhisselâm):
“Bu üç kişi kullarımdan, Rablerine en çok buğz edenlerdir.” “(Sâlihler) sözünü duyunca, kendilerini sâlihlerden saydılar” diye vahy geldi. Kardeşim! Bu yol öyle bir yoldur ki, tâat ediyorum iddiasında olan kimse, tâat etmeyenden daha kötüdür. Kardeşim, eskiden öyle insanlar vardı ki, başkalarının günah işlediklerini duysalar, sıtmalı gibi titrerlerdi. Senin ise kendi günâhından için yanmıyor. Eskiden bir âdet vardı; güller açınca, insânlar oyun oynarlar, eğlenirlerdi. Bu sebebtendir ki, her sene güllerin yetişme, açılma zamanı gelince, Ma’rûf-i Kerhî hazretleri üzülür; “Gül açtı, şimdi insanlar oyunla meşgûl olacaklar” derdi.
Büyüklerimiz diyorlarki, bir kimsenin kendinin emri altında olması, nefsinin emri altında olmasından iyidir. Dervişlerden biri, Cum’a günleri dışarı çıkar, kimi görse; “Mescide hangi yoldan gitmeli?” diye sorardı. Birisi ona; “Senelerdir mescide gidersin, yolu öğrenemedin mi?” dedi. “Biliyorum, ama gittiğimiz yolda mahkûm olmak, hâkim olmaktan daha iyidir” derdi.
Dinle, iyi dinle! Vehb bin Münebbih anlatır: Ka’b-ül-Ahbâr, mescidde arka saflarda durur. Ona; “Bunun altında hangi sır gizlidir?” diye sordular. Buyurdu: “Tevrat’ta okudum ki, Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden öyle insanlar vardır ki, onlardan biri başını secdeye koyunca, başını secdeden iyice kaldırıncaya kadar, Allahü teâlâ onun arkasında olanı mağfiret eder. Ben de hepsinden geride dururum, umarım ki, öyle birisinin secdesiyle benim işim görülsün.” Kıt’a:
Nahşebî, sözlerinin arasında, Damlaya ne için ırmak söylersin. Herkes tufeyli olmak ister sana, Gerçi sen de birine tufeylisin.
Büyük şeyh Abdullah İbni Hafif (kuddise sirruh) hastalanmıştı. Bir doktor geldi ve; “Ey Şeyh hastalığın nedir?” dedi. “Vücûd gidince, hastalık da gider” buyurdu.
Cihanı, karıncanın gözünden daha küçük gören Muhammed Vâsi’ buyurdu: “Eğer günâhın kokusu olsaydı, hiç kimse benim yanımda oturamazdı.”
Hâce Ebü’l-Hasen Harkânî buyurdu: “Yakınların yakını, bizim maksadımız olanın yanında uzak kalır. Kardeşim, suya daha yakın olan, daha çok batar, ateşe daha yakın olan, daha çok yanar.”
Derler ki, birgün bir genç, zengin bir kadının kapısına geldi ve; “Ben ona âşık oldum” dedi. Bu haberi kadına ulaştırdılar. Kadın onu çağırdı ve onunla konuşmağa başladı. “Sakın bir daha bu sözü söyleme” dedi. “Edemem ki” dedi. “İkibin gümüş vereyim” dedi. “Yapamam” dedi. Onbin gümüşe kadar çıkardı. Genç, onbin gümüşü duyunca râzı oldu. Kadın bu durumu görünce, onun dilini kesmelerini emretti ve; “Bizi sevdiğini iddia edip de, bize değil malımıza râzı olanın cezası budur” dedi.
Dinle, iyi dinle! Büyüklerden biri, hiç sağına soluna bakmazdı. Birgün Kâ’be’yi tavaf ederken, birisi ona seslendi. Onun tarafına bakmak istedi. Gâibden bir ses işitti: “Bizden başkasına bakan, bizden değildir.” Kardeşim, bu yolda bin sene yürüsen ve hatırından; “Bunu kabûl ederler” düşüncesi geçse, hâlâ makam arzusunda olup, hâlâ istek yolunun yolcusu olduğun anlaşılır. Ey kardeşim, eğer bu yoldan menzile kavuşmak istersen, sakın kendini arada görme! Tâat zengiliğine kavuşmuş olan büyükler, kendilerini dâima müflis olarak, düşünmüşlerdir. Her zaman müflis olanlar ise, kendilerini nasıl zengin yaparlar.
Dinle, iyi dinle! İbrâhim aleyhisselâm ateşe eriştiğinde, ateş ona selâmet oldu. Zira onun kalbi, hakikî ateşle yanmıştı. Bunun içindir ki, “Sen olmasaydın kâinatı yaratmazdım” makamının sahibi, ya’nî Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Benim kadar hiç kimse eziyet çekmedi. Hazret-i İbrâhim’in ateşe atılması belâ değildi. Hazret-i Zekeriyyâ’nın parça parça edilmesi sıkıntı değildi. Belâ ve sıkıntı, bizim başımıza dökülendir. Bizi, gök ve yer ehlinin önüne geçirdiler ve Âdem aleyhisselâmın zürriyetinin günahlarını, benim şefaat eteğime bağladılar” buyurdu.
Râbi’a-i Adviyye’ye sordular ki: “Sen şeytana düşman mısın?” “Hayır”, dedi. “Niçin?” dediler. “Ben dostla o kadar meşgûlüm ki, başkası hatırıma gelmiyor” buyurdu.
Büyüklerden birine; “Dünyâ neye benzer?” dediler. “Dünyâ, benzeri olmaktan daha aşağıdır” buyurdu.
Bir kimse, bir dervişe gidip; “Bir kaç gün seninle beraber olayım” dedi. “Ben olmasam kiminle olacaktın?” diye sordu. “Allahü teâlâ ile” dedi. “Benim olmadığımı kabûl et ve şu anda Allah ile ol” buyurdu.
Birgün dünyâ ehli zengin birisi, bir dervişin evinden su istedi. Ona tatsız, ılık bir su verdiler. “Bu su sıcak tatsızdır” dedi. O derviş; “Ey efendi, biz zindandayız. Zindanda olan iyi su içmez” dedi. Evet, Yahyâ bin Muâz-ı Râzî’yi ( radıyallahü anh ), öldükten sonra rü’yâda gördüler. “Yüksek âlemde sana ne yaptılar?” diye sordular. Buyurdu ki: “Dünyâdan ne getirdin?” dediler. “Zindandan geliyorum; zindandan ne getirilir?” dedim.
Şiblî hazretlerini, öldükten sonra rü’yâda gördüler. “Münker ve Nekîr’in suallerinden nasıl kurtuldun?” dediler. “Siz orada olsaydınız da, benim yanımdan nasıl gittiklerini bir görseydiniz. Bana, “Rabbin kimdir?” dediler. “Rabbim öyle birisidir ki, size, bütün meleklerle birlikte babamın önünde secde etmenizi emr etti; biz o anda babamın sulbünde, bütün kardeşlerimle birlikte sizi görüyorduk” dedim. Melekler; “Biz buradan çekilip gidelim ki, biz ona suâl soruyoruz, o ise hazret-i Âdem’in bütün zürriyetinin cevâbını veriyor” dediler cevâbını verdi.
Ey insan, birgün sabahtan akşama kadar nefsinle harb et. Neler zâhir olacağını bir gör. Merd, nefsinde bir eksik görüp de onunla harb edendir.
Cüneyd-i Bağdadî hazretlerini vefâtından sonra rü’yâ’da görüp; “İşin nereye vardı?” dediler. “Âhıret işi, bizim dünyâda zannettiğimizden daha zordur” buyurdu.
