60 - İMAM-I EBU YUSUF (Rahmetullahi Aleyh) Yetim ve fakirdi Yetmezdi hazineler Biz başıboş değiliz Hayır, vefat etmedi Zulüm payidar olmaz     Yetim ve fakirdi   Hanefi mezhebinde, en büyük müctehiddir. Ve İmam-ı a’zamın, en baş talebesidir.   Asıl adı, Yakub bir İsmail olsa bile, Daha fazla bilinir (Ebu Yusüf) ismiyle.     Yediyüzotuzbir'de, Kufe’de doğan bu zat,   Altmışdokuz yaşında, Bağdat'ta etti vefat.     Ebu Yusüf, önceden, bir çok büyük âlimin, Dersine devam edip, zevkini aldı ilmin.   Sonra talebe oldu, o, İmam-ı a’zama. Yetim olup, derslerde başarılıydı ama.   İmam da, gördü onun çok zeki olduğunu. Derslere, daha sıkı bağlamak için onu,   Fakir ailesinin, geçimlerini, bizzat, Üzerine aldı ki, devamda etsin sebat.   Kendisi anlatır ki: Fakir idi ailem. Bu sebeple elimde, para da olmazdı hem.   Babam da vefat edip, ben yetim kalmış idim. Ve ne yapacağımı, birden şaşırmış idim.   Ben, İmam-ı a’zamın medresesinde iken, Bir ara, baktım annem, çıkageldi aniden.   Dedi ki: (Ey evladım, sen onunla bir misin? Onun ekmeği hazır, sen ise bir yetimsin.   Sen, yiyecek şeylere muhtaçsın bugün asıl. Bir sanat öğrenmeye gayret eyle velhasıl.)   Annem böyle deyince, vazgeçerek ilimden, Bir sanat öğrenmeye, karar verdim içimden.    Bu yüzden gitmeyince, birkaç gün o derslere, Hocam, bunu farkedip, çağırttı medreseye.   Buyurdu ki: (Seni ben, derslerde görmüyorum. Seni, bizden ayıran sebep nedir ey oğlum?)   Ben, (Geçim sıkıntısı) deyince kendisine, Buyurdu ki: (Devam et, sen ilim meclisine.)   Ders bitip, dağılınca bilcümle talebeler, İhsan etti bana çok, para ve hediyeler.   Buyurdu: (Bu paralar biterse, gel yanıma. Sakın ders halkamızdan, ayrılıp gitme ama.)   O paralar bitip de, tam diyeceğim zaman, Söylemeden, çok para eyledi yine ihsan.   Çok maddi ihsanına kavuşmam sebebiyle, İlimden de nasibim çok oldu bilvesile.   İlme, böyle bağladı beni İmam-ı a’zam. Bir tek ders kaçırmayıp, devam ettim muntazam.   Hatta babam ölmüştü, çok üzülüp ağladım. Lakin cenazesinde, bizzat bulunamadım.   Zira gitmiş olsaydım, eğer cenazesine, Gidememiş olurdum, onun bir tek dersine.   O dersi kaçırmanın acısı, yani derdi, Ta kıyamete kadar, bende devam ederdi.   Yetmezdi hazineler   O devirde birinin, hiç oğlu olmuyordu. Lakin o, pek ziyade bunu arzuluyordu.   Dedi: (Eğer bir oğul verirse bana Rabbim, Dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim.)   Böyle adak yapınca düşünmeden hiç bu zat, İhsan etti Allah da, ona bir erkek evlat.   Lakin o, bu nezrini yapmak için, ilk elde, Dört karış boynuzlu bir koç aradı heryerde.   Dört karış uzunlukta boynuzlu bir koç bulmak, Zordu, fakat bir kere yapmıştı böyle adak.   Bir kısım âlimlere sorduysa da o bunu, Lakin bulamadılar, onlar çıkar yolunu.   Bir ahbabı dedi ki: (Sen, bu mesele için, Git Ebu Yusüf’e ki, hallolsun hemen işin.)   Adam, gelip anlattı derdini bu âlime. Dedi: (Lütfen bir çare bulun benim derdime.)   Buyurdu ki: (Çaresi gayet kolay bu işin. Ve lakin bir şartım var, bu işi yapmam için.)   (O şart nedir?) deyince, buyurdu ki adama: (Okumak isteyen çok, mektebimiz yok ama.   Sen, zengin bir adamsın, bu talebeler için, Gayet geniş bir mektep inşa ettirmelisin.)   Adam (Olur) deyince, buyurdu: (Öyle ise, Bir koç ile, bir çocuk bularak getir bana.)   Karışlattı çocuğa, o koçun boynuzunu. Gördüler o karışla, dört karış olduğunu.   Hayran kaldı İmam’ın ilim ve zekasına. Ve başladı hemence, bir mektep inşasına.   Bir kere de hükümdar, evinde zevcesiyle, Münakaşa ederken, bir anlık öfkesiyle,   Dedi ki: (Bu geceyi, benim mülkümde olan, Toprakta geçirirsen, boş ol benden o zaman.)   Sonra sakinleşince, pişman oldu bu lafa. Ve lakin ok yayından çıkmış idi bir defa.   Hemen Ebu Yusüf’ü çağırdı hanesine. Dedi: (Bir hata ettim, bu işin çaresi ne?)   Buyurdu ki: (Mescitte kalsın gece hanımın. Zira geçmez mescidde, senin hükümranlığın.)   Hükümdar çok sevinip, hayran oldu ilmine. Ve onu tayin etti, temyiz reisliğine.   Biri de, bu âlime sordu dini bir sual. (Bilmiyorum) deyince, söylendi ki: (Ne bu hal?   Hazineden, bu kadar alırsınız çok ücret. Yine de bilmiyorum dersiniz, bu ne cüret?)   Buyurdu ki: (Kardeşim, hazineden, bizlere, Bildiklerimiz kadar veriliyor bir kere.   Bilmediğimiz kadar verilse idi eğer, Yetmezdi bunun için, birden çok hazineler.)   Biz başıboş değiliz   Halife Harun Reşid, bir gün Ebu Yusüf’e, Mektup yazıp dedi ki: (Nasihat eyle bize.)   Yazdı ki: (Hak teâlâ, verdi sana bu işi. Lakin bunu, hakkıyle, tam yapamaz her kişi.   Zira mesuliyeti pek çoktur ahirette. Mazlumlar, haklarını senden alır elbette.   Nasıl ki mesul ise, bir çoban sürüsünden, Sultan dahi mesuldür, teb’asının hepsinden.   Yapacaksan bu gün yap, iyi iş, salih amel. Zira hiç belli olmaz, ani gelir hep ecel.   Azabından korkarak, rahmetini umarak, Kulluk eyle Allah’a, halisane olarak.   Kim korkup sığınırsa, Allahü teâlâya, Allah da, onu korur, uğratmaz bir belaya.   Yapacağın işleri, öyle seç ki bu günde, Yarın mahcup etmesin, seni mahşer gününde.   Yok ise amelinde eğer ki ihlas hali, Çarpılır suratına, bir paçavra misali.   Ey Harun, sen yolcusun, al yanına çok azık. Aksi halde mahşerde, fayda etmez pişmanlık.   Kalplerin titrediği, çok korkunç yerdir o yer. Ve asla geçmez o gün, özür ve bahaneler.   Allah’ın huzurunda, o gün bütün ins ve cin, Amel defterleriyle toplanır hesap için.   O gün herkesin başı, korku ile eğilir. Ve bekler ki, hakkında, nasıl hüküm verilir?   O günü düşünüp de, amel etmeyen insan, Öyle pişman olur ki, anlatamaz hiç lisan.   O gün öyle gündür ki, kayar pek çok ayaklar. Allah’ın huzurunda, çetin olur hesaplar.   Cevap verilemezse, olur büyük pişmanlık. Lakin olan olmuştur, çaresi yoktur artık.   Ömür çok az, iş mühim, hayli zordur o hesap. Öyleyse kork Allah’tan, çetindir zira azap.   Ey Harun, hiç güvenme bugün sultanlığına. Zira mahşer gününde, bakmazlar asla buna.   Makam ve mevkilerin, o gün olmaz değeri. Görür herkes karşılık, nasılsa amelleri.   Şunu da bilmiş ol ki, sen başıboş değilsin. Bütün yaptıklarından, hesaba çekilirsin.   Cevabın nasıl olur, onu düşün şimdi sen. Öyleyse cevabını, hazır eyle şimdiden.   Her ne amel ettinse, bir ömür müddetince, Hep amel defterine yazılır ince ince.   Mahşerde, satır satır okunacak sana hep. Günahın okundukça, ne olur halin acep?   Hem o gün bulamazsın kaçacak bir yer dahi. Sen bunların hepsini, göreceksin Vallahi.)   Hayır, vefat etmedi   Yıllarca takib edip hocasının dersini, İlimden, fazlasıyle almıştı nasibini.   Bir tek dersini bile, onun kaçırmayarak, İçtihat makamına yükseldi son olarak.   İlim tahsil ederken, bir gün oldu çok hasta. İyi olma ümidi, kalmamış idi hatta.   Daha sonra, öldüğü zannı ile, bir kişi, İmam-ı a’zama da haber verdi bu işi.   Gidip dedi: (Ya İmam, bugün akşam, şu saat,   Ebu Yusüf, malesef eyledi Hakka vuslat.)   O ise buyurdu ki: (Hayır, vefat etmedi.) Hakikaten az sonra, geldi sıhhat haberi.   Hayret edip, İmam’a dediler: (Efendim, siz, Onun ölmediğini nasıl bilebildiniz?)   Buyurdu ki: (O, ilme, eyledi hayli hizmet. Onun meyvelerini almadan ölmez elbet.)   O, İmam’ın ilmini yaymakla oldu meşhur. Bu hususta ilk kitap yazan da, o olmuştur.   Fıkıh âlimlerimiz, yedi derecededir. En yüksek derecesi, dinde müctehidlerdir.   Amelde, bugün mevcut dört mezhebin reisi, Bu, birinci guruba girerler herbirisi.   İkincisi, mezhepte müctehid olanlardır. İmam-ı Ebu Yusüf işte bu guruptandır.   Hadis-i şeriflerden, üçyüzbinini, bu zat, Hem ravileri ile, ezberlemişti bizzat.   İmam vefat edince, bazı talebesine, Ders verip, yükseltmişti fakih mertebesine.   Onun üstünlüğünü görünce  Sultan Mehdi, Kadılık makamına onu tayin eyledi.   Sonra Harun Reşid de, onda ilmi liyakat, Görüp, o memlekete eyledi kad-ıl kudat.   Kadıların kadısı demektir ki bu ünvan, O idi hakimlerden, bu ünvanı ilk alan.     Onaltı yıl hakimlik yaparak o bu defa, Halkın suallerine, verirdi dini fetva.,   Zulüm payidar olmaz   İmam-ı Ebu Yusüf buyurdu: (Hak teâlâ, Bize, üç nimet verdi, çok değerli ve a’la.   Birincisi, dosdoğru bir iman nimetidir. Bu, bütün hayırlardan üstün ve kıymetlidir.   İkinci büyük nimet, sıhhat ile afiyet. Zira hayatın tadı, bunlarla olur elbet.   Üçüncüsü, insanı azdırmayan zenginlik. Dünyada, bu üç nimet lazımdır herkese ilk.)   Abbasi halifesi, Harun Reşid’e dahi, Şöyle öğüt nasihat etmişti bizatihi:   (Ya Emir-el müminin, şunu bil ki evvela, Sana, bu sultanlığı verdi ki Hak teâlâ,   Sevabı, sevapların içinde en yücedir. Cezası da, cezalar içinde büyükçedir.   Seni memur eyledi, insanların işine. Böylece girmiş oldun, bir imtihan içine.   Bu işin temelinde adalet varsa eğer, Senin sultanlığın da, yıllarca devam eder.   Eğer zulüm yaparsan, yıkılır üzerine. Zulüm payidar olmaz, sana da olmaz yine.   Sen bugünkü işini, yarına bırakma ki, Bir hastalık, yahut da bir ölüm olur vaki.   Hem gaflete gelip de, kurma ki uzun emel, Çünkü umumiyetle, ani gelir hep ecel.   Ölüm gelip çatmadan, hizmet et ki her saat, Zira ecel gelince, elden çıkar bu fırsat.   Ey Harun, doğruluktan ayrılma ki sen sakın, Aksi halde, teb’an da sapıtır hepsi yarın.   Nefsin ve gadabınla sakın ki iş yapmaktan, Neticesi, muhakkak olur zarar ve ziyan.   Bil ki, bu dünya fani, ebedidir ahiret. Sen her an ebediyi, bu fani'ye tercih et.   Her zaman ümitli ol, fakat lazım korku da. Müsavi olmalıdır, ümit ile korkuda.   Bu hayat bir hayaldir, çok çabuk sona erer. Hesaba çekilirsin her işten birer birer.     Seri'ül hesaptır ki elbette cenab-ı Hak, Senin de hesabını çabuk görür muhakkak.   Sen, milletin işini iyi görürsen eğer, Senin dahi işini, yarın iyi görürler.   Sen, milletin işini unutma ki hiç sakın, Sen de, mahşer gününde hiç unutulmayasın.   Sen, onların halinden gafil olmazsan eğer, Seni de, mahşer günü unutmazlar melekler.   Sultanlık nimetinin, bilirsen kıymetini, Arttırır Hak teâlâ, senin bu nimetini.   Eğer ki şımarır da, zulmedersen bu halka, Onu elinden alıp, azab eder mutlaka.) 21 Ocak 2004 Çarşamba   Bir oğlum olursa...   İmâm-ı Ebû Yusuf “rahmetullahi aleyh” En büyük müctehid âlimlerdendir.  Hükümdarından sade vatandaşına kadar herkes, bir dînî meselede ona koşardı hemen.  Nitekim o devirde zengin bir adamın hiç oğlu olmuyordu. Bir gün adak yaptı:  - Yâ Rabbî, bana bir oğul verirsen, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim.  Bir sene sonra da bir oğlu oldu.  Hemen adağını hatırladı.  Evet, bir oğlu olursa, bir koç kurban edecek, ama koçun boynuzu dört karış uzunlukta olacaktı.  Emretti adamlarına:  - Bana bir koç bulun.  - Derhal efendim.  - Ama boynuzu dört karış olacak!  - Hayhay!  Adamlar gezdiler her yeri. Ama dört karış boynuzlu bir koç bulamadılar.    Sen Ebû Yûsuf’a git  Zengin, bu meseleyi bir çok alime sorduysa da, bir çıkar yol bulamadı.  Nihayet bir ahbabı akıl verdi ona:  - Sen Ebû Yûsuf’a git. Bu işi ancak o çözer.  Adam koştu Ebû Yûsuf’a.  - Hocam bir müşkilim var.  - Nedir?  - Adağımı yerine getiremiyorum.  - Nasıl adak yapmıştın?  - Oğlum olursa, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim demiştim.  - İyi, yapsanya adağını.  - Ama bu evsafta koç bulamıyorum.  Ebû Yûsuf biraz düşündü. Sonra rahatlattı adamı:  - Kolay, hallederiz.  - Sahi mi hocam?    Evet ama bir şartla  - Evet, ama bir şartla.  - Aman hocam, herşeye razıyım.  - Dinle öyleyse. Bu şehirde büyükçe bir mektep yaptıracaksın.  - Tamam hocam, söz.  - Peki, şimdi bana bir koç getir!  Adam koştu, irice bir koçu alıp geldi.  - İşte hocam, getirdim.  Ebû Yusuf, sokakta oynayan beş altı yaşlarındaki bir çocuğu çağırıp, karışlattı koçun boynuzunu ona. Çocuğun karışıyla beş karış gelmişti.  Döndü o zengine.  - İşte senin adağın. Kes de kurtul adağından.  Adam hayran kalmıştı İmâm’ın zekâsına.  Koçu kesip adağını yerine getirdi.  Bu arada bir mektep kazanmıştı o yerin insanları.       22 Ocak 2004 Perşembe   Öfkenin zararı!     Zamanın hükümdârı, bir akşam hanımıyla münakaşa ediyordu. O öfkeyle bağırdı ona.  - Bu geceyi benim mülkümde geçirirsen, boş ol!  Az sonra öfkesi geçince pişman oldu dediğine. Zira hanımını seviyor, ayrılmak istemiyordu. Ama ok yaydan çıkmıştı bir kere.  O devrin en büyük alimi Ebû Yusuf idi. Gece vakti koştu o kapıya.  - Hocam çok zor durumdayım.  - Hayırdır sultanım.  - Sorma, az evvel hanımla tartıştık.  - Evet,  - O öfkeyle bir şey dedim. Şimdi içinden çıkamıyorum.  - Ne dediniz?  - Bu geceyi benim mülkümde geçirirsen boş ol dedim. Şimdi ne olacak? Devletimizin sınırları çok geniş. Bir gecede bu toprakların dışına çıkması mümkün değil.    Bunun bir yolu var  Ebû Yûsuf anında cevap verdi:  - Bunun bir yolu var.  - Sahi mi, nedir o?  - Hanımınız bu geceyi mescitte geçirsin.  - Mescitte mi?  - Evet, herhangi bir mescitte.  - İyi ama neden?  - Sultanım, siz öfkelendiğinizde ne demiştiniz?  - Bu geceyi benim mülkümde geçirirsen, boş ol demiştim.  - İyi ya, mescitler senin mülkünden değildir. Hanımınız bu geceyi mescitte geçirirse, senin mülkünde geçirmemiş olur.  Hükümdar çok sevinip, İmâm’ın ilmine hayran oldu. Temyiz reisliğine tayin etti kendisini...    Bilmiyor musun?  Bir gün de biri geldi İmâm’a.  - Hocam bir şey sorabilir miyim?  - Tabii, buyurun.  Ve sordu sualini. Ancak cevabı ilginçti İmâmın:  - Bilmiyorum.  Adam çok şaşırdı.  - Efendim?  - Bilmiyorum dedim.  Bir türlü inanamıyordu duyduğuna.  - Bilmiyor musunuz?  - Evet, bilmiyorum.  Sinirlendi bu defa.  - Hem hazineden bu kadar maaş alırsınız, hem de bilmiyorum dersiniz. Nasıl şey bu?  İmâm’ın cevabı mânidardı.  - Kardeşim hazineden bize bildiklerimiz kadar maaş veriliyor. Eğer bilmediklerimiz kadar verilseydi, bir değil, birçok hazineler yetmezdi buna! .18 Temmuz 2008 Cuma   “Bir oğlum olursa...”     İmâm-ı Ebû Yûsuf rahmetullahi aleyh, en büyük müctehid âlimlerdendir.  O devirde zengin bir adamın hiç oğlu olmuyordu. Bir gün;  - Yâ Rabbî, bana bir oğul verirsen, dört karış boynuzlu bir koç keseceğim, diyerek bir adakta bulundu.  Bir sene sonra da bir oğlu oldu ve hemen adağını hâtırladı.  Emretti adamlarına:  - Bana bir koç bulun. Ama boynuzu dört karış olacak!  Adamlar;  - Emredersiniz! deyip, gezdiler her yeri. Ama dört karış boynuzlu bir koç bulamadılar.  Zengin, bu meseleyi birçok âlime sorduysa da, bir çıkar yol bulamadı. Nihayet bir ahbâbı;  - Sen Ebû Yûsuf’a git. Bu işi ancak o çözer, dedi.  Adam koştu Ebû Yûsuf’a:  - Yâ İmam, bir müşkilim var. Adağımı yerine getiremiyorum.  - Nasıl adak yapmıştın?  - Bir oğlum olursa, dört karış boynuzlu bir koç keseceğim, demiştim. Ama bu evsafta koç bulamıyorum.  Ebû Yûsuf biraz düşündü. Sonra rahatlattı adamı:  - Kolay, hallederiz.  - Sahi mi hocam?  - Evet, ama bir şartla.  - Aman efendim, her şarta râzıyım.  - Dinle öyleyse. Bu şehirde büyükçe bir mektep yaptırırsan, hallederim bu işi.  - Tamam hocam, söz.  - Peki, şimdi bana bir koç getir!  Adam koştu, irice bir koçu alıp geldi. Ebû Yûsuf hazretleri, sokakta oynayan beş altı yaşlarındaki bir çocuğu çağırıp, karışlattı koçun boynuzunu ona. Çocuğun karışıyla beş karış gelmişti.  Döndü o zengine.  - İşte senin adağın, buyurdu. Kes de kurtul adağından.  Adam hayran kalmıştı İmâm’ın zekâsına. Koçu kesip adağını yerine getirdi. Bu arada bir mektep kazanmıştı o yerin insanları.   .     .21 Temmuz 2008 Pazartesi   Öfkenin zararı!..     Zamanın hükümdârı, bir akşam hanımıyla münakaşa ediyordu. Bir ara çok sinirlenip;  - Bu geceyi benim mülkümde geçirirsen, boş ol! deyiverdi hanımına.  Az sonra pişman oldu. Zîra hanımını seviyor, ayrılmak istemiyordu ondan. Ama ok yaydan çıkmıştı bir kere. O devrin en büyük âlimi Ebû Yûsuf idi. Gece vakti koştu o kapıya.  - Efendim çok zor durumdayım.  - Hayırdır sultânım, ne oldu?  - Sormayın, az evvel hanımla tartıştık. Ona öfkeyle bir şey dedim. Şimdi içinden çıkamıyorum.  - Ne dediniz?  - Bu geceyi benim mülkümde geçirirsen boş ol dedim...  Şimdi ne olacak? Devletin sınırları çok geniş. Bir gecede bu toprakların dışına çıkması mümkün değil. İmam-ı Ebû Yûsuf;  - Bunun bir yolu var, buyurdu.  - Sahi mi hocam, nedir o?  - Hanımınız bu geceyi herhangi bir mescitte geçirsin.  - İyi ama neden?  - Mescitler, senin mülkünden değildir sultanım. Hanımınız bu geceyi bir mescitte geçirirse, senin mülkünde geçirmemiş olur.  Hükümdar çok sevinip, İmâm’ın ilmine hayran oldu. Ve temyiz reisliğine tayin etti kendisini.    BİLMİYOR MUSUN?  Bir gün de biri geldi İmâm’a:  - Hocam bir şey sorabilir miyim?  - Tabii kardeşim, buyurun.  Ve sordu sualini. Ancak cevabı ilginçti İmâmın.  - Bilmiyorum, buyurdu.  Adam çok şaşırdı.  - Bilmiyor musun?  - Evet, bilmiyorum.  Sinirlendi bu defa:  - Hem hazineden bu kadar maaş alırsınız, hem de bilmiyorum dersiniz. Nasıl şey bu?  Buyurdu ki:  - Kardeşim, hazineden bize bildiklerimiz kadar maaş veriliyor. Eğer bilmediklerimiz kadar verilseydi, bir değil, birçok hazine yetmezdi buna!..    .* 22 Ocak 2011 Cumartesi   Yetim ve fakirdi     İmâm-ı Ebû Yûsüf hazretleri, Hanefî mezhebinde büyük müctehid ve İmâm-ı âzam hazretlerinin talebesidir. Yetim olup, başarılıydı derslerinde. İmâm-ı âzam hazretleri de Onun çok zeki olduğunu görüp, derslerine daha sıkı bağlanması için fakir ailesinin geçimini bizzat üzerine aldı. Nitekim kendisi anlatıyor: Ailem fakirdi. Bu sebeple pek para bulunmazdı elimde. Babam da vefat edince yetim kaldım. Ne yapacağımı şaşırmıştım. Ben, İmâm-ı âzam hazretlerinin medresesinde iken, bir gün annem çıkageldi âniden. Beni bulup; - Evlâdım, sen onunla bir misin? Onun ekmeği hazır, sen yetimsin.  Bir san’at öğrensen iyi olur, dedi. - Peki anneciğim, dedim. Birkaç gün derslere gitmeyince, İmâm-ı âzam hazretleri beni çağırıp; - Seni derslerde görmüyorum, sebep nedir? diye sordu. Ben cevaben; - Geçim sıkıntısı efendim, dedim. - O kolay, sen derse devam et, buyurdu. Ders bitip, talebeler dağılınca, beni yanına çağırıp bolca para verdi. Ayrıca da; - Biterse, bana gel. Sakın ders halkamızdan ayrılma, buyurdu. - Peki efendim, dedim. Param bitmeden tekrar verirdi. Söylememe lüzum kalmazdı. Çok maddî ihsânına kavuştuğum gibi ilminden de çok nasibim oldu. Bir tek dersini bile kaçırmayıp, muntazam devam ettim. Hattâ babam ölmüştü de cenazesinde bulunamamıştım. Zîrâ cenazeye gitseydim, Onun bir tek dersini kaçırırdım ki, bunun acısı benden hiç gitmez, tâ kıyâmete kadar devam ederdi.         .24 Ocak 2011 Pazartesi   Dört karış boynuzlu koç!..     İmâm-ı Ebû Yûsüf hazretleri zamanında bir kişi, bir oğlu olmasını çok istiyor, ama bir türlü olmuyordu. Muradına kavuşmak için adak yapmak?hatırına?geldi?ve?Yâ Rabbî! Bana bir oğul verirsen, senin rızân için dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim diye nezretti. Çok geçmeden ona bir erkek evlât verdi cenâb-ı Hak. Sıra nezrini yapmaya gelmişti. İyi de, dört karış boynuzlu koçu nerede bulacaktı? Ne kadar arasa da bulamıyor, bunun için de nezrini yapamıyordu. Birçok âlimlere sorduysa da, onlar da bir çıkar yol bulamadılar. Nihâyet bir ahbabı; - Sen, Ebû Yûsüf hazretlerine git, o bu işi halleder, dedi kendisine. Zâten bunalmıştı adamcağız. Hemen koştu bu büyük âlime. Anlattı derdini. Büyük İmâm; - Bu iş kolay, ancak bir şartım var, buyurdu. - Aman hocam nedir o şart? - Okumak isteyen çok genç var, ama mektebimiz yok. Sen zenginsin, bu gençler için şöyle büyük bir mektep yaptırırsan, işini hallederim, buyurdu. Adam çok sevindi ve - Başüstüne efendim, dedi hemen. Ebû Yûsüf hazretleri; - Öyleyse (bir koç) ile (bir çocuk) bul da getir bana, buyurdu. - Derhal hocam, dedi. Ve koşup getirdi bu ikisini. Ebû Yûsüf hazretleri, karışlattı o çocuğa koçun boynuzunu. Çocuğun karışıyla dört karıştan fazlaydı. - Bu koçu kurban et, buyurdu. Adam, hayran kaldı Hazret-i İmâm’ın ilim ve zekâsına. Ve sözünü yerine getirdi. Büyükçe bir mektep inşa ettirdi o beldede...       25 Ocak 2011 Salı   “Bu işin çâresi ne?..”     Ebû Yûsüf hazretleri zamanında devrin sultânı, bir akşam zevcesiyle münakaşa ederken, bir an öfkeye kapılıp; - Bu geceyi, benim mülkümde olan toprakta geçirirsen, boş ol! dedi. Az sonra siniri geçip sâkinleşti. Ve pişman oldu böyle dediğine. Ancak ok yaydan çıkmıştı. Şimdi ne yapacağım? diye düşünürken, Ebû Yûsüf hazretlerini hatırladı birden. Başından geçenleri Ona anlatıp; - Bu işin çâresi var mı? diye sordu. İmâm-ı Ebû Yûsüf; - Evet var, buyurdu. Hükümdar çok sevindi; - Aman söyle, nedir çâresi? - Hanımın, bu geceyi mescitte geçirsin. Zîrâ mescitler senin mülkünden sayılmaz, buyurdu. Hükümdar İmâmın ilmine hayran oldu. Ve temyiz reisliğine tâyin etti kendisini. *** Biri de bu zâta dînî bir sual sordu. Büyük İmâm cevaben; - Bilmiyorum, buyurdu. Adam şaşırdı: - Nasıl olur, hazîneden bu kadar çok ücret alırsınız. Yine de bilmiyorum dersiniz. Buyurdu ki: - Kardeşim, bize hazîneden bildiğimiz kadar ücret veriliyor. Eğer bilmediğimiz kadar verilseydi, hazîneler yetmezdi bunun için. *** Bir gün de cemaatine: - Bir kimse Allah’a itaat etmiyorsa, Onu sevmiş olur mu? diye sordu. - Olmaz efendim, dediler. - İşte Resûlullahı sevmek de böyledir. Onu seven, Onun dînine uyar. Ona benzemeye çalışır. Böyle olmazsa, Onu sevmiyor demektir, buyurdu.       26 Ocak 2011 Çarşamba   Hayır, o vefat etmedi     Büyük âlim İmâm-ı Ebû Yûsüf hazretleri, yoğun olarak ilim tahsil ettiği yıllarda hastalandı bir gün. Ve gittikçe ağırlaştı. Öyle ki, iyi olma ümidi kalmamıştı. Hattâ nefes alamaz hâle gelmişti ki, bir yakını İmâm-ı âzam hazretlerine gidip; - Efendim, İmâm-ı Ebû Yûsüf bu akşam vefat etti, diye haber verdi. Hazret-i İmâm; - Hayır, vefat etmemiştir, buyurdu. Adam tekrar etti sözünü: - Maalesef efendim, bu akşam vefat etti. Hazret-i İmâm yine; - Yok, vefat etmemiştir, buyurdu. Adam geri dönüp geldiğinde, Ebû Yûsüf hazretlerini hayatta buldu. Tekrar hazret-i İmâma gelip; - Efendim, siz Ebû Yûsüf hazretlerinin ölmediğini nasıl anladınız? diye sordu. Büyük İmâm; - Çünkü O, ilme çok çalıştı, çok gayret gösterdi. Meyvelerini almadan ölmez, buyurdu. Hakîkaten İmâm-ı Ebû Yûsüf hazretleri, İmâm-ı âzam hazretlerinin ilmini yaymakla meşhur oldu. Bu hususta ilk kitap yazan da Odur. *** Bir gün, bu zâta; - Efendim, her Müslüman, ölürken Peygamber Efendimizi aleyhisselâm görecekmiş, öyle mi? diye sordular. Cevabında; - Evet, sâlih bir Müslüman, ölmeden önce muhakkak Peygamber aleyhisselâmı görür, konuşur, Kevser havuzundan içer, buyurdu. - Sâlih Müslüman olabilmek için ne lâzım efendim? - İslâmiyeti bilmek ve bildikleriyle amel etmek lâzım. Mesela beş vakit namaz çok mühimdir. Kılmayan, sâlih Müslüman olamaz.   2 Ekim 2012 Salı İmam-ı Ebu Yusuf ve Hamamcı   İmamı Ebu Yusuf talebe iken bir gün hamama gider, temizliğini yapar, bakar ki parasını unutmuş veya parası yoktur. Hamamcıya; __” Param yoktur efendim “ __” Buradan gidemezsin! Seni bırakmam. Ya parayı verirsin ya da sırtında ki pardüseyi rehin olarak verirsin. “ Mübareğin çok zoruna gitmiş, gidip parayı getirir ve pardüseyi alır. Bu hamamcının da hiç çocuğu olmazmış. Şöyle der; __”Eğer bir çocuğum olursa boynuzunun uzunluğu beş karış bulunan bir koç keseceğim” demiş.  İlerde çocuğu olur fakat böyle bir koç bulamaz. Birçok hocaya giderek fetva aramaya başlar. Fakat istediği gibi bir fetva bulamaz. Bu kurbanı keseceğine dair hanımım boş olsun diye yemin etmiştir. Sonra imamı Ebu Yusuf’a gitmesini tavsiye ederler. İmamı Ebu Yusuf’a gidince Ebu Yusuf; __” Beni tanıdın mı?  __” Hayır. “ __”İmamı Ebu Yusuf durumu anlatır. Buna fetva vereceğim ama iki şartım var. “ __”Buyurun efendim “der.  __” Birinci şartım gördüğün gibi talebelerin okumaları için bir medrese yok. Önce bir medrese yaptıracaksın. İkinci şartım ise sen ölene kadar medresenin bütün maddiyatını karşılayacaksın der, oda kabul eder.  İmamı Ebu Yusuf bir koç ister. Koçu getirirler ve hamamcının yeni doğan çocuğunu da getirirler. Bu çocuğun karışları ile bu koçun boynuzu ölçülür. Fazlası ile beş karış gelir. Bu zekâya bütün halk hayran kalır. ************** Büyük müctehid İmâm-ı Ebû Yûsuf  İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri, 731 (H.113) senesinde Kûfe’de doğdu. 798 (H.182) senesi Bağdât’ta vefât etti... Ebû Yûsuf hazretleri yetim olup fakir bir âilenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı A’zam’ın derslerine büyük bir gayretle devâm etti. İmâm-ı A’zam hazretleri, onun keskin zekâsını görüp derslere devâm etmesi için fakir olan âilesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. İctihâd makamına yükseldi... Ebû Yûsuf, İmâm-ı A’zam’ın derslerine on yedi sene aralıksız devâm edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı A’zam’ın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında geldi. Bu hususta ilk kitap yazan da odur... Talhâ bin Muhammed bin Câfer der ki: “İmâm-ı A’zam hazretlerinin ilmini yeryüzüne yayan Ebû Yûsuf’tur.” Ebû Yûsuf, hakkında âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf (nass), bulunmayan bir meseleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı A’zam’ın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi, bulamazsa kıyas ve kendi reyi ile hareket ederdi. Bu hususta da hocasının koyduğu usûl ve kâidelere bakarak meseleyi hükme bağlardı. Bir gün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta olmuştu. Birisi gelip İmâm-ı A’zam’a Ebû Yûsuf’un öldüğünü söyledi. İmâm-ı A’zam; “O ölmedi” buyurdu. “Ölmediğini nereden bildiniz?” dediklerinde; “İlme çok hizmet etti, meyvelerini toplamadan ölmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvelerini topladı...  “Haram yemediğimi sen bilirsin...” Muhammed bin Cemâe anlatır: Ebû Yûsuf hazretleri vefât etmezden az önce şöyle dua etti:  “Yâ Rabbî! Kullarının arasında bile bile hükümde zulüm ve adâletsizlik etmediğimi sen bilirsin? Senin kitâbına ve Resûlünün (sallallahü aleyhi ve sellem) sünnetine uygun ve muvafık olmak üzere ictihad hüküm eyledim (verdim). Bulamadığım şeyde seninle benim aramda vâsıta, vesîle Ebû Hanîfe hazretlerini kıldım. Çünkü o şeyi o meseleyi ondan daha iyi bilen olmadığını biliyorum...  Yâ Rabbî! Nâmahremle, yabancı kadınlarla bir arada bulunmadığımı ve bir gümüş bile olsa haram yemediğimi sen bilirsin...” Diğer İçerikler   Büyük devlet adamı Köprülü Mehmed Paşa   Kandiye Kahramanı" Bodrumlu Fedai Musa   İran Fatihi: Sa'd bin Ebî Vakkâs   Anadolu velîlerinden Muhammed Aynî   Koca Karınlı müşrik Ubeyde bin Saîd   Iraklı bir genç ve Ebû Süleymân Dârânî   Esnaf teşkilatı ve Ahî Evrân   Safâtır   Celâleddîn Tebrîzî   Abbasi halifesi Harun Reşid   Tüm İçerikler    ****************** İMÂM-I EBÛ YÛSUF (Radıyallahü Anh)   isl.alimleri ans. İmâm-ı a'zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya'kub bin İbrâhîm'dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe'de doğdu. 182 (m. 798)'de Bağdâd'ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf'un soyu Eshâb-ı kirâmdan Sa'd bin Hâtem el-Ensârî'ye dayanır. Peygamber efendimiz (s.a.v.) hazret-i Sa'd bin Hâtem'e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı'na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, "Küçüktür, gazaya gidemez" buyurdu. Sa'd bin Hâtem Kûfe'ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa'îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A'meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahman bin Ebî Leylâ'nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba'zı müşkil mes'elelerde İmâm-ı a'zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a'zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a'zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a'zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf'un şöyle dediğini nakleder. "Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a'zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: "Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın" dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a'zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve "Seni bizden ayıran sebep nedir?" buyurdu. Ben de "Geçim sıkıntısı" efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsan etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, "Bunları harca bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma." Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsan ve ikrâmına kavuşmak sebebiyle huzurunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin." Suca' Muhammed, Ebû Yûsuf'un şöyle dediğini nakleder: "Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a'zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşama-mamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi." Ve yine demiştir ki, "Ferâiz (miras) ve hayza ait (kadınlara mahsus) bilgileri İmâm-ı a'zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzurunda bir defada öğrendim." Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a'zama Ebû Yûsuf'un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a'zam "O ölmedi" buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: "İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez" buyurdu. Hakikaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a'zam hazretleri bir defasında "Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz" buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe'den, İshâk Şeybânî'den, Hişam bin Urve'den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî'den, Hanzala bin Ebû Süfyân'dan, Ata bin Sa'ib'den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr'den, Haccâc bin Ertat'den, Hasen bin Dinar'dan, Leys bin Sa'd'den, Ebû Eyyûb bin Utbe'den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a'zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a'zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu hususta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca'fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a'zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a'zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delillerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes'eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a'zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re'yi ile hareket ederdi. Bu hususta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes'eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, ûkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf (r.a.), hocası İmâm-ı a'zamın vefâtından sonra onun ba'zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a'zamın fıkhını ya'ni Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu hususta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf'un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta'yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa "Kâd-ül-kudâd" unvanını alan Ebû Yûsuf (r.a.), Hârun Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için "el-Kâd-ül-Kudâd-üd dünyâ" unvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazifesi sırasında da halkın suâllerine fetva verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetva verilirken İmâm-ı a'zamın sözüne uygun olarak fetva verilir. Aranılan husus onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf'un sözü alınır ve bu hususdaki usûl takip edilerek fetva verilir. Ebû Yûsuf'un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes'eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya'la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; "Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsan ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim" diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: "Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla", dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: "Söyle şartın nedir?" dedi. Ebû Yûsuf: "Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur" dedi. Adam kabul, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: "Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvayı veririm" dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: "Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!" Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: "İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu hususunda bir şey belirtmedin. Ben de bu hususa istinaden fetvayı verdim." Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf'un (r.a.) menkıbelerinden ba'zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a'zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a'zam da (r.a.), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazifesi verilmişti. Bu vazifesi sırasında bir gün halife Hârun Reşîd onu yemeğe da'vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikrâm etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a'zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdarı hanımına bir münâkaşa sonucunda: "Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım" dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a'zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes'eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da'vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: "Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, "Mescidler Allah içindir" buyuruyor" dedi. Bunun üzerine, hükümdar hazret-i İmâm'ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reisliğine ta'yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. "Bilmiyorum" cevâbını alınca sinirlendi. "Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız" dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: "Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi." İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a'zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a'zam hazretleri de hocası Hammâd'a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. "Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar" dendiğinde, buyurdu ki: "Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez." Eserleri: 1-  Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb'uz-Zekât, Kitâb'us-Siyam, Kitâb'ülFerâiz,  Kitâb-ül-buyu',  Kitâb-ul-hudûd,  Kitâb-ul-vekâle,  Kitâb'ül vesâyâ,  Kitâb'ül sayd ve'z-zebâyıh,Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-  Kitâb-ul-haraç: Halife Hârun Reşîd'in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynaklarını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu hususta Kur'ân-ı kerîme, Peygamberimizden (s.a.v.) rivâyet olunanlara ve Sahâbe fetvalarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceyeve başka dillere de tercüme edilmiştir. er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd'da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-  Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a'zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göretertip edilmiştir. 4-  İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ'nın ihtilâf ettiklerimes'eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba'zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertibe tâbi tutmuştur. 5-  Kitâb'ur red âlâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a'zamın ihtilâf ettikleri mevzuları anlatmıştır. 6-  Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadirgibi eserleri vardır. Buyurdu ki: "Ni'metlerin başı üç ni'mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni'metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni'metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir." "Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır." "Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez." İmâm-ı Ebû Yûsuf un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd'e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: "Allahü teâlâ mü'minlerin emîrine uzun ömür, ni'met, haysiyyet ikrâm edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsan ettiği dünyâ ni'metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se'âdetlerini ve Resûlullaha (s.a.v.) kavuşmağa vesîle kılsın... Ey mü'minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazife verdi ki, sevabı sevâbların en büyüğü cezası da cezâların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazifenin başına geçtikten sonra artık sen, idarelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adalet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adalet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı o-lanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah'ın sana ihsan ettiği vazifelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idareciler de, idare ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsan ettiği bu vazifede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idarecilerin en mes'ûdu, teba'sını mes'ûd eden idarecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idare ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muamele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıanın kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azabından korkarak ve rahmetim umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahanelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzurunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azabından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur... O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibarettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va'd edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah'tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdaki-ler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzuruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzurunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah (s.a.v.) bir hadîs-i şerîflerinde şöyle buyurdu: "Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı." "Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevabı verir ve on tane günâhını affeder." "Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz." "Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Alim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü'min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya'nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur." Ey mü'minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzurunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü'minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazifeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrafı görmez olur, alâmetler, işaretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır... Nefsine karşı koy... Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevabını kaybedersin... Allahın, idaresini sana emânet ettiği kimselerin (teba'nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın... Ey mü'minlerin emîri! Sana verilen ni'metleri iyi koru ve iyi muamele et. Ni'metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde "Eğer şükrederseniz ni'metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azabım çok şiddetlidir." buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni'metlere karşı nankörlüktür. Ni'mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrum olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü'minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsan ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsan ettiği ni'metleri sana da ihsan etmesini dilerim..."   KAYNAKLAR 1) Târîh-iBağdâdcild-14, sh-242, 255 2) Vefeyât-ül-a'yân cild-6, sh-378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh-269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh-298 5) Fevâid-ul-behiyye sh-225 6) Miftah-üs-se'âde cild-2, sh-234 7) Kitâb-ul-harac (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh-136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh-536 10) El-A'lâm cild-8, sh-293 11) Kâmûs-ul-a'lâm cild-1, sh-769 12) Tam İlmihâl Se'âdet-i Ebediyye sh-1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh-331 14) El-Kâmil fi't-târîh cild-5, sh-63 15) Keşf-üz-zünûn sh-46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup 1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh-15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh-691 20) Mir'ât-ül-cinân cild-1, sh-382 .     İmam Ebu Yusuf (113/731-183/798)  HAYATI. İslam Ansiklopedisi   Hanefî mezhebinin imamı Ebû Hanife'den sonra gelen büyük Hanefi fâkihi . Adı Ya'kub b. İbrahim el-Ensârî'dir. Irak bölgesinin fâkihi kabul edilen Ya'kub 113/731 yılında Kûfe'de doğdu. Yûsuf adlı bir oğlu bulunduğu için Ebû Yûsuf (Yûsuf'un babası) lakabıyla meşhur oldu. Ailesi fakirdi ve Ebû Hanife'nin yardımıyla ilim tahsiline başladı. Atâ b. es-Sâib, Muhammed b. İshâk b. Yesâr ve Leys b. Sa'd gibi büyük hadisçilerden hadis okudu ve "hadis hafızı'' oldu. Ebû İshâk eş-Şeybânî, Süleyman et-Temimî, Yahya b. Said el-A'meş gibi fâkihlerden ders dinledi. İbn Ebî Levlâ'nın önemli fıkhı problemlerde İmâm-ı Azam'ın ictihadlarına başvurduğunu görünce, ondan ayrılarak Ebû Hanife'nin derslerine devam etmeye başladı. Onun usûlünü benimseyerek "mutlak müçtehid" pâyesine ulaştı. Ebû Hanife onun için şöyle demiştir: "Hem baş kadılığa hem fetvâ makâmına lâyık iki talebem vardır. Bunlar Ebû Yûsuf ile Züfer'dir" (ibn Bezzâzı, Menâkıbu'l-imâmi'l-Âzam, II, 125). Ebû Hanife'nin derslerine onaltı yıl devam eden Ebû Yûsuf, bu arada Kûfe'ye gelen ünlü tarihçi Muhammed b. İshâk'tan İslâm Tarihi (Meğazî) okudu. Ebû Hanife'nin 150/767 yılında vefâtı üzerine Bağdad'a geldi. Halife Mehdî tarafından kadı tâyin edildi. Hâdi ve Harun er-Reşid devirlerinde de kadılık yaparak ilk defa "Kâdi Kudât (Kadılar kadısı-Baş kadı)" ünvânını aldı. Onaltı yıl kadılıktan sonra, 183/798 yılında vefâtı üzerine yerine oğlu Yûsuf kadı tâyin edildi (ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarabâd 1957, 1/292; İbn el-İmâd, Şezerâtü'z-Zeheb, 1/298, 300, 321; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, s.295). Ebû Yûsuf güçlü hukuk mantığı ve ince zekâsıyla kendisine gelen fıkıh problemlerini rahatlıkla çözüyordu. Bir gün Harun er-Reşîd, "Bu gece ülkemde yatarsam benden üç talak ile boş ol" diyerek hanımı Zübeyde'yi boşadı. Fakat sonradan pişman olarak âlimlerden fetvâ istedi. Ebû Yûsuf Kur'ân'daki bir âyete dayanarak "Câmilerde yat, çünkü câmiler senin değil Allah'ındır" dedi (el-Cin, 72/18). Taberî, Ebû Yûsuf'un re'ye fazla başvurması, Sultan'a yakınlığı, kadılık yaparken yöneticileri memnun etmek için çalıştığından dolayı bazı ulemânın ona karşı hadis rivâyetinde çekingen davrandığını söylemektedir (İbn Abdilberr, el-İntikâ, s.173). Ebû Yûsuf ikinci fukahâ tabakasından sayılmıştır. İmam, örf âdet ve toplumsal şartların değişmesi sebebiyle, nassların hayâttâki bütün ayrıntıları kapsamadığını, dolayısıyla zaman, zemin örf ve âdet ortamının değişmesiyle hüküm ve ictihadların da değişebileceğini savunmuştur. Bu bakımdan nassların teşrî hikmetini âdet ve toplumsal şartların, sosyal değişmenin yönünü iyi değerlendirerek, yeni olaylar karşısında nassların ruhunâ uygun fetvâlar vermiştir. Böylelikle o, nassların hükmünü hâdiselere uygulamış ve yeni olaylar karşısında dinî teşrîden ayrılmadan meselelere ictihadla çare bulmuştur. Bazı fakîhler Rasûlullah'ın hadisinin lâfzına bağlanarak, buğday, arpa, hurma ve tuzun birbiriyle her zaman ölçülerek satılacağını, aralarındaki eşitliğin tartı ile değil, ölçü ile tesbit edileceğini ileri sürmüşlerdir (İbn Âbidin, Neşru'l-Âf fî binâi Ba'zi'l-Ahkâm ala'l-Urf, Mecmûatü'r-Resâil içinde, II, 125). Halbuki İmam Ebû Yusuf alış-verişte artık teâmül haline gelen altınlar arasındaki eşitliğin ölçü ile, buğdaylar arasında da tartı ile tesbit edileceğine dair hüküm vermiştir (İbn Âbidin, a.g.e., 118). O bu ictihadı ile nassa muhâlefet etmemiş, zikredilen hadisin vürûdu zamanında bahis konusu ölçü ve tartı meselesinin o günkü şartların ürünü olduğunu bu yüzden de hükmün o şartlara göre konulduğunu söylemiştir. Sonraki yıllarda tartı ile satılan şeyler eğer o zamanki ticârî ortamda da cârî olsaydı, hüküm de ona göre olacaktı. İbn Âbidin (v. 1252/ 1836) altın ve gümüş paranın ondokuzuncu yüzyılda artık tartı ve ölçü ile değil, sayılarak mübâdele edildiğini belirtmiş ve Ebû Yûsuf'un büyük bir ribâ kapısını kapatmış olduğunu söylemiştir (İbn Abidin, a.g.e., 1 18). Fıkhı hükümlerin çoğu nassların açık dalâletinden değil, kapalı delâletinden istinbat veya kıyas yoluyla elde edilmiştir. İctihad işte burada sözkonusu olmakta ve müctehidler, yaşadıkları ülke ve zamanın icaplarını gözönünde bulundurarak katı ve donuk nasslaştırma yoluna gitmemişler, böylelikle kolaylığı güçleştirmemek suretiyle de din ile hayatın arasının kopmasına mani olmuşlardır. Ebû Yûsuf bu alanda üstadı Ebû Hanife'yi de geçmiş, hattâ çoğu meselede ona muhâlefet etmiştir ve kendi zamanında ortaya çıkan örf ve âdet hukukuna uygun olarak kendisi ictihad yoluna gitmiştir. Meselâ Ebû Hanife zamanında toplumda ahlâk bozukluğu yoktu ve İmam bu nedenle açık adaleti öngörmüştü. Halbuki Ebû Yûsuf zamanında ahlâk bozulduğundan o da Ebû Hanife'nin fetvasıyla değil, kendi ictihadıyla amel etmiştir. Yine, Hz. Ömer'in Hayber'den hissesine düşen arazisini vakfetmesiyle ilgili rivâyetini öğrenen Ebû Yûsuf, vakıfların satılmasının câiz olduğu görüşünü savunan üstâdı Ebû Hanife'nin görüşüne karşı şöyle demiştir: "Bu, (Hz. Ömer'in icraatı) muhâlefet edilmesi mümkün olmayan bir husustur. Eğer Ebû Hanife bunu duymuş olsaydı onu kabul eder ve ona muhalif bir görüşü ileri sürmezdi." İşte bu büyük imamlar, böylesine geniş bir istinbat özgürlüğünü geliştirmişler, üstelik katı bir mezhep taassubunu da savunmadan ve aynı mezhep içerisinde veya farklı mezheplerde de olsalar daima birbirleriyle görüş ve rey alışverişinde bulunarak ümmetin sorunlarını gidermeye çalışmışlardır. Hanefi mezhebinde yakın zamanlara kadar, hattâ günümüzde de fetvâların çoğu, Ebû Hanife'den ziyade Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed'in görüşünce verilmektedir. Çünkü büyük imamın mezhebini tedvin eden bu iki talebesidir ve birçok görüş ve ictihadını geliştiren de yine onlardır. "Müslüman nerede bulunursa bulunsun İslâm hükümlerine bağlıdır." diyerek hocasına muhâlif kalan Ebû Yûsuf'tur. O bu görüşüyle hükümlerin şahsiliği ilkesini kabul etmiştir. Yani bir hüküm yalnız İslâm ülkesinde değil, her yerde yaşayan müslümanlara tatbik olunacaktır. Bir İslâm ülkesinin harp ülkesi haline gelmesi için orada küfür ahkâmının uygulanması yeterlidir diyerek hocasına muhâlif kalan yine Ebû Yûsuf'tur... Bu genişlik ve kolaylık, bu ihtilâfın rahmeti sünnettir, izlenen usul de sünnetten alınmıştır. İmam Ebû Yûsuf ictihadlarında hadîse önem vermekle birlikte, daha çok re'ye bağlı idi. Hakkında nass bulunmayan meselelerde sahâbe'nin sonra da Ebû Hanife'nin içtihadlarına başvurur, eğer bunlarda bir çözüm bulamazsa, kendi re'yi ve kıyası ile hareket ederdi. Hanefi fıkhı, Ebû Yûsuf sayesinde yaygınlaşmıştır. Çünkü o, kadılık görevini üstlenmekle Hanefi mezhebinin bizzat uygulanmasını sağlamıştır. Kadılığı sırasında halkın çözülmesi gereken problemleri ile karşı karşıya gelmiş, bunları çözme yollarını araştırmıştır. Bu yüzden onun istihsanları ve kıyasları bizzat hayattan alınmıştır. A'meş ve İmam Mâlik'ten hadis öğrendi. Yahya b. Mâin ondan hadis rivâyet etti. Hanefi fıkıh usûlüne ait ilk eseri o yazdı (Osman Keskioğlu, Fıkıh Târihi, Ankara 1980, 82-86). Ebû Yûsuf'un bilinen eserleri şunlardır: İhtilâfü'l-Emsâr, Edebü'l-Kâdı alâ Mezhebi Ebî Hanife, E'mâlı Fi'l Fıkh, Kitâbü'l-Büyû', Kitâbü'l-Cevâmî, Kitâbü'l-Hudûd, Kitâbü'l-Harâc, Kitâbü'r-Red alâ Mâlik b. Enes, Kitâbü'z-Zekât, Kitâbü's-Salât, Kitâbü's-Sıyâm, Kitâbü's-Sayd ve'z-Zebâih, Kitâbü'l-Gasb, Kitâbü'l-Fevâiz, Kitâbü'l- Vesâyâ, Kitâbü'l-Vekâle, el-Asl, Kitâbü'r-Red alâ Siyeri'l-Evzâî, İmlâ. İmam Ebû Yûsuf'un hocaları arasında, Ebî Leylâ, Ebû Hanife, Mâlik b. Enes, Süfyân b. Uyeyne, İsmail b. Uleyye, İbn-Cureyc, Hasan b. Dinar, Hanzala b. Ebû Süfyân, Hişâm b. Urve, Ebû İshâk eş-Şeybânı, Süleyman et-Temîmi en meşhurlarıdır (ö.Nasuhi Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhıyye Kâmusu, I, 392). Ebû Yûsuf'un Kitâbu'l Harac'ı, Muidzâde (H. 982) ve Rodosluzâde Muhammed (1113/1701) tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiş, Ali Özek tarafından da yeni Türkçe'ye çevrilmiştir (1970). Eserin Fransızca tercümesi 1921'de, İngilizce tercümesi de 1958'de basılmıştır. Kitabın 1896'da basılan bir edisyon-kritiği de vardır. Ebû Yûsuf'un yazdığı ve İmam Muhammed'in tertiplediği "el-Mebsut", Hanefi fıkhının başta gelen kaynaklarındandır. Kitabın çeşitli bölümleri ayrı ayrı yazıldıktan sonra biraraya getirilmiştir. El-Câmiu's-Sağir (hâşiye) de bin beşyüz küsûr fetvayı kapsar. Eskiden kadıların bu kitabı ezbere bilmeden tâyin edilmedikleri söylenmiştir. el-Cüzcânî'nin düzelttiği el-Mebsut bugün için de en iyi başvuru kaynağı sayılmaktadır. İslâmî toprak hukukunda Ebû Yûsuf'un tesiri görülmektedir. Metruk arazinin ikta olarak verilmesi sisteminin asr-ı saâdette uygulandığını belirten, Hz. Peygamber'in toprakları çeşitli kimselere verdiğini, halifelerin de gayrimüslimlere İslâm'ı sevdirmek ve boş kalan toprakları ektirmek için aynı siyaseti devam ettirdiklerini söyleyen Ebû Yûsuf, Hz. Peygamber'den şu hadisle sonuca varmıştır: "Metruk arazı, Allah'a ve Peygambere sonra da size aittir. Bir kimse sonradan bunları ihyâ ederse bu onun malı olur, fakat onu ekmeden üç yıl bırakan kimse bu hakkını kaybeder" (Ebû Yûsuf, Kitâbu'l-Haraç, 66 vd.). Halife Harun er-Reşid için yazdığı bu kitabında Ebû Yûsuf devletin maliyesi ve gelir kaynaklarını tafsilatıyla yâzmıştır. Fıkıh bâblarına göre tertiplediği Kitâbu'l-Asâr'ı ise, Ebû Hanife'nin müsnedidir. Ebû Hanife'nin rivâyet ettiği hadislerle, hükümlerinde dayandığı hadisler, hadis şartlarını, Tâbiînin Kûfe ve Irak fukahâsından seçilmiş fetvâları bu kitapta bulmak mümkündür. "İhtilâfu Ebu Hanife ve İbn Leylâ" adlı kitabında da, bu iki imamın ihtilâf ettikleri meseleleri ele almıştır. Kitabı İmam Muhammed rivâyet etmiştir. Bu kitap İmam Muhammed'in eseri sayılmıştır. Kitap o çağdaki imamların ihtilâfını nakletmesi bakımından değerlidir . Harb ahkâmı, emân verme, mütâreke, ganimet ahkâmı konularında Ebû Hanife'ye muhâlefet eden Evzaî'ye karşı yazdığı "Kitâbu'l-Red alâ Siyer-i Evzâî" adlı kitabında Evzâî'nin görüşlerini reddetmektedir. Kitap aynı zamanda hadis ehli ile rey ehli arasındaki ihtilâfları da ihtiva etmektedir. TÜRKİYE GAZETESİ YAYINLARI   İSLÂM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ 2.CİLD Bir Önceki Sayfaya Gider CİLD  -  ALFABE  -  ASIR Bir Sonraki Sayfaya Gider 01   02   03   04   05   06   07   08   09   10   11   12   13   14   15   16   17   18 İMÂM-I EBÛ YÛSUF (Radıyallahü Anh)İmâm-ı a'zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya'kub bin İbrâhîm'dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe'de doğdu. 182 (m. 798)'de Bağdâd'ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf'un soyu Eshâb-ı kirâmdan Sa'd bin Hâtem el-Ensârî'ye dayanır. Peygamber efendimiz (s.a.v.) hazret-i Sa'd bin Hâtem'e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı'na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, "Küçüktür, gazaya gidemez" buyurdu. Sa'd bin Hâtem Kûfe'ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa'îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A'meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahman bin Ebî Leylâ'nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba'zı müşkil mes'elelerde İmâm-ı a'zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a'zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a'zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a'zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf'un şöyle dediğini nakleder. "Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a'zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: "Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın" dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a'zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve "Seni bizden ayıran sebep nedir?" buyurdu. Ben de "Geçim sıkıntısı" efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsan etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, "Bunları harca bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma." Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsan ve ikrâmına kavuşmak sebebiyle huzurunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin." Suca' Muhammed, Ebû Yûsuf'un şöyle dediğini nakleder: "Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a'zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşama-mamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi." Ve yine demiştir ki, "Ferâiz (miras) ve hayza ait (kadınlara mahsus) bilgileri İmâm-ı a'zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzurunda bir defada öğrendim." Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a'zama Ebû Yûsuf'un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a'zam "O ölmedi" buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: "İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez" buyurdu. Hakikaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a'zam hazretleri bir defasında "Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz" buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe'den, İshâk Şeybânî'den, Hişam bin Urve'den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî'den, Hanzala bin Ebû Süfyân'dan, Ata bin Sa'ib'den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr'den, Haccâc bin Ertat'den, Hasen bin Dinar'dan, Leys bin Sa'd'den, Ebû Eyyûb bin Utbe'den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a'zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a'zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu hususta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca'fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a'zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a'zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delillerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes'eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a'zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re'yi ile hareket ederdi. Bu hususta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes'eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, ûkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf (r.a.), hocası İmâm-ı a'zamın vefâtından sonra onun ba'zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a'zamın fıkhını ya'ni Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu hususta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf'un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta'yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa "Kâd-ül-kudâd" unvanını alan Ebû Yûsuf (r.a.), Hârun Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için "el-Kâd-ül-Kudâd-üd dünyâ" unvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazifesi sırasında da halkın suâllerine fetva verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetva verilirken İmâm-ı a'zamın sözüne uygun olarak fetva verilir. Aranılan husus onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf'un sözü alınır ve bu hususdaki usûl takip edilerek fetva verilir. Ebû Yûsuf'un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes'eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya'la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; "Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsan ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim" diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: "Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla", dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: "Söyle şartın nedir?" dedi. Ebû Yûsuf: "Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur" dedi. Adam kabul, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: "Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvayı veririm" dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: "Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!" Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: "İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu hususunda bir şey belirtmedin. Ben de bu hususa istinaden fetvayı verdim." Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf'un (r.a.) menkıbelerinden ba'zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a'zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a'zam da (r.a.), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazifesi verilmişti. Bu vazifesi sırasında bir gün halife Hârun Reşîd onu yemeğe da'vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikrâm etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a'zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdarı hanımına bir münâkaşa sonucunda: "Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım" dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a'zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes'eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da'vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: "Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, "Mescidler Allah içindir" buyuruyor" dedi. Bunun üzerine, hükümdar hazret-i İmâm'ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reisliğine ta'yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. "Bilmiyorum" cevâbını alınca sinirlendi. "Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız" dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: "Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi." İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a'zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a'zam hazretleri de hocası Hammâd'a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. "Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar" dendiğinde, buyurdu ki: "Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez." Eserleri: 1-  Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb'uz-Zekât, Kitâb'us-Siyam, Kitâb'ülFerâiz,  Kitâb-ül-buyu',  Kitâb-ul-hudûd,  Kitâb-ul-vekâle,  Kitâb'ül vesâyâ,  Kitâb'ül sayd ve'z-zebâyıh,Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-  Kitâb-ul-haraç: Halife Hârun Reşîd'in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynaklarını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu hususta Kur'ân-ı kerîme, Peygamberimizden (s.a.v.) rivâyet olunanlara ve Sahâbe fetvalarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceyeve başka dillere de tercüme edilmiştir. er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd'da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-  Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a'zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göretertip edilmiştir. 4-  İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ'nın ihtilâf ettiklerimes'eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba'zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertibe tâbi tutmuştur. 5-  Kitâb'ur red âlâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a'zamın ihtilâf ettikleri mevzuları anlatmıştır. 6-  Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadirgibi eserleri vardır. Buyurdu ki: "Ni'metlerin başı üç ni'mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni'metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni'metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir." "Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır." "Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez." İmâm-ı Ebû Yûsuf un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd'e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: "Allahü teâlâ mü'minlerin emîrine uzun ömür, ni'met, haysiyyet ikrâm edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsan ettiği dünyâ ni'metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se'âdetlerini ve Resûlullaha (s.a.v.) kavuşmağa vesîle kılsın... Ey mü'minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazife verdi ki, sevabı sevâbların en büyüğü cezası da cezâların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazifenin başına geçtikten sonra artık sen, idarelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adalet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adalet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı o-lanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah'ın sana ihsan ettiği vazifelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idareciler de, idare ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsan ettiği bu vazifede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idarecilerin en mes'ûdu, teba'sını mes'ûd eden idarecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idare ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muamele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıanın kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azabından korkarak ve rahmetim umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahanelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzurunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azabından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur... O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibarettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va'd edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah'tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdaki-ler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzuruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzurunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah (s.a.v.) bir hadîs-i şerîflerinde şöyle buyurdu: "Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı." "Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevabı verir ve on tane günâhını affeder." "Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz." "Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Alim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü'min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya'nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur." Ey mü'minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzurunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü'minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazifeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrafı görmez olur, alâmetler, işaretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır... Nefsine karşı koy... Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevabını kaybedersin... Allahın, idaresini sana emânet ettiği kimselerin (teba'nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın... Ey mü'minlerin emîri! Sana verilen ni'metleri iyi koru ve iyi muamele et. Ni'metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur'ân-ı kerîmde "Eğer şükrederseniz ni'metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azabım çok şiddetlidir." buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni'metlere karşı nankörlüktür. Ni'mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrum olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü'minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsan ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsan ettiği ni'metleri sana da ihsan etmesini dilerim..."   KAYNAKLAR 1) Târîh-iBağdâdcild-14, sh-242, 255 2) Vefeyât-ül-a'yân cild-6, sh-378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh-269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh-298 5) Fevâid-ul-behiyye sh-225 6) Miftah-üs-se'âde cild-2, sh-234 7) Kitâb-ul-harac (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh-136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh-536 10) El-A'lâm cild-8, sh-293 11) Kâmûs-ul-a'lâm cild-1, sh-769 12) Tam İlmihâl Se'âdet-i Ebediyye sh-1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh-331 14) El-Kâmil fi't-târîh cild-5, sh-63 15) Keşf-üz-zünûn sh-46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup 1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh-15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh-691   20) Mir'ât-ül-cinân cild-1, sh-382 Pazar, Ağustos 19, 2012 2:51 pm, Yazar: Bekir Canbay 0 | GÜNCEL YAZILAR, İTİKAT, SOHBETLER İmam-ı Muhammed Şeybani Topics: İmam-ı Azam Ebû Hanife, İmam-ı Muhammed Şeybani     İmam-ı Muhammed Şeybani(k.s.) Hanefi Mezhebi Müctehidlerinin en önde gelenlerindendir.  İmam-ı Azam ve İmam-ı Yusuf’tan sonra içtihadlarından en çok faydalandığımız büyük bir İslam alimidir.     İmam-ı Muhammed zengin bir ailenin güçlü kuvvetli bir oğlu idi. Gençlik yıllarında av merakı baskındı. Yine o av serüvenlerinden birinde yolu İmam-ı Azam Ebû Hanife Hazretlerinin medresesinin önünden geçiyordu ki, tam o esnada,  Büyük İmam tuvalete adabından bahsetmeye başlar.  Muhammed Şeybani ister istemez konuya kulak misafiri olur . Büyük İmam o sırada konuyu şöyle anlatmaya başlar:     – Tuvalete girmeden:  ”Allahümme innî eûzu bike minel Hubsi vel Habais” duasını okursunuz,  sonra  sol ayağınızı tuvaletten içeri atarsınız.  Önünüzü ve arkanızı kıbleye dönmeden abdest bozmak için oturursunuz. Sol elinizi yüzünüze  dayar, sağ elinizle de sol elinizin  bileğinden kavrarsınız…”der. Muhammed Şeybani: - ” Şu koca İmam da anlatacak başka bir konu bulamamış gibi,  helaya oturuş şeklinden bahsediyor” der ve atını hızla sürerek oradan uzaklaşır.          Av heyecanı sebebiyle Muhammed Şeybani kendisini takip eden haramilerden(eşkıyalardan) habersiz olarak ilerlerken, abdest bozmak ihtiyacı hissederek atından iner. Bu arada Büyük İmamın anlattıklarından  aklında  kalan, tuvalete oturuş adabını uygulamayı düşünür. Yukarıda, Hazreti İmamın anlatığı şekilde ihtiyaç için oturur. Eşkıyalar bunu fırsat bilerek arkasından yaklaşarak üzerine  attıkları kemendin ipini boynuna geçiriverirler. Fakat Büyük İmam’ın anlattığı gibi elini yüzüne dayaması kemendin boğazına oturmasına engel olur. Durumu fark eden Muhammed Şeybani,  kemendi boynundan çıkarıp atar ve kılıcını çekerek hırsızları zararsız hale getirir.  Kendi kendine düşünmeye başlar  ve şöyle der: -” Ben burada dinin bir farzını değil, bir vacibini de değil, sadece bir adabını, bir sünnetini yerine getirmekle malımı ve canımı kurtardım. Ya ben fazları, vacibleri yerine getirsem o zaman dünya ve ahiret halim nasıl olur? ” der ve atını medreseye doğru sürer .          Büyük İmam’ın medresesine gelip kaydını yaptırıp, İmam-Azam Hazretlerinin en büyük iki imamlarından birisi olur.          Allahın Rasulu (s.a.v.) efendimiz : -” Dünyayı isteyen ilme sarılsın, ahireti isteyen ilme sarılsın, her ikisini isteyen yine ilme sarılsın.” diye beyan ettiler.         Evet, Ehli Sünnet Akaidinden bir şeyler öğrenen ve elfaz-ı küfür mevzuunu öğrenen kimse ebedi kurtuluşunun yolunu öğrenmiş olur. Kahve hanelerde günlerini nasıl geçirdiğinin farkında olmayan müslüman, 45 dakika vaaz dinlemeye , 15-20 dakika  kitab okumaya tahammül edemiyor.  Müslüman sonsuz kurtuluşunu böylelikle mi hazırlayacak?           İşte İmam-ı Muhammed Şeybani gibi kimseler,  ilme sarılarak dünya ve ahiret kurtuluşlarını hazırladılar. Onlar bu dünyadan göçtüler . Onlardan sonraki nice nesiller de göçtüler. Bizim bu göçten kurtulmamız mümkün mü? Asla.  Allahu Teala Kitabullah’ta buyurdki:  -” De ki, hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” ve “Allah’tan ancak alimler korkar.”          Burada bahsi geçen alimlerin Ârifler olduğundan kimin şüphesi olabilir ki ? Amma alim olunmadan da Ârif olunduğu nerede görülmüş?                Vesselam. ****** http://www.davetci.com/d_biyografi/biyografi_eyusuf.htm İmam Ebu Yusuf (113/731-183/798)  HAYATI. İslam Ansiklopedisi     Hanefî mezhebinin imamı Ebû Hanife'den sonra gelen büyük Hanefi fâkihi . Adı Ya'kub b. İbrahim el-Ensârî'dir. Irak bölgesinin fâkihi kabul edilen Ya'kub 113/731 yılında Kûfe'de doğdu. Yûsuf adlı bir oğlu bulunduğu için Ebû Yûsuf (Yûsuf'un babası) lakabıyla meşhur oldu. Ailesi fakirdi ve Ebû Hanife'nin yardımıyla ilim tahsiline başladı. Atâ b. es-Sâib, Muhammed b. İshâk b. Yesâr ve Leys b. Sa'd gibi büyük hadisçilerden hadis okudu ve "hadis hafızı'' oldu. Ebû İshâk eş-Şeybânî, Süleyman et-Temimî, Yahya b. Said el-A'meş gibi fâkihlerden ders dinledi. İbn Ebî Levlâ'nın önemli fıkhı problemlerde İmâm-ı Azam'ın ictihadlarına başvurduğunu görünce, ondan ayrılarak Ebû Hanife'nin derslerine devam etmeye başladı. Onun usûlünü benimseyerek "mutlak müçtehid" pâyesine ulaştı. Ebû Hanife onun için şöyle demiştir: "Hem baş kadılığa hem fetvâ makâmına lâyık iki talebem vardır. Bunlar Ebû Yûsuf ile Züfer'dir" (ibn Bezzâzı, Menâkıbu'l-imâmi'l-Âzam, II, 125). Ebû Hanife'nin derslerine onaltı yıl devam eden Ebû Yûsuf, bu arada Kûfe'ye gelen ünlü tarihçi Muhammed b. İshâk'tan İslâm Tarihi (Meğazî) okudu. Ebû Hanife'nin 150/767 yılında vefâtı üzerine Bağdad'a geldi. Halife Mehdî tarafından kadı tâyin edildi. Hâdi ve Harun er-Reşid devirlerinde de kadılık yaparak ilk defa "Kâdi Kudât (Kadılar kadısı-Baş kadı)" ünvânını aldı. Onaltı yıl kadılıktan sonra, 183/798 yılında vefâtı üzerine yerine oğlu Yûsuf kadı tâyin edildi (ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarabâd 1957, 1/292; İbn el-İmâd, Şezerâtü'z-Zeheb, 1/298, 300, 321; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, s.295). Ebû Yûsuf güçlü hukuk mantığı ve ince zekâsıyla kendisine gelen fıkıh problemlerini rahatlıkla çözüyordu. Bir gün Harun er-Reşîd, "Bu gece ülkemde yatarsam benden üç talak ile boş ol" diyerek hanımı Zübeyde'yi boşadı. Fakat sonradan pişman olarak âlimlerden fetvâ istedi. Ebû Yûsuf Kur'ân'daki bir âyete dayanarak "Câmilerde yat, çünkü câmiler senin değil Allah'ındır" dedi (el-Cin, 72/18). Taberî, Ebû Yûsuf'un re'ye fazla başvurması, Sultan'a yakınlığı, kadılık yaparken yöneticileri memnun etmek için çalıştığından dolayı bazı ulemânın ona karşı hadis rivâyetinde çekingen davrandığını söylemektedir (İbn Abdilberr, el-İntikâ, s.173). Ebû Yûsuf ikinci fukahâ tabakasından sayılmıştır. İmam, örf âdet ve toplumsal şartların değişmesi sebebiyle, nassların hayâttâki bütün ayrıntıları kapsamadığını, dolayısıyla zaman, zemin örf ve âdet ortamının değişmesiyle hüküm ve ictihadların da değişebileceğini savunmuştur. Bu bakımdan nassların teşrî hikmetini âdet ve toplumsal şartların, sosyal değişmenin yönünü iyi değerlendirerek, yeni olaylar karşısında nassların ruhunâ uygun fetvâlar vermiştir. Böylelikle o, nassların hükmünü hâdiselere uygulamış ve yeni olaylar karşısında dinî teşrîden ayrılmadan meselelere ictihadla çare bulmuştur. Bazı fakîhler Rasûlullah'ın hadisinin lâfzına bağlanarak, buğday, arpa, hurma ve tuzun birbiriyle her zaman ölçülerek satılacağını, aralarındaki eşitliğin tartı ile değil, ölçü ile tesbit edileceğini ileri sürmüşlerdir (İbn Âbidin, Neşru'l-Âf fî binâi Ba'zi'l-Ahkâm ala'l-Urf, Mecmûatü'r-Resâil içinde, II, 125). Halbuki İmam Ebû Yusuf alış-verişte artık teâmül haline gelen altınlar arasındaki eşitliğin ölçü ile, buğdaylar arasında da tartı ile tesbit edileceğine dair hüküm vermiştir (İbn Âbidin, a.g.e., 118). O bu ictihadı ile nassa muhâlefet etmemiş, zikredilen hadisin vürûdu zamanında bahis konusu ölçü ve tartı meselesinin o günkü şartların ürünü olduğunu bu yüzden de hükmün o şartlara göre konulduğunu söylemiştir. Sonraki yıllarda tartı ile satılan şeyler eğer o zamanki ticârî ortamda da cârî olsaydı, hüküm de ona göre olacaktı. İbn Âbidin (v. 1252/ 1836) altın ve gümüş paranın ondokuzuncu yüzyılda artık tartı ve ölçü ile değil, sayılarak mübâdele edildiğini belirtmiş ve Ebû Yûsuf'un büyük bir ribâ kapısını kapatmış olduğunu söylemiştir (İbn Abidin, a.g.e., 1 18). Fıkhı hükümlerin çoğu nassların açık dalâletinden değil, kapalı delâletinden istinbat veya kıyas yoluyla elde edilmiştir. İctihad işte burada sözkonusu olmakta ve müctehidler, yaşadıkları ülke ve zamanın icaplarını gözönünde bulundurarak katı ve donuk nasslaştırma yoluna gitmemişler, böylelikle kolaylığı güçleştirmemek suretiyle de din ile hayatın arasının kopmasına mani olmuşlardır. Ebû Yûsuf bu alanda üstadı Ebû Hanife'yi de geçmiş, hattâ çoğu meselede ona muhâlefet etmiştir ve kendi zamanında ortaya çıkan örf ve âdet hukukuna uygun olarak kendisi ictihad yoluna gitmiştir. Meselâ Ebû Hanife zamanında toplumda ahlâk bozukluğu yoktu ve İmam bu nedenle açık adaleti öngörmüştü. Halbuki Ebû Yûsuf zamanında ahlâk bozulduğundan o da Ebû Hanife'nin fetvasıyla değil, kendi ictihadıyla amel etmiştir. Yine, Hz. Ömer'in Hayber'den hissesine düşen arazisini vakfetmesiyle ilgili rivâyetini öğrenen Ebû Yûsuf, vakıfların satılmasının câiz olduğu görüşünü savunan üstâdı Ebû Hanife'nin görüşüne karşı şöyle demiştir: "Bu, (Hz. Ömer'in icraatı) muhâlefet edilmesi mümkün olmayan bir husustur. Eğer Ebû Hanife bunu duymuş olsaydı onu kabul eder ve ona muhalif bir görüşü ileri sürmezdi." İşte bu büyük imamlar, böylesine geniş bir istinbat özgürlüğünü geliştirmişler, üstelik katı bir mezhep taassubunu da savunmadan ve aynı mezhep içerisinde veya farklı mezheplerde de olsalar daima birbirleriyle görüş ve rey alışverişinde bulunarak ümmetin sorunlarını gidermeye çalışmışlardır. Hanefi mezhebinde yakın zamanlara kadar, hattâ günümüzde de fetvâların çoğu, Ebû Hanife'den ziyade Ebû Yûsuf ile İmam Muhammed'in görüşünce verilmektedir. Çünkü büyük imamın mezhebini tedvin eden bu iki talebesidir ve birçok görüş ve ictihadını geliştiren de yine onlardır. "Müslüman nerede bulunursa bulunsun İslâm hükümlerine bağlıdır." diyerek hocasına muhâlif kalan Ebû Yûsuf'tur. O bu görüşüyle hükümlerin şahsiliği ilkesini kabul etmiştir. Yani bir hüküm yalnız İslâm ülkesinde değil, her yerde yaşayan müslümanlara tatbik olunacaktır. Bir İslâm ülkesinin harp ülkesi haline gelmesi için orada küfür ahkâmının uygulanması yeterlidir diyerek hocasına muhâlif kalan yine Ebû Yûsuf'tur... Bu genişlik ve kolaylık, bu ihtilâfın rahmeti sünnettir, izlenen usul de sünnetten alınmıştır. İmam Ebû Yûsuf ictihadlarında hadîse önem vermekle birlikte, daha çok re'ye bağlı idi. Hakkında nass bulunmayan meselelerde sahâbe'nin sonra da Ebû Hanife'nin içtihadlarına başvurur, eğer bunlarda bir çözüm bulamazsa, kendi re'yi ve kıyası ile hareket ederdi. Hanefi fıkhı, Ebû Yûsuf sayesinde yaygınlaşmıştır. Çünkü o, kadılık görevini üstlenmekle Hanefi mezhebinin bizzat uygulanmasını sağlamıştır. Kadılığı sırasında halkın çözülmesi gereken problemleri ile karşı karşıya gelmiş, bunları çözme yollarını araştırmıştır. Bu yüzden onun istihsanları ve kıyasları bizzat hayattan alınmıştır. A'meş ve İmam Mâlik'ten hadis öğrendi. Yahya b. Mâin ondan hadis rivâyet etti. Hanefi fıkıh usûlüne ait ilk eseri o yazdı (Osman Keskioğlu, Fıkıh Târihi, Ankara 1980, 82-86). Ebû Yûsuf'un bilinen eserleri şunlardır: İhtilâfü'l-Emsâr, Edebü'l-Kâdı alâ Mezhebi Ebî Hanife, E'mâlı Fi'l Fıkh, Kitâbü'l-Büyû', Kitâbü'l-Cevâmî, Kitâbü'l-Hudûd, Kitâbü'l-Harâc, Kitâbü'r-Red alâ Mâlik b. Enes, Kitâbü'z-Zekât, Kitâbü's-Salât, Kitâbü's-Sıyâm, Kitâbü's-Sayd ve'z-Zebâih, Kitâbü'l-Gasb, Kitâbü'l-Fevâiz, Kitâbü'l- Vesâyâ, Kitâbü'l-Vekâle, el-Asl, Kitâbü'r-Red alâ Siyeri'l-Evzâî, İmlâ. İmam Ebû Yûsuf'un hocaları arasında, Ebî Leylâ, Ebû Hanife, Mâlik b. Enes, Süfyân b. Uyeyne, İsmail b. Uleyye, İbn-Cureyc, Hasan b. Dinar, Hanzala b. Ebû Süfyân, Hişâm b. Urve, Ebû İshâk eş-Şeybânı, Süleyman et-Temîmi en meşhurlarıdır (ö.Nasuhi Bilmen, Istılâhât-ı Fıkhıyye Kâmusu, I, 392). Ebû Yûsuf'un Kitâbu'l Harac'ı, Muidzâde (H. 982) ve Rodosluzâde Muhammed (1113/1701) tarafından Türkçe'ye tercüme edilmiş, Ali Özek tarafından da yeni Türkçe'ye çevrilmiştir (1970). Eserin Fransızca tercümesi 1921'de, İngilizce tercümesi de 1958'de basılmıştır. Kitabın 1896'da basılan bir edisyon-kritiği de vardır. Ebû Yûsuf'un yazdığı ve İmam Muhammed'in tertiplediği "el-Mebsut", Hanefi fıkhının başta gelen kaynaklarındandır. Kitabın çeşitli bölümleri ayrı ayrı yazıldıktan sonra biraraya getirilmiştir. El-Câmiu's-Sağir (hâşiye) de bin beşyüz küsûr fetvayı kapsar. Eskiden kadıların bu kitabı ezbere bilmeden tâyin edilmedikleri söylenmiştir. el-Cüzcânî'nin düzelttiği el-Mebsut bugün için de en iyi başvuru kaynağı sayılmaktadır. İslâmî toprak hukukunda Ebû Yûsuf'un tesiri görülmektedir. Metruk arazinin ikta olarak verilmesi sisteminin asr-ı saâdette uygulandığını belirten, Hz. Peygamber'in toprakları çeşitli kimselere verdiğini, halifelerin de gayrimüslimlere İslâm'ı sevdirmek ve boş kalan toprakları ektirmek için aynı siyaseti devam ettirdiklerini söyleyen Ebû Yûsuf, Hz. Peygamber'den şu hadisle sonuca varmıştır: "Metruk arazı, Allah'a ve Peygambere sonra da size aittir. Bir kimse sonradan bunları ihyâ ederse bu onun malı olur, fakat onu ekmeden üç yıl bırakan kimse bu hakkını kaybeder" (Ebû Yûsuf, Kitâbu'l-Haraç, 66 vd.). Halife Harun er-Reşid için yazdığı bu kitabında Ebû Yûsuf devletin maliyesi ve gelir kaynaklarını tafsilatıyla yâzmıştır. Fıkıh bâblarına göre tertiplediği Kitâbu'l-Asâr'ı ise, Ebû Hanife'nin müsnedidir. Ebû Hanife'nin rivâyet ettiği hadislerle, hükümlerinde dayandığı hadisler, hadis şartlarını, Tâbiînin Kûfe ve Irak fukahâsından seçilmiş fetvâları bu kitapta bulmak mümkündür. "İhtilâfu Ebu Hanife ve İbn Leylâ" adlı kitabında da, bu iki imamın ihtilâf ettikleri meseleleri ele almıştır. Kitabı İmam Muhammed rivâyet etmiştir. Bu kitap İmam Muhammed'in eseri sayılmıştır. Kitap o çağdaki imamların ihtilâfını nakletmesi bakımından değerlidir . Harb ahkâmı, emân verme, mütâreke, ganimet ahkâmı konularında Ebû Hanife'ye muhâlefet eden Evzaî'ye karşı yazdığı "Kitâbu'l-Red alâ Siyer-i Evzâî" adlı kitabında Evzâî'nin görüşlerini reddetmektedir. Kitap aynı zamanda hadis ehli ile rey ehli arasındaki ihtilâfları da ihtiva etmektedir.       http://semerkanddergisi.com/buyuk-hanefi-alimi-imam-ebu-yusuf-rh-a/ Büyük Hanefî Alimi: İmam Ebu Yusuf rh.a. Yunus Kızılırmak | Mayıs 2013 | DİĞER YAZILAR Büyük alimlerimizin gayretleriyle dinimiz tahrif olmadan günümüze gelmiştir. Onlar, kendilerine kadar gelen ilmi derleyip sonraki nesillere aktardıkları gibi, sayısız alim de yetiştirmişlerdir. Bu alimler vesilesiyle doğru ilim usulleri sonraki nesillere aktarılmıştır. İmam Azam hazretlerinin fıkıh usulü de, talebeleri İmam Ebû Yusuf, İmam Muhammed ve İmam Züfer ile yaygınlaşmıştır. Bunlar içinde de en önde gelen, şüphesiz İmam Ebu Yusuf hazretleridir. İmam Ebu Yusuf rh.a.’in asıl ismi Yakub’dur. Hicrî 113 senesinde Irak’ın Kûfe şehrinde dünyaya gelmiş, Ebu Yusuf künyesiyle meşhur olmuştur. Soyu Ensar’dan Sa’d b. Büceyr r.a.’a uzanır. Kaynaklarda anlatıldığına göre Uhud savaşına o da gitmek istemiş, Rasulullah s.a.v. “Yaşı ufak, gazaya gidemez.” buyurmuştur. Hendek savaşında ise büyük kahramanlıklar göstermiştir. Savaş bittikten sonra Efendimiz s.a.v. onu yanına çağırmış, gösterdiği kahramanlıktan dolayı ona ve neslinden gelecek kişilere dua etmiştir. Ebu Yusuf hazretlerinin bu olayı sevinçle anlattığı ve “O anın bereketi şu an bile bizimle beraber.” dediği nakledilir. Çocuk yaşta alim İmam Ebu Yusuf hazretleri ilim hayatına küçük yaşta Kur’an Kerim’i ezberleyerek başladı. Daha sonra sırasıyla sarf, nahiv, fıkıh ve hadis dersleri aldı. Ebu İshak Şeybanî, Süleyman Temimî, Yahya bin Said el-Ensarî, Süleyman bin Mihran el-A’meş, İmam Mâlik b. Enes, Hişam bin Urve (Allah hepsinden razı olsun) gibi devrinin büyük muhaddis ve fakihlerinin ilim meclislerinde bulundu. Çocuk yaşta keskin zekâsıyla dikkat çekmiştir. Nitekim Süleyman bin Mihran el-A’meş hazretlerinin öğrencisi olduğu günlerde bir soruyu cevaplandırırken yaptığı açıklamalara hayret eden hocası bu cevabı nereden bulduğunu sormuş, o da; “Bize daha önce öğretmiş olduğunuz şu hadisten..” diye cevap verince, hocası: “Ben bu hadisi sen daha ana rahmine düşmeden de biliyordum. Fakat yorumunu şimdi senden öğrendim.” demiştir. Fıkıh ilmindeki ilk hocası İbn Ebî Leylâ rh.a. olmuştur. Dokuz yıl onun yanında İslâm hukuku ve fıkıh derslerine devam etmiş, sonra hocasının bazı müşkül meselelerde İmam Azam hazretlerine danıştığını ve onun ilminin daha üstün olduğunu görünce ona talebe olmuştur. Hafızası çok güçlüydü, bir derste elli küsur hadis ezberler, dersten çıkınca bunları yazardı. Ebu Hanife hazretlerinin talebelerinden Hasan b. Ziyad el-Lü’lüî’nin anlattığına göre Ebu Yusuf rh.a. bir hac yolculuğu sırasında hastalanmış, kendisini ziyarete gelen Süfyan b. Uyeyne’den dinlediği kırk hadisi ileri yaşına, yol yorgunluğuna ve hastalığına rağmen ezberlemiş, sonra da etrafındakilere yazdırmıştır. Pek çok büyük alim Ebu Yusuf hazretlerinden hadis rivayet etmişlerdir. İmam Ahmed b. Hanbel rh.a. ilk hadis dersini ondan almıştır. Geçim sıkıntısı içinde Kaynaklar, İmam Ebu Yusuf hazretlerini geçim sıkıntısı yaşayan çok çocuklu bir ailenin ferdi olarak zikreder. Bu yüzden hem evinin geçimi ile uğraşıp hem de ilim öğrenmek durumunda kalmıştır. Annesinin ona ilmi bırakıp bir meslek sahibi olması için nasihatlerde bulunduğunu kendisi şöyle anlatır: “Ben hadis ve fıkıh ilmini öğrenmek istiyordum. Fakat çok fakirdik ve hiç paramız yoktu. Babam da vefat etmişti. Bir gün ben İmam Azam’ın yanında iken annem çıktı geldi ve: – Ey oğlum, sen onunla bir değilsin. Onun ekmeği pişmiş, yemeği hazır ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın, dedi. Ben de ailemin geçimi için çalışmayı, anneme hizmet etmeyi seçip ilim tahsilini bırakmaya karar verdim. Allah ondan razı olsun, hocam Ebu Hanife hazretleri talebeleri arasında beni göremeyince çağırttı ve – Seni bizden ayıran sebep nedir, buyurdu. Ben de; – Geçim sıkıntısı, efendim, dedim. Meclis dağılınca, bana ihtiyacım olan birçok şeyi ihsan etti. Verdiği şeyler arasında çokça gümüş para da vardı. Sonra buyurdu ki: – Bunları harca, bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma! Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu halini görerek, benim paramın bittiğini ona Allah Tealâ bildiriyor, kerametiyle anlıyor, diye düşündüm. Hocamın bu ihsan ve ikramı vesilesiyle ilimde maksadıma kavuştum. Allah Tealâ ona en iyi mükâfat ve mağfiret ile karşılık versin.” Yaklaşık olarak on yedi yıl İmam Azam rh.a.’in ders meclisine devam etti. Fırsatını buldukça da hadis tahsili yapıyor ve bu hadisleri İmam Azam hazretlerinin huzurunda müzakereye açıyordu. Talebeleri ve zamanındaki muhaddisler, İmam Ebu Yusuf rh.a.’in fıkıh ilminde olduğu gibi hadis ilminde de çok geniş bir bilgiye sahip olduğunu naklederler. Hocasının vefatından sonra geçim sıkıntısı sebebiyle ailesiyle birlikte Bağdat’a yerleşti. Burada Halife Mehdi ile tanıştı ve kadılık görevine getirildi. Halife Hadi ve Harun Reşid döneminde İslâm dünyasının başkadılığını yaptı. İslâm tarihinde bu görevi ilk kişidir. Keskin zekâ Ebu Yusuf hazretleri fıkhî meseleleri çözmekte büyük maharet sahibiydi. Anlatıldığına göre, devrin halifesi Harun Reşid bir münakaşa sonucu hanımına: “Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen benden üç talakla boş ol!” dedi. Fakat siniri geçince pişman oldu. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Devrin alimlerinden bir yol bulunmasını istedi, fakat kimse işin içinden çıkamadı. Dediler ki, “İmam Azam hazretlerinin bir talebesi var, senin meselenin bir hal yolu varsa ancak o halleder.” Halife Ebu Yusuf hazretlerini davet etti ve hadiseyi anlattı. İmam buyurdu: – Hanımınız bu geceyi mescitte geçirsin. Çünkü mescitlerde kimsenin sahipliği ve hükümdarlığı yoktur. Allah Tealâ, “Mescitler Allah’ındır.” buyuruyor. Bunun üzerine, hükümdar İmam Ebu Yusuf’un zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reisliğine tayin etti. Ebu Yusuf Hazretleri on altı yıl hem kadılık yaptı, hem kadılık yapan kişileri denetledi. Hanefî mezhebi üzerine kitaplar yazdı ve talebeler yetiştirdi. Bu mezhebi yayan imamların başında İmam Muhammed’le birlikte o gelir. Yine Hanefî mezhebinde ilk kitap yazan odur. Muhammed bin Cafer rh.a. “Ebu Yusuf, İmam Azam hazretlerinin talebeleri arasında ilim bakımından en büyük olandır. İmam Ebu Hanife’nin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur.” demiştir. Hanefî mezhebini yayması, daha çok İmam Azam hazretlerinin metodolojisini esas alan fıkhî yaklaşımı ile olmuştur. Hakkında ayet, Sünnet’ten bir delil veya icma bulunmayan bir meseleyi hükme bağlarken önce hocası İmam Azam’ın içtihadına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi hükmü ile hareket ederdi. Hocasının koyduğu usul ve kaidelere bakarak meseleyi hükme bağlardı. Örnek alınacak tavırlar Anlatıldığına göre bir gün adamın biri İmam Ebu Yusuf hazretlerine bir sual sordu. – Bilmiyorum, cevabını alınca sinirlendi. – Nasıl olur da bilmezsiniz! Hazineden şu kadar para alıyorsunuz, dedi. İmam Ebu Yusuf hazretleri sakince cevap verdi: – Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi! Büyük İmam hac sırasında hastalanmıştı. Hastalığı gittikçe ağırlaştı, zayıf ve dermansız kaldı. Fakat hiç durmadan sorulan sorulara cevap veriyordu. “Hastasınız, yorulmayınız, hastalığınız daha da artar” denildiğinde şu cevabı verdi: – Fayda verecek ilim öğretmek hastalığın şiddetini hissettirmez. Anlatıldığına göre zamanın alimlerinden Kasım b. Züreyk rh.a., İmam Ebu Yusuf hazretlerini hasta yatağının üzerinde ufacık cüssesiyle görünce hayret ederek şöyle demiştir: – Allah ilmi bir kuşun kursağına koymayı dileseydi koyardı! Talebeleri, Ebu Yusuf hazretlerinin son günlerinde şöyle dua ettiğini naklederler: – Allahım! Sen biliyorsun ki önüme çıkan her meselenin hükmü için önce senin Kitabına baktım ve orada bir çıkış yolu bulduysam aldım. Eğer bulamadıysam Peygamberinin sünnetine baktım. Orada da bir çıkış yolu bulamadıysam Ashabın sözlerine baktım. Yakın arkadaşı Bişr b. Velîd’in rivayetine göre altmış dokuz yaşında hicri 182 senesinin Rebiülevvel ayında Bağdat’ta vefat etti. Cenaze namazını Halife Harun Reşid kıldırdı. Allah ondan razı olsun, yolundan ayırmasın. Eserleri   Ebu Yusuf hazretlerinin fıkıh ve usule dair eserleri şunlardır: • Kitâbü’s-Salât, Kitâbü’z-Zekât, Kitâbü’s-Siyâm, Kitâbü’l-Ferâiz, Kitâbü’l-Buyu’, Kitâbü’l-Hudûd, Kitâbü’l-Vekâle, Kitâbü’l-Vesâyâ, Kitâbü’s-Sayd ve’z-Zebâyıh, Kitâbü’l-Gasb ve’l-İstibrâ, Kitâbü’l-İhtilâfu’l-Emsâr. • Kitâbü’l-Harac: Halife Harun Reşid’in isteği üzerine yazdığı bu kitapta, devletin malî kaynaklarını, gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. • Kitâbu’l-Âsâr: İmam Azam hazretlerinden rivayet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Fıkıh bablarına göre tertip edilmiştir. • İhtilâfu Ebu Hanife ve İbn Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebu Hanife hazretleri ile Ebî Leylâ’nın ihtilaf ettikleri meseleleri toplamıştır. • Kitâbu’r-Red âlâ Siyeri Evzâî: Bu kitabında İmam Evzâî ile İmam Azam’ın ihtilâf ettikleri mevzuları anlatmıştır. Harun Reşid’e Nasihatleri   “Ey Müminlerin Emiri! Allah Tealâ sana öyle bir vazife verdi ki, sevabı sevapların en büyüğü, cezası da cezaların en büyüğüdür. Allah Tealâ seni bu ümmetin işlerine vazifeli kıldı. Bu vazifenin başına geçtikten sonra artık sen, idarelerini emanet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Eğer bina adalet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, Allah Tealâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Allah’ın sana ihsan ettiği vazifelerini ihmal edip hakların zayi olmasına sebep olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allah Tealâ’dır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan salih amel işle! Çünkü ecel geldikten sonra amel yapılmaz. Çobanlar sahiplerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi, idareciler de idare ettiklerinden Allah Tealâ ya hesap vereceklerdir. Allah Tealâ’nın sana ihsan ettiği bu vazifede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü ahiret gününde Allah katında idarecilerin en mutlusu, halkını mutlu eden idarecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idare ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın! Biri ahiretin, diğeri dünyan ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman ahiret işini tercih et. Çünkü dünya fani ahiret bakidir. Allah korkusuyla titre, Allah’ın emirlerinde insanlara farklı muamele yapma. Allah Tealâ’nın emrettiklerini yapmakta hiçbir kınayanın kötülemesinden korkma! Kıyamet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez. O öyle bir gündür ki, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur. Ey Müminlerin Emiri! Allah Tealâ sana ihsan ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsan ettiği nimetleri sana da ihsan etmesini dilerim.”   http://www.ilimdunyasi.com/islam-alimleri/ebu-yusuf-120793/?wap2 EBU YUSUF                                                        Ebu Hanife'nin önde gelen talebesi, müctehid hukukçu ve ilk kadı'l-kudat.          Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim b. Habib b. Sa'd el Kufi.113  (731) yılında Kufe'de doğdu. Daha çok künyesiyle meşhur olmuştur. Bazı kaynaklarda mevcut seksen dokuz yaşında vefat ettiği şeklindeki bilgiyi göz önünde bulunduran M. Zahid Kevseri, doğum tarihinin 93 (711) olması gerektiği sonucunu çıkarmaktaysa da altmış dokuz yaşında vefat ettiğine dair tabakat kitaplarında yer alan bilgiler karşısında bu değerlendirme zayıf kalmakta ve daha sonraki araştırmacılar tarafından da kabul görmemektedir. Ebu Yusuf'un büyük dedesi Sa'd b. Büceyr sahabeden olup henüz küçük yaşta bulunduğu için Uhud Gazvesi'ne iştirak etmekten alıkonulmuş, genç yaşta katıldığı Hendek Gazvesi'nde ise büyük yararlıklar göstermiştir. Bu sebeple Hz. Peygamber'in onu çağırtıp hem kendisi hem de soyu için hayır duada bulunduğu rivayet edilir. Ebu Yusuf bu hadiseyi övünçle hatırlar ve "O anın bereketi şu an bile bizimle beraberdir" derdi. Sa'd b. Büceyr daha sonra Küfe şehrine yerleşti. Hz. Ali'nin hilafeti döneminde düşünce ve siyaset hayatında önemli roller üstlenmiş olan Küfe aynı zamanda bir ilim merkezi haline geldi. Bu şehir bazı sahabi ve tabiilerin üstün gayretleriyle oluşan zengin bir ilmi miras ve geleneğe sahip bulunmaktaydı. Başta Ebu Hanife olmak üzere çeşitli âlimlerin de katkılarıyla Kufe Abbasiler döneminde gelişme göstermiş ve o bölgenin diğer ilim merkezlerinden Basra'yı bir hayli geride bırakmıştı. Ebu Yusuf'un yetişmesinde şahsi kabiliyet ve arzusunun yani sıra ilmi gelenek ve mirasa sahip böyle bir ortamda doğup büyümüş olmasının da önemli payı vardır.             Ebu Yusuf çok çocuklu ve yoksul bir aileye mensuptu. Kaynaklar, çocukluk ve gençlik yıllarının büyük sıkıntılar içinde geçtiği, ailesi tarafından bir iş tutmaya zorlandığı, bütün bu olumsuzluklara rağmen tahsil hayatını sürdürdüğü konusunda ortak ifadelere sahiptir. Yine kaynakların belirttiğine göre Ebu Yusuf, evlendikten sonra da ailesinin nafakasını temin etmek için zaman zaman Ebu Hanife'nin ders halkasından uzak kalmış, fakat hocası azmini ve zekâsını çok takdir ettiği bu öğrencisinin nafakasını üzerine alarak derslerine düzenli şekilde devam etmesini sağlamıştır. Bu rivayetten, Ebu Yusuf'un henüz öğrenim hayatını tamamlamadan evlendiği anlaşılmaktadır. Muvaftak b. Ahmed el-Mekki, Bezzazi', Takıyyüddin et-Temimi, Zeynüddin İbn Nüceym. M. Zahid Kevseri gibi müellifler tarafından nakledilen ve Ebu Hanife'nin Ebu Yusuf'a yaptığı söylenen tavsiyeler arasında öğrenim hayatını tamamlayıp iyi bir iş sahibi olmadan evlenmeme, evliliğin ilim öğrenmeye büyük bir engel teşkil ettiği hususları da yer almaktadır. Bu bilgi ilk bakışta Ebu Yusuf'un talebeliği sırasında evlendiğine dair yukarıdaki rivayetle çelişiyorsa da bu tür vasiyetnamelerin genel hayat tecrübelerine dayanan tesbitlere yer verdiği, bu sebeple aslında gelecek nesillere öğütte bulunmayı hedeflediği de söylenebilir. Ebu Yusuf Kufe'de çok sayıda âlimden ders aldı. En önemli hocası Ebu Hanife olmakla birlikte İbn Ebi Leyla, Ebu İshak eş-Şeybani, Süleyman et-Temimi, A'meş, Hişam b. Urve, Muhammed b. Yesar, Hasan b. Dinar ve İsmail b. Ümeyye gibi âlimlerin de onun yetişmesinde önemli payları vardır. Hadis ilminde en büyük hocası ise Husayn b. Abdurrahman'dır.             Ebu Yüsuf, devrinin ilmi geleneğine uyarak belli temel dersleri aldıktan ve özellikle hadis tahsil ettikten sonra fıkıh öğrenimine yöneldi; bu amaçla İbn Ebu Leyla'nın derslerine devam etmeye başladı. Dokuz yıl boyunca ondan yargılama hukuku (kaza) ve fıkıh okudu, ardından Ebu Hanife'nin ders halkasına katıldı. Bu ayrılışın sebebi olarak muhtelif hadiseler gösterilmekteyse de içlerinde en makul olanı, çeşitli vesilelerle hakkında bilgi sahibi olduğu Ebu Hanife'nin fıkıh metodunun kendisine daha uygun gelmesidir. Hocasının vefatına kadar yaklaşık on yedi yıl onun derslerine devam eden Ebu Yusuf, bu süre içinde Kufe'ye gelen İbn İshak'tan bir ay kadar megazi dersi alması gibi kısa süreli bazı kesintiler dışında Ebu Hanife'nin derslerine hiç ara vermemiştir. Bu sırada hadis öğrenimini de ihmal etmemiş, fırsat buldukça hadis meclislerine devam ederek buralarda dinlediği hadisleri Ebu Hanife'nin ders halkasında müzakereye açmış, bu sayede hadisçilerin görüş ve temayüllerinin de tartışılıp değerlendirilmesine imkân hazırlamıştır. Bu meclislerde birçok hadis üstadı yanında Haccac b. Ertat ile de tanışan Ebu Yusuf'un kuvvetli bir hafızaya sahip olması sebebiyle hadisçiler tarafından da takdirle karşılandığı, fıkıh ilminde olduğu gibi hadis ilminde de derinleştiği ve ehl-i re'y içinde hadisi alınabilen en güvenilir kişi olarak tanındığı belirtilir.      Hocası Ebü Hanife'nin vefatından sonra (150/767) kadılık görevine başlayıncaya kadar yaklaşık on beş yıl süre ile Ebu Yusuf'un ne işle meşgul olduğu tam olarak bilinmemektedir. Hocasının yerine bir diğer talebesi olan Züfer b. Hüzeyl'in geçmesiyle hiç değilse bunun vefatına kadar (ö. 158/775) geçen süre içinde o halkada ders verme imkânını bulamadığı anlaşılmaktadır. Kufe Camii'nde özel bir ders halkası açıp açmadığı, geçimini temin etmek için ne işle uğraştığı gibi hususlarda da bilgi bulunmamaktadır.        Ebu Yusuf, geçim sıkıntısı sebebiyle Abbasi Halifesi Mehdi- Billah zamanında (775-785) ailesiyle birlikte Bağdat'a yerleşti. Burada halife ile tanıştı ve bazı kaynaklarda kaydedildiğine göre 166 (782) yılında kadılık görevine getirildi. Daha sonra Cürcan'a vali tayin edilen veliaht Musa el-Hadi ile oraya giden Ebu Yusuf'un yerine oğlu Yusuf kadı olarak tayin edilmiş, bu süre içinde aralarında birçok kazai yazışmalar olmuştur. Mehdinin vefatı üzerine halife olarak Bağdat'a gelen Hadi ile birlikte Ebu Yusuf da Bağdat'a döndü ve kadılık görevine devam etti. Halife Harunürreşid de onu görevinde bırakmış ve ilk defa onun zamanında (786-809) "kadı'l-kudat"lık kurumu oluşturularak yargılama hukukunda ve uygulamada birliğin sağlanması yönünde önemli bir adım atılmış. Ebu Yüsuf da İslam yargı tarihinin ilk kadı'l-kudatı unvanını almıştır. Hatta Abbasi hilafetine bağlı bütün bölgelerdeki kadıları tayin ve azletme yetkisine sahip olduğu için "kadi kudati'd-dünya" diye anılmıştır, Makrizi'nin ifadesine göre Ebu Yusuf'un bu makama gelmesinden sonra Irak, Horasan, Şam ve Mısır bölgelerinde onun onayı olmaksızın kadı tayin edilmemiştir. Hayatının sonuna kadar bu görevde kalan Ebu Yusuf, yakın arkadaşı Bişr b. Velid el-Kindi'nin kaydettiğine göre 5 Rebiülevvel 182 (26 Nisan 798) tarihinde altmış dokuz yaşında Bağdat'ta vefat etti. Seksen dokuz yaşında vefat ettiği şeklindeki rivayetlerin zayıf bulunması yanında 172 (788) veya 181 (797) yılında yahut rebrülahir ayında vefat ettiğine dair rivayetlerin de tabakat âlimleri arasında pek kabul görmediği bilinmektedir. Cenaze namazını bizzat kıldıran Harünürreşid, namazdan sonra cenazenin önünde yürümüş ve onu kendi aile kabristanına defnettirmiştir. Kabri Bağdat'ın Kazımiye bölgesinde. Kazımeyn Türbesi'ne bitişik olan ve kendi adıyla anılan caminin yanındadır.             Gerek çağdaşları gerekse daha sonraki dönemlere mensup âlimler Ebu Yusuf'un ilminin yanı sıra şahsiyetinden, ahlak ve karakterinden övgüyle söz ederler. Bezzazi, Kasım b. Züreyk'ın Ebu Yusuf'u yatağının üzerinde ufacık cüssesiyle görünce hayret ederek, "ALLAH, ilmi bir kuşun kursağına koymayı dileseydi koyardı" dediğini rivayet etmekte, bundan da onun küçük yapılı bir kişi olduğu anlaşılmaktadır. Ebu Yusuf üstün bir zekaya, güçlü bir hafızaya ve intikal yeteneğine sahipti. Elli altmış hadisi bir defa dinlemekle yanlışsız olarak ezberlediği rivayet edilir. Ebu Hanife'nin talebelerinden Hasan b. Ziyad el-Lu'lui'nin anlattığına göre Ebu Yusuf bir hac yolculuğu sırasında hastalanmış, kendisini ziyarete gelen Süfyan b. Uyeyne'den dinlediği kırk hadisi ileri yaşına, yolculuk yorgunluğuna ve hastalığına rağmen ezberlemiş, sonra da etrafındakilere yazdırmıştır. Devlet adamlarıyla yakından görüşmeye başladığı günlerde Harünürreşid'in veziri Yahya b. Halid el-Bermeki'nin Ebu Yusuf'a, eyyamü'l-Arab'ı bilmediği için sultanlarla sohbetin tam olarak hakkını veremediğini söylemesi üzerine bir ay eve kapanarak bu konuda çalışmış, neticede edindiği bilgiler onu dinleyenleri hayrete düşürmüştür. A'meş'in öğrencisi olduğu günlerde bir soruyu cevaplandırırken yaptığı açıklamalara hayret eden hocası bu cevabı nereden bulduğunu sormuş, o da. "Bize daha önce öğretmiş olduğunuz şu hadisten" diye cevap verince, "Ben bu hadisi sen daha ana rahmine düşmeden önce biliyordum, fakat yorumunu ancak şimdi öğrendim demiştir.             Ebu Yusuf fazilet sahibi bir kişi olarak tanınır. Yokluk ve sıkıntı içinde geçen günlerini hatırlayarak hayatı boyunca ihtiyaç sahiplerine yardım elini uzatmış, aynı zamanda velinimeti olan Ebu Hanife'yi hayır dua ile anmaktan geri kalmamıştır. Vefatından önce Mekke, Medine, Kufe ve Bağdat halkına yüzer bin dinar dağıtılmasını vasiyet ettiği söylenir.             Halife nezdinde ve saray çevresinde büyük bir itibara ve buna paralel olarak büyük bir servete sahip olan Ebu Yusuf zaman zaman, yöneticilerin arzuları doğrultusunda fetvalar vererek bu noktaya yükselmekle itham edilmiştir. Takvası, ahlakı, seciyesi ve karakteriyle ilgili olarak nakledilen bilgilerin yanı sıra Kitabü'l-Harac'ın mukaddimesinde Harünürreşid'e hitaben yazdığı şu satırlar onun bu ithamları hak etmediğini göstermeye yeterlidir: "Bugünün işini yarına bırakma... ALLAH'ın sana verdiği görevde bir saat bile olsa hakkı yerine getir. Kıyamet gününde yöneticilerin en mutlusu halkı en mutlu olandır. Sen doğru yoldan ayrılma ki halkın da ayrılmasın. Arzularına uymaktan ve öfkelenip intikam almaktan sakın..." Ebu Yusuf, ilmin ve ilim sahibinin üstün mevkiini insanlara göstermek düşüncesiyle en güzel yerde oturur, en güzel şekilde giyinir, en değerli takımlarla donatılmış atlara binerdi. Bu davranışını yadırgayanlara da, "Bir terzi çocuğunun ilim sayesinde nerelere kadar yükselebildiğinin herkes tarafından görülmesini istiyorum" diye cevap verirdi. Aynı sebeple, yargı işine bakan fakihlerin halk katında seçkin bir konumda görülmeleri ve kendilerine gerekli saygının gösterilmesi için onların siyah sarık ve cübbeden oluşan özel bir kıyafet giymelerini sağlamıştır. Harünürreşid'e Ebu Yusuf'a niçin bu kadar çok değer verildiği sorulduğunda, "İlimdeki kemali, hafıza gücündeki üstünlüğü, mezhepteki istikameti ve dindeki muhafazakârlığı sebebiyle" cevabını vermiştir. Ebu Yüsuf bu meziyetlerinden dolayı halifeye çok yakın olmuş, onunla yolculuk etmiş, 170- 181 (786 797) yılları arasında birkaç defa beraber hacca gitmişlerdir.             Ebu Yusuf'un ders halkasına ve ilim meclislerine birçok talebe katılmıştır. Kendisinden fıkıh öğrenmek veya hadis rivayet etmek suretiyle ilim tahsil eden öğrencilerin en tanınmışları Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani, Bişr b. Veli'd el-Kindi, Bişr b. Gıyas, Yahya b. Mai'n, Hilal b. Yahya er-Rey, Ca'fer b. Yahya el-Bermeki, Hasan b. Ziyad eI-Lülüî, Esed b. Furat ve Yahya b. Âdem'dir.      Ebu Yusuf, fıkıh ve hadis bilgisinin yanı sıra tefsir, siyer. megazi' ve eyyamü'l-Arab sahalarında da döneminin seçkin âlimlerindendi. Çağdaşları onun bu alanlardaki bilgisinden övgüyle söz ederler.       İctihad Usulü. Ebu Yusuf'un ictihad usulünden söz etmeden önce onun bağımsız (mutlak) bir müctehid sayılıp sayılmayacağı konusundaki tartışmalara temas etmek gerekir. İbn Kayyım el-Cevziyye, İbn Kemal ve İbn Abidin gibi bazı âlimler Ebu Yusuf'un mutlak müctehid olmayıp ancak mezhepte müctehid olduğunu ileri sürmüşler, Şemsü'l-eimme es Serahsi İbn Hazm, Şehabeddin el-Mercani, son dönemde Ali el-Hafif, Muhammed Ebu Zehra ve M. Zahid Kevseri gibi âlimlerle müsteşriklerden J. Schacht se onun mutlak müctehid olduğu görüşünü savunmuşlardır. Nevevi, İmamü'l- Haremeyn el-Cüveyni'nin,  "Mûzeni'nin bütün tercihlerinin tahric grubuna girdiğini ve Şafi mezhebine raci olduğuna inanıyorum, Ebu Yusuf ve Muhammed ise öyle değildir, onlar Ebu Hanife'nin usulüne de muhalefet etmişlerdir" dediğini nakletmektedir. Ebu Yusuf'un mutlak müctehid olduğu görüşünü benimseyen son dönem alimlerine göre, Ebu Yusuf ve arkadaşlarının Ebu Hanife'ye sadece fürû ile ilgili konularda muhalefet ettiklerini, usulle ilgili meselelerde daima ona bağlı kaldıklarını söylemek doğru değildir. Çünkü o dönemde usul ilmi henüz tam anlamıyla oluşmuş ve olgunlaşmış değildi. Gerçi görüşler belirtilip fetvalar verilirken dikkat edilen bazı noktalar mevcuttu; ancak bu noktaların tamamını Ebu Hanife'nin tesbit ettiğini, öğrencilerinin sadece o kuralları benimsemek ve uygulamakla yetindiklerini söylemek mümkün değildir. Çünkü Hanefi fıkhının oluşumunda Ebu Hanife'nin önderliği ve yön verici rolü bilinmekle beraber arkadaşları ve öğrencilerinin, hatta çağdaşı Kufe'li fakihlerin de bu oluşumda belli oranda paylarının bulunduğu inkâr edilemez. Kaldı ki söz konusu kuralların Ebu Hanife tarafından konulduğu, Ebu Yusuf ve arkadaşlarının bu kuralları benimsediği kabul edilse bile bu husus onun mutlak müctehid olmasına halel getirmez. Çünkü Ebu Yusuf ve arkadaşları, kabul ettikleri her konuyu taklit yoluyla değil araştırma sonucu ulaştıkları ilmi kanaatleri sebebiyle benimsemişlerdir. Ebu Hanife ile uygunluk arzeden görüşleri de ona ters düşen görüşleri kadar taklitten uzak olup delile dayanmaktadır. Ebu Yusuf'un Ebu Hanife'den ders okumuş olmasının, onun hocasından bağımsız olarak ictihadda bulunmasına engel teşkil ettiğini ileri sürenlerin mantığına göre Ebu Hanife'nin de mutlak müctehid olduğunu söylemek imkânsız olur. Çünkü o da İbrahim en-Nehai ve Hammad b. Ebi Süleyman gibi hocalardan ders okumuş, birçok konuda onlarla aynı görüşü paylaşmıştır.       Eğer ictihad, zamanın getirdiği meselelerin şeri' hükmünü ortaya koymak için bütün gücün sarf edilmesi demekse ve bunun tek şartı da edebi ve dini yönüyle Kur'an-ı Kerimi, metin ve sened yönünden sünneti ayrıca icma edilen hususları ve kıyas usulünü bilmekse Ebu Yusuf bağımsız, mutlak bir müctehiddir; aynı zamanda Kufe'de Ebu Hanife başkanlığında faaliyet gösteren fıkıh heyetinin de en seçkin üyesidir. Hemen hemen hiç ara vermeden on yedi yıl bu grup içinde en faal üye olarak yer alan Ebu Yusuf'un olağan üstü sayılabilecek zekâ ve hafıza gücü ile ilme olan düşkünlüğü birlikte mütalaa edilince tabii olarak böyle bir sonuca ulaşılır. Bizzat Ebu Hanife tarafından "yeryüzündeki en âlim kişi" olarak nitelendirilmesi de bu görüşü desteklemektedir.      Ebu Yüsuf başta olmak üzere Ebu Hanife'nin Muhammed b. Hasan ve Züfer b. Hüzeyl gibi talebeleri, hem usulde hem de füruda hocalarına veya birbirlerine muhalefet ettikleri ve aralarında serbest bir tartışma ortamı bulunduğu halde, görüşlerinin Ebu Hanife'nin görüşleriyle beraber tedvin edilmesi ve bunların hepsinin Hanefi mezhebi olarak adlandırılıp benimsenmesi, bu ekolün fıkhi esaslarını Ebu Hanife'nin kurduğu ve öğrencilerinin bu çerçevede ictihad ettiği anlamına gelmemelidir. 1105 (1693) yılında Mekke Şerifi Sad b. Zeyd tarafından sorulan bir soru üzerine Abdülgani' en-Nablusi'nin kaleme aldığı el- Cevabü'ş-şerif li'l-hazretiş-şerife fi enne mezhebe Ebi Yusuf ve Muhammed hüve mezhebü Ebi Hanife adlı risalede Ebu Yusuf ve Muhammed'in görüşlerinin Ebu Hanife den kaynaklandığı, bu sebeple bütün görüşlerin Ebu Hanife ye nisbetinin doğru olduğu tezi savunulmuş, İbn Abidin de bu görüşe katılmıştır. İbn Kemal'in, Ebu Yusuf'u mutlak müctehid saymayıp mezhepte müctehid olarak kaydeden tasnifi veya Ebu Hanife nin hayatı ve görüşleriyle ilgili olarak kaleme alınan menakıb kitaplarında yer alan mübalağalı ifadeler de bu yöndeki görüş ve kanaatler için uygun bir malzeme teşkil etmiştir. Ancak mezhebin sonradan Ebu Hanife'ye nisbetle adlandırılmasının başka izahları da yapılmaktadır. Mesela M. Zahid Kevseri"ye göre Ebu Hanife ve arkadaşlarının hepsinin görüşlerinin toplamına "Hanefi mezhebi" adı verilmesi genel kabule dayanan bir adlandırmadan başka bir şey değildir.             Ebu Yusuf'un ictihadda bulunurken takip ettiği metodu kendisinin yazdığı bir usul kitabında bulma imkânı mevcut değildir. Her ne kadar bütün mezhepler içinde ilk fıkıh usulü kitabının Ebu Yusuf tarafından telif edildiği çeşitli kaynaklarda belirtilmişse de bugüne kadar böyle bir esere rastlanmamıştır. Bu durumda onun ictihad usulünü ancak vermiş olduğu fetvalardan ve bazı sözlerinden çıkarmak mümkün olabilir. Kaynaklarda Ebu Yusuf'un son günlerinde şu şekilde dua ettiği belirtilir: "ALLAHım! Sen biliyorsun ki önüme çıkan her hadisenin hükmü için önce senin kitabına baktım ve orada bir çıkış yolu bulduysam aldım. Eğer bulamadıysam peygamberinin sünnetine baktım. Orada da bir çıkış yolu bulamadıysam ashabın sözlerine baktım." Bu ifadeden, rey ekolünün seçkin bir imamı olarak kıyasa sıkça başvurduğu bilinen Ebu Yusuf un sahabi kavlini kıyasa tercih ettiği anlaşılmaktadır. Serahsi'de Kerhi'den yaptığı nakilde bu görüşü desteklemekte ve onun birçok meselede kıyasa göre hükmün ne olduğunu belirttikten sonra o hükmü sahabi kavlinden dolayı terk ettiğini kaydetmektedir. Ebu Yusuf un verdiği hükümler incelendiğinde bu delillerin yanı sıra icma, kıyas, istihsan, şeru men kablena, örf gibi diğer asli ve fer'i delilleri de belli bir sıra ve metot içinde kullandığı söylenebilir.             Rey ekolüne mensup fakihler içinde hadis ilminde en güçlü âlimlerden biri kabul edilen Ebu Yusuf'un hadisten çokça faydalanması ve kıyasa sıkça başvurması tabiidir. Ancak uzun süre siyasi ve idari mekanizma ile iç içe olan yargı kurumunda görev yapmış olduğundan bazen istihsanı ön planda tuttuğu da görülmektedir. Mesela Ebu Hanife ve Muhammed'e göre Hz. Peygamber faiz yasağıyla ilgili olarak bir maddenin ölçekle (keyli) veya tartıyla (vezni) alınıp satılmasını hükme bağlamışsa bu maddenin her zaman bu şekilde alınıp satılması gerekir. Bu konuda örfe itibar edilmez. Ebu Yusuf ise örfün değişmesi halinde ölçekle olanın tartıyla, tartıyla olanın ölçekte alınıp satılabileceği görüşündedir. Aynı şekilde Hz. Ömer'in haraç vergisi olarak belirlediği miktara bağlı kalmamış, onu gününün şartlarına göre yeniden tesbit etmekte sakınca görmemiştir. Bu örnekler Ebu Yusuf'un, zamanın değişmesiyle hükümlerin de değişebileceğini ifade eden külli fıkıh kuralına göre hareket ettiğini göstermektedir. Güçlüğü ortadan kaldırmak ve izdihama sebebiyet vermemek için bir şehirde iki ayrı camide cuma namazı kılınmasına, taşınma imkânı bulunamayan ganimetlerin henüz darü'l-harpten çıkmadan askerler arasında paylaştırılmasına ve ihtiyaçtan dolayı "müzaraa" ve "müsakat" akidlerine cevaz vermiş olması da zaruret prensibine dayanmaktadır. Diğer taraftan cuma namazının bir şehirde iki yerde kılınmasının caiz olduğunu belirttikten sonra daha fazla mescidde kılınmasının caiz olmadığını söylemesi de zaruretlerin kendi miktarınca takdir edilmesi gerektiği kuralına uygun düşmektedir. Hamile kadının bir çocuk doğurma ihtimali iki veya daha fazla çocuk doğurma ihtimalinden daha kuvvetli olduğu için mirastan yalnızca bir çocukluk pay ayrılması, "Nadir olana değil yaygın olana itibar edilir" kuralı ile açıklanabilir. Ebu Yusuf'un, borçlanılan paranın değer kaybetmesi halinde bu paranın aynı miktarının (misl) değil değerinin ödenmesi gerektiğine fetva vermesi de bu arada zikredilebilir. Bütün bu örneklerden de anlaşılacağı üzere Ebu Yusuf Kitap ve Sünnet'e bağlılığının yanı sıra hikmet-i teşriiyyeyi iyi kavramış bir müctehiddir; bu şekilde yetişmesinde, hocası Ebu Hanife'nin hem bir müctehid-imam olmasının hem de medresesini bir fıkıh komisyonu gibi görüp derslerini buna göre yapmasının büyük katkısı olmuştur.       Fıkıh İlmindeki Yeri. Uzun süre İbn Ebu Leyla'nın, daha sonra da Ebu Hanife'nin talebesi olan Ebu Yusuf en çok Ebu Hanife'nin etkisinde kalmıştır. Ancak gerek yetişmesini sağlayan ders halkalarında takip edilen metot sebebiyle, gerekse kendi özel yetenekleri sayesinde hiçbir zaman mukallit olmamış, tercih ve görüşlerini açıkça ifade etmiş, zaman zaman Ebu Hanife'nin görüşüne muhalefet ettiği de olmuştur. Hayatının daha sonraki dönemlerinde bu fikir ayrılıklarının oranında artış olduğu gözlenmektedir. Yalnız büyük bir feyze sahip olduğuna inandığı, kendisine son derece hürmet ve minnet duyduğu Ebu Hanife ile olan görüş ayrılıklarını özellikle açığa vurma gayreti içinde olmadığı gibi bir meselede Ebu Hanife ile ittifak halinde olduğu sürece kalbinde bir ışığın parladığını belirtirdi. Ancak onun hocasına karşı duyduğu bu saygı ve bağlılık, fıkhi meseleleri kendi görüş ve inisiyatifiyle değerlendirmesine engel teşkil etmemiştir. İlk dönemden itibaren Hanefi fıkıh literatüründe mezhebin öncüleri arasındaki görüş ve yaklaşım farklılıklarına geniş ölçüde yer verilir. Bu arada Ebu Yusuf'un İmam Muhammed'le birlikte veya tek başına Ebu Hanife'nin görüşüne katılmadığı yüzlerce meseleden söz edilir. Diğer fıkıh mezheplerinde mezhep içindeki farklı görüşler genellikle sonraki dönem hukukçularınca geliştirilmişken Hanefi mezhebinde bu husus, genelde Ebu Hanife ile talebeleri Ebu Yusuf, İmam Muhammed ve Züfer tarafından oluşturulmuştur. Bundan dolayı Hanefi mezhebindeki doktriner görüş zenginliğinde Ebu Yusuf'un şüphesiz önemli payı vardır.             Bazı konularda Ebu Yusuf'tan iki değişik fetva nakledilmesi, onun özellikle kadı olduktan sonra bir kısım fetvalarını değiştirdiği izlenimini uyandırmaktadır. Öte yandan sözü edilen görüş değişikliklerine dikkat çeken müsteşrik Schacht'ın, bu değişikliklerin her zaman daha mükemmele doğru seyretmediğini söylemesini anlamak kolay değildir. Çünkü mükemmel kavramı izafidir ve bir görüşün iyi ve mükemmel olduğu hükmü, ancak mevcut şartların ve uygulama alanının ayrıntılı şekilde bilinmesi halinde yapılacak bir değerlendirme ile verilebilir. Ebu Yusuf'un, olayları Ebu Hanife'ye göre daha farklı bir açıdan değerlendirmesini sağlayan bazı sebepler vardır. Mesela çok sayıda hadis âlimiyle görüşmesi, onlardan hadis alması ve Ebu Hanife zamanında tevsik edilmeyen birçok hadisin onun zamanında tevsik edilmesi gibi sebepler bu arada zikredilebilir. Ebu Yusuf hadis öğrenimine fıkıhtan önce başlamış, hem hafızasının hem de intikal yeteneğinin güçlü oluşu sayesinde hadisleri kolay ezberlediği gibi onların anlam ve delaletlerini de kavramakta zorluk çekmemiştir. Bu sebeple rey ekolüne mensup fakihler içinde hadise en çok bağlı olan imamın Ebu Yusuf olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca Harünürreşid ile birlikte seyahat etmesi, bu seyahatleri esnasında Medine'ye uğrayarak Malik b. Enes ile görüşmesi, ondan hadis alıp bazı fıkhi konuları kendisiyle tartışması da Ebu Yusuf'un bir kısım görüşlerini değiştirmesinde etkili olmuştur. Hatta bu görüşmeler sayesinde fıkıhta Irak ekolü ile Hicaz ekolünün bakış açılan birbirine yaklaşmıştır. Ebu'l- Müeyyed el- Harizmi, Camiu'l - mesanid adlı eserinde Şafii'nin Ebu Yusuf'a nebizle ilgili bir soru sorduğunu, İmamül-Haremeyn el-Cüveyni de Şafi ile Ebu Yusuf'un hem Mekke'de hem de Medine'de Harünürreşid'in huzurunda münazarada bulunduklarını kaydetmektedir. Ancak bu husus M. Zahid Kevseri tarafından kesinlikle reddedilmekte, bu rivayetlerin tarihi gerçeklere ters düştüğü ve mezhep taassubundan kaynaklandığı ayrıntılı biçimde anlatılmaktadır. Bazı önemli gelişmeler ve ciddi isnatlar söz konusu görüşmeye dayandırıldığı için Kevseri'nin bu konu üzerinde hassasiyetle durduğu dikkati çekmektedir.      Ebu Yusuf'un, bazı konularda Ebu Hanife'den farklı düşünmesinin diğer bir sebebi de önce kadı, daha sonra kadı'l-kudat sıfatıyla yargı görevinde bulunmuş olmasıdır. Bu görev Ebu Yusuf'a önemli ölçüde tecrübe kazandırmış, nazari hükümleri uygulama veya bunların uygulanabilirliğini gözleme imkânı sağlamış, sonuçta da özellikle kazai fıkhın onda bir meleke haline gelmesini sağlamıştır. Mesela hâkimin davalı istemese bile davacıya yemin teklif etmesini, sözleşmeleri ve diğer tasarrufları korumak için sefihin ancak hâkim kararıyla hacr altına alınmasını caiz görmesini ve eşin, seyahate çıkacak olan kocasından alacağı nafakaya karşılık kefil istemesine izin vermesini, Ebu Yusuf'un görevi sırasında edindiği tecrübelerin bir sonucu olarak görmek mümkündür. Bu sebeple, başta yargılama hukuku olmak üzere fıkhın çeşitli dallarında Ebu Yusuf'un, sonraki dönem Hanefi fakihlerince benimsenip mezhep içinde "müfta bih" görüş olarak adlandırılan birçok tercih ve fetvası mevcuttur. Öte yandan Ebu Yusuf, kadı'l-kudatlık mevkiinde bulunması dolayısıyla, kadıların tayin işlerinde birinci derecede söz sahibi olduğu ve bu sırada daha çok Hanefi mezhebine mensup kadılara görev verdiği için bu mezhebe karşı ilgi ve iltifatın artmasını sağlamış, Hanefi mezhebinin yayılıp genişlemesinde onun gayretlerinin önemli payı olmuştur.             Ebu Yusuf, o dönemde revaçta olan akaid ve kelam konularında zaman zaman tartışmalara katılmış, döneminin tartışmalı kelami meseleleri hakkında daha çok selefi bir tavır sergilemiştir. Mesela Kur'an'ın mahlûk olduğu görüşünü benimseyenleri sert bir dille tenkit etmiş, böyle kimselerle konuşup selamlaşmanın bile doğru olmadığını söylemiştir. Ebu Yusuf'un, ALLAH'ın helallerinin ve haramlarının olduğu gibi kabul edilmesini ve müteşabih ayetlere inanılıp başka kavimlerle ilgili kıssalardan ibret alınmasını tavsiye etmesinden bu konulardaki tartışmaları hoş görmediği anlaşılmaktadır. Ebu Yusuf, Hz. Peygamber ve ashabının iman konularını hiç tartışmadıklarını, sadece ameli hayatta ilgili meseleleri konuştuklarını ifade eder, itikadi konularda kavgacı ve tartışmacı bir tavır benimseyenlerden yüz çevirmenin ALLAH emri olduğunu söylerdi.        Eserleri. Hanefi mezhebinde eser telif eden ilk fakih olan Ebu Yusuf'un başlıca eserleri şunlardır: 1. Kitabü'l-Harac. İslam fıkıh tarihinde mali hukuk sahasında yazılan en önemli eserlerden biri olup bu alanda günümüze kadar ulaşan ilk telif olduğunda şüphe yoktur. Genel olarak devletin ekonomik siyasetinin portresini çizmek gayesiyle telif edilen eserde dini ve sosyal konularla ilgili bilgiler de yer almakta, bu sebeple bazı araştırmacılar tarafından içinde fıkıh, hadis, muhasebe, hukuk, sosyoloji. Edebiyat, coğrafya vb. konuların bulunduğu bir hazine olarak değerlendirilmektedir. Birçok defa basılan eser Türkçeye ve bazı Batı dillerine de tercüme edilmiştir. 2. İhtilafu Ebi Hanife ve İbn Ebi Leyla. Ebu Yusuf bu eserinde hocaları Ebu Hanife ile İbn Ebu Leyla'nın ihtilaf ettiği konuları zikretmektedir. Kitabı Ebu Yusuf'tan Muhammed b. Hasan eş-Şeybani rivayet etmiştir. Serahsi, İmam Muhammed'in esere bazı ilavelerde bulunduğunu söylemişse de son dönem âlimlerinden Muhammed Ebu Zehre ve Ebu Yusuf üzerine çalışan Mahmud Matlub, ilave yapıldığını gösteren herhangi bir işarete rastlamadıklarını ifade etmişlerdir. Çok sayıda fıkıh babını ihtiva eden eser Ebu'l-Vefa el-Efgani tarafından neşredilmiştir. Ayrıca imam Şafii'nin el-Ümm adlı eserinin sonunda Haza mahtelefe fihi Ebu Hanife ve İbn Ebi Leyla an Ebi Yüsuf adıyla da mevcuttur 3. Kitabü'r- Red 'ale's-Siyeri'l-Evzai. Ebu Hanife, İmam Muhammed'e imla yoluyla devletler hukuku (siyer) konusunda bir kitap yazdırmıştır. İmam Muhammed'e nisbet edilen ve es-Siyerü's-sağir adıyla anılan bu eserdeki görüşler Evzai tarafından kaleme alınan Kitabü Siyeri'l-Evzai adlı eserde tenkit edilmiş, Ebu Yusuf da Evzai'ye cevap vermek amacıyla söz konusu eseri telif etmiştir. Ebu'l-Vefa el-Efgani'nin neşrettiği eser, ayrıca el-Ümm'ün içinde Kitabü Siyeril-Evzai başlığıyla mevcuttur 4. Kitabü'l-Asar. Oğlu Yusuf'un babası yoluyla Ebu Hanife'den rivayet ettiği bazı hadisleri ve fıkhi görüşleri ihtiva etmekte olup Ebu Hanife'nin müsnedi mahiyetindedir. Abdest, gusül, cünüplük, iddet, av ve alışveriş gibi konuları içine alan eser Ebu'l-Vefa el-Efgani tarafından neşredilmiştir. Kitabü'l -Asar, naşirin de önsözde belirttiği gibi tam değildir; ancak eksik kısmın son taraftan çok az bir bölüm olduğu tahmin edilmektedir. Kaynaklarda Ebu Yusuf'a nisbet edilen eserler de şunlardır: 1. Edebü'l-kadi. Katib Çelebi ile diğer bazı müellifler tarafından zikredilen eserin bir nüshası Tunus Milli Kütüphanesi'nde kayıtlıdır. Üzerinde Ebu Yusuf'a ait olduğuna dair bir ibare bulunan ve Fuat Sezgin tarafından da ona nisbet edilen eserin, Mahmud Matlub tarafından yapılan incelemeden sonra Ebu Yusuf'a nisbetin doğru olmadığı kanaatine varılmıştır. Zira kitapta Hassaf (ö. 261/875), Tahavi (ö. 321/933), Kerhi (ö. 340/951), Ebu Bekir el-Cessas (ö. 370/ 981) ve Serahsi (ö. 483/ 1090) gibi âlimlerin görüşlerine de yer verilmiştir. 2. el-Meharic. M. Zahid Kevseri, müsteşrik J. Schacht tarafından Muhammed b. Hasan'a nisbet edilerek basılan Kitabü'l-Meharic'in Ebu Yusuf'a ait olduğunu söylemekteyse de bu görüşünü teyit edecek bir delil bulunmamaktadır. Bunlardan başka el-Mebsut, Kitabü'l- Cevami', Kitabü'r-Red ala Malik b. Enes, Kitabü İhtilafi'l-emsar, Kitabü'l - Emali, Kitabü'n-Nevadir, Müsnedü'l-İmam Ebi Yüsuf adlı eserler de Ebu Yusuf'a nisbet edilmektedir.             Ebu Hanife hakkında yazılan eserlerde ve umumi tabakat kaynaklarında Ebu Yusuf'un biyografisine, fıkıh ilmindeki yeri ve görüşlerine önemli ölçüde yer verilmesinin yanı sıra bu konuda müstakil eserler de kaleme alınmıştır. Bunların başlıcaları şunlardır: Zehebi, Menakıbu Ebi Yusuf, Menakıbu Ebi Hanife ve sahibeyh Ebi Yüsuf ve Muhammed b. Hasan; M. Zahid Kevseri, Hüsnü't-tekadi fi sireti'l-İmam Ebi Yusuf el-Kadi,  Hadi el-Ahdar Derviş, Ebu Yusuf el-Kadi hayatühü ve Kitabühü'l-Harac, Mahmud Matlub, Ebu Yusuf: Hayatühü ve âsâruhü ve ârâ'ühü'l-fıkhiyye; Ahmed İbrahim Ebu Yusuf, Ebu Yusuf kadi'l-kudat                                                                                                                                                                                                                               (T.D.V. İslam Ans. 10/260-264)   http://salihamel1.blogcu.com/imam-i-ebu-yusuf-hazretlerinin-halife-harun-resid-e-tavsi/4873606 İmam-ı Ebu Yusuf hazretlerinin, Halife Harun Reşid’e tavsiyesi özetle şöyledir:   Ey Müminlerin Emiri, Allahü teâlâ sana büyük bir vazife verdi. O öyle bir vazife ki sevabı sevapların, cezası da cezaların en büyüğüdür. Artık sen, Allahü teâlânın kendilerine emir tayin edip idarelerini sana emanet ettiği insanlar için bina yaparak, adaleti icra etmeye başladın. Bina adalet ve doğruluk harcından mahrum temel üzerine kurulduğu vakit, Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapan ve yapılmasına yardım edenlerin üzerine yıkar. Bu sebeple vazifeni ihmal edip herhangi bir hakkın zayi olmasına sebep olma!   Bugünün işini yarına bırakma, aksi halde işleri zayi etmiş olursun. Ecel emelin önündedir. Ecele, iş ve amel ile koş. Çünkü ecel geldikten sonra artık iş ve amel yoktur. Çoban, efendisine hesap verdiği gibi idareci de Rabbine hesap verir.   O halde hakkı sahibine ver, adaleti icra et! Çünkü Kıyamette Allah katında en mutlu idareci, idare ettiği elemanlarını en fazla mutlu edendir.   Eğer sen haktan ayrılırsan, elemanlar da doğruluktan ayrılır. Nefsine uyarak emir vermekten, öfke ile iş yapmaktan sakın! İki işten, ahiret için olanı tercih et! Çünkü ahiret baki, dünya fanidir.   Daima temkinli ol; temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azabından korkarak ve rahmetini umarak Allah’a sığın, çünkü sığınmak ve korunmak korku ve ümit iledir. Kim Allah’a sığınırsa Allahü teâlâ onu korur. Daima iyi bir akıbet, zayi olmayacak bir iş, herkesin vardığı bir kaynak için çalış. Çünkü, eninde, sonunda varılacak yer, o kadar korkunç bir duraktır ki, orada yürekler hoplayacak, çok kimse zillet içinde olacaktır.   Kıyamette, o korkunç yeri bilip de amel etmeyen, yararlı iş yapmayan kimsenin duyacağı hasret ve pişmanlık sonsuzdur. Şu âyet-i kerimeyi düşünmelidir! (Bugün [hak ile bâtılın, iyi ile kötünün, haklı ile haksızın ayrıldığı] bir gündür. Sizi de, sizden öncekileri de burada topladık.) [Mürselat 38]   Telafisi imkansız olan bir ayak kayması, acı bir pişmanlıktır. Bu hayat, sadece gece-gündüzün nöbet değiştirmesinden ibarettir. Zaman her yeniyi eskitir, her uzağı yakınlaştırır, vaad edilen her şeyi getirir. Herkes ne yapmışsa, mutlaka karşılığını görür.   Dünyadaki az bir zamandaki işlerin hesabını vermek çok çetindir. Dünya da, içindekiler de yok olacaktır. Ahiret ise devamlı kalma yeridir. Yarın Allah’a, asi olarak mülaki olma! Şunu iyi bil ki, Kıyamet gününün hakimi, kullarını evlerine, yerlerine ve mevkilerine göre değil ancak amellerine göre muhakeme edecektir. Allahü teâlâ ikaz ediyor, o halde dikkatli ol. Çünkü sen; abes olarak yaratılmadın, bu sebeple de başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz Allahü teâlâ seni yaptıklarından ve içinde bulunduğun durumdan hesaba çekecektir. İyi düşün, nasıl cevap vereceksin? Hadis-i şerifte buyuruldu ki: (Kıyamette herkes, şu dört suale cevap vermedikçe hesaptan kurtulamaz: Ömrünü nasıl geçirdi, ilmi ile nasıl amel etti, malını nereden, nasıl kazandı ve nerelere harcadı, cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı?) [Tirmizi]   Ey Müminlerin Emiri, bu soruların cevabını hazırla! Çünkü bugün dünyada yaptıkların hesabı yarın sana sorulur. Gizli işlerin maskesinin düşeceğini de hatırla! Sana, vazifelerini Allah rızası için yapmanı tavsiye ederim. Tavsiyeme uymazsan; aslında yürünmesi kolay olan yol sana zorlaşır; gözlerin etrafı görmez, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır, orada bildiklerini tanımazsın; fakat tanımadıklarını bilirsin. Bu sebeple, nefsine karşı, muzaffer olmasını isteyen kimsenin gayreti ile, husumeti ile nefsine karşı koy!   Ey Müminlerin Emiri, idare ettiklerinin zararına sebep olma! Allahü teâlâ onların haklarını senden alır da, neticede zararın büyük olur. Bina, ancak yıkılmadan önce tahkim edilir. Şüphesiz, Allahü teâlânın, idaresini sana verdiği kimseler hakkında yaptıkların, senin lehine, telefine sebep oldukların da, senin aleyhine olarak tespit edilir.   Allahü teâlânın, idaresini sana emanet ettiği kimselerin işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve onlara faydalı şeylerden gafil olmazsan, sen de aldatılmazsın.   İdarecilerin yolunu aydınlatacak nur; ancak cezaları tatbik etmek, araştırmaya ve açık delillere dayanmak suretiyle hakkı sahibine vermektir.   İyi kişilerin yolunu takip etmek, onların iyi hareket ve prensiplerini devam ettirmek daha tesirlidir. İdarecinin zulmetmesi; idare edilenler için bir felaket, itimat ve güvenden yoksun kimselerle yardımlaşıp millet idaresinde onlara dayanması ise bütün halk için bir helaktır.   Ey Müminlerin Emiri, güzel komşuluk ve iyi muamele et! Şükrederek nimetin çoğalmasını iste! Zira Hak teâlâ buyurdu ki: (Şükrederseniz, nimetlerimi artırırım. Nankörlük ederseniz, azabım şiddetlidir.) [İbrahim 7]   Allah katında ıslahtan daha iyi, fesattan daha kötü bir şey yoktur. Kötülük işlemek nimetlere karşı nankörlüktür. Nankörlük edenlerin çoğu, şereflerinden mahrum olmuş ve Allahü teâlâ, onlara düşmanlarını musallat etmiştir. [İmam-ı Ebu Yusuf hazretlerinin bildirdiği hadis-i şerifler] Ey Müminlerin Emiri, şu hadis-i şeriflerin gereğini yapmaya çalış!  1- (İnsanların en kıymetlisi ve kıyamette bana en yakın olanı, adaletle hükmeden idarecidir. İnsanların en kötüsü ve en fazla azap görecek olanı ise, zalim idarecidir.)   2- (Allahü teâlânın hayır murat ettiği milletin idarecileri yumuşak ve cömert kimseler olur. Kim idareci olurda rıfk [yumuşaklık] ile muamele ederse, Allahü teâlâ da ona rıfk ile muamele eder.)   3- (Cemaatten bir karış uzaklaşan, boynundaki İslam halkasını koparmıştır.)   4- (İdarecilerinize sövmeyin. Eğer iyi idare ederlerse sevabı onlaradır, size de teşekkür gerekir. Eğer kötülük ederlerse vebali onlara, size de sabır gerekir. Çünkü idarecilik bir nikmet [cezalandırmak suretiyle mükafat vermek] tir, Allahü teâlâ dilediğini o yoldan imtihan eder. Onun nikmetini öfke ile değil, sabırla karşılayın!)   5- (Her emire itaat et, her imamın arkasında namaz kıl! Eshabımın hiçbirine sövme!)  . ************************ http://www.adimder.com/hikayeler/f%C4%B1st%C4%B1k.htm     BU ÇOCUK FISTIK YAĞLI HELVA YİYECEK              “722 yılıda Kûfe’de doğan imam-ı Ebu Yusuf fakir bir ailenin çocuğu idi.İmam-ı Âzam’ın derslerine devam eder,bundan zevk alırdı.Bir gün babası gelip,Yakub’un (İmam-ı Ebu Yusuf) elinden tuttu:             -Yavurm,İmam-ı Âzam’ın ekmeği kızarmış,biz ise ekmek parası kazanmak zorundayız,diyerek Yakubu çarşıya,pazara saldı.             Babasına itaat eden yakub,derslerini bırakıp,çalışmaya başlamış.             İmam-ı Âzam’da Yakubu sorarmış.Arkadaşları İmam-ı Âzam’ın alakasını Yakuba haber vermişler”Hocamız seni çok arıyor”diye.             Bu habere duygulanan Yakub,derslerine tekrar başlamış.Dersten sonra İmam-ı Âzam,Yakubu yanına çağırmış ve sormuş:             -Ne ile meşgul oldun,neden derslere gelmedin?             -Geçim derdi için babama yardım ettim,çalıştım.             İmam-ı Âzam’da içinde 100 dirhem bulunan keseyi Yakuba vermiş:             -Bunu al,ihtiyaçlarına harca,derslere devam et.Paran bitince yine bana gel,tenbihinde bulunmuş.             Bu sıralarda Yakubun babası vefat etmiş.Annesi”Elden gelen övün olmaz,o da vaktinde bulunmaz.”diyerek,Yakubu alıp,terzinin yanına vermiş.Oğlunun bir meslek sahibi olmasını,ilerde rahat yaşamasını istemiş.Fakat Yakup,kaçıp,yine İmam-ı Âzam’ın derslerine devam etmiş:             Annesi gelip,Yakubun kolundan tutup,terziye götürüyormuş,Yakup da kaçıp,derslere devam ediyormuş.Bu hal epeyce devam edince kadıncağızın kafası atmış,İmam-ı Âmam’ın karşısına dikilip:             -Bu çocuğu bozan sensin!diye bağırmış.Arkasından devam etmiş:             -Bu,bir şeyi olmıyan yetim çocuktur,el örgülerimle onu doyuruyorum.İstiyorum ki ben öldükten sonra ufak bir kazancı olsun,kimseye muhtaç olmasın…             İmam-ı Âzam:             -Git,sen anlamıyorsun,bu çocuk fıstık yağı ile yapılmış tatlılar yiyecek,çok zengin olacak,deyince kadıncağız son sözünü söylemiş:             -Sen akılsız,bunak bir ihtiyarsın!...             Kadıncağız o asabiyetle çekip gitmiş,akşam ana-oğul oturup konuşmuşlar.Yakup:             -Anacığım,benim gönlüm derslerden başkasını istemiyor,deyince anası da:             -Ne halin varsa gör!deyip,yakasını bırakmış.             İmam-ı Âzam,onun harçlığını vermeye devam etmiş.İstemeden verirmiş.Yakup,hiç parasız kalmamış ve derslerine 16 sene devam etmiş.             Yakup evlenip oğlu olunca,onun ismini Yusuf koydu.Kendisi de Yusuf’un babası manasına gelen”Ebu Yusuf”mahlasıyla çağrıldı.             Ebu Yusuf,Bağdat’a gelince Abbasi halifelerinden Mehdi,ona kadılık vermiş.Bu vazifede iken adliye teşkilatını daha iyi duruma getirdi.  ,kadılara maaş bağlattı ve onların özel bir kıyafetle gezmesini temin etti.             Halife Hadi zamanında da aynı makamda bulunan Ebu Yusuf,Harun Reşid zamanında”Başkadı”oldu.Bu makamda iken devletin siyasi,idari ve mali hükümlerini anlatan”Kitabü’l Harac”isimli eserini yazdı.             Ebu Yusuf’un en büyük eseri hiç şüphesiz,Halife Harun Reşid’dir.Ona daima yol göstermiş;onun alim,adil olmasında mühim rol oynamıştır.Abbasiler her bakımdan en şa’şaalı devirlerini Harun Reşid zamanında yaşamıştır.İslam tarihinde ulema ile ümeranın iş birliği için en güzel misal olarak bu devir gösterilir.             Hocası İmam-ı Âzam,memuriyet almamak için,hayatını hapishanede tüketirken,Ebu Yusuf,memuriyeti kabul edip,müstakim ve mazbut hayatını devam ettirerek başta halife olmak üzere devlet adamlarına tesir etmiştir.             Bir gün yemek yerlerken Ebu Yusuf gülmüş,Harun Reşid bunun sebebini sorunca:”Hocamın kerameti”demiş.             -En fakir zamanımda İmam-ı Âzam (r.a)buyurmuşlardı ki:”Bu çocuk fıstık yağıyla pişmiş helva yemesini öğreniyor”.Annem inanmayıp,hocama çatmıştı.İşte fıstık yağıyla pişmiş helva yiyorum.             Ebu Yusuf’un ilmine,ahlakına hayran olan Harun Reşid bir gün şöyle der:             -Halife olacağıma senin gibi alim olmayı isterdim!             Fakat onlar birbirini tamamlamış.Zaten ilimle iktidar bir araya gelirse halkın yüzü güler.Cehlin saltanat sürmesi her zaman felakettir.Cehalet,bilgisizlik değil;hak ile batılın karıştırılmasıdır.”(H.İsmail.Sur.91/Kasım) *********** http://www.haksozhaber.net/ebu-yusufun-ihtiyatli-arz-yontemi-21778h.htm Ebû Yûsuf’un İhtiyatlı Arz Yöntemi   »Ana Sayfa»Kitap Kritik   23.05.2011 16:16 Mehmet Özşenel’in Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı adlı kitabını Haksöz-Haber için Asım Öz değerlendirdi.         EBÛ YÛSUF'UN İHTİYATLI ARZ YÖNTEMİ   ASIM ÖZ / Haksöz Haber   Müslümanların düşünce ve kültür tarihinde hadis-sünnet sahasında önemli tartışmalar yaşanmış ve hâlen de yaşanmaktadır. Bu konudaki farklılaşmaları oluşturan hususlar, hadis ve sünnetin doğru bir şekilde anlaşılması, yorumlanması ve bunun için ortaya konulan metodolojiler olarak anılabilir. Farklı bir hadis usulü ortaya koyan isimler içinde Hanefî ekolün kaynaklı olanlar dikkat çekmektedir. Ebû Yûsuf işte bun isimlerden biridir.   Ebû Yûsuf (731-798) İslami ilimlerin tasnif ve tedvin edildiği zaman diliminde yaşamış küçük yaştan itibaren başladığı ilim hayatını Ebû Hanife'nin ders halkasına katılarak sürdürmüş ve bu ekolün önemli isimlerinden biri haline gelmiştir. Ebû Hanife'nin vefatından sonra bu ders halkası kısa süre Züfer'in başkanlığında devam etmiş daha sonra bu ders halkasının temsilciliğini Ebû Yûsuf sürdürmüştür.   Hanefi mezhebinin hadis anlayışı ve hadisleri değerlendirme metodu, geçmişte olduğu gibi günümüzde de en çok tartışılan konular arasında yer almaktadır. Hadisler konusunda Hanefi bakış açısını doğru bir şekilde tahlil edebilmek için bu yolun temellerinin atıldığı ve hadis-rey tartışmalarının yoğun bir şekilde yaşandığı hicri ikinci asra ait temel kaynakların incelenmesi büyük önem taşımaktadır.   Muhaddis Bir Fakih   Ebû Hanife'nin en önemli öğrencilerinden ve rey ekolünün önemli temsilcisi olan, Ebû Yûsuf'un günümüze ulaşan eserlerini eksen kabul ederek, hadis ve sünnet anlayışını tespit ve tahlil etmeyi amaçlayan Ebû Yûsuf'un Hadis Anlayışı Mehmet Özşenel tarafından hazırlanmış. Giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşan çalışmada genel olarak Ebû Yûsuf'un ilmi kişiliği, hadis ve sünnete bakışı, hadisleri anlamlandırması, yorumlaması üzerinde durularak başkalarının hadis ve sünnet anlayışına yönelik eleştiri ve değerlendirmelerine de yer verilmiştir. Giriş bölümünde Ebû Yûsuf'un usul düşüncesi, birinci bölümde sünnet kavramını anlamlandırma biçimi, ikinci bölümde hadis eleştirisinde takip ettiği yöntem, üçüncü bölümde eserlerindeki rivayetlerin hadis tekniği bakımından ifade ettiği anlam, dördüncü bölümde hadislerin anlaşılması ve yorumlanması konusundaki yaklaşım ve yöntemleri üzerinde durulmaktadır. Sonuç kısmında ise Ebû Yûsuf'un hadis anlayışını özetleyen tespitlere ve ilk dönem eserlerinden hareketle yapılacak çalışmaların gerekliliğini ortaya koyan bazı tekliflere yer verilmekte.   Ehli reye mensup muhaddis bir fakih olarak Ebû Yûsuf hadisleri değerlendirirken hocası Ebû Hanife gibi Kur'ân'ı merkeze alan bir anlayış içinde hareket etmiştir. Spesifik olarak, bazı konularda farklı düşünüyor olmaları onu bu ekolden ayrı olarak değerlendirmeyi hele ikili arasına kalın bir hat çekmeyi hiç mümkün kılmaz. Onların genel anlamıyla sünnetin çerçevesi üzerine gerçekleşen bir ittifakı söz konusudur. Ebû Yûsuf ve Ebû Hanife'nin sünnet hakkındaki görüşleri arasında sonuçları itibariyle çok büyük bir farklılık yoktur, birleştikleri noktalar ayrıldıkları hususlara göre daha çoktur.   Her iki isim de hadis olarak aktarılan rivayetleri bütün olarak eleştiriye tabi tutmakta, hadis ilminin ölçüleri içerisinde sened yönünden tetkikler yaptığı gibi, içeriğin doğruluğunu da sağlam kaynaklarla ayrıca test ederek az hadis rivayet edip rivayeti anlamaya çalışmanın daha önemli olduğunu vurgulamıştır. Bunda anlam ve içeriğe nüfuz etme yolu olarak anlayışı kendilerine usul edinmesinin de payı vardır kuşkusuz. O nedenle sadece söz aktarımını değil aktarılan söz üzerinde düşünmeyi öncelemişler, Peygamber'den nakledilenleri tenkit ederek sünneti korumaya çalışmış ve bu süreçte sünnet ve hadisi ayrı iki olgu olarak değerlendirmişlerdir.   Tabii onların bu konudaki hassas tutumları hadisçi ve gelenekçi akımlar tarafından hadis ve sünnetin iptal edilmesi veya reddi olarak algılanmış, bunun neticesinde de bu ekole ta'nı caiz gören önemli bir karşı söylem geliştirilmiştir. İki isim arasındaki farklılıklardan biri de siyasilerle ilişkileridir kanaatimce. Sivil kalmayı önceleyen Ebû Hanife'ye nazaran Ebû Yusuf'un Abbasi halifesi Harun Reşid'in isteği üzerine Harac'ı yazmış olmasını bu çerçevede düşünebiliriz.   Sabit Sünneti Koruma Kaygısı   Ebû Yûsuf'un tenkit sisteminin temelinde arz yöntemi bulunmaktadır. O bunu hem ortaya koyarak temellendirmiş hem de bunu bir ilke, bir ölçüt olarak ele aldığını uygulamalı olarak eserlerinde göstermiştir. Ebû Yûsuf'un yöntemi kendi anlayışı doğrultusunda sahih ve sabit gördüğü asıl sünneti koruma kaygısından doğmuştur. Bu konudaki yaklaşımlarını delillendirmek için kaydettiği birkaç rivayet bulunmaktadır. Bunlardan ilki arz hadisi ikincisi Hz. Peygamber'in vefatından önce söylediği söz ve Hz. Ömer ile Hz. Ali'den az hadis nakletme veya hadis aktarırken kılı kırk yaran bir titizliği ortaya koymak için naklettiği rivayetlerdir.   O arz yöntemini sadece uydurma ve güvenilir olmayan rivayetleri reddetmek için değil aynı zamanda, bir rivayetin doğru anlaşılması için de kullanmış ve içerik tahlilini gerçekleştirmiştir. Peygamberimizin arkadaşlarının birbirlerine yönelttikleri eleştiriler de dikkatle okunduğunda, hadis rivayetlerini Kur'an ve sünnete arz etme yönteminin erken sayılabilecek tarihlerden itibaren uygulandığı görülmektedir.   Bir yandan hadislerin tedvin ve tasnif edildiği bir yandan da rivayetlerin sayısının günden güne arttığı bir ortamda yaşayan Ebû Yûsuf, bu rivayetler içinde maruf olmayan ve anlayış sahiplerinin tanımadığı, Kuran ve sünnete muvafık olmayanların çıktığının farkında olduğundan şaz hadislerden sakınılması gerektiğini belirtmiştir. Hadislerin çokluğu karşısında ma'rûf sünnete bakmanın doğru bir yol olacağı üzerinde özellikle durmuştur. Zaman zaman ma'rûf kavramını hadisler için de kullanması; hadis ve sünnet arasında yapmış olduğu ayrımların sahih olanı sahih olmayandan ayırmak için tercih ettiği bir ifade biçimi olarak dikkat çekmektedir. Sünnetin mahiyeti konusundaki belirsizliğe de aynı ölçüde karşı çıkan Ebû Yûsuf, kaynağı ve dayanağı belli olmayan süregelen uygulamaların sünnet olarak kabulünü de karşı çıkmış; güvenilir ve zaptetme yeteneği olan aktarıcılardan gelmeyen uygulamaları sünnet kategorisinde değerlendirmemiştir. Bu yönüyle o sünnet ve hadis konusunda müphemlik ve kaynağı belirsizlik konularından uzak bir anlayışı sürdürme çabası içinde olmuştur. Helal ve haram gibi kesinlik isteyen konuda insanların uygulamalarını esas almayı ve bunlara atıf yapma tarzının yanlışlığı üzerinde durmaktadır.    Rivayetlerin sıhhati konusunda bir tereddüt yaşandığında temel kaynak ekseninde bir kıyas yapılmasının elzem olduğunu belirterek nasıl hareket edilmesi gerektiği hususunda şunları ifade etmiştir: "Kur'an'a muhalif olan hadis, rivayet yoluyla gelmiş olsa bile Rasulullah'tan gelmiş değildir. (..) O halde Kur'an ve ma'rûf sünneti kendine önder ve rehber edin. Bunlara tabi ol. Kur'an ve sünnette hükmü açıkça belirtilmeyen konularda gelen rivayetleri buna kıyas et." Sünnetin ma'rûf olmasını şart koşarak, sünnetin sıhhatini ve onun Peygamber'e ve sahabeye nispetini garanti altına almak istemekte, hadisin şaz olanından kaçınmaya gayret etmektedir. Şaz hadis kavramı Ebû Yûsuf'un usulünde fukahanın tanımadığı tek kalmış rivayet anlamının yanında Kuran ve sünnete aykırı olan rivayeti de içermektedir. Bu yönüyle o rivayetlerin içerik bakımından da tahlilinin gerekli olduğunu düşünmekte olduğu ortaya koymuştur. Vahye ve sünnete aykırı rivayetin şaz olarak anılması ona özgü bir kavramlaştırmadır.   Kullandığı dil, üslup ve muhatabını eleştiri tarzı bakımından son derece dikkat çekici bir isim olan Ebû Yûsuf'un görüşlerini aktardığı eserlerinin satır aralarında yazım tarzını da belirgin kılan bir üslubu var. Ebû Yûsuf naklettiği yahut kanaatini belirttiği çoğu meselenin ardından, kitabı uzatmamak gayesiyle yazıda iktisatlı davrandığını sıkça belirtmektedir. Örneğin Suriye ekolünün öncüsü İmam Evzaî'nin, Ebû Hanîfe'ye itiraz ettiği, yaklaşık elli meseleyi tartışan er-Redd alâ Siyeri'l-Evzâi eserinde "Uzatma endişesi olmasaydı bunlardan pek çoğunu sana yazardım" demektedir.   Ebû Yûsuf'un en fazla üzerinde durduğu konu hadislerin usulünce aktartılması kadar onların doğru biçimde anlaşılmasıdır. Hz. Peygamber'den aktarılan rivayet hadis usulünce doğruluğu kabul edilen bir rivayet olsa dahi, bunun bağlamı bilinmeden o hadisin doğru bir biçimde anlaşılması mümkün değildir. İşte bu noktada hadisleri bütüncül bir bakışla ele alma ve tutarlı yorumlamanın gerekliliğine işaret eden tefakkuh kavramı gündeme gelmektedir. Hadis aktaranların sadece düz aktarıcı değil, aynı zamanda aktardıkları bilginin künhüne vakıf olarak ondan çıkarımlarda bulunabilmesini de şart koşarak anlayış sahibi olma mantığını öncelemesi üzerinde durulması gereken önemli bir hassasiyettir. Hadislerin doğru biçimde anlaşılması için ince anlayışlı olma gereği söz konusudur. Bu gereklilik onun Kûfe ekolünün özellikle de Ebû Hanife çevresinin geliştirdiği ve uyguladığı usule bağlı bir fakih olarak hareket etmesinden kaynaklanmaktadır. Bundan dolayı Ebû Yusuf Hz. Peygamber'den aktarılan ve istisna teşkil eden uygulamalarla iddiasını temellendiren hadisçilere karşı, daima Hz. Peygamber'in genel uygulamasına dayanmayı ilke edinir.   Netice olarak Ebû Yûsuf'un hadisleri anlama ve yorumlama konusunda ortaya koymuş olduğu usulü, geliştirdiği ve ona has olan ıstılahları örnekleriyle birlikte ele alan bu çalışma anlayış sahibi olmanın önemini ortaya koyması bakımından özellikle de eleştirinin ibadet olduğu bilinciyle dikkatle okunmalıdır.   Mehmet Özşenel, Ebû Yûsuf'un Hadis Anlayışı, Klasik Yayınları, 2011, 171 sayfa. *************** http://imamiazamra.com/hanefi-alimleri/imam-i-ebu-yusuf-radiyallahu-anh/ İMÂM-I EBÛ YÛSUF ( radıyallahü anh ) İmâm-ı a’zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya’kub bin İbrâhim’dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe’de doğdu. 182 (m. 798)’de Bağdâd’ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un soyu Eshâb-ı kiramdan Sa’d bin Hâtem el-Ensârî’ye dayanır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hazret-i Sa’d bin Hâtem’e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı’na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, “Küçüktür, gazâya gidemez” buyurdu. Sa’d bin Hâtem Kûfe’ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa’îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A’meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahmân bin Ebî Leylâ’nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba’zı müşkil mes’elelerde İmâm-ı a’zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a’zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a’zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder. “Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a’zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: “Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın” dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a’zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve “Seni bizden ayıran sebep nedir?” buyurdu. Ben de “Geçim sıkıntısı” efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsân etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, “Bunları harca, bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma.” Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsân ve ikramına kavuşmak sebebiyle huzûrunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin.” Şuca’ Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder: “Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a’zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşamamamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi.” Ve yine demiştir ki, “Ferâiz (miras) ve hayza âit (kadınlara mahsûs) bilgileri İmâm-ı a’zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzûrunda bir defada öğrendim.” Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a’zama Ebû Yûsuf’un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a’zam “O ölmedi” buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: “İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a’zam hazretleri bir defasında “Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz” buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe’den, İshâk Şeybânî’den, Hişam bin Urve’den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî’den, Hanzala bin Ebû Süfyân’dan, Atâ bin Sa’îb’den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr’den, Haccâc bin Ertat’den, Hasen bin Dinar’dan, Leys bin Sa’d’den, Ebû Eyyûb bin Utbe’den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a’zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a’zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu husûsta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca’fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a’zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes’eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a’zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re’yi ile hareket ederdi. Bu husûsta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes’eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), hocası İmâm-ı a’zamın vefâtından sonra onun ba’zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a’zamın fıkhını ya’nî Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf’un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta’yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa “Kâd-ül-kudâd” ünvanını alan Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), Hârûn Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için “el-Kâd-ül-Kudâd-üd-dünyâ” ünvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazîfesi sırasında da halkın suâllerine fetvâ verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetvâ verilirken İmâm-ı a’zamın sözüne uygun olarak fetvâ verilir. Aranılan husûs onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözü alınır ve bu husûsdaki usûl takip edilerek fetvâ verilir. Ebû Yûsuf’un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes’eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya’la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; “Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsân ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim” diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: “Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla”, dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: “Söyle şartın nedir?” dedi. Ebû Yûsuf: “Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur dedi. Adam kabûl, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: “Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvâyı veririm” dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: “Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!” Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: “İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu husûsunda bir şey belirtmedin. Ben de bu husûsa istinaden fetvâyı verdim.” Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un ( radıyallahü anh ) menkıbelerinden ba’zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a’zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a’zam da ( radıyallahü anh ), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazîfesi verilmişti. Bu vazîfesi sırasında bir gün halife Hârûn Reşîd onu yemeğe da’vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikram etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a’zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdârı hanımına bir münâkaşa sonucunda: “Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım” dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a’zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes’eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da’vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: “Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, “Mescidler Allah içindir” buyuruyor” dedi. Bunun üzerine, hükümdâr hazret-i İmâm’ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reîsliğine ta’yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. “Bilmiyorum” cevâbını alınca sinirlendi. “Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız” dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: “Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi.” İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a’zam hazretleri de hocası Hammâd’a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. “Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar” dendiğinde, buyurdu ki: “Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez.” Eserleri: 1-Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb’uz-Zekât, Kitâb’us-Siyam, Kitâb’ül Ferâiz, Kitâb-ül-buyu’, Kitâb-ul-hudûd, Kitâb-ul-vekâle, Kitâb’ül vesâyâ, Kitâb’ül sayd ve’z-zebâyıh, Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-Kitâb-ul-haraç: Halife Hârûn Reşîd’in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynakla rını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu husûsta Kur’ân-ı kerîme, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet olunanlara ve Sahabe fetvâlarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceye ve başka dillere de tercüme edilmiştir. Er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd’da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a’zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göre tertip edilmiştir. 4-İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ’nın ihtilâf ettikleri mes’eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba’zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertîbe tâbi tutmuştur. 5-Kitâb’ur red alâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a’zamın ihtilâf ettikleri mev zuları anlatmıştır. 6-Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadir gibi eserleri vardır. Buyurdu ki: “Ni’metlerin başı üç ni’mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni’metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni’metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir.” “Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır.” “Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez.” İmâm-ı Ebû Yûsuf’un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd’e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: “Allahü teâlâ mü’minlerin emîrine uzun ömür, ni’met, haysiyyet ikram edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsân ettiği dünyâ ni’metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se’âdetlerini ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kavuşmağa vesîle kılsın… Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazîfe verdi ki, sevâbı sevâbların en büyüğü cezası da cezaların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazîfenin başına geçtikten sonra artık sen, idârelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adâlet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adâlet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah’ın sana ihsân ettiği vazîfelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idâreciler de, idâre ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsân ettiği bu vazîfede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idârecilerin en mes’ûdu, teba’sını mes’ûd eden idârecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idâre ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muâmele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıcının kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azâbından korkarak ve rahmetini umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahânelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzûrunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azâbından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur… O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibârettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va’d edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah’tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdakiler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzûruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzûrunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurdu: “Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” “Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevâbı verir ve on tane günâhını affeder.” “Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz.” “Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Âlim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü’min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya’nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur.” Ey mü’minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzûrunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü’minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazîfeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrâfı görmez olur, alâmetler, işâretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır… Nefsine karşı koy… Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevâbını kaybedersin… Allahın, idâresini sana emânet ettiği kimselerin (teba’nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın… Ey mü’minlerin emîri! Sana verilen ni’metleri iyi koru ve iyi muâmele et. Ni’metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde “Eğer şükrederseniz ni’metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azâbım çok şiddetlidir.” buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni’metlere karşı nankörlüktür. Ni’mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrûm olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsân ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsân ettiği ni’metleri sana da ihsân etmesini dilerim…”   1) Târîh-i Bağdâd cild-14, sh. 242, 255 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh. 269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 298 5) Fevâid-ul-behiyye sh. 225 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 234 7) Kitâb-ul-haraç (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh. 536 10) El-A’lâm cild-8, sh. 293 11) Kâmûs-ul-a’lâm cild-1, sh. 769 12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh. 331 14) El-Kâmil fi’t-târîh cild-6, sh. 53 15) Keşf-üz-zünûn sh. 46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup-1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh. 15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh. 691 20) Mir’ât-ül-cinân cild-1, sh. 382   İMÂM-I EBÛ YÛSUF ( radıyallahü anh ) İmâm-ı a’zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya’kub bin İbrâhim’dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe’de doğdu. 182 (m. 798)’de Bağdâd’ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un soyu Eshâb-ı kiramdan Sa’d bin Hâtem el-Ensârî’ye dayanır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hazret-i Sa’d bin Hâtem’e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı’na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, “Küçüktür, gazâya gidemez” buyurdu. Sa’d bin Hâtem Kûfe’ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa’îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A’meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahmân bin Ebî Leylâ’nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba’zı müşkil mes’elelerde İmâm-ı a’zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a’zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a’zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder. “Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a’zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: “Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın” dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a’zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve “Seni bizden ayıran sebep nedir?” buyurdu. Ben de “Geçim sıkıntısı” efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsân etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, “Bunları harca, bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma.” Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsân ve ikramına kavuşmak sebebiyle huzûrunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin.” Şuca’ Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder: “Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a’zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşamamamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi.” Ve yine demiştir ki, “Ferâiz (miras) ve hayza âit (kadınlara mahsûs) bilgileri İmâm-ı a’zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzûrunda bir defada öğrendim.” Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a’zama Ebû Yûsuf’un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a’zam “O ölmedi” buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: “İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a’zam hazretleri bir defasında “Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz” buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe’den, İshâk Şeybânî’den, Hişam bin Urve’den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî’den, Hanzala bin Ebû Süfyân’dan, Atâ bin Sa’îb’den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr’den, Haccâc bin Ertat’den, Hasen bin Dinar’dan, Leys bin Sa’d’den, Ebû Eyyûb bin Utbe’den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a’zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a’zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu husûsta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca’fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a’zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes’eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a’zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re’yi ile hareket ederdi. Bu husûsta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes’eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), hocası İmâm-ı a’zamın vefâtından sonra onun ba’zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a’zamın fıkhını ya’nî Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf’un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta’yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa “Kâd-ül-kudâd” ünvanını alan Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), Hârûn Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için “el-Kâd-ül-Kudâd-üd-dünyâ” ünvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazîfesi sırasında da halkın suâllerine fetvâ verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetvâ verilirken İmâm-ı a’zamın sözüne uygun olarak fetvâ verilir. Aranılan husûs onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözü alınır ve bu husûsdaki usûl takip edilerek fetvâ verilir. Ebû Yûsuf’un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes’eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya’la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; “Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsân ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim” diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: “Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla”, dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: “Söyle şartın nedir?” dedi. Ebû Yûsuf: “Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur dedi. Adam kabûl, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: “Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvâyı veririm” dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: “Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!” Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: “İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu husûsunda bir şey belirtmedin. Ben de bu husûsa istinaden fetvâyı verdim.” Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un ( radıyallahü anh ) menkıbelerinden ba’zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a’zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a’zam da ( radıyallahü anh ), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazîfesi verilmişti. Bu vazîfesi sırasında bir gün halife Hârûn Reşîd onu yemeğe da’vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikram etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a’zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdârı hanımına bir münâkaşa sonucunda: “Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım” dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a’zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes’eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da’vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: “Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, “Mescidler Allah içindir” buyuruyor” dedi. Bunun üzerine, hükümdâr hazret-i İmâm’ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reîsliğine ta’yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. “Bilmiyorum” cevâbını alınca sinirlendi. “Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız” dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: “Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi.” İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a’zam hazretleri de hocası Hammâd’a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. “Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar” dendiğinde, buyurdu ki: “Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez.” Eserleri: 1-Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb’uz-Zekât, Kitâb’us-Siyam, Kitâb’ül Ferâiz, Kitâb-ül-buyu’, Kitâb-ul-hudûd, Kitâb-ul-vekâle, Kitâb’ül vesâyâ, Kitâb’ül sayd ve’z-zebâyıh, Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-Kitâb-ul-haraç: Halife Hârûn Reşîd’in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynakla rını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu husûsta Kur’ân-ı kerîme, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet olunanlara ve Sahabe fetvâlarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceye ve başka dillere de tercüme edilmiştir. Er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd’da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a’zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göre tertip edilmiştir. 4-İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ’nın ihtilâf ettikleri mes’eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba’zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertîbe tâbi tutmuştur. 5-Kitâb’ur red alâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a’zamın ihtilâf ettikleri mev zuları anlatmıştır. 6-Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadir gibi eserleri vardır. Buyurdu ki: “Ni’metlerin başı üç ni’mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni’metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni’metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir.” “Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır.” “Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez.” İmâm-ı Ebû Yûsuf’un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd’e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: “Allahü teâlâ mü’minlerin emîrine uzun ömür, ni’met, haysiyyet ikram edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsân ettiği dünyâ ni’metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se’âdetlerini ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kavuşmağa vesîle kılsın… Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazîfe verdi ki, sevâbı sevâbların en büyüğü cezası da cezaların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazîfenin başına geçtikten sonra artık sen, idârelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adâlet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adâlet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah’ın sana ihsân ettiği vazîfelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idâreciler de, idâre ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsân ettiği bu vazîfede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idârecilerin en mes’ûdu, teba’sını mes’ûd eden idârecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idâre ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muâmele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıcının kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azâbından korkarak ve rahmetini umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahânelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzûrunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azâbından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur… O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibârettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va’d edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah’tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdakiler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzûruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzûrunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurdu: “Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” “Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevâbı verir ve on tane günâhını affeder.” “Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz.” “Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Âlim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü’min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya’nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur.” Ey mü’minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzûrunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü’minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazîfeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrâfı görmez olur, alâmetler, işâretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır… Nefsine karşı koy… Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevâbını kaybedersin… Allahın, idâresini sana emânet ettiği kimselerin (teba’nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın… Ey mü’minlerin emîri! Sana verilen ni’metleri iyi koru ve iyi muâmele et. Ni’metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde “Eğer şükrederseniz ni’metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azâbım çok şiddetlidir.” buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni’metlere karşı nankörlüktür. Ni’mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrûm olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsân ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsân ettiği ni’metleri sana da ihsân etmesini dilerim…”   1) Târîh-i Bağdâd cild-14, sh. 242, 255 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh. 269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 298 5) Fevâid-ul-behiyye sh. 225 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 234 7) Kitâb-ul-haraç (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh. 536 10) El-A’lâm cild-8, sh. 293 11) Kâmûs-ul-a’lâm cild-1, sh. 769 12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh. 331 14) El-Kâmil fi’t-târîh cild-6, sh. 53 15) Keşf-üz-zünûn sh. 46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup-1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh. 15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh. 691 20) Mir’ât-ül-cinân cild-1, sh. 382   Dini Hikayeler İmam Ebu Yusuf ve İlmin Kazandırdıkları İmam EbuYusuf, İmam-ı Azam Hazretleri'nin en meşhur talebesiydi. Babası, o küçükken vefat etmiş olduğundan annesi dul kalmış ve onlara bakacak kimse olmadığı için, annesi onu bir elbiseci yanına çırak olarak vermişti. Çalıştığı dükkana gidip gelirken, İmam-ı Azam Hazretleri'nin ilim okuttuğu yere uğrar, birşeyler öğrenmeye çalışırdı. Gidip gelirken daha sık uğramaya başlayınca, annesi buna itiraz etmeye başladı. Fakat Ebu Yusuf Hazretleri ilmin tadını tattığı için daha sık uğramaya başlamıştı. Annesi İmam-ı Azam Hazretleri'ne uğrayarak: - Ya İmam, ben dul bir kadınım, bu da geçimimizi temin etmek için bir elbisecide çırak olarak çalışıyor. Fakat senin ilim meclisine sık sık uğramaya başladı. Eğer o buraya devam ederse biz aç kalırız. Buna da sen sebep olacaksın. Benim oğlumun buraya gelmesine engel ol, dedi. İmam-ı Azam: - Valide, dedi. Sen üzülme. Oğlun bizim meclisimize devam ederse, kısa zamanda sana faydası dokunur. Göreceksin sana ilmin bereketiyle badem yağlı pilav yedirir. Badem yağlı pilav o zamanlar değme kimselerin yiyebilecekleri yemeklerden değildi. Çok lüks bir yemekti. Ebu Yusuf Hazretleri'nin annesinin aklı, bu söylenenleri almadı. Ama oğlu ilim edinmeye devam etti. Nihayet gün geldi ve memleketin baş kadısı oldu. Çok zengin oldu ve annesine badem yağlı pilav yedirdi. Gün gelipte badem yağlı pilav önlerine gelince, - İşte bu rahmetli hocamın kerametidir,. demiştir. .   DİYANET.GOV.TR 20.09.2013 İmam Ebû YûsufEbû Yûsuf Ya'kûb b. İbrahîm b. Habîb b. Sa'd Kitabü’l-Harac, onun idarî, hukukî, malî ve ekonomik alanlardaki görüşlerini içerir. Önemine binaen eser üzerine şerhler yazılmış ve Îtalyanca, Fransızca başta olmak üzere bir çok Batı ve Doğu dillerine tercümeleri yapılmıştır. Ebû Hanife’nin en büyük öğrencisi olan Ebû Yusuf’un dedesinin babası olan Sa’d, Hz. Peygamber’in sohbetinde bulunmuş sahabilerdendi. Uhud harbine katılmak istedi ise de Hz. Peygamber küçüklüğünden dolayı ona izin vermedi. Hendek savaşında hazır bulundu, hayatının sonuna doğru Kûfe’ye yerleşti ve orada vefat etti, Zeyd b. Erkam cenaze namazını kıldırdı. Ebû Yusuf, 113/731 tarihinde Kûfe’de doğdu ve Bağdat’ta kadı oluncaya kadar da bu şehirde yaşadı. Ailesinin fakir olması dolayısıyla çalışmak ve aile bütçesine katkı sağlamak zorunda kaldı. Ancak fırsatını bulduğunda ilim meclislerine de devam etti. Ebû Hanife onun ilme olan merak ve aşkını keşfetti ve onu himayesine alarak bütünüyle kendisini ilme vermesine vesile oldu. Böylece ilim öğrenmek tek meşgalesi hâline geldi. O, Ebû Hanife’den elde ettiği fıkıh kültürünün yanında dönemindeki hadis meclislerinden elde ettiği geniş bir hadis kültürüne de sahip oldu. Sağlam zekası ve hafızası sayesinde her gittiği hadis meclisinden elli-altmış hadis ezberleyerek dönerdi. Buna rağmen ondan az sayıda hadis rivayet edilmesinin sebebi, hayatının uzun bir dönemini kadılık gibi resmî bir görevle geçirmiş olmasıdır.  Ebû Hanife’nin onun ilmî ve fikrî hayatında büyük etkisi ve yeri vardı. Kendi ifadesi ile “yirmi dokuz yıllık birlikteliklerinde hastalık dışında ne Ramazan bayramında ne de Kurban bayramında onun yanından ayrılmıştı”. Bu beraberlik ona birçok ilklerin ve güzelliklerin kapısını açtı. İmam’ın en önde gelen öğrencisi oldu. İlk usul kitabını yazdı. Abbasî devletinin ilk kadı’l-kudâtı (kadıların kadısı) unvanını aldı. Ebû Yusuf’un Ebû Hanife dışındaki hocalarından bazılarını şöyle sıralamak mümkündür: İbn Ebî Leyla, Ebbân b. Ebî İyâş, Ahves b. Hakem, Ebû İshâk eş-Şeybânî, İsrail b. Ebî İshak, İsmail b. İbrahim el-Becelî, İsmail b. Ümeyye, Said b. Yahya el-Lahmî, Süfyan b. Uyeyne, Süleyman et-Temimî, Muhammed b. Saib el-Kelbî…  Ebû Hanife’nin öğrencilerine tanıdığı serbestlik, onların fikirde hür ve ortaya koydukları davranış ve eserlerde farklı ve renkli kişilikler olmalarını sağladı. Bu Ebû Hanife’nin meclisinin hem özelliği hem de zenginliği idi. Ebû Yusuf, onun bu güzellik ve özellikteki öğrencilerinin başında geliyordu. O, hocasının meydana getirdiği bu hoşgörü ve özgür ortamda birçok meselede hocasına bile muhalefet etti ve farklı fikirler ileri sürdü. Nitekim onun bazı fikirleri, mezhep görüşü olarak alındı ve tercih edildi. Ancak hocasının usûl ve üslûbuna asla aykırı davranmadı ve onu büyük bir bağlılık ve kararlılıkla devam ettirdi. Böylelikle o, Hanefî mezhebinin mezhep zeminini oluşturdu. Onun bu tutumu sayesinde Hanefî mezhebinin, dönemin İslâm coğrafyası içerisinde hızla yayılması gerçekleşti.  Öte yandan kendisi de mutlak müçtehit olan Ebû Yusuf, hocası Ebû Hanife’den daha fazla hadislere müracaat etmesi ile şöhret kazandığı bir gerçektir. Bunun sebebi hocasına göre kendi zamanında hadis toplama (tedvin) faaliyetinin nicelik olarak daha ileri bir düzeye ulaşması ve nitelik olarak da sahih hadislerin tespitinde iyi ve ileri bir aşamaya gelinmiş olmasıdır. Onun hadisçiliği hakkında Yahya b. Maîn şöyle demiştir: “Rey topluluğu içerisinde onun kadar çok hadis rivayet eden ve yine onun kadar rivayetine güvenilen bir başka kişi yoktur.” Ebû Yusuf, Abbasî halifelerinden Mehdi, Hâdî ve Hârun Reşid dönemlerinde kadılık yaptı. Kadı’l-Kudat yani Başkadılık görevine getirildi, ilk defa bu isimle anılan kişi oldu ve vefatına kadar da bu görevini îfa etti. Onun bu görevi üstlenmesi ve etrafa tayin ettiği kadılar sayesinde temsil ettiği Hanefî mezhebinin devlet ve halk nezdinde itibarı arttı, müntesipleri çoğaldı. Yetiştirdiği öğrenciler ve verdiği eserler sayesinde, mezhep içinde ismi İmam Ebû Hanife’den sonra ikinci sırada anılır oldu. Günümüze ulaşan eserleri onun bu değerini gösterir mahiyettedir. Halife Harun Reşid’in talebi üzerine yazdığı Kitabü’l-Harac, onun idarî, hukukî, malî ve ekonomik alanlardaki görüşlerini içerir. Önemine binaen eser üzerine şerhler yazılmış ve İtalyanca, Fransızca başta olmak üzere bir çok Batı ve Doğu dillerine tercümeleri yapılmıştır. 1113/1701 tarihinde Rodosluzâde Muhammed tarafından da ilk Türkçe tercümesi yapılmıştır. Günümüz Türkçesine tercümesi de Ali Özek tarafından gerçekleştirilmiş ve 1970 yılında basılmıştır. Bu eser dışında Kitâbü’l-Âsâr, Kitabü’r-Red alâ Siyeri’l-Evzaî, İhtilafu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ gibi eserleri günümüze ulaşan kitaplarıdır. 182/798 tarihinde Bağdat’ta vefat eden Ebû Yusuf’un oğlu Yusuf, babasının sağlığında Bağdat’ın batı yakasında kadılık görevi yapıyordu. ***************** İMAM EBU YUSUF   İmam Ebu Yusuf, İmam-ı Azam Ebu Hanife'nin en önde gelen talebesi ve Hanefi mezhebinin kurucu müçtehitlerinden biridir. Hicri 113 / m. 731 tarihinde Kufe'de doğdu. Çok çocuklu fakir bir aileye mensup olan İmam Ebu Yusuf, bütün ekonomik sıkıntılarına rağmen ilim tahsil etmekten geri durmamıştır. Devrinin genel özelliği olmak üzere o da önde gelen İslâmî bilimlerde tahsil almış, hadis üzerinde yoğunlaşmıştır. Hadisten sonra fıkha yönelen Ebu Yusuf, dokuz yıl müddetle İbn Ebi Leyla'ya talebelik etmiş, daha sonra Ebu Hanife'nin derslerine yönelmiştir. Bu talebeliği yaklaşık 17 yıl sürmüştür. Ebu Hanife'nin vefatının ardından 15 yıl müddetle ne yaptığı bilinmemektedir. Ancak 15 yıl sonra Kadılık görevine atanmış, hatta o döneme kadar İslâm toplumlarında olmayan Kadı'L-Kudatlık vazifesini ifa etmiştir. Kadı'l-Kudat, devletin yargı işleriyle ilgili olarak tek yetkili makamdır.   Ebu Hanife'nin yerine geçen Züfer b. Hüzeyl'in vefatının ardından Kufe fıkıh hocalığını devr alan Ebu Yusuf, pek çok önmeli şahsiyete hocalık yapmıştır. Bunlar arasında İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani, İmam Ahmed b. Hanbel, Bişr b. Velid, Hilal b. Yahya, Hasn b. Ziyad el-Lülüi, Esed b. Furat sayılabilir.   Ebu Yusuf'un, Ebu Hanife'nin içtihat yöntemini benimseyen bir fakih olarak bağımsız (mutlak) müçtehit olup olmadığı İslâm alimleri arasında tartışmalı olsa da, çoğu konuda Ebu Hanife'den ayrı görüşler serd ettiği düşünüldüğünde bu tartışmanın gereksizliği ortaya çıkar.   Ebu Yusuf'un içtihadında bağımsız müçtehit olduğunun delillerinden birisi de, onun ilk Fıkıh Usulü eserini yazan kişi olmasıdır. Ancak ne yazık ki bu güne kadar Ebu Yusuf'un bu usul kitabı gün yüzüne çıkmış değildir.   Ebu Yusuf'un içtihattaki metodunu şu duasından çıkarmak mümkündür: "Allahım, Sen biliyorsun ki önüme çıkan her hadisenin hükmü için önce senin kitabına baktım ve orada bir çıkış yolu bulduysam aldım. Eğer bulamadıysam peygamberinin sünnetine baktım. Orada da bir çıkış yolu bulamadıysam ashabın sözlerine baktım". Ebu Yusuf'un fetva ve diğer içtihatlarından kıyas, icma, istihsan, şer'u men kablena, örf gibi delilleri de kullandığı anlaşılmaktadır.   Hicri 182 / m. 798 tarihinde vefat eden İmam Ebu Yusuf'un eserleri şunlardır: Kitabu'l-Harac, İhtilafu Ebi Hanife ve'bni Ebi Leyla, Kitabu'r-Red ala Siyeri'l-Evzai, Kitabu'l-Asar, Edebü'l-Kadı, Kitabu'l-Cevami, Kitabnu'r*Red ala Malik b. Enes, Kitabu İhtilafu'l-Emsar, Kitabu'l-Emali, Kitabu'n-Nevadir.   15.10.2008      Yrd. Doc. Dr. Ali DUMAN   İnönü Üniv. İlahiyat Fak.   İslam Hukuku Ana Bilim Dalı Başkanı *************** http://www.cevaplar.org/index.php?content_view=5379&ctgr_id=121 İMAM EBU HANİFE-HAYATI VE ŞAHSİYETİ-4 6-Ona Göre İlim, Asla Hocasız Öğrenilemez! Bir defasında Ebû Hanîfe’ye: “Ey İmam, şu [Kûfe] mescidinde bir grup insan fıkıh öğrendiklerini/müzakere ettiklerini söylüyorlar” denildi. Ebû Hanîfe, onların bir başkanları/hocaları yok mu, diye sordu. Oradakiler, hayır dediler. Bunun üzerine Ebû Hanîfe: “Öyleyse onlar ebediyyen fakih olamazlar!” dedi.   Ali Pekcan alipekcan65@hotmail.com 2013-04-09 06:47:01             1/1 6-Ona Göre İlim, Asla Hocasız Öğrenilemez! Bir defasında Ebû Hanîfe'ye: "Ey İmam, şu [Kûfe] mescidinde bir grup insan fıkıh öğrendiklerini/müzakere ettiklerini söylüyorlar" denildi. Ebû Hanîfe,onların bir başkanları/hocaları yok mu, diye sordu. Oradakiler, hayır dediler. Bunun üzerine Ebû Hanîfe: "Öyleyse onlar ebediyyen fakih olamazlar!" dedi.(63) 7-Ona Göre Fıkıhta Yetkinlik Zaman İster! Anlatıldığına göre, Ebû Yusuf, ilmî hayatının başlangıcında bir ara hastalanır. İmam Ebû Hanîfe bunu haber alınca "Eğer Ebû Yusuf ölürse, yeryüzünde onun yerini dolduracak kimse yoktur" diye ona iltifat eder. Ebû Yusuf sağlığına kavuşunca, bu iltifattan dolayı kendini beğenmeye başlar. İlim ve fıkıhta olgunlaştığını düşünerek, mescitte hocası Ebû Hanîfe'den ayrı olarak kendine ait yeni bir ilim halkası kurar. Ebû Hanîfe onun bu ham tavrını sezer, onun halka kurmasına bir iki gün izin verir. Sonra da bir takım sorular hazırlar, öğrencilerine, bunu Ebû Yusuf'a gidip sormalarını ister. Onlar da gidip ona soruları sorarlar ve Ebû Yusuf'un verdiği cevapları da Ebû Hanîfe'ye getirirler. Ebû Hanîfe verilen cevapların hepsinin hatalı olduğunu söyler. Ebû Yusuf kendinden emin bir şekilde hiç vakit kaybetmeden hocasının yanına gider. Ebû Hanîfe kendisine doğru cevapları gerekçeleriyle birlikte tek tek anlatır. Ebû Yusuf hatasını anlar, mahcup bir şekilde hocasından af diler, bir daha da hocasından ölünceye kadar hiç ayrılmaz.(64) 8-Ona Göre İlim Amel İçindir İmam Ebû Hanîfe'ye göre, fıkıh ilmi, "kişinin, kendi lehinde ve aleyhinde olan şeyleri bilmesidir. İlim ancak amel etmek içindir. İlmiyle amel etmek, ahiret saadeti için dünya meşgalelerini terk etmektir."(65) Bu meyanda Şemsüleimme Serahsî (v.483/1090) şöyle der: "Bizim mezhep İmamlarımız Ebû Hanîfe, Ebû Yusuf ve Muhammed b. el-Hasen de bu sıfatla bezenmişti, yani ilim ve ameli kendi nefislerinde uygulamışlardı. İşte bundan dolayı fıkıh ilmi şu üç şeyin bir araya gelmesiyle tamamlanır. 1-Şer'î hükümleri bilmek. 2-Bu hükümlerin delil ve dayanaklarını bilmek. 3-Öğrenilen fıkhi meseleleri hayata uygulayarak amel sahasına koymak."(66) Bir başka anlatımına göre, Ebû Hanîfe şöyle demektedir: "Bilmiş ol ki amel ilme uyar. Nasıl ki azalar gözün görmesi sayesinde hareket eder. Az dahi olsa amel ile ilim, çok amel ile cehaletten daha faydalıdır. Bu şuna benzer: Çölde bir adamın yanında az miktar azık bulunsa bile doğru yolu biliyorsa kurtulur. Bu adamın durumu yanında çok azık bulunup da yolu bilmeyen adamın halinden daha hayırlıdır. Cenab-ı Hak şöyle buyurur: 'Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?. Bunu ancak akıllı olanlar anlar.'(67) Hammad b. Ebî Süleyman, talebesi İmam Ebû Hanîfe'ye eğitim ve öğretimin gayesini dile getiren şu şiiri yazdırmıştır. داشرلا نم لضفب زاف – داعملل ملعلا بلط نم دابعلا نم لضف لينل – هيبلاط نارسلخ ايف "Ahiret yurdunu kazanmak için ilim öğrenen, doğru yolda kurtuluşa erer. Halkın nazarında değer kazanmak için ilim talep edenlere yazıklar olsun!"(68) 9-Ona Göre Amel ve Ahlâk Sağlam Bilgiye Dayanmalıdır Ebû Hanîfe'ye göre doğru amel ancak sağlam bilgi üzerine kurulabilir, iyi insan sade hayır işleyen değildir, hayırlı insan olabilmek için hayrı ve şerri bilmelidir. Hayrın meziyetlerini bilerek hayır işlemelidir. Kötünün zararlarını anlayarak kötülükten kaçınmalıdır. Âdil olmak, zulmü tanımaksızın adalet yapmak değildir. Belki zulmü ve gadri adaleti ve gayesini bilerek adalet icra etmektir. Şerefli neticelerini düşünerek adalet yapan âdildir. Bu konuda İmam Ebû Hanîfe el-Âlim ve'l-Müteallim adlı kitabında şöyle der: (69) "Bilmiş ol ki amel ilme uyar. Nasıl ki aza gözün görmesi sayesinde hareket eder. Az dahi olsa ilim ile amel, çok amel ile olan cehaletten daha faydalıdır. Bu şuna benzer. Çölde bir adamın yanında az miktarda azık bulunsa bile doğru yolu bilirse kurtulur, bu onun için, yanında çok azık bulunup ta doğru yolu bilmeyen kimseden daha hayırlıdır. Cenabı Hak şöyle buyurur: "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Bunu ancak aklı olanlar anlar."(70) 10-Onun Âlimlik Vakarını Sürekli Koruması Anlatıldığına göre İmam Ebû Hanîfe, az güler, genellikle kendisine soru sorulmadıkça konuşmazdı. Çoğu zaman sanki az önce başına büyük bir bela gelmiş birisi gibi hüzünlü ve düşünceli bir hali vardı.(71) Abdullah b. el-Mübarek bir değerlendirmesinde şöyle demektedir: "Ebû Hanîfe'nin meclisinden daha vakarlı bir toplantı görmedim. Onun bulunduğu toplantı fukaha meclisini andırıyordu. Şık giyimli, güzel yüzlü, hoş suretli idi. Onun cesur ve korkusuz oluşuna şu olay tanıklık edebilir. Bir gün Kûfe'nin büyük mescidinde hep birlikte otururken çatıdan bir yılan İmamın kucağına düşmüş, mescitte bulunanların tamamı korkup kaçarken Ebû Hanîfe hiç istifini bozmamış, yılanı bir kenara atıp yerine tekrar oturmuştur."(72) Hatib el-Bağdadi'nin naklettiğine gore, İmam Ebu Hanife şöyle anlatır: "Mekke'de bulunuyordum. Bu sırada 'Ata b. Ebi Rabah (v.114/733) ile karşılaştım. Kendisine bir takım sorular yonelttim. Bana nereli olduğumu sordu. Ben Kufe'liyim dedim. "Şu dinlerini parça parça edip bölünenlerin diyarından mı?" diye sordu. Ben de evet, dedim. Peki, sen hangi gruptansın dedi. Ben de: "Selef-i salihine sövmeyen, kadere inanan, işlediği herhangi bir günahından dolayı kimseyi tekfir etmeyen" gruptan, dedim. "Tamam, anlaşıldı, bu istikametten ayrılma!" dedi.(73) 11-O, İlmî Tartışmalarda Edebe Riayet ederdi(74) Saymeri (v.436/1045), İbn Deraverdi'den şu olayı nakleder: "Bir gün İmam Malik ve Ebu Hanife'yi yatsıdan sonra Mescid-i Rasul'de ilmi konularda müzakere ederken gördüm. Öyle ki, her biri kendi sahibi olduğu/amel ettiği görüşü savunuyor, ancak birbirlerine karşı ileri gitmiyorlar, biri diğerini hata etmekle suçlamıyordu… (Bu durum), bulundukları yerde sabah namazını beraberce kılıncaya kadar devam etti."75 İmam Ebu Hanife, Medine'de Hz. Ali'nin torunu İmam Muhammed el-Bakır(v.117/732) ile bir araya gelmişlerdi. Muhammed Bakır, İmam Ebu Hanife'ye hitaben: "(Duyduğuma göre) Sen, dedem Hz. Muhammed (s.a.s.)'in hadislerine muhalefet ediyormuşsun!" dedi. İmam Ebu Hanife: "Allah korusun! Bu nasıl olur! Oturun bakalım. Ceddiniz Rasulullah'a ve size büyük hürmetim vardır" dedi. Sonra kendisi de diz çöküp oturdu. Sonra da aralarında şöyle bir konuşma gecti. İmam Ebu Hanife: -Kadın mı zayıftır yoksa erkek mi? -Kadın zayıftır. -İmam Ebu Hanife: -Kadının hissesi mirasta yarım, erkeğin ki ise tamdır. Eğer ben sırf kıyas ile hareket etmiş olsaydım, zayıfı korur, onun mirastaki payını artırırdım!" İmam Ebu Hanife: -Namaz mı efdaldir? Yoksa oruç mu? -Namaz efdaldir. -Eğer kıyas ile konuşmuş olsaydım, bu efdalliğine binaen kadının hayızlı zamanlarında kılamadıkları namazların eda edilmesini isterdim! İmam Ebu Hanife: -İnsan idrarı mı pistir? Yoksa menisi mi? -İdrarı daha pistir. -Eğer sırf kıyasla hareket etmiş olsaydım, her bevledenin gusül yapması gerektiğine hüküm verirdim! Ben Rasulullah'ın görüşünü alır, hadise aykırı bir görüş ileri sürmekten Yüce Allah'a sığınırım! Bunun üzerine Muhammed el-Bakır ayağa kalkarak İmam Ebu Hanife'yi anlından öpmüş, ona iltifatta bulunmuştur.(76) Bir adam Yezid b. Harun (v.206/221)'a: "Malik'in re'yi mi? yoksa Ebu Hanife'nin re'yi mi size daha sevimli geliyor?" diye sorulunca şöyle cevap vermiştir: "Malik'in hadislerini yazınız. Çünkü O, ravileri çok iyi seçip, araştırırdı. Ebu Hanife'ye gelince, onun gibisi görmedim. Kiminle fıkhi bir konuda bir tartışmaya girse mutlaka üstün gelirdi. Fıkıh ve Feraiz ilmi ise, Ebu Hanife ve onun ashabına mahsus bir sanat gibidir. Sanki onlar, bunun için yaratılmışlardır."(77) 12-Ona Göre Âlimler Ruhsatlarla Değil, Azimetlerle Amel Etmelidir Abdullah b. el-Mubarek'in naklettiğine göre, İmam Ebu Hanife'ye 'En faziletli amel hangisidir?' diye soruldu. O, 'İlim öğrenmek' dedi. 'Sonra hangisidir?' diye soruldu. 'Senin yaparken en cok zorlandığın ameldir!' diye cevapladı.(78) Bu sözden de açıkça anlaşılacağı üzere, topluma önderlik yapan kimselerin özellikle ilim sahiplerinin, ibadetlerde ve amellerde mümkün olduğu kadar azimetle amel etmesi, ruhsatlara çokça dalmaması gerekir.(79)  Öte yandan İmam Ebu Hanife, karakterindeki titizlik sebebiyle fıkıh çalışmalarında ve tartışmalarında özellikle de ibadetler konusunda son derece ihtiyatlı davranırdı. Hanefi ekolüne dair fıkıh kaynaklarının 'Tahare[temizlik] ve Miyah [sular]' bölümlerindeki görüşleri daha yakından incelendiğinde bu hassasiyetin içtihatlarına da yansıdığı görülür.(80) Anlatıldığına göre, İmam Ebu Hanife, bir defasında pazardan geçerken tırnak kadar bir çamur elbisesine bulaştı. Gidip, Dicle nehrinin kıyısında yıkadı. Kendisine "Ya İmam, Sen, belli bir miktarda elbise üzerinde bulunan necasetle bile namaz kılınabilir, diye fetva veriyordun, öyleyse bu kadarcık çamuru niçin yıkıyorsun?" diye söz edenlere şöyle cevap verdi: "Evet, öyle ama o fetvadır, bu ise takva!"(81) 13-Ona Göre Gerçek Evliya, Ulema ve Fukahadır İmam Ebu Hanife'nin yaşadığı dönemde ilim öğrenmeden zühd ve takva iddiasında bulunanların sayısı oldukça artmıştı. Bu sözde zahitler, şer'i ilimler sahasında hizmet veren ulemayı, zahircilikle, dinin özüyle değil sadece kabuğuyla meşgul olmakla suçluyorlar, halkın âlimlere olan güven ve itimadını ortadan kaldırmaya çalışıyorlardı. İşte selef âlimleri bu sapmayı tespit etmişler, bu konuda yanlış anlayışlar olabileceği konusunda ilim yolcularına uyarılarda bulunmuşlardır. Bu yanlış anlayışı ret babında İmam Nevevi (v.676/1277) Hatib el-Bağdadi(v.463/1070)'den(82), hem İmam Ebu Hanife'den hem de İmam Şafii'den onların şu tespitini nakleder: ليو لله سيلف للها ءايلوأ ءاملعلاو ءاهقفلا نكت لم نا "Eğer Allah'ın velileri ulema ve fukaha değilse, [yeryüzünde] Allah'ın hiçbir velisi yok demektir." İmam Şafii'den yapılan bir başka rivayete göre yukarıdaki ifade, [الفقهاء العاملون ] şeklinde yani; 'fukaha'dan amel edenler'biçiminde kayıtlı olarak gelmiştir.(83) -devam edecek- Dipnotlar 63-İbn Abdilberr, el-İntıqâ, s.261 64 -Bkz. Heysemî, el-Hayrâtü'l-Hısân, s.64, 65. 65 -Zernûcî, Bürhânüddîn, Ta'lîmü'l-Müte'allim, (Osmân Pazârî şerhi ile birlikte), Dersaâdet 1321, s.28, 29. 66 -Serahsî, Ebûbekir Muhammed b. Ahmed Ebî Sehl, el-Usûl, nşr. Muhammed b. 'Uveyza, Beyrut 1996, s.5. 67-Kerderî, Menâkıb, s.159; Ebû Zehre, Ebû Hanife, s. 175. 68 -Bkz. Zernûcî, Ta'lîmü'l-Müte'allim, s.34, 35; Beyâzîzâde, Ahmed Efendi (v.1098/1687), el-Usûlü'l-Münîfe li'l-İmâm Ebî Hanîfe, [İmam Azam Ebû Hanife'nin İtikadî Görüşleri] ç. İlyas Çelebi, İstanbul 2000, s.81 69- Ebû Hanife, el-Âlim ve Müte'allim, nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî, Kahire 1949, s.11, 12. 70-Zümer, 39/9. 71-Zehebî, Menâkıb, s 18-19; Sâlihî, a.g.e., s.292. 72-Saymerî, Ahbâru Ebî Hanife, s.17; Bağdadî, Târihu Bağdâd, 13/336 vd. 73-Bağdadî, Târihu Bağdâd, 13/331 vd. 74- İmam Ebû Hanife sadece fıkıhta değil, diğer ilim dallarında da münazara da bulunurdu. Bu yönüyle de darb-ı mesel haline gelmişti. Bu hususta oldukça çok olay anlatılır. Örneklerden bazıları için bzk. Muvaffak el-Mekkî, Menâkıbü Ebî Hanife, s.401 vd. 75 -Saymerî, Menâkıb, s.81 76-Heytemi, el-Hayratu'l-Hısan s.76, 77 (Benzer bir rivayet icin bkz. Şa'rani,el-M'izanu'l-Kubra, I/56); Mekki, Menakıb, s.143, 77- Saymeri, a.g.e., s.86. 78 -Zehebi, Menakıb, s.42. 79 -Bu hususta oldukca değerli bilgiler icin bkz. Şatıbi, İbrahim (v.790/1388),el-Muvafakat fi Usuli'ş-Şeria, nşr. Abdullah Dıraz, Beyrut ts., I/223 vd. 80- Bkz. Huseyni, Mustafa Nuruddin el-Hanefi (v.1331), el-Metalibu'l-Munife fi'z-zebb ani'l-İmam Ebi Hanife, Beyrut 1990, s.40. 81 -Attar, Tezkiretu'l-Evliya, s.281. 82-Bağdadî, Hatîb, el-Fakîh ve'l-Mütefakkih, thk. Âdil b. Yusuf el-Ğarâzî, Riyad 1996, I/150-151. 83 -Bkz. Nevevî, Fadlü'l-'Ilm ve Âdâbü'l-Âlim ve'l-Müte'allim, s.60 ------- Hocasının Ebû Yusuf'a Sualleri   Kendine güven geldikten sonra hocasının ders halkasından ayrılıp şahsen ders vermeye başlayan Ebû Yusuf'a hocası İmam-ı Azam, henüz ayrılma seviyesine yükselmediğini anlatmak için, hazırladığı şu sualleri biri vasıtası ile sordurur: - Namaza farzla mı başlanır, yoksa sünnetle mi?   Düşünen Ebu Yusuf:   - Farzla, der.   - Hayır, bilemedin!   - Öyle ise sünnetle!   - Oda değil. Yine bilemedin!   - Peki, ne ile başlanır öyleyse? Hazırlanmış suâl sahibi, şöyle açıklık getirir:   - Hem farz, hem de sünnetle!   Çünkü, der, elleri kulak yumuşağına kaldırmak sünnet, iftitah tekbirini almak ise farzdır!   İkinci suâli de şöyle sorar.   - Açık havada et pişiren birinin kazanına uçan kuş düşse bu et yenir mi?   - Yenir, der Ebu Yusuf. Adam:   - Hayır bilemedin.   - Öyle ise yenmez... Adam:   - Hayır, yine bilemedin, der.   - Nedir öyle ise?   Adam şöyle açıklık getirir:   - Kazandaki et piştikten sonra düşmüşse, suyunu çekmiş et üç defa yıkanır, bundan sonra yenir. Et, suyunu çekmeden düşmüşse, ne et yenir, ne de kazandaki su temiz sayılır.   Üçüncü suâlini de şöyle sorar:   - Bir Müslüman'ın, Hıristiyan hanımı hamile iken ölürse, hangi kabristana gömülür?   Ebû Yusuf:   - Hıristiyan kabristanına, der. Adam:   - Hayır, bilemedin, der.   - Öyle ise Müslüman kabristanına. Adam:   - Yine bilemedin, der. Ve şöyle açıklar durumu:   - Yahudi kabristanına gömülür. Çünkü, gayrimüslim ananın sırtı kıbleye gelsin ki karnındaki Müslüman çocuğun yüzü kıbleye yönelmiş olsun!..   Düşünmeye başlayan Ebu Yusuf, kendi başına kurduğu ders halkasını hemen bozar ve okuttuğu talebelerle birlikte İmam-ı Azam'ın ders halkasına tekrar iltihak eder.   Muhtemeldir ki, halifelerin başkadısı Ebu Yusuf, şu meşhur sözünü böyle olaylardan sonra söylemiştir   - İlim öyle bir şeydir ki. sen ona tümünü  vermedikçe o sana yarısını vermez! Yahut:   - İlim öyle bir şeydir ki, sen ona tümünü vermedikçe, onun yarısını alamazsın!   Anlaşılan Ebû Yusuf olmak da kolay olmamış... Sen; meselene tümünü vereceksin ki, onun yarısını almış, olasın...  :gul:  manakibi imami azam İmam Ebû Yusuf ve ilmin Kazandırdıkları İmam Ebû Yusuf, İmam-ı Âzam Hazretleri'nin en meşhur talebesiydi. Babası, o küçükken vefat etmiş olduğundan annesi dul kalmış ve onlara bakacak kimse olmadığı için, annesi onu bir elbiseci yanına çırak olarak vermişti. Çalıştığı dükkana gidip gelirken, İmam-ı Âzam Hazretleri'nin ilim okuttuğu yere uğrar, birşeyler öğrenmeye çalışırdı. Gidip gelirken daha sık uğramaya başlayınca, annesi buna itiraz etmeye başladı. Fakat Ebû Yusuf Hazretleri ilmin tadını tattığı için daha sık uğramaya başlamıştı. Annesi İmam-ı Âzam Hazretleri'ne uğrayarak: - Yâ İmam, ben dul bir kadınım, bu da geçimimizi temin etmek için bir elbisecide çırak olarak çalışıyor. Fakat senin ilim meclisine sık sık uğramaya başladı. Eğer o buraya devam ederse biz aç kalırız. Buna da sen sebep olacaksın. Benim oğlumun buraya gelmesine engel ol, dedi. İmam-ı Âzam: - Valide, dedi. Sen üzülme. Oğlun bizim meclisimize devam ederse, kısa zamanda sana faydası dokunur. Göreceksin sana ilmin bereketiyle badem yağlı pilav yedirir. Badem yağlı pilav o zamanlar değme kimselerin yiyebilecekleri yemeklerden değildi. Çok lüks bir yemekti. Ebû Yusuf Hazretleri'nin annesinin aklı, bu söylenenleri almadı. Ama oğlu ilim edinmeye devam etti. Nihayet gün geldi ve memleketin baş kadısı oldu. Çok zengin oldu ve annesine badem yağlı pilav yedirdi.  Gün gelipte badem yağlı pilav önlerine gelince, - İşte bu rahmetli hocamın kerametidir, demiştir. EBU YUSUF'UN TATLISI   İmam Ebu Hanife'nin en büyük talebelerinden olan Ebu Yusuf Yakub b. İbrahim (Ö. 182/798), Abbasiler devrinde Kadı’l-Kudat’lık (baş hakimlik) vazifesinde bulunmuş, zamanın müctehidi ve büyük fıkıh bilginidir.   Kendisi şöyle bir halini anlatır:  "Babam vefat ettiğinde küçük bir çocuktum. Annem beni bir elbise temizleyicisinin yanına teslim etti. Fakat ben oradan kaçarak Ebu Hanife'nin derslerine katılıyordum. Annem beni takip ediyor, beni orada yakaladığında elimden tutup tekrar ustamın yanına götürüyordu. Sonra ben bu işte anneme muhalefet ederek, Ebu Hanife'nin yanına gittim. Nihayet annem gelip Ebu Hanife'ye şöyle dedi:  - Bu çocuk öksüzdür, hiçbir varlığı yoktur. Sadece ip örerek kazandığım parayla bir şeyler alıp ona yedirebiliyorum. Ama sen onun bana olan terbiyesini bozdun.  - Anlamıyor musun ey kadın? Bu çocuk ilim öğreniyor. İleride öyle bir zaman gelecek ki, firuze tabaklarda fıstık yağıyla yapılmış paluze (bir çeşit tatlı) yiyecek!  Nihayet kadılığım sırasında, Harun Reşid'in yanında olduğum bir gün, bana firuze tabakta paluze tatlısı getirildi. Halife Harun Reşid dedi ki:  - Bu tatlıdan ye. Çünkü bu her zaman bizde yapılmaz.  - Bu nedir ey mü'minlerin emiri?  - Bu, paluzedir.  Ben gülümsedim. O bana sordu:  - Niçin gülümsüyorsun?  - Bir şey yok. Allah size uzun ömürler versin.  - Hayır, mutlaka bana sebebini söylemelisin.  Ben de Ebu Hanife'nin bir zamanlar anneme söylediği sözleri halifeye anlattım. Harun Reşid bana dedi ki:  - İlim, kişiyi dünya ve ahirette yüceltir. Allah Ebu Hanife'ye rahmet eylesin. O, baş gözüyle görülmeyeni akıl gözüyle görürdü."                                                   XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX İMÂM-I EBÛ YÛSUF ( radıyallahü anh ) İmâm-ı a’zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya’kub bin İbrâhim’dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe’de doğdu. 182 (m. 798)’de Bağdâd’ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un soyu Eshâb-ı kiramdan Sa’d bin Hâtem el-Ensârî’ye dayanır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hazret-i Sa’d bin Hâtem’e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı’na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, “Küçüktür, gazâya gidemez” buyurdu. Sa’d bin Hâtem Kûfe’ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa’îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A’meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahmân bin Ebî Leylâ’nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba’zı müşkil mes’elelerde İmâm-ı a’zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a’zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a’zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder. “Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a’zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: “Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın” dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a’zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve “Seni bizden ayıran sebep nedir?” buyurdu. Ben de “Geçim sıkıntısı” efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsân etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, “Bunları harca, bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma.” Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsân ve ikramına kavuşmak sebebiyle huzûrunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin.” Şuca’ Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder: “Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a’zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşamamamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi.” Ve yine demiştir ki, “Ferâiz (miras) ve hayza âit (kadınlara mahsûs) bilgileri İmâm-ı a’zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzûrunda bir defada öğrendim.” Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a’zama Ebû Yûsuf’un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a’zam “O ölmedi” buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: “İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a’zam hazretleri bir defasında “Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz” buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe’den, İshâk Şeybânî’den, Hişam bin Urve’den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî’den, Hanzala bin Ebû Süfyân’dan, Atâ bin Sa’îb’den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr’den, Haccâc bin Ertat’den, Hasen bin Dinar’dan, Leys bin Sa’d’den, Ebû Eyyûb bin Utbe’den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a’zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a’zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu husûsta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca’fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a’zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes’eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a’zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re’yi ile hareket ederdi. Bu husûsta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes’eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), hocası İmâm-ı a’zamın vefâtından sonra onun ba’zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a’zamın fıkhını ya’nî Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf’un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta’yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa “Kâd-ül-kudâd” ünvanını alan Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), Hârûn Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için “el-Kâd-ül-Kudâd-üd-dünyâ” ünvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazîfesi sırasında da halkın suâllerine fetvâ verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetvâ verilirken İmâm-ı a’zamın sözüne uygun olarak fetvâ verilir. Aranılan husûs onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözü alınır ve bu husûsdaki usûl takip edilerek fetvâ verilir. Ebû Yûsuf’un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes’eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya’la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; “Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsân ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim” diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: “Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla”, dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: “Söyle şartın nedir?” dedi. Ebû Yûsuf: “Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur dedi. Adam kabûl, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: “Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvâyı veririm” dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: “Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!” Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: “İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu husûsunda bir şey belirtmedin. Ben de bu husûsa istinaden fetvâyı verdim.” Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un ( radıyallahü anh ) menkıbelerinden ba’zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a’zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a’zam da ( radıyallahü anh ), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazîfesi verilmişti. Bu vazîfesi sırasında bir gün halife Hârûn Reşîd onu yemeğe da’vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikram etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a’zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdârı hanımına bir münâkaşa sonucunda: “Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım” dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a’zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes’eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da’vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: “Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, “Mescidler Allah içindir” buyuruyor” dedi. Bunun üzerine, hükümdâr hazret-i İmâm’ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reîsliğine ta’yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. “Bilmiyorum” cevâbını alınca sinirlendi. “Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız” dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: “Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi.” İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a’zam hazretleri de hocası Hammâd’a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. “Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar” dendiğinde, buyurdu ki: “Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez.” Eserleri: 1-Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb’uz-Zekât, Kitâb’us-Siyam, Kitâb’ül Ferâiz, Kitâb-ül-buyu’, Kitâb-ul-hudûd, Kitâb-ul-vekâle, Kitâb’ül vesâyâ, Kitâb’ül sayd ve’z-zebâyıh, Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-Kitâb-ul-haraç: Halife Hârûn Reşîd’in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynakla rını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu husûsta Kur’ân-ı kerîme, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet olunanlara ve Sahabe fetvâlarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceye ve başka dillere de tercüme edilmiştir. Er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd’da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a’zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göre tertip edilmiştir. 4-İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ’nın ihtilâf ettikleri mes’eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba’zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertîbe tâbi tutmuştur. 5-Kitâb’ur red alâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a’zamın ihtilâf ettikleri mev zuları anlatmıştır. 6-Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadir gibi eserleri vardır. Buyurdu ki: “Ni’metlerin başı üç ni’mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni’metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni’metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir.” “Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır.” “Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez.” İmâm-ı Ebû Yûsuf’un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd’e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: “Allahü teâlâ mü’minlerin emîrine uzun ömür, ni’met, haysiyyet ikram edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsân ettiği dünyâ ni’metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se’âdetlerini ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kavuşmağa vesîle kılsın… Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazîfe verdi ki, sevâbı sevâbların en büyüğü cezası da cezaların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazîfenin başına geçtikten sonra artık sen, idârelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adâlet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adâlet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah’ın sana ihsân ettiği vazîfelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idâreciler de, idâre ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsân ettiği bu vazîfede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idârecilerin en mes’ûdu, teba’sını mes’ûd eden idârecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idâre ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muâmele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıcının kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azâbından korkarak ve rahmetini umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahânelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzûrunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azâbından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur… O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibârettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va’d edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah’tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdakiler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzûruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzûrunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurdu: “Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” “Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevâbı verir ve on tane günâhını affeder.” “Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz.” “Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Âlim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü’min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya’nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur.” Ey mü’minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzûrunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü’minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazîfeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrâfı görmez olur, alâmetler, işâretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır… Nefsine karşı koy… Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevâbını kaybedersin… Allahın, idâresini sana emânet ettiği kimselerin (teba’nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın… Ey mü’minlerin emîri! Sana verilen ni’metleri iyi koru ve iyi muâmele et. Ni’metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde “Eğer şükrederseniz ni’metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azâbım çok şiddetlidir.” buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni’metlere karşı nankörlüktür. Ni’mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrûm olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsân ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsân ettiği ni’metleri sana da ihsân etmesini dilerim…”   1) Târîh-i Bağdâd cild-14, sh. 242, 255 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh. 269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 298 5) Fevâid-ul-behiyye sh. 225 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 234 7) Kitâb-ul-haraç (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh. 536 10) El-A’lâm cild-8, sh. 293 11) Kâmûs-ul-a’lâm cild-1, sh. 769 12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh. 331 14) El-Kâmil fi’t-târîh cild-6, sh. 53 15) Keşf-üz-zünûn sh. 46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup-1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh. 15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh. 691 20) Mir’ât-ül-cinân cild-1, sh. 382   İMÂM-I EBÛ YÛSUF ( radıyallahü anh ) İmâm-ı a’zamın talebelerinin en başta gelenlerinden, Hanefî mezhebinde yetişmiş müctehidlerin en büyüğüdür. Asıl adı, Ya’kub bin İbrâhim’dir. Ebû Yûsuf künyesidir. 113 (m. 731) senesinde Kûfe’de doğdu. 182 (m. 798)’de Bağdâd’ta vefât etti. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un soyu Eshâb-ı kiramdan Sa’d bin Hâtem el-Ensârî’ye dayanır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hazret-i Sa’d bin Hâtem’e hayır duâ etmiştir. Küçük yaşta iken Uhud Savaşı’na katılmak için Peygamber efendimizden izin istedi. Peygamber efendimiz başını okşayıp, “Küçüktür, gazâya gidemez” buyurdu. Sa’d bin Hâtem Kûfe’ye yerleşip orada vefât etti. Ebû Yûsuf önceleri bir müddet Ebû İshâk Şeybânî, Süleymân Temimî, Yahyâ bin Sa’îd el-Ensârî, Süleymân bin Mihran el-A’meş, Hişam bin Urve gibi büyük fakîh ve muhaddislerin derslerine devam etti. Muhammed bin Abdurrahmân bin Ebî Leylâ’nın derslerine de devam ettiği sırada, bu zâtın ba’zı müşkil mes’elelerde İmâm-ı a’zama müracaat ettiğini ve onun talebelerinin ilimde daha üstün yetişmekte olduğunu görünce İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayıp, ona talebe oldu. Yetim olup fakîr bir ailenin çocuğu olmasına rağmen, İmâm-ı a’zamın derslerine büyük bir gayretle devam etti. İmâm-ı a’zam, onun keskin zekâsını görüp derslere sürekli devam etmesi için fakîr olan ailesinin geçimini de kendi üzerine aldı. Ailesini rahatlıkla geçindirip ilme yönelmesi için ona devamlı yardımda bulundu. Yahyâ bin Harme, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder. “Ben hadîs-i şerîf ve fıkıh ilmini öğrenmek isterdim. Çok fakîr olup hiç param yoktu. Babam da vefât etmişti. Bir gün ben İmâm-ı a’zamın yanında iken, annem çıktı geldi ve: “Ey oğlum, sen onunla bir değilsin, onun ekmeği pişmiş, yemeği hazırdır, ama sen yiyecek şeylere muhtaçsın” dedi. Ben de annem için çalışmağı, anneme hizmet etmeği seçip ilim öğrenmekten vaz geçmeği düşündüm ve buna karar verdim. Birgün hocam İmâm-ı a’zam talebesi arasında beni göremeyince çağırtdı ve “Seni bizden ayıran sebep nedir?” buyurdu. Ben de “Geçim sıkıntısı” efendim dedim. Meclis dağılıp yanındakiler gidince, bana ihtiyâcım olan bir çok şeyi ihsân etti. Verdiği şeyler arasında epey bir miktar gümüş paralar da vardı. Sonra buyurdu ki, “Bunları harca, bitince bana bildir, fakat ders halkamızdan ayrılma.” Verdiği para bittiği gün, daha kendisine durumu arz etmeden tekrar verirdi. Her zaman devam eden bu hâlini görerek, benim paramın bittiğini ona Allahü teâlâ bildiriyor, kerâmetiyle anlıyor diye düşündüm. Hocamın bu ihsân ve ikramına kavuşmak sebebiyle huzûrunda ilimden de maksadıma kavuştum. Allahü teâlâ ona en iyi mükâfat, mağfiret ve karşılıklar versin.” Şuca’ Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakleder: “Babam öldüğü zaman cenâzesinde bulunamadım. Akraba ve komşularımın cenâze ve defn işleriyle uğraşmalarını temin ettim. Zîrâ İmâm-ı a’zamın bir dersinde bulunamayacaktım. Eğer o dersi kaçırsaydım. Ondaki fâideli bilgilere kavuşamamamın hasreti ölünceye kadar devam ederdi.” Ve yine demiştir ki, “Ferâiz (miras) ve hayza âit (kadınlara mahsûs) bilgileri İmâm-ı a’zamın bir meclisinde, nahiv ilmini de âlim bir kimsenin huzûrunda bir defada öğrendim.” Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri çok hasta oldu. Birisi gelip İmâm-ı a’zama Ebû Yûsuf’un öldüğünü söyledi, İmâm-ı a’zam “O ölmedi” buyurdu. Ölmediğini nereden bildiniz dediklerinde: “İlme çok hizmet etti, meyvalarını toplamadan ölmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm haberinin doğru olmadığı anlaşıldı. İlmi, üstünlüğü ve talebeleri her tarafa yayılıp, meyvalarını aldıktan sonra vefât etti. İmâm-ı a’zam hazretleri bir defasında “Bu genç hayatta iken ona muhalefet eden bulunmaz” buyurdu. Ebû Yûsuf; Ebû Hanîfe’den, İshâk Şeybânî’den, Hişam bin Urve’den, Abdullah bin Amr-ı Ömerî’den, Hanzala bin Ebû Süfyân’dan, Atâ bin Sa’îb’den, Muhammed bin İshâk bin Beşâr’den, Haccâc bin Ertat’den, Hasen bin Dinar’dan, Leys bin Sa’d’den, Ebû Eyyûb bin Utbe’den ve daha birçok âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi ve öğrendi. Bir hadîs dersinde elli, altmış hadîs ezberler, dersten çıkınca bunları yazdırırdı. Muhammed bin Hasen Şeybânî, Amr bin Muhammed-i Nâkıd, Ahmed İbni Müni, Ali İbni Mûsâ-i Tûsî, Abdüs bin Bişr, Hasen bin Şebib ve daha birçok âlimler de Ebû Yûsuf’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ebû Yûsuf İmâm-ı a’zamın derslerine onaltı yıl devam edip, ilimde yüksek dereceye ulaştı ve müctehid oldu. İmâm-ı a’zamın fıkhını ve mezhebini yayan talebelerinin başında Ebû Yûsuf gelir. Bu husûsta ilk kitap yazan da odur. Talha bin Muhammed bin Ca’fer der ki: Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebeleri arasında en yükseğidir. İmâm-ı a’zam hazretlerinin ilmini bütün yeryüzüne yayan odur. Fıkıh âlimleri yedi tabakadır. En yüksek derecesi (dinde müctehid) olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb İmâmı bunlardandır. İkinci tabakada olanlar ise, (mezhebde müctehid) olanlardır. İmâm-ı Ebû Yûsuf bunlardandır. Bu tabakada olanlar bulundukları mezhebin usûl ve kaidelerine uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümler mezhep imamının hükmüne uymayabilir. Bunlar ictihâd derecesine yükseldikleri için kendi çıkardıkları hükümlere uymaları şarttır. Ebû Yûsuf, hakkında nass bulunmayan bir mes’eleyi hükme bağlarken önce hocası İmâm-ı a’zamın ictihâdına bakar, bulursa ona göre hüküm verirdi. Bulamazsa kıyas ve kendi re’yi ile hareket ederdi. Bu husûsta da hocasının koyduğu usûl ve kaidelere bakarak mes’eleyi hükme bağlardı. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde yüksek dereceye sahip ve üçyüzbin hadîs-i şerîfi ezbere bilen Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), hocası İmâm-ı a’zamın vefâtından sonra onun ba’zı talebelerine ders vererek onları ilimde yetiştirmiştir. Ayrıca İmâm-ı a’zamın fıkhını ya’nî Hanefî mezhebini nakletmiş ve bu husûsta kitaplar yazmıştır. Ebû Yûsuf’un muasırlarına göre üstünlüğünü gören Abbasî halifesi Mehdî onu kadılığa ta’yin etti. Abbasî halifelerinden Hâdî ve Hârûn Reşid zamanlarında da kadılık yaptı. İlk defa “Kâd-ül-kudâd” ünvanını alan Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), Hârûn Reşid zamanında bütün kaza (hâkimlik) işlerinde, hüküm verdiği için “el-Kâd-ül-Kudâd-üd-dünyâ” ünvanı ile anılmıştır. Onaltı yıl kadılık yaptı ve bu vazîfesi sırasında da halkın suâllerine fetvâ verip müşküllerini hallederdi. Hanefî mezhebinde fetvâ verilirken İmâm-ı a’zamın sözüne uygun olarak fetvâ verilir. Aranılan husûs onun sözlerinde açıkça bulunmazsa İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözü alınır ve bu husûsdaki usûl takip edilerek fetvâ verilir. Ebû Yûsuf’un yazdığı kitapları ve bunlardaki mes’eleleri, İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Ebû Ya’la, Muallâ bin Mansur er-Râzî ve kendi oğlu Yûsuf ve diğer âlimler nakletmiştir. Adamın biri; “Eğer Allahü teâlâ bana bir erkek evlât ihsân ederse, dört karış boynuzlu bir koç kurban edeceğim” diye bir adakta bulundu. Günün birinde bu adamın bir oğlu oldu. Ve adağını yerine getirmek için dört karış boynuzlu koç arattı, fakat bulamadı. Sağa sola, civar memleketlere adamlar gönderdiyse de istenen vasıfta koç bulmak mümkün değildi. Adam zamanın din âlimlerine müracaat etti. Durumu anlattı. Fakat çâre bulamadılar. Adamı bir telâş aldı. Dostlarından birisi ona, Ebû Yûsuf hazretlerine gidip derdini anlatırsa bir çâre bulabileceğini söyledi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerine gidip durumu anlattı. Derdine çâre bulmasını rica etti. Bu adam zengin fakat cimri biri idi. Bunu bilen hazret-i İmâm: “Ben buna bir çâre bulurum.. Fakat bir şartla”, dedi. Adam Ebû Yûsuf hazretlerinin ellerine sarıldı: “Söyle şartın nedir?” dedi. Ebû Yûsuf: “Sen zengin bir adamsın. Memleketin fakîr çocukları için dört mektep, bunların masrafını karşılamak için yanına dört de dükkân yaptırırsan müşkülün hallolur dedi. Adam kabûl, dedi. Fakat bu inşaat bir hayli uzun sürer. Ben inşaatın bitmesini bekliyemiyeceğim. Sabrım tükendi, adağımı hemen yerine getirmek istiyorum. Ebû Yûsuf hazretleri: “Pekiyi o halde keşfettirelim, inşaat için ne kadar para sarfolunacaksa o kadar parayı devlet hazinesine teslim edersin. Ben de fetvâyı veririm” dedi. İnşaata gidecek para bilirkişiye keşfettirildi. Bu kadar parayı devlet hazinesine yatırdı. Ebû Yûsuf hazretleri talebelerinden birini gönderdi: “Bana uzun boynuzlu bir koç bulup getir!” Talebe uzun boynuzlu bir koç bulup, getirdi. Ebû Yûsuf beş yaşında bir çocuk çağırdı. Çocuğa koçun boynuzlarını karışlatırdı. Dört karış geldi. Ebû Yûsuf hazretleri buyurdu ki: “İşte senin adadığın koç bu, bunu kurban eder, adağını yerine getirirsin. Zira sen sadece dört karış boynuzlu koç adadın. Ve karışın büyük veya küçük olduğu husûsunda bir şey belirtmedin. Ben de bu husûsa istinaden fetvâyı verdim.” Herkes, hazret-i İmâmın üstün zekâsına hayran kaldı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un ( radıyallahü anh ) menkıbelerinden ba’zıları şunlardır: Hocası İmâm-ı a’zamın derslerine yeni başladığı sırada bir gün annesi gelip, hocasına; hoca efendi sizin geçiminiz yerinde, fakat biz muhtacız, çocuğun geçimimizi temin etmesi için ücretle çalışması gerekiyor, demişti. İmâm-ı a’zam da ( radıyallahü anh ), bu çocuk burada tereyağı, fıstık, badem ezmesi yemesini öğreniyor buyurup, her gün kazanacağı parayı fazlasıyla ona vermiştir. İmâm-ı Yûsuf ilimde yetişip büyük bir âlim olduktan sonra ona kadılık vazîfesi verilmişti. Bu vazîfesi sırasında bir gün halife Hârûn Reşîd onu yemeğe da’vet etmişti. Sofraya tereyağı, fıstık, badem ezmesi getirdiklerinde; Hârûn Reşîd, bunlardan ye, her zaman böyle yiyecekler ikram etmezler demişti. Bu durum karşısında, hocasının yıllar önce annesine söylediği sözleri hatırlayıp hocasının kerâmetini anlayarak tebessüm etti. Hârûn Reşîd niçin güldün deyince, hâdiseyi anlattı. Hocası İmâm-ı a’zama rahmetle duâ ettiler. Zamanın hükümdârı hanımına bir münâkaşa sonucunda: “Bu geceyi benim hüküm sürdüğüm topraklarda geçirirsen seni boşayacağım” dedi. Fakat sonradan sinirlilik hâli geçince bundan vazgeçti. Çok sevdiği hanımından ayrılmak istemiyordu. Zamanın âlimlerine bunu sordu, bir çâre bulunmasını istedi. Fakat işin içinden çıkamadılar. Başka bir devletin sınırları içinde geceyi geçirmesi de mümkün değildi. Dediler ki, filân yerde İmâm-ı a’zam hazretlerinin genç bir talebesi var. Senin mes’eleni ancak o halleder. Hemen, Ebû Yûsuf hazretlerini da’vet etti. Hâdiseyi ona anlattı. Hazret-i İmâm buyurdu ki: “Hanımınız bu geceyi mescidde geçirsin. Çünkü, mescidde kimsenin sahipliği ve mâlikliği yoktur. Nitekim Allahü teâlâ, “Mescidler Allah içindir” buyuruyor” dedi. Bunun üzerine, hükümdâr hazret-i İmâm’ın zekâsına ve ilmine hayran kaldı. Onu temyiz reîsliğine ta’yin etti. Bir gün adamın biri İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretlerine suâl sordu. “Bilmiyorum” cevâbını alınca sinirlendi. “Nasıl olur da bilmezsiniz. Hazineden şu kadar para alırsınız” dedi. İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri sakince cevap verdi: “Kardeşim, bize bildiğimiz kadar para veriyorlar. Yok, eğer bilmediklerimize göre para alsaydık, hazine yetmezdi.” İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı a’zam hazretlerine anne ve babasından önce duâ ederdi.İmâm-ı a’zam hazretleri de hocası Hammâd’a anne ve babasından önce duâ ederdi. İmâm-ı Ebû Yûsuf bir defasında hacda hastalandı. Hastalığı ağırlaştı. Zayıf ve dermansız idi. Fakat hiç durmadan sorulan suâllere cevap veriyordu. “Hastasınız, yorulmayınız yoksa hastalığınız artar” dendiğinde, buyurdu ki: “Fâideli ilim okutmak, hastalığın şiddetini hissettirmez.” Eserleri: 1-Fıkıh ve usûle dâir eserleri şunlardır: Kitâb-üs-salât, Kitâb’uz-Zekât, Kitâb’us-Siyam, Kitâb’ül Ferâiz, Kitâb-ül-buyu’, Kitâb-ul-hudûd, Kitâb-ul-vekâle, Kitâb’ül vesâyâ, Kitâb’ül sayd ve’z-zebâyıh, Kitâb-ul-gasb ve İstibra, Kitâb-ül-ihtilâf-ul-emsâr. 2-Kitâb-ul-haraç: Halife Hârûn Reşîd’in isteği üzerine yazdığı bu kitapda: Devletin mâlî kaynakla rını, devletin gelir yollarını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Bu husûsta Kur’ân-ı kerîme, Peygamberimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet olunanlara ve Sahabe fetvâlarına dayanmaktadır. Bu eser Fransızcaya, İngilizceye ve başka dillere de tercüme edilmiştir. Er-Ritâc adlı şerhi Bağdâd’da 1980 yılında yayınlanmıştır. 3-Kitâb-ul-Âsâr: İmâm-ı a’zamdan rivâyet ettiklerini topladığı bir kitaptır. Kitap fıkıh bablarına göre tertip edilmiştir. 4-İhtilâf-u Ebû Hanîfe ve İbn-i Ebî Leylâ: Bu kitapta Ebû Hanîfe ve Ebî Leylâ’nın ihtilâf ettikleri mes’eleleri toplamıştır. Bu kitabı ondan İmâm-ı Muhammed nakletmiştir. Ba’zı ilâveler yapmış ve bölümlere ayırıp bir tertîbe tâbi tutmuştur. 5-Kitâb’ur red alâ Siyer-i Evzâî: Bu kitabında İmâm-ı Evzâî ile İmâm-ı a’zamın ihtilâf ettikleri mev zuları anlatmıştır. 6-Kitâbu İhtilâf-ül-emsâr, Kitab-ül-Gevâmi, El-Emâli, El-İmlâ, En-Nevadir gibi eserleri vardır. Buyurdu ki: “Ni’metlerin başı üç ni’mettir. Birincisi bütün iyilikleri içine alan İslâm ni’metidir. İkincisi, hayata tad veren sıhhat ve afiyet ni’metidir. Üçüncüsü, insana faydalı olan (azdırmayan) zenginliktir.” “Ar bilmiyen ve utanması olmayanla arkadaşlık, kıyâmette insanı utandırır.” “Sen herşeyini ilme vermedikçe ilim sana bir kısmını vermez.” İmâm-ı Ebû Yûsuf’un, Abbasî halifesi Hârûn Reşîd’e yazdığı tavsiye ve nasîhatlarından bir bölümü şöyledir: “Allahü teâlâ mü’minlerin emîrine uzun ömür, ni’met, haysiyyet ikram edip, şeref ve izzetini yükseltsin! Ona ihsân ettiği dünyâ ni’metlerini bitmeyen, tükenmeyen âhıret se’âdetlerini ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kavuşmağa vesîle kılsın… Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana öyle bir vazîfe verdi ki, sevâbı sevâbların en büyüğü cezası da cezaların en büyüğüdür. Allahü teâlâ seni bu ümmetin işlerine memur etti. Bu vazîfenin başına geçtikten sonra artık sen, idârelerini emânet aldığın insanlar sebebiyle imtihana çekildin. Onların işlerini üzerine alarak ömrünü tüketmeye başladın. Bina; adâlet ve doğruluk temelleri üzerine kurulmazsa, (işler adâlet ve doğrulukla yürütülmezse) Allahü teâlâ o binanın temellerini bozar, yapanların ve yardımcı olanların üzerlerine yıkar. Bu bakımdan Allah’ın sana ihsân ettiği vazîfelerini ihmâl edip, hakların zayi olmasına sebeb olma! Çünkü bir işi yapmaya güç kuvvet veren Allahü teâlâdır. Bugünün işini yarına bırakma, yoksa işleri ve hakları zayi edersin. İstekler bitmeden ecel gelir çatar. Ecel gelip çatmadan sâlih amel işle. Çünkü ecel geldikten sonra (ölünce) amel yapılmaz. Çobanlar sahiblerine karşı sürülerinden sorumlu olduğu gibi idâreciler de, idâre ettiklerinden Allahü teâlâya hesap vereceklerdir. Allahü teâlânın sana ihsân ettiği bu vazîfede bir saat bile kalsan hakkı yerine getir. Çünkü âhıret gününde Allah indinde idârecilerin en mes’ûdu, teba’sını mes’ûd eden idârecidir. Doğruluktan ayrılma, yoksa idâre ettiğin kimseler de doğruluktan ayrılır. Nefsin isteğine göre emir vermekten ve kızgınlıkla iş görmekten sakın. Biri âhıret ile diğeri dünyân ile ilgili iki işle karşılaştığın zaman, âhıret işini tercih et. Çünkü dünyâ fânî âhıret bakîdir. Allah korkusuyla titre, Allahın emirlerinde insanlara farklı muâmele yapma. Allahü teâlânın emirlerini yapmakta hiç bir kınayıcının kötülemesinden korkma! Dâima temkinli ol. Temkinli olmak dil ile değil kalb iledir. Azâbından korkarak ve rahmetini umarak Allahü teâlâya sığın. Sığınmak ve korunmak korku ve ümid iledir. Kim Allaha sığınırsa Allah onu korur. Dâima doğru yol iyi bir akıbet, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş üzere ol. Zayi olmayacak bir iş ve herkesin gideceği âhıret için çalış. Çünkü varılacak bu yer, kalblerin hopladığı, bahânelerin son bulduğu yerdir. O gün bütün mahlûkât Allahın huzûrunda baş eğer ve zillet içinde dururlar. Onun hükmünü beklerler. Azâbından korkarlar. Sanki herşey olmuş bitmiş gibidir. Kıyâmet gününü bilip de amel etmeyenin, o gün çekeceği hasret ve duyacağı pişmanlık bitmez, Öyle bir gündür ki, o gün, ayaklar kayar, renkler değişir, duruş uzar, hesap çetin olur… O ne korkunç bir ayak kayması! O ne fayda vermez bir pişmanlıktır! Bu hayat gece ve gündüzün yer değiştirmesinden ibârettir. Durmadan biri diğerinin peşini takibediyor. Gece ve gündüz (zaman) her yeniyi eskitir, her uzağı yaklaştırır, va’d edilmiş olan her şeyi getirir. Allah herkesi ona göre cezalandırır. Allahın hesabı çabuktur. Öyleyse Allah’tan kork, sakın! Çünkü ömür az, iş mühim, dünyâ ve dünyâdakiler fânidir. Âhıret ise devamlı kalma yeridir. Mahşer günü, haddi aşanların yolunu tutmuş olarak Allahın huzûruna çıkma! Şunu iyi bil ki, kıyâmet gününün hâkimi olan Allahü teâlâ, kullarına mevki ve makamlarına göre değil, amellerine göre hükmedecektir. O halde dikkatli ol. Çünkü sen boşuna yaratılmadın ve başı boş bırakılmayacaksın. Şüphesiz yaptıklarından hesaba çekileceksin. Nasıl cevap vereceğini düşün. Bil ki, kıyâmet günü insanoğlunun ayakları, Allah huzûrunda hesaba çekildikden sonra kayacaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şeriflerinde şöyle buyurdu: “Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır, ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcetti. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” “Her kim bana bir defa salâtü selâm getirirse, Allah ona on salât ü selâm sevâbı verir ve on tane günâhını affeder.” “Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve taraflarıyla Cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve taraflarıyla Cehennemdedir. Biliniz ki, Cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, Cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse Cennete yaklaşır ve Cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve Cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz.” “Benim sözümü işitip de, duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki, duyduklarını kendilerinden daha Âlim olanlara naklederler. Üç haslet vardır ki, mü’min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, ya’nî kötülüğe sapmaz. Yaptıklarını Allah için yapmak, müslümanların amirlerine doğruca nasîhat etmek, cemâate devam etmek. Zîrâ cemâatin duâsı, ferdi kötülüklerden korur.” Ey mü’minlerin emîri bu suâllerin cevâbını hazırla! Çünkü bu gün amel defterine yazılan, dünyâda işlediğin, her şeyden yarın âhırette sana okunacak, sorulacaktır. İşlediğin her şeyin şahitler huzûrunda açığa çıkarılacağı günü hatırla! Ey mü’minlerin emîri korunması emredilen şeyi koru, bakıp gözetilmesi emredileni de gözet. Bu vazîfeleri Allah rızâsı için yapmanı tavsiye ederim. Eğer bunları yapmazsan yürünmesi kolay olan yol zorlaşır. Gözlerin etrâfı görmez olur, alâmetler, işâretler ortadan kalkar, gerçekler kaybolur. O geniş yol sana daralır… Nefsine karşı koy… Emrinde olanların zarar ve telefine sebep olma. Yoksa Allah onların haklarını senden alır. Sen de kendi hak ve sevâbını kaybedersin… Allahın, idâresini sana emânet ettiği kimselerin (teba’nın) işlerini unutmazsan, sen de unutulmazsın. Onlardan ve haklarından gâfil olmazsan, sen de aldatılmazsın. Şu fânî dünyâda kalbin ve dilin Allahı zikretmekten, Onun resûlüne salât ve selâm getirmekten nasîbini alsın… Ey mü’minlerin emîri! Sana verilen ni’metleri iyi koru ve iyi muâmele et. Ni’metlerin şükrünü yap ve artmasını iste. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde “Eğer şükrederseniz ni’metlerimi arttırırım ve eğer nankörlük ederseniz şüphesiz azâbım çok şiddetlidir.” buyurdu. Allahü teâlâ indinde ıslahdan daha sevgili ve fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey yoktur. Günahları işlemek ni’metlere karşı nankörlüktür. Ni’mete nankörlük edip de buna tövbe etmeyen milletler (kavimler) izzet ve şereflerinden mahrûm olurlar ve Allah onlara düşmanlarını musallat kılar. Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ sana ihsân ettiği şeylerde, seni kendi nefsine uymaktan muhafaza etsin. Sevgili kullarına ihsân ettiği ni’metleri sana da ihsân etmesini dilerim…”   1) Târîh-i Bağdâd cild-14, sh. 242, 255 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 378 3) Tezkiret-ul-Huffâz cild-1, sh. 269 4) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 298 5) Fevâid-ul-behiyye sh. 225 6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 234 7) Kitâb-ul-haraç (Ebû Yûsuf) 8) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 136, 138 9) Hediyyet-ul-ârifîn cild-2, sh. 536 10) El-A’lâm cild-8, sh. 293 11) Kâmûs-ul-a’lâm cild-1, sh. 769 12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1002 13) Eshâb-ı Kirâm sh. 331 14) El-Kâmil fi’t-târîh cild-6, sh. 53 15) Keşf-üz-zünûn sh. 46, 164, 1415, 1581, 1680 16) Hûsn-üt-tekâdî fî sîret-i İmâm-ı Yûsuf 17) Brockelman Gal; 1171, Sup-1, 288 18) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprü-zâde) sh. 15 19) Mevduât-ul-ulûm cild-1, sh. 691 20) Mir’ât-ül-cinân cild-1, sh. 382   => Sen de ücretsiz bir internet sitesi kurmak ister misin? O zaman burayı tıkla! <=

İMÂM-I MUHAMMED (Şeybânî)

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin derslerinde yetişen İslâm âlimlerinin en üstünlerinden ve büyük müctehid. Adı, Muhammed bin Hasen’dir. Künyesi Ebû Abdullah’tır. 135 (m. 752) senesinde Vâsıt şehrinde doğdu. 189 (m. 805)’de Rey şehrinde vefât etti. Dedelerinden olan Hürmüz, hocası İmâm-ı a’zamın da ceddi olup; Bağdâd sultanı idi. Bu zât Hazreti Ömer’i görüp îmân etmişti.

İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Vâsıt şehrinde doğdu. Önce Kur’ân-ı kerîmi öğrenip ve sonra bir kısmını ezberledi. Ayrıca başlangıçta Arap lügatını ve rivâyetini de öğrenmiştir. Yaşadığı Kûfe şehri Eshâb-ı kiramdan çoğunun yaşamış olduğu yer olup, hadîs ve fıkıh ve diğer ilimlerin beşiği idi. Daha 14 yaşında iken İmâm-ı a’zamın ders halkasına katıldı. İlk katılışında dînî bir suâl sorup, cevap aldı. İmâm-ı a’zam ( radıyallahü anh ) ondaki ihlâsı, samimiyeti görerek ona duâ etti. Sonra da Kur’ân-ı kerîmi iyice öğrenmesini tenbîh etti. Muhammed Şeybânî yedi gün sonra babası ile İmâm-ı a’zama tekrar gelip, Kur’ân-ı kerîmi ezberlediğini söyledi.

İmâm-ı a’zam ondaki üstün kabiliyeti görüp, babasına “Oğlunda üstün bir kabiliyet ve zekâ var. Onu ilim tahsiline teşvik et” buyurdu. Bundan sonra Muhammed Şeybânî, İmâm-ı a’zama ( radıyallahü anh ) talebe olup, ondan fıkıh ilmini öğrenmeye başladı. Dört sene ondan, daha sonra da aynı usûl üzerine Ebû Yûsuf’dan ders alıp, fıkıh ilminde yüksek bir dereceye ulaştı (Bkz. İmâm-ı a’zam).

Hadîs ilmini ise yine İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf’tan, Kûfe, Basra, Medine, Mekke, Şam, Irak bölgesi âlimlerinden öğrenmiştir. Üç sene zarfında İmâm-ı Mâlik’ten Muvattâ’yı dinlemiş ve 700 hadîs-i şerîf işitmiştir. İmâm-ı Şafiî onun şöyle dediğini nakleder: “İmâm-ı Mâlik’in yanında üç sene kaldım. Ondan yediyüz küsur hadîs-i şerîf öğrendim.” Çok zekî olup, mes’eleleri çabuk hatırlamakta ve sür’atli bir şekilde cevap vermekteydi.

Muhammed Şeybânî varını yoğunu ilme sarf etmiştir. Nitekim Amr bin Ebî Amr, Muhammed Şeybânî’den şöyle nakleder: “Babam 30 bin dirhem miras bıraktı. 15 binini nahiv ve şiire, 15 binini de hadîs ve fıkıh ilmine harcadım” Muhammed Şeybânî, Kûfe’de ilmi İmâm-ı a’zamdan ve Ebû Yûsuftan başka, Mis’ar bin Kedâm’dan, Süfyân-ı Sevrî’den, Amr bin Zer, Mâlik bin Mugavvel’den öğrendi. Ayrıca Enes bin Mâlik, Ebû Amr, Evzâî, Zemat bin Sâlih, Bukeyr bin Âmir’den hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.

Muhammed Şeybânî, öğrendiği ilmi yaymıştır. Ondan ders almaya ve istifâde etmeye gelenler çok kalabalıktı. Evinde oturacak yer kalmıyordu. İsmail bin Hammâd şöyle der: “Muhammed bin Hasan’ın ilim meclisi, Kûfe mescidinde yirmi sene devam etti.”

Bağdâd’a yerleşip bir müddet kadılık yaptı. Aynı zamanda fıkıh ve diğer ilimleri öğretip, kıymetli talebeler yetiştirdi. İmâm-ı Şafiî başta olmak üzere, Ebû Süleymân Cürcânî, Hiyam İbni Abdullah Ruzî, Ebû Hafs-ı Kebîr, Muhammed İbni Mukatil, Şedad İbni Hâkim, Mûsâ İbni Nasır Râzî, Ebû Ubeyde Kâsım bin Selâm, İsmail bin Nevbe, Ali İbni Müslim Tûsî ve daha bir çok âlim ondan ilim öğrenip, rivâyetlerde bulunmuşlardır. Böylece onun vasıtasıyla İmâm-ı a’zamın bildirdiği Ehl-i sünnet i’tikâdı ve müslümanların işlerinde, ibâdetlerinde, uyacakları din bilgileri her tarafa yayıldı.

İmâm-ı a’zamın fıkhını, ya’nî Hanefî mezhebini yüzlerce kitap yazarak nakleden ve yayan odur. Fıkıh âlimlerinin ikinci tabakasından olup, mezhebte müctehidtir. Hanefî mezhebinde fetvâ verilirken önce İmâm-ı a’zamın sözüne bakılır, onda bulunmazsa Ebû Yûsuf’un sözüne bakılır, onda da bulunmazsa İmâm-ı Muhammed’in sözü ile amel olunur.

Güzel ahlâkı ve üstün hâlleri ile meşhûr idi. Bir meclise girdiği zaman herkes dikkatle onu dinlerdi. İlimdeki üstün vasfıyla ve güzel konuşması ile dinleyenleri doyurur, mes’eleleri gözerdi.

İmâm-ı Şafiî, “İmâm-ı Muhammed gibi üstün ahlâk sahibi, edib ve fakîh az bulunur” buyurmuştur. Vaktini asla boş geçirmezdi. Muhammed İbni Seleme der ki: “İmâm-ı Muhammed her gecenin üçte birinde yatar, üçte birinde namaz kılar, diğer üçte birinde de talebesine ilim öğretirdi. Ebû Ubeyd anlatır: “İmâm-ı Muhammed’in yanına gittim. İmâm-ı Şafiî’nin ilme karşı arzusunu gördüm. İmâm-ı Muhammed’e bir suâl sordu, O da cevap verdi. Şafiî’nin ilme karşı arzusunu görünce kendisine yüz gümüş verip: “Eğer ilimden zevk almak istersen meclisimize devam et bizden ayrılma” buyurdu. İmâm-ı Şafiî şöyle demiştir: “Eğer İmâm-ı Muhammed’den ders almasaydım ben ilmin kapısında kalmıştım. Ben bütün insanlar arasında onun ihsânlarına dâima şükrederim. Ondan öğrendiğim ilimler ile bir deve yükü kitap yazdım. İlmi o kadar yüksekti ki; eğer o bize bizim anlayacağımız derecede hitâb etmeyip, yüksek ilmine göre hitab etseydi, onun sözünü anlayamazdık. Bizim derecemize göre anlayacağımız şekilde konuşurdu. Ondan daha akıllı, daha üstün kimse görmedim. Kendisine niçin çok az uyuyorsun dediklerinde: “Nasıl uyuyabilirim? Bütün müslümanlar, bizim bir işimiz olursa hâlimizi, O’na arz ederiz. Derdimize derman ancak O’dur derken gözüme uyku girer mi?” buyurmuştur. Hanımına “Herşeyi bana sormayınız, her şeyi benden istemeyiniz. Kalbimin ilimden ve dîne hizmetten başka şeylerle meşgûl olmasına sebep olur. Ne isterseniz, ne lazımsa vekîlimden alsanız daha iyi olur” derdi.

Eserleri: İmâm-ı Muhammed’in eserleri Hanefî mezhebi fıkhını nakleden kaynaklardır. O, İmâm-ı a’zamın derslerinde çözülen mes’eleleri ve onun sözlerini yazmak sûretiyle kitaplara geçirmiş ve bu husûsta çok kitap yazmıştır. Bu kitaplar iki kısma ayrılır. Birinci kısım Zâhirürrivâye kitaplarıdır. Bunlar: Mebsut, Ziyâdât, Câmi-i kebir, Câmi-i sagîr, Siyer-i kebîr ve Siyer-i sagîr’dir. Bu kitaplar tevâtür yoluyla nakledilmiştir. İkinci kısım: Nevâdir denilen kitaplar olup, şunlardır: Keysaniyyât, Hârûniyyât, Cürcaniyyât, Rukleyyât, Ziyadet-üz-Ziyadât.

Zâhid-ül-Kevserî’nin yazdığı (Bülûgul emânî fî sîret-il imâm Muhammed İbni Haseniş-Şeybânî) kitabı, İmâm-ı Muhammed’in hayatını ve menkıbelerini uzun anlatmaktadır. Buyurdu ki:

“Büyüklük neseble değil, fazîlet ve olgunluk iledir.”

“Sâdık arkadaş seni hayra teşvik edendir.”

“Bir mecliste ilim ve irfan bulunmazsa, onun yerine o meclisde nefsânî hisler bulunur.”

“Kendi nefsini beğenmek kadar ahmaklık olmaz.”

“Affetmek aklın zekâtadır.”

“Güzel ahlâk kötü nesebi örter.”



1) Târîh-i Bağdâd cild-2, sh. 172

2) El-A’lâm cîld-6, sh. 80

3) Fihrist sh. 387

4) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 184

5) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 163

6) Miftâh üs se’âde cild-2, sh. 107

7) Şezerât-uz zeheb cild-1, sh. 321

8) Tehzîb-ül-esmâ vel-luga cild-1, sh. 80

9) Cevâhir-ül-Mudiyye V. 121 b, 122 a

10) Şerh-i Siyer-i Kebîr (Ayntabî tercemesi) sh. 6

11) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 207

12) Bûlug-ul-emânî sh. 1, 82

13) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1046

14) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 299

8. ASIR ÂLİMLERİ

İMÂM-I ZÜFER

Hanefî mezhebinin büyük fıkıh âlimlerindendir. Hadîs ilminde de meşhûr bir âlim olup, İmâm-ı a’zamın (radıyallahü anh) talebesidir. Künyesi, Ebû Huzeyl’dir. Aslen İsfehânlı olup, 110 (m. 728) senesinde doğdu. 158 (m. 775)’de Basra’da 48 yaşında iken vefât etti. Basra’da yaşadı ve orada kadılık yaptı. Babası Basra şehrinin vâlisi idi. Züfer bin Hüzeyl ilim öğrenmeye orada başladı. Önce hadîs ilmini öğrendi. Sonra Kûfe’ye gidip, İmâm-ı a’zamın (radıyallahü anh) derslerine devam etti. Ondan fıkıh ilmini öğrendi ve bu ilimde zamanının meşhûr âlimlerinden oldu. Dünyâya hiç dalmadı. Bütün ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirdi. Hanefî mezhebi imamlarından ve fukahanın ikinci tabakasından olup, mezhebte müctehiddir. İmâm-ı a’zam onun için “Talebelerimin en mükemmelidir” buyurarak O’nu methetmiştir.

İmâm-ı Züfer, ilimde o derece iyi yetişmişti ki, kendisine bir suâl sorulduğu zaman, geniş cevap verir, anlaşılır bir şekilde izah ederdi. İsbâtı gereken mes’eleleri kat’î delîllerle isbât ederdi. İmâm-ı a’zamın usûlü üzerine ictihâd ederdi. Çok ibâdet eden, doğru sözlü ve ilimde sağlam bir âlim idi. Evlendiğinde hocası İmâm-ı a’zamı düğününe da’vet etmişti. İmâm-ı a’zam düğün sırasında yaptığı bir konuşmasında, “Züfer müslümanların imâmlarındandır. Şeref, haseb, neseb bakımından en tanınmışlardandır” buyurmuştur.

İmâm-ı Züfer bir defasında bir miras mes’elesi sebebiyle Basra’ya gitmişti. Basra halkı ondaki üstün hâlleri görerek olgun ve müstesna bir insan oluşuna hayran kalmışlardı. Bu sebeble Basra’da kalmasını ısrarla istediler. O da bu arzu üzerine bir müddet Basra’da kaldı. İlmiyle ve üstün halleriyle insanlara çok faydalı oldu. Her nerede olursa olsun hiç boş konuşmazdı. Dâima ilmi mes’eleler üzerinde söz söyler, hep bu husûsta konuşurdu. Bulunduğu yerde boş konuşulmaya başlansa hemen o meclisi terk ederdi.

Bir müddet Basra kadılığı yapmıştır. Ayrıca ilim öğretmek ve ders vermekle meşgûl olmuştur. Meşhûr âlimlerden Muhammed bin Abdullah Ensârî, Halef bin Eyyûb, Âsım bin Yûsuf, Hilâl-er-Rey gibi büyük âlimler İmâm-ı Züfer’in ders halkasında yetişmiştir.

İmâm-ı Züfer’e İmâm-ı a’zam sorulduğu zaman, “Biz onun yanında, şahin kuşunun yanındaki serçe gibiyiz” diyerek hocası İmâm-ı a’zamın ilimdeki üstün derecelerini belirtmiştir.

O asrın âlimlerinden biri olan Müzenî’ye, bir zât, Irak’daki fıkıh âlimlerini sormuştur. Ebû Hanîfe hakkında ne dersin deyince, “O fıkıh âlimlerinin efendisi ve en büyüğüdür”, cevâbını vermiştir. Ya Ebâ Yûsuf deyince, “Hadîs-i şerîfe en çok tâbi olandır”, ya Muhammed bin Hasen deyince, “Fürû mes’elelerini en iyi açıklayandır” demiştir. Ya Züfer deyince, “Kıyasta en keskin olandır” demiştir.

İmâm-ı Züfer Basra’ya gidince, kabûl etmek istemediği halde kadılık yapmasını istediler. Bu husûsta çok zorladılar ve bunun üzerine bir müddet kadılık yaptığı, kaynaklarda kaydedilmiştir. Basra’daki ba’zı ilim çevreleri İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayamamış olmaları sebebiyle muhalefet göstermişlerdi. Bir kısmı da hasedleri sebebiyle karşı çıkmıştı. İmâm-ı Züfer Basra’ya gidince ilim erbâbı onun yanında toplanıp, ilmi münâzaralar ve müzâkereler yapmaya başlamışlardı. İmâm-ı Züfer’in mes’eleleri ele alış tarzına, yaptığı izahlara ve getirdiği delîlleri işiterek hayran kalmışlardır. Onun anlattığı şeyleri ve yaptığı izahları beğenip, bunları nereden öğrendin demişlerdi. O da Hocası İmâm-ı a’zamdan öğrendiğini söylemiştir. Bu şekilde kurulan her ilim meclisinde yaptığı izahlarla Basra’daki ilim ehli arasında kendisine ve hocası İmâm-ı a’zama ( radıyallahü anh ) karşı bir sevgi uyandı. İmâm-ı a’zamın büyüklüğünü anlayıp, düşmanlık edenler dost oldu. Onu sevmeye ve methetmeye, istifâde etmeye başladılar.

İmâm-ı Züfer, kıyas yapmadaki üstünlüğü ile meşhûr olmuştur. Bu husûsta şöyle buyurmuştur: “Bir mes’elede hüküm verirken o mes’ele hakkında hadîs-i şerîf (eser) bulursak onunla hükmeder, kıyas yapmayız. Eser olunca kıyası terk ederiz. Yoksa, kıyas yaparız…”

Hocası İmâm-ı a’zamın vefâtından sonra sekiz sene gibi kısa bir müddet yaşamış olup, onun mezhebini yaymıştır. İmâm-ı Züfer çok az mes’elede İmâm-ı a’zamdan ayrı ictihâdta bulunmuştur. Hocası İmâm-ı a’zama hayatında ve vefâtından sonra muhalefet etmemiştir. Hanefî mezhebinde, zarûret hâlinde İmâm-ı Züfer’in ictihâdı ile amel etmek caizdir. İbn-i Abd-ül-Berr, şöyle demiştir: “Züfer bin Hüzeyl yüksek bir akıl ve idrâkâ sahip idi. Haramlardan çok sakınan, vera’ sahibi ve hadîs ilminde de sika (güvenilir), sağlam bir âlimdir.” O evliyânın büyüklerinden Dâvûd-i Tâî ile arkadaş olup birbirlerini çok severlerdi. Dâvûd-i Tâî, ibâdetle, zühd ve takvâ ile yaşadı. İmâm-ı Züfer ayrıca ilme devam etti. Hem ilimde, hem de ibâdette çok gayretli bir âlim olup, bunları kendinde toplamıştır, İmâm-ı Züfer vefât edeceği zaman İmâm-ı Ebû Yûsuf ve başkaları (vasıyyet et) dediler. “Şu mal hanımımındır.. Şunlar da, kardeşimin oğlunundur” dedi. Bu sözlerine şaşırdılar. Çünkü kardeşi varken, kardeşinin oğluna bir şey düşmez idi. Vefâtından sonra kardeşi onun zevcesini aldı. Bir oğlu oldu. Mallar oğluna kalınca İmâm-ı Züfer’in kerâmeti belli oldu.

1) Vefeyât-ül-a’yân, cild-1, sh. 317, 318

2) Fevâid-ül-behiyye sh. 75, 77

3) Tabakât-ül-seniyye Varak-128 b, 129 a

4) Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 233, cild-2, sh. 534

5) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 243

6) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 348

7) Tabakât-ül-fukaha (Taşköprüzâde) sh. 18

8) Lisân-ül-mîzân cild-2, sh. 476, 478

9) Fihrist cild-1, sh. 285

10) Tabakât-üş-Şîrâzî sh. 113

11) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1782

12) Mevduât-ül-ulûm cild-1, sh. 606

13) El-A’lâm cild-1, sh. 78

14) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 181

15) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye, sh. 1090

16) Eshâb-ı Kirâm, sh. 302

YAHYÂ BİN ZEKERİYYA

İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebelerinin ileri gelenlerinden. Fıkıh ve hadîs âlimi. Yahyâ bin Ebî Zaide ve Yahyâ bin Zekeriyyâ bin Ebî Zaide diye de anılan Yahyâ bin Zekeriyyâ, ( radıyallahü anh ), aslen Kûfelidir. Babası, devrinin büyük âlimlerinden Zekeriyyâ bin Ebî Zâide’dir. Muhammed bin Mübeşşir el-Hemedânî’nin azâdlı kölesidir. Doğum târihi bilinmemekle beraber ba’zı kaynaklarda altmış üç yaşında 183 (m. 799) senesinde Medâin’de kadılık yaparken vefât ettiği yazılıdır.

Yahyâ bin Zekeriyyâ ( radıyallahü anh ) babası, Hişâm bin Urve, İsmail bin Ebî Hâlid, Süleymân bin Mihrân el-Â’meş, Ubeydullah bin Ömer el-Ömerî, Haccâc bin Avn, Yahyâ bin Sa’îd el-Ensârî, Mûsâ el-Cühenî, Abdurrahmân bin el-Gasîl ve daha birçok âlimden hadîs tahsil ederek, onlardan rivâyette bulundu. Yüzbinden fazla hadîs-i şerîfi ezbere bilmek şerefine kavuşarak, ilm-i hadîs’de hafız oldu. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîfler Kütüb-i sitteye alındı. Hadîs ilminde güvenilirliği kabûl edildi. Fıkıh ilmini İmâm-ı a’zamdan ( radıyallahü anh ) öğrendi. O’nun günlerce süren sohbetlerinde bulundu. O sohbetlerde dînî mes’elelerin hallini yakından dinleme imkânını buldu. İmâm-ı a’zam hazretlerinin yüzlerce talebeleri arasında ilk on sıraya girdi. İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) ictihâd ve fetvâlarını yazan kırk muhterem zâttan biri de, Yahyâ bin Zekeriyyâ ( radıyallahü anh ) idi. Ayrıca Kûfe’de ilk kitâb yazma şerefine de sahip oldu. O’nun yazdıklarını talebelerinden Vekî’ bin Cerrah cild hâline getirdi.

Abbasî halifesi Hârûn Reşîd, kendisini Medine’ye kadı yaptı. Bağdâd’da hadîs okuttu. Yahyâ bin Zekeriyyâ hazretlerinden, Yahyâ bin Âdem, Kuteybe bin Sa’îd, Hennâd bin Seriy, Ebû Dâvûd el-Hufrî, Muhammed bin Îsâ bin Taba’, Ahmed bin Hanbel, Yahyâ bin Maîn, Ebû Bekir bin Ebî Şeybe, Sureyc bin Yûnus, Ebû Kureyb Muhammed bin Âlâ, Ziyâd bin Eyyûb, Hasen bin Arefe, Yahyâ bin Yahyâ Nişâbûrî, İbrâhîm bin Mûsâ, Şücâ bin Muhalled, Ahmed bin Muni’, Ali bin Müslim et-Tûsî, Sehl bin Osman el-Askerî, Ya’kûb bin İbrâhîm ed-Devrekî, Hârûn bin Ma’rûf ve daha birçok âlimler hadîs öğrendiler ve rivâyette bulundular. Kendisinin, müsned sahibi sayıldığı ve “Kitâb-ı sünen” adında kıymetli bir eseri olduğu bildirilmektedir.

Yahyâ bin Maîn: “İbni Abbâs, Şa’bî ve Süfyân-ı Sevrî’nin zamanlarında ilimde üstünlükleri ne ise, Yahyâ bin Ebî Zâide’nin zamanına göre derecesi de odur” buyurdu. Ali bin Medînî, “Kûfe’de Süfyân-ı Sevrî’den sonra en büyük âlim Yahyâ bin Ebî Zaide idi.” Ebû Hâlid el-Ahmed, “Yahyâ bin Ebî Zâid’e, hadîsleri güzel olandır” el-Hasan “Yahyâ bin Ebî Zaide, Kûfe’nin en fakîhidir” diye zikretmektedirler.

Fıkha dâir bir hadîs-i şerîfi, Yahyâ bin Ebî Zaide, Ziyâd’dan, o da Haccâc’dan, o da Ebû Zübeyr’den, o da Câbir’den ( radıyallahü anh ) o da Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) şöyle nakletmektedir: “Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) meyvelerin olgunlaşmadan satılmasını yasakladı.” Rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerden biri de; “Her kim zulüm yolu ile bir karış yer alırsa, o yer kıyâmet gününde yedi kat yerin dibinden başlayarak o kimsenin boynuna dolanacaktır” hadîs-i şerifidir. Müslim’e alınan bir diğer rivâyeti ise; “Benim şu mescidimde kılınan bir namaz, başka mescidde kılınan bin namazdan daha faziletlidir. Yalnız Mescid-i Haram müstesna” hadîs-i şerifidir.

1) Târîh-i Bağdâd cild-14, sh. 114

2) Cevâhir-ül-mudiyye cild-2, sh. 211

3) Tabakât-üs-seniyye, cild-5, sh. 485 a, b

4) Mir’ât-ül-cinân, cild-1, sh. 382

5) Mîzân-ül-i’tidâl, cild-3, sh. 287

6) Fihrist, 226

7) Tehzîb-üt-tehzîb cild-11, sh. 208

8) Tabakât-ül-kübrâ, cild-6, sh. 369, 417

9) El-A’lâm cild-8, sh. 145

10) Tezkiret-ül-huffâz, cild-1, sh. 267

11) GAL, cild-1, sh. 260

12) Târîh-ül-kebîr, cild-8, sh. 273, 274

 

.

HAFS BİN GIYÂS

Hanefî mezhebi imamlarından. Son derece cömert ve dînine bağlı bir zât olup, hadîs âlimidir. İsmi, Hafs bin Gıyâs bin Talk bin Amr en-Nehaî el Kûfî’dir. Künyesi Ebû Amr-ı Hafs’dır. 117 (m. 735) târihinde doğdu. 198 (m. 809)’da Zilhiccenin onuncu günü Kûfe’de vefât etti. Vefâtında hiç bir malı olmadığı halde 900 dirhem altın borcu vardı.

İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) in talebesi olup, ondan fıkıh ilmi tahsil etti. Ayrıca sika (güvenilir) olan hadîs imamlarından birisi idi. Halife Hârûn Reşîd zamanında Bağdâd’ın bir mahallesinde iki sene kadılık yaptı. Daha sonra bu vazîfeden Kûfe kadılığına verildi. Onüç sene Kûfe’de kadılık yaptı. Muhammed bin Hamîd’in verdiği habere göre kadı olması şöyle olmuştur: Halife Hârûn Reşîd; Abdullah bin İdrîs, Veki’ bin Cerrah ve Hafs bin Gıyâs’ı huzûruna çağırdı. Üçünden birini kadı yapmak istiyordu. Hârûn Reşîd’in yanına varınca Abdullah bin İdrîs “Esselâmü aleyküm” deyip felçli gibi kendini yere attı. Garip hareketlerde bulundu. Hârûn Reşîd “Elsiz (felçli) ihtiyârı alın götürün bunda fazîlet yoktur” dedi veki’ bin Cerrah da parmağını gözünün, üstüne koyup, “Bir yıldan beri bununla görmedim” dedi. Maksadı parmağı idi. Parmak zaten görmez idi. Fakat o mecliste bulunanlar gözüne işâret ettiğini sanıp, gözü görmeyince kadılık yapamaz dediler. Bu iki ma’nâlı söz ile hem kadılıktan hem de yalandan kurtuldu. Ama Hafs’a gelince o hem çok fakîr hem de borçlu hem de çoluk çocuğu çok idi. Böyle olunca kadılığı kabûl etti. Böyle olmasa o da kabûl etmezdi. Kendisi “Allahü teâlâya yemîn ederim ki leş (ölü hayvan eti) bana helâl olmadıkça (ya’nî açlıktan ölecek kadar fakîr hâle düşmeyince) kadılığı kabûl etmedim.” buyurmuştur. Çünkü ölü hayvan etini ya’nî leşi, ancak açlıktan ölecek olan bir kimsenin, yiyecek olarak leşten başka hiçbir şey bulamadığı zaman, ölmeyecek kadar yemesi helâl olur. Böyle olmasına rağmen son derece haramdan sakınır, kul hakkına riâyet ederdi. Bir gün hastalandı. Bu hastalığı onbeş gün sürdü. Beyt-ül-mâl emînine oğlu ile daha önce aldığı maaşından yüz dirhemi gönderdi ve “Onbeş gündür çalışmadım. Müslümanların hakkıdır, iade ediyorum. Hasta iken çalışmama imkân yoktu. O halde bu parayı alamam” dedi.

Hafs bin Gıyâs babasından, İsmail bin Ebî Hâlid, Eş’ab-il Cüdânî, Ebî Mâlik-il-Eşceî, Süleymân et-Teymî, Ubeydullah bin Amr, Mus’ab bin Selîm, Yahyâ bin Saîd, A’meş ve Süfyân-ı Sevrî, İmâm-ı Ebû Yûsuf, Ca’fer-i Sâdık ve daha bir çok zâttan hadîs almış (öğrenmiş)tır. Kendisinden de Ahmed bin Hanbel, Yahyâ bin Muîn, Ali bin el-Medînî, Ebû Nuaym, Ebû Mûsâ, Yahyâ en-Nişapurî. Amr bin Muhammed oğlu Ömer bin Hafs bin Gıyâs ve Kûfelilerin bir çoğu hadîs rivâyet etmişlerdir.

Yahyâ bin Muîn: “Hafs, Kûfe ve Bağdâd’ta rivâyet ettiği hadîsleri, hıfzından (ezberden) rivâyet ederdi. Kitap yazmadı. O’nun hıfzından üç dörtbin hadîs yazılıp kitaplara geçti” buyurmuştur. Hafs bin Gıyâs sika (güvenilir) hadîs âlimlerindendir. İmâm-ı Ahmed bin Hanbel, İbni Muîn, Ya’kub bin Şeybe O’nun sika olup, hafızasının çok kuvvetli olduğunu bildirmişlerdir, İbni Ammar; Hafs bin Gıyâs hadîste cidden çok kuvvetli idi. Ubeydullah bin Sâlih el-Iclî: (Babamdan işittim, Hafs bin Gıyâs sika (güvenilir) ve fakîh bir zât olup, Kûfe kadısı idi. Veki’ bin Cerrah kendisine bir mes’ele sorulduğu zaman: “Kâdımız Hafsa gidiniz ona sorunuz o afif ve şerefli bir müslümandır” diye cevap verirdi).

Nesâî de O’nun sika bir râvî olduğunu zikretmiştir. Hüseyn bin Mugîre: (Ba’zı sâlih kimseler demişlerdir ki; “İki köprü arasında bir kayık battı ve bu kayıkta yirmi kadı vardı. Bunların hepsi boğuldular. Bunlardan ancak Hafs bin Gıyâs, Kâsım bin Ma’n ve kadı Şüreyh kurtuldu.”) diye haber vermiştir.”

Hafs bin Gıyâs “Eğer kadılık sebebiyle bana yapılan hürmete sevinseydim helak olurdum” demiştir.

Kâdılığı sırasında da herkesin hakkını gözetir, İslâmiyetin emr ettiği şeyi yapar, bundan en küçük bir taviz vermezdi. Hatîbi Bağdadî: (Hafs bin Gıyâs Bağdâd’ta kadı iken bir gün oturmuş, da’vâya bakıyor idi. Halife Reşîd O’nu çağırması için bir haberci gönderdi ve hemen gelmesini istedi. Hafs haberciye “Bir da’vâya bakıyorum. Bu da’vâlara bakmak için de ücret alıyorum. Bu işi de halifenin emri ile yapıyorum. Bekle da’vâ bitsin öyle geleyim” dedi. Da’vâ bitinceye kadar da yerinden kalkmadı.) diye haber vermiştir.

Abdullah bin Muhammed el-Ca’fî Ebû Ca’fer el-Buhârî diyor ki: (Hafs bin Gıyâs arabların en cömerdlerinden olup, şöyle derdi: “Bir kimse benim yemeğimi yemedikçe ona rivâyette bulunmadım.”)

Velhâsıl Hafs bin Gıyâs fıkıhta İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin talebesi, çok hadîs-i şerîf rivâyet eden sika bir râvî, İslâmın emirlerine uymakta son derece gayretli ve müttekî bir zât idi.

Rivâyet ettiği hadîslerden ba’zıları şunlardır:

“… Her kim riya yaparsa, Allahü teâlâ onun içyüzünü meydana çıkarır.”

“Taşkınlar helak olmuştur.”

“Zekât memuru size geldiği zaman sizden râzı olarak ayrılmalıdır.”

1) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 197

2) Tehzîb-üt-tehzîb cild-2, sh. 415

3) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 567

4) El-Fevâid-ül-Behiyye sh. 68

5) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh. 297

6) Târîh-i Bağdâd cild-8, sh. 188

7) Tabakât-ı İbni Sa’d cild-6, sh. 346, 358, 369

8) Miftâh-üs-Se’âde cild-2, sh. 255

9) El-A’lâm cild-2, sh. 264

VEKÎ’ BİN CERRÂH

Yüksek din ilimlerinde yetişip, ilme büyük hizmetleri olan İslâm âlimlerinden. İsmi Vekî’, künyesi Ebû Süfyân’dır. Babası Kûfe Beyt-ül-mal nâzırı el-Cerrâh idi. Nesebi Ebû Süfyân Vekî’ bin el-Cerrâh bin Melîh bin Adiyy’l-Fers bin Süfyân bin el-Hâris bin Amr bin Ubeyd bin Ruâs bin Kilâb bin Rebîâ bin Âmir bin Sasâ’dır. Aslen Nişâbûrlu veya Sindli olup, Rûvâr kabilesine mensûbtur. Irak’ta Kûfe şehrinin Feyd köyünde 127, 128, 129 (m. 746) târihlerinde doğduğu rivâyet edilir. Feyd Köyü’nde 197 (m. 812) senesi hac dönüşü vefât etti. Kabri hac yolunda “Ahırü’l-Kubûr” sayılan Cebel’dedir.

Vekî’, devrin en meşhûr ilim merkezlerinden Kûfe’de büyüyüp, yetişti. İslâm terbiyesiyle yetişip, ahlâklandı. Ehl-i sünnetin amelde en büyük mezhebi Hanefî mezhebinin kurucusu İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) ve O’nun talebelerinden Züfer bin Huzeyl, Ebû Yûsuf, büyük İslâm âlimlerinden müctehid Süfyân-ı Sevrî (r.anhüm) dâhil, devrin pek çok âliminden ders aldı. Onların sohbetinde bulunup, ilmin derinliklerine vâkıf olarak, yüksek mertebelere kavuştu. Hişâm bin Urve, Süfyân bin Uyeyne, Süfyân-ı Sevrî, Evzâî, Şu’be bin Haccâc gibi muhaddislerden hadîs-i şerîf dinledi. İlmi geniş, hafızası fevkalâde kuvvetli olup, işitmiş olduğu hiçbir hadîs-i şerîfi unutmazdı. Hem ilim öğrenmeye çalışır, hem gece ve gündüzün çoğu zamanında ibâdetle meşgûl olur, hem de ilmi yayardı. Şafiî mezhebirin kurucusu İmâm-ı Şafiî, Hanbelî mezhebinin kurucusu Ahmed bin Hanbel ve büyük İslâm âlimlerinden Abdullah bin Mübârek, İbni Râheveyh, Yahyâ bin Âdem (r.anhüm) ondan hadîs-i şerîf dinlediler. Fıkıh ilmini öğrendiler.

Hanbelî mezhebinin reîsi İmâm-ı Ahmed bin Hanbel buyurdu ki, “O dînî ilimlerde üstâd idi; gözlerim Vekî’nin mislini (benzerini) görmemiştir. O hadîs ezberler, fıkıh müzâkere eder, ibâdet ve tâatle uğraşır, hepsinde güzelce muvaffak olur, kimsenin aleyhinde söz söylemezdi. Vekî’nin eserlerine itinâ ediniz. Ben ondan ziyâde ilmi kavramış kimse görmedim.”

Hadîs ilminde sika ya’nî güvenilir, sağlamdır, senet ve huccettir. Âlimler O’nun muhaddisliğini (hadîs ilmini) çok övmüşlerdir. Vekî’ bin Cerrah hazretleri hadîslerin tasnif edilmesinde büyük hizmeti geçti. Hadîs ilmine dâir, el-Müsned, Kitabü’s-Sünen, el-Cüz’ adlı eserleri yazdı. Müfessir olup, ikinci tabakaya mensûbtur. Tefsîre dâir, Tefsîr-i Vekî de denilen Tefsîrul-Kur’ân adındaki eserinden, İbni İshâk’ın el-Keşfü ve’l-beyân adlı tefsîrinde rivâyetler vardır. Fıkıhta İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ictihâdlarına uyardı. Ebû Hanîfe’nin reyi ile fetvâ verirdi. Hocası ise İmâm-ı a’zam ve O’nun talebelerinden Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Züfer’dir. İmâm-ı Ahmed bin Hanbel ( radıyallahü anh ) O’nun fıkıh ilmi hakkında; “Fıkhı güzel müzâkere eder, ictihâdını da güzel yapardı” buyurdu. İbni Ammar’ın rivâyetine göre zamanında Kûfe’nin en fakîhi idi. Abbasî halifelerinden Hârûn Reşîd kadılık teklif ettiyse de, kabûl etmedi.

Vekî’ bin Cerrah, vaktinin çoğunu ilim meclislerinde geçirirdi. Gece sahura kalkıp, sabah namazından öğle vakti öncesine kadar ilim meclisinde, muhaddislerin yanında bulunurdu. Öğle namazına kadar kaylûle yapıp, uyurdu. Öğle namazını cemaatla kıldıktan sonra tekrar ilim meclisine gidip, ikindiye kadar fıkıh ile meşgûl olurdu. İkindiden akşam namazı vaktine kadar Kur’ân-ı kerîmin tedrisi ve ibâdet ile meşgûl olurdu. İftar için evine gidip, hazırlanan yiyeceklerden akrabalarına da ikram ederdi. Geceleri nafile namaz kılıp, Kur’ân-ı kerîm okur, istiğfar (tövbe) ederdi. Bütün günlerini böyle geçirirdi. Bayramlar ve yevm-i şek hariç, senenin diğer günlerini oruçla geçirirdi. Oruçlu olduğunu saklamaya çalışırdı. Yahyâ bin Eksem, O’nun günlük hayatını şöyle anlatır: “Vekî’ ile hazar ve seferde beraber arkadaşlıkta bulundum. Bütün günlerini oruçlu geçirip, her gece Kur’ân-ı kerîmi hatm ederdi” Âlimler ve devrinde yaşayanlar O’nun hakkında şunları söylerler:

Ahmed bin Hanbel; “İlim ve haramlardan kaçmada, ihlâs ile ibâdet etmede onun gibi birini görmedim.”

Bizzat kendisi, “Biz ilmin talebini, oruçla takviye ettik ve ilmin gösterdiği yolda amel ettik” ve “Kırk sene kadar dünyâ lezzetlerinden bir şey tatmadık” buyurdu.

Talebesi İmâm-ı Şafiî, bir gün kendisine gelip hafızasının zayıfladığından bahsedince, O da günahlardan kaçınmanın lüzumunu anlattı. İmâm-ı Şafiî bunu Şu şiir ile dile getirdi: “Vekî’e hafızam zayıftır dedim, Bana, her günahtan uzak dur, dedi. İlim, ilâhi nûrlardan bir nûrdur. Bu nûru âsîye vermez, diye söyledi.”

Birisi kendisine eziyet etse, hemen oracıkta oturur, çok üzülür ve “Eğer Allahü teâlâya karşı bir günah işlemeseydim, Allahü teâlâ bunu başıma musallat etmezdi.” der, istiğfara başlar, cenâb-ı Haktan günahının bağışlanmasını yalvarırdı.

Vekî’nin tefsîr, hadîs, fıkıh, ahlâk ve çeşitli ilimlere dâir eserleri vardır. Tefsîr-ül-Kur’ân, el-Cüz’, Kitab-üz-Zühd’ün yazma nüshaları mevcût olup, el-Musannef, el-Müsned, Kitabü’s-Sünen, Kitab’ül-Ma’rife, Târih kitaplarının nüshaları mevcût değilse de adları kaynaklarda zikr edilir.

Buyurdular ki: “Hak ehline tarif edilen yol, esas gayedir. Ona girmek ve ötelere ulaşmak için, sâdık olmak lâzımdır. Başka türlü olmaz..”

“Dünyalığa düşkün olmayınız. Ondan sadece ihtiyâcınız kadar alınız. O aldığınız da helâl yoldan olsun.”

“Helâlin hesabı, haramın cezası vardır.” “Vera”, şüpheli şeylerden sakınmaktır.”

“Akıllı, Hak teâlânın azamet ve kudretini anlayandır. Yoksa, dünyânın hîle ve desiselerine saparak, dolap çeviren kimse değildir.”

“Kim, Kur’ân-ı kerîm mahlûktur derse, küfre girmiştir.”

Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden biri:

“Her kim rıfktan (yumuşaklıktan) mahrûm, olursa, hayırdan mahrûm olur.”

1) Tabakât-ı İbni Sa’d cild-6, sh. 380, 394

2) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh. 280

3) El-Bidâye ven-nihâye cild-10, sh. 213

4) Vefeyât-ül-a’yân cild-2, sh. 215

5) Fevâid-ül-behiyye sh. 222

6) Kitâb-ul-ümm sh. 3

7) Hilyet-ül-evliyâ cild-8, sh. 369

8) Takdimet-ül-cerh sh. 219

9) Târîh-i Dımaşk, cild-11, sh. 140

10) Târîh-i Bağdâd, cild-13, sh. 466

11) Miftâh-üs-se’âde, cild-2, sh. 254

12) Tabakât-ı Hanâbile, cild-1, sh. 257

13) Kevâkib-üd-düriyye, cild-1, sh. 177

14) Fâideli Bilgiler, sh. 114

HASEN BİN ZİYÂD

Hanefî fıkh âlimlerinden. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin yetiştirdiği müctehidlerden. İsmi Hasen bin Ziyâd, künyesi Ebû Âli, lakabı ise, el-Lü’lüî’dir. Bu lakab, kendisine inci satıcılığı yaptığı için verilmiştir. Aslen Medîneli eshâb olan Ensâr’ın soyundandır. 116 (m. 734) yılında Kûfe’de doğmuştur. Kâdılık yaptı. Hâfızası kuvvetli olup, İmâm-ı a’zamın rivâyetlerini ezberlemişti. Ömrü boyunca İslâmiyete hizmet eden bir hayat yaşadıktan sonra, 204 (m. 819) yılında vefât etmiştir.

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve İbn-i Cüreyc’den hadîs öğrenip rivâyet eden Hasen bin Ziyâd, “İbn-i Cüreyc’den onikibin hadîs işittim. Bunların hepsine, fıkh âlimleri muhtaçtır” buyurmuştur. Uzun seneler İmâm-ı a’zamın talebeliğini yapan Hasen bin Ziyâd müctehiddir. Fakat bu hâli, âlimliğin en yüksek derecesi olan mutlak müctehidlik olmayıp, müctehidliğin ikinci derecesi olan, mezhebte müctehidliktir. Bunun için Hasen bin Ziyâd’ın ictihâdları, Hanefî mezhebindedir. Çünkü o, İmâm-ı a’zamın talebesidir. Kendisi ile ilgili olarak İslâm âlimleri buyurdular ki: “Müftîve hâkim, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin sözüne uygun olarak fetvâ verir. Aradığını onun sözlerinde açıkça bulamazsa, İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözünü alır. Onun sözlerinde bulamazsa, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin sözünü alır. Ondan sonra İmâm-ı Züfer’in, daha sonra Hasen bin Ziyâd’ın sözünü alır.” (İbn-i Âbidîn cild-1, sh. 301)

Hasen bin Ziyâd, uyanık, zekî ve fakîh bir zât idi. Yahyâ bin Âdem “Hasen bin Ziyâd’dan daha fakîh bir kimseye rastlamadım” demiştir. Gayet zekî olan Hasen bin Ziyâd, bütün rey eshâbının (Irak âlimlerinin) sözünü ezberlemişti.

Muhammed bin Semâa el-Kâdî, Muhammed bin Şüca’ es-Selcî, Şuayb bin Eyyûb; Hasen bin Ziyâd’dan ders almıştır ve rivâyetlerde bulunmuşlardır. Uzun müddet Kûfe’de bulunan Hasen bin Ziyâd, daha sonra Bağdâd’a geldi. Bâğdad’da iken Hafs bin Gıyâs’ın yerine, 194 yılında kadı yapıldı. Daha sonra bu vazîfesinden istifâ etti. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin rivâyetlerinde hafız olan Hasen bin Ziyâd, kadılık makamına oturduğu zaman, kendisinden tevfîk gider, bildiklerini unuturdu. En iyi bildiği mes’eleyi dahi arkadaşlarına sormak mecbûriyetinde kalırdı. Hüküm meclisinden ayrıldığı zaman, unuttuğu şeyler yeniden aklına gelirdi. Bükâlî ( radıyallahü anh ) kendisine haber gönderip: “Sen bu hâlinle kadılık yapamazsın istifâ et” dedi. Bunun üzerine o da istifâ edip rahata kavuştu.

Huy bakımından gayet güzel huylu olan Hasen bin Ziyâd, ibâdet, haramlardan sakınmak ve İslâmiyetin emirlerine uymakta çok gayretli idi. Ahmed bin Abdülhamîd el-Hârisî “Hasen bin Ziyâd’dan daha güzel huylusunu görmedim” buyurdu. Allahü teâlâdan korkusunun alâmetlerinden birisi de şu hâdisedir Torunu Muhammed şöyle anlatır: “Dedem bir mes’elede yanılmıştı. O zaman hemen bir adam tutup ona “Hasen filân gün, falan mes’elede hatâ etti” diye bağırttı. Bundan sonra uzun bir müddet fetvâ vermedi. Soran kimse gelip, ona bu mes’elede yanıldığını söyleyinceye kadar, talebelerine ders de vermedi”

Kendi yediği yemeklerden, hizmetçi ve kölelerine de yedirir, kendi giydiği elbiseden, kölelerine de giydirirdi. Ahmed bin Abdülhamîd el-Hârisî: “Hasen bin Ziyâd’dan daha âlim bir kimse görmedim. Suâl sormakta, insanların en iyilerinden idi.”

Bir câriyesi vardı. Ne zaman kendisi, yemek, abdest veya bir başka şeyle meşgûl olsa, o işi bitinceye kadar, câriye ona ba’zı mes’eleler okurdu. Nasır bin Yahyâ şöyle anlatır: “İmâm Hasen, gece ve gündüz zamanlarını taksim etmişti. Önce sabah namazını kılar, sonra fürû mes’elelerini okutmağa başlardı. Kaba kuşluğa kadar bu hâl devam ederdi. Sonra evine gider, ba’zı işlerini görürdü. Öğleye kadar işlerine ve evine bakardı. Sonra öğle namazına çıkar, namazdan sonra ikindiye kadar suâlleri cevaplandırırdı, ikindiyi kılıp, fıkh usûlü ilmini öğretir ve münâzara ederlerdi. Bu, akşama kadar sürerdi Akşamı kılıp evine dönerdi. Sonra evinden çıkıp, zor ve karışık mes’eleleri söyler ve bunları çözerdi. Bu hâl yatsıya kadar devam ederdi. Yatsı namazını kılınca, çeşitli mes’eleler hakkında konuşur, vasıyyet ve nasîhat ederek, gecenin üçte biri geçinceye kadar devam ederdi. İlimden konuşmaktan asla yorulmazdı, insanların en güzel suâl soranlarındandı. Nitekim, Hasen bin Ziyâd, hayatını şu ifadesiyle ortaya koymaktadır. “Evimde 40 sene yatmadım. Her zaman önümde kandil yanardı.” Hocası İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe gibi, kırk yıl gece uykusu uyumamıştır. Hasen bin Ziyâd’ın yazmış olduğu birçok kıymetli kitapları vardır Edeb-ül-kâdî, Muharrer, Meân-il eymân, el-Harac, el-Ferâid, en-Nefekât bunlardan ba’zılarıdır.

Hasen bin Ziyâd’ın ( radıyallahü anh ) ictihâd ve fıkhı beyanlarından bazıları: Namazda, başkalarının duyacağı kadar yüksek sesle gülen kimsenin, o namazı bozulur, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’den ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti. “Teravih namazı, terk edilmesi caiz olmayan bir sünnettir.”

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 60, 61

2) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 491

3) Târîh-i Bağdâd cild-7, sh. 314

4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 255

5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 226

6) Fihrist, cild-1, sh. 204

7) Keşf-üz-zünûn, sh. 1415, 1470, 1374

8) Kâmûs-ul-a’lâm cild-3, sh. 1945

ESED BİN AMR (KÂDI BECLÎ KÛFÎ)

Hanefî mezhebinde meşhûr fıkıh âlimlerinden. Künyesi, Ebü’l-Müznir’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 188 veya 189 (m. 804) senesinde vefât etmiştir. İlmi İmâm-ı a’zamdan öğrendi. Onun yetiştirdiği yüzlerce âlim arasında ilk on âlimden biri de Esed bin Amr’dır. Hadîs ilminde de âlim olup, bu ilimdeki kıymeti husûsunda değişik değerlendirmeler yapılmıştır. Ahmed bin Hanbel, O’nun hadîs ilminde sika (güvenilir) olduğunu söylemiştir.

Esed bin Amr, hocası İmâm-ı a’zamın kitablarını ilk yazan âlimdir. İmâm-ı Ebû Yûsuf’dan sonra Hârûn Reşîd’in Bağdâd kadılığını, sonra da Vâsıf kadılığını yapmıştır. Hârûn Reşîd’in kızı ile evlenmişti. 188 (m. 803) senesinde Hârûn Reşîd ile beraber hacca gitmiştir.

1) El-A’lâm cild-1, sh. 298

2) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 326

3) Fevâid-ül-behiyye sh. 44

4) Mîzân-ül-i’tidâl cild-1, sh. 206

5) Târîh-i Bağdâd cild-7, sh. 16

İSMÂİL BİN HAMMÂD BİN EBÛ HANÎFE

Fıkıh âlimi. Hanefî mezhebinin büyük âlimlerindendir. İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) torunudur. Künyesi, Ebû Hayyân veya Ebû Abdullah’tır. Basra, Rakka ve Bağdâd’ın doğusunda kadılık yaptı. O devirde dedesi Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) mezhebini en iyi bilen İsmail bin Hammâd ( radıyallahü anh ) idi. Genç yaşta 212 (m. 827) senesinde vefât etti. Bağdâd’da dedesinin yanına defn edildi.

Dedesi İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye yetişemeyen İsmail bin Hammâd, ilmi ilk önce babası Hammâd bin Ebû Hanîfe’den aldı. Babasından başka; Mâlik bin Mugaffel, Ömer bin Zer, Muhammed bin Abdurrahmân bin Ebî Zi’b, Kâsım bin Main ve Ebû Şihâbi’l-Hannâd’dan ilim tahsil edip, rivâyette bulundu. Hasen bin Ziyad’dan fıkıh öğrendi.

194 (m. 810) senesinde Halife Muhammed el-Emîn tarafından Kâdı Muhammed bin Abdullah el-Ensârînin yerine, Bağdâd’ın doğu kısmına (Resâfe’ye) kadı ta’yin edildi. Daha sonra 210 (m. 825) yılında Basra’ya kadı oldu. Îsâ bin Ebân’ın kadılığa ta’yiniyle, bir sene sonra o vazîfeden alındı. Basra’ya tekrar kadı ta’yin edildiği zaman, yolda gelirken felç oldu. İzin isteyip vazîfeden ayrıldı. Çok geçmeden de vefât etti. Dünyâya değer vermemesi, ibâdete düşkünlüğü, verdiği hükümlerde isâbet ve adâleti, dîninin sağlamlığı, ince mes’elelere vukûfiyeti ve güzel ahlâkı ile örnek oldu.

İsmail bin Hammâd’dan, Gassan bin Mufaddal el-Gulâbî, Ömer bin İbrâhîm es-Sekafî, Sehl bin Osman el-Askerî, Abdülmü’min bin Ali er-Râzî gibi âlimler ilim tahsil edip, hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Ebû Sa’îd Berde’îde kendisinden fıkıh öğrendi.

Muhammed bin Abdullah Ensârî, “Hazreti Ömer devrinden bu yana, İsmail bin Hammâd bin Ebû Hanîfe’den daha iyi bir kadı ta’yin edilmedi” deyince, “Hasen-i Basrî de mi?” diye soruldu, “Hayır! O hariç” diye cevap verdi.

İsmail bin Hammâd’a, felçli hâlde iken bir adam geldi. O’nun felçli hâlini görünce “Senin yarı yerin gitmiş” dedi. İsmail bin Hammâd ( radıyallahü anh ) bunu diyene karşı, “Değil benim yarım, benden bir kıl da kalsa, sana kadılık yapmaya yeter” cevâbını verdi. Basra kadılığından ayrılırken müslümanlar, “Sen bizim kanımızı ve malımızı korudun” diyerek duâlarla uğurladılar. Yerine yirmi yaşındaki Yahyâ bin Eksem ( radıyallahü anh ) kadı ta’yin edildi.

İsmail bin Hammâd, genç yaşta vefât etmesine rağmen, birçok kitap yazdı. Bunlardan Hanefî fıkhını toplayarak rivâyette bulunduğu, Kitâb-ı Câmi’ fî furûi’l-fıkhı’l-Hanefî, Kitâbü’l-İrcâ ve Kaderiyye fırkasını tenkit ettiği Kitâbü’r-redd-i ale’l-Kaderiyye adlı eserleri bilinmektedir.

1) El-Fevâîd-ül-behiyye sh. 46

2) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 258

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 268

4) El-A’lâm cild-1, sh. 313

5) Târîh-i Bağdâd cild-6, sh. 243

6) Tabakât-ül-Fukahâ sh. 25

ABDÜLHAMÎD BİN ABDÜLAZÎZ

Büyük Hanefî kadılarından (hâkimlerinden). Künyesi Ebû Hâzım’dır. Doğum târihi bilinmemektedir. 292 (m. 905) târihinde vefât etti. Aslen Basralı olup, Bağdât’da yerleşmiştir. Hilâl bin Yahyâ el-Basrî ve Îsâ bin Ebân ve daha birçok âlimden (r.aleyhim) ilim aldı. Mükrim bin Ahmed el-Kâdî ve daha başkaları da ondan ilim öğrendi. Büyük fıkıh âlimi Tahâvî ve Ebû Tâhir ed-Debbâs onun yanında yetişip âlim oldular. Ebü’l-Hasen Kerhî onunla görüşüp, meclisinde bulundu. Şam, Kûfe ve Kerh’de kadılık yaptı. Sika (güvenilir) vera’ sahibi (şüphelilerden sakınan) büyük bir âlimdi. İslâmın emir ve yasaklarına çok dikkat ederdi. Hesap ve ferâiz, taksim, zirâat, cebir ilimlerini çok iyi bilirdi. Âlimlerden Ubeydullah bin Süleymân: “Muveffik ve Kâdı Ebû Hazım gibi akıllı kimseler görmedim. Ancak, Ebû Hazım hesap ilminde fevkalâde bir zât idi.” Ebû Berze el-Hâsib, “Gördüklerim arasına Ebû Hâzım’dan hesabı daha iyi bilen birisine rastlamadım” der.

El-Muhâdar ve’s-Sicillât, Edeb-ül-kâdî, Lübâb-ül-ferâiz. Şerhu Câmi-ül-kebîr üş Şeybânî, Emâli adlı eserleri vardır.

İbni Habîb ez-Zâr’i buyurdu ki: “Abdülhamid bin Abdülazîz daha kadı olmadan da bizim aramızda herhangi bir anlaşmazlık olursa, O’na gider ve arz ederdik. O, makam ve rütbesi ne olursa olsun, adâletle hüküm vermekten çekinmezdi.” Kadı el-Veki’anlatır: Halife Mu’tedid zamanında, kadı Ebû Hazım bana ekmek için ba’zı vakıf araziler vermişti. Bunların bir kısmı Hasan bin Sehl denen zâtın yaptığı vakıflar idi. Burası Hüsna diye bilinen Halife Mu’tedid’e âit bir saraya da yakındı. Bu sarayın masrafı çoktu. Mu’tedid, elimde bulunan Hasan bin Sehl vakfının bir kısmını bu saraya tahsis etmişti. Nihâyet, sene sonu gelip, bu vakıf arazisindeki Mu’tedid’in saray için ayırdıklarının dışında, bütün hâsılatı toplamıştım. Ebû Hâzım’a gidip, durumu bildirdim. Hâsılatı, ehli arasında dağıtmak için izin istedim. Bana, “Emîr-ül-mü’minîne âit olanları da topladın mı?” diye sordu. Ben de “Halife’den onu istemeye kim cesâret edebilir?” dedim. Bunun üzerine: “Vallahi, onları da toplayıp almadıkça ben onların taksimini yapmam” dedi. Sonra bana: “Git hemen halifeden onları iste” dedi. “Beni ona kim götürecek” dedim. “Falancaya git, benim önemli bir iş için gönderdiğimi kendisine söyle. Oraya varınca dediklerimi söylersin.” dedi. Ben o zâtın yanına gittim. Aynısını anlattım. Gün sonu idi. Beni halifenin yanına götürdü.. Nihâyet halifenin huzûruna girince, çok önemli bir hâdise olduğunu zannetti. Durumu bir hayli merak etmişti. “Anlat bakalım” dedi. Ben şöyle anlattım. “Ey mü’minlerin emîri! Kâdı Ebû Hazım; Hasan bin Sehl vakıflarını bana vermişti. Oranın bir kısmını siz, kendi sarayınıza tahsis etmiştiniz. Şimdi ben, bu senenin malını topladım. Kâdı Ebû Hazım’a taksim etmesini arz ettim. Ancak, sizin sarayınıza tahsis ettiğiniz kısmın hâsılatının da toplanmasını, aksi takdîrde böyle bir dağıtım işini kabûl etmiyeceğini söyledi. Şu anda beni bunun için gönderdi. Aynen bu durumu, zât-ı âlinize bildirmemi emretti” Halife Mu’tedid bunları duyunca, sustu ve düşünmeye başladı. Bir müddet sonra, “Kâdı Ebû Hazım Abdülhamid isâbet etmiştir” dedi. Yakın görevlilerinden olan Sâfi’yi çağırdı. Gelince: “Hemen para sandığını getir” dedi. Safi güzel bir sandık getirdi. Halife, “Ne kadar vermem gerekiyor?” dedi. Vekî’ “Geçen sene, oradan dörtyüz dinar aldım.” dedim. Bunun üzerine, kasadan dörtyüz dinar verdi. Böylece, Mu’tedid’den saray için tahsis ettiği yerin hâsılatının parasını aldım.

Sonra, Kâdı Ebû Hâzım’ın yanına gittim. Bana: “Onları da yanındakilere ilâve et, verilmesi gereken yerlere ver. Sakın tehir etme” dedi. Ben de onun dediği gibi yaptım. Fakirlere dağıttım. Hak ve adâlet üzerine yürüyen, bu husûsta en ufak bir haksızlığa bile tahammülü olmayan Ebû Hazım Adulhamid’in, bu örnek hareketini insanlar duyunca çok sevindi. Ona teşekkürlerini bildirdiler. Halife Mu’tedid de tebrik edildi. Çünkü, o da, makam ve rütbe itibariyle elinde bütün imkânlar varken, buna rağmen, Kâdısının verdiği isâbetli bir kararı kabûl edebilme büyüklüğünü göstermişti.

1) El-A’lâm cild-3, sh. 287

2) Târîh-i Bağdâd cild-11, sh. 62

3) El-Fevâid-il-Behiyye sh. 82

4) Mu’cem-ul-müellifîn cild-5, sh. 101

5) El-Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 296

6) Tâc-üt-terâcim sh. 4

 

EBÛ HAFS-I KEBÎR

Hanefî fıkıh âlimlerinden. Adı, Ahmed bin Hafs’dır. “Ebû Hafs-ı Kebîr” künyesi ile meşhûrdur. Buhâra’da yetişen Hanefî âlimlerinin büyüklerindendir. İmâm-ı Muhammed Şeybânî’den fıkıh ilmini öğrendi. Bu ilimde, ictihâd derecesine yükseldi. Buhâra’da ilmî reîslik kendisine verildi. “Reîs-ül-ulemâ” (âlimlerin reîsi) ünvanına sahip oldu. 264 (m. 877) senesi Ramazan ayında Buhâra’da iken vefât etti.

Hanefî mezhebinde büyük bir âlimdir. İlimde yükselmesi şöyle oldu: Gençlik yıllarının başındaydı. Evlenmek istedi. İlim ve iffet sahibi, sâliha bir kız ile kendisini evlendirdiler. Evliliğinin birinci gecesi, kız buna “Kadınların âdet hâlleri ile ilgili hayız ilmini öğrendin mi?” dedi. “Hayır!” diye cevap verince, kız: “Allahü teâlâ, Tahrîm sûresi 6. âyet-i kerîmesinde “Kendinizi ve emrinizde olanları Cehennem ateşinden koruyun!” buyurdu. Câhil olan nasıl koruyabilir? dedi. Bu söz, Ahmed bin Hafs’a hoş geldi. Hanımını Allahü teâlâya emânet ederek, Merv şehrinde onbeş yıl ilim tahsil edip, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin yüksek talebelerinden olan İmâm-ı Muhammed’den de ders aldı. Vatanına dönmesi için ona izin verdi. Hocası buna “Ebû Hafs-ı Kebîr” adını koymuştu. Dönüşünde, yanında Ebû Süleymân-ı Cürcânî de vardı. Harezm’de, Ceyhun ırmağının üzerinden geçerken, Ebû Hafs’ın kitapları suya düştü. Ebû Süleymân’dan yazmak için kitaplarını âriyet (ödünç) olarak istedi. O da, “Sen, öyle ilim öğrenmeliydin ki, kitaba ihtiyâcın kalmamalıydı” dedi. Ebû Hafs, geri dönüp Merv şehrine geldi. Altı senede o kitapları ezberledi. Âlim olarak hanımının yanına döndü. Buhâralılar, suyun kenarına kadar onu karşılamaya geldiler. Çok izzet, ikram ve ta’zîmde bulundular.

Ebû Hafs-ı Kebîr’in oğlu Muhammed de, Hanefî mezhebinde büyük bir âlimdir. Oğlunun künyesi de, “Ebû Hafs-ı Sagîr” idi. “Ebû Abdullah-ı Buhârî” de denildi. Mâverâünnehrde yetişen Hanefî âlimlerinin, ondördüncü tabakasından olduğunu, Zehebî (Siyerü a’lâmin-nübelâ) adındaki eserinde zikretmektedir. Ebû Hafs-ı Kebîr’in oğlu Muhammed bin Ahmed, büyük bir âlim olan babasından fıkıh ilmini öğrendi. O da, babası gibi, Buhârâ âlimleri arasında “Reîsül-ulemâ” (âlimlerin reîsi) oldu. Hattâ ilim öğrenmek için seyahatlere çıkmış, Ebû Velîd-i Tayâlisî, Hamîdî, Yahyâ bin Maîn ve daha başka âlimlerden ilim aldı ve hadîs-i şerîf öğrenip rivâyette bulundu. (Kitâb-ül-ehvû vel-ihtilâf) ve (er-Reddü alel-Lafziyye) adında meşhûr iki eseri vardır. (er-Reddü alâ-ehlil-hevâ) kitabı da, Ebû Hafs-ı Sagîr’indir. Keşf-üz-zünûn’da (R) harfinde, babası Ebû Hafs-ı Kebîr’e âit olduğunun bildirmesi bir yanlışlıktır.

Ebû Hafs-ı Kebîr, Ehl-i sünnetin ve Hanefî mezhebinin reîsi İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin, ilimde ve ictihâdda yüksek talebelerinden olan büyük âlim Muhammed bin Hasen eş-Şeybânî’nin derslerinde bulunup Hanefî fıkhında yüksek bir dereceye ulaştı. Kendisinden de, meşhûr imamlar (yüksek âlimler) fıkıh ilmini aldılar ve rivâyette bulundular. O, dinde yüksek ve güvenilir âlim, haramlardan sakınma husûsunda vera’ ve zühd sahibi olup, Resûlullahın sünnetlerine tâbi olmada çok ileri, Rabbânî ilimlere sahip olan bir evliyâ idi. Oğlu Ebû Abdullah-ı Buhârî de, babasının sahip olduğu bütün bu üstünlüklere mâlikti. O da büyük bir imamdı.

Ebû Hafs-ı Kebîr ile Sahîh-i Buhârî sahibi İsmail bin Muhammed el-Buhârî arasında geçen hikâye, birçok kitapta zikredilmektedir. Bunun vukû’ bulması ise, mümkün olmayacak bir durumdur.

1) Fevâid-ül-behiyye fî terâcimi’l-Hânefiyye, sh. 18

2) Rıyâdün-Nâsıhîn sh. 133

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 513

YAHYÂ BİN EKSEM

Hanefî fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İlmi çok, fikri parlak, kadri yüksek, şânı yüce bir zât olup, ismi, Yahyâ bin Eksem bin Muhammed et-Temîmî el-Esedî el-Mervezî’dir. Künyesi, Ebû Muhammed’dir. Nesebi, meşhûr Arap hâkimlerinden Eksem bin Sayfi’ye dayanır. 159 (m. 775) senesinde Merv’de doğdu. 242 (m. 856)’de hacdan dönerken Rebze’de 83 yaşında vefât etti.

İmâm-ı Muhammed Şeybânî, Abdullah bin Mübârek, Fadl bin Mûsâ es-Sinânî, Hafs bin Abdurrahmân en-Nişâbûrî, Mihrân bin Ebî Ömer er-Râziyyîn, Süfyân bin Uyeyne ve daha başka âlimlerin (r.aleyhim) derslerini dinleyip, onlardan rivâyette bulunmuştur. Kendisinden de, Muhammed bin İsmail el-Buhârî, Ebû Hâtem er-Râzî, İsmail bin İshâk el-Kâdî ve kardeşi Hammâd bin İshâk gibi birçok âlimler rivâyette bulunmuşlardır.

Yahyâ bin Eksem hazretleri, İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) torunu İsmail’den sonra, henüz yirmi yaşında iken Basra şehrine kadı ta’yin edildi. Basralılar, yeni ta’yin olan kadı efendinin bu kadar genç yaşta olmasına hayret edip, “Kâdımız kaç yaşındadır?” denilince; “Ben, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Mekke-i mükerremeye kadı ta’yin ettiği Attâb’dan ( radıyallahü anh ) ve Yemen’e kadı ta’yin ettiği Mu’âz bin Cebel’den daha yaşlıyım” buyurdu.

Hatîb el-Bağdâdî onun hakkında şöyle der: “Yahyâ bin Eksem, Ehl-i sünnet ve’l-cemâat i’tikâdı üzere olup, bid’atden çok sakınırdı.”

Talha bin Muhammed bin Ca’fer der ki: “Gelmiş geçmiş ilim ehlinin büyüklerinden, büyük küçük herkesin tanıdığı meşhûr bir âlimdir. İlmi ve fazîleti çok idi. Herkes ile çok iyi geçinirdi. Edebi pek fazla idi. Güç işleri kolayca hallederdi… Halife Me’mûn’un yanında kıymeti herkesten daha fazlaydı. Me’mûn onu kadı ve memleket işlerini tanzim etmekle (düzenlemekle) görevlendirdi. Vezirler bile onun mütâlâa ve görüşünü almadan hiç bir iş yapamazlardı.”

Ebû Ayna: “Zamanın tanınmış kişilerinden birisine, Yahyâ bin Eksem’in mi, yoksa, yine onun gibi halîfenin yanında kıymeti olan, İbn-i Ebî Duât’ın mı daha üstün olduğu soruldu. O zât, Yahyâ bin Eksem’in daha üstün olduğunu, çünkü onun, yalnız dostlarıyla değil, hasmı ve düşmanlarıyla bile iyi geçindiğini, herkese iyi ve güzel muâmelede bulunduğunu söyledi.”

Yahyâ bin Eksem, Me’mûn’un çocuklarının terbiyesi ile görevlendirilmişti. Yahyâ bin Eksem, Me’mûn zamanında mahkeme reîsliği yapıyordu. Ona birisi gelip: “Allahü teâlâ kadımıza iyilikler verip, halini iyi eylesin. Bana yemek yemede ölçüm ne olsun, söyler misin?” dedi. Yahyâ bin Eksem, “Açlık ile tokluk arasında yiyeceksin” dedi. O kimse tekrar, “Gülmede ölçü ne olacak?” deyince “Yüzünde açıklık olacak. Fakat sesini yükseltmiyeceksin” cevabını verdi. “Ağlama hakkında ne dersin?” diye sorunca, “Allahü teâlânın korkusundan ağladığını kimseye söyleme” cevâbını verdi. “Amellerimi gizleme husûsunda ne söylersin?” deyince, “Gücünün yettiği kadar gizle” diye cevap verdi. “Amelimden ne kadar göstereyim?” deyince de, “Sâlih kimselerin sana uyacağı, insanların sana i’timâd edebileceği kadar” cevâbını verdi. Bu suâlleri soran şahıs aldığı cevaplardan çok memnun oldu.

İsmail bin İshâk: Yahyâ bin Eksem’in, fıkıhla alâkalı çok kıymetli kitapları bulunduğunu, ancak uzun olması sebebiyle insanların onları okuyamadıklarını söylemiştir.

“Tenbîh” isimli bir eseri olup, bunu Irak âlimlerinin usûlü üzere yazmıştır.

Yahyâ bin Eksem ( radıyallahü anh ) vefât ettikten sonra, kendisini sevenlerden Ebû Abdullah Hüseyn isminde bir zât rü’yâda görüp, “Allahü teâlâ sana ne muâmele eyledi?” diye sordu. Yahyâ ( radıyallahü anh ) cevâbında buyurdu ki: “Allahü teâlâ bana, “Yâ Yahyâ! Sen dünyâda iken, benim için şu, şu amelleri yapmıştın, değil mi?” Ben de, “Yâ Rabbî! Ben yaptığım amellere değil, bana rivâyet edilen bir kudsî hadîse i’timâd edip ümitlendim” dedim. Allahü teâlâ, “O hadîs-i kudsî nedir?” buyurdu. Ben de dedim ki, “Bana Mu’ammer, İmâm-ı Zührî’den, o dahi Urve’den, o dahi Hazreti Âişe-i Sıddîka’dan, o dahi Hazreti Peygamber efendimizden, o dahi Hazreti Cebrâil’den o dahi Allahü teâlâdan haber verdiler. Allahü teâlâ, “Ben azîmüşşân, İslâmda ağaran saç ve sakala azâb etmekden haya ederim” buyurdu dedim.” Allahü teâlâ hazretleri, o zaman buyurdu ki, “Sen ve Mu’ammer ve İmâm-ı Zührî ve Urve ve Âişe ve Muhammed aleyhisselâm ve Cebrâil sâdıksınız. Ben azîmüşşân dahi seni mağfiret ettim.”

Yahyâ bin Eksem ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:

“Koğucunun zararı, sihirbazın zararından daha çoktur. Koğucu az bir zaman içerisinde öyle zararlar yapar ki, sihirbaz onu bir ayda yapamaz.”

1) Tabâkât-ı Hanâbile cild-1, sh. 140

2) Vefeyât-ül-a’yân cild-6, sh. 147

3) En-Nücûm-üz-zâhire cild-2, sh. 217

4) Cevâhir-ül-mudiyye cild-2, sh. 210

5) Mir’ât-ül-cinân cild-2, sh. 135

6) Târih-i Bağdâd cild-14, sh. 191

7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-4, sh. 361

8) Kıyâmet ve Âhıret sh. 12

9) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 101

BEKKÂR BİN KUTEYBE

Hadîs ve Hanefî fıkıh âlimi. Mısır kadısı idi. Künyesi, Ebû Bekre, asıl ismi; Bekkâr bin Kuteybe bin Esed bin Ebî Bürdea’dır. Sekaf kabilesinden Haris bin Keldeoğullarındandır. Mensûp olduğu kabileden dolayı Sekafî, dedelerinden birine nisbetle Bekravî, doğduğu şehre nisbetle Basrî denilmiş, Kâdı ve Fakîh lakablarıyla anılmıştır. 182 (m. 798) yılında Basra’da doğan Bekkâr bin Kuteybe, 270 (m. 884) yılında Mısır’da vefât etti. Çok kalabalıktan dolayı ertesi günü ikindi vaktine kadar zor defn edilebilen bu mübârek zâtın, Kurafe kabristanındaki kabri başında yapılan duâların Allahü teâlâ katında makbûl olduğunu İslâm âlimleri bildirmektedir. Kabri sevenleri tarafından devamlı ziyâret edilmektedir.

Bekkâr bin Kuteybe, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin talebelerinden İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Züfer’in herkese nasip olmayan kıymetli meclislerinde bulunmakla şereflenmiş, hafızasını onlardan öğrendiği bilgilerle süslemiş olan Hilâl bin Yahyâ’yı Râzî’den ( radıyallahü anh ) fıkıh ilmini ve ilm-i şurût’u tahsil etti. Büyük hadîs âlimi Ebû Dâvûd Tayâlîsî ve Zeyd bin Hârûn’dan hadîs-i şerîf öğrenip, rivâyette bulundu.

246 (m. 860) yılında Mısır’a kadı ta’yin edilen Bekkâr bin Kuteybe orada yirmidört sene altı ay onbeş gün kadılık yaptı. Mısır’daki Abbasî vâlisi Ahmed bin Tûlûn, O’nu siyâsete karıştırmak isteyince râzı olmadı. O’nun istediği fetvâyı vermeyince de hapse atıldı. Kâdılığı Muhammed bin Şazân’a devretti. Fakat halk, hapishâneye gelerek O’ndan hadîs okuyup, fetvâ almaya devam etti. Zindanda iken vefât etti.

Mısır’da Hanefî mezhebi âlimlerinin ilmini yayan ve Hanefî fıkh kitablarını tasnif eden âlimlerden olan Bekkâr bin Kuteybe, eserleri ve yetiştirdiği kıymetli talebeleriyle nesillerin sevgisini kazanmış, ilim ve fazîleti övülmüştür. Kendisinden İmâm-ı Ebû Ca’fer Tahavî fıkıh öğrenmiş, Ebû Avâne ve İbn-i Huzeyme gibi âlimler hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.

Hergün kendisini hesaba çeker, kendi kendine “Yâ Bekkâr! Sana insanlar geldi. Onların hakkında hüküm verdin. Yarın sen, yaptıkların soruldukta ne cevap vereceksin?” derdi.

Karşısına gelen da’vâlılara nasîhat eder, onlara; “Fakat, Allahın ahdini (kitaplarındaki Peygamberlere îmân sözünü) ve kendi yemînlerini birkaç paraya satan kimseler (var ya!) İşte onların âhırette hiçbir nasîbi yoktur. Allah onlara kelâmiyle hitâb etmeyecek ve kıyâmet günü onlara merhamet nazarıyla bakmayacak ve kendilerini temize çıkarmayacaktır. Onlar için çok acıklı bir azâb vardır” meâlindeki Âl-i İmrân sûresinin yetmiş yedinci âyet-i kerîmesini okur, arkasından ağlardı.

Bekkâr bin Kuteybe, fıkıh ilmine dâir çok sayıda eser yazmıştır. Eserlerinden Kitâb-uş-şurût, Kitâb-ül-muhâdar, Kitâb-us-sicillât, kit’ab-ul-vesâik ve’l-Uhud en meşhûrlarıdır.

1) El-Fevâid-ül-behiyye, sh. 55

2) El-Cevâhir-ül-mudiyye, Varak 52 d

3) Târîh-i Dımeşk, cild-1, sh. Varak 153 b

4) Tabakât-ül-fukahâ, sh. 160

5) El-A’lâm cild-2, sh. 160

6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 54

7) Vefeyât-ül-â’yân cild-1, sh. 279, 280

 

 
.BEYHEKÎ (Ahmed bin Hüseyn)

Meşhûr hadîs âlimi ve Şâfiî fukahâsından. Zamanının en meşhûr ve en büyük âlimi. İsmi, Ahmed bin Hüseyn bin Ali bin Mûsâ el-Hüsrevcirdî el-Beyhekî, künyesi Ebû Bekr’dir. Beyhekî diye meşhûr olmuştur. Nişâbûr’un Beyhek kasabasının Hüsrevcird köyünde 384 (m. 994) yılının Şa’bân ayında doğmuştur.

Beyhek’te yetişti. Daha sonra ilmini arttırmak için Bağdad’a gitti, orada tahsiline devam etti. Sonra Kûfe, Mekke-i mükerreme ve pekçok ilim merkezlerini dolaştı. Meşhûr âlimlerden ilim öğrenip büyük âlim oldu. Kendisine ilmin minaresi denildi. Pekçok âlim yetiştirdi. Kelâm ilminde de, Ehli sünnet i’tikâdına büyük hizmetler yaptı. Çeşitli ilimlerde bilhassa hadîs, fıkıh ve kelâm ilmine âit binden ziyâde kitap te’lîf etti. Şafiî fıkhı öğretmesi için Nişâbûr’a çağırıldı. Her ne kadar memleketine dönmek istediyse de, 10 Cemâziyel-evvel 458 (m. 9 Nisan 1066)’da vefât etti. Mübârek naşı, yakın olan memleketine götürüldü.

İlk defa, 15 yaşında iken ilme başladı. Irak, Cibâl, Hicaz ve benzeri ülkelerin Nüvkân, Esferâyîn, Tûs, Mihrecân, Esedâbâd, Hemedân, Dâmegân, Esbehân, Rey, Tâberân, Nişâbûr, Ruvzebâr, Bağdad, Kûfe, Mekke gibi şehirlere gitti.

Beyhekî ( radıyallahü anh ), zekâsının keskinliği, hafızasının kuvveti, öğrendiği şeyler üzerindeki arzusu ve ilim öğrenmekteki ihlâsı ile hocalarının büyük dikkat ve teveccühlerini üzerinde toplamıştı. Horasan’da, Ebü’l-Hasen Muhammed bin Hüseyn (hocalarının en âlimi) Hâkim Ebû Abdullah (Beyhekî, onun talebelerinin en büyüğüdür), Ebû Tâhir ez-Ziyâdî, Ebû Bekr bin Fûrek, Ebû Ali Rodbârî, Abdullah bin Yûsuf bin Bânûye, Ebû Abdurrahmân es-Sülemî’den; Bağdad’da Hilâl bin Muhammed el-Haffâr, Ebû Hüseyn bin Bişrân, İbn-i Ya’kûb el-Iyâdî’den; Mekke’de Hasen bin Ahmed bin Ferrâs ve pekçok âlimden; Kûfe’de Cemâh İbni Nezir ve daha pekçok âlimden ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf aldığı, hadîs öğrendiği hocaları yüzden çoktur. O, Şafiî fıkhını ise, Ebü’l-Feth Nasır bin Muhammed el-Umerîden öğrendi. Fakat hadîs ilmine daha düşkün idi. O, İmâmı Neseî’nin Sünen, Tirmizî’nin Câmi ve İbn-i Mâce’nin Sünen’inden hadîs almadı. Fakat Hâkim’in rivâyetlerinin ekserisini alırdı. Onun rivâyetleri, âli isnâd idi. (Peygamber efendimizden, kendisine kadar olan râvilerin sayısının az olması, en kısa yoldan hadîsin rivâyet edilmesidir.) Niyetinin güzelliği ve ihlâsı sebebiyle herkes onun huzûruna gelir, hıfzına ve anlayışının kuvvetine hayran kalırdı.

Şeyhülislâm Ebû İsmâil el-Ensârî (icâzet alarak), Zâhir bin Tâhir, Ebû Abdullah el-Ferâvî, Abdülcebbâr bin Muhammed, Ebû Hasen Abdullah bin Muhammed bin Ahmed, oğlu İsmâil bin Ahmed ve pekçok âlim de Beyhekî’den ( radıyallahü anh ) ilim ve hadîs-i şerîf öğrenmişlerdir.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) kanaatkar, azla yetinir veher hâlinde selef-i sâlihînin, Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin yolunu ta’kib ederdi. Birkimse onu gördüğü zaman, asâlet ve takvâsahibi bir zât olduğunu anlardı. Onunyanına gelip oturan ayrılmak istemez, ayrıldığı zaman da hemen onun yanına dönmek isterdi. Çünkü onun hareketi, hâlve davranışları yerinde, konuşmasıgüzeldi. Kendisiyle beraber bulunulacakbir zât idi.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) şüphelilerden tam kaçınarak, takvâ üzere yaşadı. Otuz yıl devam üzere oruç tuttu. Ebû Hasen Abdülgafûr Nişâbûr târihinin zeylinde: Ebû Bekr Beyhekî, fakîh, hadîs hafızı ve usûl (Usûl-i hadîs ve fıkh) âlimidir: Hâfızasının kuvveti ve şüphelilerden kaçınmakta zamanının bir tanesi idi. Haramlardan sakınmak ve öğrendiği şeyleri muhafaza etmekte asrının tekiydi. Hâkim’in ( radıyallahü anh ) talebelerinin en büyüğü olup, ondan sonra pekçok âlimden de ilim alarak, öğrendiği ilimlerin üzerine. İlim kattı. Daha genç yaşta hadîs-i şerîf yazmaya ve ezberlemeye başlamıştı. Sonra fıkıhta da büyük âlim oldu. Aza kanâat, eden, haramlardan’ sakınan bir zâttı” buyuruyor. İmâm-ül-Haremeyn Ebü’l-Meâlîi ise; “Hiç bir Şafiî âlimi yoktur ki, ona İmâm-ı Şafiî’nin (bir yardımı olmasın. Fakat Ebû Bekr Beyhekî’nin ayrı bir husûsiyeti vardır. O, İmâm-ı Şafiî’ye mezhebinin yayılması husûsunda, yazmış olduğu kitaplarıyla yardımcı olmuştur” demiştir.

İmâmı Beyhekî, Allahü teâlânın, kendisine ilim verdiği her kimse üzerine, te’lîfin (kitap yazmanın) farz olduğuna inanmış, daha 22 yaşında iken kuvvetli bir azîmle bu işe yönelmiştir. Hakkında kitap yazdığı konuları derinliğine, ince ve itinalı bir şekilde ele aldığı için, büyük âlimler onun eserlerini çok beğenmişler, eserlerine takrizler (medhiyeler) yazmışlar, aklını, zekâsını ve ilmi üstünlüğünü ifâde etmişlerdir. O, seçtiği konularda, evvelâ istihâre yapar, sonra Cenâb-ı Hakdan yardım ister, Allahü teâlâ da ona yardımını ve tevfîkini lütfederdi.

Eserleri çok ve çeşitli konulara dâirdir. Ba’zısı çok uzun, ba’zısı kısa, ba’zısı da bu ikisi arasındadır. Bu durum, eserlerin mevzûlarına göre değişmektedir.

Sünneti seniyye üzerindeki fevkalâde kıymetli çalışmalarından dolayı, kendisine ba’zı müellifler “Munazzım-üs-Sünne: Sünnetin tanzimcisi” lakabını vermişlerdir.

O, devamlı okur, araştırır, tasnif eder, eserlerini öğrencilerine okuturdu. Kendisini meşgûl edecek bir ticarethânesi, vaktini öldürecek, a’sâbını bozacak, zihin ve fikir açıklığını giderecek bir vazîfesi olmadığından, devamlı ilimle meşgûl olurdu. Fakirliğe sabreder, hâlinden herhangi bir şikâyette bulunmazdı. Sâhib olduğu hâlis ilim, kendisini aşk ve şevk ile sünneti seniyyenin neşrine, dinin tebliğine yöneltiyordu. Yazdığı her harfi, ağzından çıkan her sözü Allahü teâlânın murâkabe ettiğini düşünerek, çok dikkat ederdi. Az yer, az içer, devamlı oruç tutardı. Hattâ 44 yaşından sonra, vefâtına kadar 30 sene devamlı oruç tutmuştur. Bütün çalışmalarında niyetinin temizliği, ilminin genişliği, hıfzının kuvveti göze çarpardı.

Yüzden fazla âlimden ders okumuş, bunlardan bir kısmı, kendisine özel i’tinâ ve ihtimâm göstermişlerdir.

Yukarıda bildirildiği gibi, binden ziyâde eser telif eden İmâmı Beyhekî’nin yazdığı kitaplardan ba’zıları şunlardır:

1. Es-Sünen-ül-kübrâ (Kitâb-üs-Sünen-il-kebîr): Hadîs kitabıdır. Eshâb-ı Kirâm (aleyhimürrıdvân) ve Tabiînin isimleri, senet ve râvileri içerisine alan bir fihristle beraber Hindistan’da basılmıştır. İbn-i Salâh, “Beyheki’nin es-Sünen-ül-Kübrâ kitabından daha fazla delîl olan kitap yoktur. Sanki o, İslâm memleketlerinde bilinip de kitabına almadığı bir hadîs bırakmamıştır.” Kettânî (Muhammed bin Ca’fer) “Beyhekî, sünen kitaplarını Müzenî’nin muhtasar kitabının tertîbine göre yazmıştır. İslâm âleminde onun bir misli daha yazılmamış olup, ahkâm (hüküm) hadîslerinin ekserisini içerisine almıştır” buyurdular. Bu kitap on cild olup, Beyrut’ta da ofset yoluyla basılmıştır. Çok kıymetlidir.

2. Es-Sünen-üs-sugrâ: İki cilddir. El yazması mevcûd olup basılmamıştır. Bu eseri, es-Sünen-ül-kübrâ’nın muhtasarıdır.

3. El-Esmâ’ ves-sıfât: Kur’ân-ı kerîm vehadîs-i şerîflerde Allahü teâlânın sıfatlarının (sıfat-ı zâtıyye, sıfat-ı sübûtiyye ve fi’ilî sıfatlar) varlığı ile ilgili delîlleri toplamıştır. Ehl-i sünnet âlimlerinin, Allahü teâlânın sıfatlarını anlattıkları kitapların en kıymetlilerindendir. Muhammed Zâhid Kevserî’nin önsözüyle basılmıştır. Sübkî, “Bu kitabın bir benzerini bilmiyorum” demiştir.

4. Delâil-ün-nübüvve: Üç cilddir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) nübüvvetiyle ilgili delîlleri ve haberleri toplamıştır. Ondan başka bir zât tarafından böylesi toplanmamıştır. Bu husûsta tek bir kitap olup çok kıymetlidir. İbn-i Kesir el-Bidâye ven-Nihâye’sinde, Süyûtî el-Hasâis-ül-kübrâ’sında ve bu husûsta kitap yazan bütün âlimler ondan nakiller yapmışlardır. Haleb’de Vakıf kütüphânesinde el yazmaiki nüsha mevcûttur. Bu eserin birinci cildi 1389 (m. 1970) senesinde Kâhire’de, 1405 (m. 1985) târihinde de Beyrut’ta basılmıştır. Beyrut baskısında, bu baskının, on adet el yazma nüsha karşılaştırılarak yapıldığı belirtilmektedir.

5. Menâkıb-üş-Şâfiî: Bir cilddir. Tahkîkli iki cild hâlinde Mısır’da basılmıştır, İmâm-ı Şafiî’nin hayatı hakkında yazılmışmüracaat eserlerinin en büyüğüdür.

6. Ma’rifet-üs-Sünen vel-âsâr: Kettânî ( radıyallahü anh ), “Bu ma’rifet-üş-Şafiî demek olup, İmâm-ı Şafiî’yi tanıtan bir kitaptır.” Zehebî, bu kitabı es-Sünen vel-âsâr diye zikretmektedir. Dört cilddir. Mısır’da İmâm Beyhekî’nin oğlu Ebû Ali İsmâil, babasının haber verdiği şu vak’ayı anlattı: “Bu kitabı bitirdiğim zaman talebelerimden Muhammed bin Ahmed gördüğü şu rü’yâyıanlattı: “Rü’yâmda İmâm-ı Şafiî’yi ( radıyallahü anh ) gördüm. Elinde bu kitabın bir nüshası vardı. Bana buyurdu ki; “Fakîh Ahmed’in (Beyhekî) bu kitabını yedi defa okudum.” Bu rü’yâyı böylece aynı gün birçok kimseler görmüşler ve anlatmışlardır. Ba’zıları ise İmâm-ı Şafiî’nin “Yedi defa yazdım” diye buyurduğunu rivâyet etmişlerdir.”

7. El-kırâatü half el-İmâm: İmâma uyan kimsenin namazda Kur’ân-ı kerîm kırâatinin nasıl olacağını, Şafiî mezhebine göre anlatmaktadır.

8. Şu’ab-ül-imân: İki cilddir, pek kıymetlidir. Hindistan’da basılmıştır. Bunun bir hülâsası, Muhtasara Şu’ab-il-Îmân adıyle  Kâhire’de basılmıştır.

9. Et-Tergîb vet-terhîb: Bir cilddir. Elyazması olup, basılmamışrır.

10. Kitâb-üz-zühd-il-kebîr: Basılmamışdır. Tek cild olup, el yazması vardır.

11. El-Ba’sü ven-nüşûr: Tek cilt olup, basılmamıştır.

12. El-Hılâfiyât: İki cilddir. Basılmamıştır.

13. Fedâil-üs-Sahâbe, 14. El-medhâl iles-Sünnen-il-kübrâ, 15. El-Mebsût 16. El-âdâb 17. Nüsûs-üş-Şâfiî, 18. El-Erbe’ûn-el-kübrâ, 19. El-Erbe’ûn-es-sugrâ, 20. Cüz’ün fir-rü’yeti, 21. Menâkıb-ı Ahmed bin Hanbel ( radıyallahü anh ) 22. El-İ’tikâd alâ Mezheb-is-Selefi Ehl-is-Sünneti vel-cemâ’a: İsminden de anlaşıldığı gibi bu kitapta Ehli sünnet i’tikâdında olan Selef-i sâlihînin akidesinden bahsedilmektedir. Mısır’da basılmıştır. 23. Ahkâm-ül-Kur’ân (Bunu İmâm-ı Şafiî’nin sözlerinden toplamıştır) 24. Hayât-ül-enbiyâ fî Kubûrihim, 25. İsbâtu azflb-il-kabr, 26. El-Kader, 27. Fedâil-ül-evkât, 28. El-İsrâ 29. El-imân 30. Kitâb-üd-de’avât-il-kebir, 31. Kitâb-üd-de’avât-is-sagîr, 32. Risale fî hadîs-il-cuybârî, 33. El-Câmi’ fil-Hâtem, 34. Yenâbî-ül-usûl 35. Risale Ebi Muhammed el-Cüveynî, 36. Câmi’u Ebvâbi kırâet-il-Kur’ân, 37. Kitâb-ül-intikâd alâ Ebî Abdillah eş-Şâfiî, 38. Kitâbu Eyyâmi Ebi Bekr es-Sıddîk. Tâceddîn Es-Sübkî, Tabakât-üş-Şâfiiyye’sinde, ez-Zehebî, Tezkiret-ül-huffâz’ında ve Siyeru a’lâm-in-nübelâ’sında ve diğer âlimler Beyhekî’nin eserlerini çok medhetmektedirler.

Ebû Bekr Muhammed bin Abdülazîz el-Mervezî buyurdu ki: “Rü’yâmda bir nûrun semâya doğru yükselttiği, tabut gibi bir şey gördüm. “Bu nedir?” diye sorduğumda “Beyhekî’nin yazdıklarıdır” buyuruldu.”

Beyhekî ( radıyallahü anh ), el-i’tikâd vel-hidâye ilâ sebîl-ir-reşâd kitabının mukaddimesinde buyuruyor ki:

“İstediğini, istediği zaman, istediği gibi yaratan Allahü teâlâya hamd ederim. O Allah ki (Celle Celaluhu), kendisine da’vet etmeleri, kendisini tanıtıp, kendi itâatına çağırmaları için mahlûklardan dilediğini (peygamber olarak) seçti. Dilediği âyetler ve ortaya koyduğu apaçık delîllerle da’vetine uymaya ve günah diye bildirdiği şeylerden sakınmağa yol gösterdi. Kendisine itaat edenlere, Cennette hazırladığı ni’metleri va’detti. Kendisine isyan edenleri de Cehennemde hazırladığı azaplarla tehdit etti. O’nun hükmünü değiştirecek yoktur.” Bu kitabında imânın ne olduğunu anlatırken buyuruyor ki, Peygamberimiz. ( aleyhisselâm ) “Îmân; senin Allahü teâlâya, meleklerine, kitablarına, peygamberlerine, ölüme ve öldükten sonra dirilmeğe, hesaba, Cennet ve Cehenneme ve kadere, hepsine birden îmân etmen, inanmandır” buyuruyor. Yahyâ bin Muhammed bin Abdullah, Muhammed bin İbrâhim bin Sa’îd, Umeyye bin Bustân, Muhammed bin İbrâhim bin Sa’îd bildiriyorlar ki; Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ), Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) şu hadîs-i şerîfi rivâyet etti: Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “İnsanlarla, Allahtan başka ilâh olmadığına şehâdet edip, bana ve getirdiğime (İslâmiyete) îmân edinceye kadar, harbetmekle emrolundum. Bunu yaptıkları (îmân ettikleri) zaman, mallarını ve canlarını benden kurtarırlar. Ancak İslâmın hakkı müstesna (ya’nî bir müslüman bir günâh işlemişse, ona İslâmiyetin takdîr buyurduğu ceza uygulanır). Onun hesabı da Allaha kalmıştır.” buyuruyor.

“Biz Allahü teâlânın Resûlüne indirdiği Kur’ân-ı kerîme îmân ediyoruz. O’nun hayatında, Kur’ân-ı kerîm, bir araya toplanıp mushaf hâlinde yazılmadı. Ümmeti arasında ne bir noksanlık, ne de ziyâdelik olmaksızın hıfz edilerek, aynen Peygamberimizin bildirdiği şekilde kalmıştır. Bu, Allahü teâlânın va’didir ki, Hicr sûresinin dokuzuncu âyetinde meâlen “O Kur’ân-ı kerîmi biz indirdik, onu muhafaza edecek olan da biziz” ve Fussilet sûresinin 42. âyetinde meâlen, “Bâtıl, Kur’ân-ı kerîme ne önünden, ne arkasından(hiçbir cihetten) ona yol bulamaz. Çünkü, o, emrinde Hakim (hikmet sahibi), fiilinde Mahmûd olan Allahü teâlâ tarafından indirilmiştir” buyuruyor. Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), “Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmi, şeytanın bâtıl bir yolla ziyâdelik yapmasından ve hak olan kelâmından da bir noksanlık yapmasından muhafaza etmiştir” buyurmuştur.”

Yine bu kitabında esmâ-i hüsnâyı (Allahü teâlânın isimlerini; gayet veciz bir şekilde anlatmaktadır.

Bu bâbda buyuruyor ki:

ALLAH (Celle Celaluhu); Ulûhiyyet (ilâhlık) ancak O’na mahsûs, rubûbiyyet (rablık) da ancak O’nun sıfatıdır. Yaratmak ancak O’nun zâtına mahsûstur.

ER-RAHMÂN: Dünyâda bütün mahlûkların istediklerini ihsân edicidir.

ER-RAHÎM: Âhırette yalnız mü’minlere rahmet ve yardım edip, kimsenin düşünemiyeceği ni’metler ikram edecektir.

EL-MELİK: O tam meliktir, hükümdârdır. Bütün mülkün tam sahibidir. Bu, yalnız Allahü teâlânın zâtına mahsûstur ki, Melik Ve mâlik olmanın asıl ma’nâsı dilediğini yaratmaya kadir olmaktır.

EL-KUDDÛS: Ayıb ve noksan sıfatlardan, evlât sahibi olmaktan münezzehtir (uzaktır) ki, bu O’nun zâtına mahsûstur.

ES-SELÂM: Allahü teâlâ her türlü ayıb ve âfetlerden uzaktır.

EL-MÜ’MİN: Kendi vahdâniyyetine şâhid yahut mü’min kullarına İmânı karşılıksız vericidir.

EL-MÜHEYMİN: Mahlûkların amellerini ve işlerini görücüdür. Mahlûkların bütün hâllerinin (ecel, rızk, amel) koruyucusudur.

EL-AZÎZ: O herşeye gâlibdir. O hiç mağlûb olmaz.

EL-CEBBÂR: Onun işine hiçbir kimse karışamaz. O’nun mülkünde, O’nun dilediğinden başka birşey olmaz. Bu, Allahü teâlânın zâtına mahsûs bir sıfattır.

EL-MÜTEKEBBİR: Mahlûkluk (sonradan yaratılma) sıfatlarından münezzehtir. Kibriya ve azamet sıfatlarıyla her şeyden ayrılmış olup, her şeyden büyük ve yüksektir.

EL-BÂRÎ: Husûsi şekiller ve ayrı ayrı renklerde mahlûkâtı yaratıcıdır.

EL-GAFFÂR: Kullarından günah işleyenlerin günahlarını (fadl ve ihsânı ile) tekrar tekrar örtücüdür.

EL-VEHHÂB: Karşılıksız olarak ihsân edicidir.

ER-REZZÂK: Her canlının rızkını vericidir. Verdiği rızklarla onları faydalandırır.

EL-ALÎM: Her şeyi, her haliyle, hakîkat ve aslıyla bilicidir.

ES-SEMİ’: Hiçbirşeye muhtaç olmadan, gizli ve açık herşeyi işiticidir.

EL-KÂBID: Mahlûkların ecelleri geldiği zaman rûhlarını kabz edicidir.

EL-HALÎM: Cezâyı hak edenlerin cezasını te’hir edicidir. Sonra dilediğini affedicidir.

EŞ-ŞEKÛR: Amele karşılık büyük sevâblar, güzel ecirler vericidir. Kulluk edenleri övücüdür.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki: Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) vefâtından sonra îrâd buyurduğu hutbesinde: “Allahü teâlâ Peygamberini, dîni kuvvetlenip yayılıncaya ve vazîfesini tebliğ edip kendi uğruna mücâdelesini tamamlayıncaya kadar hayatta bırakmış, sonra onun rûhunu kabzetmiştir. Allah (Celle Celaluhu) size dosdoğru bir yol göstermiştir. Bundan sonra helak olanlar, O’nun kitabına ve Resûlünün sünnetine uymadıkları için helak olurlar. Kim Allahü teâlâyı Rab edinmişse, O Allah (Celle Celaluhu) diridir ve ölmez. Kim de Hazreti Muhammed’i ilâh olarak kabûl ediyorsa, bilsin ki o ölmüştür.

Ey müslümanlar! Allahtan korkunuz. O’nun dîninin emirlerine sıkı sarılınız ve O’na tevekkül ediniz. Çünkü O Allah hayydir (diridir), kitabı tamdır. Kim Allahü teâlânın dînine hizmet ve hürmet ederse, Allahü teâlâ da ona yardım eder. O’nun nûr ve şifâ olan kitabı elimizdedir. Allahü teâlâ onunla Peygamberini hidâyete erdirmiştir. Allahın kullarından (mürted olup) bize saldıranlara aldırmayınız. Çünkü Allahü teâlânın kılıcı kınından sıyrılmıştır. Onu tekrar kınına koyamayız. Resûlullah ile birlikte nasıl müşriklere karşı savaşmışsak, şimdi de dinden irtidâd edip, bize karşı çıkanlarla muhakkak öylece savaşacağız” buyurdu.

İmâm-ı Beyhekî, Selmân-ı Fârisî’nin ( radıyallahü anh ) vefâtını İmâmı Şa’bî’den rivâyetle şöyle anlatır: Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ) vefâtından önce hanımına saklaması için verdiği misk kesesini istedi. Hanımı getirince bir bardak da su istedi ve miskleri o suyla karıştırıp eliyle eritti ve hanımına, “Bunları etrâfıma serp. Çünkü Allahü teâlânın yarattıklarından (meleklerden), beni ziyârete gelecek olanlar var. Onlar güzel kokudan hoşlanırlar, yemezler, içmezler. Bu güzel kokuyu serptikten sonra çık ve kapıyı kapat” buyurdu. Bunun üzerine isteğini yerine getiren hanımı dışarı çıktı. Buyurdu ki: “Ba’zı fısıldaşmalar işittim. Yanına’girdiğimde, mübârek rûhunu teslim etmişti.”

Hazreti Âişe’den rivâyetle Üseyd bin Hudayr’ın ( radıyallahü anh ) şöyle buyurduğunu bildirdi: “Eğer şu üç, hâlden herhangi birinde bulunduğum gibi kalabilseydim, mutlaka Cennetlik olurdum. Bunda hiç şüphem olmazdı. Birincisi; Kur’ân-ı kerîm okurken veya okunurken dinlediğim andaki gibi olabilseydim. İkincisi; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hutbesini dinlediğim zamanki gibi olabilseydim. Üçüncüsü; bir cenâzeye katıldığım zamanki gibi olabilseydim. Katıldığım her cenâzede kendi kendime, başıma gelecekleri ve akıbetimi düşünürdüm.”

Beyhekî ( radıyallahü anh ) Ubâde’nin ( radıyallahü anh ) vefâtını şöyle anlattı: Ubâde ( radıyallahü anh ) ölüm döşeğindeyken “Kölelerimi, hizmetçilerimi, komşularımı ve yanıma girip çıkanları çağırınız” buyurdu. Onlar yanına gelince: “Umarım ki bu günüm, dünyâdaki son günüm, gecem de âhıretteki ilk gecem olacaktır. Daha önce elimle veya dilimle sizi incitip incitmediğimi bilemiyorum. Kudret ve irâdesiyle yaşadığım Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kıyâmet günü kısas vardır. Eğer sizden herhangi birinize bir kötülük yapmışsam, ölmeden önce gelsin benden hakkını alsın” buyurdu. Etrâfındakiler “Doğrusu sen, iyi bir baba ve iyi bir mürebbi (terbiye eden) idin” dediler. Ubâde ( radıyallahü anh ) hizmetçilerini ve kölelerini bile incitmezdi. Sonra, “Eğer böyle birşey olmuşsa, beni effeder, hakkınızı helâl eder misiniz?” diye sorunca, hepsi “Helâl ettik” dediler. Ubâde ( radıyallahü anh ) “Ey Allahım! Sen şâhid ol. Eğer kalbinizden hayır diyorsanız, şu vasıyyetimi unutmayınız: Eğer arkamdan gözyaşı dökerseniz beni üzersiniz. Ben ölünce güzel bir abdest alın, sonra mescide gidin. Namaz kıldıktan sonra hem kendiniz, hem de Ubâde için Allahü teâlâdan af dileyiniz. Çünkü Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Ey îmân edenler! Allahtan sabır ve salât(namaz) ile yardım isteyiniz” buyuruyor. Sonra beni geciktirmeden kabrime koyun. Arkamdan, elinizde ateşle beni ta’kib etmeyin. Altıma (kabrime) çiçek de koymayın” buyurdu.

Beyhekî, mü’minlerin dünyâda çektikleri sıkıntıların günahlarına keffâret olduğunu şu hadîs-i şerîf ile bildiriyor Hazreti Ebû Bekr, “Kim bir kötülük işlerse onunla cezalandırılır.” (Nisâ-123) meâlindeki âyet-i kerîme nâzil olunca, Peygamberimize ( aleyhisselâm ) “Yâ Resûlallah! Bundan sonra nasıl kurtulabiliriz? işlediğimiz bütün kötülüklerin cezasını çekeceğiz” deyince, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Allah seni mağfiret etsin. Yâ Ebâ Bekr! Sen hastalanmıyor musun? Yorulmuyor musun? Üzülmüyor musun? Başına felâket gelmiyor mu? Bir musibete düçâr olmuyor musun?” diye sordu. Hazreti Ebû Bekr “Evet” dedi. Bunun üzerine Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “İşte yaptığınız kötülüklerin dünyâdaki cezası (karşılığı) bunlardır” buyurdu. Ya’nî insanın dünyâda çektiği sıkıntılar, günahlarına keffârettir.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) âhırete irtihâl etmeden önce, hasta yatağında hep “Namaza ve eliniz (emriniz) altında bulunanlara dikkat ediniz(haklarını gözetiniz)” diye tavsiyede bulunurlardı. Son nefesine kadar söylediği hep bu oldu.

Beyhekî, Peygamberimizin namaza verdiği ehemmiyeti ve Hazreti Ebû Bekr’i kendi yerine İmâm yaptığını şöyle bildiriyor: Ubeydullah bin Abdullah, Hazreti Âişe vâlidemize “Bana Resûlullahın hastalığından anlatır mısın?” diye sordu. Hazreti Âişe şöyle anlattı: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hastalığı ağırlaşmıştı. “Cemaat namazı kıldı mı?” diye sordu. “Hayır yâ Resûlallah, sizi bekliyorlar” dedik. Bana bir leğen ve su getirin” buyurdu. Getirdik. Abdest aldı, ayağa kalkmaya çalıştı fakat bayıldı. Kendine gelince, “Cemâat namazı kıldı mı?” diye sordu. “Hayır yâ Resûlallah seni bekliyorlar” dedik. Leğen ve su istedi. Getirdik abdest aldı, ayağa kalkmaya çalıştı, fakat baygın düştü. Kendine gelince yine “Cemâat namaz kıldı mı?” diye sordu. “Hayır yâ Resûlallah, seni bekliyorlar” dedik. Eshâb-ı Kirâm mescidde yatsı namazını kılmak için Resûlullahı ( aleyhisselâm ) bekliyorlardı. Peygamberimiz bundan sonra Hazreti Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ), cemâate İmâm olması için haber gönderdi. Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer’e İmâm olmasını teklif etti ise de o kabûl etmedi ve Hazreti Ebû Bekr İmâm oldu.”

İbn-i Ebî Şeybe’den rivâyetle bildiriyor: “Hazreti Ömer mescidde gürültü yapmayı yasaklar ve “Bu mescidimizde yüksek sesle konuşulmaz” buyururdu. Hazreti Ömer, namazda safların düzeltilmesini emrederdi. Hattâ safların düzeltildiği haberi verilinceye kadar tekbîr almazdı.”

Hazreti Aişe vâlidemiz: Meâlen “Allah yoluna da’vet eden, sâlih amel işleyen ve ben müslümanlardanım diyenden daha güzel söz söyleyen var mı?” (Fussilet sûresi) otuzüçüncü âyet-i kerîmesi müezzinler hakkında inmiştir. Çünkü müezzin “Hayye alessalâh” derken, müslümanları Allah yoluna da’vet ediyor, namaz kılarken sâlih amel işlemiş oluyor ve “Eşhedü enlâ ilahe illallah” dediği zaman da müslüman olduğunu söylüyor” diye buyurduğunu, İmâm-ı Beyhekî rivâyet etmiştir.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) namazda kırâatin güzel olmasını anlatırken buyuruyor ki: Ubeyd bin Umeyr’den rivâyetle “Hac mevsiminde Mekke civarında bir yerde, bir cemâat toplanmıştı. Namaz vakti gelince, Mahzûmî kabilesinden Ebû Saîd oğullarından Kur’ân-ı kerîmi düzgün okuyamıyan birisi İmâm olmak için öne geçti. Misver bin Mahreme ( radıyallahü anh ) onu geri çekti. Bir başkasını İmâm yaptı. Hazreti Ömer bu hâdiseyi öğrendiği hâlde, Medine’ye dönünceye kadar birşey söylemedi. Medine’ye dönünce Misver’e ( radıyallahü anh ) yaptığının sebebini sordu. Misver ( radıyallahü anh ) “Ey emîr-el mü’minin! O kimsenin kırâati düzgün değildi. Ayrıca hac mevsimindeydik. Ba’zı hacıların, onun yanlış kırâatini dinleyerek Kur’ân-ı kerîmi yanlış öğrenmelerinden korktum” buyurunca, Hazreti Ömer “Bu maksatla mı yaptın?” diye sordu. Misver ( radıyallahü anh ) “Evet” dedi. Hazreti Ömer “İyi yapmışsın” buyurdu.

Ubey bin Kâ’b’dan rivâyet ediyor; Ubey bin Ka’b ( radıyallahü anh ) buyurdu: Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana: “Sana Tevrat, İncîl, Zebur ve Kur’ân-ı kerîmde bir misli (benzeri) daha indirilmemiş bir sûre öğreteyim mi?” buyurdu. Ben de “Evet yâ Resûlallah” dedim. Bunun üzerine Resûlullah Onu öğreninceye kadar kapıdan çıkmamanı isterim?” buyurdu. Hemen ayağa kalktı, ben de kalktım. Mübârek eli ile elimi tutarak, bana ba’zı şeyler anlatmaya başladı. Bana o sûreyi söylemeden dışarı çıkmasından korkarak adımlarımı yavaşlattım. Kapıya varınca “Yâ Resûlallah! Bana bir şey öğreteceğinizi va’d buyurmuştunuz” dedim. O zaman Resûlullah “Namaza başladığın zaman ne okuyorsun?”buyurdu. Ben de “Fâtiha sûresini okuyorum” deyince, “Ha işte odur. O, Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde (Hicr-87): Biz sana dâim tekrar olunan yedi âyeti (Fâtiha sûresi) ve Kur’ân-ı azîm verdik, buyurduğu yedi âyettir” buyurdu.

Abdullah İbni Mes’ûd’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle bildiriyor İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) buyurdu: Cenâze kabre konduğu zaman azap melekleri ölünün ayak tarafından gelmek isteyince ayaklar, “Buradan gelemezsiniz çünkü sahibim mülk sûresini okurdu” derler. Melekler göğüs tarafından gelmek isteyince göğüs, “Buradan gelemezsiniz. Çünkü sahibim, üzerime Mülk sûresini okurdu” der. Melekler baş tarafından gelmek isterler fakat baş, “Buradan gelemezsiniz, çünkü sahibim, Mülk sûresini okurdu” der. Bu minval üzere Mülk sûresi kabir azâbına mâni olur. Mülk sûresi, Tevrat’ta da vardır. Geceleri Mülk sûresi okuyanlar, büyük servete kavuşurlar ve gayet güzel bir amel yapmış olurlar.”

İmâm-ı Beyhekî rivâyet etti. Hazreti Ali buyurdu ki: “Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm getirilmeden yapılan bütün duâların önüne perde çekilir ve Allahü teâlâya ulaşamazlar.” “Kim Cum’a günü yüz defa salât-ü selâm getirirse, mahşer yerine yüzü nurlu olarak gelir. İnsanlar birbirlerine, bu dünyâda hangi amel işlemişti diye sorarlar.”

Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor ki, Ebû Ümâme’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Yabancı bir kızı görüp de, Allahü teâlânın azâbından korkarak başını ondan çeviren kimseye, Allahü teâlâ ibâdetlerin tadını duyurur.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Tamam yapılmamış olan namaz, zekât ve başka farzlar, nafileler ile tamamlanacaktır” buyurdu. İmâmı Beyhekî: “Bu hadîs-i şerîf, yapılmış olan farzların içindeki sünnetler noksan kalırsa, nafilelerle bu noksanların tamamlanacağını göstermektedir. Yoksa yapılmamış farzların yerine nafilelerin geçeceğini bildirmiyor” buyurdu.

Sünen kitabında, Câbir bin Abdullah’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle bildirdiği hadîs-i şerîfte, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ):

“Allahü teâlâ benim ümmetime, Ramazân-ı şerîfte beş şey ihsân eder ki, bunları hiçbir Peygambere vermemiştir:

1. Ramazanın birinci gecesi, Allahü teâlâ mü’minlere rahmet eder. Rahmetle baktığı kuluna hiç azâb etmez.

2. İftar zamanında oruçlunun ağzının kokusu, Allahü teâlâya her kokudan daha güzel gelir.

3. Melekler, Ramazân’ın her geceve gündüzünde, oruç tutanların affolması için duâ ederler.

4. Allahü teâlâ oruç tutanlara, âhırette vermek için, Ramazân-ı şerîfte Cennette yer ta’yin eder.

5. Ramazân-ı şerîfin son günü, oruçtutan mü’minlerin hepsini affeder” buyurdu.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Dünyâ sevgisi, bütün kötülüklerin başıdır” buyurdu.

Hazreti Ali’nin, Resûlullahı “Ümmetimden ba’zı kimseler meydana çıkacak, Eshâbımı kötüleyeceklerdir. Bunlar, müslümanlıktan ayrılacaklardır” buyururken işittiğini rivâyet etti.

Beyhekî, Sa’îd bin Müseyyib’den haber veriyor; Saîd ( radıyallahü anh ) buyurdu: Hazreti Ali ile Medine kabristanına geldik. Hazreti Ali kabirde olanlara selâm verip “Hâlinizi bize bildirir misiniz? Yoksa biz mi hâlimizi haber verelim?” dedi. Bir ses işittik: “Ve aleykesselâm yâ Emîr-el mü’minîn! Bizden sonra olanları sen söyle” dedi. Hazreti Ali de olanları anlattı.

Ya’lâ bin Mürre’den rivâyetle haber veriyor “Ya’lâ, Resûlullah ile bir kabir yanına geldi. Kabirde azâb olduğunu işitip, Resûlullaha haber verdi. Resûlullah “Ben de işittim. Söz taşıdığı ve üzerine idrar sıçrattığı için azâb yapılmaktadır” buyurdu.

İmâmı Beyhekî “Delâil-ün-nübüvve” kitabında bildiriyor ki, Ebû Dücâne “radıyallahü anh” buyurdu ki: Yatıyordum. Değirmen sesi gibi ve ağaç yapraklarının sesi gibi, ses duydum ve şimşek gibi, parıltı gördüm. Başımı kaldırdım: Odanın ortasında, siyah birşeyin yükseldiğini gördüm. Elimle yokladım. Kirpi derisi gibi idi. Yüzüme, kıvılcım gibi şeyler atmağa başladı. Hemen Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem” gidip, anlattım. Buyurdu ki, “Yâ Ebâ Dücâne! Allahü teâlâ, evine hayır ve bereket versin!” Kalem ve kâğıt istedi. Ali’ye “radıyallahü anh” bir mektûp yazdırdı. Mektûbu alıp, eve götürdüm. Başımın altına koyup, uyudum. Feryâd eden bir ses, beni uyandırdı. Diyordu ki, “Yâ Ebâ Dücâne! Bu mektûpla, beni yaktın. Senin sahibin, bizden elbette çok yüksektir. Bu mektûbu, bizim karşımızdan kaldırmaktan başka, bizim için kurtuluş yoktur. Artık, senin ve komşularının evine gelemiyeceğiz. Bu mektûbun bulunduğu yerlere gelemeyiz.” Ona dedim ki, sahibimden izin almadıkça bu mektûbu kaldırmam. Cin ağlamasından, feryadından, o gece, bana çok uzun geldi. Sabah namazını, mescidde kıldıkdan sonra, cinnin sözlerini anlattım. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” buyurdu ki, “O mektûbu kaldır. Yoksa, mektûbun acısını, kıyâmete kadar çekerler.” (Bu mektûp, Teshîl-ül-menâfi kitabının sonunda vardır.

Beyhekî ( radıyallahü anh ), Muhammed bin Vasî’nin şöyle buyurduğunu haber verdi:

“Ölü, Cum’a günü kendini ziyâret edenleri bilir. Bir gün önceki ve bir gün sonraki günlerde ya’nî Perşembe ve Cumartesi günleri de ziyâret edenleri bilir.”

Beyhekî ( radıyallahü anh ) anlatır: “Bize hafız Abdullah haber verdi ve dedi ki: Ebû Ya’lâ, Hamza bin Muhammed’den, o da Hâşim bin Muhammed’den rivâyet etti. Abdullah İbni Ömer ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Babam (Hazreti Ömer) beni, Cum’a günü sabahı fecir ile güneş doğması arasındaki vakitte, Medine şehidlerini ziyârete götürdü. Arkasından yürürdüm. Kabristana gelince, sesini yükseltti. “Selâmün aleyküm, bimâ sabertüm fe ni’me ukbeddâr” dedi. “Ve aleykesselâm yâ Abdellah” diye bir ses duyduk. Babam bana dönüp: “Sen mi cevap verdin?” dedi.

Ben, “Hayır birşey söylemedim” dedim. Babam elimi tutup beni sağ tarafına çekti. Sonra onlara selâm verdi, onlarla konuştu. Onlar da selâmına karşılık verdiler. Bu konuşma üç defa tekrarlandı. Sonra babam, Allahü teâlâya şükür secdesi yaptı.”

Beyheki ( radıyallahü anh ), Enes bin Mâlik’ten ( radıyallahü anh ) rivâyetle, Peygamberlerin kabirlerinde çürümediğini şöyle bildirdi: Hadîs-i şerîfte, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ): “Peygamberler kabirlerinde diridirler, namaz, kılarlar” buyurdular.

Beyhekî ( radıyallahü anh ), Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle’bildirdiği hadîs-i şerîfte; Mü’minlerin okuduğu salevât-ı şerîfelerin Peygamberimize ( aleyhisselâm ) bildirildiğini şöyle haber verdi:“Her ayın ilk üç gecesi ve günü, bana çok salevât okuyunuz. Çünkü bu ikisi, sizden bana ulaştırılır. Toprak, elbette Peygamberlerin cesetlerini yemez” buyurdu.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) duâsının ve öğrettiği duâ ile yapılan duânın hemen kabûl olduğunu şöyle bildiriyor Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına bir a’mâ geldi. Gözlerinin açılması için duâ etmesini diledi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona: “İstersen duâ edeyim, istersen sabret. Sabretmek, senin için daha iyi olur” buyurdu. A’mâ: “Duâ etmeni istiyorum. Yardım edecek kimsem yoktur, çok sıkılıyorum” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ): “İyi bir abdest al! Sonra şu duâyı oku” buyurdu: “Yâ Rabbî! İnsanlara rahmet olarak gönderdiğin sevgili Peygamberin ile sana teveccüh ediyor, yalvarıyorum. Senden istiyorum! Yâ Muhammed (aleyhisselâm)! Dileğimin’hâsıl olması için Rabbime senin ile teveccüh ediyorum. Allahım! O’nu bana şefaatçi eyle!” A’mâ bu duâyı okudu. Kalktı ve gözü açılıp görerek gitti. Halife Osman ( radıyallahü anh ), birinin bir dileğini kabûl buyurmuyordu. Bu kimse, Eshâbdan Osman bin Hanîf’e ( radıyallahü anh ) gelip, yardım etmesini istedikte, ona bu duâyı okumasını öğretti. Okuyup da, halîfenin ( radıyallahü anh ) yanına gidince, dileğinin kabûl olunduğunu, yine Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor “Bir köylü Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına gelip, yağmur yağması için duâ etmesini istedi ve “Senden başka sığınağımız yoktur. İnsanların koşacakları yer, ancak Peygamberleridir” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buna karşı birşey söylemedi. Hattâ, Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) hemen kalkıp minbere çıktı. Yağmur yağması için duâ etti. Duâ bitmeden yağmur yağmaya başladı.”

Beyhekî ( radıyallahü anh ), Allahü teâlânın ümmet-i Muhammede ( aleyhisselâm ) ihsânlarından birisininde; her biri Benî İsrâil’in Peygamberleri gibi olan âlimler ve bu âlimlerin içinden de, her yüz senede birini seçerek müceddid olarak gönderdiğini ve bu müceddidlerin, İslâmiyeti Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) zamanındaki gibi tam ve doğru olarak insanlara bildirdiklerini haber vermiş ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ): “Her yüz senede, bir müceddid hâsıl olacaktır” buyurduğunu bildirmiştir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) buyurduğu gibi, her yüzyılda bir müceddid hâsıl olup, dîni kuvvetlendirdiler. Birinci yüzyılda, Ömer bin Abdülaâz, Meliklerin zulümlerini kaldırıp, adâletin esaslarını korudu, ikinci yüzyılda, İmâm-ı Şafiî ( radıyallahü anh ) îmân bilgilerini açıkladı ve fıkıh bilgilerini ayırdı. Üçüncü yüzyılda, Ebü’l-Hasen Eş’arî ( radıyallahü anh ), Ehl-i sünnet bilgilerini şekillendirdi ve bid’at sahiplerini susturdu.

Dördüncü asırda, Hâkim ve Beyhekî ve benzerleri (r.aleyhim) hadîs ilminin temellerini kurdular. Ebû Hâmid ve benzerleri de fıkıh bilgilerini yaydılar. Beşinci asırda, İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) yeni bir çığır açıp fıkıh, tasavvuf ve kelâm bilgilerinin birbirlerinden ayrı şeyler olmadıklarını bildirdi. Altıncı asırda, İmâmı Fahrüddîn-i Râzî ( radıyallahü anh ), kelâm bilgilerini yaydı. İmâm-ı Nevevî de fıkıh bilgilerini yaydı. Böylece zamanımıza gelinceye kadar, her asırda bir müceddid gelerek dîni kuvvetlendirdi. Beyhekî ( radıyallahü anh ), İnsanların işleri bozulduğu zaman isyan ve feryâd etmenin uygun olmayıp, tövbe ve istiğfar etmek lâzım olduğunu (Şua’b-ül-Îmân) kitabında bildirmiş ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Bozuk bir işi düzeltmediğiniz zaman, sabrediniz! Allahü teâlâ onu düzeltir” buyurduğunu haber vermiş ve fasıkları, açıkça günah işleyenleri sevmemek lâzım olduğunu, Ebû Hüreyre’den rivâyet ettiği “Fâsık medh olunduğu zaman, Rabbimiz gadaba gelir” hadîs-i şerîfi ile bildirmiştir.

Beyhekî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyetinde müslümanların Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabri başında selâm verince, o selâmı işitip ona cevap verdiğini “Bir kimse bana selâm verince, Allahü teâlâ, rûhumu geri verir. Onun selâmına cevap veririm” hadîs-i şerîfi ile bildirmiş ve müslüman ölülerin de, böyle selâmı işitip selâm vereni tanıdıklarını, “Bir kimse tanıdığı bir kabir yanına gelip selâm verirse, meyyit onu tanır ve selâm verir. Tanımadığı kabrin başına gelip selâm verirse, selâmına, cevap verir.” hadîs-i şerîfi ile haber vermiştir.

Eshâb-ı Kirâmın büyüklüğünü bildirip, hepsini sevmemiz lâzım olduğunu; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Eshâbım gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız, hidâyete kavuşursunuz” hadîs-i şerîfi ile bildirmiştir.

Mahşerde çok büyük azâb olacak, güneş insanlara bir mızrak boyu yaklaşacak, insanların terleri tâ ağızlarına kadar çıkacaktır. Hattâ kâfirler bile Cennet ise Cennet, Cehennem ise Cehennem, yâ Rabbî bizi bu azâbtan kurtar diye yalvaracaklar. Beyhekî ( radıyallahü anh ) bunu şöyle haber veriyor. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “İnsanlar haşrolunduklarında, kırk yıl gözleri semâya dikilmiş olarak dururlar. Kendilerine hiçbir kimse tek kelime söyleyemez. Bu esnada güneş başlarının ucunda kendilerini yakar ve iyi kötü herkes, ter deryası içinde kalır. Ter tâ boğazlarına çıkıncaya kadar hep bu hâlde kalırlar” buyurdu.

Beyhekî, Zilhicce ayının ilk on gününün çok kıymetli olup, bu gün ve gecelerde çok ibâdet etmek lâzım geldiğini, şu hadîs-i şerîfler ile haber verdi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ),“Bu günlerin her birindeki oruç, (Zilhiccenin ilk on günü) bir yıllık oruca bedeldir. Bu on günün her gecesini ihya, Kadr gecesini ihyâ ile beraberdir.”

“Ârife gününün orucu, bin gün oruca (nafile oruca) eşittir” buyurdular.

Şa’bân ayının onbeşinci (Berât) gecesinin çok kıymetli bir gece olduğunu da, Beyhekî (Şu’âb-ül-Îmân) kitabında şöyle bildiriyor Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Ali, Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bildirir. Buyurdu ki: “Şa’bân-ı şerîfin onbeşinci (Berât) gecesi olunca, o geceyi ihyâ ediniz ve gündüzünde oruç tutunuz. Muhakkak ki, Allahü teâlâ, mağfiret olunmak isteyen yok mudur, mağfiret edeyim, rızk isteyen yok mudur, rızk vereyim, isteyen yok mudur vereyim buyurur. Bu hâl sabaha kadar devam eder.”

Ebû Saîd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) haber verdi. Hazreti Âişe buyurdu ki: Şa’bân ayının onbeşinci gecesi, Resûlullah ( aleyhisselâm ) odama girdi. Üst elbisesini çıkardı ve yatağa girdi. Daha başını yastığa koymadan kalktı, elbisesini giydi ve dışarı çıktı. Ben de gayrete geldim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ), zevcelerinden birisinin odasına gittiğini düşündüm ve arkasından çıktım. Nereye gitmek istediğini öğrenmek istiyordum. Ta’kib ettim. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Bakî’ kabristanına gitti. Orada, mü’min erkek ve kadınlara ve şehîdlere mağfiret ile duâ etmeye başladı. “Anam ve babam sana feda olsun! Sen Allahü teâlâya tâattesin. Ben ise dünyâ arzuları peşindeyim” dedim. Döndüm odama geldim. Arkamdan Resûlullah da ( aleyhisselâm ) geldi ve: “Niçin böyle yaptın?” buyurdu. Ben “Anam ve babam sana feda olsun, bana geldin, elbiseni çıkardın, daha başını yastığa koymadan kalktın, elbiseni giydin. Bana gayret geldi, başka hanımlarının yanına gideceğini düşündüm. Ardından çıktım ve seni Bakî’ kabristanında duâ eder hâlde buldum” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Ey Âişe, Allahü teâlânın ve Resûlünün sana cevr edeceklerinden mi korktun. Cebrâil (aleyhisselâm) geldi ve bu gece Şa’bânın onbeşinci gecesidir;

Allahü teâlâ bu gece senin ümmetinden, Benî Kelb kabilesinin koyunlarının tüyleri sayısınca insanı Cehennemden âzâd eder, ama bu gece kendine şirk koşana, kâhinlere, akrabasını ziyâreti kesene, anne ve babasına isyan edene ve içki içmeye devam edene rahmet nazarı ile bakmaz” buyurdu. Sonra “Ey Âişe! Bu geceyi ibâdetle geçirmem için bana izin verir misin?” buyurdu. Ben: “Elbette yâ Resûlallah” dedim. Kalktı, mübârek yüzünü yere koydu. Uzun zaman secdede kaldı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) dünyâdan göçtü, vefât etti zannettim. Kalktım, onu aradım. Elimi ayağının altına dokundum. Mübârek ayağını kımıldattı. Anladım ki sağdır, çok sevindim. Dinledim, secdede duâ ediyordu: Sabah olunca, bu duâlarını, Resûlullahın yanında okudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Ey Aişe! Bu kelimeleri ezberledin mi?” buyurdu. Ben: “Evet, ezberledim yâ Resûlallah” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Kendin bil ve başkalarına da öğret. Bunları bana Cebrâil (aleyhisselâm) öğretti ve secdede tekrar etmemiz haber verdi” buyurdular. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu: “Bu gece (Berât gecesi), göklerin kapıları açılır, melekler mü’minlere müjde verirler ve ibâdete teşvik ederler.”

“Şa’bân ayının onbeşinci gecesi gelince, gecesini namazla, gündüzünü oruçla geçiriniz”.

İmâm-ı Beyhekî, yurda düşman saldırdığında kadın-erkek, genç-ihtiyâr her müslümana cihâdın farz olduğunu bildirmiş ve Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) şöyle buyurduğunu haber vermiştir Ebû Talha ( radıyallahü anh ), Berâe (Tevbe) sûresini okuyordu. Meâlen “Hafif de, ağır da olsanız, cihâda koşunuz” âyet-i kerîmesine gelince: Genç de, ihtiyâr da olsak, Allahü teâlânın bizi cihâda çağırdığını görüyorum! Oğullarım! Çabuk beni hazır edin, beni, hazır edin” buyurdu. Çocukları kendisine, “Allahü teâlâ sana hayırlar versin ey babamız, sen Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr ve Ömer’in (r.anhümâ) sağlığında, onlarla birlikte savaştın. Bırak artık da, senin yerine biz savaşlara katılalım” dediler. Ebû Talha ( radıyallahü anh ) “Hayır, siz beni savaşa hazırlayın” buyurdu. Ve cihâda çıkıp bir deniz harbine katıldı, denizde şehîd oldu. Müslümanlar onu gömmek için aradıkları bir adayı, vefâtından yedi gün sonra buldular. Cesedi bozulmamış olduğu hâlde defnettiler.

İmâmı Beyheki, Eshâb-ı Kirâmın ve din büyüklerinin namaz kılarken dünyâyı, hattâ kendilerini dahi unutarak hakîkî namaz kıldıklarını ve bu namazların onları çok yüksek derecelere çıkardığını haber veriyor. Bu meyanda çok şeyler zikretmiştir. Bunlardan birisi de Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) haber verdiğidir ki, Câbir bin Abdullah’ın ( radıyallahü anh ) şöyle anlattığını bildirdi: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) beraberinde, Nahle mevkiinde bulunan Zât-ür-Rika’da savaşa katılmıştık. Bu savaşta, müslümanlardan birisi, düşman kadınlarından birini esîr aldı. Savaştan sonra, İslâm ordusu ayrıldığı vakit, kadının savaş sırasında orada olmayan kocası geldi. Ona durumu anlattılar. O, kadının intikamını alacağına yemîn ederek, iz ta’kibine çıktı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir konaklama yerinde Eshâbına: “Bizi bu gece kim bekler” buyurdular. Hemen Muhacirin ve Ensârdan birer kişi ileri çıkarak: “Biz yâ Resûlallah” dediler: Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Vadi yolunun ağzını tutun” buyurdular. Yol ağzına geldiklerinde Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ), Ammâr bin Yâsir’e ( radıyallahü anh ): “Gece yarısına kadar mı, yoksa gece yarısından sonra mı nöbet tutarsın?” buyurdu. O da: “Gece yarısından sonra” buyurdu ve yatıp uyudu. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) kalkıp, namaza durdu. Bu sırada esîr edilen kadının kocası geldi. Uzaktan bir insan karartısı gördü. Çok geçmeden bu kimsenin bir cemâatin nöbetçisi olduğunu anladı. Hemen bir ok attı ve onu vurdu. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) vücûduna saplanan oku çıkarıp yere koydu ve ayakta olduğu hâlde namazına devam etti. Sonra adam ikinci oku attı, yine isâbet ettirdi. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ) bu ikinci oku da çıkarıp, yere koydu ve yine ayakta namaza devam etti. Adam üçüncü bir ok daha attı ve isâbet ettirdi. Mübârek Sahâbi ( radıyallahü anh ) bu üçüncü oku da çıkarıp, rükû’ ve secde yaptı. Sonra arkadaşını uyandırdı. Ve ona: “Kalk ben yaralandım” buyurdu. Ammâr bin Yâsir ( radıyallahü anh ) hemen ayağa kalktı. Adam onların iki kişi olduklarını anlayıp, oradan kaçtı. Ammâr bin Yâsir, Abbâd bin Bişr’i ( radıyallahü anh ) kanlar içinde görünce “Sübhânallah! Niçin birinci ok atıldığında beni uyandırmadın” diye sordu. Abbâd bin Bişr ( radıyallahü anh ): “Kur’ân-ı kerîmden bir sûre okuyordum”. Onu bitirmeden, yarıda bırakmak istemedim. Fakat birkaç yara alınca, rükû’ ettikten sonra seni uyandırdım. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrettiği önemli bir noktayı kaybetmek korkum olmasaydı, namazı ve sûreyi yarıda kesmemek için ölmeyi tercih ederdim” buyurdu. İmâmı Beyhekî, şehidlere Allahü teâlânın çok” büyük ni’metler ihsân ettiğini, Enes bin Mâlik’ten ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği şu vâkıa ile anlatmıştır: Birisi Resûlullahâ ( aleyhisselâm ) geldi ve “Yâ Resûlallah! Ben siyah, çirkin yüzlü ve fazla malı olmayan bir kimseyim. Savaşa katılıp şehîd olursam Cennete girer miyim?” dedi. Resûlullah“Evet, girersin” buyurdu. Savaşın başlamasıyla bu kimse en ön safa ilerledi ve şehîd oluncaya kadar çarpıştı. Şehîd olduğunda, Resûlullah ( aleyhisselâm ) başucuna geldi ve: “Allah yüzünü güzelleştirdi, kokunu hoş yaptı ve malını çoğalttı” ve devamla: “Bu şehidin cübbesi altına girmek için çekişen iki hûrî gördüm” buyurarak, onun kavuştuğu dereceleri haber verdi.

Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) ümmetine olan şefkat ve merhameti, bir annenin çocuğuna olan şefkatinden daha ziyâde idi. O Server ( aleyhisselâm ), mi’râcda, en sevinçli ve en üzüntülü zamanlarda da hep “Ümmetim, ümmetim” buyurmuştur. Beyhekî ( radıyallahü anh ) bunun bir misâlini Abbâs bin Mirdâs’dan ( radıyallahü anh ) rivâyetle şöyle bildirir “Arefe gününün akşamı, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ümmetinin affedilmesi ve onlara merhamet edilmesi için duâ buyurdu. Resûlullah bu hâlde duâsını ziyâdeleştirince, Allahü teâlâ, insanların birbirlerine zulmettiklerinden dolayı olan günahları, kul hakları haricindeki günahları affettiğini bildirdi. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Yâ Rabbî! Sen, zulmeden kullarına yaptıkları zulümden dolayı işlemiş oldukları günahların yerine sevâb vermeye kadirsin” diye duâ buyurdu. O günün akşamı Allahü teâlâ, Resûlüne ( aleyhisselâm ) birşey bildirmedi, vahy gelmedi. Ertesi gün Resûlullah Müzdelife’de tekrar duâ buyurduklarında, Allahü teâlâ: “Onları da affettim” buyurdu. Resûlullah tebessüm etti. Ba’zı Sahâbe-i Kirâm: “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm ), niçin gülümsediniz? dediklerinde, Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Allahın düşmanı olan şeytana güldüm: O, azîz ve celil olan Allahın, ümmetim hakkındaki duâmı kabûl ettiğini öğrenince feryâdü figân edip, başını toprağa vurmaya başladı” buyurdu.

İmâm-ı Beyhekî, Allah için atılan bir adımın dahi cenâb-ı Hak indinde kaybolmayıp, Allahü teâlânın mutlaka onun karşılığını vereceğini haber vermiştir. Bu mevzûda Yahyâ bin Saîd’in ( radıyallahü anh ) şöyle anlattığım bildirdi: Ebû Bekr ( radıyallahü anh ), Şam cihetine ordu göndermeye karar verdi. Hazreti Ebû Bekr, dört bölüm hâlindeki ordunun kumandanı Yezîd bin Ebî Süfyân’ın beraberinde, orduyu uğurlamak için uzun müddet yürüdü. Yezîd bin Ebî Süfyân, Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ): “Yâ Emîr-el-mü’minîn, ya sende hayvanına bin, veyahut müsâadenizle ben de ineyim” dedi. Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) “Ne sen in, ne de ben bineyim. Ben, Allahü teâlânın rızâsı için attığım bu adımlarla, O’nun mükâfatına nail olmak istiyorum” buyurdu.

İmâm-ı Beyhekî din büyüklerinin hak ve hukuka nasıl riâyet ettiklerini ve cömertliklerini uzun uzun anlatmıştır. Bu husûsta Zeyd bin Eslem’in ( radıyallahü anh ) rivâyeti şöyledir: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs bin Abdülmuttalib’in ( radıyallahü anh ), Medine’de, Mescid-i Nebevî’nin yanında bir evi vardı. Hazreti Ömer, Abbâs’a ( radıyallahü anh ) hitaben: “Bu evi bana sat” dedi. Evi mescide katarak, mescidin biraz daha büyümesini istiyordu. Abbâs bin Abdülmuttalib ( radıyallahü anh ), evi Hazreti Ömer’e satmadı. Ömer ( radıyallahü anh ) bu sefer ona: “Hiç olmazsa onu bana hibe et” dedi. Hazreti Abbâs yine kabûl etmeyince, bu sefer Hazreti Ömer “O hâlde, evini mescide ilâve edip, sen genişlet” dedi. Hazreti Abbâs bu teklifi de kabûl etmedi. Bu sefer Hazreti Ömer: “Bu tekliflerimden birini yapmaya mecbûrsun!” dedi. Hazreti Abbâs hiçbir teklifi, kabûl etmedi. Hazreti Ömer “O hâlde bu mes’eleyi halletmek için kendimize bir hakem seçelim” dedi. Hakem olarak Übey bin Ka’b’ı ( radıyallahü anh ) seçtiler. Mes’eleyi ona anlattılar. Übey ( radıyallahü anh ), Hazreti Ömer’e: “Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rızâsı olmadan, onu evinden çıkaramazsın” dedi. Ömer ( radıyallahü anh ): “Verdiğin bu hükmü Allahın kitabına mı, yoksa Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnetine mi uygun veriyorsun?” dedi. Übey ( radıyallahü anh ), Resûlullahın sünnetine uygun olarak dedi. Ömer ( radıyallahü anh ), “Nedir o sünnet” dedi. Hazreti Übey ( radıyallahü anh ) “Resûlullahın şöyle buyurduğunu işittim: “Hazreti Davud’un oğlu Süleymân (aleyhisselâm), Beyt-ül-makdis’i inşâ ederken, ördüğü duvarlar daha bitmeden yıkılıyordu. Allahü teâlâ kendisine, rızâsı olmayan kimsenin arazisinde, bina inşâ edilmemesini vahyetti.” Bunun üzerine Hazreti Ömer, da’vâyı bıraktı. Hazreti Abbâs da evini Mescidi. Nebevî’nin genişletilmesi için verdi.

Saîd bin Müseyyib’den ( radıyallahü anh ) gelen diğer bir rivâyette de şöyle anlatılır: Ömer ( radıyallahü anh ) ve Hazreti Abbâs mes’eleyi Übey bin Ka’b’a ( radıyallahü anh ) anlattıklarında, Übey ( radıyallahü anh ) şöyle dedi: “Davud’un (aleyhisselâm) oğlu Süleymân’a (aleyhisselâm), Allahü teâlâ Beyt-ül-makdis’i inşâ etmesini vahyetti. Bir kimsenin arsasını satın aldı. Parasını verdiğinde arsa sahibi: “Bana verdiğin mi, yoksa benden aldığın mı daha değerli?” dedi. Süleymân (aleyhisselâm): “Senden aldığım daha değerli” buyurunca adam: “O hâlde arsayı vermiyorum” dedi. Süleymân (aleyhisselâm) eskisinden daha fazla para verdi. Adam aynı soruları üç defa tekrar etti. Nihâyet Hazreti Süleymân: “Ben senin kararına göre bu arsayı satın alacağım. Bana hangisinin daha kıymetli olduğunu sorma” buyurdu. Arsayı, adamın istediği onikibin kantar (bir ölçü) altına satın aldı. Satın almadan önce aklına, acaba bu kadar para fazla mı diye bir düşünce gelmişti ki, Allahü teâlâ kendisine: “Eğer kendi malından vereceksen sen bilirsin, şayet bizim rızık olarak ihsân ettiğimizden vereceksen, o ne demişse onu ver” diye vahyetti. Hazreti Süleymân öyle yaptı. Ben de Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) rızâsı olmadan evinin alınamıyacağına karar veriyorum” dedi. Bunun üzerine Hazreti Abbâs: “O hâlde ben de evimi, sadaka-i câriye olarak müslümanlara veriyorum” dedi.

İmâmı Beyhekî, istişârenin mühim bir sünnet olduğunu, akıllı ve dinini bilen bir kimse ile istişâre etmekte büyük bereket olduğunu bildirmiştir. Büyükler bu mühim sünneti hiç bir zaman terk etmemişlerdir, İbn-i Sîrîn anlatıyor: “Hazreti Ömer istişâresiz iş yapmaz, hattâ ba’zan uygun olan kadınlarla bile istişâre ederdi.”

Harise bin Mudarrib anlatıyor Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) bize şu mektûbu yazdı: “Size kumandan olarak Ammâr bin Yâsir’i, ona yardımcı ve aynı zamanda muallim olarak da Abdullah bin Mes’ûd’u gönderdim. Bunlar, Bedir’e iştirâk eden Muhammed’in ( aleyhisselâm ) Eshâbının en seçkinleridir. Bilmediklerinizi bunlardan öğrenin. Bunlara tâbi olun. Abdullah bana da lâzımken, onu size göndermeyi tercih ettim.”

İmâmı Beyhekî, müslümanların emirlerine, başlarında bulunan kimselere karşı gelmeyip, gayet edepli davranmaları lâzım geldiğini bildiriyor. Zeyd bin Vehb’den rivâyetle anlatıyor: Huzeyfetübn-ül-Yemânî ( radıyallahü anh ) hayatta iken bir zât, Huzeyfe’nin bulunduğu vilâyetin vâlisine, bir mes’eleden dolayı karşı çıktı. Bu karşı çıkan zât, câmiye geldi. Safları yararak Huzeyfe’nin oturduğu halkanın yanına vardı. Ve: “Ey Resûlullahın arkadaşı! Sen iyiyi emredip, kötüden (münkerden) sakındırmıyor musun dedi. Huzeyfe ( radıyallahü anh ) başını kaldırdı. Bu sözlerle neyi kastettiğini anladı. Kendisine: “İyiyi emredip, kötüyü yasaklamak güzeldir. Fakat, vâliye silâh çekmek (karşı gelmek), Resûlullahın sünnetinden değildir” dedi.

Ziyad bin Küseyb el-Adevî anlatıyor: Abdullah bin Âmir halka hitâb ederken ince kumaşlardan elbiseler giyer, saçlarını tarardı. Birgün yine namazı kıldırdı ve evine gitti. Ebû Bekre de, minberin yanında oturuyordu. Bu sırada Mirdâs (Ebû Bilâl): “Vâliye, halkın efendisine bakın. İnce kumaşlardan elbiseler giyerek fâsıklara benziyor” dedi. Bunu duyan Ebû Bekre, oğlu Usaylea’ya “Bana Mirdâs’ı çağır” dedi. Usaylea, Mirdâs’ı çağırdı, Ebû Bekre, Mirdâs’a: Biraz önce vâli hakkında söylediklerini işittim. Resûlullahın da şu mübârek sözlerini işitmiştim: “Kim vâliye saygılı davranırsa, Allahü teâlâ ona lütufta bulunur. Kim de, âmirine saygı göstermezse, Allahın gazâbına uğrar” dedi.

Beyhekî ( radıyallahü anh ) bildiriyor Hazreti Ömer’in müslümanlara nasihati: “Başınıza, kulakları ve burnu kesik, Habeşli bir köle de emir ta’yin edilse, onu dinleyin ve itaat edin. Eziyet ederse, sabredin. Birşey emrederse, itaat edin. Sizi ba’zı şeylerden mahrûm ederse, size zulmederse yine sabredin. Şayet dinde bir takım tasarruflar yaparak, ba’zı şeylere mâni olursa, dinim uğruna canım feda olsun deyin ve cemâatten ayrılmayın” buyurdu.

Âsım bin Muhammed’in babası anlatıyor Birisi Abdullah bin Ömer’e; “Biz idârecilerimizin yanında hak ve hakîkatin hılâfina bir takım şeyler söylüyoruz. Yanlarından ayrılınca da tam aksini konuşuyoruz” dedi. Abdullah: “Biz, Resûlullah zamanında böyle davranışları, münâfıklık sayardık” dedi.

Beyhekî, Alkame bin Vakkâs’dan rivâyet etti. Alkame şâhid olduğu bir hâdiseyi şöyle anlattı: Boş dolaşan bir kimse, idârecilerin huzûruna giriyor, onları güldürüyordu. Dedem, bu zâta; “Yazıklar olsun sana! Niçin bunların yanına giriyor ve güldürüyorsun? Ben, Resûlullahın arkadaşı, Bilâl bin Hâris-il-Müzenî’nin, Resûlullahın şu sözlerini rivâyet ettiğini işittim: (Bir kul, Allahü teâlânın hoşuna giden şeyleri konuşursa, yarın Rabbine kavuştuğu günde, Allahü teâlâ kendisinden râzı olur. Bir kul da, Allahın hoşuna gitmeyen şeyler konuşursa, o kul, Rabbinin huzûruna geldiği günde, O’nun gazâbına uğrar)” dedi.

İmâm-ı Beyhekî, müslümanların başında bulunan kimselerin, müslümanların dertleriyle dertlenmesi lâzım geldiğini bildiriyor. Esved bin Yezîd’den rivâyetle anlatıyor Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) gelen heyetlere, vâlileri hakkında: “Hastaları ziyâret ediyor mu? Kölelerin ihtiyâcını görüyor mu? İcraatı nasıl? Kimlerle görüşüyor?” gibi sorular sorardı. Eğer bu hasletlerden bir tanesi husûsunda menfi bir şey söylerse, o vâliyi azlederdi. Yine Hazreti Ömer, vâlilerin, müslümanların başında olan kimselerin, çok şefkat ve merhametli olmasına dikkat ederdi.

Hazreti Ömer, Esed oğullarından birini bir işe memur etmek istedi. Bu zât, memuriyet belgesini almaya geldiğinde, Hazreti Ömer, yanına gelen çocuğunu öpüp seviyordu. Bu zât: “Çocuk da sevilir mi? Vallahi ben şimdiye kadar hiçbir çocuğu öpüp sevmedim” dedi. Hazreti Ömer “Senin insanlara karşı merhametin yok” buyurdu ve elinden belgesini alıp yırttı. Bir daha da o kimseye vazîfe vermedi.

İmâmı Beyhekî, Eshâb-ı Kirâmın kul hakkına çok dikkat ettiklerini, Abdullah bin Amr lbin Âs’dan rivâyetle şöyle anlatıyor: Hazreti Ebû Bekr Sıddîk, bir Cum’a günü ayağa kalktı: “Yarın sabah, zekât develerini getirin, taksim edeceğim. Kimse müsâade almadan yanımıza gelmesin” buyurdu. Bir kadın da kocasına: “Bu yuları al. Belki Allah, bugün bize bir deve verir” dedi. Bu adam geldiği zaman Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer develerin yanına gidiyordu. O da onlarla beraber develerin yanına vardı. Hazreti Ebû Bekr dönerek: “Niçin yanımıza geldin?” diye sordu. Elinden yuları aldı ve oradan gitmesini söyledi. Hazreti Ebû Bekr, develerin taksim işini bitirince, adamı çağırtıp, aldığı yuları geri verdi. Oradan geri çevirdiği için de hakkını helâl etmesini istedi ve “Hakkını al” dedi. Hazreti Ömer: “Devlet reîsinin özür dilemesini âdet hâline getirme” dedi. Hazreti Ebû Bekr. “Yarın kıyâmette, Allahın huzûrunda kim beni kurtarabilir?” dedi. Hazreti Ömer de: “Onun gönlünü al” dedi. Hazreti Ebû Bekr kölesine, bir deve ve takımlarını, bir kadife kumaş parçası, bir de beş dinar getirmesini emretti. Bunlarla o zâtın gönlünü aldı ve helâllaştı!”

İmâmı Beyhekî, müslümanın her şeyden kıymetli olduğunu ve müslümana hüsn-i zan etmek lâzım geldiğini bildirirken, Zeyd bin Vehb’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle şöyle anlatıyor: Birgün Hazreti Ömer halifeyken, elleri kulaklarında “İmdâdına hayır mı? imdâdına hayır mı?” diye bağırarak çıktı. Eshâb “Ne var, ne olmuş?” diye sorunca birisi: “Vâlilerinden birisinden bir posta geldi. İslâm ordusu bir nehirden geçememiş, sal da bulamamışlar. Kumandan, bana nehrin derinliğini bilen bir adam bulun, demiş. Kendisine bir ihtiyâr getirilmiş. Adam, mevsim soğuk olduğu için suya girmekten çekiniyorum demiş. Kumandan, adamı zorla suya itmiş. Soğuktan üşüyen adam da, nerdesin Ömer? diye bağırmaya başlamış ve boğulmuş. Kumandan, durumu Hazreti Ömer’e yazmış” dedi. Daha sonra da kumandan geldi. Hazreti Ömer birkaç gün onunla konuşmadı. Hazreti Ömer gelen kumandana: “Kanına girdiğin müslümanın kabahati ne idi?” diye sordu. Kumandan: “Ey mü’minlerin emîri! Onu kasıtlı olarak öldürmedik. Nehri geçecek birşey bulamayınca, suyun derinliğini öğrenmek istedik. Çünkü şu, şu toprakları fethetmiştik, geçmemiz lâzımdı” deyince, Hazreti Ömer: “Bir müslüman, bence, getirdiğin her şeyden, fethettiğin topraklardan daha önemlidir. Eğer, âdet olacağından korkmasam seni en ağır ceza ile cezalandırırdım. Bu zâtın ailesine git, diyetini ver. Haydi çık seni görmek istemiyorum” buyurdu.

Hazreti Ömer herkesin hakkını verir, zulme asla müsâade etmez, zengin-fâkir, nüfûzlu-garîb ayırd etmez, haklının hakkını mutlaka verirdi. Cerîr ( radıyallahü anh ) anlatıyor Ebû Mûsâ’nın kumandasındaki ordu, bir miktar ganîmet ele geçirdi. Ebû Mûsâ, herkese hakkını tam olarak verirken, bir tanesine payını eksik verdi. Adam da, payının tamamını almakta ısrar etti. Bunun üzerine Ebû Mûsâ ona, yirmi kırbaç vurdu ve saçını kesti. Adam da kesilen saçını toplayıp cebine koydu ve Hazreti Ömer’e gitti. Hazreti Ömer’in yanına varınca, saçlarını cebinden çıkararak, önüne bıraktı. Hazreti Ömer “Neyin var?” diye sordu. Adam da hâdiseyi olduğu gibi anlattı. Olanları dinleyen Hazreti Ömer, Ebû Mûsâ’ya şu mektûbu yazdı: “Selâmün aleyküm!… Falan oğlu falan bana bir hâdise anlattı. Eğer bu işi halkın önünde yapmışsan, sen de halkın önüne otur, bu adam senden hakkını alsın (20 kırbaç vurup saçını kessin). Şayet, bunu tenha bir yerde yapmışsan, tenha bir yere otur, böy lece senden hakkını alsın.” Mektûp, Ebû Mûsâ’ya verildiği zaman, Ebû Mûsâ kısas için oturdu. Bunu gören adam: “Allah rızâsı için onu affettim” dedi.

Süveyd bin Gafele’den rivâyetle de şöyle anlatıyor: Hazreti Ömer Şam’a geldiğinde, yanına ehl-i kitaptan bir adam, bir Yahudi geldi ve: “Ey mü’minlerin emîri! Bir müslüman beni bu hâle getirdi” dedi. (Dövülmüş, yaralanmış ve başı yarılmış bir haldeydi.) Hazreti Ömer bu hâdiseye çok üzüldü. Suheyb’e ( radıyallahü anh ) “Git, onu bu hâle getireni bul, getir” dedi. Suheyb, bu adamı dövüp, başını yaralıyanın Avf bin Mâlik el-Eşceî olduğunu görünce, ona: Ömer ( radıyallahü anh ) bu hâdiseye çok üzüldü. Muâz bin Cebel’i ( radıyallahü anh ) yanına al, öyle git, senin nâmına o konuşsun. Çünkü, senin hâdiseyi tam anlatamamandan korkuyorum” dedi. Hazreti Ömer, namazı kıldırdıktan sonra: “Suheyb nerede? Adamı getirdi mi?” dedi. Suheyb: “Evet” diye cevap verdi. Avf bin Mâlik, Hazreti Muâz’ı getirmiş ve hâdiseyi de ona anlatmıştı. Muâz ( radıyallahü anh ): “Ey mü’minlerin emîri, istediğin adam Avf bin Mâlik’tir. Onu dinlemeden herhangi bir şey yapma!” dedi. Hazreti Ömer: “Onunla senin ne münâsebetin var?” dedi. Bunun üzerine Avf: “Ey mü’minlerin emîri, bu adamı, merkebinin üzerinde, işine gitmekte olan müslüman bir kadının peşini ta’kib ederken gördüm. Hayvanın kadını düşürmesi için, eşeğe bir şeyler dürtüyordu. Kadını böyle düşüremeyince, itti. Kadın düşer düşmez de ona saldırdı. Bu adamı bu hâle getirmemin sebebi budur” dedi. Hazreti Ömer “O hâlde, o kadını getir. Bu sözlerini doğrulasın” dedi. Avf, o kadının evine gitti. Bu kadının babası ve kocası “Biz, yakınımızın ayıbının ortaya çıkmasını istemeyiz” dediler. Kadın ise: “Vallahi ben onunla gideceğim” dedi. Kadının babası ve kocası ise: “O hâlde biz gidip durumu anlatacağız” dediler. Hazreti Ömer’e gelip, Avf in anlattıklarının aynısını anlattılar. Hazreti Ömer, bu Yahudinin cezalandırılmasını emretti. “Bu, sizinle yaptığımız anlaşmanın icâbıdır” buyurdu. Sonra da:

“Ey insanlar! Muhammed ( aleyhisselâm ) ile yaptığınız, anlaşmayı bozmayın. Allahtan korkun. Kim bu anlaşmaya riayetsizlik ederse, onun dokunulmazlığı kaldırılır” dedi.

İmâmı Beyhekî’ninrivâyetinde;Kâsım bin Ebû Bezze şöyle anlatıyor Şam’da, bir müslüman, bir zimmîyi öldürdü. Hâdise, Ebû Ubeyde bin Cerrâh’a aksedince, Ebû Ubeyde, durumu Hazreti Ömer’e bildirdi. Hazreti Ömer kendisine şu cevâbı verdi: “Eğer o müslüman, bunu itiyat (alışkanlık) hâline getirmişse, meydana çıkar, boynunu vur. Şayet kazaen olmuş bir hâdise ise, maktulün ailesine dört bin dinar diyet vermesine hükmet.”

İnsanların üstünlüklerinin yalnız takvâ ile olduğunu bildiren Beyhekî ( radıyallahü anh ), Hazreti Ali’nin karşılaştığı şu hâdiseyi anlatıyor: Hazreti Ali’ye, kendisinden birşeyler isteyen iki kadın geldi. Birisi Arab, diğeri de câriyesi idi. Hazreti Ali, bunların her birine birer kür (ölçü birimi) yiyecek, kırkar dirhem de para verilmesini emretti. Önce câriyeninkiler verildi ve gitti. Arab kadın: “Ey mü’minlerin emîri, ben Arab, o köle olduğu hâlde, bana da, ona verdiğin kadar veriyorsun!” dedi. Hazreti Ali de: “Ben azîz ve celîl olan Allahın kitabını inceledim. Orada Hazreti İsmâil’in torunlarının, Hazreti İshâk torunlarına herhangi bir üstünlüğünün olduğunu görmedim” dedi.

İmâm-ı Beyhekî, bir kimsenin yaptığı kötülük sebebiyle, doğru hükümden vâz geçilemiyeceğini bildirerek, Abdullah İbni Ömer’den ( radıyallahü anh ) rivâyetle anlatıyor Abdullah bin Revâha her sene Hayber’e gelir, Hayber mahsûlünün takdîrini yaparak, onların verecekleri vergileri ve zekâtları (uşur) tesbit eder, sonra da, vergilerini onlardan alırdı. Hayberliler, Abdullah bin Revâha’ya, mallarına fazla vergi takdîr etmemesi için, rüşvet teklif ettiler. Bunu gören Abdullah bin Revâha ( radıyallahü anh ): “Ey Allahın düşmanları! Bana haram mı yedireceksiniz? Vallahi ben, en çok sevdiğim insanın (Resûlullahın) yanından geldim. Maymunlar ve domuzlar, bana sizden daha sevimlidir. Size olan kinim ve Resûlullaha olan sevgim, beni size adâletsizlik etmeye” sevketmiyecektir” dedi. Bu sözler üzerine onlar “Böylelerinin yüzü suyu hürmetine, gökler ve yer ayakta durmaktadır” dediler.

Allahü teâlânın insanlara çok büyük mes’ûliyet verdiğini bildiren İmâm-ı Beyhekî, Peygamberlerden sonra insanların en üstünü Hazreti Ebû Bekr’in bir hâlini şöyle anlatır: Hazreti Ebû Bekr, bir ağaca konmuş bir kuş gördü. Kuşa: “Ne mutlu sana, ey kuş! Vallahi ben de senin gibi olmak isterdim. Ağaca konar, meyvesinden yer, sonra uçarsın. Ne hesaba çekileceksin, ne de cezaya çarptırılacaksın… Vallahi yolun kenarında bir ağaç olmak isterdim. Deve gelerek yapraklarımı toplar, ağzına götürür. Çiğner, yutar, sonra da dışarı çıkarırdı. Keşke insan olmasaydım! Vallahi koyun olmayı ne kadar isterdim. Sahibim beni besler, yeteri kadar gelişip semiz olduğum zaman beni keserler, bir parçamı kızartırlar, bir parçamı kuruturlar, sonra beni yerlerdi. Keşke insan olarak yaratılmasaydım” derdi.

İmâm-ı Beyhekî, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) yanında dünyalık birşey saklamayıp, varını yoğunu, her şeyini Allah yoluna harcadığını bildiriyor? Ali ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Hazreti Ömer, bir gün ganîmet mallarını taksim ettikten sonra, bir miktar daha artınca, çevresindekilere: “Bu artan kısmı ne yapalım?” diye sordu. Onlarda: “Yâ Emîr-el-mü’minîn, biz seni meşgûl ettik. Ne ailene bakabildin, ne san’atınla, ne de ticâretinle uğraşabildin. O artan kısım da senin olsun” dediler. O zaman Ömer bin Hattâb bana dönerek: “Sen ne diyorsun?” diye fikrimi sordu. Ben de: “Onlar söylediler ya” dedim. “Bir de sen söyle” dedi. Ben de: “Bu malın senin olmadığını biliyorsun. Öyleyken niye daha istişâre yapıyorsun. Hatırlıyor musun, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) seni zekât toplamak için göndermişti. Sen de Abbâs bin Abdülmuttalib’e gittin. O ise zekâtını sana vermedi. Sen de üzülmüştün. O zaman sen bana: “Haydi Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) gidelim de, Hazreti Abbâs’ın yaptığını anlatalım” dedin. Peygamber efendimizin yanına gittik, onu üzgün bulunca geri döndük. Ertesi gün tekrar gittik. Bu defa da sevinçli bulduk. Sen o zaman, Abbâs’ın sana yaptığını söyledin. Resûlullah da sana“Bilmiyor musun, kişinin amcası, babası gibidir” buyurmuştu, sonra Resûlullaha ilk günkü üzüntüsü ve ikinci günkü neş’esinin sebebini sormuştuk da bize, “İlk gün siz geldiğinizde, benim yanımda iki dinar sadaka vardı. Onları dağıtamamıştım. Gördüğünüz üzüntü bunun içindi. İkinci gün ise, onları yerlerine gönderdiğimde sevinçliydim”buyurmuştu. Hazreti Ömer “Evet doğru söyledin. Vallahi, dünyâda da, âhırette de sana müteşekkir kalacağım” buyurdu.

Hazreti Ömer, en zayıf insanların hakkına dahi riâyet eder, kimsesiz ve fakirleri gözetir ve bir vazîfe verirken o işe en lâyık kimseyi seçmeye çalışırdı. Beyhekî şöyle bildiriyor:

Birgün öğle vakti, Hazreti Ömer bin Hattâb, bir ağaç gölgesinde otururken bir köylü kadını çıkageldi. Hazreti Ömer’in oradaki insanlar arasında olduğunu tahmin etti ve yanına gelerek: “Ben biçâre bir kadınım, çocuklarım da var. Mü’minlerin emîri Ömer bin Hattâb, Muhammed bin Mesleme’yi zekât memuru ta’yin etmişti. Fakat o bize birşey vermedi. Ne olur ona söyle de, bize de versin” dedi. Hazreti Ömer kölesi Yerfe’i çağırarak, gidip Muhammed bin Mesleme’yi çağırmasını söyledi. Kadın, Hazreti Ömer’e: “Eğer sen de benimle gelirsen, o, ihtiyâcımızı görür” dedi. Hazreti Ömer ise: “Merak etme, o işini görür” diye cevap verdi. Az sonra Yerfe’, Muhammed bin Mesleme ile geldi. Muhammed bin Mesleme, mü’minlerin emîri Hazreti Ömer’in yanına gelince: “Esselâmü aleyküm yâ Emîr-el-mü’minîn” dedi. Kadın onu görünce utandı. Hazreti Ömer “Sizin en iyinizi seçme husûsunda bütün gücümü sarfettim. Allahü teâlâ, bu yaptığını sana sorarsa ne cevap vereceksin?” diye Muhammed bin Mesleme’ye sorunca, Muhmmed bin Mesleme ağlamaya başladı. Hazreti Ömer devamla: “Allahü teâlâ bize Peygamberini gönderdi. Biz de O’nu tasdik ederek O’na uyduk. O, Allahın emrettiği şekilde hareket etti. Allahü teâlâ rûhunu alıncaya kadar, zekâtı, yoksullara verdi. Sonra Allahü teâlâ Ebû Bekr’i halîfe seçti. O da, rûhunu teslim edinceye kadar, Allahü teâlânın emrettiği şekilde çalıştı. Sonra Allahü teâlâ beni seçti. Ben de sizin en iyinizi seçmek için bütün gücümü sarfettim. Eğer seni tekrar gönderirsem, ona bu seneki ve geçen seneki alacağını ver. Bilmiyorum, belki de seni göndermem” dedi. Sonra kadına bir deve, ayrıca un ve yağ verilmesini emretti, ve: “Bunu al. Biz Hayber’e gidiyoruz. Hayber’de bizimle karşılaşıncaya kadar, bu sana yeter” dedi.

Hayber’e gelince Hazreti Ömer o kadına iki deve daha verilmesini emretti ve “Bunu al, Muhammed bin Mesleme gelinceye kadar bunlar senin ihtiyâcını giderir. Ben ona, bu seneki ve geçen seneki zekâttan sana düşeni vermesini emrettim” buyurdu.

Abdullah el-Hurî’nî’den: Haleb’de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) müezzini Bilâl’e rastladım. “Yâ Bilâl! Resûlullahın ( aleyhisselâm ) nasıl elindekini verdiğini, dağıttığını bana anlat” dedim. O şöyle dedi:

“Peygamber oluşundan vefâtına kadar, dağıtacağı herşeyini başkasına ben verirdim. Ona bir müslüman geldiğinde, Peygamber efendimiz onun yoksul olduğunu anlarsa, bana emreder, ben de gider, borç bulur, yiyecek ve giyecek birşeyler alır, o adama verirdim. Birgün bir müşrik bana: “Yâ Bilâl! Çok zenginim, başkasından borç alacağına benden al” dedi. Ben de ondan borç almaya başladım. Günlerden birgün, ben abdest alıp, ezan okumak için kalktığımda, bana borç para veren müşriğin, bir grup tüccârın arasında bana doğru geldiğini gördüm. Müşrik beni görünce: “Ey Habeşli” diye seslendi. Asık suratla karşıma dikildi ve bana çok ağır sözler söyledi. Sonra da: “Borcun müddetinin dolmasına ne kadar var?” dedi. “Az bir zaman kaldı” dedim. “Sadece dört gün kaldı. Vakti dolunca mutlaka alacağım. Ben bu parayı ne senin, ne de efendinin şerefi yükselsin diye verdim. Nasıl olsa, ödeyemezsin de bana köle olursun diye verdim. O zaman ben sana, daha önce yaptığın gibi koyunlarımı otlatırının” dedi.

Bunu duyunca, herkes gibi çok üzüldüm. Gidip ezanı okudum. Yatsı namazını kıldık. Resûlullah ( aleyhisselâm ) namazdan sonra ailelerinin yanına döndüler. Ben kendisiyle görüşmek için müsâade istedim. İzin verdiler. İçeri girince:

“Yâ Resûlallah! Anam-babam sana feda olsun! Kendisinden borç para aldığımı söylediğim o müşrik, bana şöyle, şöyle söyledi. Senin de, benim de yanımda ödeyecek paramız yok. O ise, beni rezil etti. İzin ver de, Allahü teâlâ, Resûlüne benim borcumu ödeyecek rızkı verinceye kadar, İslâmı kabûl eden kabilelerden birine gidip saklanayım. Yoksa o adam beni köle yapacak” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) izin verdi. Oradan çıktım. Evime geldim. Kılıcımı, mızrağımı ve harbemi aldım. Ayakkabılanmı da omuzuma astım. Sonra evden çıkıp yürümeye başladım. Bir müddet bonra uyku bastırdı, uyumamak için kendimi zorladım. Ortalık iyice kararınca, uyudum. Sabahın ilk ışıklarıyla uyandım ve yoluma devam etmek için kalktığımda, birisinin bana seslendiğini duydum. O: “Ey Bilâl! Resûlullah ( aleyhisselâm ) seni çağırıyor” dedi. Bunun üzerine döndüm. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanına geldim. Daha Resûlullahın yanına girmeden, üzerleri yüklü dört deve gördüm. Resûlullahın yanına girmek için izin istedim. İçeri girince Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Müjde yâ Bilâl! Allahü teâlâ borcunu ödemen için rızık gönderdi” dedi. Bunu duyunca Allaha hamdettim. “Avludaki dört deveyi gördün mü?” buyurdu. “Evet” dedim. “Üzerindekilerle beraber onlar senindir. Yiyecek ve giyecek ne varsa, hepsini Fedek emîri göndermiş, Onları al ve borcunu öde” buyurdu. Dediği gibi yapıp yüklerini indirdim. Sonra develere yem verdim. Daha sonra sabah ezanını okumağa gittim. Namazı kılınca Bâki’ mevkiine çıktım. Elimi kulağıma koyup; “Kimin Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) alacağı varsa gelsin” diye nidâ ettim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve benim aldığım bütün borçlar bitinceye kadar dağıttım. Bütün borçlar bitti. Üstelik birbuçuk veya iki dinar kaldı. Daha sonra mescide gittim. Gün hayli ilerlemişti. Baktım, Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescidde yalnız başına oturuyor. Selâm verdim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana: “Ne yaptın?” diye sordu. “Allahın izniyle, Resûlullahın bütün borcunu ödedim. Hiçbir borç kalmadı” dedim. “Birşey arttı mı?” diye sordu. “Evet, iki dinar” dedim. “Haydi, beni onlardan da kurtar. Onları da vermedikçe, ailelerimden kimsenin yanına girmeyeceğim” buyurdu. İki dinarı verecek kimse gelmediğinden, Resûlullah ( aleyhisselâm ) sabaha kadar mescidde kaldı. İkinci gün de kimse gelmediğinden, Resûlullah ( aleyhisselâm ) yine mescidde kaldı. İkinci günün akşamına doğru iki adam geldi. Ben, bu iki dinarla hemen onlara yiyecek ve giyecek aldım. Yatsı namazını kılınca, Resûlullah ( aleyhisselâm ) beni çağırdı ve: “Ne yaptın?” dedi. “Allahü teâlâ seni onlardan kurtardı” dedim. Bunun üzerine. “Allahü ekber! Allahü ekber!” diye tekbîr getirdi. Onları infâk edemeden ölme korkusundan kurtulduğu için de Allahü teâlâya hamdetti. Beraberce mescidden dışarı çıktık. Zevcelerinin herbirinin yanına uğrayıp selâm verdi, hâl ve hatır sordu. Bilâl-i Habeşî ( radıyallahü anh ) “İşte bana sorduğun şeyin cevâbı” buyurdu.

1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 8

2) Tezkiret-ül-huffâz cild-3, sh. 1132

3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 94

4) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 75, 76

5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 304

6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 143, 557

7) El-A’lâm cild-1, sh. 116

8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 206

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 991

KUDÛRÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed el-Bağdâdî olup, künyesi Ebü’l-Hüseyn’dir. Kudûrî lakabı ile tanınır. Hangi şeye nisbetle kendisine Kudûrî denildiği kat’î olarak bilinmemekle beraber, Kudûr, Bağdad yakınlarında bir köyün adıdır. Bu zâtın da orada doğmuş olabileceği, oraya nisbetle Kudûrî denildiği tahmin edilmektedir. Ayrıca Kudûr, çömlek ma’nâsına gelen (Kıdr) kelimesinin cem’i olup, kendisi veya nesebinden birisinin bu işi yapmasından dolayı böyle denilmiş de olabileceği rivâyet edilmektedir. Fıkıh âlimlerinin, Eshâb-ı tercih diye tanınan tabakasından olduğu, şeyh-ül-İslâm Ahmed İbni Kemâl paşa hazretleri tarafından bildirilmiştir. 362 (m. 973)’de Bağdad’da doğdu. 428 (m. 1037) senesi Receb ayının beşinci Pazar günü orada vefât etti. Aynı gün, Ebû Half kapısı girişinde bulunan evinin yanına defnolundu. Daha sonra Mensûr caddesinde bulunan bir türbeye naklolundu. Burada medfûn bulunan, Hanefî fıkıh âlimlerinden Ebû Bekr el-Harezmî’nin ( radıyallahü anh ) yanına nakledildi.

Kudûrî ( radıyallahü anh ), Hanefî fıkıh âlimlerinin önde gelenlerindendir. İlminin çokluğu, ibâresinin güzelliği, akıcı lisânı ile fıkıh âlimleri arasındaki yeri ve derecesi çok yüksek oldu. Kur’ân-ı kerîmi tilâvet etmesi (okuması) çok hoş ve tatlı idi. Devamlı ibâdet eder ve Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. Ebû Abdullah Muhammed Yahyâ el-Cürcânî’den fıkıh ilmini öğrendi ve hadîs-i şerîf rivâyet etti. Bundan başka Ubeydullah bin Muhammed el-Havşebî ve birçok âlimler ile görüşüp sohbet etti. Kendilerinden ilim öğrendi. Âlimlerden bir çoğuna hocalık etti. Meşhûr Târih-i Bağdâd’ın sahibi olan Ebû Bekr Hatîb-i Bağdadî kendisinden ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet edenler arasındadır. Târih-i Bağdâd’da diyor ki; “Kudûrî ( radıyallahü anh ) sadûk (çok doğru sözlü) ve sika, (güvenilir) bir zât idi.” Muhtasâr-ı Kudûrî’den başka kıymetli eserler de yazmıştır. Ba’zıları şunlardır: Şerh-i Muhtasâr-ül-Kerhî, et-Tecrid, Kitâb-ün-nikâh.

Kendisinden sonra gelen birçok kimseler Muhtasâr-ı Kudûrî diye tanınan meşhûr fıkıh kitabından istifâde etmişlerdir. Âlim olanlar ve olmayanlar, çok meşhûr ve mu’teber olan bu kitap ile teberrük etmişler; şiddet, sıkıntı, hastalık zamanlarında ve tâ’ûn (veba) salgınında okunmasının çok faydalı olacağını tecrübe ile bildirmişlerdir. Binlerce fıkhî mes’elenin kısa ve öz olarak toplanmış olduğu bu kitap, senelerce medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Birçok şerhi vardır. En meşhûrları; Cevhere, Lübâb ve Ebû Nasr-ı Akta’nın Tashîh-i Kudûrî’sidir.

Âlim, önder, en güzel üstünlüklere ve kıymete hâiz, Allahü teâlânın emirlerini yapmakta, yasaklarından sakınmakta son derece gayretli, dünyâya ehemmiyet ve kıymet vermiyen Ebü’l-Hasen Ahmed bin Muhammed el-Kudûrî el-Bâğdâdî (rahmetullahi aleyh) Muhtasâr-ı Kudûrî isimli eserine başlarken buyuruyor ki: “Âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâya hamdolsun. Hüsn-i hatime (Güzel netice, iyi akıbet) Allahü teâlâdan korkanlar içindir. O’nun Resûlü Muhammed aleyhisselâma ve O’nun Ehl-i beytine, Eshâbına ve Onun izlerinde gidenlere bizden selâmlar ve hayır duâlar olsun.”

Necâsetten tahareti anlatırken buyuruyor ki:

“Namaz kılacak kimsenin, namaz kıldığı yerden, elbisesinden ve bedeninden necâseti temizlemesi lâzımdır. Necâset, her temiz su ile, sirke ve gül suyu gibi akıcı mayiler ile temizlenir. (Emici olmayan, düz parlak şeyler, meselâ cam, ayna, kemik, tırnak, bıçak, yağlı boyalı eşya, vernikli eşya üzerindeki katı veya akıcı her necâseti, el ile, toprak ile veya herhangi temiz şey ile silip, üç sıfatı (renk, koku, tat) gidince temiz olur. Menî necis olup, kurumuş ise oğmakla, bulunduğu yer ve deri temiz olur. Meni yaş ise ve kan kuru da, yaş da olsa, elbisede veya deride bulunduğu yeri yıkamak lâzımdır.)

İğne ucu kadar elbiseye sıçrayan bevl ve kan damlaları ve sokakta sıçrayan çamurların elbiseye ve yaş deriye değmesi affedilmiştir. Deride, elbisede, namaz kılınan yerde bulunan kaba necâset, dirhem miktarı ise yıkamak farz olur. (Dirhem miktarından az ise yıkamak sünnettir.) Dirhem miktârı demek, katı necâsetlerde bir miskal, ya’nî 4.8 gr. ağırlıktır Sıvı necâsetlerde, açık el ayasındaki suyun genişliği kadar yüzeydir. Bir miskalden az olan katı necâset, elbisenin, avuç içinden daha geniş yüzüne yayılınca, namaza mâni olmuyor.)”

Namazın mekrûhlarını anlatırken buyuruyor ki:

“Namazda elbisesi ve bedeni ile oynamak, karıştırmak, önündeki ufak taşları çevirmek mekrûhtur. Ancak secdeleri yapmaya mâni olacak şekilde ise, bir defaya mahsûs olmak üzere eli ile düzeltebilir. Parmaklarını çıtlatamaz ve ellerini koltuk altlarına sokamaz. Çünkü böyle yapmak elleri sünnet üzere bağlamaya mânidir. Elbisesini giymeyip, başına veya omuzu üzerine asmak, saçlarını başın arka kısmında bağlamak, secdeye inerken elbisesini ve pantolonunu yukarıya doğru çekmek de mekrûhtur. Sağa sola iltifât etmemeli, bakmamalı, köpek oturuşu gibi oturmamalı, lisânı ile ve eli ile selâma cevap vermemelidir, özürsüz olarak bağdaş kurmamalıdır. Yememeli, içmemelidir. Namaz içinde iken abdesti bozulursa, hemen abdest almaya gider. Gelince namazını tamamlar, İmâm ise, cemâatten birini yerine çekerek kendisi abdest almaya gider. Son iki hâlde, namazı tekrar etmek ya’nî baştan kılmak daha evlâdır. Namazda uyuyup ihtilâm olsa, guslünü ve abdestini tazeleyip, namazını tekrar kılmalıdır. Namazda iken deli olsa, bayılsa veya kahkaha ile gülse, abdestini yeniden alıp, namazını tekrar kılmalıdır. Kasden de olsa, unutarak da olsa, namaz içinde iken konuşmak namazı bozar. Son oturuşta teşehhüdü okuduktan sonra, selâmdan önce, abdesti bozulsa abdest alıp selâm verir. Çünkü namazın sonunda selâm vermek vâcibdir ve bu selâm abdestsiz olarak verilemez.”

Misâfir namazı bahsinde buyuruyor ki:

“Bir kimse, senenin kısa günlerinde, insan veya deve yürüyüşü ile üç günde gidilecek yere gitmeği niyet ederek, bulunduğu yerin kenar evlerinin dışına çıkınca misâfir olur. (Âlimlerin hepsi üç günlük yolu, fersah dedikleri, bir saatte gidilen yolun uzunluğu ile bildirdiler. Bir kısmı, üç günlük yol yirmibir fersahtır, dedi. Bir kısmı da, onsekiz, bir kısmı ise, onbeş fersahtır, dedi. Fetvâ, ikinci söze göre, verilmiştir. Âlimlerin bildirdikleri ölçülere göre hesâb edildiğinde bir fersah 5760 metre, bir günlük yol ya’nî 6 fersah, 34,56 km.dir. Üç günlük, ya’nî 18 fersahlık yolun uzunluğu ise, takriben yüzdört (103, 680 m.) kilometre olmaktadır.)

Seferîlik mesafesinde, denizde yürümeye i’tibâr olunmaz. (Denizde, orta rüzgârlı havada giden yelkenlinin hızı esastır.)

Seferi olan kimse, dört rek’at olan farz namazları iki rek’at kılar. (Mest üzerine, üç gün üç gece mesh edebilir. Kurban kesmesi vâcib olmaz. Orucunu tutmayıp sonra kaza etmesi caizdir. Ama rahat ise, orucunu tutmalıdır. Günâh bir iş için sefere çıkan da misâfir olur. Bir beldede onbeş günden fazla kalmağa niyet ederse, orası vatan-ı ikâmeti olur ve farzları tam kılar. Onbeş günden fazla kalmaya niyet etmeyip, yarın çıkarım, yarından sonra çıkarım diye senelerce kalsa yine misâfir olur. Farzları iki kılar.) Misâfir, mukim İmâma uyarsa, onunla beraber dört rek’at kılar. Misâfir mukim olanlara İmâm olursa, ikinci rek’atte oturunca selâm verir. Mukîm olanlar kalkıp iki rek’at daha kılarlar. Misâfir olan kimse, mukim olanlara imâm olursa, namaza başlamadan evvel, “Ben misâfirim, ikinci rek’atte selâm veririm, siz namazı dörde tamamlayınız” demesi müstehabdır. Seferde iken namazı kazaya kalan kimse, mukim olunca bu namazını iki rek’at olarak kaza eder. Mukîm iken kazaya kalmış namazları, misâfir iken kaza etmek isteyen, yine dört rek’at olarak kılar. Mekke, Minâ, Arafat gibi başka başka yerlerde toplam onbeş gün kalmağa niyet eden de mukim olmaz.”

Toprak mahsûllerinin zekâtını anlatırken buyuruyor ki:

“İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki; “Az olsun, çok olsun, odun, kamış ve otlar hâriç, yerden elde edilen mahsûlün, nehir veya yağmur suyu ile sulandığı takdîrde onda birini (veya kıymeti kadar altın veya gümüşü), müslüman fakirlere vermek farzdır ki, buna uşr denir.”

Hayvan gücü ile veya dolap, (motor) ile sulanan yerlerdeki mahsûl elde edilince, uşr olarak, mahsûlün yirmide biri verilir, (ister onda bir, ister yirmide bir olsun, hayvan, tohum, âlet, gübre, ilâç ve işçi masraflarını düşmeden evvel vermek lâzımdır.)”

Yemîn bahsinde buyuruyor ki:

“Yemîn üç türlü olur”

1. Gamûs (günaha ve Cehenneme sokucu) yemîndir. Geçmişdeki birşey için, bile bile yalan söyleyerek, yemîn etmektir. Büyük günahtır. Pişman olunca, tövbe, istiğfar edilir. Keffâret verilmez.

2. Mün’akıde yemînidir, ileride yapacağım veya yapmıyacağım diyerek yalan yere yemîndir. Bu da üç türlü olur. Üçünde de, yemîni bozunca, keffâret vermek lâzımdır. Yemîni bozmadan önce, keffâret verilmez.

3. Lagv (boş yere) yemîndir. Geçmiş birşey için zan ile, yanlış yemîn etmekdir. Bunda, günah da, keffâret de yoktur.

Üç yemînde de, unutarak, zorlanarak yemîn etmek veya yemîni bozmak, bunları bilerek, isteyerek yapmak gibidir.

Yemîn, yalnız Allahü teâlânın isimleri ile olur. Başka şeylerle müslüman yemîni olmaz. Allahü teâlânın isimleri ile yemîn, ya harf ile veya kelime ile olur. İsmin başında (bi, tâ, ve) harflerinden birisi söylenip. İsmin sonu esre okunursa yemîn olur. Vallahi, Billahi, Tallahi gibi. Yemîn etmek âdet hâlini alan ba’zı sıfatları ile de yemîn caizdir. Allahü teâlânın izzeti celâli, kibriyâsı (kudreti veya azameti, rahmeti) için demek gibi. Kur’ân-ı kerîm, Peygamberler (salevâtullahi aleyhim ecmaîn), Kâ’be için diyerek yemîn olmaz. Allah için yemîn ediyorum demek, yemîn olur. Allaha ahd ediyorum, Allaha misâk ediyorum demek yemîn olur. Kasem ediyorum, half ediyorum, yemîn ediyorum veya kasem, hafi, yemîn ederim demek yahut eşhedü demek de yemîn olur. Ahdim olsun, nezrim olsun, yemînim olsun demek yemîn olur.

Eğer bu işi yaparsan yahudi, yahut hıristiyan yahut kâfirsin veya Allahsızsın gibi küfre sebeb olan herşey demek veya bunları ……..olacaksın veya ………..ol diye söylemek, hepsi yemîn olur. Karşısındaki kimse, o işi yapınca, yemîn bozulur. (Bunları yemîn niyeti ile söyledi ise yemîn eden keffâret verir. Eğer karşısındakinin kâfir olmasını isteyerek söyledi ise, yemîn eden kâfir olur. Çünkü, küfre râzı olan kâfir olur. Müslümana kâfir diyen, kasd etmese de kâfir olur. Kendisine kâfir diyene, (Efendim, buyur) gibi cevap veren kâfir olur. Cevap vermemeli veya red etmelidir.)

Eğer bu işi yaparsan, Allahın gadabı ve la’neti sana olsun. Yahut zinâ etmiş ol, (hırsız ol); şarap içmiş ol, faiz yemiş ol demek yemîn değildir.

Yemîn keffâreti için, bir köle azâd eder, yahut, (zekât alması caiz olan, erkek veya kadın) on fakire, (bütün bedeni örtecek kadar) bir kat çamaşır verir veya aç olan on fakire birgün iki defa yemek yedirerek doyurur. (Bir günün ikinci defasında, başkalarını doyurması caiz olmaz. Bunun için, yirmi fakiri sabah doyurursa, onunu akşam da doyurması veya onuna sadaka-i fıtr kadar mal vermesi de lâzım olur. Fakirlerin hepsini aynı günde doyurmak şart değildir. Sonraki günde, evvelki gündekileri veya başkalarını doyurabilir. Bir fakire, on gün, birer takım çamaşır vermek veya her gün iki defa yahut, yirmi gün birer defa doyurmak da olur. On fakire bir kere veya bir fakire on gün, hergün bir kere yarım sa’ buğday veya un veya ekmek, yahut bu değerde kumaş, havlu, mendil, çorap, et, pirinç, çamaşır, terlik, ilâç veya din, fen, ahlâk kitabı gibi başka mal, altın, gümüş vermek de olur. Bir fakire on günlüğü, bir günde verirse, hepsi bir günlük olur. On fakirin herbirine bir günde yüzlerce sa’ verilse, yine bir yemîn keffâreti olur. Ölü için yapılan yemîn keffâretinde de böyledir. Doyurmak ve mal vermek için başkasını vekîl etmek, sonra buna ödemek caizdir.) Bu üçünden birini yapamıyan fakir, üç gün ardarda oruç tutar. (Bu oruçlara gece niyet edilir.) Yemînini bozmadan evvel keffâret verip sonra yemînini bozarsa, bu keffâret sahih olmaz. Tekrar keffâret vermesi icâb eder. Yemîn keffaretini gecikdirmek günahtır.

Namaz kılmamak, babasıyla konuşmamak veya bir kimseyi öldürmek gibi haram işlemek, ibâdet yapmamak için yemîn eden, bozar. Sonra, keffâret verir. Kendi malını haram ederek yemîn etse, haram olmaz. Meselâ, şu elbisem haram olsun ki dese, sözünü bozarsa, elbisesi haram olmaz. Fakat o elbiseyi kullanınca keffâret vermesi lâzım olur.

Bir kimse nezr olunmak şartları bulunan bir şeyi yapmak isteyerek nezr ederse nezr olur. Yapması vâcib olur. (Meselâ, Allah için bir ay oruç tutmak nezrim olsun dese, yahut gayb olan bir şeyi bulursam bir ay oruç nezrim olsun dese ve o şeyi bulsa, oruç tutması vâcib olur. Keffâret vermekle kurtulamaz.

Nezri yapmak istemediği bir şarta bağlarsa, meselâ falancanın çantasını çalarsam bir ay oruç nezrim olsun derse, çalmadan oruç tutar veya yemîn keffâreti verir.)

Yemîn ederken inşâallah derse, yemîn olmaz.

Semâya çıkacağım veya şu taşı altın yapacağım diye yemîn edince, yapmadığı için hânis olup keffâret verir. (Çünkü fen bunu yapamıyor ise de, aklen olmıyacak şey değildirler.)

Nikâh bahsinde buyuruyor ki:

“Hür ve baliğ erkekle kadın, iki şâhid yanında evlenebildikleri gibi, birinin veya ikisinin de vekîlleri bunların nikâhlarını yapabilir. (Vekîlinin müslüman ve akıllı olması lâzımdır.)

Haram ve helâl bahsinde buyuruyor ki:

“İpek giymek erkeklere haram, kadınlara helâldir. (Bir erkek dünyâda haram olan ipeği giyerse, âhırette ipek giymekten mahrûm edilir, İpek ise, Cennet elbisesidir. O hâlde bu günahtan temizlenmedikçe Cennete giremez demektir. Elbisede ve başlıkta dört parmak genişliğinde ipek veya altın şeritlerin bulunması caizdir. Şeritler uzun ve sayıları çok olabilir.)

Kadın ve erkeğin altın ve gümüş kap ile yemesi, içmesi her türlü kullanması tahrîmen mekrûhdur. (Altın ve gümüş kaşık, saat, kalem, abdest ibriği, bıçak, sandalye ve benzeri şeyleri kullanmaları da böyledir.

Altın ve gümüş ibrikteki suyu ele döküp yüzü yıkamak caiz değildir. Mevlidde, gümüş kapdan avuca gül suyu serpip avuca, yüze ve elbiseye sürmek de, böyle caiz değildir.

Kadınların birbirlerine’görünmeleri, erkeklerin erkeklere görünmeleri gibidir. (Müslüman kadınların, gayr-ı müslim ve mürted kadınlara görünmeleri, erkeklere görünmeleri gibi haramdır.)”

Alış-veriş hakkında buyuruyor ki:

“(Bey’, satmak; şirâ, satın almak demektir. Dinde bey’, iki kişinin mallarını râzı olarak, birbirlerine temlik etmeleri, ya’nî seve seve değiştirmelerine denir ki, türkçesi satıştır; Bey’in sahih olması için icâb ve kabûl ve malların karşılıklı verilmesi lâzımdır. (Alıcı ve satıcıdan, râzı olduğunu hangisi önce söylerse, buna icâb denir. İkincisinin sözüne, kabûl denir.) icâb ve kabûl, aldım, sattım şeklinde, mazi ya’nî geçmiş zaman şeklinde olmalıdır. İcâbdan sonra diğeri kabûl etmeden, birisi meclisten ayrılırsa bey’ bozulur. Peşin ve veresiye alış-veriş caizdir. Veresiye mal satılınca, ödeme gününün tesbit edilmesi mutlaka lâzımdır.

(Satılan veya fiat olarak verilen eşyanın birisi veya her ikisi haram olursa bey’ fâsid olur (bozulur). Murdar olmuş et, kan, şarap veya domuzla yapılan alış-veriş böyledir.)

Kabri anlatırken buyuruyor ki:

“Kabir açılırken kıble tarafından, cesedin konması için lahd denilen çukur açılır. Cesed bu çukur kısma koyulduğunda, koyan zât, “Bismillâhi ve alâ milleti Resûlillah” der. Cesedin yüzünü kıbleye çevirir, düğümleri çözer ve kabir üzerine kerpiçleri dizer. Kabrin kiremit ve keresteler ile örtülmesi mekrûhtur. Zarûret olursa caiz olur. Kamışlar ile örtülmesinde beis yoktur. Sonra kabir üzerine toprak örtülür. Kabir tümseklenerek balık sırtı gibi yapılır, su tutacak şekilde dümdüz yapılmaz.

Doğumdan sonra, kendisinde canlı olmak alâmetleri (ağlamak, aksırmak gibi) görülen, ondan sonra ölen çocuk için isim konur, yıkanıp kefenlenir ve cenâze namazı kılınır. Eğer hiçbir canlılık alâmeti görülmemiş ise, ya’nî ölmüş hâlde doğarsa, temiz bir bez parçasına sarılır. Namazı kılınmaz, öylece defnedilir.”

Şehidlik hakkında buyuruyor ki:

“Müşrikler tarafından öldürülen veya muharebe meydanında, kendisinde yara olduğu hâlde ölüsü bulunan kimseler şehîddir. Böyle şehid olanlar yıkanmaz, kefenlenmez. Üzerinde bulunan elbise kefeni olur. Namazı kılınır. Şehidin kanı yıkanmaz. Elbisesi çıkarılmaz. Ancak üzerinde bulunan kürk, mest, pamuklu elbise ve silâhı çıkarılır. Bundan sonra defnolunur. İrtisastan, ya’nî, muharebe ânında yaralanıp, başka yere naklolunduktan veya bir müddet geçtikten sonra vefât eden şehidler yıkanır.”

Vakıf bahsinde buyuruyor ki: “Vakıf sahih olduktan sonra satılması ve başkasına verilmesi caiz değildir. İmâm-ı Ebû Yûsuf’a göre taksim edilmemiş mal ise, ortak da taksimi isterse, taksim edilmesi sahih olur. Vakfeden kimse, şart etsin veya etmesin, vakfedilen malın tamiri o maldan gelen kârla yapılır. Bir kimse, evini, çocuğunun oturması şartı ile vakfetse, evin tamiri oturana âittir. Vakıf mallarının tamiri, içinde oturmağa hakkı olanların malları ile yapılır. Yapamazlarsa, hâkim bunları çıkarır. Vakıf mallarını kiraya verip, ücretleri ile tamir ettirir. Sonra bunlara teslim eder. Eğer ihtiyâç olursa, hâkim, vakıf malının, yıkılmış, harâb olmuş bina ve âletlerini satıp, parası ile yenisini alır veya diğer kısımların tamirini yapar.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 66

2) Târih-i Bağdâd cild-4, sh. 377

3) Vefeyât-ül-a’yân cild-1, sh. 78

4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 4

5) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 233

6) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 280

7) Tabakât-ül-fukahâ sh. 79

8) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 30

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1030

10) Rehber Ansiklopedisi cild-10, sh. 310

DEBBÛSÎ (Kâdı Abdullah bin Ömer el-Buhârî)

Hanefî mezhebi, fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Zeyd olup ismi Abdullah bin Ömer bin Îsâ ed-Debbûsî’dir. Buhârâ’nın meşhûr yedi kadısından biridir. Hılâfiyat ilminin (mukayeseli hukukun) kurucusudur. 430 (m. 1039) yılında vefât etti.

Debbûsî, dört mezhebin fıkhını Ebû Ca’fer bin Abdullah’dan tahsil etmiştir. Mâverâünnehr’in en meşhûr fıkıh âlimlerinden olan Debbûsî, Buhârâ ve Semerkand’da büyük zâtlarla birçok ilmî müzâkerelerde bulunmuştur. Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan Debbûsî hazretlerinin yazdığı eserler, İslâm hukukçularına rehber olmuştur. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1) Kitâb-ül-esrâr fil-usûl vel-fürû’: Fıkıh kitabıdır, özellikle İmâm-ı Şafiî’nin görüşlerini ve delîllerini de zikr eden bu eserin asıl konusu Hanefî fıkhı olmasına rağmen, mukayeseli hukuka önem verilmiştir. El yazması olan bu eser, Süleymâniye Kütüphânesi Murâd Molla-750 ve Selîmağa-279 kısımlarında mevcûttur. 2) Kitâbü takvîm-il-edille fî usûl-il-fıkh: Usûl-i fıkh ilmine dâir bir eserdir. Âtıf Efendi Kütüphânesi, 660/1 ve Süleymâniye Kütüphânesi Lâleli kısmında 690 numarada kayıtlı el yazmaları mevcûttur. 3) El-Emel-ül-aksâ: Tasavvufa dâir bir eserdir. El yazması Süleymâniye Kütüphânesi’nin Lâleli kısmında 1337 numarada ve Şehid Ahmed kısmında 1459/2 numarada ve Atıf Efendi Kütüphânesi 1384 numarada kayıtlıdır. 4) Te’âs-ün-nazar: Mukayeseli hukuk alanında yazılmış ilk eserdir. Debbûsî bu eserinde bir mes’eleyi ele alarak ona dâir birçok fıkıh âlimlerinin görüşlerini belirtir. Yetmişbeş kadar ana kaide açıklanmaktadır.

Debbûsî, Te’sîs-ün-nazar kitabında: Ba’zı fıkhî mes’eleler hakkında mukayeseli olarak yaptığı açıklamalarda diyor ki: İmâm-ı a’zama göre, “Kıble cihetini araştırdıktan ve namaz kıldıktan sonra, kıbleye karşı namaz kılmadığını öğrense, namazı sahîhdir. Namazını iade etmez. İmâm-ı Şafiî’ye göre ise, caiz değildir. Namazını iade eder.”

İmâm-ı a’zama göre: “Yemîn keffâreti olarak, on gün devamla, günde iki defa bir fakirin karnını doyurmak veya fitre miktarı parayı vermekle yemîn keffâreti yerine getirilir.”

İmâmı a’zama göre: “Gusül abdesti alırken ağza su vermek (mazmaza) ve burna su vermek (istinşak) guslün farzlarındandır. İmâm-ı Şafiî’ye göre ise; mazmaza ve istinşak guslün farzlarından değildir. İkisi de sünnettir.”

Kâdı el-İmâm ez-Zâhid Ebû Zeyd Abdullah bin Ömer bin Îsâ ed-Debbûsî hazretlerinin, Kitâb-ül-emed-ül-aksâ adlı eserinin, nefs ile cihad bölümünden seçmeler:

Kitâbü Hikem-ül-asl-il-halk bölümü: Herşeyi yoktan yaratan, zıt şeyleri; kayıtsız, şartsız bir araya getiren ve birbirine zıt olan şeyleri yaratılışa asıl kılan Allahü teâlâya hamd olsun. O, dilediğini yapar. Meâlen “O, yaptığından sorulmaz” (Enbiyâ-23). Fakat kullar yaptıklarından mes’ûldür. Hürmetine âlemleri yarattığı ve Âdemoğlu arasından seçtiği Peygamberi Muhammed aleyhisselâma da salâtü selâm olsun.

Allahü teâlâ, insanı, dört zıt şeyden yarattı. Bu dört şey; sıcak, soğuk, yaş ve kurudur. Bunları; su, toprak, rüzgâr ve ateş ile alâkalı kıldı. Bunlar, birbirinin zıddıdır. Dünyâyı âhıret için bir imtihan yeri olarak yarattı.

Ubûdiyyet bahsi: Her kulun Rabbine hamd etmesi lâzımdır. Çünkü onu yaratıp, yaşatan ve rızık veren Allahü teâlâdır. O’nun Resûlüne de salât okuması lâzımdır. Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun Resûlüne selâm olsun. Ey hidâyet nûrunu kazanmış ve kurtuluşa kavuşan kardeşim! İyi bilki, şüphesiz Allahü teâlâ seni kul olarak yarattı. Kendisini tanıman, O’na boyun eğmen ve itaat etmen husûsunda seni imtihan ediyor. Tâbi tutulduğun imtihanın dört yönü vardır. İki tanesi ubûdiyyet ve ibadettir. Kulluk, senin nefsinin sıfatı, ibâdet ise işinin sıfatıdır. O halde her akıl sahibinin, kendisini yaratan ve ni’metler ihsân eden Rabbini tanıması, O’nun taksimine ve verdiğine râzı olması, kaderine rızâ göstermesi lâzımdır. Râzı olmanın en aşağı derecesi, Rabbinin ni’metlerine, ihsânlarına ve iyiliklerine şükretmekten âciz olduğunu bilmesidir. Bu acizliğini anladıktan sonra da, Rabbinin azameti, yüceliği karşısında boyun eğmelidir.

“Hayat bu hayattır. Bu dünyâdan başka bir dünyâ yoktur” sözü îmân etmiyenlerin sözüdür. Onlar, dünyâyı yeme-içme, bir oyun ve eğlence yeri, hakikî vatan ve ikâmetgâh olarak sandılar. Bu yüzden çocukluk zamanlarını zevkli sefâ ile, gençliklerini oyun ve eğlence ile geçirirler. Bülûğ çağlarına erişince, dünyâyı kendilerine mülk edinirler. Bundan sonra yaptıkları işlerle övünürler. Halbuki dünyâ bu değildir. Bilakis dünyâ; işleriyle, yaldızlariyle insanları cezbedip, peşinde koşturan bir yorgunluk yeri ve içerisinde yaşı yanların menfaatleri için birbiriyle boğuştukları bir savaş meydanıdır. Aslında, dünyâ bir helak yeridir. Kendilerini akıllı sanan ba’zı kimseler, dünyâ için olanca gücü ile Çalışıp, ihlâslı olmağa uğraşır. Fakirliğe ve insanlardan uzak kalmağa sabrederler. Fakat nefsi ona musallat olup, ibâdetlerde yüksek derecelere kavuştuğunu fısıldar. Kendisini Allahü teâlânın yakın- kullarından görüp, ucub hastalığına yakalanır, kendini beğenir. Bu yüzden ibâdetleri, odunun ateşte yandığı gibi yanar. Amelleri meyvelerin dallardan düşmesi gibi düşer. Ucub, riyadan daha kötüdür. Ucub, dünyâ ve âhıret bozukluğuna şâmildir. Ucubdan kurtulmak pek kıymetlidir. Nefs, kendisi için pek yüksek ve üstün hâllerin sahibi olduğunu iddia eder. Onun ne kadar âciz olduğunu ve bütün ni’metlerin Allahü teâlâdan geldiğini bilmekle bu hâlden kurtulmak mümkündür.

Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen “Ey imân edenler! Sadakalarınızı, insanlara gösteriş için malını harcayan; Allaha,âhıret gününe inanmayan kimse gibi, başa kakmak ve eziyet sûretiyle boşa çıkarmayın. Çünkü onun bu gösterişinin hâli, üzerinde az bir toprak bulunan bir kayanın haline benzer ki, ona şiddetli bir yağmur isâbet edince, üzerindeki toprağı temizleyip, kendisini katı bir taş hâlinde bırakır. Onlar (gösteriş için amel edenler) yaptıkları şeyden hiçbir sevâb kazanamazlar. Allahü teâlâ kâfirler topluluğuna hidâyet etmez.” buyurmaktadır. (Bekâra-264).

Ucub sahibi kimsenin, insanlar arasında kıymeti pek düşüktür. Nefsinin yaldızlı vesveselerinin esîri olarak görülür.

Böyle bir kimsenin Rabbi ile durumu nasıl olur?

Şeytan, ateşten olduğunu söyliyerek kendisini büyük gördü. Adem’e (aleyhisselâm) secde etmekten imtina etti. Mel’ûnlardan oldu. Fir’avn da, mülkünde kendisini büyük gördü. Ulûhiyyet iddiasına kalktı. Bütün ailesi ile boğuldu. Karun, ilmi sebebiyle kendisini büyük ve kudretli gördü. Allahü teâlâ, onu ve evini yere batırdı.

Namaz dinin direğidir. Ezan müslümanların şiârını bildirmektedir. Namaz Allahü teâlâya büyük bir yaklaşma vesilesidir. Namazın çok çeşitli yönleri vardır. Namaz ile dünyâdan yüz çevirilir. Çünkü namaz kılan kimse, namaza başladığı zaman, insanlarla ve dünyâ ile alâkasını keser, Allahü teâlâya yönelir. Namaz kılan bir kimse, gerek diliyle ve gerekse a’zâlarıyla, günah olan şeylerden sakınma halindedir. Böyle bir durumda olan kimsenin duâsı makbûldür. Onun kalbi tertemizdir. Bu mertebede olan kimsenin bedeni dünyâda olduğu halde, rûhu âhırete uçar Allahü teâlâ ile beraber olur. Ni’metleri’ Cenneti ve Allahü teâlâdan başka herşeyi unutur.

Namazlar, iki namaz saatleri arasında işlenen küçük günahlara keffârettir. Namazın, Allahü teâlâ katında husûsi bir kıymeti vardır. Ayrıca, her ibâdetin Allahü teâlâ katında bir husûsiyeti vardır. Bu husûsiyete bir başkasıyla ulaşılamaz. Onların sevâblarının ne kadar olduğunu Allahü teâlâ bilir. Kul, Allahü teâlâya tâatta bulununca sevâb kazanır. Bu, Allahü teâlânın ihsânıdır. Bütün bunları zikretmemiz, ibâdet husûsunda tenbel ve gevşek olanları teşvik, gaflet içerisinde olanları ikaz, şaşkın durumda olanlara yol göstermek, hattâ Allahü teâlânın ihsânını belirtmek, göstermek içindir.

Oruç tutan kimse, tabiatında bulunan arzu ve isteklerden uzaklaşır. Zekât veren, mal sevgisi ve arzusundan korunur. Hac eden, nefsinin şehvetinden uzaklaşmış olur. Namaz, dünyâ sevgisinden sıyrılmayı temin eder. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdular. “Kulnamaza yöneldiği zaman, Allahü teâlâ da ona yönelir. Oruç tutarsa, Allahü teâlânın emirlerine karşı gelmekten korunur. Sadaka veren, taşkınlıktan uzak kalır.”

Debbûsî, Mültekıt adlı eserinde, “Vasî bulunduğu yetime, zekât olarak giyecek ve yiyecek vermek caizdir. Çünkü yetim, onun ıyâli, evlâdı gibidir” demektedir.

Debbûsî ( radıyallahü anh ), insanların ebedî saadete kavuşmaları için çok çalışmış, hayatını bunun için vakfetmiştir.

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 109

2) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 184-543

3) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 48

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, 96

5) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 46

6) Tabakât-ül-fukahâ sh. 71

ŞEMS-ÜL-EİMME HULVÂNÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülazîz bin Ahmed bin Nasr el-Hulvânî el-Buhârî’dir. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Şemsüddîn ve Şems-ül-eimme’dir. Daha çok Hulvânî (veya Halvânî) diye anılır. Halvânî, tatlıcı demektir. 456 (m. 1064) senesinde Buhârâ’da vefât etti. Vefât için başka târihler de rivâyet edilmiştir.

Şems-ül-eimme Hulvânî ( radıyallahü anh ), fıkıh ilmini Ebû Ali en-Nesefî’den, hadîs ilmini Muhammed bin Sâlih’den öğrendi. Ayrıca başka âlimlerle de görüşüp, sohbet etti. Kendisinden de; babası Muhammed Ali, Şems-ül-eimme Serahsî, Ebü’l-Fadl-ı Zernicerî ve başka zâtlar ilim öğrendiler. Buhârâ’da, o zamanda bulunan âlimlerin İmâmı, en yükseği idi. Ömrünün sonuna doğru Keş şehrine gittiği ve orada vefât edip sonra Buhârâ’ya nakledildiği de rivâyet edilmektedir. Şems-ül-eimme Hulvânî ( radıyallahü anh ), fıkıhdan başka hadîs ve diğer ilimlerde de derin âlim idi.

Yedi tabaka olan fıkıh âlimlerini, Kemâl Paşazâde Ebû Süleymân efendi, Vakfunniyyât kitabında anlatırken, “Üçüncü tabakada olan âlimler, mes’elelerde müctehid olanlardır. Bunlar, mezheb reîsinin bildirmediği mes’eleler için, mezhebin usûl ve kaidelerine göre ahkâm çıkarırlarsa da, mezheb imamına uygun çıkarmaları şarttır. Tahâvî (238-321 Mısır’da), Hassâf Ahmed bin Ömer (261 Bağdad’da), Abdullah bin Hüseyn Kerhî (340), Şems-ül-eimme Hulvânî (456) Buhârâ’da; Şems-ül-eimme Serahsî (483), Fahr-ül-İslâm Ali bin Muhammed Rezdevi (400-482 Semerkand’da), Kâdıhân Hasen bin Mensûr Fergânî (592) ve benzerleri gibi…” buyurmaktadır.

Şems-ül-eimme Hulvânî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:

“Misâfire uyan mukim kimse, İmâm ikinci rek’atde selâm verince, kalkıp iki rek’at daha kılarken, yalnız başına kıldığı bu üçüncü ve dördüncü rek’atlarda Fâtiha okumalıdır.”

“Hayvan üzerinde kıbleye karşı durup, namazda iken, hayvan kıbleden dönerse, farz namaz kabûl olmaz. Bir rükn kadar kıbleden ayrılmamalıdır.”

“Elinde emânet bulunan kimse, emânet sahibi ölürse, emâneti vârislerine verir. Vârisleri yoksa, Beyt-ül-mâl’a verir. Beyt-ül-mâl’a verince zayi olacak ise, kendi kullanır veya Beyt-ül-mâl’dan nasîbi olanlara verir.”

“Ezana dil ile değil, ayak ile icabet etmelidir. Dil ile icabet edip mescide gitmeyen, namaza icabet etmiş olmaz.”

“Ramazan ayının başlaması, hilâlin görülmesi ile olur. Hilâlin doğması ile başlamaz. Hesâb, hilâlin doğduğu geceyi bildirdiği için, Ramazân-ı şerîf ayının başlaması hesâb ile anlaşılmaz, iki âdil şahidin şehâdet etmesi-ile veya kadılık yapanın hüküm vermesi ile bir yerde Ramazan başlayınca, dünyânın her yerinde oruca başlamak lâzım olur. Hac, kurban ve namaz vaktleri böyle değildir. Bunlar, vaktlerinin bir yerde ma’lûm olması ile, başka yerlerde de öyle olmaları lâzım gelmez.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 243

2) El-A’lâm cild-4, sh. 13

3) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 587

4) Tabakât-ı Taşköprü zâde sh. 70

5) Fevâid-ül-behiyye sh. 95

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1073

7) İslâm Ahlâkı sh. 438

FAHR-ÜL-İSLÂM PEZDEVÎ (Ali bin Muhammed)

Mâverâünnehr’de yetişen Hanefî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Hüseyn bin Abdülkerîm bin Mûsâ bin Îsâ bin Mücâhid en-Nesefî el-Pezdevî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. “Fahr-ül-İslâm” lakabı ile meşhûr oldu. 400 (m. 1009) yılları civarında İran’ın Pezde (veya Bezde) şehrinde doğup yetiştiği için, “Pezdevî” nisbetiyle meşhûr olmuştur. Pezde, Nesef’ten 6 fersah (34,1 km.) uzakta müstahkem bir kaledir. Kale adı, yanında kurulan şehrin de ismi olmuştur. Babası Muhammed, Semerkand ve Buhârâ’da kadılık (hâkimlik) vazîfesinde bulunmuş, daha sonra bu vazîfeden ayrıldığında Pezde’ye gidip oraya yerleşmişti. Kardeşi Muhammed bin Muhammed el-Pezdevî de, Mâverâünnehr’de Hanefî âlimlerinin en büyüklerinden olup, “Sadr-ül-İslâm” lakabı ile meşhûr oldu. Onun kitapları kolay anlaşıldığı için, “Ebü’l-Yüsr” diye künyelenmiştir. Fahr-ül-İslâm Pezdevî de, kitaplarının zor anlaşılması sebebiyle “Ebü’l-Usr” künyesi ile meşhûr oldu. Birçok eser yazdı. 482 (m. 1089) senesi Receb ayının beşinde Keşş denilen yerde vefât etti. Cenâzesi Semerkand’a götürülüp defnedildi.

Fahr-ül-İslâm Pezdevî, Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerindendir. Hanefî fıkhının fürû’ ve usûl bilgilerinde zamanındaki âlimlerin İmâmı, en büyüğü idi. Çok sayıda mu’teber kitapları vardır. Çeşitli ilimleri de kendinde toplamıştı. Hele usûl-ı fıkha dâir yazdığı ve “Usûl-i Pezdevî” adıyle  bilinen çok kıymetli bir kitabı, bütün İslâm ülkelerinde mu’teber, mu’temed bir eser olup, bir güneş gibi açık ve nûr saçmaktadır. Kâsım bin Kutlubega, “Tabakât-ı Hanefîye” ismindeki eserinde diyor ki, “Ben, bu kitapdaki hadîs-i şerîfleri tahric eyledim. Benden önce onunla kimse meşgûl olmamıştı. Ebü’l-Meâlî Muhammed bin Nâsr-ı Hatîb, ondan hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir.” Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerinde de meşhûr ve mu’teber olan kitapları vardır.

Kardeşi Ebü’l-Yüsr Muhammed bin Muhammed el-Pezdevî de, Hanefî fıkhının usûl ve fürû’ bilgilerinde büyük bir âlimdi. O, Ebû Ya’kûb Yûsuf bin Muhammed en-Nişabûrî’den ilim. Öğrenip yetişti. Semerkand’da kadılık (hâkimlik) yaptı. Zamanındaki âlimlerin İmâmı, en büyüğü idi. Ona, şarktaki ve garbtaki her memleketten ilim öğrenmeye gelirlerdi. “Ebü’l-Yüsr” diye meşhûr olmasının sebebi, kitaplarında yüsr’e, ya’nî kolay anlaşılmaya çok dikkat etmesiydi. Ömer bin Muhammed en-Nesefî, “Kitâb-ül-kand” adındaki eserinde; “Ebü’l-Yüsr Pezdevî, Mâverâünnehr’de eshâbımızın, ya’nî Hanefî âlimlerinin şeyhi idi. İmâmların İmâmı idi. Kayıtsız şartsız İmâm olduğu kabûl edilmişti. Doğudakilerin ve batıdakilerin sığınağı oldu. Bütün talebenin maksûdu idi. Gelip derslerinde bulunmak, istifâde etmek arzusunda idiler. Fıkıh ilminin usûl ve fürû’ mes’elelerine âit tasnifleri ve kitapları ile cihan aydınlanmış, şereflenmiş idi. 493 (m. 1099) senesi Receb ayında Buhârâ’da vefât etti. Sem’ânî de onun, 421 (m. 1030) yılında doğduğunu bildirmektedir.

Fahr-ül-İslâm Pezdevî, mezhebini ezbere bilmekte darb-ı mesel olmuştu. Onun bu büyüklüğü herkes tarafından bilinmekte ve her zaman konuşulmakta idi. Sem’ânî diyor ki, “O, Mâverâünnehr’in fakîhi, imamların ve en büyük âlimlerin üstadı, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin mezhebinin kuvvetli ve büyük sâliki idi.” Mâverâünnehr’in en büyük fakîhlerinden olan Şems-ül-eimme Muhammed bin Sehl es-Serahsî ile aynı asırda yaşamış ve Abdülazîz bin Ahmed el-Halvânî tarafından idâre edilen medresede İmâm-ı Serahsî’ye arkadaşlık etmişti. Ayrıca o, hadîs ilmini de tahsil edip, birçok hadîs-i şerîf rivâyetinde bulunmuştur. Arkadaşı olan Semerkand hatîbi Ebü’l-Meâlî Muhammed bin Nasr bin Mensûr el-Moydânî ve kendi oğlu Kâdı Ebû Sabit el-Pezdevî, ondan rivâyette bulunmuşlardır. Bir ara Semerkand’a gitmiş ve orada ders okutmuştur.

Başlıca eserleri şunlardır:

1. Kenz-ül-vüsûl ilâ ma’rifet-il-usûl: “Usûl-i Pezdevî” adı ile bilinen ve usûl-i fıkıh ilminde en mu’teber ve bütün âlimler tarafından i’timâd edilen kıymetli bir eserdir. Usûl-i fıkıh, İslâm dîninin fürû’a ya’nî amelî yönüne âit hükümlerini, Kitab (Kur’ân-ı kerîm), Sünnet, İcmâ’i Ümmet ve Kıyâs-ı fukahâ adı verilen, dinde dört sağlam delîlden istinbât (çıkarmak), yollarını bildiren bir ilimdir. Bu ilmin faydası, hükümleri doğru olarak çıkarmaktır. Bu konuda çok kıymetli kitaplar yazılmıştır, bunlardan biri de, Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin kitabıdır. Osmanlı Devleti zamanında medreselerde çok okutulan ve önem verilen bu kitab, teferruatlı ve i’câzın mükemmel bir örneği sayılan bir usûl-i fıkıh kitabıdır. Matbû bir eserdir. Diğer eserleri matbû değildir.

Fahr-ül-İslâm’ın “Usûl”ünün çok şerhleri yapılmıştır. En güzeli ve en meşhûru Abdülazîz Ahmed bin Muhammed el-Buhârînin “Keşf’ adındaki şerhidir. Bir şerhi de, Ahseykesî’nin “Tahkîk” adındaki kitabıdır. Şeyh Ekmelüddîn’in de “Takrir” adında bir şerhi vardır. “Câmî” kitabının sahibi diyor ki: Ben, Pezdevî Usûlünü, Buhârî’nin “Keşf ve Haddâd ve Cûnfûrî şerhleri ile beraber mütâlâa ettim. O, nefis ve âlimlerin i’timâd ettiği kıymetli bir eserdir.

2. El-Mebsût Onbir cildlik bir fıkıh kitabıdır.

3. Tefsir-ül-Kur’ân: Herbiri Kur’ân-ı kerîm kalınlığında, yüzyirmi cild olan bu eserin bir nüshasına rastlanamamıştır. Bugüne kadar ele geçmemiştir.

4. Şerh-i Câmi-i kebîr ve Câmi-i sagîr Usûl ilmine âit olan iki kıymetli eserdir. Bize kadar gelemiyen eserlerindendir. İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin, Hanefî fıkhını anlatan kitaplarının şerhidir.

5. Ginâ-ül-fukahâ: Fıkıh ilmine dâir olup, bugün bir nüshasına rastlanamamıştır. Kaynaklarda zikredilmektedir.

6. Er-Risâle fî kırâat-il-musallî,

7. Zellet-ül-Kârî,

8. Ez-Ziyâdât Fıkıh ilminin fürû’ mes’elelerini anlatan bir eserdir. Bu eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi’nde (Fâtih, No: 1665) ile kayıtlıdır.

9. Ziyâdât-üz-ziyâdât “Ziyâdât” kitabının sonunda vardır.

10. Şerh-ül-hidâye: “Hidâye” adındaki fıkıh kitabının nikâh babına kadar olan kısmının şerhini içine alan bir eserdir.

Fahr-ül-İslâm Pezdevî, fıkıh usûlüne dâir yazdığı kitapta buyuruyor ki:

“İlim iki kısımdır: Birincisi; tevhîd ve sıfat ilmi. Diğeri de; fıkıh, şerîatler ve ahkâm ilmidir. Birinci kısımda asıl olan, Kitab ve Sünnete yapışmak, nefsin arzularından, isteklerinden ve bid’atlerden uzaklaşıp, Ehl-i sünnet vel-cemâat yolunda bulunmaktır ki, Eshâb-ı Kirâm ve Tabiîn bu yol üzerinde idiler; Selef-i Sâlihîn bu yol üzere yürüdüler. Bu yol, din büyüklerinin üzerinde bulunduğu yoldur. Selefimiz ki, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf, İmâm-ı Muhammed Şeybânî ve onların mezhebine tâbi olan âlimlerin hepsi bu yol üzere idiler. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, bu yolun akaidi. (inanılması gereken akideleri, îmân esasları) ile alâkalı olarak “El-Fıkh-ül-ekber” kitabını yazdı. Burada hak olan, doğru, gerçek olan i’tikâdı, îmânı bildirdi.

Allahın Peygamberinin ve O’nun Eshâbının yolunu kitaplara geçiren, değiştirilmekten ve bozulmaktan koruyan Ehl-i sünnet âlimleridir. Ehl-i sünnetin reîsi ve kurucusu, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’man bin Sâbit’tir.

Şer’î ilimlerin kaynağı Kitab, Sünnet, İcmâ’ ve bunlardan istinbât olunan (çıkarılan) Kıyâs’tır.

Kitab: Allahü teâlâ tarafından, Cebrâil isminde bir melek vâsıtasıyle Muhammed aleyhisselâma Kureyş kabilesinin lügatı, dili ile vahyedilen Kur’ân-ı kerîmdir. Kur’ân-ı kerîmin kelimeleri Arabcadır. Fakat bu kelimeleri yan yana dizen Allahü teâlâdır. Bu Arabî kelimeler, Allahü teâlâ tarafından dizilmiş olarak âyet hâline gelmiştir. Cebrâil aleyhisselâm, bu âyetleri, bu kelimelerle ve bu harflerle okumuş, Muhammed aleyhisselâm da mübârek kulakları ile işiterek, ezberlemiş ve hemen Eshâbına okumuştur. Kur’ân-ı kerîmin tamâmı mushaflara yazılmış ve Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) yanlışsız olarak tevâtür yolu ile nakledilmiştir.

Sünnet: Dinde ta’kib edilen yola denir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendiliğinden yaptığı ve kaçındığı şeylerdir. Resûlullahın sözleri, yaptıkları ve başkalarının yaptığını görüp beğendiği için men etmediği, yasak olduğunu bildirmediği şeylerdir. Kavli, fiili ve takriri sünnet olmak üzere üçe ayrılır. Sünnet, farz ve vâcib emirlerden sonra, müslümanlardan edası, yapılması istenenlerdir. Peygamberimizin sözlerine “Hadîs-i şerîf denir. Dinde, Kur’ân-ı kerîmden sonra en kuvvetli senet, vesîka hadîs-i şerîflerdir. (Sünnet kelimesinin dînimizde üç ma’nâsı vardır. Kitab ve sünnet birlikte söylenince; kitab, Kur’ân-ı kerîm, sünnet de hadîs-i şerîfler demektir. Farz ve sünnet denilince; farz, Allahü teâlânın emirleri, sünnet ise, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünneti ya’nî emirleri demektir. Sünnet kelimesi yalnız olarak söylenince bütün ahkâm-ı İslâmiyye demektir.)

İcma’: Her asırdaki adâlet ve ictihâd sahibi âlimlerin bir mes’elede sözbirliği ile olur. İcma’ huccettir, delîldir. İcma’ mes’elesinde, âlimlerin çokluğu veya azlığı önemli değildir. İcmâ’, derece derecedir. En kuvvetli icmâ’, Eshâb-ı Kirâmın icmâ’ıdır. Çünkü onda hilâf yoktur.

Kıyâs: Dinde açıkça emir veya yasak edilmemiş işlerin hükümlerini, Kur’ân-ı kerîmde, hadîs-i şerîflerde ve icmâ’-i ümmette açıkça bildirilen hükümlere benzeterek çıkarmaya denir. Bu kıyâsı, benzetmeyi yaparak, açıkça emir veya yasak edilmemiş işleri, açıkça bildirilenlere benzetilmelerini, Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde derin âlimlere emretmektedir. Bu benzetmeyi yapabilecek âlimlere “Müctehid” denir.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 192

2) Fevâid-ül-behiyye sh. 124, 125

3) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 184

4) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprülüzâde) sh. 85, 86

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 578, 1005

SERAHSÎ

İslâm âlimlerinin meşhûrlarından. Hanefî mezhebinde büyük fıkıh âlimidir. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Ebî Sehl Serahsî’dir. Künyesi Ebû Bekr, lakabı Şems-ül-eimme’dir. Türkistan’da yetişen İslâm âlimlerinden olup, 400 (m. 1010) senesinde Serahs’da doğdu. 483 (m. 1090)’de vefât etti. Serahs şehrine izafeten Serahsî denildi. Serahs şehri, Türkmenistan’da Meşhed ile Merv arasında eski bir şehir olup, bugün İran-Rus sınırı üzerindedir.

Ebû Bekr Serahsî, tahsilini Buhârâ’da yaptı. Fıkıh ilmini, zamanının en meşhûr âlimlerinden olan Şems-ül-eimme Ebû Muhammed Abdülazîz bin Ahmed Hulvânî’den öğrendi. Uzun yıllar bu hocasının derslerine devam edip, fıkıh ilminde çok iyi yetişti. Bu zâttan başka, diğer âlimlerden de ders aldı. Devletler hukuku husûsunda âlim ve bu husûsta İmam-ı Muhammed Şeybâni tarafından yazılan eserlerde mütehassıs olan Ebü’l-Hasen Ali bin Muhammed bin Hüseyn’den ve Ebû Hafs Ömer bin Mensûr el-Bezzar’dan ders almıştır.

Serahsî’nin en başta gelen hocası Şems-ül-eimme Hulvânî, Buhârâ’da meşhûr Hanefî mezhebi âlimlerinden idi. İlmiyle, yaşayışıyla, talebe yetiştirmesi ile insanlığa çok hizmet eden bu hocasından sonra onun yerine geçti, ilimdeki üstünlüğünden dolayı Serahsî’ye de Şems-ül-eimme (âlimlerin, imamların güneşi) lakabı verilmiştir. Zamanının meşhûr âlimlerinden olan Serahsî’den de Burhân-ül-eimme Abdülazîz bin Ömer bin Mâze, Mahmûd bin Abdülazîz özcendî, Rüknüddîn Mes’ûd bin Hasen, Osman bin Ali bin Muhammed Beykendî fıkıh ilmini öğrenmişlerdir.

Serahsî hazretleri, kelâm ve münâzara ilminde de âlim olup, çok ibâdet eden zâhid bir zât idi. Ömrü hep ilim öğrenmek, öğretmek ve dîne hizmet etmekle geçmiştir. Bu husûsta çok sıkıntılara katlanmış ve pek mükemmel eserler yazmıştır. Osmanlı Şeyh-ül-İslâmı Kemâl Paşazâde, Serahsî’nin müctehid fil-mezheb tabakasından (Mezhebde müctehid) olduğunu bildirmiştir.

Serahsî’nin hayâtında önemli ve sıkıntılı bir dönem olmuştur. Bu dönem, on seneden fazla süren hapislik hayâtıdır. Zamanın hakanına nasihat kabilinden söylediği sözler sebebiyle hapse atıldı. Atıldığı hapishânede bir kuyuya kapatıldı. Uzun müddet, hapsedildiği kuyuda bırakıldı. Zemininde oda gibi küçük bir yer bulunan kuyu içinde, hapis iken de ilmî çalışmalarını sürdürdü. Yanında hiçbir kitap yok idi. Fakat o, onikibin cüz kitabı ezberlemişti. Talebelerine, bu kuyuda iken ders verdi. Talebeleri kuyunun başına toplanır, o da aşağıdan onlara ders verirdi. Otuz cildlik “Mebsût” adlı meşhûr eserini, bu hapisliği sırasında, kuyunun içinden dışarıda bulunan talebelerine söylemek sûretiyle yazdırmıştır. Bu kitabı yazdırırken hiçbir kaynağa müracaat etmemiş, hep daha önce öğrenmiş ve ezberlemiş olduğu bilgilere dayanarak yazdırmıştır.

Serahsî hazretleri bir defasında, hapis bulunduğu kuyunun başına gelen talebelerine ders verirken, o gün talebelerinden birinin gelmediğini farkedip sorar, arkadaşlarından biri; “Abdest almaya gitti. Ben de gidecektim, hava soğuk olduğu için abdest almaya gitmekten vaz geçtim” dedi. Bunun üzerine Serahsî hazretleri şöyle dedi: “Allahü teâlâ seni affetsin. Bu kadar soğuk sebebiyle abdest almaktan vazgeçilir mi? Hâlâ hatırımdadır, ben Buhârâ’da talebe iken, birgün ishale tutulmuş, acı çekiyordum. Günde kırk defa kadar helaya gitmeye mecbûr kalıyordum. Her defasında abdesti tazelemek için ırmağa gidiyordum, öyle soğuk idi ki, odama geldiğimde mürekkebi donmuş buluyordum. Sonra mürekkeb kabını bir müddet göğsüme sürüyordum ve göğsümün harareti onu eritince, notlarımı yazmaya devam ediyordum” buyurmuştur.

Hapisliğinin son aylarında, memleket iç savaşlar ile karışmıştı. Tam bu sıralarda, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin devletler umûmî hukuku ile ilgili Siyer-i kebir adlı eserini şerh etmeye başladı. Bu kitabı, devletler hukuku sahasında ilk yazılan eserdir. 480 (m. 1087) senesi 20 Rebî’ül-evvel’de hapisten çıkarıldı. Hapisten çıkarıldıktan bir müddet sonra Fergana’ya gitti. Fergana Emîri, Emîr Hasen kendisini büyük bir memnuniyetle kabûl edip, izzet ve ikramda bulundu. Onu ve talebelerini kendi sarayına alıp, orada çalışmalarını istedi. Bundan sonrada daha önce hapiste iken başlamış olduğu eserleri ve diğer eserlerini yazdırdı, ömrünün son yıllarını Fergana’da geçiren Serahsî hazretleri, orada da âlimler ve halk tarafından çok sevilmiş, önemli mes’eleler için müracaat kaynağı olmuştur.

Eserleri:

1. Kitâb-ül-mebsût: 30 ciltlik meşhûr eseridir. 15 cild ve 10 cild hâlinde iki ayrı baskısı vardır.

Fıkıh ilmine dâirdir. Allâme Tarsûsî, “Serahsî’nîn Mebsût’u öyle bir kitabdır ki, onun muhalifi ile amel edilmez. Ancak ona güvenilir ve onunla fetvâ verilir” demiştir.

2. Eşrât-üs-saât; bu eserini talebeliği sırasında hocası Şems-ül-eimme Hulvânî’nin kıyâmet alâmetleri ile ilgili dersleri sırasında tuttuğu notlardan yazmıştır.

3. Şerhi Ziyâdât-üz-ziyâdât

4. Şerhi Câmi’-ül-kebîr

5. Şerhi Câmi’-üs-sagîr

6. Şerh-ül-muhtasar fil-fıkh

7. Şerhi Siyer-i kebir; İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin Siyer-i kebir adındaki meşhûr eserine yazdığı şerhidir.

Bunu Antepli Muhammed Munîb efendi Türkçeye tercüme etmiş ve 1241’de basılmış olup, cihâda âit ince bilgileri ihtivâ eden büyük bir kitaptır.

8. Muhtasar-ı Tahâvî şerhi

9. Şerhi kitâb-ün-nafakât

10. Şerhi Edeb-ül-kâdî

11. Fevâid-ül-fıkhıyye ve kitâb-ül-hayz Şems-ül-eimme Serahsî hazretleri buyurdu ki: Emr-i ma’rûf (iyiliği emretmek) mutlaka gereklidir. Çünkü münkerden (kötülüklerden) sakınmak, muhakkak lâzımdır. Emr-i ma’rûf da böyledir. Birini terkedince (nehy-i münkeri), diğerini (emr-i ma’rûfu) terk etmek gerekmez.”

Şems-ül-eimme Serahsî hazretlerinin, fıkıh usûlüne dâir yazdığı iki cildlik usûl kitabının mukaddimesinden bir bölümün tercümesi şöyledir: “Bize nübüvvet mirasından bahşeden Rabbimize hamd ederiz. Ve O’na şükürler olsun ki, bize doğru, i’tikâda (Ehl-i sünnet i’tikâdına) sâhib olmayı ihsân etti. Bu doğru itikâd herşeyden kıymetli ve kazanılan şeylerin en üstünüdür. Bu i’tikâda sâhib olmak, dünyâda üstün ve kıymetli olan ne varsa, onların hepsinden kat kat kıymetli ve üstündür. Kim bu doğru i’tikâda sâhib olursa, bütün şerefleri ve üstünlükleri toplamış olur. Kim bundan mahrûm olursa, bütün hayırları ve üstünlükleri kendinde toplayan şeyden mahrûm olur. Zayıflar bu doğru i’tikâd ile kuvvetli olur. Şerefler onunla artar. Fakirler onunla zengin olur. Hakîr olanlar, onunla yükselir. Allahü teâlânın rızâsına bu doğru i’tikâdla (Ehl-i sünnet i’tikâdıyla) kavuşulur. Cennet kapıları bu i’tikâda sahip olmakla açılır. Dünyâda ve âhırette üstünlük onunladır. Peygamberler bunun için gönderilmiş olup, onların sonuncusu Seyyid-il-mürselîn İmâm-ül-müttekîn Muhammed sallallahü aleyhi ve alâ âlihittayyibîndir.

Bütün âlimlere göre, doğru i’tikâda sâhib olduktan sonra işlerin en faziletlisi ve en şereflisi, dinde İmâm olan müctehid âlimlere (mezheb imamlarına) uymaktır. Onlar hükümlerin anlaşılması için pekçok çalışanlardır. Helâli ve haramı bilmek, anlamak, ancak onlara uymakla mümkün olur. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Kime ki hikmet verilmişse, muhakkak ona çok hayır verilmiştir” (Bekâra-269) buyurdu. İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) ve diğer müfessirler, bu âyet-i kerîmedeki “hikmet” kelimesini, fıkıh ilmi mânasınadır diye tefsîr etmişlerdir. Meâlen “Ey Resûlüm! insanları Kur’ânla, güzel söz (hikmet) ve nasîhatla Rabbinin yoluna (İslama) da’vet et!”. (Nahl-125) buyurulan âyet-i kerîmedeki hikmetten murâd da, fıkıh ilminin ve dinin güzelliklerinin beyânı ma’nâsınadır. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ bir kuluna iyilik etmek isterse, onu dinde fakîh yapar” ve “Câhiliyye devrinde hayırlınız, fıkıh ilmini öğrendiği zaman İslâmiyette de hayırlıdır” buyurdu. Yine Allahü teâlâ bir âyet-i kerîmede, Eshâb-ı Kirâm için meâlen; “Her kabileden büyük bir kısım savaşa gitmeli, onlardan bir kısmı da din ilimlerini öğrenmek ve kabileleri savaştan kendilerine döndüğü zaman, onları Allahın azâbı ile korkutmak için geri kalmalıdır. Olur ki, Allahın azâbından sakınırlar” (Tevbe-122) buyurdu. Peygamberimiz de ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte; “Dinde fıkıh ilmi(öğrenmek) kadar kıymetli bir ibâdet yoktur. Şeytana karşı bir fakîh, bin âbidden (ibâdet edenden) daha kuvvetlidir” buyurdu.

Fıkıh ilmi çok faziletlidir. Şu kadar var ki, fıkıh ilmi üç şey ile tamâm olur. Biri, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bilmek, ikincisi, bu bilginin çok sağlam bilinmesidir. Bu da nasslara, dînin kaynaklarına, ma’nâlarıyla birlikte tam olarak vâkıf olmakla mümkündür. Üçüncüsü bildikleriyle amel etmektir. Maksadın tam hâsıl olması, fıkıh ilmine gerçekten sahip olmak, ancak bilinen bu fıkıh ilmiyle amel etmekle mümkün olur. Kim din bilgilerini iyi anlamadan ezberlerse, o anlamayıp rivâyet edenlerdendir. Kim iyi öğrenir de, öğrendikleriyle amel etmezse, o da bir bakımdan fakîhdir, bir bakımdan değildir. Fakat tam öğrenip, anlayan ve bununla amel edenler, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfte; “Şeytana karşı bin âbidden daha kuvvetlidir” buyurduğu fıkıh âlimlerindendir. İşte bu vasıf, Mezheb imamlarımızdan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin ve talebeleri İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed’in (ve diğer mezheb imamlarının) vasfıdır. Onların böyle olduğunu, onların sözlerini ve hâllerini dikkatle ve insafla düşünenler açıkça anlarlar, işte bu husûs, beni o büyüklerin yazdığı kitapları şerhetmeye, açıklamaya şevketti… Böylece onlara tâbi olup, onlara benzemeyi istedim, işlerin en hayırlısı (onlara) tâbi olmaktır. En şerli iş ise, bid’at çıkarmak ve bid’at işlemektir.

Muvaffakiyet Allahü teâlâdandır. O’na tevekkül ederim. O’na yalvarırım, O’nun dînine sarılırım, O’na boyun eğerim, O’nun güç vermesiyle kuvvet bulurum. Kim O’nun dinine uyarsa, hayırlara ve saadete kavuşur.”

İmâm-ı Serahsî, “Mebsût” adlı eserinin mukaddimesinde buyuruyor ki:

“Fıkıh ilmini tasnif ve kollarına ilk defa ayıran, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve etrâfında toplanan eshâbıdır. Talebelerinden İmâm-ı Ebû Yûsuf ahbâr ilminde en önde gelen idi. Talebesi Hasen bin Ziyâd el-Lü’ lûî de suâl ve tefri’ ilminde en önde gelen idi. İmâm-ı Züfer ve diğer talebelerinin herbiri, bir ilim dalında en önde gelen idi.

İmâm-ı a’zam’ hazretleri Eshâb-ı Kirâmın devrinde doğmuş ve Ebü’t-Tufeyl Âmir bin Vasile, Enes bin Mâlik, Abdullah bin Hayr Zebîdî’yi (r.anhüm) görmüş idi. Tabiîn zamanında yetişti ve tahsil gördü, fıkıh öğrendi, fetvâ verdi. Resûlullah efendimiz buyurdu ki; “Ümmetimin en hayırlı, en üstünleri, zamanında bulunanlardır. Onlardan sonra, en hayırlıları, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra en hayırlıları, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra, öyle insanlar gelir ki, istenmeden şâhidlik ederler ve emîn olmazlar. Hâin olurlar. Adaklarını yerine getirmezler. Keyflerine, şehvetlerine düşkün olurlar.”

Fıkıh ilminin dörtte üçü İmâm-ı a’zama âit olup, kalan dörtte biri ise bütün insanlara âittir. Bu nasıl olur? diye soran birine, İbn-i Süreyc şöyle cevap verir: “Fıkıh, suâl ve cevaptan ibârettir. Suâl sormayı ilk defa o va’z ettiğine göre, ilmin yarısını böylece uhdesine aldı. Geri kalan cevapların yarısını isâbet ettikleri, kalan yarısını da isâbet etmedikleri olarak alırsak, fıkıh ilminin dörtte üçü ona âit olur.”

İmâm-ı a’zamın tedvin etmiş olduğu bu fıkıh ilmini, fıkıh kitablarına geçiren İmâm-ı Muhammed Şeybânî olmuş ve “Mebsût” adlı eserini Hâkim-i Şehîd kısaltmıştır.

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 158, 159

2) Cevâhir-ül-mudiyye v. 119, a-b

3) Tabakât-ül-fukahâ (Taşköprüzâde). sh. 75, 76

4) Usûl-ü Serahsi sh. 4, 5, 9, 10, 11

5) Arabca Siyer-i kebir mukaddimesi ve metni

6) Tâc-üt-terâcim v. 165, a

7) Kâmûs-ül-a’lâm, cild-4, sh. 2550

8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 267

9) El-A’lâm cild-5, sh. 315

10) Mebsût

 


.12. ASIR ÂLİMLERİ

 

ÖMER NESEFÎ

Hadîs ve kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Necmüddîn Ebû Hafs Ömer bin Muhammed’dir. 461 (m. 1069)’de İran’ın Fâris vilâyetindeki Nesef kasabasında doğdu. Hanefî mezhebinde İmâm idi. Kelâm, tefsîr, hadîs, fıkıh, nahiv âlimi olup hafız idi. Fıkıh ilmini, Sadr-ül-İslâm Ebû Yüsr Muhammed Pezdevî’den aldı. O da Ya’kûb Yûsuf-i Seyyârî’den, o da İbn-i Sema’a ile İmâm-ı Ebû Yûsuf’a ulaşır. Diğer ilimleri de pekçok âlimlerden öğrendi. İlminin çokluğu ve cinlere de fetvâ vermesinden dolayı, kendisine “Müftî-yüs-sekaleyn” ünvanı verildi. Zekâsı ve hafızası çok kuvvetli idi. Kendisinden, oğlu Mecd-i Nesefî, Ebü’l-Leys Ahmed fıkıh ilmini öğrendi. Ebû Bekr Ahmed Belhî, Burhâneddîn Mergınânî de Ömer Nesefî’den ilim tahsil edenlerdendir. İnsanların kurtuluşa, saadete kavuşması için çok uğraşmış, yüze yakın eser yazmıştır. Bunların en meşhûrları “Akâid-i Nesefî”, “Zâhire” “Tefsîr-i Teysir”, “Erba’în-i Selmânî”, “Târih-i Buhârâ”, “Kitâb-ül-meşârî”, “Kitâb-ül-Kand fî ulemâ-i Semerkand”dır. 537 (m. 1142)’de Semerkand’da vefât etti.

 

Ömer Nesefî, alış-veriş ilminin ehemmiyetini kitaplarında şöyle bildirmektedir: Dînini iyi öğrenen bir müslüman, haram işlemeden ve faiz felâketine düşmeden, her çeşit ticâreti yaparak helâl mal kazanır. Helâl ve bereketli kazancı ile millete ve memlekete çok faydalı olur. İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) talebesi İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ye sordular, “Efendim! Mütehassıs olduğunuz tasavvuf bilgisinde bir kitap yazdınız mı?” Cevap olarak buyurdu ki: “Zühd ve takvâ, dünyâya meyl etmemek, haram ve şüphelilerden kaçmak; ancak bütün işlerde dînin emirlerini yapıp, yasaklarından kaçınmakla, doğru bir alış-veriş, bâtıl, fâsid ve mekrûh sözleşmelerden sakınmakla elde edilebilir. Bunlar da, fıkıh kitaplarından öğrenilir. Alış-veriş ve başka sözleşmeler yapacak kimsenin, bunların sahîh ve helâl olması şartlarını öğrenmesi lâzımdır. Bunun için, bu işlerin ilmihâlini öğrenmek, her mükellefe farz-ı ayndır. Bu farzın yerine getirilmesi için, bey’ ve şirâ kitabını yazdım” buyurdu.

 

Satışdaki ve ödünç vermedeki faizi iyi anlamak için, Ömer Nesefî’nin (Erba’în-i Selmânî) adındaki kitabında bulunan otuzüç misâl çok önemli olup, şunlardır:

 

1- Kile ile satılan birşey, kendi cinsine [meselâ buğdayı buğdaya] peşin satılırken, birinin hacmi ziyâde olursa, faiz olur.

 

2- Hacimleri müsavî, fakat biri veresiye [ya’nî söz kesilen yerden ayrılıncaya kadar te’ayyün etmez] ise, yine faiz olur.

 

3- Tartarak satılan birşey, kendi cinsine [meselâ beşibiryerdeyi, altın liralar karşılığı] peşin satılırken, verilen ile alınanın ağırlığı müsâvî olmazsa, faiz olur.

 

4- Veznleri (ağırlıkları) müsâvî, fakat biri veresiye ise, faiz olur. Vezn veya hacimleri müsâvî olmıyan peşin satışda, faizden kurtulmak için, vezni veya hacmi az olan malın yanına, aynı cinsten olmıyan, başka az birşey de ilâve edip, iki şey bir arada iken, pazarlık etmelidir. Böylece faizden kurtulunur ise de, ilâve edilen şeyin kıymeti az ise, harama yakın mekrûh olur. O şeyi, pazarlıktan sonra ilâve ederse caiz olmaz.

 

5- Kile ile satılan şeylerden, aynı cinsten olmıyanlar, birbiri ile [meselâ arpayı buğdaya] satılırken, hacimleri aynı olsa da, veresiye satmak, ribâ [ya’nî faiz] olup, hacimleri farklı olsa da, her ikisi peşin caizdir.

 

6- Tartılarak satılan şeylerden aynı cinsden olmıyanlar, birbiri ile [altın, gümüş ile] satılırken, ağırlıkları eşit olsa da, biri veresiye olunca faiz olur. Ağırlıkları farklı olsa da, ikisi peşin [eline teslim etmek] caiz olur. Altınlı ve gümüşlü eşyayı, birbiri karşılığı veresiye satmak faiz olur.

 

7-Vezn ile ve kile ile ölçülen ve ölçülmeyen herşey, kendi cinsi ile, veresiye satılınca, mikdârı aynı olsa da, faiz olur.

 

8-Kile ile veya vezn ile ölçülen birşeyi, kendi cinsi karşılığı, ölçmeden topdan satmak faiz olur. Mikdârları müsâvî ise de, faiz olur. Çünkü, böyle şeylerin satışında, söz kesilirken, ölçülerek, mikdârlarının aynı olduğunu bilmek, bey’in sahîh olması için, şarttır.

 

9-Birkaç kimse arasında müşterek olan, kile veya vezn ile ölçülen bir malı, ölçmeden paylaşmak faiz olur. Herbiri, kendi payında bulunan diğerinin mülkünü, diğerinde kalan kendi mülkü ile değiştirmiş olur. Ya’nî bunları birbirlerine ölçmeden satmış olurlar. Biri diğerlerine bir defter, ikincisi bir mendil gibi şeyler de verip helâllaşmalıdırlar.

 

10- Hacim ile veya vezn ile ölçülen bir malı, ölçmeden ödünç vermek ve almak faiz olur.

 

11- Başaktaki buğdayı, buğday ile, müsâvî mikdârda dahî satmak faiz olur.

 

12- Başaktaki buğdayı, başaktaki buğdaya aynı mikdârda dahî satmak faiz olur. Çünkü, buğdayları başaksız ölçmek lâzımdır.

 

13- Ağaçdaki meyveyi, kopmuş aynı meyveye satmak faiz olur.

 

14- Ağaçdaki meyveyi, ağaçtaki aynı meyve ile satmak faiz olur.

 

15- Buğdayı, buğday ununa ve kavrulmuş buğdaya, aynı hacimde dahî satmak faiz olur. Çünkü, buğdaydan, aynı hacimde un hâsıl olmaz.

 

16- Unu ve buğdayı, ekmeğe satmak faiz olmaz. Çünkü ekmek, başka cinsten olmuştur ve sayı ile ölçülür.

 

17- Menşe’leri veya kullanış yerleri aynı olmıyan veya insanlar tarafından sıfatları değiştirilen şeyler, aynı cinsden değildir. Meselâ hurma sirkesi ile üzüm sirkesi ve koyun eti ile sığır eti ve sütleri ve koyun yünü ile keçi kılı ve buğday ile ekmek aynı cinsten değildirler. Keçi ve koyun eti ve sütleri, faiz bakımından aynı cinstendir.

 

18- İmâm-ı Muhammed’e göre, ekmeği adet ile ve vezn ile ödünç vermek faiz olmaz, İmâm-ı Ebû Yûsuf’a göre yalnız tartı ile faiz olmaz.

 

19- Susam, zeytin, ceviz, gibi, yağ çıkarılan cisimler, kendi yağları ile satıldığı zaman, yağ, cisimdeki yağ mikdârından ziyâde ise caizdir ve yağın aynı mikdârı yağ karşılığı olup, ziyâdesi posa karşılığı olur. Ziyâde değilse, az veya müsâvî ise veya belli değilse faiz olur.

 

20- Üzümü, şırası karşılığı ve koyunu yünü karşılığı ve meyveli ağacı aynı meyve karşılığı ve ekilmiş toprağı, çıplak toprak karşılığı ve başakta yetişmiş buğdayı, yetişmemiş buğday karşılığı, taşlı küpeyi taşsız küpe karşılığı, altınlı kılıncı veya kemeri altınsız aynı kılınç ve kemer karşılığı ve kabuklu pirinci kabuksuz pirinç ile satmak da, müsâvî veya az ise faiz olur.

 

21- Bir malı, kendisi veya vekîli, meselâ on liraya satıp, müşteriye teslîm ettikden sonra, parayı teslim almadan, malı müşteriden, meselâ dokuz liraya geri satın almak faiz olur. Parayı tamam alınca, satın alabilir.

 

Bir malı sattıktan sonra, parasının hepsini tamam teslim almadan, o mal ile birlikte başka birşeyi, aynı fiyatla geri satın almak faiz olur. Çünkü, aynı fiyatın bir kısmı, o başka şey için olup, o malı daha ucuza almış olur ve faiz olur. O başka şeyi alması ise caizdir.

 

22- Bir malı, meselâ iki ay sonra teslîm etmek üzere sattıktan sonra, noksan olarak, daha önce vermeği kararlaştırmak faiz olur.

 

23- İki kişi, birer çuval buğdayı, hacmini ölçmeden, karıştırıp un yaptırdıkdan sonra, unu ikiye taksim etmeği kararlaştırmak faiz olur.

 

24- Unları karıştırıp, ekmek yaparak ekmeği ikiye bölmek de faiz olur. Unların hacmini önceden ölçmek lâzım idi.

 

25- Cevizleri veya bademleri yahut zeytinleri ölçmeden karıştırıp, yağ çıkardıktan sonra yağı taksim etmek de faiz olur.

 

26- İki kişinin müşterek bir ineği olsa, sütü birgün senin, birgün benim diye taksim etseler, faiz olur.

 

27- İki kişi, meselâ bir öküz veya bir at veya bir otomobil veya bir dükkân veya tarlalarını veya tezgâhlarını, herbiri kullanmak üzere, mu’ayyen bir zaman için değişseler faiz olur.

 

28- İçinde oturmak şartı ile bir evi, ekmek şartı ile tarlayı, kendi kullanmak şartı ile bir otomobili borçludan rehin istemek faiz olur. Çünkü, rehin alınırken, bunu kullanmağı şart etmek, rehinde faiz olur.

 

29- Birşeyi ucuz satın almak veya ona pahalı satmak şartı ile ödünç vermek faizdir.

 

30- Mahsûlün yarıdan fazlasına ortak olmak şartı ile, köylüye para veya tohum veya toprak verip onu çalıştırmak veya ona ödünç vererek tarlasını alıp işletip, mahsûlün yarıdan azını ona bırakmak faiz olur. Çünkü, kira mikdârının belli olması ve ödünç verilen malın aynı mikdârda benzerinin ödenmesi lâzımdır.

 

31- Az ücretle çalıştırmak, ondan hediye almak, ziyâfet istemek üzere ödünç vermek faiz olur.

 

32- Birşeyi, aldatarak pahalı satmak veya ucuz almak da faiz olur.

 

33- Satılan şeyin ayıbını ve satın alınan şeyin kıymetini gizlemek faiz olur.

 

İmâm-ı Nesefî, Kur’ân-ı kerîmi tefsîr edenlerle ilgili olarak da “Akâid” isimli kitabında buyurdu ki: “Kendi aklı ve görüşleri ile bozuk tefsîrler yapanlar beş türlüdür:

 

1- Tefsîr için lâzım olan bilgileri bilmiyen câhillerdir.

 

2- Müteşâbih âyetleri tefsîr edenlerdir.

 

3- Sapık fırkalardakilerin ve Dinde reformcuların, bozuk düşünce ve isteklerine uygun tefsîr yapanlardır.

 

4- Delîl ve sened ile iyi anlamadan tefsîr yapanlardır.

 

5- Nefse ve şeytana uyarak yanlış tefsîr yapanlardır.”

 

Necmüddîn Ömer Nesefî, “Mecma’ul-ulûm” kitabında Ehl-i sünnet ve cemâat mezhebini anlatırken buyuruyor ki:

 

Allahü teâlânın bütün sıfatlarının ezelî ve ebedî olduğuna inanmalıdır. Nasıl olduğunu araştırmamalı, düşünmemelidir. İşleri Allahü teâlânın irâde ve takdîri ile bilmeli, kulluk vazîfelerinden el çekmemelidir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbının (r.anhüm) hepsini sevmeli ve Ehl-i beytine dil uzatmamalıdır. Ne kadar iyi olunursa olunsun, Allahü teâlâdan korkmalı, ne kadar günahkâr olunursa olunsun, Allahü teâlâdan ümid kesmemelidir. Bunların yanı sıra şu on şeye inanmak, Ehl-i sünnet olmanın şartlandır: 1. Kur’ân-ı kerîmin Allahü teâlânın kelâmı olduğuna inanmalıdır. 2. Kendi imânında şüphe etmemelidir. 3. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbından hiç birine dil uzatmamalı ve kötülememelidir. Peygamber efendimizden sonra Ebû Bekr-i Sıddîk’i ( radıyallahü anh ) hak halîfe bilmelidir. Ondan sonra Ömer-ül-Fârûk’u ( radıyallahü anh ), sonra Osmân-ı Zinnûreyn’i ( radıyallahü anh ), sonra Ali bin Ebî Tâlib’i ( radıyallahü anh ) sırası ile hak halîfe bilmelidir. Eshâb-ı Kirâmdan hiçbirine düşman olmamalı ve saygısızlıkta bulunmamalıdır. Çünkü onlara düşmanlık edenin îmânlarının gitme tehlikesi vardır. Nitekim Ebû Ali Dekkak ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Her insanın üçyüzaltmış damarı vardır. Eğer üçyüzellidokuz damarı Peygamber efendimizin, Eshâb-ı kirâmına (r.anhüm) muhabbet, bir tanesi Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Eshâbından birine düşmanlık, sevgisizlik üzere bulunsa, ölüm zamanında emir gelir ve canını o bir damardan alırlar. Bunun bozukluğu sebebiyle dünyâdan imansız gider.” Allahü teâlâ bizi bundan korusun. O hâlde Eshâb-ı Kirâma düşman olmaktan çok sakınmak lâzımdır. 4. Mü’minlerin âhırette Allahü teâlâyı göreceklerine inanmalıdır. 5. Devlet reîsine isyan etmemeli, onun veya ta’yin ettiği kimsenin arkasında Cum’a namazı kılmanın hak olduğunu bilmeli ve devlet başkanına duâ etmelidir. 6. Her müslümanın arkasında namaz kılmalıdır. (Ancak Ehl-i sünnet i’tikâdında olmayan, haramlardan sakınmayan, reformcu, bozuk i’tikâdlı, istincâ ve istibrâya dikkat etmiyen, bunun gibi îmâna, gusle, abdeste âit husûslarda akâid ve fıkıh âlimlerine uymayan birisine, namazda uymak doğru değildir.) 7. Müslümanın cenâze namazının kılınacağını hak bilmelidir. 8. Bir müslümana günah işlemekle kâfir oldu dememelidir. 9. Mest üzerine meshin dinden olduğunu kabûl etmelidir. 10. İyilik ve kötülüğün, Allahü teâlânın takdîri ile olduğuna inanmalıdır.

 

Bu sayılan on şeye uyulursa, Ehl-i sünnet ve cemâat, ya’nî kurtuluş fırkasından olunmuş olur.

 

Ömer Nesefî, “Akâid” isimli kitabında buyuruyor ki: Kulların ihtiyârî fiilleri (kendi isteğiyle yaptığı hareketleri) vardır. Bununla sevâb ve günah edinirler, iyiliklerden Allahü teâlâ râzıdır. Kula bu irâde ve ihtiyâr, ya’nî yapma isteği ve seçim hakkı verilmiş iken, “Kul hiçbir şey yapmıyor, yapılan işte kulun hiçbir kesbi yoktur, hepsini Allahü teâlâ yapıyor demek” Cebriyye bozuk fırkasının i’tikâdıdır. “İşin hepsini kul yapıyor deyip, işi ve yaratmayı Allahü teâlâdan görmemek” Mu’tezilî bozuk fırkasının i’tikâdı, inanışıdır. İş ve teşebbüs kuldan, takdîr ve yaratmak Allahü teâlâdandır.

 

Haram da rızıktır. Fakat Allahü teâlâ, helâlden istemek, kazanmak ve helâlden yemekden râzıdır. Herkes, helâl veya haram olan kendi rızkını yer. “Bir kimse kendi rızkını yiyemez, yahut başkasının rızkını yiyebilir” demek yanlıştır.

 

Âlemlerin yaratıcısı Allahü teâlâdır. O birdir. “Hay” diri, “Alîm” bilici, “Kâdir” gücü yetici, “Mürîd” dileyici, “Semî’” işitici, “Basîr” görücü ve “Mütekellim” söyleyici, “Hâlık” yaratıcıdır. Dünyâ âleminde ve âhıret âleminde bulunan herşeyi, maddesiz, zamansız ve benzersiz olarak yoktan var eden, ancak Allahü teâlâdır diye kesin inanmaktır. Her varlığın yaratanı, sahibi, hâkimi O’dur. O’nun hâkimi, âmiri, üstünü yoktur, diyerek inanmak lâzımdır. Her üstünlük, her kemâl sıfat O’nundur. O’nda, hiçbir kusur, hiçbir noksan sıfat yoktur. Dilediğini yapabilir. Yaptıkları, kendine veya başkasına faydalı olmak için değildir. Bir karşılık için yapmaz. Bununla beraber, her işinde, hikmetler, faydalar, lütuflar, ihsânlar vardır. Hiçbir şey onun ilminden ve kudretinden dışarı çıkamaz. Allahü teâlâ üzerinden, gece, gündüz ve zaman geçmesi düşünülemez. Allahü teâlâda, hiçbir bakımdan, hiçbir değişiklik olmıyacağı için, geçmişte, gelecekte şöyledir, böyledir denemez. Allahü teâlâ hiçbir şeye hulul etmez. Hiçbir şeyle birleşmez. Allahü teâlâ, zâtında ve sıfatlarında birdir. O’nda hiçbir değişiklik, başkalaşmak olmaz. Allahü teâlâyı dünyâda baş gözü ile görmek caizdir. Fakat kimse görmemiştir. Kıyâmet gününde, mahşer yerinde, kâfirlere ve günahı olan mü’minlere, kahr ve celâl ile, sâlih olan mü’minlere ise lütuf ve cemâl ile görünecektir. Mü’minler, Cennette, cemâl sıfatı ile görecektir. Kâfirler, bundan mahrûm kalacaklardır. Allahü teâlânın görüleceğine inanmalı, nasıl görüleceği düşünülmemelidir. Allahü teâlânın ciheti, karşıda bulunması yoktur. Allahü teâlâ madde değildir. Cisim değildir. (Element değildir. Karışım, bileşik değildir.) Sayılı değildir, ölçülmez. Hesâb edilmez. O’nda değişiklik olmaz. Mekânlı değildir, öncesi, sonrası, önü, arkası, altı, üstü, sağı, solu yoktur. Bunun için insan düşüncesi, insan bilgisi, insan aklı, O’nun hiçbir şeyini anlayamaz. O’nun nasıl görüleceğini de kavrıyamaz. El, ayak, cihet, yer ve bunlar gibi, Allahü teâlâya lâyık olmıyan kelimelerin âyet-i kerîmelerde ve hadîs-i şerîflerde bulunması, bizim anladığımız ve öğrendiğimiz, bugün kullanılan ma’nâda değildir.

 

Îmân, Allahü teâlânın Peygamber efendimize bildirdiği bütün bilgileri öğrenip, kalb ile inanmak ve dil ile ikrâr etmektir. Ameller çoğalabilir, îmân azalmaz ve çoğalmaz. İmân ve İslâm birdir. Bir müslüman “Ben, mü’minim” demelidir, “İnşâallah mü’minim” demek doğru olmaz.

 

Peygamberlerin gönderilmesinde hikmetler vardır. Allahü teâlâ, peygamberleri, insanları beğendiği yola kavuşturmak, doğru yolu göstermek için gönderdi. Peygamberler, insanların ihtiyâcı olan dînî ve dünyevî bilgileri onlara öğretirler. Allahü teâlâ, Peygamberleri “aleyhimüsselâm” mu’cizelerle kuvvetlendirdi. Peygamberlerin evveli Âdem aleyhisselâm, sonuncusu Muhammed aleyhisselâmdır. Peygamberlerin en efdali (faziletlisi) Muhammed aleyhisselâmdır. Melekler, Allahın kullarıdır. Emredilen şeyi yaparlar. Onların erkeklik ve dişilikleri yoktur.

 

Mü’minlerden âsî olanlar Cehenneme girse de, orada sonsuz kalmazlar.

 

Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’râcı uyanık iken, kalb, rûh ve beden ile birlikte olmuştur, haktır.

 

Her ümmetteki evliyânın kerâmeti, kendi peygamberinin mu’cizesidir.

 

Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Cennetle müjdelediği Aşere-i mübeşşere ismi verilen on Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) Cennetlik olduklarına şehâdet etmek haktır. Bunlar Peygamberlerden sonra Cennete gireceklerdir. Bu müjdeye kavuşmuş, mes’ûd on kişi şu zâtlardır: Ebû Bekr-i Sıddîk, Ömer-ül-Fârûk, Osmân-ı Zinnûreyn, Aliyyül Mürtezâ, Talhâ, Zübeyr, Abdurrahmân bin Avf, Ebû Ubeyde bin Cerrah, Sa’d bin Ebî Vakkâs, Saîd bin Zeyd’dir (r.anhüm).”

 

Hiçbir velî, bir peygamber derecesine erişemez.

 

Kul, namaz ve orucun, kendisinden muaf tutulacağı bir dereceye ulaşamaz. (Böyle bir derece yoktur.)

 

Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Kur’ân-ı kerîmin zâhir, açık ma’nâsını bildirdi. Zâhir ma’nâyı bırakıp, bâtın (iç, öz) ma’nâ uydurmak küfürdür. Zındıklık olur.

 

Günahları önemsememek, haramlara değer vermemek, dînin emirleriyle alay etmek de küfürdür.

 

Allahü teâlâdan ümidini kesmek, yahut herhalde ondan emîn olmak da küfürdür.

 

Kâhini, gaybden verdiği haber üzerine tasdik küfürdür.

 

Sağ olanların ölülere duâsında, ölüler için faydalar vardır.

 

Allahü teâlâ duâları kabûl eder. İstenileni verir.

 

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bildirdiği kıyâmet alâmetlerinden; Deccâl, Dâbbet-ül-ard, Ye’cûc ve me’cûc, Îsâ aleyhisselâmın gökten inmesi, güneşin batıdan doğması ve benzeri şeylerden haber verdikleri haktır, olacaktır.

 

Müctehid, ictihâdında doğruyu bulur veya bulamaz.

 

İnsanlardan olan resûller, meleklerin resûllerinden üstündür. Meleklerin resûlleri, ya’nî Peygamberleri, müslümanların avamından üstündür. Müslümanların avamı ise, meleklerin avamından üstündür. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir.

 

Ömer Nesefî ( radıyallahü anh ), “Erba’în-i Selmânî” kitabında, büyük günahların kırk olduğunu bildirmekte ve herbiri için kitâb ve sünnetten delîl getirmektedir. Buyuruyor ki:

 

1. Bütün büyük günahların başı şirktir, Allahü teâlâya ortak koşmaktır. 2. Allahü teâlânın rahmetinden ümidini kesmektir. 3. Allahü teâlânın azâbından emîn olmak, korkmamaktır. 4. Ana ve babasını incitmek, onlara itaat etmemek. 5. Haksız yere müslümanı öldürmek. 6. Muhsan, temiz kimselere zinâ isnâd etmek, sövmek. 7. Haksız yere yetim malını yemek. 8. Düşmanla harb ederken harbden kaçmak. (Ancak yenilip esîr düşeceğini anlayınca kaçması caizdir.) 9. Faiz yemek. 10. Sihir, ya’nî büyü yapmak. 11. Zinâ etmek. 12. Livâta etmek. 13. Yalan yere yemîn etmek. 14. Ganîmet malına hıyânet etmek. 15. Hak, ya’nî doğru şahidlikten kaçınmak. 16. Şarab ve alkollü içkiler içmek. 17. Beş vakit namazı terk etmek. 18. Sözünde durmamak. 19. Sıla-i rahmi, akraba ve yakınlarından alâkayı kesmek. 20. Hırsızlık yapmak. 21. Rüşvet almak. 22. Vakfedenin yemesini şart etmediği vakıf malını yemek. 23. Gıybet etmek. (Bir kimsenin yüzüne karşı söylediği zaman kırılacağı sözü arkasından söylemek.) 24. Nemmamlık (koğuculuk, söz taşıyıcılık) etmek. 25. Müslümanlarla alay etmek. 26. Yalan söylemek. 27. Birşeye tama’ ederek (meselâ para için), ba’zı kimse için dînin hükmünü değiştirmek. 28. Uzunluk (metre) ile satılan mallarda az ölçmek. 29. Ağırlık (kilogram) ile satılan mallarda eksik tartıp vermek. 30. Zulüm etmek (gasb etmek, hak yemek). 31. Müslümanlar hakkında doğru davranmamak, adâletsizlik yapmak. 32. Hased etmek. (Bir ni’metin başkasında bulunmasını kıskanmak. 33. Ka’be ve Beyt-ül-harama hürmetsizlik etmek. 34. Bir müslümanı incitmek. 35. Müslümanları kötülükle anmak. 36. İki namazı bir zamanda kılmak. (Bir namazı geciktirip sonraki ile kılmak.) 37. Anne ve babasına bağırmak, kaba ve uygunsuz sözler söylemek. 38. Bir kimseye, “Allahtan kork!” dendiği zaman, sen işine bak, ben ne yapılacağını bilirim demek. Abdullah bin Abbâs (r.anhümâ), “Bu hepsinden kötüdür” buyurdu. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ona, Allahtan kork dendiği zaman, câhiliyyet duygusu, izzeti, onu günah işlemeye götürür. İşte ona Cehennem kâfidir. Ve o Cehennem ne kötü bir yataktır” buyuruldu. 39. Günahını az ve önemsiz görüp, kendini üstün tutmak. 40. Küçük günaha ısrar, ya’nî devam etmek. Peygamber efendimiz, “Küçük günaha devam edilirse, büyük günah olur. İstiğfar edince, büyük günah da kalmaz” buyurdu.

 

Ömer Nesefî ( radıyallahü anh ), “Tefsîr-i Teysir” de ve “Erba’în-i Selmânî” isimli kitabında, Allahü teâlânın meâlen; “Ey mü’minler! Şarab (içki) içmek, kumar oynamak, ibâdet için dikilen putlar, fal okları, hep şeytanın işinden pis birer şeydir. Onun için bunlardan sakınınız. Muhakkak şeytan, şarabda ve kumarda aranıza düşmanlık ve kin düşürmek, sizi Allahı anmaktan ve namaz kılmaktan alıkoymak ister. Artık böyle olunca, siz bunlardan sakınmaz mısınız?” (Mâide-90, 91) buyurduğu âyet-i kerîmelerde, şarabın ve alkollü içkilerin haram olduğunu on şekilde izah etmektedir. Bunlar: 1. İçkiyi kumarla bildirmektedir. Kumar ise haramdır. O hâlde içki de haramdır. 2. İçki içmeyi puta tapmakla bildirdi. Puta tapmak haramdır, yasaktır. O hâlde içki içmek de haramdır. 3. İçki içmeyi fala yakın bildirdi. Fal haramdır. O hâlde içki içmek de haramdır. 4. İçkiye pelîd, ya’nî murdar, necis (pis) buyurmaktadır. 5. İçkiye ve diğerlerine şeytanın işi buyurulmaktadır. 6. Bu beyândan sonra, o hâlde bundan sakınınız, kaçınınız buyurdu. 7. Ondan sakınmayı kurtuluş sözü olarak bildirdi. Kurtuluş ancak haramlardan sakınmakla olabilir. 8. Düşmanlık ve kin sebebi olur buyurdu. Elbette haram olmuş olur. 9. Allahü teâlâyı anmaktan ve namazdan insanı alıkoyar, buyurdu. Allahü teâlâyı anmaktan ve namazı kılmaktan insanı alıkoyan şey, elbette haramdır. 10. İçki içmekten sakınmağı emretti. Bir şeyi işlemeği terk etmenin emrolunması, o şeyin haram olduğunu gösterir.

 

Erba’în-i Selmânî isimli kitabında koğuculuğu anlatırken buyurdu ki: “Koğuculuk yapana on şey yapmalıdır. Altısı adl, dördü fadldır. 1. Sözünü kabûl etme, çünkü o fâsıktır ve fâsıkın sözü kabûl edilmez. 2. O işten onu men et. Çünkü yaptığı iş münkerdir ve nehy-i münker yapmak lâzımdır. 3. Koğuculuk yapanı sevme. Çünkü o âsîdir, günah işlemiştir. Allahü teâlâya ve Resûlüne âsî olan sevilmez. 4. Müslümana sû-i zan etrne. Çünkü müslümana sû-i zan edilmez. 5. Sözünün doğru olup olmadığını araştırma. Çünkü günahtır. Günahları araştırmamak lâzımdır. 6. O sözü başkasına söyleme. Çünkü bu başkasının ar perdesini yırtmak demektir. Müslümanın ar perdesini yırtmamak lâzımdır. Diğer dördü de şu hikâyede vardır:

 

Hasen-i Basrî’ye ( radıyallahü anh ) bir kimse, “Filanca senin hakkında kötü söylüyor” deyince, “Sen onu nerede gördün?” buyurdu. O da, “Evinde gördüm” deyince, “Orada ne yapıyordun?” diye sordu. O kimse, “Orada misâfirdim” diye cevap verdi. “Misâfirlikte ne yediniz?” O kimse yediklerini söyledi. Bunun üzerine Hasen-i Basrî ( radıyallahü anh ), “Ey nâmerd! Bu kadar yemeği karnında sakladın da, bir sözü saklıyamadın. Doğru söylüyorsan, benim onunla dört işim vardır. 1. Dilimle ondan şikâyet etmem. 2. Kalbimden ona kin tutmam. 3. Dünyâ ile ona mükâfat vermem. 4. Kıyâmette ona hasım olmam, hak taleb etmem. Belki onsuz Cennete girmem. Kalk ey fâsık, getirdiğini geri götür. Çünkü getiren, götürücü olur, ya’nî söz getiren, söz götürücü olur” buyurdu.

 

 

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7 sh. 305

 

2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 5

 

3) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 7

 

4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 115

 

5) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 108, 109

 

6) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 149, 150

 

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 783

 

8) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 47, 779, 1053

 

İSBİCÂBÎ (Ahmed bin Mensûr)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, kadı. Künyesi Ebû Nasr (veya Ebû Bekr) olup ismi Ahmed bin Mensûr’dur. Doğduğu ve ilim öğrendiği yer olan Semerkand yakınlarındaki İsbicâb şehrine nisbetle İsbicâbî ve Mutahherî denildi. Doğum târihi bilinmeyen bu büyük âlim, 480 (m. 1087) yılında vefât etti.

Küçük yaşta, yüksek din bilgilerine temel olacak din ve âlet ilimlerini öğrenen Ebû Nasr İsbicâbî, zamanın irfan merkezlerinden biri olan Mâverâünnehr şehirlerinden İsbicâb’da ilim tahsil etti. Zamanının en bilgili âlimlerinden hadîs, tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrendi. İhlâslı çalışması, keskin zekâsı ile din bilgilerine en iyi bir şekilde vâkıf oldu. Allahü teâlânın rızâsına kavuşabilmek için öğrenmiş olduğu eşsiz bilgileri, tâliblerine öğretmek için Semerkand’a gitti. Orada talebelere ders verip insanlara nasihat ederken, doğruyu görmekten mahrûm olup sapık yollara kaymış kimselerle münâzaralarda bulundu. Seyyid Ebû Şüca’dan sonra ilmî reîslik İsbicâbî’ye geçti. Yanlış fetvâları insanların elinden alır, altına doğrusunu yazarak muhafaza ederdi. Vefâtından sonra evinde bulunan bir sandığın, ağzına kadar böyle fetvâlarla dolu olduğu görüldü.

Engin bilgisi güzel ahlâkı, bilgisine uygun yaşayışı ile insanlara örnek oldu. Çok cömertti. İnsanlara iyilik etmeyi pek severdi. Onlara dünyalık vererek, âhıretlerini kurtarmaya çalışırdı. Çok ibâdet eder, vaktini ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirirdi. Semerkand’da kadılık da yapan bu mübârek insandan, birçok kimse ders aldı.

Onun ilminden istifâde edenlerin de gayret ve duâları bereketiyle, güzel Semerkand yeni bir güzelliğe kavuştu, insanlar din bilgilerini doğru olarak öğrenip, Allahü teâlânın rızâsını kazanmaya çalışırken, huzûr ve saadet içinde yaşadılar. Kendi öğrendikleri güzel bilgileri öğretmek ve Allahü teâlânın dînini yaymak için akın akın Anadolu’ya aktılar. Yüksek ahlâk sahibi kumandanların komutasında, din-i İslâmı yaymak ve zâlim Bizans tekfurlarının zulmü altında inleyen mazlûmları kurtarmak, kendileri gibi ebedî saadet yolunu bulmalarına yardımcı olmak için çok gayret gösterdiler.

Ebû Nasr İsbicâbî, yazmış olduğu pek kıymetli eserler ile, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini, zamanındaki insanların anlayacağı şekilde açıkladı. Hanefî mezhebi temel fıkıh kitaplarından İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin “Câmi’-üs-sagîr” ve “Câmi’-ül-kebîr” kitaplarını şerhetti. Hakîm-üş-Şehîd Muhammed bin Muhammed’in “Kâfi”sini, İmâm-ı Tahavî’nin “Muhtasar”ını şerhetti. Ayrıca vermiş olduğu fetvâları da “Fetevâ-i İsbicâbî” adındaki eserinde topladı.

Ebû Nasr İsbicâbî “Muhtasar-ı Tahavî”yi şerhe başlarken, eserinin başına “Besmele”yi yazmış ve böyle yapılmasının sebebini de; “Allahü teâlânın adı zikredilmeden başlanılan her iş, bereket ve hayırdan yoksundur.” hadîs-i şerîfini yazarak açıklamıştır. Eserini yazmasına sebeb olarak da; “İlim talep etmek (öğrenmek), her müslüman üzerine farzdır.” ve “İlim Çin’de de olsa onu arayınız.” hadîs-i şerîflerinin hükmüne tâbi olmak olduğunu bildirmiştir.

Eserinin mukaddimesinde, şerhetmekte olduğu İmâm-ı Tahavî’nin “Muhtasar”ı hakkında bilgiler veren Ebû Nasr İsbicâbî, “İmâm-ı Tahavî bu kitabında, bilinmesi zarurî lâzım olan din bilgilerini yazdı. Hadîs-i şerîfleri yazmakla İktifa etti. Açıklamaya gitmedi. Bu eserde mes’eleler, İmâm-ı a’zam, Ebû Hanîfe, İmâm-ı Ebû Yûsuf, İmâm-ı Muhammed ve İmâm-ı a’zam hazretlerinin diğer talebelerinin ictihâdlarına göre izah edilmiştir. Zîrâ bu mübârek insanlar, Sünnet-i Resûlullaha ( aleyhisselâm ) en çok uyan, onu en iyi açıklayanlar ve en i’timâd edilen kimselerdir.” İmâm-ı Tahavî “Müftî ve hâkim fetvâ verirken, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin sözüne uygun olarak fetvâ verir. Aradığını onun sözlerinde açıkça bulamazsa, İmâm-ı Ebû Yûsuf’un sözünü alır. Onun sözlerinde bulamazsa, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin sözünü alır. Ondan sonra İmâm-ı Züfer’in, daha sonra Hasen bin Ziyâd’ın sözünü alır. Müctehid-i fil-mezheb âlimlerden eshâb-ı tercih olan müftîler, ictihâdlar arasında delîlleri kuvvetli olanları seçerler. Müctehid olmıyanlar, bunların, tercih etmiş oldukları söze uyar. Böyle yapmıyan müftîlerin ve hâkimlerin sözü kabûl edilmez. Demek ki, tercih ehlinin seçmemiş olduğu şeylerde, İmâm-ı a’zamın sözünü almak lâzımdır. Görülüyor ki, müftînin müctehid-i fil-mezheb olması lâzımdır. Böyle olmıyana müftî denilmez, nâkil, nakl edici, fetvâyı iletici denir. Nâkiller fetvâları, meşhûr fıkıh kitaplarından alır. Bu kitaplar, meşhûr olan mütevâtir haberler gibi kıymetlidirler.

Fâsıkın müftî olması uygun değildir. Bunun verdiği fetvâlara güvenilmez. Çünkü fetvâ vermek, din işlerindendir. Din işlerinde fâsıkın sözü kabûl edilmez. Diğer üç mezhebde de böyledir. Böyle müftîlere birşey sormak caiz değildir. Müftînin müslümân olması ve akıllı olması da, sözbirliği ile şarttır. Âdile, sâliha olan kadının ve dilsizin fetvâsı kabûl olunur” buyurmaktadır. Büyük âlim İsbicâbî; İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) ilim silsilesini; “Hanefî mezhebindeki ahkâm-ı şer’ıyye (din bilgileri), Eshâb-ı Kirâmdan Abdullah İbni Mes’ûd’dan ( radıyallahü anh ) başlıyan yol ile meydana çıkarılmıştır. Ya’nî mezhebin reîsi olan İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe fıkıh ilmini Hammâd’dan, Hammâd da İbrâhim-i Nehâ’î’den, bu da Alkama’dan, Alkama da Abdullah bin Mes’ûd’dan, bu da Resûl-i ekremden ( aleyhisselâm ) almıştır” şeklinde açıklamıştır. Bu eserde bildirilen hadîs-i şerîflerden birkaç tanesi şöyledir: Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Misvak kullanınız, zira misvak ağzı temizler, Hakkın rızâsını kazandırır.”

“Oruçlunun en iyi kürdanı misvaktır.”

“Ümmetime meşakkat (zorluk) vermeyeceğini bilseydim, onlara her namazda misvak kullanmayı emrederdim” buyurdular.

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 42

2) Keşf-üz-zünûn sh. 563, 569, 1220, 1378, 1627

3) Şerh-i Muhtasar-ı Tahavî,

NESEFÎ (Meymûn bin Muhammed bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh ve kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Meymûn bin Muhammed bin Muhammed bin Mu’temid bin Mekhûl el-Mekhûlî en-Nesefî olup, künyesi Ebü’l-Mu’în’dir.

418 (m. 1027) yılında doğdu. 508 (m. 1114) yılında vefât etti. Önceleri Semerkand’da ikâmet ederdi. Kendisinden Alâüddîn bin Ebû Bekr Muhammed es-Semerkandî fıkıh öğrendi. Sonra Buhârâ’da yerleşti. Kelâm, fıkıh, usûl ve başka ilimlerde, o zamanda bulunan Hanefî mezhebi âlimlerinin en büyüklerinden idi. Et-Temhîd li-kavâ-id-it-tevhîd, Bahr-ül-kelâm, Tebşiret-ül-edille, Şerhu Câmi-ül-kebîr liş-Şeybânî, Menâhic-ül-eimme isimli eserleri meşhûr ve çok kıymetlidir.

Ebü’l-Mu’în Meymûn bin Muhammed en-Nesefî ( radıyallahü anh ), Ehl-i sünnet i’tikâdını anlatan, “Bahr-ül-kelâm fî akâid-i ehl-il-İslâm” isimli kıymetli kitabında buyuruyor ki:

“Biliniz ki, Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmın neslinden kıyâmete kadar gelecek olanların hepsini yarattı. Onlar, o zaman mü’min veya kâfir değillerdi. Sonra Allahü teâlâ onlara imânı ve küfrü arzetti. İmân eden herkes mü’min oldu. İmânı kabûl etmiyen kâfir oldu. Söz ile kabûl edip (kabûl etmiş görünüp), kalbi ile tasdik etmeyenler de münâfık oldu. A’râf sûresinin 172. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki; “Hani Rabbin, Âdemoğullarından, onların bellerinden zürriyetlerini çıkardı ve onları nefsleri üzerine şâhid tutup, “Ben sizin Rabbiniz değil miyim?” buyurdu. Onlar, “Evet Rabbimizsin ve nefslerimiz üzere şâhid olduk” dediler. Bu şâhid tutma şunun içindir ki, kıyâmet günü; “Biz bu ikrârdan gâfiller idik (haberimiz yoktu) demesinler.” Bu âyet-i kerîmedeki hitâb ve soru, rûhlarla beraber cesedleredir. Allahü teâlâ, sonra onları babalarının sulblerine gönderdi. Âdem aleyhisselâmdan çocuklarını, onlardan torunlarını çıkardı ve bu hâl (çoğalma) kıyâmete kadar böyle devam eder.”

Rızk bahsinde buyuruyor ki: “Ehl-i sünnet ve cemâat mezhebine göre rızklar, ezelde Allahü teâlâ tarafından taksim ve ta’yin edilmiştir. Takvâ sahiblerinin takvâları sebebiyle ve günahı çok olanların taşkınlıkları sebebiyle rızklar artmaz veya eksilmez. Allahü teâlânın kefil olduğu rızk, gıda olan herşeydir. Haram yoldan elde edilen rızk, mukadder rızktır. Fakat kul, onu haram yoldan te’min ettiği için cezaya müstehak olur.

[Kesb (kazanmak), malı arttırır. Fakat, rızkı arttırmaz. Rızk, mukadderdir. İnsanlar (Müsevveş-üz-zihn) yaratıldığı için, kesb etmek emr olundu. Rızk, ma’âşa, mala, çalışmağa bağlı değildir. Böyle olmakla beraber, çalışmak lâzımdır. Çünkü, ef’âl-i ilâhiyye, sebebler altında tecellî eder. Âdet-i ilâhiyye böyledir. Fakat, ba’zan, denenilen sebeb elde edilir de, fiil hâsıl olmıyabilir. Yahut, sebebsiz de, hâsıl olabilir].

 

İlâç kullanmak, deva, şifâ için sebebtir. İlâçta devayı halkeden (yaratan) Allahü teâlâdır. Devayı ilâçtan veya tabibden bilmek, öyle i’tikâd etmek küfürdür. Bunun gibi, elbise giymek, sıcağa ve soğuğa karşı korunmak için sebeb ise de, sıcaktan ve soğuktan asıl koruyan Allahü teâlâdır. Sebeblere yapışmalı, neticeyi Allahü teâlâdan beklemelidir. Sebebe yapışması, neticenin o sebebe bağlı olarak meydana geleceği için değil, Allahü teâlâ emrettiği için olmalıdır.

Çalışma ve tevekkül bahsinde buyuruyor ki: “Ehl-i sünnet i’tikâdında, kul, ihtiyâç ve sıkıntı içerisinde ise, çalışması farz olunur.

Allahü teâlâya tevekkül etmek elbette farzdır. Fakat, çalışmakla insan tevekkülü terk etmiş olmaz. Tevekkül, sebeblere yapışdıktan sonra neticeyi Allahü teâlâdan beklemek, O’na güvenmek, rızkın O’ndan olduğunu bilmektir.”

Şeytanın insana te’sîri babında buyuruyor ki: “Şeytanın insana te’sîri iki türlü olur. Birincisi, insanlara bâtını yönden zarar ve vesvese verir. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:“Muhakkak ki şeytan, insan vücûdunda kan gibi deveran eder, dolaşır. Ben, sizin kalbinize onun birşey (kötü düşünce) atmasından korkarım.”

Şeytanın insana te’sîrinin ikinci şekli de şöyledir ki, isyan ve günah olan fiilleri insanlara güzel göstermeye çalışır. En’âm sûresinin 43. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki:“Hiç olmazsa azâbımız onlara geldiği zaman (kibri terkedip, tevâzu ile) yalvarsalardı! Fakat, kalbleri katılaşmış ve şeytan da, yapmış oldukları amelleri (ma’siyetleri) onlara süslü göstermişti.”

Şeytanların bizi görüp, bizim onları göremememizin hikmeti şudur ki, şeytanlar çok çirkin mahlûklardır. İnsanlar onları görebilselerdi, çok iğrenirler, yemekten ve içmekten kesilirlerdi. Allahü teâlâ, rahmet olarak şeytanları insanların gözlerinden setreyledi, gizledi.”

Hesâb ve mîzân hakkında buyuruyor ki: “Mîzân, hesâb, sırat, havz, şefaat haktır, olacaktır. Allahü teâlâ A’râf sûresinin 8. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Kıyâmet gününde amellerin vezn olunması (tartılması) hakdır. Kimin hasenatı (iyilikleri),seyyiâtından (kötülüklerinden) ağır gelirse, işte o kimse felah bulup kurtuluşa erenlerdendir.”

(Mîzân, iyiliklerin ve günahların oraya mahsûs bir terazide tartılması olup, orada sevâbı ağır gelen Cehennemden kurtulacak, az gelen ziyan edecektir. Oradaki terazi, bilinmiyen bir terazi olup, ağır ve hafif gelmesi dünyâ terazisinin aksinedir. Yukarı çıkan kefe ağırdır, aşağı inen hafiftir.)

Herkesin yaptığı iyilik ve kötülük, Allahü teâlâ tarafından bilindiğine göre, mîzân kurulup, iyilik ve kötülüklerin tartılmasındaki hikmet nedir? diye sorulursa, cevâb olarak deriz ki, Allahü teâlâ, kullarının yaptıklarını elbette bilir, fakat kul, yaptığı fiillerin hepsini bilmez. Cennetlik veya Cehennemlik olduğunu, ona amellerinin hepsini göstermekle bildirirler.

Mîzân ve hesâb, sırat köprüsü üzerinde yapılacak, sevâbları fazla olanlar Cennete, günahları fazla olanlar ise Cehenneme gideceklerdir.

Sırat köprüsü, Cehennem üzerinde kurulacaktır. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“Cenâb-ı Hak, Cehennem üzerinde, kıldan ince, kılıçtan keskin, geceden karanlık, yedi geçitli bir köprü yaratmıştır. Her geçit, bini çıkış, bini iniş, bini de düz olmak üzere, yaya yürüyüşüyle üçbin yıllık yoldur. Her geçitte kul hesaba çekilir. Birinci geçitte îmândan, ikinci geçitte namazdan, üçüncü geçitte zekattan, dördüncü geçitte oruçtan, beşinci de hacdan, altıncıda abdest ve gusülden, yedincide ana-baba hakkından ve kul hakkından sorulur. Bunlara cevap verirse, şimşekten hızlı geçer ve Cennete girer. Cevap veremezse, Cehenneme düşer.”

“Ümmetimden bir kısmı, Cehenneme yağmur gibi düşer.”

Kabir azâbı ve Münker-Nekir bahsinde buyuruyor ki: “Kabir azâbı, kabrin ölüyü sıkması, kabirde Münker ve Nekir denilen iki meleğin suâl sorması haktır, gerçektir. Kâfirlere ve mü’minlerden günahı çok olanlara kabir azâbı vardır. Cum’a günü kabir azâbları kaldırılır. Ba’zı âlimlere göre Mü’minin azâbı artık başlamaz. Kâfire kabir azâbı, Cum’a ve Ramazan’da yapılmamak üzere, kıyâmete kadar devam eder. Cum’a günü ve gecesinde ölen mü’minler kabir azâbı hiç görmez.

Kabirdeki meyyitte his bulunduğunu bildiren çok hadîs-i şerîf vardır. Kabirde rûh ile birlikte cesed de azâb duyar.

Mü’min olanlar, kabirde iki hâlde bulunurlar. Mü’minlerden itaatkâr olanları kabir sıkar. (Bu sıkması, kabir azâbı cinsinden olmayıp, uzun zaman göremeyip, nihâyet kavuşunca annesinin evlâdına sarılması ve hasretle onu çok sıkması gibidir.)

Günahkâr olan mü’minler için, kabir azâbı ve kabrin ölüyü sıkması vardır. Öyle ki, kemikleri birbirine geçer. Kabir azâbında, rûh ile birlikte cesed de elem duyar. Hattâ cesed, çürüyüp toprak olsa, o cesedden hâsıl olan toprak acı duyar.

Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Âişe’ye buyurdu ki: “Kabrin sıkıştırması ve Münker-Nekir’in suâli ânında hâlin nasıl olacak? Yâ Hümeyrâ! Kabrin sıkıştırması mü’min için, annenin çocuğunun ayağını eliyle çekmesi gibidir. Münker ve Nekîrin sorusu da mü’min için, ağrıdığı zaman göz için göz taşı gibidir.”

Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Ömer’e; “Münker ve Nekir sana geldiği zaman hâlin nasıl olacak?” buyurdu. Hazreti Ömer, “Orada, şimdiki gibi aklım ve şuurum yerinde olur mu?” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Evet” buyurunca, “O hâlde hiç korkmam” dedi.

Kabir azâbı, rü’yâ gören kimsenin, rü’yâsında sıkıntı veya rahat görmesine benzer. Şu kadar var ki, kabir azâbını cesed de duyar ve bu azâb âhıret azâbları cinsindendir.

Abdullah İbni Abbâs’ın (r.anhümâ) rivâyet ettiğine göre, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) iki kabrin yanından geçiyordu. “Bu iki kabirde bulunan ölüler azap görüyorlar. Onlar, (kendisinden sakınılması mümkün olmayan) büyük bir şeyden dolayı azap görmüyorlar. Birisi idrardan sakınmadığı için, diğeri de, insanlar arasında söz taşımak için dolaştığından azap görüyor” buyurdu.

Rûhlar bahsinde buyuruyor ki: “Rûhlar; Peygamberlerin rûhları, şehidlerin rûhları, itaatkâr mü’minlerin rûhları, isyankâr mü’minlerin rûhları ve kâfirlerin rûhları olmak üzere beş kısımdır.

Peygamberlerin rûhları cesedlerinden ayrılınca, çok güzel bir sûrette Cennete gider. Kendisi için hazırlanmış olan ni’metlere kavuşur.

Şehidlerin rûhları hakkında Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) suâl edildiğinde buyurdu ki: “Şehidlerin rûhları, yeşil kuş kursaklarında olarak Cennet ağaçlarına asılı dururlar.” Orada Cennet ni’metleri ile ni’metlenir, rızıklanırlar. Âl-i İmrân sûresinin 169 ve 170. âyet-i kerîmelerinde meâlen buyuruldu ki: “Allah yolunda öldürülenleri siz ölüler zannetmeyiniz. Bilakis onlar, Rableri katında diridirler ve (Cennet ni’metleriyle)rızıklanırlar. Onlar, Allahü teâlânın (lütfundan ve) fadlından kendilerine ihsân ettiği şeref ve ni’metlerden, sevinç ve ferah içindedirler. Kendilerinden sonraya kalanlara (henüz şehid olmamış kardeşlerine, kavuştukları saadette) kat’iyyen korku ve hüzün olmadığını müjdelemek (ve ta’rîf etmek) isterler.”

Abdullah İbni Mes’ûd (r.anhümâ) bildiriyor ki, “Biz, Âl-i İmrân sûresinin 169. âyet-i kerîmesinden Resûlullah efendimize suâl etmiştik. Cevâbında buyurdular ki: “Onların(şehidlerin) rûhları, bir takım yeşil kuşların kursaklarındadır. Arş’ın altında onlar için asılmış olan çok kandiller vardır. Onlar, Cennette diledikleri yerlere uçarlar. Sonra bu kandillere gelip girerler. Rableri onlara nazar eder ve “Arzu ettiğiniz birşey var mı?” diye sorar. Onlar da, “Neyi arzu ederiz ki, biz Cennette dilediğimiz yerlere gidebiliyoruz” derler. Rableri bunu (suâli) onlara üç defa tekrar eder. Bu defa onlar, bir cevap vermeleri icâbettiğini anlayıp, “Ey Rabbimiz! Bizim rûhlarımızı, cesedlerimize iade et! Senin yolunda tekrar şehîd olalım” derler. (Bu mümkün olmadığı için ve başka) bir hacetleri olmadığı görülünce terk olunurlar (Artık bu suâl kendilerine sorulmaz).” itaatkâr olan mü’minlerin rûhları Cennet bahçelerinde bulunur. Bunlar ordaki ni’metlerden yemezler ve içmezler; lâkin kendileri için hazırlanmış olan ni’metlere ve mükâfatlara bakarlar.

İsyankâr olan mü’minlerin rûhları, semâ ile dünyâ arasında muallâkta bulunur.

Kâfirlerin rûhları, yedi kat yerin altında, Siccîn denilen vadide olup, habis cesedleri ile beraber, rûhları da azâb görür.

Mü’minlerin rûhu İlliyyîn’de olup, nûru cesedine bitişiktir. Güneşin semâda, ziyasının ise yeryüzünde olması gibi.”

1) El-A’lâm cild-7 sh. 341

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 66

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 487

4) Keşf-üz-zünûn sh. 225, 337, 484, 570, 1845

5) Fevâid-ül-behiyye sh. 26

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1053

SADR-ÜŞ-ŞEHÎD ÖMER

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup ismi, Ömer bin Abdülazîz bin Mâze’dir. Lakabı Hüsâmeddîn’dir. Aslen Buhârâlı olan Sadr-üş-Şehîd, 483 (m. 1090) yılında doğdu. Büyük fıkıh âlimi olan Hüsâmeddîn Ömer, bir kâfir tarafından, Semerkand’da Katvân vak’asından sonra, 536 (m. 1141) senesinde şehîd edildi. Nâşı Buhârâ’ya nakl edildi.

Hüsâmeddîn Ömer, başta babası Bürhâneddîn hazretleri olmak üzere, birçok âlimden ilim öğrenmiştir. Kendisinden de, birçok âlim ilim öğrenmiştir. Hidâye sahibi Bürhâneddîn Mergınânî, fıkıh ve diğer ilimleri Sadr-üş-Şehîd Ömer’den öğrendiğini ve ondan icâzet (diploma) aldığını bildirmektedir. Bunun yanında, Muhit kitabının sahibi er-Radavî’nin de Hüsâmeddîn Ömer hazretlerinin talebesi olduğu bildirilmektedir.

Sadr-üş-Şehîd Ömer, daha babası hayatta iken fıkıh ilminde söz sahibi oldu. Sonraları Mâverâünnehr’e gitti. Zamanının hükümdârı ve devlet adamları kendisine çok hürmet eder ve onun fikirlerine göre hareket ederlerdi. Özellikle Sultan Sencer, Hıtay kralı ile savaşa giderken, yanında Hüsâmeddîn Ömer’i de götürdü. Bu savaş sırasında, Katvân vak’asından sonra şehîd edildi.

Sadr-üş-Şehîd Ömer, birçok eserler yazmıştır. Bu eserlerden bir kısmı zamanımıza kadar ulaşmış, bir kısmına ise sâdece kaynaklarda rastlanmaktadır. Zamanımıza kadar ulaşmış olan eserleri şunlardır: 1. El-Câmi-üs-sagîr (Câmi’u-Sadr-üş-şehîd): Bu eserin birçok yazmaları olup, Muhammed Şeybânî’nin yazmış olduğu el-Câmi-üs-sagîr adlı eserin şerhidir. 2. Fetâvâ-i kübrâ: Bu eserde birçok fetvâlar bir araya toplanmış olup kıymetli bir kitaptır. 3. El-Fetâvâ-üs-sügrâ: Fıkıh kitabıdır. 4. Kitâb-ül-hîtân: Bu eserde, İslâm âlimlerinin ictihâdlarına dayanarak, duvar, yol, su yolları ve kanallar gibi konular hukukî açıdan incelenmektedir. 5. Kitâb-üt-tezkiye: Şahitlerin tezkiyesi hakkında olan bu eserin bir nüshası, Süleymâniye Kütüphânesi Reîsülküttâb kısmında kayıtlıdır. 6. Risâle-i fî masâil-iş-şüyû: Bu eser de, Süleymâniye Kütüphânesi Reîsülküttâb kısmı 1160/3’de kayıtlıdır. 7. Şerh-ül-kitâb-ün-nafakât: Bu da aynı kütüphânenin Reîsülküttâb kısmında 1160/6’da kayıtlıdır. 8. El-Vâkıât: Sadr-üş-Şehîd Ömer, bu eseri ölümünden yirmi sene önce yazmış olup, 30×17 cm ebadında, 269 varaklık bir el yazması eserdir. Süleymâniye Kütüphânesi Fâtih kısmı 2491 numarada kayıtlıdır. 9. Umdet-ül-müftî: Çok kıymetli bir eserdir. 10. Usûl-ül-fıkh.

Sâdece kaynaklarda isimleri zikr edilen eserleri ise şunlardır: 1. Fetâvâ-il-hüsâmi, 2. El-Mebsût fil-hilâfıyât, 3. El-Müntekâ, 4. Şerh-ül-Câmi-ül-kebîr, 5. Telhis el-Câmi-ül-kebîr, 6. Kitâb-üt-terâvih, 7. Şerhü Edeb-il-kadâ lil-Hassâf.

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 149

2) Cevâhir-ül-mudiyye sh. 1 (106 b. 107 a.)

3) Tabakât-üs-seniyye sh. 2966

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 783

5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 139

6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 291

7) Brockelmann Gal-1, sh. 374 Sup-1, sh. 639 ”

8) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 11, 46, 113, 563, 569, cild-2, sh. 1222, 1224, 1228, 1403, 14114, 1131, 1435, 1471

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 232, 251, 538, 1015

TÂHİR-İ BUHÂRÎ (Tâhir bin Ahmed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Tâhir bin Ahmed bin Abdürreşîd bin Hüseyn el-Buhârî olup, lakabı İftihârüddîn’dir. Buhârâ ehlindendir. 482 (m. 1090) senesinde doğdu. 542 (m. 1147) senesinde vefât etti. Zamanında, Mâverâünnehr’de bulunan âlimlerin en büyüğü, bir tanesi idi. İlmi, babası Kavvâmüddîn Ahmed ve başka âlimlerden aldı. Kendilerinden ilim öğrendiği hocaları, silsile yoluyla İmâm-ı a’zam efendimize dayanmaktadır. Kendisinden ise, birçok kimse ilim öğrenip istifâde etmişlerdir.

Ahmed İbni Kemâl Paşa hazretleri, fıkıh âlimlerinin derecelerini bildirirken, Tâhir-i Buhârî hazretlerini, mes’elelerde müctehid olan âlimler tabakasında zikretmekte ve bu tabakada bulunan âlimlerin, mezheb imâmının rivâyeti ya’nî ictihâdı bulunmayan mes’elelerde ictihâd selâhiyetinde olduklarını, usûl ve fürû’da mezheb imamına muhalefet edemiyeceklerini bildirmektedir.

Tâhir-i Buhârî ( radıyallahü anh ), Hülâsat-ül-fetâvâ ve Nisâb isimli meşhûr eserlerin sahibidir. Ayrıca, Hazânet-ül-vâkı’ât ve başka eserleri vardır.



1) El-A’lâm cild-3, sh. 220

2) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 84

3) Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 265

4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 278

 

KİRMÂNÎ (Abdurrahmân bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdurrahmân bin Muhammed bin Emîrveyh bin Muhammed bin İbrâhim el-Kirmânî olup, künyesi Ebü’l-Fadl’dır. Lakabı Rüknüddîn ve Rükn-ül-İslâm’dır. İbn-i Emîrveyh diye de tanınmıştır. 457 (m. 1065) senesi Şevval ayında Kirmân’da doğdu. 543 (m. 1149) senesi Zilka’de ayının 20’sine rastlayan Cum’a günü Merv şehrinde vefât etti.

İlim tahsili için Merv ve başka yerlere gitti, ilk tahsilini babasının yanında tamamladıktan sonra, ilim öğrenmek için Merv’e gitti. Orada Fahr-ül-kudât Muhammed bin Hüseyn el-Ersâbendî’den fıkıh ilmini öğrendi. Başka âlimlerin ilim meclislerinde de bulunup istifâde etti.

Kirmânî hazretlerinin ilim öğrenmekteki gayreti çok fazla idi. Büyük bir gayret ve edeble hocasının derslerine devam ediyordu. İlmi her an artıyor, derecesi yükseliyordu. Bir taraftan ilim öğreniyor, diğer taraftan da yazıyor ve bunları yayıyordu. Fıkıhdan başka, tefsîr, hadîs ve diğer ilimlerde çok derin âlim oldu.

Kirmânî ( radıyallahü anh ), zamanında Horasan’da bulunan Hanefî mezhebi âlimlerinin en büyüklerinden olup, eşi yok idi. Âlimlerin reîsi, en üstünü idi. Ondan sonra Horasan’da böyle büyük bir âlim yetişmemişti. Her taraftan talebeler, ilim âşıkları etrâfında toplanmaya başladı.

Ebü’l-Feth Muhammed bin Yûsuf el-Kantârî es-Semerkandî, Abdülgafûr bin Lokman el-Kerderî, Bedrüddîn Ömer bin Abdülkerîm el-Buhârî, Ebû Bekr Muhammed bin Abdürreşîd el-Kirmânî ve başka yüzlerce âlim kendisinden ilim öğrenip istifâde etmişlerdir. Ondan aldıkları ilmi ve onun eserlerini çeşitli memleketlere, çok uzak yerlere kadar yaydılar. Kendisi ve talebeleri her tarafta tanındı. Herkes tarafından sevilir, kendisine hürmet edilirdi. Birçok kimsenin saadetine vesile olmuştur.

Kirmânî hazretleri ba’zı eserler te’lîf etmiştir. Fıkıh ilmine dâir Tecrîd isimli eserini yazıp bitirdikten sonra, buna şerh olarak üç cildlik bir eser daha yazdı. Ona da “İzâh” adını verdi. Ayrıca, “Şerhu Câmi-ül-kebîr”, “İşârât-ül-esrâr”, “Fetâvâ” ve başka eserleri vardır.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 172, cild-6, sh. 111

2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 281

3) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 18

4) El-A’lâm cild-3, sh. 327

5) Fevâid-ül-behiyye sh. 91

6) Rehber Ansiklopedisi cild-10, sh. 157

 

 

RADIYYÜDDÎN SERAHSÎ (Radıyyüddîn Muhammed bin Muhammed)

Hanefî fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed es-Serahsî’dir. Kendisinin, babasının ve dedelerinin isimleri hep “Muhammed” idi. “Radıyyüddîn” ve “Burhân-ül-İslâm” lakabları ile meşhûr oldu. Doğumu hakkında, kaynaklarda bir târih zikredilmemektedir. Fıkıh ve fıkıh usûlü ilimlerinde büyük âlimdir. Bir müddet Haleb’de kaldı. Bu şehrin emîri Sultan Nûreddîn Zengî tarafından Halâviyye Medresesi’nde ders vermek üzere ta’yini yapıldı. “Muhît” adında yazdığı eserleri meşhûrdur. Bir müddet Haleb’de kaldıktan sonra Şam’a gitti. 571 (m. 1175) senesi Receb ayının son Cum’a günü Şam’da vefât etti.

Aklî ve naklî ilimleri kendinde toplayan büyük fıkıh âlimi Radıyyüddîn Serahsî; Sadr-üş-şehîd Husâmüddîn Ömer ve onun babası Burhânüddîn-ül-kebîr Abdülazîz’den, Halvânî’den, Ebû Ali Nesefî’den, Muhammed bin Fadl’den ve daha birçok âlimden ilim öğrendi.

İbn-i Adîm onun hakkında diyor ki: “Haleb’e gelip, Mahmûd-i Gaznevî’den sonra Nûriyye ve Halâviyye medreselerinde ders verdi. Ba’zı kimseler, kendisine kusur isnâd ettiler. Teassublarından, onun fıkıh ilminde kusuru olduğunu, eseri “Muhîf’in hocasına âit olduğu hâlde kendisinin olduğunu iddia ettiğini söylediler. Bunların başında, İftihârüddîn Ebû Hâşim Abdülmuttalib bin Fadl el-Belhî, sonra Halebî el-Haşimî gibi kimseler geliyordu. Onun hakkında Haleb atabeki Nûreddîn Mahmûd bin Zengî’ye mektûplar yazarak, eseri üzerine çok tenkidler yaptılar. Bunun üzerine ders vermekten azledildi. Sonra Şam’a gitti. Bu sırada, “Bedâyı” kitabının sahibi İmâm-ı Kâşânî, Haleb’e elçi olarak gelmişti. Nûreddîn Zengî, durumu ona yazarak, Halâviyye Medresesi’nde bundan böyle kendisinin ders vermesi için ta’yininin yapıldığını bildirdi. Radıyyüddîn, Şam’da vefât etti. Hastalandığı zaman 600 dînâr çıkarıp, fukahâya infâk edilmesini, dağıtılmasını vasıyyet etmişti.”

Eserlerinden başlıcaları şunlardır:

1. El-Muhît: Hanefî fıkhına dâir olup, dört tane “Muhît” adında eser yazmıştır. En büyükleri 40 cilddir. Diğerleri 10, 4 ve 2 cild olarak çeşitli kütüphânelerde mevcûttur. Hanefî mezhebindeki Nevadir haberleri (İmâm-ı Muhammed’in meşhûr altı kitabında bulunmayan haberleri) bildirmektedir. Fetâvâ-i Hindiyye’de bu eserden çok nakil yapılmaktadır.

2. Fevâid-ül-Câmi’is-sagîr: İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin “Câmi’us-sagîr” adındaki eserine “Fâide” ismini vererek yaptığı açıklamalardır.

3. Uyûn-ül-mesâil.

4. Vecîzün fil-fetâvâ.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 278

2) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 188, 189

3) Cevâhir-ül-mudiyye cild 2, sh. 128

4) Tabakât -ül-fukaha (Taşköprü-zâde) sh. 104

5) El-A’lâm cild-7, sh. 24

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 91

7) Keşf-üz-zünûn sh. 1620, 2002

 

 

KERDERÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülgafûr bin Lokman bin Muhammed el-Kerderî el-Harezmî’ olup, künyesi Ebü’l-Mefâhir’dir. İsminin Abdülgaffâr olduğu da bildirilmiştir. Lakabı Şeref-ül-Kudât, Tâcüddîn ve Şems-ül-eimme’dir. Harezm köylerinden Kerder’e mensûb olduğundan Kerderî ve Harezmî denilmiştir. 562 (m. 1167) senesinde Haleb’de vefât etti.

Ebü’l-Fadl Abdurrahmân bin Muhammed el-Kirmânî’den fıkıh ilmini öğrendi. Nûreddîn Mahmûd bin Zengî zamanında Haleb kadılığında bulundu. Vefâtına kadar orada kaldı.

Kerderî ( radıyallahü anh ), son derece zâhid bir âlim olup, devamlı ibâdet eder, dünyâya kıymet vermezdi. Fıkıh ilminin usûl ve fürû’unun inceliklerine vâkıf idi. Fıkıh ilmine dâir birçok eser tasnif etmiştir. Şerh-i câmi-üs-sagîr liş-Şeybânî, Şerh-i câmi-ül-kebîr iş-Şeybânî, Şerh-i âlet-tecrîd lil-Kirmânî (El-Müfîd vel-mezîd) Kitâbü fî usûl-il-fıkh, Hayret-ül-fükahâ, Kitâbü fî beyân-ı elfâz-il-küfr, el-İntisâr li Ebî Hanîfe fî ahbârihî ve akvâlihî onun yazdığı kıymetli eserlerdendir.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 269

2) Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 322

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 587

4) El-A’lâm cild-4, sh. 32

5) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 98

6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 114, 345, 562

7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 425

 

 

KÂSÂNÎ

Hanefî âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Mes’ûd bin Ahmed Alâüddîn-i Şâşî’dir. “Alâüddîn” ve “Melîk-ül-ulemâ” lakabları ve “Kâşânî” nisbetiyle meşhûr oldu. Kâşân, Türkistan’da Seyhun nehrinin kuzeyindeki Fergana bölgesinde bulunan Şâş’ın arkasında, sağlam bir kalenin de bulunduğu büyük ve güzel bir beldedir.

Çeşitli harbler, bu şehri harabeye çevirmiştir. Alâüddîn-i Kâşânî, bu beldede doğup yetiştiği için oraya nisbetle Kâşânî denildi. “Kâsânî” de denilmektedir. “Tuhfet-ül-fukahâ” ve “Usûl” kitablarının sahibi Alâüddîn Muhammed bin Ahmed es-Semerkandî’den fıkıh ilmini öğrendi. Oda, Sadr-ül-İslâm Ebü’l-Yüsr Pezdevî’den ilim öğrendi. Pezdevî’nin hocası da, Ebü’l-Maîn Meymûn el-Mekhûlî idi. O da, Mecd-ül-eimme Serahkî’den fıkıh öğrenmişti. Hocasının “Tuhfe” kitabını şerh ederek, “Bedâyi’-üs-sanâyı’ fî tertîb-iş-şerâyi” adını vermiştir. Hocasının kızı Fâtıma-i fakîhe ile evlenip, onun dâmâdı oldu. Çok yer dolaştı. Bir ara Konya’da bulundu. Sonra Haleb’e gidip yerleşti. Orada Halâviyye Medresesi’ne müderris ta’yin edilip ders okuttu. Hanımı, kendisinden önce vefât etti. Kâşânî de, 587 (m. 1191) senesi Receb ayının onunda, İbrâhim sûresini okumakta iken, yirrniyedinci âyet-i kerîmeye gelince, rûhunu teslim edip rahmet-i ilâhiyyeye kavuştu.

Halîl İbrâhim (aleyhisselâm) makamında bulunan hanımının kabri yanına defnedildi. Haleb’in dışında bulunan kabirleri çok güzel ve latîf bir ziyâretgâhtır. Kâşârirnin hanımı Fâtıma-i fakîhe, büyük fıkıh âlimi Alâüddîn-i Semer’kândî’nin kızıdır, İlminin, ahlâkının vie cemâlinin güzelliği her yere yayılmış, babasının yazdığı “Tuhfet-ül-fukahâ” kitabını ezberlemişti. Onunla evlenmek için, çok fakîhler talip olmuşlardı. Hattâ Türk sultanlarından da teklif gelmişti. Hiçbirine vermedi. O sırada Kâşânî, Alâüddîn-i Semerkândî’ye gelip fıkıh öğrenmeye başladı. O da, onunla meşgûl oldu. Bütün eserlerini okutup ezberletti. Usûl ve füru’ ilimlerinde emsalleri arasında çok yükseldi. Hocasının “Tuhfe” kitabını şerh ederek ona takdim etti. Hocası tarafından çok beğenildi. Hocası bundan ziyadesiyle memnun kalmıştr. Bunun mükâfatı olarak, kızı Fâtıma-i fakîhe ile onu evlendirdi. Hanımı; nikâhının mehri olarak bu şerhini kabûl etti. Başka bir şey istemedi. Bundan dolayı asrındaki büyük fıkıh âlimleri, onun için; “Tuhfe’sini şerh etti, kızını aldı” dediler.

Kasanı, hanımı Fâtıma-i fakîhe ve babâsi Alâüddîn-i Semerkândî, üçü de aynı zamanda fetvâ verirlerdi. Bir evde üç müftî olup, herbirinin fetvâsı çok yere yayılmıştı. İbn-ül-Adîm, onun hakkında diyor ki, “Benim babam, Fâtıma-i fakîhe’nin Hanefî mezhebinin mes’elelerine vâkıf olduğunu ve mezhehi “çok iyi naklettiğini, çok defa o, kocası, Alâüddîn-i Kâşânî’nin fetvâlarındaki noksanlıkları gösterdiğini ve kocasının da, onun re’yine rücû ettiğini bildirdi. Kocası, ona çok hürmet ederdi. İlk defa, babası ve kendisi tarafından imza edilen fetvâlar çıkardı. Evlenince de, her üçünün imzası ve elyazısı bulunan müşterek fetvâlar çıkardılar.”

Haleb şehrindeki Halâviyye Medresesinin fakîhlerinden birisi olan Dâvûd bin Ali diyor ki, “Ramazân-ı şerîfte, fakîhler için iftar yemeği vermeği ilk olarak âdet hâline getiren Fâtıma-i fakîhe’dir. Kolundaki iki bileziği çıkarıp sattığını öğrendik. Aldığı paralarla yiyecek satın alıp, her gece fukahâya (fıkıh âlimlerine) yemek verdi. O zamandan bugüne kadar, o hâl ve âdet devam edip gelmekedir.”

Hanefî fıkhında büyük bir âlim olan Alâüddîn-i Kâşânî, çok yeri dolaşmış ve geniş ilmî faaliyetlerde bulunmuştur. Güzel yüzlü idi. Müslümanlara hizmet etmeyi çok severdi. Cesâreti çoktu. Ehl-i sünnet i’tikâdının temsilcilerinden olan bu büyük âlim zamanındaki mu’tezile i’tikâdındaki bid’at ehli ile sık sık mücâdele eder, onların bozuk, yanlış fikirlerini kuvvetli delîllerle çürütürdü. Bir defasında; “Bir mes’elede iki müctehidin ictihâdları ayrı ayrı olunca, onların ikisi de isâbet etmiş midir? Yoksa, onlardan birisi hatâ etmiş sayılır mı?” mes’elesi konu edilmişti. Orada bulunanlardan birisi İmâm-ı a’zam hazretlerinden naklen, onun; “Her müctehid, ictihâdında isâbet etmiş sayılır” dediğini bildirdi. Alâüddîn-i Kâşânî, hemen ona: “Hayır! Bilâkis o, iki müctehidden birisi isâbet etmiştir. Diğeri ise ictihâ dında hatâ etmiş olur, buyurdu. Çünkü hak, ya’nî doğru, bir tanedir. Sizin dediğiniz, mu’tezilenin görüşüdür” diye cevap verdi.

Alâüddîn-i Kâşânî, bir ara Konya’da Selçuklu sultânı birinci Mes’ûd’un sarayında bulunmuştu. Orada bulunan âlimlerle aralarında geçen ilmî münâzaralar, kendisinin hükümdârla arasının açılmasına sebeb oldu. Hattâ bir ara onu saraydan uzaklaştırmak istedi. Kâşânî’nin kıymetini bilen vezîri araya girip: “Bu büyük ve muhterem bir âlimdir. Onu buradan göndermiyelim” diye sultâna ricada bulundu. Bunun üzerine, Haleb Atâbeki Sultan Nûreddîn Zengî’nin yanına gönderildi. Haleb’de çok iyi karşılanan Kâşânî, ilminin büyüklüğü sebebiyle kısa zamanda meşhûr oldu. Herkes, kendisinin ilmine hayran olmuştu. Oradaki âlimlerin isteği üzerine, bizzat Sultan Nûreddîn Zengî tarafından 543 (m. 1148) târihinde inşâ edilen Halâviyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Kendisinden evvel orada, Radıyüddîn es-Serahsî ders okutmakta idi. Kâşânî’nin Halâviyye Medresesi’nde okuttuğu derslere birçok talebe devam etmiş ve hepsi de derslerinden çok istifâde ederek, aralarında yüksek âlimler yetişmiştir. Oğlu Mahmûd ve “Mukaddimet-ül-Gazneviyye” kitabının sahibi Ahmed bin Mahmûd, ondan fıkıh ilmini öğrenerek yetişen âlimlerdendir.

Bir aralık Şam’a gelen bu büyük Hanefî âliminin meclisinde, orada bulunan Şafiî fakîhleri toplanıp, Şafiî ve Hanefî mezhebleri arasındaki farklı bir mes’elede onun konuşmasını istediler. Daha sonra da birçok mes’ele ortaya koydular. Kâşânî de, ta’yin edilen her mes’ele hakkında konuşmaya başladı. Her birisi için, “Buna bizim mezhebimizin âlimlerinden filân filân kimseler şöyle dediler” diye cevaplar verdi. Her mes’elede, İmâm-ı a’zam Ebû Kanîfe’nin mezhebindeki âlimlerden birisinin, bir ictihâdı bulunduğunu bildirdi. Onun her mes’eledeki derin ilmine hayran kaldılar. O şekilde meclis tamamlanmış oldu.

İbn-i Adîm anlatıyor: Hanefî mezhebinin büyük fıkıh âlimlerinden Ahmed bin Yûsuf bin Muhammed el-Ensârî bana bildirdi ki, Kâşânî, Haleb’den memleketine dönmek istemişti. Hanımı da istekli olduğundan, gitme arzusu fazlalaştı. Âdil bir sultân olup, âlimleri de çok seven Nûreddîn Mahmûd-i Şehîd, durumu öğrenince, Kâşânî’ye hemen bir haberci gönderip yanına çağırdı. Haleb’de kalmasını te’mine çalıştı. O da, “Yolculuğa hazırlandık, aynı zamanda hanımım da hocamın kızı olur. Bu yüzden memleketimize dönmemiz gerekiyor” deyip, kalmalarının mümkün olmayacağını beyân etti. Sultan, mektûp ile birlikte haberci bir kadın gönderdi. Kadın gidip, Kâşânî’nin hanımına, sultanın ricasını bildirdi. Haleb’de kalmalarını çok arzu ettiğini söyledi. O da emre uyup, Haleb’de kaldı. Vefât, edinceye kadar başka bir yere gitmedi. O vefât edince, Haleb’in dışında bulunan Halîl İbrâhim (aleyhisselâm) makamına defnedildi. Burası çok mübârek bir yer olup, kocası Kâşânî, ölünceye kadar her Cum’a gecesi gelip hanımını ziyâret etmeyi terk etmedi. Hanımının kabri yanında yaptığı duâsı kabûl olurdu. Bu hâl, Haleb’de meşhûr olmuştu. Onların kabirleri, bütün ziyâretçilerin yanında “Karı-koca kabri” diye bilinmektedir.

Hanefî âlimlerinden Muhammed bin Hamîs diyor ki: “Kâşânî’nin ölümü zamanında yanında idim. Kur’ân-ı kerîm okumakla meşgûldü, İbrâhim sûresinin yirmiyedinci; “Allahü teâlâ mü’minleri, dünyâda ve kabirde, kavl-i sabit olan Kelime-i şehâdet üzere tesbit ve tahkim etti.” meâlindeki âyet-i kerîmeye geldi. “Ve fil-âhıreti” kelâmını söyleyince, rûhu bedeninden ayrılıp, bir ânda Cennet-i a’lâya gitti.”

Başlıca eserleri şunlardır:

1. Bedâyı’-üs-sanâyı’ fî tertîb-iş-Şerâyı’: En mühim eseri, bu kitabıdır. El yazması üç cild olan bu eser, yedi cild hâlinde basılmıştır. Bu kitap hakkında, Hanefî fıkhına dâir yazılmış tertîb bakımından ilk sistemli eserdir, denilmiştir. Hocasının “Tuhfet-ül-fukahâ” kitabının şerhi olmakla beraber, değişik bir tarzda hazırlanmıştır. Şerh olduğu hiç belli değildir. Sanki metnin taklididir. Meselâ metin, husûsî işâretlerle şerhten ayrılmamıştır. Ayrıca bu eserde, “Tuhfe”nin tertîb ve sistemi ta’kib edilmemiş, bilakis yepyeni bir tertîb ortaya konmuştur. Yalnız şu kadar var ki, Kâşânî bu eserinde, hocasının kitabının ifâdelerini değişik bir tertîble aynen muhafaza etmiş, “Tuhfe”ye sâdık kalmıştır.

Kâşânî, bu kitabını, eski ve yeni birçok eserlerden toplayarak hazırladığını, ifâde ederek, “Ben hocama uydum ve doğru yolu buldum” demektedir.

2. Sultân-ül-mübîn: Dînin usûl, akâid (îmân esasları) bilgilerini içine elan bir eserdir. Fakat yazma veya matbû’ olarak mevcût değildir.

3- Kitâb-ül-Cehl.

Kâşânî ( radıyallahü anh ) “Bedâyı-üs-Sanâyı” kitabının mukaddimesinde buyuruyor ki:

“Hakîkat şudur ki, Allahü teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit ilimleri öğrendikten sonra, “Helâl ve haram veya ahkâm ilmi” diye isimlendirilen fıkıh ilmini öğrenmekten daha şerefli, üstün bir ilim yoktur. Bunun için, Allahü teâlâ peygamberler gönderdi, kitaplar indirdi. Çünkü, O’nun bildirmesi olmadan, sırf akıl ile bunları bilmek mümkün değildir. Nitekim Allahü teâlâ Bekâra sûresi 269. âyet-i kerîmede meâlen: “Hak teâlâ, dilediği kuluna faydalı ilim verir ve onun icâbları ile amel ettirir. Hattâ bunun sebebiyle, onu rızâsına erdirir. Kime hikmet verilmiş ise, ona çok hayır verilmiştir ki, o hayır âhırettendir” buyurmaktadır. Birçok tefsîr âlimleri, bu âyet-i kerîmedeki “Hikmet’ten muradın, fıkıh ilmi olduğunu bildirdiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz de buyurdu ki: “Dinde, Allahü teâlâya fıkıhtan daha faziletli bir şeyle ibâdet edilmedi. Şeytana karşı birfakîh, bin âbidden (ibâdeti çok yapandan) daha kuvvetlidir.”

Birgün Hazreti Ömer’in yanına Şam’dan bir adam gelip, “Sana gelmemin sebebi şudur ki, namazımı doğru olarak kılabilmek için, teşehhüdü (Ettehiyyâtü… duâsını) öğrenmeye geldim” dedi. Hazreti Ömer ( radıyallahü anh ) onun ilim için olan bu gayretine bakıp çok ağladı. Hattâ ağlamaktan sakalları ıslanmıştı. Sonra buyurdu ki: “Yemîn ederek söylüyorum. Muhakkak ki ben, Allahü teâlânın sana sonsuz olarak azâb etmeyeceğini ümid ederim”. Bu şekilde ilim öğrenmek için gösterilen gayretleri bildiren haberler ve eserler, sayılamıyacak kadar çoktur.

Kâşânî ( radıyallahü anh ) aynı kitapta buyurdu ki:

“Abdest; yıkamak ve mesh için kullanılan bir isim olup, Allahü teâlâ, Maide sûresi 6. âyet-i kerîmede meâlen: “Ey îmân edenler! Namaza kalkacağınız zaman, yüzünüzü ve ellerinizi dirseklerinizle beraber yıkayın, başınızı (ıslak el ile) mesh edin ve ayaklarınızı da (topuklarınızla beraber) yıkayın!” buyurdu.

“Rükû’ ve secdesi olan namazlarda kahkaha, yanî sesli gülmek, hem ahdesti bozar ve hem de namazı bozar.”

“Cum’a namazının farzından sonra, İmâm-ı a’zama göre dört rek’at, İmâmeyn’e göre altı rek’at sünnet kılınır. Cum’a yalnız bir mescidde kılınır diyen âlimlere göre, dört rek’at daha (Âhır zuhur) kılmak lâzımdır.”

“Cum’a ve bayram namazlarında, hutbenin bir kısmını Arabca, bir kısmını da başka bir dil ile okumak, Arabî nazmı bozar. Bu ise mekrûhtur.”

“Keffâret için ibâha, ya’nî kendisini doyurması için fakire, Fülûs (kâğıt para) da verilebilir.”

“Mekke’deki evleri, hac zamanında hacılara kira ile vermek mekrûhtur.”

“Abdullah bin Abbâs (r.anhümâ) buyurdu ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında oturuyorduk. Bir köylü, tavşan kebabı hediyye getirdi. Bize “Yiyiniz!” buyurdu. Muhammed bin Saffân ( radıyallahü anh ) dedi ki, iki tavşan yakaladım, kestim. Resûlullaha sordum, ikisini de yememi buyurdu.”



1) Tuhfet-ül-fukahâ (Taşköprü zâde) sh. 95, 102

2) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 53

3) Miftâh-ül-se’âde (Taşköprü-zâde) cild-2, sh. 273, 274, 285

4) Keşf-üz-zünûn sh. 230

5) Tam İlmihal Se’âdet-i Ebediyye sh. 1028

 

 

ATTÂBÎ (Ahmed bin Muhammed)

Tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi Künyesi, Ebû Nasr olup ismi, Ahmed bin Muhammed bin Ömer’dir. Buhârâ’da Attâbiyye mahallesinde doğduğu için Attâbî ve Buhârî nisbet edildi, İmâm ve Zeynüddîn lakabları verildi. 586 (m. 1190) yılında Buhârâ’da vefât etti. Kelâbâd’daki “Yedi kadı kabristanı”na defnedildi.

Temel din bilgilerini ve din bilgilerine yardımcı olan âlet ilimlerini öğrenen Ebû Nasr Attâbî, Arabî ilimler, tefsîr ve fıkıh ilminde birçok âlimden ders aldı. Dört mezhebin inceliklerine vâkıf oldu. Hanefî mezhebinin usûl ve fürû’ bilgilerinde çok yükseldi. Muhammed Şeybânî hazretlerinin kitaplarına şerhler ve açıklamalar yaptı. Dünyâ malına kıymet vermezdi. Çok cömert olup, güzel ahlâklıydı. Allahü teâlânın dinine hizmet için çalışır, taliplerine din bilgilerini öğretirdi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğretmekten bir an geri durmaz, insanlara nasihatlerde bulunurdu. Pekçok talebe yetiştirdi. Hanefî mezhebi fukahâsının meşhûrlarından Şems-ül-eimme Kerderî ve Hâfız-üd-Dîn gibi âlimler onun talebeleri arasındaydı. İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebelerinden İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin eserlerini şerhetti. “Şerh-i Câmi’-il-kebîr”, “Şerh-i Ziyâdât”, “Muhtasâr-ül-câmi” “, “Şerh-i câmi’-is-sagîr”, “Câmi’-i cevâmî” (veya “Fetâvâ-i Attâbî”) ve “Tefsîr-i Attâbî” adlı kitaplar onun eserleri arasındadır, İmâm-ı Muhammed Şeybânî’nin “Ziyâdât”ını şerhederken, “Vasıyye” kısmında matematikle ilgili bilgiler de vermektedir, İmâm-ı Zeynüddîn Ebû Nasr Attâbî’nin, yukarıda saydığımız kitaplarından “Şerh-ül-câmi’-is-sagîr”den başka kitapları kütüphânelerde mevcûttur.



1) Fevâid-ül-behiyye sh. 36

2) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 83

3) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 6

4) Tabakât-ül-fukahâ sh. 100

5) Cevâhir-ül-mudiyye cild-1, sh. 114

6) Keşf-üz-zünûn, sh. 453, 563, 567, 568, 611, 693, 969

7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 140

8) El-A’lâm cild-1, sh. 216

 

KÂDI HÂN (Hasen bin Mensûr el-Fergânî)

Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Mensûr bin Mahmûd Abdülazîz el-Özcendî el-Fergânî’dir. “Kâdı Hân” ismi ile meşhûr oldu. “Fahrüddîn, Ebü’l-Mefâhır ve Ebü’l-Mehâsin” lakabları ile anılmaktadır. Doğum yeri olan Özcend, İsfehan’da Fergana’ya yakın bir şehirdir. Bu şehirlere nisbetle “Özcendî” ve “Fergânî” denilirdi. Hanefî fıkıh âlimidir. Ebû İshâk İbrâhim bin İsmâil bin Ebî Nasr es-Sıgârî’den ve Zâhireddîn Ebû Hasen Ali bin Abdülazîz el-Mergınânî’den ve daha başka âlimlerden ilim tahsil etmiştir. 592 (m. 1196) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onbeşinci gecesi vefât etti.

Allâme Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhayy el-Lüknevî, “El-Fevâid-ül-behiyye” adındaki eserinde diyor ki, “Hasen bin Mensûr bin Mahmûd Fahrüddîn Kâdı Hân özcendî Fergânî, büyük İmâm, ilimde derin bir deniz, ince ma’nâlar deryasının dalgıcı, keskin görüşlü bir müctehid olup, Zahîrüddîn Hasen bin Ali Mergınânî’den, o da Burhânüddîn-il-kebîr Abdülazîz bin Ömer Mâze’den, o da Kâdı Hân’ın dedesi Mahmûd bin Abdülazîz el-Özcendî’den ilim almıştır. Bu ikisi de İmâm-ı Serahsî’den, o da Hulvânî’den, o da Ebû Ali en-Nesefî’den, o da Ebû Bekr bin Fadl’den, o da üstâd Sebzemûnî’den, o da Ebû. Abdullah’dan ve o da babası İmâm-ı Muhammed Şeybânî’den ilim öğrenmiştir.

Onun meşhûr ve elden düşmeyen fetvâları vardır. “Fetâvâ-i Kâdı Hân” diye bilinir. Bundan başka “Vâki’at”, “Emâlî”, “Mehâdır”, “Şerh-i Ziyâdât”, “Şerh-ül-câmi-is-Sagîr” ve Hassâf’ın kitabına yaptığı şerhlerden meydana gelen “Şerh-i Edeb-il-kazâ” kitapları vardır. Osmanlı Şeyhülislâmlarından Ahmed bin Kemâl Paşa onu, “Mes’elede ictihâd” tabakasına yükselen fakîhler arasında saymıştır. Fıkıh ilmini Cemâlüddîn Ebû Hâmid Mahmûd el-Husayrî, Şemsüleimme Muhammed el-Kerderî, Necmüleimme ve Necmüddîn Yûsuf-i Hâsî ve başka âlimlerden almıştır.

Kâdı Hân’ın başka kitaplara yaptığı şerhleri ve “Hâniyye” isminde bir fetvâ kitabı meşhûrdur. Fetvâ ilmi, fıkıh ilminin dallarından birisidir. Bu ilimde, cüz’î ve kısmî olaylarda, fıkıh âlimlerinden sâdır olan hükümler rivâyet olunur. Böylece kendilerinden sonra gelen insanlara, karşılaşılabilecek çeşitli mes’elelerde uyulacak esaslar bildirilmiş olur. Bu ilimde yazılan kitaplar sayılamayacak kadar çoktur. Hanefî mezhebinde mu’teber olan fetvâ kitaplarının meşhûrlarından biri de “Fetâvâ-i Kâdı Hân”dır.

Fetâvâ-i Kâdı Hân; Hanefî mezhebinde meşhûr ve makbûl olan, kendisiyle amel edilen ve büyük âlimlerin, fakîhlerin yanında elden ele dolaşan güvenilir ve kıymetli bir fetvâ kitabıdır. Hüküm ve fetvâ vermek için dâima göz önünde bulundurulan kaynak bir eserdir. Bu kitapta, sık sık vukû’ bulan ve kendisine ihtiyâç duyulan ve insanlar arasındaki vâkıalarda ortaya çıkan mes’elelerden birçoğunu zikretmiştir. Onun tertîbi, herkes arasında meşhûr olan tertîb üzeredir. Bu kitabın geniş bir fihristi vardır. Çok kıymetli olan bu fetvâ kitabı, hicrî 1310 (m. 1892) senesinde Mısır’da tab edilen “Fetâvâ-i Hindiyye”nin kenarında basılmıştır. 1393 (m. 1971)’de altı cild hâlinde ofset yolu ile yeniden basılmıştır.

Kâdı Hân, “Fetâvâ”sının “Hazar ve İbâha” kısmında diyor ki: “Kelâm ilmi, dîni akidelerin isbâtı için gerekli delîl ve huccetlerin bildirilmesi ve şüphelerin giderilmesini anlatan bir ilimdir, ihtiyâcından çok kelâm ilmini öğrenmek, kelâmda görüş ortaya atmak ve münâzara etmek yasak edilmiştir. Zira İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin oğlu Hammâd’dan rivâyet edilir ki, O: Kelâm mes’eleleri hakkında konuşmaktan, babam beni men ederdi. Bunun üzerine babama: “Babacığım, ben sizi kelâmdan konuşurken gördüm. Acaba siz beni niçin bundan men ediyorsunuz?” diye sordum. Babam cevâbında: “Ey yavrum! Biz gerçi kelâmdan konuşurduk. Ama, sanki başımızın üstünde kuş vardı. (Ya’nî başına kuş konmuş bir kimsenin, onu uçurmamak için gösterdiği dikkat ve uyanıklığı gösterirdik.) Konuştuğumuz arkadaş ve muhatablarımızı hiç rencide etmez, ayıplamazdık. Ama siz, şimdi bir mes’elede ve kelâm konularında konuştuğunuz zaman, herbirinizin maksadı, karşısındakini küçük göstermek ve ayağını kaydırmaktır. Sanki muhatabının küfrüne rızâ gösterirler. Arkadaşının, konuştuğu kimsenin küfrüne rızâ gösteren, arkadaşı kâfir olmadan önce kendisi kâfir olur, îmândan çıkar” buyurdu.

Yine “Fetâvâ-i Kâdı Hân”da diyor ki: “Diş arasında yemek artığı bulunursa, gusül (boy abdesti) tamam olmaz. Bunu çıkarıp altını yıkamak lâzımdır.”

Kâdı Hân buyurdu ki: “Farzdan önce sünnet kılmak, şeytanın ümidini kırmak, onu üzmek için emrolundu. Şeytan, Allahü teâlânın emretmediği sünnetlerde bile, insanı aldatamıyorum, emrettiği farzlarda hiç aldatamam diye üzülür. Böyle olduğu “Eddürr-ül-muhtâr”da ve “Redd-ül-muhtâr”da da yazılıdır.”

Namazı cemâatle kılmak ve “Tumânînet” ile kılmak, rükû’dan sonra “Kavme” yapmak ve iki secde arasında “Celse” yapmak Resûlullah efendimiz tarafından bildirilmiştir. Kavmenin ve celsenin farz olduğunu bildiren âlimler vardır. Hanefî mezhebinin müftîlerinden Kâdı Hân, bu ikisinin vâcib olduğunu, ikisinden birisini unutunca, Secde-i Sehv (yanılma secdesi) yapmak vâcib olduğunu ve bilerek yapmıyanın namazı tekrar kılmasını bildirmiştir.

“Fetâvâ-i Kâdı Hân”da diyor ki: “Birisine herşeyde vekîlimsin dese, yalnız malını korumak için vekîl yapmış olur. Herşeyde vekîlimsin, emrin caizdir dese, bey’ ve şirâ (alış-veriş), hîbe (hediye etmek) ve sadaka gibi bütün alış-verişte vekîl yapmış olur.”

“Necâset bulaşmış hasır (büyük yaygı), üç defa yıkanır. Başka şeye gerek kalmaz.”

“Nemmâm, ya’nî koğuculuk yapanın, şarkı söyleyenin, tegannî edenin, vakfelere riâyet etmiyenin imamlığı mekrûhtur.” Vakfe; Kur’ân-ı kerîm okunurken durulması lâzım gelen yerlerde durmaktır. Vakfe yerlerinde durmayıp, başka yerlerde duran kimse İmâm olursa, buna uymak mekrûhtur. Kâdı Hân’ın ( radıyallahü anh ) cihâd ile alâkalı olarak yazdığı Tergîb-ül-ıbâd kitabından alınan ba’zı bölümler:

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette yüz derece vardır ki, Allahü teâlâ onları Allah yolunda cihâd edenler için hazırlamıştır, iki derece arası, gökle yer arası kadardır. Allahü teâlâdan Firdevs’i isteyiniz. Çünkü Firdevs, Cennetin en ortası, en yükseği ve onun üstünde Rahmânın Arş’ı vardır. Cennetin nehirleri ondan fışkırır.”

“Allah yolunda cihâd eden kimsenin hâli, gündüzleri oruçlu olup gecelerini ibâdetle geçiren, Allahü teâlânın âyetlerine itaat eden, namaz ve oruçtan dolayı hiçbir gevşeklik hissetmeyen kimsenin hâli gibidir ki, yine Allah yolunda cihâd eden üstündür.”

Ebû Saîd-i Hudrî ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Birisi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelerek, “İnsanların hangisi daha üstündür?” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Canıyla ve malıyla Allah yolunda cihâd eden mü’mindir” buyurdu. O kimse “Sonra kimdir?” diye sorunca: “Kavminden ayrılıp Rabbine ibâdet eden ve insanların da onun kötülüğünden emîn olduğu kimsedir.”

Ömer bin Hattâb ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında idim. Birisi gelip: “Ey Allahın Resûlü! ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın katında insanların hangisi daha hayırlıdır?” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Atının sırtında iken veya onun yularını tutmuş iken, Allahü teâlânın da’veti (ölüm) gelinceye kadar, Allah yolunda canıyla, malıyla cihâd edendir” buyurdu.

Yûsuf bin Ya’kûb’un ( radıyallahü anh ) hocalarından rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Mücâhidlere eziyet etmekten sakınınız; çünkü Allahü teâlâ, Nebileri ve Resûlleri için gazâb ettiği gibi, mücâhidleri için de gazâb eder. Nebilerine ve Resûllerine icabet ettiği gibi, mücâhidlere de icabet ve duâlarını kabûl eder. Üzerine güneş doğup batan kimseler içinde, Allahü teâlânın en çok sevdiği en kıymet verdiği kimse. Allah yolunda cihâd edendir.”

“Kim cihâddan bir iz olmaksızın Allahü teâlâya kavuşursa, kendisinde eksiklik olduğu hâlde kavuşmuş olur.”

“Kim deve üzerinde Allah yolunda muharebe ederse, Cennet ona vâcib olur.”

Ebû Mûsâ anlattı. “Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Cennetin kapıları kılıçların gölgeleri altındadır.” buyurmuştur dediğimde; bir şahıs kalkıp, “Ey Ebû Mûsâ! Sen Resûlullahın böyle buyurduğunu duydun mu?” diye sorunca, evet dedim. Bunun üzerine soruyu soran harbe katıldı, kılıcıyla düşmana karşı yürüdü, şehîd oluncaya kadar vuruştu.”

“Allah yolunda bir adım atmak veya bir adım koşmak, güneşin üzerine doğup battığı şeylerden daha hayırlıdır.”

“Sizden birinizin Allah yolunda bulunması, evinde kıldığı yetmiş senelik namazından daha üstündür. Allahü teâlânın sizi af ve mağfiret etmesini ve Cennete koymasını isterseniz. Allah yolunda gazâ ediniz! Kim, Allah yolunda deve üstünde muharebe ederse, ona Cennet vâcib olur.”

“Allah yolunda yüzü tozlanan kimsenin yüzünü, Allahü teâlâ kıyâmet gününde Cehennemin dumanından kurtarır (emin kılar). Allah yolunda ayakları tozlanan kimseyi, Allahü teâlâ kıyâmet gününde Cehennemden kurtarır (emin kılar).”

“Allahü teâlâ bir kimsede, Allah yolundaki toz ile Cehennem dumanını bir araya getirmez. Allah yolunda ayağı tozlanan kimseyi, Allahü teâlâ kıyâmet günü, acele giden bir biniciye göre bir senelik mesafe Cehennemden uzaklaştırır. Allah yolunda bir yara alan kimsenin sonu, şehidlerinki gibi olur. Onun için kıyâmet gününde bir nûr olur. Rengi za’ferân rengi gibi, kokusu misk kokusu gibidir. Öncekiler ve sonrakiler, onu o nûr ile tanırlar. Falancanın üzerinde şehidlerin mührü var, derler. Kim bir deve üstünde Allah yolunda muharebe ederse, Cennet ona vâcib olur.”

“Allahü teâlâ katında denizde şehid olanlar, karada şehid olanlardan daha üstündür.”

“Denizde cihâd edenin karadakine üstünlüğü, on gazâ yapmak kadardır.”

“Ümmetimden denizde gazâ yapan bir topluluğu gördüm. Kıyâmet günündeki en büyük korku onları mahzûn etmiyecektir.”

Abdullah İbni Ömer (r.anhüm) şöyle anlatıyor: “Mallarını Allah yolunda harcayanların hâli, her başağa yüz doneli yedi başak bitiren bir tohumun hâli gibidir” ((Bekâra-261) meâlindeki âyet-i kerîme nâzil olduğunda, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbî! Ümmetime ziyâde eyle, arttır!” buyurdu. Daha sonra “Kim Allahü teâlâya hâlis niyet ile ödünç verirse (O’nun kullarına, eza etmeden, mal verdiği için övünmeden ve başa kakmadan, ihlâs ile, helâl maldan infâk eder, sadaka verirse), Allahü teâlâ da karşılık olarak ona kat kat (yediyüz misline kadar) mükâfat (sevâb) verir” (Bekâra-245) meâlindeki âyet-i kerîme nâzil oldu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Yâ Rabbî! Ümmetime ziyâde eyle, arttır!” diye duâ etti. Bundan sonra “… Sabredenlere mükâfatları hesapsız verilecektir” (Zümer-10) meâlindeki âyet-i kerîme nâzil oldu.

“Kim Allah yolunda bir mal infâk ederse, Allahü teâlânın rızâsı için bir şey verirse, onun için yediyüz kat sevâb yazılır.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Kim Allah yolunda evinde oturduğu hâlde mal infâk ederse, onun her dirheminin karşılığında yediyüz dirhem vardır. Bizzat Allah yolunda gazâya gider ve bu yolda da infâkta bulunursa, onun her dirhemine karşılık yediyüz bin dirhem vardır” buyurdu. Bundan sonra, “Allahü teâlâ (kendi yolunda infâk edenlerden ve kendisine ibâdet edenlerden) dilediği kimselerin sevâblarını (ihlâsları) nisbetinde (bire ondan yetmişe ve yediyüze, hattâ daha ziyâde) kat kat arttırır, (öyle ki, miktarını Allahü teâlâdan başka kimse bilmez).” (Bekâra-261) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu.

“Allah yolunda cihâd edenlerin en üstünü, onlara hizmet edenidir. Sonra onlara haber getirendir. Allahü teâlânın indinde, mertebeleri en has olan, oruçlu olanlardır. Kim Allah yolunda arkadaşlarına bir kırba (su kabı) su verirse, onlardan yetmiş sene önce Cennete girer.”

“Ameller niyetlere göredir. Herkes için asıl olan, niyet ettiği şeydir.”

“Bir Arabî, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelerek: “Ey Allahın Resûlü! Bir kimse ganîmet için muharebe ediyor. Birisi teşekkür için, birisi de Allah yolunda savaşıyor görünmek için” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ): “Kim Allahü teâlânın dînini yaymak için muharebe ederse, o Allah yolundadır” buyurdu.

“Allah yolunda bir gece nöbet beklemek, sizden birinin evinde yetmiş sene ibâdetinden daha üstündür.”

“Kıyâmet gününde birçok topluluklar diriltilir. Sırât’ı, rüzgâr gibi geçerler. Onlara hesab ve azâb yoktur.” Eshâb-ı Kirâm, “Onlar kim yâ Resûlallah?” dediler. Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Ölümleri nöbette iken gelen topluluklardır” buyurdu.

“Üç gözü Cehennem ateşi asla yakmaz. Bunlar; Allah korkusundan ağlayan göz, Allahü teâlânın kitabını okumak için uykusuz kalan göz ve Allah yolunda gözcü (bekçi) olan gözdür.”

“Üç göz Cehennemi görmez. Allah yolunda nöbet bekliyen göz, Allah korkusundan ağlıyan göz ve Allahü teâlânın haram kıldığı şeylerden sakınan göz.”



1) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 153, 278, 282, 601

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 297

3) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 64

4) Keşf-üz-zünûn sh. 1227

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 126, 243, 696, 759, 1026

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 280

7) Tergîb-ül-İbâd

 

 13. ASIR ÂLİMLERİ

EBÛ ABDULLAH MUHAMMED BİN YAHYÂ

Fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Yahyâ el-Hadramî’dir. Künyesi, Ebû Abdullah olup, Ebû Şu’be diye tanınır. Doğum târihi bilinmeyen Ebû Şu’be ( radıyallahü anh ). 676 (m. 1277) senesinde vefât etti. Doğruluğu ile meşhûr bir âlim idi. Zamanının önde gelen tanınmış âlimlerinden fıkıh ve diğer ilimleri öğrendi. Kendisinden ise birçok kimse ilim öğrendiler. Uzun müddet Aden’de, Mescid-i tövbe diye bilinen mescidde kaldı. Ebû Şu’be hazretlerinin orada çok kalmasına nisbetle o câmi, ondan sonra Mescid-i Ebû Şu’be diye tanınır oldu. Büyüklüğünü, yüksekliğini tasdîk husûsunda, zamanında bulunan insanların kendisine çok büyük i’tikâdı, güveni vardır. Herkes, onun feyz ve ilminden istifâde etmek maksadıyla ziyâretine gelir, kendisi ile birlikte bulunmakla bereketlenirdi. Kendisinde çok kerâmetler görüldü. Ebû Şu’be hazretlerinin güvenilir talebelerinden birinin şöyle haber verdiğini Cündî bildiriyor: “Günlerden birgün hergünkü âdeti üzere, kendisinden ders okumak üzere yanına gittim. Ders verdiği mescidin kapısına vardığımda, içeride bir grup kimsenin hocam ile konuştuklarını duydum. Yanında ziyâretçileri olduğunu düşündüm ve içeri girmedim. Bir miktar bekledim. Konuşma sesleri kesilince, kapıda beklemekte olduğumu bildirmek bakımından, öksürür gibi ses çıkardım. Hocam; “Kim o?” deyince. İsmimi söyleyerek: “Hizmetçiniz filân kimse” dedim. “Gir!” buyurdu. İçeri girdiğimde hocamın yanında hiçbir kimsenin bulunmadığını gördüm. Dedim ki: “Ey efendim! Biraz önce sizinle beraber ba’zılarının konuştuğunu, size ba’zı şeyler sorup, sizin de cevap verdiğinizi duymuştum ve ziyâretçilerinizin bulunduğunu zannetmiştim. Fakat şimdi burada sizden başka kimse göremiyorum. Hikmeti nedir?” Ben bunları söyleyince, hocam hayret edici bir hâl ile; “Sen o konuşmaları duydun ha!” buyurdu. “Evet” dedim. Bunun üzerine, “Yanımda cin taifesinden olan talebe kardeşlerinizden bir grup vardı. Bana ba’zı mes’eleleri suâl ediyorlardı. Ben de suâllerini cevaplandırdım. Sonra gittiler” buyurdu. Şems-ül-Büleykânî, devlet adamlarının ileri gelenlerinden bir kimse idi. Bir zaman bu kimse çok şiddetli bir hastalığa tutuldu. O kadar ağırlaştı ki, yaşıyacağından ümid kesildi. Geceyi bu hâlde geçiren Büleykânî, sabah olunca iyileşmiş, sıhhatine kavuşmuş görüldü. Hemen yola çıkacakmış gibi hazırlıklara başladı. Ailesine ve dostlarına; “Fakîh Ebû Şu’be’nin ziyâretine gitmek istiyorum” dedi. Sonra yanında bulunan birine yaslanarak, ondan destek alarak sıçrayıp ayağa Kalktı ve fakîh hazretlerinin yanına gitti. Huzûruna girince, fakîh Ebû Şu’be ona hâlini sordu. O da şöyle anlattı: “Ey efendim! Sizin bereketinizle şifâ hâsıl oldu. Sıhhate kavuştum, ölmek üzere idim. Hayâttan ümidi kesmiştim. Dün gece, rü’yâmda amcamın oğlunu gördüm. O bir müddet önce vefât etmiş idi. Bana geldi. Elimden tuttu. Beni götürdü. Nihâyet sizin bu mescidinizin kapısına geldik. Ben ona; “Sen beni bırak! içeri gireyim. Fakîh hazretlerine selâm vereyim. Ondan sonra, seninle beraber istediğin yere giderim” dedim. Sonra içeri girip size selâm verdim ve size amcamın oğluna söylediklerimi haber verdim. O, dışarıda beni bekliyordu. Siz şu pencereye yaklaşıp, dışarıda bekleyen amcamın oğluna dediniz ki; “Ey fülân! içeri gel! Zîrâ amcanın oğlu artık seninle gelmiyor.” Siz böyle söyleyince ben uyandım. Hiçbir rahatsızlığım kalmamıştı. Ey efendim! Anladım ki bu sıhhate kavuşmam sizin bereketiniz ile olmuş idi.”

.14. ASIR ÂLİMLERİ

 

SERÛCÎ (Ahmed bin İbrâhim bin Abdülganî)

Mısır’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin İbrâhim bin Abdülganî bin Ebî İshâk es-Serûcî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs ve lakabı Şemsüddîn’dir. Harran nahiyelerinden Serûc’a mensûb olduğu için, Serûcî denilmiştir. 637 (m. 1239) senesinde doğdu. 701 (m. 1301) senesinde, Rebî’ul-âhır ayının 12. günü Mısır’da Kâhire’de vefât etti. Karâfe kabristanında İmâm-ı Şafiî hazretlerinin kabri yakınında defn olundu. Doğum ve vefât târihleri 639-710 olarak da bildirilmiştir.

Necmüddîn Ebü’t-Tâhir İshâk bin Ali bin Yahyâ hazretlerinin talebesi ve dâmâdı olan Serûcî ( radıyallahü anh ), ayrıca Sadrüddîn Süleymân bin Ebi’l-İzz, Muhammed bin Ebi’l-Hattâb bin Dıhye ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatan Hidâye kitabını ezberledi. Fıkıh, hadîs ve başka ilimlerde yükseldi. Zamanında bulunan fıkıh âlimlerinin önde gelenlerinden oldu. Çalıştığı ilimlerde mahîr ve meşhûr oldu. Herkes tarafından tanındı. Sâlihiyye, Nâsıriyye ve Sûfiyye medreselerinde ders verdi. Alâüddîn Ali bin Bilbân el-Fârisî ve Alâüddîn-i Türkmânî gibi fıkıh âlimlerini yetiştirdi. Çok talebeye ders okuttu. Nu’mân el-Hatîbî’nin vefâtından sonra, 691 (m. 1292) senesinde Kâhire kadısı oldu. Vefâtından az bir zaman önceye kadar bu vazîfeye devam etti. Faziletler sahibi, heybetli, kadri yüce, düzgün sözlü, fasih, güleryüzlü, makbûl bir zât idi. Çok hayır ve hasenat sahibi idi. Çok cömert idi. Fakirlerin, garîb ve muhtaçların sığınağı idi. Zamanında bulunan ve daha sonra gelen âlimlerden ba’zıları onun bu güzel hâllerini zikretmişler ve onu çok övmüşlerdir.

Şöyle anlatılır: Serûcî hazretleri hacca gittiğinde, Mekke-i mükerremede Allahü teâlâdan bir dilekte bulunmuştu ve bunu da hiç kimseye söylememişti. Bundan bir müddet sonra kendisine bir kimse gelerek dedi ki: “Rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi gördüm. Sana, “Yanında (cebinde para olarak) ne varsa hepsini bana ver! Buna alâmet de (işâret istersen o da) Mekke-i mükerremede, Allahü teâlâdan şu dilekte bulunmandır” diye söylememi emir buyurdular” dedi. O kimsenin sözlerini hayretle dinleyen Serûcî hazretleri, “Peki” dedi ve derhâl yanında bulunan yüz dînâr altın ve bin gümüşü çıkarıp o kimseye verdi. Sonra da; “Şayet yanımda bundan daha fazla birşey bulunsaydı. Onu da mutlaka sana verirdim. Çünkü bu emri Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) naklettiğine dâir bildirdiğin işâret mutlaka doğrudur” buyurdu.

Rivâyet edildiğine göre, Ebü’l-Abbâs-ı Serûcî hazretlerinin bir defteri vardı ve birisinden borç alacak olsa o deftere kayd ederdi. Vefâtı yaklaştığında o defteri gösterip, kalan borçlarının ödenmesini vasıyyet etti. Vefâtından sonra bir şahıs gelerek, Serûcî hazretlerinde ikiyüz dirhem alacağı kaldığını bildirerek istedi. Deftere baktılar, bu şekilde bir kayıt bulamadılar. O gece sâlihlerden bir zât, Serûcî hazretlerini rü’yâsında gördü. Serûcî, rü’yâyı gören kimseye hitaben; “O (alacaklı olduğunu söyleyen kimse) doğru söylüyor, ince bir yazı ile o kimsenin söylediği, defterde yazılıdır” buyurdu. Daha dikkatle deftere baktıklarında, hakîkaten yazıyı buldular ve hemen o kimseye alacağını ödediler.

1) Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 261

2) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 60

3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 468

4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 23

5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 267

6) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 96

7) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 140

8) El-A’lâm cild-1, sh. 86

9) Fevâid-ül-behiyye sh. 13

 

DURSUN FAKÎH (Tursun Fakîh)

Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. Şeyh Edebâlî hazretlerinin dâmâdı. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’in bacanağıdır. Osman Bey devrinin meşhûr âlimlerindendir. Aslen Karamanlı olup, hocası Edebâlî’nin ( radıyallahü anh ) hemşehrîsidir. Çeşitli ilimleri, Edebâlî’den tahsil edip, tefsîr, hadîs ve fıkıh bilgilerinde âlim, tasavvufta yüksek derecelere sahip oldu. Kalbi, kötülüklerin pisliklerinden temizlendi. Zühd ve takvâda, güzel ahlâkta, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakta, insanlara doğru yolu göstermekte çok ileri idi. Osman Bey zamanında, gazâ ve fetihlere iştirâk eder, gazilere imamlık yapar va’z ve nasihatlerde bulunurdu. Karahisar’da ilk Cum’a namazını , Eskişehir’de ilk bayram namazını  o kıldırdı.

Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı’nın, İlhanlı Gazân Hân tarafından İran’a götürülmesi üzerine devlet parçalandı. Her önüne gelen bey, herkes, sığınacak yer arar oldu. Haber Osman Bey’in meclisine ulaştı. Mecliste hazır bulunan Osman Bey’e, hatîb ve va’izi Dursun Fakîh şu teklifi yaptı: “Beyim! Cenâb-ı Hak size, sığınacak yer arayan müslümanları bir araya toplayıp idâre etmek basiretini ve gücünü ihsân etmiştir. Allahü teâlânın inâyeti, duâ ordusunun himmet ve bereketi, gazâ ordusunun kuvvet ve kudretleriyle çevrenizdeki tekfurları dize getirip, birçoklarının topraklarını mülkünüze dâhil ettiniz. Şimdi sıra Anadolu topraklarını ehil olmayanların elinden kurtarıp, ahâlisini huzûra kavuşturmaya gelmiştir. Müsâade buyurun da, adınıza hutbe okuyup, sizi sultan ilân edelim” dedi. Sultan düşünüp, istişâre etti. Dursun Fakîh’e hak verdi. O gün Dursun Fakîh, Osman Gazi adına hutbe okuyup, beyinin sultanlığını ilân etti. Dursun Fakîh okuduğu hutbelerde, va’z ve nasihatlerinde gazilerin gazâ şevkini artırıcı sözler söylerdi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) ve O’nun mübârek Eshâbının (radıyallahu anhüm), güzel ahlâk ve örnek yaşayışını anlattı. Osman Gâzî’nin seçme yiğitleri, Allahü teâlânın dînini yaymağa, insanlara merhametli davranıp zarar vermemeye çok gayret ettiler. Herkese iyilik edip, hayırlı amel işlediler. Nefislerini terbiye edip, ebedî saadete kavuşmak için gayret gösterdiler. Bu husûslarda Dursun Fakîh’in askerler üzerinde çok büyük te’sîrleri oldu.

Dursun Fakîh, hocası Edebâlî’nin vefâtından sonra, onun dergâhında tâliblerine ders verdi. Hocasına sorulan suâllere o cevap verdi. Mühim devlet işlerinde onunla istişâre edildi. Osman Bey’in oğlu Orhan Bey’in en yakın müşaviri oldu. Her işinde onunla istişâre edip, “İstişare eden pişman olmaz” hadîs-i şerîfi mu’cibince, devletin devamlı ilerlemesini, altıyüz yıllık Osmanlı Devleti’nin temellerinin sağlam olarak atılmasını te’min etti. Sekizinci asrın ilk yarısında vefât etti.

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 21

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3020

 

ALÂÜDDÎN-İ BUHÂRÎ (Abdülazîz bin Ahmed)

Hanefî mezhebi fıkıh ve usûl âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdülazîz bin Ahmed bin Muhammed el-Buhârî olup, lakabı Alâüddîn’dir. Buhârâ’da yetişen Alâüddîn hazretlerinin doğum tarihi bilinmemektedir. 730 (m. 1329) senesinde vefât etti.

Fıkıh ilmini; amcası Muhammed el-Mâymergî ve Hâfızuddîn-i Kebîr Muhammed el-Buhârî’den öğrendi. Bilhassa fıkıh ve usûlde ve diğer ilimlerde çok yükseldi. Kıvâmüddîn Muhammed el-Kâkî, Celâlüddîn Ömer bin Muhammed el-Habbâzî ve başka âlimler ondan ilim öğrendi.

İlim öğrenmek ve öğretmek husûsunda çok gayretli olan Alâüddîn-i Buhârî hazretleri talebelerine ilim öğretmekten başka, kıymetli eserler de tasnif etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir: Keşf-ül-esrâr (Şerhu Usûl-il-Pezdevî, 2 cild), Şerh-ül-müntehâb, Kitâb-ül-efniyye, Şerh-ül-Hidâye (İlâ bâb-in-nikâh).

Alâüddîn Abdülazîz bin Ahmed el-Buhârî’nin yazdığı Keşf-ül-esrâr (Şerhu Usûl-il-Pezdevî) isimli iki cildlik eserinden ba’zı kısımlar özetlenerek aşağıya yazılmıştır:

“Önce ve sonra gelen âlimlerin yolu ve âdeti, eserlerine ve başka her hayırlı işe, Allahü teâlâya hamd ederek başlamalarıdır. Böylece âlimler, hem hamd ile (Fâtiha-i şerîf ile) başlayan Kur’ân-ı kerîme uymuşlar, hem de Resûlullah efendimizin; “Allahü teâlâya hamd ile başlanmayan her mühim iş bereketten kesilmiştir.” hadîs-i şerîfi ile amel etmişlerdir.

Abdülazîz el-Buhârî hazretleri, şerhettiği kitabın müellifi olan Fahr-ül-İslâm Pezdevî’nin; “İmkânımın ve gücümün yettiği kadar Allahü teâlâya hamd ederim. Rızâsını kazanmakta O’ndan yardım isterim” sözünü şöyle açıklıyor: “Müellif (Pezdevî), Allahü teâlânın kullarına lutfettiği pekçok büyük ni’metlerini, Allahü teâlânın kudretinin ve büyüklüğünün kemâlini, beşer (insan) gücünün, Allahü teâlâya lâyık olan hamdi yapmaktan âciz olduğunu ve kurtuluşa ancak Allahü teâlânın hidâyeti, yardımı ve muvaffak kılması ile kavuşulabileceğini şeksiz ve şüphesiz bir şekilde müşâhede edip iyice anlayınca böyle söylemiştir. Ya’nî, “Allahü teâlâya gücümün yettiği kadar, bana ne kadar hamd etme gücü vermişse o kadar hamd edebilirim. Yoksa, Allahü teâlâya lütfettiği ni’metleri karşısında lâyık olan hamdi yapmaya gücüm yetmez. Buna hiç kimsenin gücü yetmez” demek istemiştir. Nitekim İbrâhim sûresinin 34. âyet-i kerîmesinde meâlen; “… Eğer siz Allahü teâlânın verdiği ni’metleri saymaya kalksanız (buna gücünüz yetmez) sayamazsınız” buyuruldu.

Abdülazîz el-Buhârî, müellifîn; “Resûlullaha ( aleyhisselâm ) O’nun Âline ve Eshâbına salât ederim” sözünü şöyle açıklıyor “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Âl’i demek, O yüce Peygamberin soyu, zürriyeti demektir. Al, takvâ sahibi mü’minler için de kullanılmıştır. Nitekim bir hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz; “Her takvâ sahibi mü’min benim Âl’imdir” buyurmuşlardır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı, O’na tâbi olanlar, ya’nî Muhacir ile Ensâr’dır.”

Müellif, Resûlullah efendimize ve O’nun Âl’i ve Eshâbına salât (duâ) ettikten sonra, diğer Peygamberlere salât (duâ) etmektedir. Abdülazîz el-Buhârî de bunu şöyle îzâh etmektedir “Müellifîn, Resûlullah efendimizin Âl ve Eshâbını diğer Peygamberlerden önce zikretmesi, onları Peygamberlerden üstün tuttuğu için değil, Resûlullah efendimize yapılan salâtın, onlar ile tamam olduğu içindir. Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âlihî ve eshâbihî ve etbâ’ıh denir. Bununla Resûlullah efendimize yapılan salât-ü selâm tamamlanmış olur. Bundan sonra; “Ve alâ cemi’ıl enbiyâi vel-mürselîn” denir. Eshâb-ı Kirâm dâhil hiçbir veli, hiçbir peygamberden daha üstün değildir.

Bekâra sûresinin 269. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki; “(Allahü teâlâ) dilediği kimseye hikmet verir. Kime ki hikmet verilmiş ise, muhakkak ona çok hayır verilmiştir.” Bu âyet-i kerîmede geçen hikmet kelimesi, fâideli ilim olarak bildirildi. Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) bu kelimeyi “Helâl ve haram ilmi” diye tefsîr etmiştir. Âlimlerin çoğu, bunun fıkıh ilmi olduğunu bildirmektedir. Hikmet lügatta ilim ile amel ma’nâsınadır. Bu ikisini kendinde bulunduran yüksek âlimlere fakih denilmiştir.

Fıkıh ilminin faziletine dâir birçok âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf mevcûttur. Fakîhler için çok müjdeler vardır. Ancak ilmi ile âmil olmayanlar bu faziletlerden mahrûmdurlar. Kötü âlimler için çok acı azaplar bildirilmiştir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) mahlûkâtın en kötülerinin kim olduğu suâl edildiğinde; “Kötü âlimlerdir” buyurmuştur.

Bütün bunlardan iyi anlaşılıyor ki, ilim öğrenmeli, bu ilimle amel etmeli, ya’nî ilim ile amel birlikte bulunmalıdır. Hadîs-i şerîflerde; “(İlim öğrenmiyen) câhile bir kerre, (ilim öğrendiği hâlde ilmi ile amel etmeyen) âlime yetmiş kere yazıklar olsun” ve “Şeytana karşı bir fakîh, bin âbidden (ibâdeti çok yapandan) daha kuvvetlidir” buyuruldu:

Şeytana karşı kuvvetli olmak, ilmi ile amel eden âlimlere mahsûstur. İlmi olup ameli olmayan kimse, şeytana karşı kuvvetli olmak şöyle dursun, bilakis onun oyuncağı olur.

İmâm-ı Gazâlî hazretleri buyurdu ki: “Ba’zıları fıkıh ilmi deyince, fetvâları bilmek, fetvâların inceliklerine ve illetlerine vâkıf olmak ilmini anlamışlardır. Hâlbuki, âlimlerin çoğunun bildirdiklerine göre fıkıh, bunlarla beraber, âhıret ilmini, nefsin yaptıracağı çok ince hileleri bilmek, âhırette karşılaşacağı şeyleri iyi anlamak, dünyâya ehemmiyet vermeyip onu hakîr görmek ilmidir.”

Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki: “Hakîkî fakih, dünyâya kıymet vermeyip âhırete rağbet eden, hatâlarını görebilen, Rabbine ibâdette devamlı olan, şüphelilerden uzak duran, başkalarının herhangi birşeyine zarar vermekten sakınan âlim zâttir.”

Başkalarına emirleri ve yasakları bildirip, kendisi ise bunlara riâyet etmiyen sözde âlimin hâli şu kimseye benzer ki, ortada herkesin yemek istediği, görünüşte lezzetli olan bir yemek olsa, fakat bu yemek zehirli olsa, yemeğin zehirli olduğunu orada bulunanlardan yalnız birisi bilse, diğerlerine; “Bu yemekten sakın yemeyiniz. Bu yemek zehirlidir” dese, fakat kendisi bir taraftan yese, diğerleri bunun sözüne hiç i’tibâr etmezler. “Bu bir yalancıdır. Hakîkaten zehirli olsaydı, kendisi yemezdi” diyerek, o yemekten yemeye başlarlar. O yemek aslında zehirli olduğu için, yiyenlerin hepsine çok zararlı olur.

Bu misâlden anlaşılacağı gibi, başkalarına anlatıp kendisi riâyet etmeyen âlimin zararı çok fazla olmaktadır. Nitekim âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Siz insanlara iyiliği emredip kendi nefslerinizi unutur musunuz?” (Bekâra-44), “Ey îmân edenler! Yapmadığınız şeyi niçin söylüyorsunuz?” (Sâff-3).

Fahr-ül-İslâm Pezdevî hazretleri, Usûl-ül-Pezdevî kitabında buyuruyor ki: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve eshâbı (talebeleri), fıkıh ilminde başkalarından önce gelmektedirler. Temel kaynaklardan mes’eleleri önce onlar çıkarmışlar, bu husûsta çok çalışmışlardır. Fıkıh ilminde onların dereceleri pekçok yüksektir. Onlar Kitâb ve Sünnet ilminde, Allahü teâlânın emirlerine, yasaklarına ve büyüklere uymakta, Rabbânî âlim idiler.”

Abdülazîz el-Buhârî hazretleri bu kısımda bulunan, “Büyüklere uymakta Rabbânî âlim idiler” cümlesini açıklarken buyuruyor ki: “Onlar ya’nî İmâm-ı a’zam ve eshâbı, hükümleri önce Kitâb’dan, sonra Sünnet’ten, sonra İcmâ’dan ve daha sonra da Kıyâs’tan alma husûsunda Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin yoluna yapışırlardı. Hükümleri çıkartırken nefslerinden birşey ortaya koymaz, o büyüklerin yoluna zerre kadar muhalefet etmezlerdi.”

Müellifîn; “Onlar hem hadîs âlimi idiler, hem de hadîs-i şerîflerin ma’nâlarını bilmekte ve anlamakta da mütehassıs idiler” sözünü şerh ederken buyuruyor ki: “Ba’zı kimselerin İmâm-ı a’zam ve eshâbı hakkında, ileri geri konuşarak; “Onlar, hadîs ilminde âlim değillerdi. Kendi görüşlerine göre hüküm verirlerdi. Karşılaştıkları bir hadîs-i şerîf, kendi görüşlerine uygun ise alır, değilse reddederlerdi. Kendi görüşlerini hadîs-i şerîfe tercih ederlerdi” sözlerine cevap olmak üzere, müellif bunun uydurma ve iftira olduğunu, onların, diğer birçok ilimde olduğu gibi, hadîs ilminde de mütehassıs olduklarını bildirdi.

Onların, hadîs-i şerîf ilminde zayıf olduklarını, hatta, kendi görüşlerini hadîs-i şerîflere tercih ettiklerini zannetmek, onların büyüklüğünü anlıyamamış olan zavallıların işidir. Onların, helâli ve haramı bilmekte, şer’î delîllerden ma’nâlar çıkarmakta dereceleri o kadar yüksek ve dikkatleri o kadar keskin idi ki, onlar gibi böyle derin ma’nâlara nüfuz edemiyenler, onları kendi görüşlerine göre hüküm veriyorlar zannetmişlerdir. Hâlbuki İmâm-ı Şafiî hazretleri; “Fıkıh öğrenmek istiyen kimse, Ebû Hanîfe’nin kitaplarına sarılsın. Ben Ebû Hanîfe’ye yetişseydim, onun meclisinden ayrılmazdım” buyurdu. Büyük âlimlerden, buna benzer daha nice sözler nakledilmiştir.

Abdullah bin Mübârek’e; “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ve eshâbının, sünneti seniyyeye uymadıkları söyleniyor. Bunlar için ne dersiniz?”diye suâl edildiğinde, buyurdu ki: “Sübhânallah! Böyle olmak şöyle dursun, Ebû Hanîfe sünnet-i seniyyeye uymak, o yoldan kılpayı ayrılmamak için bütün gücüyle gayret edip çalıştı. Hâl böyle iken, o büyük zât ve talebeleri hakkında böyle uygunsuz lâflar nasıl söylenebilir? Sünnet-i seniyyeye düşman olanlar, nefislerine, arzu ve hevâlarına tâbi olup, Kitâb ve Sünneti terkedenlerdir.”

Ebû Hanîfe ve eshâbı, bir hükmü meydana çıkarırken, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden ayrılmamışlar, kendiliklerinden birşey söylememişlerdir. Onlar, mechûl olan rivâyeti de kıyâsdan önce tuttular. Mechûl rivâyet, hadîs rivâyeti ile meşhûr olmamış, râvîlerin sâdece bir veya iki rivâyetleri ile bilinen rivâyetlerdir. Onlar, Resûlullah efendimizden duymaları ihtimâlini göz önünde bulundurarak, Eshâb-ı Kirâmın sözlerine de kıymet vermişler, bu sözleri de sened kabûl etmişlerdir.

Onların yolu bu olunca, “Kendi görüşlerini sahih hadîslere tercih ettiler” sözü ne büyük yalandır. Böyle zannetmek nasıl mümkündür?”

1) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-2, sh. 136

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 242

3) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 94

4) Keşf-üz-zünûn sh. 112, 1395, 1849

5) Keşf-ül-esrâr

ZEYLA’Î (Fahreddîn Osman bin Ali)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Osman bin Ali bin Muhammed el-Bâri’î ez-Zeyla’î’dir. Künyesi Fahreddîn olup, Ebû Muhammed künyesi ile tanınırdı. “Zeyla’î” nisbeti ile meşhûr oldu. Zeyla’, Kızıldenizin Habeşistan sahilinde bir kasabadır. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. Fıkıh, nahiv ve ferâiz bilgilerinde büyük bir âlim olarak yetişti ve meşhûr oldu. 705 (m. 1305) senesinde Kâhire’ye gelip ders ve fetvâ verdi. Takrir ve incelemelerde bulundu. Fıkıh ilminin yayılmasında büyük hizmeti oldu. Çok kıymetli şerhleri ve te’lîf eserleri vardır. 743 (m. 1343) senesi Ramazan ayında, Mısır’da vefât etti. Buradaki Karâfe kabristanına defnedildi.

Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- Şerhu Câmi’ıl-kebîr:

İmâm-ı Muhammed Şeybâni hazretlerinin “Câmi’ul-kebîr” adındaki kitabının şerhidir. 2- Tebyîn-ül-hakâik fî şerhi Kenz-id-dekâik; “Kenz” kitabını şerh ederek, bu ismi vermiştir. “Tebyin” kitabı, Ahmed bin Muhammed Şelbî’nin, haşiyesi ile birlikte 1313 senesinde Mısır’da ve sonra Beyrut’ta basılmıştır. Güvenilir ve makbûl bir eserdir. Şelbî, 1031 (m. 1621) senesinde Mısır’da vefât etmiştir. 3- Şerh-ül-muhtâr Abdullah-i Mûsulî’nin eserinin şerhi olup, Hanefî fıkhına dâir yazılan kıymetli eserlerdendir. 4- Bereket-ül-kelâm alâ ehâdis-il-ahkâm-il-vâla’a fil-Hidâye ve sâir-il-kütüb.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 263

2) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 115, 116

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 655

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 351, 287, 790, 804, 924, 1088

 

KIVÂMÜDDÎN EL-KÂKÎ (Muhammed bin Muhammed Sencârî)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed es-Sencârî’dir. “Kıvâmüddîn-i Kâkî” lakabı ile meşhûr oldu. Hanefî fakîhlerinin büyüklerindendir. Fıkıh ilmini, Alâüddîn Abdülazîz el-Buhârî ile, Hüsâmeddîn Hasen-i Sığnâki’den öğrendi. “Hidâye” adındaki meşhûr fıkıh kitabını, Alâüddîn-i Buhârî’nın huzûrunda okuyup mütâlâa etmişti. Fıkıh hocası olan bu iki zât da, Fahreddîn Muhammed bin Muhammed el-Mâymargî’den fıkıh öğrenmiştiler. Kâhire’ye gelip Mardin Câmii’ne yerleşti. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Vefâtına kadar bu işlerine devam etti. 749 (m. 1348) senesinde vefât etti.

Eserleri, Hanefî mezhebinin kıymetli kitaplarından olup, başlıcaları şunlardır: 1- Mi’râc-üd-dirâye: Hidâye’nin şerhidir. 2- Uyûn-ül-mezheb: Hanefî fıkhına dâir yazılan kıymetli eserlerdendir. Ayrıca bu eserinde dört mezheb imamının ictihâdlarını da zikretmektedir. 3- Câmi’ul-esrâr fî şerh-il-menâr-il-envâr: Nesefî’nin usûl-i fıkıh ilmine dâir olan eserinin şerhidir. 4-El-Gâye fî şerh-ıl-Hidâye: Bu da Burhâneddîn-i Mergınânî’nin “Hidâye”sinin kıymetli şerhlerindendir. 5- Tıbyân-ül-vüsûl fî Şerh-ıl-usûl: Pezdevî’nin “Usûl’ünün şerhidir.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 182

2) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 186

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 155

4) Keşf-üz-zünûn sh. 1187, 1811, 1824, 2033

 

İBN-İ TÜRKMÂNÎ (Ali bin Osman el-Mârdînî)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Osman bin İbrâhim bin Mustafâ bin Süleymân el-Mârdînî’dir. Lakabı “Alâüddîn” olup, “İbn-i Türkmânî” künyesi ile meşhûr oldu. 683 (m. 1284) senesinde doğdu. Fıkıh, usûl, nahiv, tefsîr, hadîs, ferâiz, hesâb, edebiyat, târih, mantık ve hey’et (astronomi) ilimlerinde mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Hanefî fıkhında İmâm derecesine yükseldi. Fetvâ verir ve ders okuturdu. Kâdılık vazîfesine ta’yin edildi. Kıymetli eserleri vardır. 750 (m. 1349) senesi Muharrem ayında Kâhire’de vefât etti.

İbn-i Türkmânî, aklî ve naklî ilimlerde geniş ve derin bilgiye sahipti. Hadîs ve tefsîr ilimlerinde söz sahibi olmuş, çok yükselmişti. Fıkıh ilmini, babasından ve kardeşinden öğrendi. Her iki kardeş de, zamanının en büyük âlimlerinden oldu. İlim ve fazilet meclislerinin en önde gelenlerinden idi. Dimyatî, İbn-i Savvâk, İbn-i Hicaz gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi.

“Cevâhir” kitabının sahibi Abdülkâdir diyor ki: “İbn-i Türkmânî Ali bin Osman Mârdînî’den “Hidâye” kitabının bir bölümünü okudum. Hadîs ilminde de ondan çok istifâde ettim. “Hidâye” kitabını, “Kifâye” adı ile kısaltarak yazdı. Ayrıca bu kitabını şerh etmeye başladı, fakat tamamlayamadı. Bunu, oğlu Kâdı’l-kudât Kemâleddîn Abdullah, babasının kaldığı yerden i’tibâren şerh etti.”

İmâm-ı Süyûtî diyor ki: “İbn-i Türkmânî, fıkıh, usûl ve hadîs ilimlerinde büyük bir âlim idi. İlimle meşgûl olmaktan ve başkalarına faydalı olmaktan hiç ayrılmadı. Onun çok kıymetli eserleri vardır. Muhtasar-ı Hidâye, Muhtasar-ı Ulûm-i hadîs ve Reddü alel-Beyhekî bunlardan başlıcalarıdır. O, Mısır diyarının kadılığına ta’yin edilmişti.”

Başlıca eserleri şunlardır: 1. Behcet-ül-erîb fî beyâni mâ fî kitâbillah-il-azîzi minel-garîb, 2. El-Müntehâbbü fî ulûm-il-hadîs, 3. Ed-Dürret-üs-seniyye fil-akîdet-is-seniyye, 4. Es-Sâ’diyye fî usul-il-fıkh, 5. Şerh-ül-Hidâye fî fürû’i-fıkh-ıl-Hanefî. Bunlardan başka nazım ve nesir olarak yazılmış eserleri de vardır. İmâm-ı Fahreddîn-i Râzî’nin “Mufassal” adındaki eserine ve İbn-i Hâcib’in “Mukaddimesine yaptığı “Ta’lîka”ları da kıymetli eserleri arasındadır. “Şerh-ül-Mukarreb”, “Şerhu Arûz”, mantık ilmine dâir olan “Şerh-uş-şemsiyye” ve astronomiye dâir “Şerh-ül-Hey’et” adındaki eserleri de kıymetlidir.

1) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 123

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 145

3) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-3, sh. 84, 85

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 720

5) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-2, sh. 160

 

İBN-İ FASÎH (Ahmed bin Ali bin Ahmed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve şâir. İsmi, Ahmed bin Ali bin Ahmed olup, nisbeti el-Kûfî ve el-Bağdâdî ve el-Hemedânî’dir. Künyesi Ebû Tâlib, lakabı Fahrüddîn’dir. İbn-i Fasih diye meşhûrdur. Aslen Kûfeli olan İbn-i Fasih ( radıyallahü anh ), 680 (m. 1281) senesinde orada doğdu. 755 (m. 1354)’de Şa’ban ayının 26. günü Dımeşk’da vefât etti.

Bilhassa Irak beldelerinde çok tanınmış olan İbn-i Fasih hazretleri, İsmâil bin Tabbâl’den icâzet aldı. Ayrıca, İbn-üd-Devâlî Sâlih bin Abdullah bin es-Sabbâg ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Fıkıh, ferâiz, edebiyat, nazım, nesir, nahiv ve diğer ba’zı ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh ilminde çok ilerleyip, fetvâ makamına yükseldi. Abdülvehhâb bin Ahmed bin Vehbân ed-Dımeşkî ve başka zâtlar ondan ilim öğrendiler. Irak’ta iyice tanınıp meşhûr olan İbn-i Fasih hazretleri, daha sonra Şam’a geldi. Şam Vâlisi Tanbuğa kendisini karşılayıp çok hürmet ve ikramlarda bulundu. Kassâ’în’de ve Reyhâniyye’de ders verdi. Faziletler sahibi, güleryüzlü, gayet sevimli, hoş sohbet bir zât idi. Yüzünde, âlimlere ve evliyâya mahsûs olan güzellik ve nûr bulunduğundan, görenlerin muhabbetini celbederdi. Maddî ve ma’nevî olarak talebelerine pekçok ihsânlarda bulunurdu. Sohbetleri çok tatlı, kendisi çok yüksek bir zât olduğundan, insanlar hep bunun sohbetine rağbet ederlerdi. Daha sonra, Kûfe’de Ebû Hanîfe hazretlerinin kabrinin yakınında bulunan bir medresede ve Müstensıriyye Medresesi’nde de ders verdi.

Öğrendiği yüksek ilimleri talebelerine öğretmekle kalmayıp, çeşitli kıymetli kitaplar da yazan İbn-i Fasih hazretlerinin eserlerinden birkaçının isimleri şöyledir: Müstahsin-üt-tarâik (Ebü’l-Berekât Abdullah en-Nesefî hazretlerinin Kenz-üd-Dekâik isimli eserinin nazım hâline çevirilmis şekli olup, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatmaktadır.), Nazm-üs-Sirâciyye (Ferâize dâirdir) ve Nazm-ül-menâr (Usûl-i fıkha dâirdir).

1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-1, sh. 204

2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 339

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 318

4) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 26

5) Keşf-üz-zünûn sh. 649, 1248, 1249, 1516, 1825

İBN-İ VEHBÂN (Abdülvehhâb bin Ahmed)

Hanefî mezhebi fıkıh ve kırâat âlimi. Edib ve şâir. İsmi, Abdülvehhâb bin Ahmed bin Vehbân ed-Dımeşkî’dir. Künyesi Ebû Muhammed ve lakabı Emînüddîn’dir. Şam’da yetişen İbn-i Vehbân’ın ( radıyallahü anh ), doğum târihi kat’î olarak tesbit edilememiştir. 730 (m. 1329)’dan evvel doğduğu tahmin edilmektedir. 768 (m. 1367) senesi Zilhicce ayında vefât etti.

İbn-ül-Fasîh Ahmed bin Ali gibi meşhûr zâtların sohbetlerinde bulunarak kemâle gelen İbn-i Vehbân hazretleri; fıkıh, kırâat, edebiyat ve Arabî ilimlerde yükseldi. Medreselerde ders vermeye başladı. Takriben sekiz sene Hama kadılığı yaptı. Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’metlere şükreden, hâli ve yaşayışı İslâmiyete tam uygun olan çok kıymetli bir zât idi. Vakitlerini Allahü teâlâya ibâdet ve tâatle ve O’nun kullarına hizmet etmekle geçirirdi. Şairliği de, fıkıh ilmine âit mes’eleleri, şiir hâlinde anlatacak kadar kuvvetli idi. Nazım ve nesir hâlinde kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şunlardır: “Ehâsin-ül-ahbâr fî mehâsin-is Seb’at-il-ahyâr”, “İmtisâl-ül-emr”, “Nihâyet-ül-ihtisâr”, “Keşf-ül-estâr”, “El-Bezzâr”, “El-Ferâid fiz-Zevâid”, “Hüsn-ül-mükâl alâ aşr-ı hisâl”, “Kayd-üş-Şerâid”. Fıkıh ilmine dâir manzûm olarak yazmış olduğu bu son eserini, iki cild halinde kendisi şerhedip, buna da Ikd-ül-Kalâid ismini vermiştir.

1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 423

2) Fevâid-ül-behiyye sh. 113

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 220

4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 212

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 639

6) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 123

7) El-A’lâm cild-4, sh. 180

8) Keşf-üz-zünûn sh. 649, 667, 740, 747, 757, 857, 874, 1167, 1119, 1485, 1499, 1865, 1984,

 

CEMÂLEDDÎN AKSARÂYÎ (Muhammed bin Muhammed Râzî)

Fıkıh ve tefsîrde, aklî ve naklî ilimlerde âlim. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Fahreddîn Râzî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Babası, Fahreddîn-i Râzî hazretlerinin torunlarından, vâ’iz Muhammed bin Muhammed idi. Anadolu’da huzûrun yeniden te’min edilmesi için gelen âlimler arasında yer alan Cemâleddîn Aksarâyî, babasından ve zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ara Amasya kadılığı ve Dâr-ül-ilm müderrisliği yaptı. O zaman Karamanoğullarının elinde bulunan Aksaray’a gelip yerleşti. Zinciriyye veya Müselsile Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bu medresede talebelerini üç sınıfa ayırarak okuturdu. Bir kısmına, evinden medreseye varıncaya kadar at Üstünde ders verirdi. Bunlara “Yürüyenler” denirdi. İkinci kısmı, medresenin kapısında beklerler, orada ders alırlardı. En üst seviyedeki talebeleri, medresenin içinde ders görürlerdi. Bu medresede ve diğer yerlerde pekçok talebe yetiştirdi. Bunlardan en meşhûru, Osmanlı Devleti’nin ilk şeyh-ül-İslâmı Molla Fenârî hazretleri idi. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri de onu ziyâret edip, ilim ve feyzinden istifâde için Anadolu’ya geldi. Daha o Aksaray’a gelmeden, Cemâleddîn-i Aksarâyî 771 (m. 1369) senesinde vefât etti. Bunun üzerine Seyyîd Şerîf Cürcânî ( radıyallahü anh ), Molla Fenârî hazretleri ile birlikte Mısır’a gidip Ekmelüddîn Babertî’den ( radıyallahü anh ) ilim öğrendiler.

Zamanın en büyük âlimlerinden olan Cemâleddîn Aksarâyî, pekçok kitabı şerhetmiş, bir kısım eserlere haşiyeler yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Şerh-ül-İzâh lil-Kazvînî”, “Haşiye alâ şerh-i İbn-is-Sâ’âtî li-mecma’ul Bahreyn ve mülteka’n-nehreyn fil-fürû’-ıl-fıkh-il-Hanefî”, “Şerh-ül-gâyet-il-kasavî fî dirâyet-il-fetâvâ lil-Beydâvî”, “Şerh-ü Mevcez-il-Kânûn li-İbn-in-Nefîs fit-tıb”, “İ’tirâzât alel-Keşşâf liz-Zemahşerî”.

1) Fevâid-ül-behiyye sh. 191

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 192

3) El-A’lâm cild-7, sh. 40

4) Şakâyik-i Nu’mâniyye tercümesi sh. 40

5) Keşf-üz-zünûn sh. 36, 210, 1192, 1478, 1900

6) Keşf-üz-zünûn Zeyli cild-2, sh. 433

7) Hediyyet-ül-ârifîn cild-2, sh. 166

8) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1832

 

TEFTÂZÂNÎ (Sa’deddîn Mes’ûd bin Ömer)

Tefsîr, hadîs, kelâm, nahiv, mantık ve fen âlimi. En büyük Şafiî âlimlerindendir. Asrının müceddidlerinden idi. Unutulmuş olan İslâm bilgilerini yeniden ortaya çıkarıp, ihyâ etti. İsmi, Mes’ûd bin Ömer bin Abdullah’tır. Nesâ köylerinden Teftâzân köyünde, 712 (m. 1312) senesinde doğdu. Sa’düddîn lakabı verildi. Timur Hân ve Seyyid Şerîf Cürcânî ( radıyallahü anh ) gibi din ve dünyâ büyükleriyle görüştü. Anadolu’ya geldi. Eserleri yıllarca medreselerde ders kitabı olarak okutuldu. 791 (m. 1389) yılında Semerkand’da vefât edip, Serâhs’ta defnedildi.

Sa’deddîn Teftâzânî, daha küçük yaşta, üstün zekâsı ve anlayışı ile herkesin dikkatini çekti. Yakınları, onun ilim öğrenip, Allahü teâlânın dînine hizmet etmesini arzu ettiler. Daha çocuk iken, Kur’ân-ı kerîm okumasını, temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri ona öğrettiler. Zamanın en büyük âlimlerinden ders almasını te’min ettiler. Onaltı yaşında “Tasrîf-ül-İzzî’ye şerh yazabilecek hâle gelen Sa’deddîn Teftâzânî, Adûdüddîn Îcî ve Kutbüddîn Râzî gibi, devrinin en ileri gelen âlimlerinden ders aldı. Allahü teâlânın dînini öğrenmek ve öğretmek için çok çalıştı. Naklî ve aklî ilimlerin hepsinde söz sahibi oldu. Allahü teâlânın kullarına, O’nun rızâsını kazanmak için öğrendiklerini öğretti. Eserlerinde ve talebelerine verdiği derslerinde, Selef-i sâlihînin yolunu ihyâ etti. Selef-i sâlihîne ( radıyallahü anh ) halef-i sâdıkîn oldu. Zamâmanındakilerin ve daha sonra gelen âlimlerin iltifâtlarına mazhar oldu. Herkes tarafından kabûl gördü.

Timur Hân’ın yanında bulunup, çok hürmet gördü. Ona nasihatlerde bulundu. Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretleri ile sohbet etti.

Birçok talebe yetiştiren Sa’deddîn Teftâzânî’nin en meşhûr talebeleri; “Rebî’ul-cinân fil-meânî vel-beyân” adlı eserin yazarı Hüsâmeddîn Hasen bin Ali Ebyurdî, Celâleddîn Yûsuf Evbehî ve Burhâneddîn Haydâr’dır. Bunlardan başka daha pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Yazmış olduğu eserler ve onlara yapılan şerhler, bilhassa medreselerin temel kitapları oldu. Eserleri ve ünü, İslâm dünyâsının her tarafına yayıldı. Eserlerinin herbirine birçok şerh ve haşiyeler yazıldı. Değişik mevzûlardaki bu eserleri, matbaadan önce, birçok defa yazılarak çoğaltıldı, İslâm dünyâsında matbaanın yaygınlaşması ile de, müteaddit baskıları yapılarak çok kişinin kolayca istifâdesi sağlandı.

Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 738 (m. 1337) senesinde onaltı yaşında iken yazdığı “Şerh-ut-Tasrîf-il-İzzî” adlı eseri, ilk defa İstanbul’da 1253 (m. 1837) senesinde olmak üzere, Tahran, Dehlî, Bombay, Luknov ve Kâhire’de müteaddit baskıları yapıldı.

Arabca nahiv kitabı olan “İrşâd-el-hâdî” ve belagata dâir “El-Mutavvel”i yazdı. Mutavvel’i yazarken çok sıkıntı çekti, pekçok mâni ile karşılaştı. “Herşeyin bir mânisi vardır, ilmin ise pekçok mânileri vardır” sözünü, bu kıymetli eserini yazarken buyurmuştur. “Mutavvel”in 1260 (m. 1844) senesinde İstanbul’da ilk baskısı yapıldı. Luknov, Tahran ve Dehlî’de değişik târihlerde birçok baskıları yapıldı, İslâm âlimleri, bu eser hakkında; “Mutavvel kitabı, belagât-ı Kur’âniyyeyi ihyâ etmiştir” buyurmuşlardır. Yine belagat ilmine dâir “Muhtasar” kitabı da yıllarca medreselerde okutuldu. Birçok baskıları yapıldı. “Şerh-ul-kısm-is-sâlis minel-Miftâh” da belagata dâirdir. Mantık ilmine dâir; “Şerh-ur-Risâlet-üş-Şemsiyye” ve “Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm” adlı eserleri vardır. Kelâm ilmine dâir; “El-Mekâsid”, “Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm”, “Şerh-ül-Akâid-ün-Nesefiyye” ve “Fadîhat-ül-mülhidîn” adlı eserleri vardır. Fıkıh usûlüne dâir; “Et-telvîh ilâ keşfi hakâik-it-tenkîh” ve “Şerhu şerh-ü Muhtasar fil-usûl” adlı eserleri mevcûttur. Fıkıh ilmine dâir, “El-Miftâh” ve “İhtisâr-ı şerhu Telhîs-il-Câmi-ül-kebîr liş-Şeybânî” adlı eserleri ve tefsîr ilminde; “Şerh-ül-Keşşâf’ adlı eseri, dil ve edebiyatta; “En-Niam-üs-savâbig fî Şerh-il-kelâm-in-nevâbig” ve Sa’dî Şîrâzi hazretlerinin “Bustân” ını manzûm olarak Türkçeye tercüme etti.

Molla Gürânî ( radıyallahü anh ) ile Fâtih Sultan Mehmed Hân arasında geçen bir sohbette, Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) üstünlüğünden şöyle bahsedilmektedir:

Şeyhülislâm Molla Gürânî ( radıyallahü anh ), birgün talebesi Fâtih Sultan Mehmed Hân’la sohbet ederken, Timur Hân’ın ilme ve âlimlere hürmetinin çokluğundan bahsederek şöyle dedi: “Timur Hân, âcil bir iş için bir yere atlı ulak gönderdi, işin ehemmiyetinden dolayı da ulağa tam yetki verip; “Yolda atın yorulduğu anda; kimin atını bulursan, emrimi söyle, atını al, yola devam et” dedi. Ulak yola çıktı. Atını değiştirecek oldu. Otlatılıp tımar edilen atlar gördü. Varıp bunlardan birini almaya kalktı. Atlara bakan hizmetçiler, ulağa istediği atı vermediler ve; “Sen Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) atını nasıl almaya kalkışırsın?” dediler. Ulak, kan-ter içinde Timur Hân’ın huzûruna döndü. “Sa’deddîn Teftâzânî’nin adamları bana böyle yaptı. Sebebi de bu idi” diyerek, at vermediklerini anlattı. Timur Hân, emrine böyle karşılık verilmesine çok üzüldü. Ancak, ulağa bol hediyeler verip gönderdi ve; “Eğer böyle mühim bir iş için giden atlıya bu hareketi oğlum Şahrûh’un adamları yapsaydı, hiç aman vermez, cezâlarını verirdim. Ama o benzeri olmayan kişiye, Sa’deddîn Teftâzânî’ye nasıl ceza vereyim? O, kalemiyle benim topraklarımın dışına da hükmeder. Eserleri, keskin kılıçlarımın erişemediği yerlere gider” dedi.

Sa’deddîn Teftâzânî hazretlerinin “Akâid-i Nesefiyye”ye yaptığı şerh çok meşhûrdur. Bu kıymetli eserde buyuruldu ki:

“Lügatte îmânın ma’nâsı, tasdîk etmek, haber verenin hükmünü ve doğru söylediğini kabûl etmektir. Tasdîk ve kabûl etmeden, haberin veya habercinin doğru olduğunu söylemek, îmân değildir. Îmân, tam bir tasdîk ve teslimiyetle haberi veya haber verenin sözünü kabûl etmektir. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiklerini ve yüksek zâtının doğru sözlülüğünü tasdîk etmelerine rağmen ba’zı kâfirlere “Kâfir” denmesinin sebebi, onlarda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) yalanlama ve inkâr alâmeti olan şeylerin görülmesinden dolayıdır. Nitekim, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bütün bildirdiklerini kalbi ile tasdîk edip, dili ile söyleyen ve söylediği gibi amel eden kimse, hıristiyan din adamlarına ve papazlara mahsûs zünnârı kendi arzusu ile beline bağlasa, İslâmiyetten ayrılmış olur. Çünkü, onun beline zünnâr bağlaması, inkâr ve tekzîb alâmetidir. İnkâr alâmeti ile birlikte olan tasdike i’tibâr yoktur.

Îmânın dindeki ma’nâsı, Allahü teâlâdan getirildiği zarurî olarak bilinen şeylerin hepsine kısaca îmân edip, kalbi ile tasdîk etmektir. Buna icmâlen (topluca) inanmak denir, icmâlen îmân, îmânın, yokluğu ve eksikliği kabûl edilmeyen esâsıdır. Bu olmadan asla îmân olmaz, icmâlen inanmak, îmân için kâfidir. Ancak bu derecede olan bir icmâlî îmân, sahibini tafsîlî (îmân esaslarına ayrı, ayrı) îmândan müstağni, uzak bırakmaz. Çünkü yaratıcının varlığını ve sıfatlarını tasdîk eden ve bunun yanında Allahü teâlâya şirk koşan bir kimse, sâdece lügat bakımından îmân etmiş, mü’min olmuştur. İslama göre mü’min değildir. Çünkü o, Allahü teâlâya şirk koşmakla tevhîd i’tikâdını, Allahü teâlânın birliğine olan îmânını bozmuştur. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Yûsuf sûresi 106. âyet-i kerîmede meâlen; “Onların çoğu Allahü teâlâya îmân ediyoruz derler. Fakat imansızdırlar. Başka şeylere ibâdet ederek müşrik olmuşlardır” buyurmuştur.

Îmânın ikinci rüknü, ikinci esası, kalb ile tasdîk edilen îmânı, dil ile de söylemektir. Kalb ile tasdîk, îmânın birinci ve hiç ayrılmayan rüknüdür. Dil ile ikrâr ise, ikrah, zorlama hâlinde düşebilir. Bunun îmâna zararı olmaz. Kalbi ile tasdîk edip dili ile ikrâr etmeyen kimse, Allahü teâlâ katında mü’mindir. Fakat dünyâ ahkâmında mü’min muâmelesi görmez. Çünkü, îmânını dili ile açıklamamış ve ikrâr etmemiştir. Dili ile îmânını izhâr ve ikrâr edip, kalbi ile tasdik etmiyen kimse ise, Allahü teâlâ katında mü’min değildir. Fakat dünyâ ahkâmına göre mü’mindir. Dindeki hakîkî ma’nâsıyle münâfıklar böyledir.

Kalbi ile tasdîk edip de, dili ile ikrâr etmek istediği hâlde, dilsizlik gibi bir mâni sebebiyle îmânını ikrâr edemiyen kimse mü’mindir. Bunun üzerinde icmâ (İslâm âlimlerinin sözbirliği) vardır.

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki; kalbi ile inanıp tasdîk etmeden, sâdece dili ile Kelime-i şehâdeti söyleyen bir kimse îmân etmiş olmaz.

Mü’min, büyük günah işlemekle îmândan çıkmaz. Kalb ile tasdîk olan îmânı, ancak ona zıt olan şeyler giderir. Nefsinin, şehvetinin, kızgınlığının, tenbelliğinin ağırbasmasıyla büyük günah işleyen bir mü’minde, ceza korkusu, af ve mağfiret olunma ümîdi ve tövbe azmi olursa; onun büyük günah işlemesi îmânını gidermez. Eğer, büyük günahı helâl kabûl ederek veya günah olduğuna ehemmiyet vermeksizin yaparsa küfür olur. Çünkü böyle yapmak, inkâr ve imansızlık alâmetidir. Dîni hak kabûl eden bir kimsenin Cehennemde azâbı gerektiren bir işi, bir günahı basit görmesi mümkün değildir.

Mü’mini dinden çıkaran kötülüklerden bir kısmı da; dînin sahibinin tekzîb, yalanlama alâmeti saydığı şeylerdir. Böyle olduğu şer’î delîllerle sabittir. Meselâ; puta secde etmek, Kur’ân-ı kerîmin yazılı olduğu Musfah-ı şerîfi pis yerlere atmak, küfrü (imansızlığı) gerektiren sözleri söylemek, bunlardandır.

Îmân, kalb ile tasdik, dil ile ikrâr olduğuna göre; îmân edilmesi gereken şeylere kalbi ile inanıp, dili ile de bunları söyleyen kimsenin, küfrü gerektiren işlerden ve sözlerden sakınması gerekir.

Allahü teâlâ”, kendisine şirk (ortak) koşulmasını affetmez. Bunun dışında, küçük ve büyük günah işlemiş olanları dilerse affeder. Allahü teâlâ, büyük günahtan sakınsın veya sakınmasın, işlediği küçük günahtan dolayı kula azap edebilir. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Nisa sûresinin kırksekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin, şirkten ya’nî îmânsızlıktan başka günahlarını affeder.” Kehf sûresi kırkyedinci âyet-i kerîmede de meâlen; “Amel defteri ortaya konunca, suçluların, onda yazılı olanlardan korktuklarını görürsün, “Vah bize, eyvah bize! Bu defter nasıl olmuş da küçük büyük birşey bırakmadan hepsini saymış?” derler, işlediklerini onda hazır bulurlar. Rabbin kimseye haksızlık etmez” buyurulmaktadır.

Büyük günah işleyenler hakkında, Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) ve seçilmiş kimselerin şefaat etmesi haktır. Bu husûsta Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) pekçok haber gelmiştir.

Büyük günah işleyip de Cehenneme giden mü’minler, tövbesiz vefât etmiş olsalar bile, Cehennemde ebedî olarak kalmazlar. Cezaları kadar yandıktan sonra Cennete girerler.

Allahü teâlâ, insanlardan Peygamberler (aleyhisselâm) göndermiştir. Bu Peygamberlerin (aleyhisselâm) gönderilmesinde birçok hikmetler vardır. Peygamberler (aleyhisselâm), akılların bulmaktan âciz kaldığı dünyâ ve âhıret saadetine dâir faydalı şeyleri insanlara açıkladılar. Peygamberler (aleyhisselâm), îmân edip, sâlih amel işleyenleri Cennet ve sevâb ile müjdelediler, imân etmeyip küfür üzere bulunanları, Cehennem ve azap ile korkuttular, İnsanların muhtaç oldukları din ve dünyâ işlerini bildirdiler. Allahü teâlânın Cenneti ve Cehennemi yarattığını, Cennette mükâfat ve Cehennemde azap hazırladığını tafsilatıyla bilmeği, Cennet ni’metlerine kavuşmağa ve Cehennem azâbından kurtulmağa sebep olan şeyleri akıl, yalnız başına bulmaya muvaffak olamaz. Allahü teâlânın yaratmış olduğu faydalı ve zararlı şeyleri de (his uzuvları yardımıyla da olsa) aklın tek başına tanıyarak; faydalıyı almaya, zararlıdan uzaklaşmaya gücü yetmez.

İşte, kısa akılları ile Rablerinin rızâsının nelerde olduğunu anlamaktan çok uzak olan kullarına, Allahü teâlâ, lütuf ve merhamet ederek, akılları ile anlayıp bulamıyacakları şeyleri açıklayıp, bildirmeleri için, Peygamberleri (aleyhisselâm) gönderdi. Yine kullarına ihsân ve merhamet ederek, Peygamberlerini (aleyhisselâm) mu’cizelerle destekleyip kuvvetlendirdi. (Peygamberliğini isbât için, Peygamberlerden (aleyhisselâm) âdet-i ilâhiyye dışında ve kudret-i ilâhiyye içinde meydana gelen harikulade şeylere mu’cize denir.)

Peygamberlerin evveli Adem aleyhisselâm, sonuncusu da Muhammed aleyhisselâmdır. Âdem’in (aleyhisselâm) peygamberliği, Kitâb (Kur’ân-ı kerîm), sünnet (hadîs-i şerîfler) ve icmâ (müctehidlerin sözbirliği) ile sabittir. Âdem (aleyhisselâm) zamanında, ondan başka peygamber yoktu. Âdem de (s.a.) ümmetine, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmiştir.

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) peygamberliği tevâtür ile sabittir. Her peygamber gibi, Muhammed aleyhisselâm da peygamberliğini te’yid eden mu’cizeler göstermiştir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizelerinin iki yönü vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın kelâmını izhâr eylemiştir. Muhammed aleyhisselâm, belagatta çok yükselmiş olan kimselere, Allahü teâlânın kelâmı ile meydan okudu. Belagat sahibi birçok kimse, Kur’ân-ı kerîmin en kısa sûresi gibi de olsa birşey ortaya koyamadılar. Kur’ân-ı kerîmin belagatı karşısında söz söyleyemez oldular. Söz ile karşı duramayınca, kılıca baş vurdular. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) muhalefet eden hiçbir kimsenin, Kur’ân-ı kerîmin en kısa sûresine yakın birşeyi meydana getirip, ortaya koyduğu hiç duyulmamıştır. Bütün bunlar Kesin olarak gösteriyor ki: Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlâdan gelmiştir ve Allahü teâlânın kelâmıdır. Bundan da, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Peygamberliğinin hak olduğu açıkça anlaşılmaktadır.

Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) nakledilen mu’cizeler, tevâtür derecesine ulaşmıştır. Doğrudan başka söz söylemeleri mümkün olmayan kimseler tarafından, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mu’cizeleri nakledilegelmiştir.

Basîret sahipleri, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğine iki şekilde delîl getirirler. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) peygamberlikten önceki, İslama da’veti sırasındaki ve da’vetin tamamlanmasından sonraki hâlleri, yüksek ahlâkı, hikmet dolu hükümleri, gazâlardaki kahramanlığı, bütün hâllerinde Allahü teâlânın koruyup muhafaza edeceğine güveni, tehlike ve korku zamanlarında sebatı, O’nun peygamberliğine delîl olan şeylerden biridir. Çünkü O’nun düşmanları, O’na fevkalâde düşman oldukları, bir noksanlık ve ayıbını aradıkları hâlde; Resûlullahın hiçbir ayıp ve noksanını bulamadılar. Çünkü akıl, bildirilen yüksek sıfatların, ancak peygamberlerde (aleyhisselâm) bulunabileceğine inanır. Yalan söylediğini bildiği bir kimsede Allahü teâlânın bu sıfatları toplamasını, böyle bir kimseye yirmiüç sene mühlet verip sonra da onu diğer dinlere ve düşmanlarına üstün kılmasını, âhırete teşrîfinden sonra dünyâda bıraktıklarını kıyâmete kadar ayakta tutacağını, akıl sahibi bir kimse asla kabûl etmez.

O’nun Peygamberliğinin ikinci delîli, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini, kitapları olmayan, kendilerinde hikmet bulunmayan bir cemiyet arasında bildirmesidir. Onlara; Kitabı, hikmeti, dînin emir ve yasaklarını öğretti. Güzel ahlâkı tamamladı. İnsanları; ilim, amel ve fazilet husûsunda kemâle erdirdi. Âlemi, îmân ve sâlih amel ile nurlandırdı. Allahü teâlâ, O’nun dînini diğer bütün dinlere üstün kıldı. Allahü teâlâ, O’na olan va’dini yerine getirdi. Kur’ân-ı kerîmde Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) son Peygamber olduğunu, Arablara ve Arab olmayan bütün insanlara ve cinnîlere gönderildiğini beyân buyurmuştur. Muhammed aleyhisselâm, Allahü teâlânın son Peygamberidir. Kıyâmetin büyük alâmetlerinden olarak. Îsâ (aleyhisselâm) gökten inecektir. Ancak o, Muhammed aleyhisselâmın dînine tâbi olacaktır. Çünkü onun dîni nesh olmuş, hükmü ortadan kalkmıştır. Dolayısıyla Îsâ’nın (aleyhisselâm) gökten inmesi, Muhammed aleyhisselâmın son Peygamber olmasına mâni değildir. Îsâ’ya (aleyhisselâm) vahiy gelmeyecek, yeni hükümler bildirmeyecektir. O, Resûl-i ekrem efendimizin ( aleyhisselâm ) halîfesi durumundadır. İnsanlara İmâm olur, namaz kıldırır ve Mehdî de (aleyhisselâm) ona uyar. Çünkü Îsâ (aleyhisselâm) Mehdî’den (aleyhisselâm) daha üstündür. Üstün olanın imamlığı evlâdır.

Âdem aleyhisselâm ile Muhammed aleyhisselâm arasında gelen Peygamberlerin (aleyhisselâm) sayısı hakkında belirli bir rakam söylememek daha iyidir. Kur’ân-ı kerîmde Mü’min sûresi yetmişsekizinci âyet-i kerîmede meâlen; “Biz senden önce Peygamberler gönderdik, onlardan ba’zısının kıssalarını sana haber verdik ve ba’zısının kıssalarını haber vermedik” buyurulmuştur. Eğer kesin bir sayı söylenirse, eksik veya fazla söylenebilir. Eksik olursa, peygamber olanın peygamberliğinin zikredilmemesi, sayı fazla olursa da; peygamber olmayanın peygamber olarak zikredilmesi durumu ortaya çıkar ki, bunun da uygun olmayacağı aşikârdır.

Bütün Peygamberler (aleyhisselâm), Allahü teâlâ tarafından kendilerine bildirilen şeyleri ümmetlerine bildirmişler, onları Allahü teâlânın râzı olduğu yola da’vet etmişlerdir.

Peygamberlerin (s.a.) en üstünü Muhammed aleyhisselâm olduğu gibi, ümmetlerin en üstünü de Muhammed aleyhisselâmın ümmetidir. Nitekim Allahü teâlâ, Âl-i İmrân sûresi yüzonuncu âyet-i kerîmede meâlen; “Siz ümmetlerin en iyisi oldunuz, insanların iyiliği için yaratıldınız, iyilik yapılmasını emreder, kötülükten nehyedersiniz” buyurmuştur. Resûlullah efendimizin ümmetinin üstünlüğü ve dindeki kemâli de, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) üstünlük ve kemâli sebebiyledir.

Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır. Allahü teâlânın emrinden hiç çıkmazlar. Emrolunduklarını yaparlar. İsyan etmezler. İçlerinden bir kısmı, diğer meleklere ve insanların Peygamberlerine (aleyhisselâm) haber getirmek vazîfesiyle şereflenmişlerdir. Nitekim Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresinin yirmiyedinci âyet-i kerîmesinde meâlen;“Melekler, Allahü teâlânın sözünün önüne geçemezler (ya’nî, cenâb-ı Hak emretmedikçe, onlar hiçbir şey söyleyemezler), hep O’nun emriyle hareket ederler”buyurmaktadır. Melekler, erkek ve dişi değillerdir. Evlenmezler, çocukları olmaz. Yemezler ve içmezler. Peygamberlere, kitapları ve sahifeleri onlar getirmişlerdir. Emîn oldukları için, getirdikleri de doğrudur. Putperestlerin, “Melekler, Allahü teâlânın kızlarıdır” demeleri bâtıldır, yanlıştır. İblîs, meleklerden değil, cinnîlerdendir. Sonradan Allahü teâlânın emrinden çıktı. Allahü teâlânın emrinden çıkmadan önce, ibâdet ve derece bakımından melekler sıfatındaydı. Allahü teâlâya isyan ettikten sonra, ebedî olarak tardedildi.

Meleklerin de peygamberleri vardır. İnsanların Peygamberleri (aleyhisselâm), meleklerin Peygamberlerinden (aleyhisselâm) üstündür. Meleklerin Peygamberleri, insanların avvâmından üstündür, insanların avvâmından olan sâlih kimseler, meleklerin avvâmından üstündür. İnsanların salihlerinin, meleklerin avvâmından üstün olmasının sebepleri vardır, insanlar, şehvet, gadap, zarurî ihtiyâçları te’min etmek gibi birçok mânilerle karşı karşıyadırlar. Şüphesiz ki, ibâdetleri yapabilmek, mâniler arasında kemâle erebilmek daha zordur. İnsanlar, bu mânileri aşarak, ibâdet ve tâatleri yaparlar ve kemâlâtı elde ederler. Hâlbuki melekler için hiçbir mâni yoktur.

Allahü teâlâ, Peygamberlerine (aleyhisselâm) kitaplar vermiş, bu kitaplarında; emirlerini ve yasaklarını, va’dlerini (ni’metlerini) ve va’îdlerini (tehdit ve azaplarını) bildirmiştir. Bu kitapların hepsi, Allahü teâlânın kelâmıdır. Allahü teâlânın gönderdiği kitaplar arasında en üstünü Kur’ân-ı kerîmdir. Ondan sonra Tevrat, sonra İncil, sonra Zebur’dur. Kur’ân-ı kerîm dışındaki diğer mukaddes kitaplar, insanlar tarafından tahrif edilmiş, değiştirilmiştir. Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) önce gelen bütün mukaddes kitapların okunması, yazılması ve ba’zı hükümleri, Kur’ân-ı kerîm ile neshedilmiş, kaldırılmıştır.

Allahü teâlânın kelâmı olmakta, Kur’ân-ı kerîmin hepsi birdir. Ancak, okunması ve yazılması bakımından, ba’zı sûrelerin faziletleri vardır. Bu husûs, hadîs-i şerîflerde bildirilmiştir. Bunun sebebi de; ba’zı sûrelerde Allahü teâlânın zikrinin daha çok geçmesinden dolayı fazilet sahibi olmalarındandır.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) uyanık olarak, rûhu ve bedeniyle birlikte mi’râca çıkmıştır. Bu, haber-i meşhûr ile sabittir.

İnsanlar arasında Allahü teâlânın dostları vardır. Bunlardan herbirine “Velî” denir. Velî, ârif-i billah’tır. İbâdet ve tâatlere devam etmeleri, günahlardan sakınmaları ve nefsin arzu ve isteklerinden yüz çevirmelerine göre dereceleri farklıdır. Velîlerde harikulade hâller görülebilir. Bu tip harikulade hâller, Peygamberlerden (aleyhisselâm) zuhur ederse, bunlara “Mu’cize” velîlerden zuhur ederse “Kerâmet” denir. Eğer, îmânı olmayan ve sâlih amel işlemeyen birinden sâdır olursa buna “İstidrâc” denir.

Peygamberlerden sonra insanların en üstünü, Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’tır. Çünkü o, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini ve mi’râcını hiç tereddüt etmeden kabûl etti. Hazreti Ebû Bekr’den sonra insanların en üstünü Hazreti Ömer-ül-Fârûk’tur. Ona “Fârûk” denilmesi, hükümlerde hak ile bâtıl arasını ayırdığı içindir. Sonra Osman Zinnûreyn’dir ( radıyallahü anh ). Resûlullah ( aleyhisselâm ), Hazreti Osman’ı önce mübârek kerîmesi Rukıyye ( radıyallahü anha ) ile evlendirdi. Rukıyye (radıyallahü anhâ) vefât edince, mübârek kerîmesi Ümmü Gülsüm ile evlendirdi. O da vefât edice, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Osman, bir kızım daha olsaydı, onu da sana verirdim”buyurdu. Hazreti Osman’a ( radıyallahü anh ), Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) iki mübârek kerîmesi ile evlendiği için “Zinnûreyn (iki nûr sahibi)” denmiştir. Hazreti Osman’dan sonra insanların en üstünü, Hazreti Aliy-yül-Mürtezâ’dır. Selef-i sâlihîn onların tertîbinin bu şeklide olduğunu söylemişlerdir. Hilâfetleri de bu sıraya göredir.

Eshâb-ı Kirâm aleyhimürrıdvân efendilerimizin her birinden hayırla bahsetmelidir. Çünkü Resûlullah efendimizden bildirilen hadîs-i şerîfler, onları methetmiş ve onlara dil uzatmaktan menetmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bu husûsta şöyle buyurmuştur:

“Eshâbımı kötülemeyiniz! Uhud dağı kadar altın sadaka verseniz, Eshâbımdan birinin yarım müd (875 gr.) arpa sadakasının sevâbına kavuşamazsınız.”

“Eshâbıma ikramda bulununuz. Çünkü onlar, sizin en hayırlılarınızdır.”

“Eshâbıma dil uzatmakta Allahü teâlâdan korkunuz! Benden sonra onları kötü niyetlerinize hedef tutmayınız! Nefsinize uyup, kin bağlamayınız! Onları sevenler, beni sevdikleri için severler. Onları sevmiyenler, beni sevmedikleri için sevmezler. Onlara el ile, dil ile eziyet edenler, gücendirenler, Allahü teâlâya eziyet etmiş olurlar ki, bunun da muâhazesi, ibret cezası gecikmez, verilir.”

Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm) arasında meydana gelen ihtilâf ve muharebelerin te’vîl ve haml yolu vardır. Ya’nî ictihâd farkından meydana gelmiştir.

(Selef-i sâlihîn, Eshâb-ı Kirâm (radıyallahü anhüm) arasında cereyan eden muharebelerin, dünyâ için değil, hakîkati ortaya çıkarmak için yapıldığını bildiriyor. Onların hepsini, kin ve düşmanlıkdan uzak biliyor. Çünkü, Eshâb-ı Kirâmın hepsi, insanların en iyisinin sohbetleri ve nasihatleri ile tertemiz olmuş; kin, düşmanlık gibi kötülükler kalblerinden çıkarılmıştır. Herbiri ictihâd makamına yükselmişdir. Her müctehidin kendi ictihâdına, buluşuna göre hareket etmesi vâcib olduğundan, başka başka ictihâd ettikleri şeylerde, birbirlerinden ayrılmaları lâzım olmaktadır. Herbirinin kendi ictihâdına uyması doğru olacaktır. O hâlde, onların ayrılmaları da, birleşmeleri gibi doğru ve ictihâd yüzünden idi.)

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tarafından, Cennet ile müjdelenen on Sahâbînin Cennetlik olduğuna şehâdet ederiz. Resûlullah ( aleyhisselâm ), bir hadîs-i şerîflerinde onları şöyle müjdelemiştir “Ebû Bekr Cennette, Ömer Cennette, Osman Cennette, Ali Cennette, Talhâ Cennette, Zübeyr Cennette, Abdürrahmân bin Avf Cennette, Sa’d bin Ebî Vakkâs Cennette, Sa’îd bin Zeyd Cennette, Ebû Ubeyde bin Cerrah Cennettedir.”

Hazreti Fâtıma, Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’in Cennetlik olduğuna delâlet eden hadîs-i şerîfler de vardır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Fâtıma, Cennet kadınlarının seyyidesi, Hasen ve Hûseyn, Cennet ehlinin efendileridir.” buyurmuştur. Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) diğerleri de ancak hayırla anılırlar.

Eshâb-ı Kirâm için, diğer ehl-i Cennete verilmeyen sevâb ve dereceler vardır. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) haber verdiklerinin dışında, belirli bir kimsenin Cennetlik veya Cehennemlik olduğuna şehâdet edilmez. Mü’minler Cennetlik, kâfirler Cehennemliktir denilir.

Hiçbir velî, asla peygamberlerin (aleyhisselâm) derecesine ulaşamaz. Akıl ve baliğ olan her insan. Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymakla mükelleftir. Hiçbir kimse, bu mükellefiyetin dışında kalamaz. Emîr ve yasaklara, uymakla mükellefiyet düşmez. Çünkü, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaat etmek, âkil ve baliğ olan herkese emredilmiştir. Haramları helâl zannedip sapıtan ba’zı kimseler, “Kul, muhabbetin son mertebesine ulaşıp, saf ve temiz olup, îmânı küfre tercih edince; ondan emir ve yasaklara uyma mükellefiyeti düşer. Allahü teâlâ, büyük günah işlemeleri sebebiyle onları Cehenneme atmaz” demek gibi bir sapıklığa düştüler. Onlardan ba’zıları da; “Zâhir ibâdetler ondan düşer. Onun ibâdeti yalnız tefekkür olur” dediler. Bu sözler, küfürdür, imansızlıktır. Çünkü, insanların en üstünleri olan Peygamberler aleyhimüsselâm ve hassaten Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), muhabbet ve îmân husûsunda insanların en kâmili olduğu hâlde, O’nun Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymaktaki mükellefiyeti daha fazla ve daha mükemmel idi.

Küçük olsun, büyük olsun, kat’i delîlle sabit olan bir günâhı helâl görmek, basit görmek, İslâmiyet ile alay etmek küfürdür. Çünkü bunlar, inkâr alâmetlerindendir.

Bu husûsta verilmiş birçok fetvâlar vardır. Bunlardan ba’zıları şöyledir.

Haramlığı kat’î delîl ile sabit olan “Haram li-aynihî”yi, ya’nî leş, domuz eti, şarap gibi kendileri haram olan şeyleri helâl görmek küfürdür. “Haram li-gayrihî” ya’nî başka bir sebebten dolayı haram olan birşeyi (çalınmış elma gibi) veya haramlığı zannî delîl ile sabit olan birşeyi helâl gören bir kimse kâfir olmaz. Âlimlerden ba’zıları, haram li-aynihî ve haram li-gayrihi’den herhangi birini inkârın küfür olacağını söylemişler, “Kim İslâmiyette haram olduğu bilinen birşeyi, helâl görürse kâfir olur” buyurmuşlardır. Meselâ, zevi’l-erhâm (evlenmesi haram olan akrabalar) ile evlenmeyi, içki içmeyi, zarûretsiz leş, kan, domuz eti yemeyi helâl saymak küfürdür, îmândan çıkmaktır. Bütün bunların haram olduğuna inanıp da, nefse ve şehvete aldanarak yapılırsa küfür olmaz, fısk olur, günah olur. Bunları yapan fasıktır, günahkârdır. Haram olan birşeye bilmeden helâl diyen kimse de kâfir olmaz.

Kim Allahü teâlâyı şanına lâyık olmıyan birşeyle vasfederse, Allahü teâlânın isimlerinden biri ile veya emirlerinden biri ile alay ederse, Allahü teâlânın va’dini (mükâfatını) ve va’îdini (azâbını) inkâr ederse imansız olur.

Küfrü gerektiren bir söz söyleyen bir kimsenin bu sözünden memnun olup, beğendiği için onun küfür olan sözüne gülen kimsenin de küfre rızâ göstermiş olacağından îmânı gider.

Bir kimse, bir başkasına Allahü teâlâyı inkâr etmeyi emretse veya bunu emretmeye azmetse, karar verse, şarap içerken veya zinâ ederken “Bismillah” dese imânı gider.

Bile bile abdestsiz namaz kılmak küfürdür.

Küfre sebep olmasını hafif görmekten ve inanmaktan dolayı küfrü gerektiren sözü söylemek küfürdür.

Allahü teâlânın rahmetinden ümit kesmek küfürdür. Çünkü, Allahü teâlânın rahmetinden ancak kafirler ümit keser.

Kâhinin gayba dair verdiği haberi tasdik etmek, kabûl etmek küfürdür. Nitekim bu husûsta Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kim bir kâhine gider, onun söylediğini tasdik ederse; Allahü teâlânın Muhammed aleyhisselâma indirdiğini inkâr etmiş olur”buyurmuştur. Kâhin, gelecekte olacak hâdiseleri haber Veren, sırları (gizli şeyleri) bildiğini, gaybtan haberdâr olduğunu iddia eden kimsedir. Arablar arasında, gizli şeyleri ve gelecekle ilgili işleri bildiklerini iddia eden kimseler vardı. Onlar, cinlerden arkadaşlarının olduğunu, kendilerine haber ulaştırdıklarını iddia ederlerdi. Yine onlardan birkısmı, kendilerine verilen anlayışla işleri anladıklarını iddia ederlerdi. Yıldız ilimleriyle uğraşan müneccimler, yıldızlardan istifâdeyle gelecekte olacak hâdiseleri bildiklerini iddia ettikleri zaman kâhin gibi olurlar.

Mes’elenin özü; gaybı bilmek, yalnız Allahü teâlâya mahsûs olan birşeydir. Kulların böyle birşeye asla güçleri yetmez. Kullar böyle şeyleri, ancak Allahü teâlânın bildirmesi ile bilebilirler. Peygamberlerin (aleyhisselâm) gösterdiği mu’cizelerde ve evliyânın gösterdiği kerâmetlerde olduğu gibi, kulların gaybdan haber vermeleri, Allahü teâlânın bildirmesiyle bilmektir.)

Dirilerin, ölüler için duâ edip sadaka vermelerinin, onlara faydası vardır. Bu husûsta Resûlullah ( aleyhisselâm ):

“Bir cenâzenin namazını yüz kişilik bir müslüman cemâati kılar ve ona hüsn-i Şehâdedte(lehine şahitlikte) bulunursa, Allahü teâlâ onların şehâdetlerini kabûl eder” buyurmuştur.

Eshâb-ı Kirâmdan Sa’d bin Ubâde’nin annesi vefât etti. Resûlullaha (.aleyhisselam) gelip: “Annem için hangi sadakayı yapmam daha iyidir?” diye arz etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Su” buyurdu. Bunun üzerine Sa’d ( radıyallahü anh ) bir kuyu kazdı. Müslümanların istifâdesine bırakıp; “Bu, Sa’d’ın annesi içindir” dedi.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:

“Duâ, belâyı defeder. Sadaka, Allahü teâlânın gazâbını söndürür.”

“Âlim veya talebe, bir köye uğradığı zaman, Allahü teâlâ, bu köyün kabristanından kırk gün azâbı kaldırır.”

Allahü teâlâ, duâları kabûl eder ve hacetleri giderir. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Mü’min sûresi altmışıncı âyet-i kerîmede meâlen; “Bana duâ edin, duânıza icabet edeyim”buyurmuştur.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; “Rabbimiz hayy ve kerîmdir. Kulu kendisine ellerini kaldırdığı zaman, onları boş olarak çevirmekten haya eder” buyurmuştur.

Duâda mühim olan, niyetin doğru olması, bâtının hâlis olması ve kalbin huzûrudur. Nitekim Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlânın kabûl buyuracağına kat’î olarak inanarak duâ ediniz. Biliniz ki, Allahü teâlâ, gâfil kalb ile yapılan duâyı kabûl etmez”buyurmuştur.

Sa’deddîn Teftâzânî ( radıyallahü anh ), İmâm-ı Nevevî’nin ( radıyallahü anh ) “Hadîs-ül-erba’în” adlı eserindeki hadîs-i şerîfleri pek güzel şerhetmiştir. Bu kıymetli eserdeki hadîs-i şerîflerden ba’zıları şöyledir:

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Nerede olursan ol, Allahü teâlâdan kork. Kötülüğün peşinden iyilik yap ki, o iyilik, o kötülüğü yok etsin, insanlara güzel ahlâk ile muâmele et.”

Şerh: “Allahü teâlâdan kork” ya’nî Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek ve yasak ettiklerinden sakınmak sûretiyle Allahü teâlâdan kork. Çünkü takvâ, dînin esâsıdır. Takvâ ile yüksek derecelere kavuşulur.

“Nerede olursan ol” ya’nî, ister yalnız, ister insanlar arasında, ister ni’met içerisinde, ister belâ ve musibet içerisinde. Çünkü Allahü teâlâ senin zâhir hâllerini bildiği gibi, gizli şeylerini de bilir. Öyleyse, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek, râzı olduğu şeyleri yapmak, yasaklarından ve gazâbına sebep olacak şeylerden sakınmak husûsunda edebin inceliklerine dikkat etmek gerekir.

Dâvûd-i Tâî, bir kabrin yanından geçerken, bir ses işitti. “Ben zekât vermedim mi, ben namaz kılmadım mı, ben oruç tutmadım mı, falan falan hayırlı işleri yapmadım mı?” diyordu. Bir ses, ona cevap verip; “Evet, yaptın ey Adüvvullah (Allahü teâlânın düşmanı)! Fakat, yalnız kalınca, Allahü teâlâya karşı geldin. Allahü teâlânın seni gördüğünü düşünüp O’ndan korkmadın” dedi.

“Kötülüğün peşinden iyilik yap” ki: Allahü teâlâ, kalbten veya hafaza meleklerinin amelleri yazdıkları defterlerden, yaptığın iyi işler sebebiyle kötülükleri siler. Eğer yapılan kötülük kul ile Allahü teâlâ arasında ise, Allahü teâlâ o kötülüklerin yerine tâat yazar. Eğer yaptığı kötülük kullara âit ise, o iyiliği, kötülük yaptığı kimseye yazar. Bu iyilik, ona yapılan kötülüğe bedel olarak verilir.

Sâlihlerden bir zât, vefâtından sonra rü’yâda görüldü. Allahü teâlânın kendisine nasıl muâmele ettiği soruldu. “Allahü teâlâ beni af ve mağfiret eyledi. Bana ihsânlarda bulundu. Ancak bir şeyden hesaba çekildim. O da, oruçlu olduğum bir günde iftar vakti olunca arkadaşımın dükkânından bir buğday tanesi aldım. Onu ağzımda kırdım. Sonra, o buğdayın benim olmadığı hatırıma geldi. Hemen ağzımdaki kırık buğday tanesini eski yerine attım. İşte bunun için ben hesaba çekildim. O kırıntı miktârınca iyiliklerimden alındı” diye cevap verdi.

Kâdı Beydâvî ( radıyallahü anh ), tefsîrinde buyurdu ki: “Küçük günahların ve gizli yapılan büyük günahların, yapılan iyilikler ile af olunduğunu bildirmiştir. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde, Bekâra sûresi ikiyüzyetmişbirinci âyet-i kerîmesinin sonunda meâlen:“Eğer sadakanızı gizler de onları öylece fakirlere verirseniz, bu sizin için daha hayırlıdır ve günahlarınızdan bir kısmını örter. Allahü teâlâ, her ne yaparsanız ondan hakkıyla haberdârdır” buyurmuştur.

“İnsanlara güzel ahlâk ile muâmele et.” Güzel ahâk; güleryüzlü olmak, cömert olmak, başkasına eziyet vermemek, kimseye düşmanlık etmemek, darlıkta ve genişlikte insanları hoşnut etmektir.

Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâ tayyibdir. Yalnız tayyib olanı kabûl eder. Allahü teâlâ mü’minlere. Peygamberlerine emrettiklerini emretti. “Ey Resûller! Tayyib olan şeylerden yiyiniz, amel-i sâlih işleyiniz” (Mü’minûn-51), “Ey îmân edenler! Size rızık olarak verdiğimiz tayyib olan şeylerden yiyiniz” (Bekâra-172) buyurdu. Sonra da; “Çok kimse vardır ki, yedikleri ve giydikleri haramdır. Sonra ellerini kaldırıp “Yâ Rabbî! Yâ Rabbî!” diye duâ ederler. Böyle duâ, nasıl kabûl olunur?” buyurdu.

Şerh: “Allahü teâlâ tayyibdir.” Yâ’nî, Allahü teâlâ, noksan sıfatlardan ve ayıplardan münezzeh bütün kemâl sıfatlarıyle muttasıftır. Kâmil sıfatlar, yalnız O’nda bulunur.

“Allahü teâlâ, yalnız tayyib olanı kabûl eder.” Ya’nî, Allahü teâlâya yaklaşmak, O’nun, rızâsına kavuşmak, ancak temiz ve helâl malları infâk etmek, Allahü teâlânın yolunda harcamak sûretiyle mümkündür. Nitekim Kur’ân-ı kerîmde, Âl-i İmrân sûresi doksanikinci âyet-i kerîmede meâlen; “Sevdiğiniz şeylerden infâk etmedikçe, asla iyilik ve hayra (yahut Cennete) nail olamazsınız. Allah yolunda her ne harcarsanız, Allahü teâlâ, muhakkak onu bilir ve mükâfatını verir” buyurulmuştur. Allahü teâlâ, faziletli ilim ve amel ile donanmış, şüphelilerden sakınan, necâsetlerden temizlenen, kalbi ayıplardan arınmış olan kulunu kabûl eder.

Bütün bunlardan anlaşılan şudur ki; Allah yolunda infâk olunan (verilen) şey, şüphe kirlerinden, Allahü teâlânın rızâsından başka bir gâye ile verilmekten sâlim olmalıdır.

“Tayyib olandan yiyiniz, amel-i sâlih işleyiniz” meâlindeki âyet-i kerîmede, tayyib olandan, ya’nî helâl ve temiz olandan yemek emri, sâlih amel işlemek emrinden önce buyuruldu. Çünkü sâlih amelin kabûl olması için, helâlinden yemek lâzımdır.

“Sonra ellerini kaldırıp, “Yâ Rabbî! Yâ Rabbi!” diye duâ ederler” buyurulması, duânın kabûl olması için duâ edenin nasıl olması gerektiğine işârettir. Duâ ederken iki eli kaldırmak mendûbdur. Çünkü böyle yapmak, acizlik ve muhtaçlığın ikrârı, kırıklık ve zilletin şiarıdır. Bu sebeble Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâdan avuçlarınızın içi ile isteyiniz, sırtı ile istemeyiniz. Duâyı bitirdikten sonra, onlarla yüzlerinizi mesh ediniz, yüzlerinize sürünüz” buyurmuştur.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kişinin mâlâya’nîyi terketmesi, onun müslümanlığının kemâlindendir.”

Mâlâya’nî; kişi için mühim olmayan ihtiyâç hissedilmeyen, kendisi için zarurî olmayıp, fayda vermiyen: o olmadan da geçimini te’min edebildiği şeylerdir. Bunlar da fuzûli işler ve lüzumsuz sözlerden ibârettir. Hâlbuki insanın, dünyâ ve âhırette hâlinin iyi olmasına vesile olacak işlerle meşgûl olması lâzımdır.

Resûlullah ( aleyhisselâm ), Ebû Hüreyre’ye ( radıyallahü anh ) “Ey Ebû Hüreyre! Kalemin senin hakkında yazmamasını ister misin?” buyurunca, o da; “Evet yâ Resûlallah!” dedi. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) “Farzları eda et, Allahü teâlânın haram kıldıklarından vazgeç, malaya’nî konuşmayı bırak.” buyurdu.

Ma’rûf-i Kerhî ( radıyallahü anh ), buyurdu ki: “Kul mâlâya’nî ile meşgûl olunca, Allahü teâlâ ona gazâb eder. Malaya’nî ile meşgûl olan kimseye Allahü teâlâ yardım etmez.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kim, Allahü teâlâya ve âhıret gününe imân ederse; ya hayır söylesin veya sussun!”

Bir kimse, konuşmak istediği zaman; konuşmayı: arzu ettiği şey vâcib veya mendûb cinsinden birşey ise, bu konuşmasından sevâb kazanır. Mü’min, böyle faydası olan şeyleri konuşmalıdır. Konuşulacak şey, haram veya mekrûh olur da, konuşacağı şey kendisine hayır getirmezse, o sözü söylememelidir. Mübah bir sözün de harama sebep olmasından korkulursa, terkedilmesi emredilmiştir.

Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân eden, komşusuna ikram etsin” buyurdu.

Bu şöyle olur: Mü’mîn, mü’min kardeşinin muhtaç olduğu husûslarda yardım eder, ondan kötülüğü ve sıkıntıyı defeder.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Komşu hakkının ne olduğunu bilir misiniz? Yardım isterse yardım edin, borç isterse borç verin, fakir ise ihtiyâcını görün, hasta olursa ziyâretine gidin, ölürse cenâzesinin arkasından gidin, sevinirse sevinin, üzüntülü zamanında hâl ve hatırını sorun, üzülmeyin deyin. Rüzgârına mâni olmamak için, ona bakan duvarı çok yüksek yapmayın. Yediğiniz meyveden ona gönderin, veremezseniz gizli yiyin. Çocuğunuzun eline yiyecek verip dışarı çıkarmayın. Komşunun çocuğu görüp de istemesin. Yemeğinizin kokusu ile komşuları üzmeyin. Pişirdiğiniz yemekten bir tabak da ona gönderin.”

Yine buyurdu ki; “Kim Allahü teâlâya ve âhıret gününe îmân ederse, misâfirine ikram etsin. Ya’nî, misâfirine güleryüz göstersin, ona tatlı konuşsun.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Utanmazsan dilediğini işle! (sözü), geçmiş peygamberlerin sözünden (hiç eksiksiz) insanların eriştiği haberlerden birisidir.” Ya’nî yapmak istediğin iş, Allahü teâlâ ve insanlar yanında seni utandıracaksa, onu yapma. Böyle değilse, o işi yap. Ya’nî, eğer yapıldığında utanılmayacak bir iş ise, onun yapılması caizdir.

Haya; kalbin, Allahü teâlânın kendisini murâkabe ettiğini bilip, zâhirini ve bâtınını, Allahü teâlânın emirlerine muhalefetten muhafaza etmekle olur. Böyle olunca, başına, gelen belâ ve musibetlere sabredip, onlar için kimseye şikâyette bulunmaz.

İnsanların işleri iki kısımdır; yapıldığında ya utanç duyulur veya zıddı olur. Utanç duyulanlar, haramlar ve mekrûhlardır. Bunları terk etmek dinin icâbıdır. Zıddı olanlar da; farz, vâcib, mendûb ve mübahlardır. Bunları yapmak da dînin icâbıdır.

Hadîs-i şerîfin tehdid ifâde ettiği de söylenebilir. Ya’nî, haya bir kimseden kalktığı zaman istediğini yapsın. Çünkü Allahü teâlâ, onun yaptığının cezasını verecektir.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Taharet, îmânın yarısıdır.”

Burada taharetten maksad, bedendeki hades-i ekber (cünüblük) ve hades-i asgardan (abdestsizlikden) temizlenmek, elbisenin ve namaz kılınacak yerin temiz olması, îmânın yarısıdır, imândan murâd ise namazdır. Çünkü Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Bekâra suresi 143. âyet-i kerîmede meâlen: “Allahü teâlâ, sizin îmânınızı (namazınızı) zayi etmez” buyurmaktadır. Âyet-i kerîmede namaza îmân buyurulması, namaz îmânın en büyük eseri ve neticesi olduğu ve namazın İslâmiyetteki yeri pek büyük olduğu içindir.

Namazın sahih olması için, rüknler ve şartlar vardır. Ancak taharet, namazın fiil bakımından en açık ve çoğunlukta olan bir şartı olduğu için, bütün şartlar bir tarafa, taharet bir tarafa olmuştur.

Tasavvuf ehli ise; “Taharetten maksad, nefsi, kötü ahlâktan temizlemektir” demişlerdir. Buna göre: taharet, îmânın yarısıdır, îmânın diğer yarısı da; nefsi, faziletlerle ve doğru i’tikâd ile süslemektir. Nefsi kötü ahlâktan temizlemek, onu güzel huylarla süslemekten önce gelir.

İmâm-ı Gazâlî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Taharetin birkaç mertebesi vardır. Zâhirî gusl ve abdest ile temizlemek, sonra a’zâları günahlardan temizlemek, sonra kalbi kötü ahlâktan temizlemek, sonra sırrını mâsivâdan, Allahü teâlâdan başkasından temizlemektir.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Elhamdülillah (demek) mizanı doldurur” ve “Sübhânallah ve elhamdülillah, yerle gök arasını doldurur” buyurdu. Buradaki, doldurmaktan maksad, bunları söylemenin sevâbının pekçok olduğunu bildirmektir.

Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Namaz nûrdur” buyurdu. Nasıl ışıkla aydınlanılır ve yol bulunur ise, namaz da kötülüklerden meneder, kötülüklerden alıkoyar. Doğruya, iyiye götürür. Hadîs-i şerîfte teşbîh-i beliğ vardır. Namaz, ma’rifet nûrlarının parıldamasına, kalbin huzûr bulmasına vesile olur. Çünkü kalb, Allahü teâlâya yönelmiştir.

Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Sadaka burhandır” buyurdu. Ya’nî sadaka, onu verenin îmânının doğruluğuna delîldir. Hesap zamanında huccettir. Çünkü kul, malını nereye sarfettiğinden sorulduğu zaman, cevap vermekte sadakaları ona burhan olur ve kul; “Ben onu tasadduk ettim” der. Yahut, Allahü teâlâya olan muhabbet da’vâsında doğruluğuna burhandır. Çünkü mahbûbların hepsi, en büyük mahbûbları için infâk ederler, işte bu yüzden Ebu Bekr-i Sıddîk gibi büyüklerimiz, mallarının tamâmını Allahü teâlâ için sarfettiler. Ba’zısı ihtiyâcları kadar bıraktıktan sonra, geri kalanının hepsini Allah yolunda harcadılar. Ba’zıları, farz olan zekât ile iktifa ettiler.

Verilen sadakanın en faziletli olanı; gizli vermek ve verdiğini başa kakmaktan, kendini iyilik yapmış bir kimse olarak görüp, bunun karşılığında teşekkür beklemekten pekçok sakınmak sûretiyle verilenidir. Sadakayı verirken, en iyisinden ve Allahü teâlâya karşı kulluk vazîfesini yapmak için kullanacak olan kimseye, güleryüzle vermelidir.

Hadîs-i şerîfte: “Sabır, ziyadır” buyuruldu.

Buradaki “Sabır”dan murâd, dinde iyi görülüp övülen sabırdır. Bu, Allahü teâlâya ibâdet ve tâatte sabır, ma’sıyetten sakınmakta, nefsin arzu etmediği şeylere ve sıkıntılara katlanmak ve tahammül göstermekte olan sabırdır. İşte dinde övülen sabır budur. Bu şekilde olan sabrın da devamlılığı makbûldür.

Hadîs-i şerîfte; “Kur’ân-ı kerîm, senin lehinde ve aleyhinde huccettir” buyuruldu.

Eğer, Kur’ân-ı kerîmi okur, emirlerine uyar, yasaklarından sakınırsan; senin lehine şahadette bulunur. Kabirde senin için huccet olur. Kıyâmet gününde çeşitli sıkıntı ve acılardan seni kurtarır.

Şehâbeddîn Ömer Sühreverdî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kul, Kur’ân-ı kerîmi çok okuyup, Allahü teâlânın ism-i şerîfini çok anar, dil ile beraber kalbde iyice yerleşmesi için gayret gösterirse, bu zikr, kalbi mesken tutar, bu sayede kalb nûrlanır, yüksek hâllere kavuşulur. Sonra kalbin nûru, kalıba, bedene akseder. Kulun güzel ameller işlemesine vesile olur.”

Kur’ân-ı kerîmin aleyhine huccet olmasına gelince; Kur’ân-ı kerîmin emirlerine uymaz ve yasaklarından sakınmazsan, Kur’ân-ı kerîm senin aleyhinde şâhidlik eder, helake düşersin. Burada, Kur’ân-ı kerîmin yüksek derecelere kavuşmaya vesile olan emir ve yasaklarına uyulmadığı zaman. Cehenneme gitmeye ve alçak derecelere düşmeye vesile olduğuna işâret vardır.

Büyük âlim Hattâbî buyurdu ki: “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) üstün vasıflara sahip olan Eshâbından ( radıyallahü anh ) bize gelen habere göre; Kur’ân-ı kerîmdeki âyet-i kerîmelerin sayısı, Cennetteki derecelerin sayısı kadardır. Kur’ân-ı kerîmdeki âyet-i kerîmelerin hepsi ile amel eden, onların hepsinin hakkını gözeten kimse, Cennet derecelerinin en yükseğine çıkar.”

Muhakkik âlimler buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmin âyet-i kerîmelerinin hepsinin hakkını ifâ etmek, Kur’ân-ı kerîmin bildirdiği ahlâk ile ahlâklanmak ve onun sıfatları ile sıfatlanmakla mümkündür.”

İnsanlar, sabahleyin erkenden evlerinden çıkarlar, gittikeri yerlerde hayır veya şer işlerle meşgûl olurlar. Hayır işlerle meşgûl olanlar, Allahü teâlânın emirlerine uyup yasaklarından sakınmak sûretiyle kendilerini azaptan kurtarmaya çalışanlardır. Şer işlerle meşgûl olanlar ise, nefsin hevâsına ve şeytana uyanlardır. Hâlbuki bunlar, şer ile meşgûl olanın helakine vesile olurlar, onu helak ve hüsrana götürürler: Hayır ile meşgûl olup, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edenler ise, dünyâ ve âhırette hayırlara kavuşur, âhıret azâbından kurtulurlar.

Kula lâzım olan; kendisinin helakini isteyen, düşmanlarına yardımcı olan, belâya düşmesine vesile olan nefsine muhalefet etmesidir. Nefsin kötülüklerinden ancak, Nebiler (aleyhisselâm) ve sıddîklar kurtulmuşlardır. Nefsten daha habis, daha pis birşey yoktur.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ; “Ey Âdemoğlu! Sen bana duâ ettiğin ve benden ümîd ettiğin müddetçe, senden sâdır olan büyük-küçük pekçok günâhı af ve mağfiret ederim. Onların çokluğuna aldırmam, onların çokluğu bana büyük gelmez” buyurdu.

Şerh: “Ey Ademoğlu! Sen bana duâ ettiğin” buyurulmasından murâd; bana ibâdet edip, benden istediğin zaman demektir. Çünkü müfessirler, Kur’ân-ı kerîmde, duâ lafzını, “Allahü teâlâya ibâdet ve O’ndan istemek” diye tefsîr etmişlerdir.

“Benden ümîd ettiğin” sözünün ma’nâsı; af ve mağfiretimi umduğun, rahmetimden ümid kesmediğin ve azâbımdan emîn olmayıp korktuğun zaman demektir. “Ben aldırmam”buyurulması ise; günâhlarının çokluğu, bana büyük ve ağır gelmez. Çünkü kulların günâhları, Benim yüce rahmetim yanında pek küçük, hattâ ondan daha küçük kalır, demektir.

Hadîs-i kudsîde buyuruldu’ki:

“Ey Âdemoğlu! Eğer sen, hiçbir şeyi (nefs, şeytan ve mahlûkattan hiçbirini) bana(zâtıma, sıfatlarıma ve bana ibâdette) ortak koşmadan bana kavuşursan; sana yer dolusu mağfiret ederim.”

“Ey Âdemoğlu! Eğer senin günahların gökyüzünün bulutları kadar (veya başını semâya kaldırdığın zaman gördüğün şeyler kadar) çok olsaydı, sonra sen benden af ve mağfiret isteseydin; ben seni affederdim.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse bir mü’minin dünyâ üzüntülerini giderip ferahlandırırsa, Allahü teâlâ da onun kıyâmet gününün üzüntülerinden birini giderir.”

“Her kim eli dar olan borçluya kolaylık gösterirse, Allahü teâlâ da dünyâ ve âhırette ona kolaylık gösterir.”

“Her kim bir müslümanın ayıbını örterse, Allah da dünyâ ve âhırette onun ayıbını örter.”

“Bir kul (din) kardeşine yardımda bulundukça, Allah da ona yardım eder.”

“Bir kimse ilim tahsili için yola çıkarsa, bu yüzden Allahü teâlâ ona Cennet yolunu kolaylaştırır.”

“Herhangi bir cemâat, câmilerden birinde toplanıp Kur’ân-ı kerîmi okur ve aralarında müzâkere ederlerse, onların üzerine sekînet nâzil olup, onları rahmet kaplar, melekler onları kuşatır, cenâb-ı Hak da onları, nezdinde olan meleklere ve peygamberlere zikreder.”

“Ameli kendisini geride bırakan kimseyi, nesebi ileri götüremez.”

1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 350

2) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 319

3) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 204

4) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh. 319

5) Rehber Ansiklopedisi cild-15, sh. 25

6) Bugyet-ül-vuat cild-2, sh. 285

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1059, 1077

8) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 42

9) Şerh-i Akâid-i Nesefiyye

10) Şerh-i Hadîs-il-erbâîn-in-Nevevî, İstanbul 1316

 İBN-İ MELEK

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdüllatîf bin Abdülazîz bin Emînüddîn’dir. Lakabı İzzüddîn’dir. İbn-i Melek veya İbn-i Ferişte künyesiyle meşhûr oldu. İzmir yakınlarında bulunan Tire’dendir. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 801 (m. 1399) senesinde Tire’de vefât etti.

İbn-i Melek, zamanındaki büyük âlimlerden ilim tahsil etti. Zamanının bütün ilimlerini öğrendi. Özellikle dînî ilimlerde ihtisas sahibi oldu. Bütün ilimlerde üstünlüğünü kabûl ettirdi. İlmî ve faziletiyle kendini halka ve ileri gelenlere sevdirdi. En zor metinleri mütâlâa etmekte ve ilimlerin çoğunu ezberlemekte meşhûrdur. Aydınoğlu Mehmed Bey’e ders okutmuştur. Aydınoğlu Mehmed Bey, Tire’de hocası adına İbn-i Melek Medresesi diye bilinen medreseyi yaptırdı, İbn-i Melek, bu medresede vefât edinceye kadar müderrislik yaptı ve eser yazmakla meşgûl oldu.

İbn-i Melek hazretlerinin; usûl, fıkıh, hadîs ve tasavvufa dâir birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-i Meşârık-ı Şerîf: İmâm-ı Saganî’nin hadîs ilmine dâir Meşârık-ül-envâr’ın şerhidir. Birçok âlimler tarafından şerh edilmişse de, en meşhûru İbn-i Melek hazretlerinin şerhidir. Bu şerhin ismi, “Mübârek-ül-Ezher fî şerh-i Meşârık-ül-envâr”dır. 2-Şerhu Menâr-il-envâr Hâfızüddîn Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin, fıkıh bilgilerinin âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden nasıl çıkarıldığını anlatan fıkıh usûlüne dâir eserinin şerhidir. 3-Şerh-i Mecmâ’ul-bahreyn: Muzafferüddîn Ahmed bin Ali Bağdâdî’nin Hanefî fıkhına dâir meşhûr eserinin şerhidir. 4- Vikâye şerhi: Sadr-uş-Şeria’nın Vikâyet-ür-Rivâye fî mesâil-i Hidâye adlı eserinin şerhidir. Bu şerhi, oğullarından Ca’fer’e Vikâye’yi okuttuğu zaman yazmışsa da, hastalığı sebebiyle temize çekmeğe muvaffak olamamış, fakat sonra diğer oğlu Muhammed Efendi tamamlamış ve temize çekmiştir. 5-Şerhu Tuhfet-ül-mülûk: Ebû Bekr Râzî’nin Hanefî mezhebinin fürû’atına dâir yazdığı eserin şerhidir. 6-Şerhu Mukaddimet-ül-fıkhiyye: Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin eserine yazdığı şerhdir. 7-Kitâbün min-et-Tasavvuf, 8- Kânûn-i Lügât-i ilâhî: Kur’ân-ı kerîmin mübârek lafızlarına dâir manzûm bir lügatçedir. 9-Münyet-üs-Sayyâdîn 10-Bedr-ül-vâ’izîn ve Zuhr-ül-âbidîn.

İbn-i Melek hazretleri, Menâr şerhinde buyuruyor ki: “Müctehidlerin bir din bilgisi üzerindeki sözleri birbirine uymadığı zaman, sonra gelen âlimlerin, bu bilgiyi müctehidlerin bildirmiş olduklarından başka türlü anlatmalarının bâtıl olduğu sözbirliğiyle bildirilmiştir.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 11

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 66

3) Fevâid-ül-behiyye sh. 107

4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 329

5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 342

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 617

7) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 231, 385, cild-2, sh. 168, 1820,

8) Brockelmann Gal-2, sh. 213

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 246, 1018

 

ALÂÜDDÎN ALİ ESVED KARAHİSÂRÎ (Kara Hoca)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi Ali bin Ömer’dir. Alâüddîn ve Esved lakabları verildi. Kara Hoca diye meşhûr oldu. Afyon Karahisar taraflarından olduğu için Karahisâri nisbet edildi. Memleketinde bir miktar ilim tahsil ettikten sonra, İran taraflarına gitti. Oradaki âlimlerden ve eserlerinden istifâde etti. Bilhassa Fahrüddîn-i Râzî hazretlerinin talebeleri ile yakın irtibâtı oldu. Hadîs-i şerîf, tefsîr ve fıkıh ilimlerinde yükseldi. Cemâlüddîn-i Aksarayî’nin ilminden de istifâde etti. Tasavvuf yolunda ilerledi. Tahsilini tamamlayıp, memleketine döndü. İznik şehrini fetheden Osmanlı Sultanı Orhan Gâzî tarafından ona İznik’teki bir câmide hatîblik vazîfesi verildi. Bu sırada Orhan Gâzî İznik’te bir medrese inşâ edip, buraya ilim erbâbını da’vet etti. Dâvûd-i Kayserî’yi bu medresenin müderrisliğine ta’yin etti. Ondan sonra Tâcüddîn Kürdî müderris oldu. Tâcüddîn Kürdî’nin vefâtından sonra da Alâüddîn Esved müderris ta’yin edildi. Osmanlı Devleti’nin temel taşları olan medreselerde, onun talebeleri ders verip ilim öğretti. Ondan ders alan nice talebeler, ilim sahibi kimseler olup, Osmanlı şehirlerinde kadılık yaptılar. İçlerinden Şemseddîn Fenârî gibi şeyhülislâmlar yetişti. Onun talebeleri içinden yetişen kadılar meşhûr oldu. Târihe “Osmanlı kadısı” mührünü vurdular. O kadıların huzûrlarına pâdişâhlar bile edeble çıkar, karşılarında ayakta dururlardı. Haktan ayrılmıyan bu kadılar, haksız hareket eden paşaları nice ağır cezalarla cezalandırıp, pâdişâhlara ellerini kesme cezası verdiler. (Bkz. Hızır Çelebi) Osmanlı Devleti’nin mensûpları, altıyüz sene o müderrislerin ve o kadıların yol göstermeleriyle huzûrlu bir hayat yaşayıp, ebedî saadete kavuşmak için gayret ettiler. Osmanlı Türkleri de, insanlara merhametlerinden, diğer milletleri zâlimlerin idâresinden kurtarıp, hidâyete kavuşturmak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için, cepheden cepheye koştular. Kendilerinin tattıkları huzûru, diğer insanlara da tattırmak için, yedi iklim, üç kıt’aya at koşturdular.

Alâüddîn Esved, Osmanlının namlı Kara Hoca’sı, Osmanlı Devleti’nin temellerini sağlamlaştırıp, askeri ve malî teşkilâtlarını kuran, evlât ve torunlarının da, yüzelli yıl devlete en üst seviyede hizmet etmesine vesile olan Çandarlı Kara Halîl Hayreddîn Paşa’yı da yetiştirdi. Osmanlı Sultanı Orhan Gazi, Kara Hoca’nın evine gelip, talebelerinden birini, kendisine yardımcı olmak için vermesini istedi. O da Çandarlı Kara Halîl’i verdi.

Bu hâdise şöyle cereyan etti: Sultan Orhan Gazi, âlimleri, evliyâyı görüp gözeten bir zât-ı muhterem idi. O mübârek kimse, birgün Alâüddîn Esved hazretlerini ziyârete gitti. Onun mahalline vardığında, Alâüddîn Esved ( radıyallahü anh ) nafile namaz kılmakta idi. Orhan Gâzî, avluda bekledi. Bu sırada farz namaz vakti geldi. Orhan Gazi ve orada bulunan Alâüddîn Esved’in talebeleri namaz için hazırlandılar. Namazın sünnetini kıldılar. İkâmet okununca, talebeler arasında bulunan Kara Halîl imamete geçti. Hazır olan cemaata namazı kıldırdı. Alâüddîn Esved de, odasından çıkıp geldi. Bir müddet sohbet ettiler. Orhan Gâzî edeble dinledi. Daha sonra başını kaldırıp; “Seferde ve hazerde, ahâli arasında vâki olacak hâdiselerde hükmedip, hak ile bâtılı ayırmak, şer’î hükümleri beyân etmek için bir hâkim-i samedâni lâzımdır. Talebenizden birini benim ile sefere gitmek için ta’yin etseniz” deyip, meramını arzetti. Alâüddîn Esved ( radıyallahü anh ), Orhan Gâzî’nin bu arzusunu kabûl ettikten sonra talebelerine baktı. Herbirinin; “Ne olur beni gönderme!” diye yalvarır bir hâli vardı. Çünkü onlar, sultanlara yakın olan ulemâyı dünyâya düşkün addediyorlar, sultanların, kötülüklerine, ulemânın ilimlerini âlet etmelerinden korkuyorlardı. Ancak, Sultan Orhan öyle bir kimse değildi. Yanına ulemâyı, emretmek için değil, Allahü teâlânın emirlerini onun ağzından dinlemek için, kendisini Allahü teâlânın yasaklarına kaymaktan sakındırması için istiyordu. Kendisine kul değil, başına sultan arıyordu. Devlet sultansız, sultan ulemâsız olmuyordu. Devletin bekâsı için sultâna, sultânın yanlış yola sapmaması için ulemâya ihtiyâç vardı. Alâüddîn Esved namlı Kara Hoca’nın talebelerinden birinin bu işi yapması lâzımdı. İş başa düşmüştü. Kara Hoca, en gözde talebesi Çandarlı Kara Halîl’i Sultan Orhan Gâzî’ye verdi. Kara Halîl ( radıyallahü anh ) yde, “Me’mûr, ma’zûrdur” hükmünce, hocasının emrine tâbi olup, Orhan Gâzî ile birlikte gitti. Seferde ve hazerde, Sultana müşavirlik, anlaşmazlıklarda hâkimlik yaptı. Yanlış yola sapanları terbiye edip, dîn-i İslâmın emir ve yasaklarının, Devlet-i âliyye-i Osmaniye içerisinde sünneti şerîfe uygun şekilde tatbikine gayret eyledi.

Kara Hoca Alâüddîn Esved Karahisârî, sâlih ameller işledi. Allahü teâlânın nice sevgili kullarını gördü. Gecesini gündüzünü ibâdet ve ilimle geçirdi insanlara hizmet etti. Herkese karşı merhametli oldu. İsteyeni geri çevirmedi. Kimseye kötü muâmele yapmadı. Herkese nasihat etti. İnsanların doğru yolu öğrenip, Allahü teâlâya hakiki kul olmaları için çalıştı. Her işini Allahü teâlânın rızâsı için yapar, her sözünü O’nun emrine uygun söylerdi. Uzun bir ömür sürdükten sonra, 800 (m. 1397) yılında İznik’te vefât etti. İznik’te defnedildi.

Kara Hoca, fıkıh, usûl ve beyânda faydalı eserler yazdı. “İnâye fî şerh-i Vikâye”, “Şerh-ıl-Mugnî lil-Habbâzî” ve “Şerh-ıl-İzâh lil-Kazvînî” adlı eserleri, onun ilminin üstünlüğüne, derecesinin yüksekliğine en büyük senettir.

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 29

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3168

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 158

4) Keşf-üz-zünûn sh. 211, 1749, 2021

5) El-A’lâm cild-4, sh. 316

6) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 726

 


.15. ASIR ÂLİMLERİ

SEYYİD ŞERÎF CÜRCÂNÎ

Tefsîr, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Ali Cürcânî el-Hüseynî el-Hanefî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) soyundan olduğu için “Seyyid Şerîf ismiyle tanınıp, meşhûr olmuştur. 740 (m. 1339) senesinde Cürcân şehrine, bağlı Tâku nahiyesinde doğdu. 816 (m. 1413) senesinde Şîrâz’da vefât etti. Türbesi Şîrâz’da, Savahan mahallesinde, Vâkib kabristanındadir.

Seyyid Şerîf Cürcânî, küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenmeye başladı. İlk tahsiline Cürcân’da başladı, önce Arabcayı öğrendi. Sarf, nahiv ve belagat ilmine dâir Sekkâkî’nin “Miftâh-ül-ulûm” adlı meşhûr eserini ve bu eserin şerhini, bu şerhi yazan Nûreddîn Tuvâsî’den okudu. Sirâcüddîn Ömer el-Buheymânî’den “Keşf” adlı tefsîrini ve Keşşâf tefsîrinden bir bölümü okudu. Kudbüddîn Şîrâzî’nin yazdığı Miftâh şerhini, onun oğlu Muslihuddîn bin Ebi’l-Hayr Ali’den okudu. Bundan sonra, aklî ilimleri öğrenmeye başladı. Tahsilini devam ettirmek üzere seyahatlere çıktı. Bu maksadla Hirat’a, Anadolu’ya ve Mısır’a gitti. Zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrendi. Mantık ilmiyle ilgili “Şerhu Metâlî” adlı eseri onaltı defa okuyup inceledi ve birçok hocanın açıklamasını, îzâhını dinledi. Ancak o, bu eseri iyice hazmedip, gayet net bir şekilde öğrenmeyi ısrarla istiyordu. Onaltı defa okuyup incelemesine rağmen tam anlıyamadığım görünce, bu eseri ve “Şerh-uş-Şemsiyye” adlı eseri, bizzat yazan zattan okumaya karar verdi. Bu maksadla Hirat’a gitti. Eserin yazarı Mevlânâ Kutbüddîn Şîrâzî’yi bulup, durumu anlatıp hâlini arzetti. Bu sırada Mevlânâ Ebû Abdullah Kutbüddîn Muhammed bin Muhammed er-Râzî et-Tahtânî oldukça yaşlanmıştı. Seyyid Şerîf Cürcânî’deki azmi görerek, kısa bir müddet eserini okuttu. Sonra kendisinin ihtiyârlamış olduğunu, bu sebeble fazla okutmaya takatinin kalmadığını söyledi. Fakat ona, en meşhûr talebesi Mübârek Şah el-Mantıkî’ye gitmesini, ondan okumasını tavsiye etti. Bu talebesine bir de mektûp yazarak, alâka göstermesini ve “Şerh-ül-Metâlî”yi kendisinden öğrendiği gibi, ona da bütün incelikleriyle okutmasını, öğretmesini emr etti.

Bunun üzerine, Mübârek Şah’ın yanına gitmek üzere Hirat’tan ayrıldı. Yolu Doğu Anadolu’ya uğramıştı. Burada zamanın büyük âlimlerinden olan Cemâleddîn Muhammed bin Muhammed Aksarâyî’nin şöhretini duydu. Karaman’a doğru yola çıktı. Karaman yakınlarında, bu zatın Kazvînî’nin “El-Îzâh” adlı eserine yazmış olduğu şerhi gördü. Eser üzerinde ba’zı incelemelerde bulundu. Orada bulunan ba’zı ilim erbâbı, Cemâleddîn Aksarâyî ile bizzat görüşmesini, ondan istifâde etmesini tavsiye ettiler. Bu tavsiye üzerine Aksaray’a gitti. Aksaray’a vardığında, Cemâleddîn Aksarâyî’nin vefât etmiş olduğunu öğrendi. Talebeleriyle tanışıp, sohbet etti. Sonra da Cemâleddîn Aksarâyî’nin en meşhûr talebesi olan Şemseddîn Muhammed Fenârî (Molla Fenârî) ile de tanışıp, birlikte Mısır’a gittiler.

Mısır’a varınca, Mübârek Şah’ın medresesini arayıp buldu. Mübârek Şah’a hâlini ve maksadını anlatıp, hocasının gönderdiği mektûbu verdi. Mübârek Şah, hürmetle ayağa kalkarak, mektûbu alıp öptü. Okuduktan sonra; “Seni okuturum. Fakat sâdece dinlemekle iktifa edeceksin. Dersde soru sormana ve konuşmana müsâade yok” dedi. Seyyid Şerîf Cürcânî buna râzı oldu. Bu sırada Mübârek Şah, Mısır’ın ileri gelenlerinden birinin çocuğuna “Şerhu Metâlî “yi okutuyordu. Böylece o da derse katılıp, dinlemeye başladı. Mevlânâ Mübârek Şah, bu kitabı gayet iyi ve üstün bir mehâretle okuyor, ağır mevzûları açıyor, mevzûları derinlemesine îzâh ediyor ve talebeye öğretiyordu.

Derslere bu şekilde devam eden Seyyid Şerîf Cürcânî, geceleri kendisine ayrılan medrese odasında derslerine çalışıyor, çok az uyuyordu. Mübârek Şah, geceleri medresede dolaşarak, talebelerinin durumunu teftiş ediyordu. Bir gece medresenin avlusunda dolaşırken, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin odasından onun sesini işitti. Okudukları “Şerhu Metâlî” kitabı üzerinde “Şerhde şöyle yazılı, hoca böyle söylüyor, ben de şöyle diyorum.” diyerek, mes’elenin incelemesini yapıyordu. Hocası Mübârek Şah bunları işitince, çok sevindi ve son derece memnun oldu. Şâhid olduğu bu hâdiseden sonra, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin dersde konuşmasına ve soru sormasına müsâade etti. Bu husûsa Seyyid Şerîf Cürcânî çok memnun oldu. Derslere şevkle devam edip, okuduğu Metâlî şerhine, daha genç yaşında mükemmel bir haşiye yazdı.

Seyyid Şerîf Cürcanî, Mısır’da Mübârek Şah’dan Metâlî şerhinin yanısıra, aklî ilimleri de öğrendi. Ayrıca o sırada Mısır’da bulunan devrin meşhûr âlimlerinden naklî ilimleri okudu. O zamanın en meşhûr âlimi olan Ekmelüddîn Bâbertî’den de, din ilimlerini öğrendi. Seyyid Şerîf Cürcânî, bu şekilde Kâhire’de dört sene kaldı. Bundan sonra Anadolu’ya gitti. İstanbul’u ve Bursa’yı ziyâret ettiği, oradan İran’a döndüğü kaynaklarda kaydedilmiştir.

Seyyid Şerîf Cürcânî, ilim tahsilini tamamladıktan sonra memleketine döndü. Hükümdâr Celâleddîn Şah Şüca’ bin Muzaffer, onu Sîrâz’da bir medreseye müderris ta’yin etti. Daha sonra hükümdâr Şah Şüca’ ile yakından tanışıp, çok hürmet ve ikram gördü. Şah Şüca’ ile yakından tanışması şöyle nakledilmiştir; Şah Şüca’ ordusuyla Esterâbâd’daki Kasr-ı Zerd’e gelip, bir müddet orada kalmıştı. Bu sırada Seyyid Şerîf Cürcânî, kendi eserini hükümdâra takdim etmek üzere bir asker elbisesi giyip, hazırlandı. Şah Şüca’ ile iyi görüşen ve zamanın en meşhûr âlimi olan Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin yanına giderek; “Ben garîb bir kimseyim. Ok atmakta mehâretliyim. Sultan ile görüşmemi sağlamanızı rica ediyorum”, dedi. Bunun üzerine Sa’düddîn-i Teftâzânî onu yanına alıp, sultânın otağına götürdü. Kapıda beklemesini söyleyip, içeri gizdi. Onun hâlini sultâna anlattı. Sultan, Seyyid Şerîf Cürcâni’yi huzûruna çağırdı. “Ok atmakdaki mehâretini göster bakalım” dedi. Sultan böyle söyleyince, Seyyid Şerîf Cürcânî koynundan kendi yazmış olduğu bir kitabı çıkararak, “Benim oklarım ve mehâretim budur” diyerek, eserini sultâna verdi. Sultan Şah Şücâ’ aynı zamanda ilim ehli bir kişi olduğundan, eseri alıp inceledi. Onun ilimde yüksek derecede bir âlim olduğunu görerek, çok ta’zim ve hürmet gösterdi. Çok miktarda para verip, elbise ve binek hayvanı hediye etti. Sultan Şah Şüca’, Kasr-ı Zerd’den Şîrâz’a dönerken, Seyyid Şerîf Cürcânî’yi de yanında götürdü. Onu Şirâz’da yeni yaptırmış olduğu Dâr-uş-şifâ Medresesi’ne müderris olarak ta’yin etti. Seyyid Şerîf Cürcânî, bu medresede on sene müderrislik yaptı. Bir taraftan da kıymetli eserlerini yazdı. Zamanının en meşhûr âlimi olarak tanınıp sevildi.

Timur Hân, 789 (m. 1387) senesinde Şîrâz’ı fethedince, Seyyid Şerîf Cürcânî’ye çok hürmet gösterdi. Kapısına bir ok astırmak sûretiyle, emân alâmeti koydu. Onun evine sığınanlara da emân verdi. Timur Hân’ın bir veziri, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin faziletli büyük bir âlim olduğunu Timur Hân’a anlatmıştı. Timur Hân onunla karşılaşınca, kendisine bahsedilenden daha üstün bir âlim olduğunu görerek, hürmeti ve sevgisi arttı. İlminden istifâde etmek için, onu Semerkand’a da’vetetti. Bu da’vet üzerine Semerkand’a gitti. Timur Hân, fethettiği; İran, Irak, Suriye ve Anadolu gibi İslâm bölgelerinde bulunan zamanın seçkin âlimlerini Semerkand’a topladı. Başta Teftâzânî ve Seyyid Şerîf Cürcânî olmak üzere, çok değerli âlimler orada bulundu.

Timur Hân’ın âlimlere büyük sevgisi olduğundan, Sa’düddîn-i Teftâzânî ile Seyyid Şerîf Cürcânî’ye huzûrunda ilmî münâzaralar yaptırırdı. Timur Hân, Seyyid Şerîf Cürcânî’yi daha çok sevdiği için, münâzaralardan sonra; “Kabûl edelim ki, ikisi de din ve ma’rifet bilgilerinde aynıdır. O zaman Seyyid’in nesebi üstündür. Çünkü Resûlullahın ( aleyhisselâm ) soyundandır” derdi. Seyyid Şerîf Cürcânî, onsekiz sene Semerkand’da kalıp, Timur Hân’dan çok büyük alâka ve hürmet gördü. Semerkand’da kaldığı müddet içinde, medreselerde ders verip, yüzlerce kıymetli âlim yetiştirdi. Ayrıca çok değerli eserler yazdı. Timur Hân’ın vefâtından sonra, Semerkand ve Mâverâünnehr’de çıkan karışıklıklar sebebiyle, Semerkand’dan ayrılıp, Şîrâz’a döndü. Vefâtına kadar Cürcân’da kalıp, ders vermek ve eserlerini yazmakla meşgûl oldu. Burada da, vefâtına kadar pekçok âlim yetiştirdi ve kıymetli eserler yazdı.

Seyyid Şerîf Cürcânî, tasavvuf ilmini, evliyânın büyüklerinden olan Alâüddîn-i Attâr hazretlerinden öğrendi. Semerkand’da Timur Hân’ın medresesinde ders verdiği sırada, Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetine devam ederek, tasavvuf ilmini öğrenmeye başladı. Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetlerinde bulunmak için, soğuk, şiddetli kış günlerinde dahî, seher vaktinde kalkıp onun medresesine gider, kapıda bekler, müsâade edilince içeri girerdi. Ona büyük bir sevgi ve derin bir muhabbetle bağlı idi. Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin teveccühleri ile kısa zamanda kemâle gelip, olgunlaştı. Tasavvuf, hâllerinde daha da ilerlemek için, hocasından bir sohbet arkadaşı istedi. Alâüddîn-i Attâr da onu, en başta yelen talebelerinden olan Nizâmüddîn Hâmûş’a gönderdi. Bu zâtın sohbetlerinden de çok istifâde etti.

Birgün Nizâmüddîn Hâmûş’un huzûrunda iken, tasavvuf da murâkabe denilen hâle dalıp, kendinden geçmişti Bu hâlde iken, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin başından sarığı düşmüş, Nizâmüddîn Hâmûş kalkıp sarığını alarak başına koymuş, hâlini sormuştu. Bunun üzerine Seyyid Şerîf Cürcânî; “Çok zamandanberi levh-i müdrikemin (hafızamın) nukûs-i ilmiyeden (ilimden) pak ve temiz olmasını istiyordum. Allahü teâlâya hamdolsun, sohbetiniz bereketiyle bu ma’nâ müyesser oldu. Az zamanda ma’lûmât endişesinden halâs olup, muradım hâsıl oldu. Onun lezzet ve zevkinin galebesinden kendimden geçtim ve benden böyle bir hâl sâdır oldu” demiştir.

Seyyid Şerîf Cürcânî, ilimdeki çok yüksek derecesine rağmen, asıl kemâlâta, Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin sohbetinde bulunduktan sonra, ondan feyz alarak kavuşmuştur. Bu hâlini bizzat şöyle ifâde etmiştir: “Hocam Alâüddîn-i Attâr’ın sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim.”

Seyyid Şerîf Cürcânî, talebelerine verdiği dersleriyle ve yazdığı eserleriyle, Selef-i sâlihînin yolunu ihyâ etti. Selef-i sâlihîne halef-i sâdıkîn oldu. Hem yaşadığı asırda, hem de sonraki asırlarda eserlerine müracaat edilen bir âlimdir. Sonraki asırlarda yetişen âlimler, onun talebelerinden ilim almakla iftihar etmişlerdir.

Talebelerinin en meşhûrları şunlar dır: Başta kendi oğlu Nûreddîn Muhammed gelmektedir. Diğer bir talebesi de, din ve fen ilimlerinde âlim olan meşhûr Osmanlı âlimi Mûsâ Paşa Kâdızâde Rûmi’dir. Fethullah Şirvânî; Kastamonu medreselerinde müderrislik yapmıştır. Seyyid Ali Acemî; bu zât da meşhûr talebelerindendir. Aslen İranlı olup, ilim tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu’ya gelmiş, Bursa’daki Yıldırım Hân Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Fahruddîn Acemî; bu talebesi de, sonradan Anadolu’ya gelip, meşhûr Osmanlı âlimi Molla Fenârî’ye mu’îdlik (ders vekîlliği) yaptı. Ayrıca çeşitli medreselerde ders verdi. Sultan Murâd devrinde de Şeyhülislâm oldu. Hâce Alâeddîn Ali es-Semerkandî; bu talebesi de, ilimde yetiştikten sonra; Semerkand’da, Türkistan’da ve Hirat’ta müderrislik yaptı. Daha sonra Anadolu’ya gelip, Lârende’ye (Karaman’a) yerleşti.

Seyyid Şerîf Cürcânî’nin talebelerinden Afîfüddîn el-Cerhî, onun hakkında şöyle demiştir: “Asrının bir tanesi, âlimlerin sultânı, müfessirlerin iftihârı, ahlâk ve faziletin nümûnesi, çok mütevazi ve fakirlerin hâmisi idi.”

Yine talebelerinin meşhûrlarından Kâdızâde Rûmî ve o devrin meşhûr âlimlerinden Gıyaseddîn Cemşid, Uluğ Bey, Mu’înüddîn-i Kâşî ve Alâüddîn-i Tûsî gibi âlimler, Seyyid Şerîf Cürcânî’ye, insanların üstadı ma’nâsına gelen “Üstâd-ül-beşer vel-akl-ül-hâdî aşer” ünvanını vermişlerdir. Yine âlimler arasında, ilimdeki üstünlüğünü ve i’timâd edilen bir âlim olması sebebiyle “Es-Seyyid-üs-Sened” ünvanıyla tanınmıştır.

Hicri dokuzuncu asırdan i’tibâren medreselerde verilen icâzetnâmelerdeki icâzet zincirinde ismi geçen âlimler arasında, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ismi en önemli halkayı teşkil etmiştir.

Seyyid Serîf Cürcânî’nin yazdığı eserler, bütün İslâm dünyâsında tanınıp meşhûr olmuştur. Sarf, nahiv ve belagat ilmine dâir yazdığı Arabca ve Farsça eserleri, İslâm âleminin medreselerinde, âlimlerin ve talebelerin elinde en başta gelen müracaat kitapları olmuştur. Nesilden nesile gelmiştir Eserlerinin yüzden fazla olduğu tesbit edilmiştir. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, tasavvuf, mantık, sarf, nahiv ve diğer ilimlere dâir eserler yazmıştır. Bir kısmı şunlardır: 1- Hâşiye-i Keşşâf: Keşşâf tefsîrinden, Fâtiha sûresine ve Bekâra sûresinin baştan yirmibeş âyetinin tefsîrine yazdığı haşiyedir. 2-Tercümân-ül-Kur’ân: E’ûzü ve Besmele’nin ve Kur’ân-ı kerîmdeki kelimelerin Farsça açıklamasıdır. Bunlardan başka, Beydâvî ve Zehrâveyn tefsîrleri üzerine haşiye yazmıştır. 3- Hâşiyetün alâ Hulâsat-it-Tîbî: Şerefüddîn Hasen bin Muhammed et-Tîbî’nin yazmış olduğu “El-Hulâsa fî usûl-il-hadîs” adlı hadîs usûlü ile ilgili eserine yazdığı haşiyedir. 4- Mişkat-fll-Mesâbîh haşiyesi. 5- El-Muhtasar-ül-câmî’ li ma’rifet-il-hadîs: Hadîs usûlü ile ilgilidir. 6- Şerhu muhtasar-ül-müntehâ haşiyesi: Usûl-i fıkıh ile ilgilidir. Bu eseri, “Müntehassûli vel-emel fî ilmey-il-usûli vel-cedel” adlı eserinin bir muhtasarıdır. 7- Telvîh haşiyesi. 8-Ta’likâtün alet-Telvîh, 9- Şerh-us-Sirâciyye: Fıkıh bilgilerinden ferâiz ilmi ile ilgili olan “Ferâid-üs-sec-âvendî” adlı eserin şerhidir. 10-Hidâye haşiyesi: Meşhûr âlim Burhâneddîn Mergınânî’nin, Hanefî fıkhına dâir “Bidâyet-ül-mübtedî” adlı eserine kendi yazdığı “Hidâye” adlı meşhûr eserin hâşiyesidir. 11- Şerh-ül-Vikâye: Fıkıh ilmine dâirdir. 12- Hâşiyetün alâ şerh-ıt-Tecrid: Çok meşhûr bir eseri olup, Osmanlı devletinde bu eserin okutulduğu medreselere Hâşiye-i Tecrîd Medreseleri denilmiştir. Eser, kelâm ilmi ile ilgilidir. 13- Hâşiyetün alâ Metâli’il-enzâr: Kelâm ilmi ile ilgilidir. 14- Şerhu Mevâkıf: Bu kitap, İslâm medreselerinin yüksek kısmında, son zamanlara kadar okutulan bir fen kitabıdır. Kâdı Adûd yazmış, Seyyid Şerîf Cürcânî şerh etmiştir. Bin sahife kadar Arabca büyük bir eser olup, o zamanın bütün fen bilgilerini anlatmaktadır. Kitap, altı mevkıfe ayrılmış olup, her birinde mersadlar vardır. Dördüncü mevkıf, birinci mersad, üçüncü kısım, ikinci maksadda; yer küresinin yuvarlak olduğunu, altıncı maksadda da, batıdan doğuya doğru döndüğünü isbât etmekte, atom hakkında, maddenin çeşitli hâlleri, kuvvetler ve psikolojik olaylar hakkında kıymetli bilgiler vermektedir. 15- Hâşiyetün alâ şerhi metâli’il-envâr. Mantık ilmi ile ilgilidir. 16- Hâşiyetün alâ şerh-ış-Şemsiyye: Bu eser, “Hâşiyetün alet-tasavvurât vet-Tasdîkât” ve “Hâşiye-i Sugrâ” adlarıyla da tanınmıştır. 17-Mîr Îsâgûcî Esîruddîn el-Ebherî’nin “Îsâgûcî” adlı eserine yazdığı şerhdir. 18-Risâle-i kübrâ (el-kübrâ fil mantık): Farsça olup, mantık ilmine dâirdir. 19-Risâle-i Sugrâ: Mantık ilmi ile ilgilidir. 20- Risâletün fîlmantık: Farsça olup, meşhûr bir eseridir. 21-Tahkîk-ül-eşyâ: Eşyanın mâhiyetini anlatan bir risaledir. 22- Risâletün fî âdâb-il-bahs: “Risâlet-üş-şerîfiyye” adıyla da tanınan bu eser, mübâhase ve münâzarada uyulması gereken âdâb ve kaideler ile ilgilidir. 23- Hâşiyetün alâ şerhi nükrakâr İbn-i Hâcib’in yazdığı “Eş-Şâfiiyye” adlı eserin şerhine yazdığı haşiyedir. 24- Sarf-ı mîr: Sarf ilmine dâir olup, Farsçadır. 25- Şerh-ül-İzzi, İzzeddîn Abdülvehhâb bin İbrâhim ez-Zemânî’nin sarf ilmine dâir yazmış olduğu “İzzi” adlı meşhûr esere yazdığı şerhdir. 26- Hâşiyetün alâ şerh-ıl-Kâfiye, 27- Şerh-ül-Kâfiye, 28-Hâşiyetün âlel-Mutavvel, 29- Şerhu kasîdeti Bânet su’âd, 30- Ta’rîfât: Arabca lafzların, kelimelerin, terim ma’nâlarını ihtivâ eden kıymetli ve benzeri az bulunan meşhûr bir eserdir. Seyyid Şerîf Cürcânî hazretleri, “Şerhu Mevâkıf adlı eserinin sonlarında ve “Şerh-ül-metâlî haşiyesi” adlı eserinin baş tarafında şöyle buyurmuştur: “Evliyânın sûretleri, öldükten sonra da talebesine gözüküp feyz verirler. Fakat, bunları görebilmek ve rûhlarından feyz alabilmek kolay değildir. Ehl-i sünnet i’tikâdında olmak, İslâmiyete uymak ve onları sevmek, saygılı olmak lâzımdır.”

“Aklı olan, iyi düşünen bir kimse için astronomi ilmi, Allahü teâlânın varlığını anlamağa çok yardım eder.”

Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ( radıyallahü anh ) “Ta’rîfât” isimli eserinden seçmeler.

İhsân: Lügatte; hayırlı bir işi, yapılması gereken şekilde yapmak. Dindeki ma’nası: Allahü teâlâyı sanki görüyormuşçasına ibâdet etmektir. Her ne kadar sen Allahü teâlâyı görmesen de, Allahü teâlâ seni görmektedir.

İhlâs: Lügatte; tâatlerde riyayı terketmektir. Istılâhta; Kalbi, salasını gideren kirlerden kurtarmaktır.

İhlâs: Yapılan ameli Allahü teâlâdan başkasının görmesini istememektir.

Edeb: Hatâya düşmekten sakınılacak şeyi bilmek.

Irhâs: Dünyâya teşrîflerinden önce, Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) zuhur eden harikulade hâller. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dedelerinin alınlarındaki nûr böyledir.

Irhâs: Bir peygamberin peygamberliği bildirilmeden önce, onun peygamberliğine delâlet olan harikulade bir iş yapmaktır.

Irhâs: Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) peygamberliği bildirilmeden önce sâdır olan şeyler. Denilir ki, bunlar kerâmet kabilindendir.

İstikâmet: Tâati yapıp, ma’sıyetlerden sakınmak.

İlham: Feyz yoluyla, kalbe gelen şey. Denilir ki, daha önce bilgi olmadan kalbe gelen şey.

Ehlülhak: Ehl-i sünnet ve cemâat.

Me’sûr duâlar: Halefîn (sonra gelen âlimlerin), Selef-i sâlihînden, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Tabiînden (r.aleyhim) naklettikleri duâlar.

Ehl-ül-hevâ: Ehl-i kıble olup, i’tikâdları Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında olmıyanlar. Cebriye, kaderiyye ve diğer dalâlet fırkaları böyledir.

Bid’at: Sahâbe-i Kirâm ve Tabiîn zamanında bulunmayan ve sert delîle dayanmıyan şey.

Teslim: Allahü teâlânın emrine boyun eğmek, i’tirâzı terketmek.

Teslim: Kazayı, rızâ ile karşılamak.

Tasavvuf: Hepsi çalışmak ve ciddiyet olan bir yoldur. Denilir ki, tasavvuf; beşeri sıfatları sakinleştirmek, nefsânî da’vâlardan uzaklaşmak. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymaktır.

Takdis: Allahü teâlâyı yüce himmetine lâyık olmıyan şeylerden uzak ve temiz tutmak.

Takvâ: Tâat için kullanılırsa, ihlâs; ma’sıyyet için kullanılırsa, ma’sıyyet olan şeyi terk ve ondan sakınmak murâd olunur. Denilir ki, kulun mâsivâdan sakınması, dînin âdabını muhafaza etmek, Allahü teâlâdan uzaklaştıran her şeyden sakınmak, nefsin hazlarını terketmek, nefsini hiçbir kimseden daha hayırlı görmemek, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) sözle ve fiille uymaktır.

Tevekkül: Allahü teâlânın katında olana güvenip, insanların elindekine güvenmemek.

Tövbe: Yapılan günaha ve benzerine bir daha dönmemeye azmetmek. Şöyle de denilmiştir Tövbe-i nasûh; açıkta ve gizlide, amelinde hiçbir iz bırakmıyacak şekilde ma’siyyeti terketmektir.

Sevâb: Allahü teâlânın rahmet ve mağfiretine, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatine kavuşmaya veşîle olan şey.

Hadîs-i kudsî: Ma’nâ Allahü teâlâdan, lafız (sözler) Resûlullahtan olan hadîs-i şerîf. Ya’nî, Allahü teâlâ Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir ma’nâyı ilham ile veya rü’yâ ile haber verir. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) bu ma’nâyı kendi irâdeleri ile haber verir.

Haya: Kınanmaya sebeb olacak şeyden sakınmak ve o şeyi terketmek iki çeşittir: 1-İnsanların yanında avret mahallini açmamak böyledir. 2- Allah korkusundan dolayı mü’mini ma’siyetlerden meneden haya. Buna îmânî haya denir.

Hâşi’: Kalbi ve azâları ile Allahü teâlâ için tevâzu eden, kendisini aşağı tutan.

Huşû’: Hakka boyun eğmektir. Denilir ki, kalbde bulunan devamlı korkudur. Yine denilir ki, kul kızdığı veya muhalefet edildiği veya ona red olunduğu zaman bunu kabûl ile karşılamak, huşû’nun alâmetlerindendir.

Riya: Allahü teâlâdan başkasının rızâsını gözetmek sûretiyle, amelde ihlâsı terketmek.

Zühd: Ehl-i hakîkatin ıstılâhında: Dünyâya buğzetmek, ondan yüz çevirmektir. Yine denilir ki, âhıret rahatını taleb ederek, dünyâ rahatını terketmek.

Şükür: Ni’mete karşılık yapılan iyiliğe şükür; dil ile veya el. İle veya kalb ile olur. Denilir ki, şükür iyiliğini zikretmek sûretiyle Allahü teâlâya senada bulunmaktır.

Sahâbî: Örfte Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) görüp, sohbetinde bulunan kimsedir. Resûlullahtan hiç rivâyette bulunmasa da, yine sahâbîdir. Uzun müddet Resûlullahın sohbetinde bulunsa da sahâbîdir.

Tabîb-i rûhanî: İrşâd ve kemâle erdirmeye kadir olan, bu ilmi bilen.

Fütüvvet: Lügatte (sözlükte):

Cömertlik: Ehl-i hakîkatin ıstılâhında: Başkasını kendisine tercih etmek.

Fahr: İyiliklerini saymak sûretiyle, insanlara üstünlük göstermek.

Ferâiz: Terekenin (mirasın) hak sahibine nasıl taksim edileceğini bildiren ilimdir.

Ferah: isteğine ulaşmak sebebiyle kalbde hâsıl olan lezzet.

Küfrân: Ni’meti verenin verdiği ni’meti, inkâr veya ni’meti verene muhalefet husûsunda inkâr ma’nâsına gelen bir işi yapmaktır.

Murâkabe: Kulun, bütün hâllerinde Allahü teâlânın onu gördüğünü hatırından çıkarmaması.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 216

2) Bugyet-ül-vuâd cild-2, sh. 196

3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 328

4) Ferâid-ül-behiyye sh. 125

5) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 167

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1067

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 728

8) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 41

9) Keşf-üz-zünûn sh. 12, 41, 139, 193

10) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2857

11) Rehber Ansiklopedisi cild-15, sh. 186

12) Reşehât sh. 160

13) Hadâik-ül-verdiyye sh. 149

BEZZÂZÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Şihâb bin Yûsuf el-Kerderî, el-Büreykînî el-Hârezmî’dir. Kerderî ve Bezzâzî nisbetleriyle meşhûr oldu. Müncid lügat kitabında Bizzâz denilmektedir. Aslen, Harezm’in Kerder köyündendir. “İbn-ül-Bezzâz” diye de tanınırdı. Lakabı Hâfızüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir, İlim tahsiline memleketinde başladı. Dört sene kadar İbn-i Arabşâh’ın yanında kaldı. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini ondan tahsil etti. Ondan çeşitli eserleri okudu. Kâdı Sa’düddîn bin Deyrî ile karşılaşıp, ondan ilim öğrendi ve onunla, birlikte Kâhire’ye gitti. Orada bulunan Emîn Aksarâyî, onu, kendisi ve cemâati için alıkoydu. Bir ara Kırım’a ve Eflak’a gidip, iki sene kadar buralarda kaldı. Hac yaptıktan sonra vatanına döndü. Daha sonra Osmanlı ülkesine geldi. Bursa’da Molla Şemseddîn Fenârî ile sohbet etti. “Bezzâziyye” adındaki fetvâ kitabı çok meşhûr ve mu’teberdir. “Menâkıb-ı İmâm-ı Ebî Hanîfe” kitabı da meşhûrdur. Ayrıca onun, “Şerhu Muhtasar-ı Kudûrî” adında bir eseri daha vardır. 827 (m. 1424) senesi Ramazan ayı ortalarında Mekke’de vefât etti.

Kâdı Sa’düddîn, onun hakkında diyor ki: “Kerderî, zekî âlimlerden idi.” Hanefî mezhebinin kıymetli fetvâ kitaplarından birisi olan “Bezzâziyye” hakkında, Ebü’s-Sü’ûd Efendi’nin şöyle dediği anlatılır: Ebü’s-Sü’ûd Efendi’ye; “Niçin mühim mes’eleleri toplayıp bu konuda bir kitap te’lîf etmiyorsun?” denildiğinde, o da; “(Bezzâziyye) kitabı mevcûd iken, sahibinden haya ederim. Çünkü o, bu konudaki mühim mes’eleleri lâyık-ı vechile ihtivâ eden kıymetli bir mermûa-i şerîfedir” buyurdu.

Muhammed Kerderî (Bezzâzî), “Bezzâziyye” fetvâsında buyuruyor ki: “Gümüş ve altın şekiller ile süslenmiş kapdan yemek, içmek caizdir. Fakat, elini, ağzını gümüşe, altına değdirmemek lâzımdır. İmâmeyn, böyle kapları kullanmak mekrûhdur dedi, Kürsîyi (kanepeyi) ve hayvan semerini tadbîb etmek (altın ve gümüş şeritler ile süslemek) caiz ise de, altın ve gümüş bulunan yerlerine oturmamak lâzımdır. Mıshafın cildini tadbîb etmek caizdir. Fakat, altına gümüşe dokunmamak lâzımdır.”

“Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları olan çamur temiz olur. (Buna göre, temiz toprak ile gübre karışımı temiz kabûl edilir. Çünkü buna, ihtiyâç vardır.)”

“İmâmın; sabah, Cum’a, bayram, teravih, vitr namazlarında ve akşam ile yatsının ilk iki rek’atlarında yüksek sesle okuması, İmâmın ve yalnız kılanın öğle ve ikindi farzlarında ve akşamın üçüncü, yatsının üçüncü ve dördüncü rek’atlarında hafif sesle okumaları vâcibdir. Hafif sesle okuyanı bir iki kişinin işitmesi mekrûh olmaz. Sesli okumak, çok kişinin işitmesi demektir.”

“Kurban etini, koyunların zekâtı niyeti ile fakire verse zekât olmaz.”

“Zekâtı başka şehre göndermek mekrûh ise de, akrabaya veya kendi şehrinde fakir müslüman bulamazsa, başka şehire göndermek caizdir. Zekâtı, borcu olana vermek, fakire vermekten daha iyidir.”

Elinde emânet bulunan kimse, sahibi ölürse, emâneti vârislerine verir. Vârisleri yoksa, Beyt-ül-mâl’a verir. Beyt-ül-mâl’a verince zayi olacak ise, kendi kullanır veya Beyt-ül-mâl’dan nasîbi, hakkı olanlara verir.”

“Kalbim gâfil diyerek, duâyı terk etmemelidir. Kalbine geleni duâ etmek, ezberlediği duâyı okumaktan efdaldir. Yalnız, namazda okunacak duâları ezberlemelidir. Sünnet olan ibâdetleri yapmak, duâ etmekten efdaldir. Vâ’iz, İmâm, cemâate öğretmek için, sünnet olarak bildirilen duâları sesli okur. Cemâat de, sessiz tekrar eder. Cemâat öğrenince, İmâm da sessiz okumalıdır. Sesli okuması bid’at olur.”

“İbâdetleri yapan kimse, îmânında şühhe eder ve günâhım çoktur, ibâdetlerim beni kurtarmaz diye düşünürse, îmânının kuvvetli olduğu anlaşılır, îmânının devam edeceğinden şüphe eden kâfir olur. Böyle şüphe etmeği beğenmezse, mü’min olduğu anlaşılır.”

“Kur’ân-ı kerîmden bir miktar ezberledikten sonra, fıkıh öğrenmek lâzımdır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lâzım olan fıkıh bilgilerini öğrenmek ise, farz-ı ayndır. Muhammed bin Hasen buyurdu ki: Her müslümanın haramları, helâlları bildiren ikiyüzbin fıkıh bilgisini öğrenmesi lâzımdır. Farzlardan sonra ibâdetlerin en kıymetlisi, ilim ve fıkıh öğrenmektir.”

“Allahü teâlânın ismini işitince ve söyleyince, “Celle celâlüh” veya “Teâlâ” yahut “Tebâreke”, “Sübhânallah” diyerek saygı göstermek vâcibdir. Tekrar edince de, yalnız söylemeyip, Allahü teâlâ demek müstehabdır. Ya’nî, Allahü teâlânın isminden sonra ta’zîm, saygı gösteren bir kelime de söylemelidir.”

“Babası hasta olan kadın, bakacak kimse bulunamazsa, zevcinden izinsiz gidip, babasına hizmet eder. Zimmî baba da böyledir. Zengin olan oğul, zengin olan babasına bakmaya mecbûr değildir.”

“Fısk (günah olan şey) anlatan şiir dinlemek mekrûhdur. Günah işlemeği düşünmek günah olmaz, işlemeğe karar verirse, yalnız karar vermek günâhı yazılır, işlemek günâhı yazılmaz. Küfr ve küfre sebep olan şeyler böyle değildir. Bunlara karar verince imansız olur. Kâfir olan anaya ve babaya hizmet etmek, nafakalarını vermek, ziyâretlerine gitmek lâzımdır. Küfre sebep olan şeyleri yaptıracaklarından korkulursa, ziyâretlerine gitmemelidir. Kâfirlerle birlikte yiyip, içmek, bir iki kerre caizdir. Her zaman ise, mekrûh olur. Ücret karşılığı, şarap yapmak için üzüm sıkmak mekrûhtur.”

“Fakirlere zekât vermek için zenginlerin vekîli olan kimse, topladığı zekâtları birbirleri ile karıştırınca, hepsi kendi mülkü olur. Fakirlere kendi malından sadaka vermiş olur. Zenginlerin zekâtları verilmiş olmaz. Zenginlerden aldıklarını onlara ödemesi lâzım olur. Fakirler, önceden bu kimseye izin vermiş olsalardı, onların vekîlleri olarak toplamış olur, fakirlerin mallarını birbirleri ile karıştırmış olurdu ve zekâtlar verilmiş olurdu.”

“Birisi aç olup, yemek için leş dahî bulamayana, kolumdan kes de yiyerek ölümden kurtul dese, kesmesi caiz olmaz. Zarûret hâlinde de, insan eti helâl olmaz.”

“Kapalı yerde iken zelzele olursa, oradan açık bir yere kaçmak müstehâbdır.”

“Alış-veriş bilgisini öğrenmiyenin ticâret yapması haramdır. İmâm-ı Ebû Leys de ( radıyallahü anh ) böyle buyurmuştur. İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ye ( radıyallahü anh ), zühd hakkında bir kitap yaz dediklerinde; zühd için bey’ (alış-veriş) bilgisi yetişir buyurdu.

“Tegannî ile, şarkı söyler gibi Kur’ân-ı kerîm okuyana sevâb verilmez.”

“Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam” adlı eserden ba’zı bölümler:

Ca’fer bin Rebî anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin yanında beş sene kaldım. O, ekseriyetle konuşmazdı. Fakat fıkıh ilminden birşey sorulunca açılır, vadi gibi akardı.”

İsmâil bin Ebû Füdeyk anlattı:

“İmâm-ı Mâlik’i, İmâm-ı a’zamın elinden tutmuş beraberce yürürlerken gördüm. Mescide varınca, İmâm-ı Mâlik’in mescide girerken İmâm-ı a’zamı öne geçirdiğini ve; “Bismillâhirrahmânirrahîm. Burası eman yeridir. Yâ Rabbî! Beni azâbından kurtar” dediğini duydum.

Muhammed bin Tarif anlattı: Biz, büyük âlim Vekî’nin yanında bulunuyorduk. Bize şöyle dedi: “Fıkıh bilmeden, sâdece hadîs-i şerîf bilmeniz size fâide vermez. Ebû Hanîfe’nin talebelerinin meclisinde bulunmadıkça fıkıh âlimi olamazsınız.”

Yahyâ bin Âdem buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın fıkıhdaki sözleri hep Allah içindir. Eğer onun sözüne dünyâdan birşey bulaşmış olsa idi, bu kadar hasedcilerin çokluğu ile beraber onun sözleri her tarafa yayılmazdı.”

Âsım bin Yûsuf; İmâm-ı Ebû Yûsuf’a; “İnsanlar, ilimde senin önüne geçecek birisinin olmadığında ittifâk etmektedirler” deyince, İmâm-ı Ebû Yûsuf ona şu cevâbı verdi: “Benim ilmim, İmâm-ı a’zamın ilmi yanında, Fırat nehrinin yanında küçük bir dere gibidir.”

Esed bin Amr anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), geceleyin Kur’ân-ı kerîm okur ve çok ağlardı. Gece ağlamasını komşuları da işitirdi ve ona acırlardı. Rivâyet edilir ki, vefât ettiği odada Kur’ân-ı kerîmi yedibin defa hatmeylemişti.”

Saymerî, Ebû Yûsuftan nakletti: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, her gün ve gecede Kur’ân-ı kerîmi bir kerre hatmederdi. İmâm-ı a’zam çok cömert idi. İlim husûsunda pek sabırlı idi. Hiç kızmazdı. Yirmi sene yatsının abdesti ile sabah namazını kıldığına şâhid oldum. Diğer talebeleri kırk sene böyle kıldığını söylemişlerdir.”

Şüca’ bin Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakletti: “Babam vefât ettiği zaman, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin derslerini kaçırırım korkusu ile babamın cenâzesine gidemedim. Onu komşu ve akrabalara bıraktım.”

İmâm-ı Ebû Yûsuf, önceleri çok fakir idi. Fakat ba’zı zamanlar müstesna, gece-gündüz İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin meclisinden ayrılmazdı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un hanımı ve çocukları, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye gidip içinde bulundukları geçim sıkıntısını anlatınca, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe onlara nasihat edip; “Bu günler, sizin için geçim sıkıntısı geçirdiğiniz günlerinizdir. İnşâallah ileride umduğunuzdan kat kat fazlasına kavuşacağınız günler gelecektir” buyurdu. Aradan günler geçti. Onlar için çok kapılar açıldı. Ebû Yûsuf’a sâhib olduğu malı mülkü sorulduğunda; “Hepsini bilmiyorum. Bildiğim, sâdece yediyüz katır ve üçyüz tane atım vardır” buyurdu.

İmâm-ı Ebû Hafs şöyle buyurdu: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye bakan, onun sâdece ilim için yaratılmış olduğunu görürdü. Bununla beraber o, sâlih bir zât idi. Dilini muhafaza ederdi. Güzel ahlâk, edeb, vekar ve akıl sahibi idi.”

İmâm-ı Şafiî şöyle buyurdu: “On sene İmâm-ı a’zamın talebesi Ebû Muhammed’in meclisinde bulundum. Onun sözlerinden bir deve yükü kadar yazdım. Eğer o, kendi seviyesinde konuşsa idi. Onun sözlerini anlamazdık. Fakat o bize, bizim anlıyacağımız şekilde konuşurdu.”

Abdullah İbni Mübârek’e ilk önceki hâli soruldu. O da şöyle anlattı; “Birgün kardeşlerim ile beraber bahçemizde idik. Meyveler getirmiş, onları yemiş, gece geç vakte kadar içmiştim. Çalgı çalmaya da çok meraklı idim. O sırada çalgı çalıyordum. Bir ağacın üzerinde bir kuş peyda oldu. Hem ötüyor, hem de insan gibi konuşuyordu, “Îmân edenlere, vakti gelmedi mi ki, kalbleri Allahın zikrine ve inen Kur’ân’a saygı ile yumuşasın ve bundan önce kendilerine kitap verilmiş, sonra üzerlerinden uzun zaman geçip de kalbleri katılaşmış ve çoğu fıska dalmış bulunanlar gibi olmasınlar” meâlindeki Hadîd sûresi onaltıncı âyet-i kerîmesini okuyunca, ben de; “Evet vallahi öyledir” dedim. O ânda elimde bulunan çalgı âletini kırıp attım ve tövbe ettim, işte bu, benim önceki halimdir.”

Buhârî ve Müslim, şu hadîs-i şerîfi rivâyet ettiler: “Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman Cebrâil’i çağırır. Ben falancayı seviyorum, sen de onu sev buyurur. Cebrâil de onu sever ve semâda şöyle nidâ eder: “Allahü teâlâ falancayı seviyor, siz de onu sevin” der. Semâdakiler de onu sever. Sonra yerdekiler de onu sever.”

Ebû Muhammed Abdülhak şöyle buyurdu: “İlmiyle amel eden âlimlerden ve evliyâdan çok kimseler görüldü, insanlar onları medhettiler. Onlar hayatta iken de, vefât ettikten sonra da, insanların gönüllerinde yaşadılar. Onlardan bir kısmının cenâzelerinde pekçok kimse bulundu. Pekçok kimse onları kabirlerine kadar uğurlayıp, lâzım gelen hizmeti yaptılar. Bir kısmında, insanlardan başka, melekler ve cinnilerin mü’minleri bulundu.” Bu husûsu teyid eden hâdiselerden birisi şudur “Resûlullah ( aleyhisselâm ), Sa’d bin Mu’âz’ın cenâzesinin peşinden, melekler çok kalabalık olduğu için, parmaklarının ucuna basarak yürüyorlardı.” Ahmed bin Hanbel vefât edince, adedleri sayılamayacak kadar kalabalık bir topluluk cenâze namazını kıldı. Onun vefât ettiğini haber alanlar, her taraftan gelip cenâze namazına katıldılar. Rivâyet edilir ki, o gün Ahmed bin Hanbel’in cenâzesindeki kalabalığı ve o gün insanı hayrette bırakan şeyleri gördükleri zaman, binlerce yahudi ve hıristiyan müslüman olmuştur.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 223

2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 183

3) El-A’lâm cild-7, sh. 45

4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 37

5) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 187

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185

7) Keşf-üz-zünûn sh. 242, 1229, 1636, 1681, 1837

8) Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam Ebû Hanife( radıyallahü anh )

 

MOLLA FENÂRÎ (Mevlânâ Şemseddîn Fenârî)

Osmanlı Devleti’nin ilk şeyhülislâmı ve zamanının müceddidi olan büyük İslâm âlimi. İsmi, Muhammed bin Hamza bin Muhammed bin Muhammed er-Rûmî el-Fenârî’dir. Lakabı Şemsüddîn’dir. 751 (m. 1315) senesi Safer ayında, Fenâr köyünde dünyâya geldi. Bu köyde doğduğu veya babasının fenercilik san’atıyle meşgûliyetinden dolayı “Fenârî” nisbetiyle meşhûr oldu.

Aklî ve naklî ilimlerde zamanının bir tanesi oldu. Alâüddîn-i Esved’den, Cemâlüddîn-i Aksarâyî’den ve Mısır’da Ekmelüddîn-i Bâbertî’den ilim almış, babası Muhammed Hamza’dan ve Şeyh Hamîdüddîn-i Kayserî’den de tasavvuf ma’rifetlerini elde etmiştir. Kendisinden de; İbn-i Hacer ve Kâfiyecî Muhyiddîn gibi meşhûr zâtlar icâzet alarak istifâde ettiler. İbn-i Hacer diyor ki: “Kâhire’ye geldiğinde, onunla görüşmek şerefine nail oldum. Kendisi bana tam bir yetki ile icâzet verdi.”

İmâm-ı Süyûtî şöyle demektedir: Üstadım Şeyh Muhyiddîn-i Kâfıyecî, Molla Fenârî’nin derslerine katılıp, onun yardımcısı olduğundan, Molla Fenârî’yi övmekte pek ileri gitmişti. Niye “Fenârî” diye anıldığını sordum. Buna, onun fenercilik san’atıyle uğraştığını söyleyerek cevap verdi.”

Bursa’da müderrislik ve kadılık yaptı. Sultan İkinci Murâd Hân’ın iltifât ve teveccühlerine kavuştu. Onu müftîlik ve kadılık mevkiinin en yüksek makamı olan şeyhülislâmlık vazîfesine ta’yin etti. Pâdişâhın her husûsta en hâs müşaviri oldu. Bu yüksek âlime karşı halkın gösterdiği hürmet ve saygı, fevkalâde idi. Câmi-i şerîfe giderken, halk onu görmek için toplanır, o fazîlet timsâlini görmekten büyük bir haz duyardı. Tefsîr, fıkıh, usûl-i fıkıh ve daha başka ilimlere dâir yazdığı çok kıymetli eserleri vardır. Mantık ilmine dâir olan “Îsâgûcî şerhi”ni bir günde yazıp tamamlamıştır.

834 (m. 1431) senesi Receb ayında Bursa’da vefât etti. Kabri, Bursa’da Keşîş dağı eteğinde, Maksem adı verilen semtte yaptırdığı mescidin yanındadır ve ziyâret edilmektedir. Kabri, Bursa’nın en yüksek semtinde bulunmaktadır. Câmiinin yanında bir de medresesi vardır. Ayrıca birçok hayır işleri de gerçekleştirmişti.

Fenârî, din ve fen bilgilerinde zamanının en meşhûr âlimi idi. “Mugnî” ve “Vikâye” kitaplarını şerh eden Mevlânâ Alâüddîn Esved ve Şeyh Cemâleddîn-i Aksarâyî ile zamanında bulunan diğer birçok büyük âlimden ders okudu. İlim tahsili için Mısır’a gidip, orada bulunan meşhûr Hanefî fıkıh âlimi Kemâleddîn-i Bâbertî’den de okudu. Mevlânâ Ahmedî ve Hacı Paşa da ona talebe arkadaşlığı yapmışlardı. Din ilimlerinin yanında; fizik, matematik ve astronomi de öğrendi. Tasavvufta yüksek dereceye kavuşmuştu, ilim tahsilini tamamladıktan sonra Anadolu’ya dönerek Bursa’ya yerleşti. Sultan Yıldırım Bâyezîd ve Çelebi Sultan Mehmed Hân zamanlarında, Bursa’da çok talebeye ders okutup, binlerce âlim yetiştirdi. Adı ve şöhreti her tarafta duyulup, sultanlar, kumandanlar ve büyük âlimler, kendisine hürmet ve i’tibâr gösterdiler. İlim ve irfan taleb edenler, her taraftan koşarak gelip, onun derslerine devam etmişlerdi.

822 (m. 1419) yılında, ilk defa Hicaz’a gidip hac yaptı. Hacdan dönerken. Mısır Sultânı Melik Müeyyid, Mısır’da kalarak ders vermesini rica etti. Bir müddet kalıp, ders okuttu. Birçok ulemâ ve evliyâ ile sohbet etmiş ve çeşitli mes’eleleri muhâsebe ve müzâkere etmişlerdir. Bu yolculuğu esnasında Kudüs-i şerîfi de ziyâret etmişti. Çelebi Sultan Mehmed Hân da’vet edince, Bursa’ya geldi. Bu haccında Medîne-i münevverede iken, orada vefât eden büyük velî Şâh-ı Nakşibend’in halîfesi Muhammed Pârisâ’nın cenâze namazında bulundu.

828 (m. 1424) yılında Sultan İkinci Murâd Hân, onu ilk şeyhülislâm olarak ta’yin etti. Bu vazîfeyi, adâlet ve hak üzere altı sene yaptı. Devletin mühim işlerinde, sultanlar ve devlet adamları kendisiyle istişâre ederek, ilminden ve isâbetli görüşlerinden istifâde etmişlerdi. Ders okutması yanında, fetvâ işlerini ve Bursa kadılığını da yürüten Molla Fenârî, bir mahkeme esnasında, Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân’ın şâhidliğini dahî kabûl etmemiştir. Şöyle ki: Mahkemede da’vâ konusu olan bir hâdisenin şahidi olarak pâdişâh’ın da dinlenmesi îcâbetmişti. Kâdı Molla Fenârî, huzûrunda duruşmaya çıkan Pâdişâh’ın şehâdetini, İslâmiyetin aradığı şâhidlik şartlarından biri kendisinde bulunmadığı için red etmişti. O da, namazlarda Pâdişâh’ın cemâatte görülmemesiydi. Çünkü dînimizde, cemâat ile namaz kılmayı terk edenin mahkemedeki şâhidliği makbûl değildir. Bunun üzerine Yıldırım Bâyezîd Hân hemen oturduğu sarayın yanına bir câmi inşâ ettirerek, beş vakit namazı, cemâati hiç terk etmeden kılmağa başladı. Bursa’da müderrislik ve kadılık yapan Molla Fenârî, kazzazlık (ipekçilik) yaparak da nafakasını te’min etmeye çalıştı ve kazandığı paralar ile çok hayrat ve hasenatta bulundu. Kale’de, Manastır mahallesinde ve Debbâglar semtinde olan mescidler ile, Pınarbaşı’ndaki Dâr-ül-hadîs, onun yaptırdığı eserlerdendir. Kudüs’te de bir medreseyi satın alıp, masraflarını, Anadolu’da yaptığı vakıfların gelirinden karşılamıştır. Vefâtında, çok para ve onbinden çok kitap bıraktı.

Molla Fenârî, bir ara Bursa’daki hizmetlerini bırakıp Konya’ya gitmişti. Karaman Beyi de ona çok iltifâtlarda ve ihsânlarda bulundu. Ders okutması için ricada bulundu. Orada da ders verip talebe yetiştirdi. Burada, Ya’kûb-i Asfâr ve Ya’kûb-i Esved gibi zâtlar ondan istifâde edip, ilimde yüksek dereceye ulaşmışlardı. Molla Fenârî, bu iki talebesiyle dâima iftihar ederdi. Karaman Beyi’nin kızı Gül Hâtun ile evlenerek, iki oğlu, iki kızı oldu. Sonra Osmanlı Sultânı’nın da’veti üzerine tekrar Bursa’ya geldi. Eski hizmetlerine devam etti. İki oğlu da, kendisi gibi âlim olarak yetişti. Onlar da Bursa’da kadılık yapmışlardır. Onun soyundan gelen Ali bin Yûsuf, İstanbul-Aksaray’da, Vatan caddesindeki kiliseyi câmi yapmıştır. İmâm-ı Îsâ Efendi, câmi’ye çok vakıf yaptığından, “Fenârî Îsâ” mescidi denilmiştir. Bu zât Bursa’da kadı iken, 903 (m. 1497) yılında vefât etmiştir. Ahfadından (torunlarından) Muhyiddîn bin Muhammed Fenârî, onüçüncü şeyhülislâm olup, Beykoz’a bağlı Dereseki köyünde ve Rumelihisârında birer mescid yaptırmış, 954 (m. 1547) senesinde vefât etmiştir. Kabri, Eyyûb Sultan’dadır.

Molla Fenârî, uzun zaman Bursa’da kalan ve Somuncu Baba diye tanınan Hâmid-i Aksarâyî’den de ilim ve feyz almıştır. Büyük bir velî ve yüksek âlimlerden birisi olan Somuncu Baba, önceleri Bursa’da yaptırdığı fırında pişirdiği ekmekleri satarak geçinirdi. O sırada Molla Fenârî de Bursa’da kadılık yapıyordu. Somuncu Baba’nın ilimdeki ve evliyâlıktaki üstünlüğünü bilenlerden idi. Sultan Yıldırım Bâyezîd. Niğbolu zaferinden sonra Bursa’da Ulu Câmi’yi inşâ ettirmeye başlamıştı. İnşâat sırasında, câmide çalışan işçilerin ekmek ihtiyâcını Somuncu Baba karşılamıştı. Câmi’nin inşâsı bittiğinde, açılış günü Cum’a hutbesini okumak üzere Pâdişâh’ın dâmâdı büyük âlim ve velî Seyyid Emîr Sultan hazretlerine vazîfe verilmişti. O gün orada, Molla Fenârî ile beraber büyük bir âlim topluluğu da vardı. Tam Cum’a vakti gelince, Emîr Sultan hazretleri; “Sultânım, zamanımızın büyüğü burada bulunurken, bizim hutbe okumamız edebe uygun değildir. Bu câmi-i şerîfin açılış hutbesini okumaya lâyık olan zât, şu kimsedir!” diyerek Somuncu Baba’yı işâret etti. Şöhretten son derece sakınan bu büyük velî, Pâdişâh’ın emri üzerine minbere doğru yürüdü. Emîr Sultân’ın yanına gelince; “Ey Emîr’im! Niçin böyle yapıp, benim hâlimi ele verdiniz?” dedi. Emîr Sultan da: “Sizden daha üstün bir kimse göremediğim için böyle yaptım” diye cevap verdi. Cemâat hayret içinde kalmıştı. Somuncu Baba’nın okuyacağı hutbeyi merakla baklemeye başladılar. Minbere çıkan Somuncu Baba, öyle güzel bir hutbe îrâd buyurdu ki, o zamana kadar cemâat böyle bir hutbeyi hiç kimseden dinlememişlerdi. Hutbede; “Ulemâdan ba’zısının, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrinde müşkilâtı bulunmaktadır. Onun için, bugünkü hutbemizde bu sûrenin tefsîrini yapalım” buyurdu. Fâtiha sûresinin yedi türlü tefsîrini yaptı. Bu konuda nice hikmetli sözler beyân eyledi ki, herkesin hayreti daha da çok arttı. Bursa’da herkes, artık onun büyüklüğünü anlamıştı. Başta kadı Molla Fenârî; “Somuncu Baba, önce bizim bu sûrenin tefsîrindeki müşkilimizi halletti. O, bunun büyük bir kerâmetiydi. Çünkü, Fâtiha’nın birinci tefsîrini bütün cemâat anlamıştı, ikinci tefsîrini, cemâatin bir kısmı anladı. Üçüncüsünü anlayanlar çok azdı. Dördüncü ve sonraki tefsîrlerini, içimizde anlıyan yok gibiydi” demekten kendini alamamıştı.

Namazdan sonra hemen evine giden Somuncu Baba’yı ilk ziyâret eden Molla Fenârî oldu. Bu ziyâret sırasında ona; “Efendim, bu günlerde Fâtiha sûresinin tefsîrini yapmak istiyordum. Fakat anlıyamadığım ba’zı yerleri vardı. Bu hutbeniz ile, anlıyamadığım yerleri açıklamış oldunuz. Medresede, hizmetlerimizin karşılığında kazandığımız beşbin akçe paramız vardır. Helâl olmasında hiç şüpheniz olmasın. Kabûl buyurursanız, bunu size hediye etmek ve ayrıca sizin talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum” deyince, Somuncu Baba ona teveccüh edip duâ eyledi. Molla Fenârî, çok feyz ve ma’rifetlere kavuştu. Yazdığı tefsîrlerinde bu ince ma’rifetleri beyân eyledi. Bir cild büyüklüğündeki “Fâtiha Tefsîri”, bu ince bilgilerle doludur. Bu hâdiseden sonra büyüklüğü herkes tarafından anlaşılan Somuncu Baba; “Sırrımız ifşa oldu. Herkes bizi tanıdı” diyerek, Bursa’dan ayrılmak istedi. Bir sabah erkenden, Gaves Paşa Medresesi’nden birkaç talebeyi yanına alarak yola çıktı. Somuncu Baba’nın Bursa’yı terk etmekte olduğunu haber alan Molla Fenârî, koşarak bir çınarın yanında arkasından yetişti. Gitmeyip, Bursa’da kalması için çok yalvardı, ricalarda bulundu ise de, kabûl ettiremedi. Sonunda Bursalılara duâ etmesini taleb etti. Bu çınarın yanında Bursa’ya dönerek, feyizli ve bereketli bir şehir olması ve yeşil olarak kalması için duâ etti. Birbirine veda ederek ayrıldılar. “Duâ Çınarı” denilen bu ağaç, Bursa’nın Ankara yolu çıkışındadır.

Molla Fenârî, Tasavvufta Zeyniyye tarikatına mensûb idi. İpekçilikten çok iyi anladığından, kendisine yetecek kadar parayı sağlamak için bu işle uğraşır ve yiyeceği, giyeceği için lâzım olan parayı kendi emeği ile kazanırdı. Süslü elbiselerle dolaşmaktan hiç hoşlanmazdı. Gayet mütevâzi olarak giyinir, başında bir dolama ile dolaşırdı. Böyle giyinmesinin sebebini soranlara; “Elimin kazancı, daha fazlasına yetmiyor” diye cevap verirdi.

Şeyh Zeynüddîn-i Hâfî hazretlerinin en büyük halîfesi Şeyh Abdüllatîf-i Kudsî, Anadolu’yu şereflendirdiğinde, Molla Fenârî onun gelişini parlak bir manzûme ve güzel bir şiirle kutlamıştı. Zeynüddîn-i Hâfî de, aynı bahr ve vezinde bir karşılık söyleyerek, pekçok övücü sözler yazmış ve Molla Fenârî’ye göndermişti ki, bu şiirin sonu şöyledir:

“Dilerim ilâhî, sürüp gitsin onun ikbâli.
Cin, insan, herkes alsın ondan feyzini.

Ömrüne kurban olam, güçsüz şi’rim bu cevapta,
Hassân’ın şi’riyle. Hâtem cömertliği yanında.

Medhimse bir üstünlük kazandırmaz benden sana.
Hafif sayılırız elbet bütün şâirlerden daha.

Eğer bu sözlere derseler utanırım öyle,
Fenârîzâde övgüsüne İbn-i Gânim cevâbı diye”

Büyük İslâm âlimi Mevlânâ Şemseddîn Fenârî’nin ömrünün sonlarına doğru gözlerine perde geldi. Göremez oldu. Bir gece Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz; “Tâhâ sûresini tefsîr eyle!” diye buyurdukta; “Yüksek huzûrunuzda, Kur’ân-ı kerîmi tefsîr etmeye gücüm olmadığı gibi, gözlerim de görmüyor” demişti. Peygamberlerin tabibi olan Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) mübârek hırkasından bir parça pamuk çıkarıp, mübârek tükrüğü ile ıslattıktan sonra gözleri üzerine koymuştur. Molla Fenârî uyanıp, pamuğu gözlerinin üstünde bularak kaldırmış, görmeğe başlamıştır. Allahü teâlâya hamd ve şükr etmiştir. Pamuk ipliklerini saklayıp, öldüğü zaman gözleri üzerine konmasını vasıyyet etmiştir. Gözlerinin açılmasının bir şükrânesi olarak, 833 (m. 1429) senesinde Şam yolu ile ikinci defa hacca gitmiştir. Bu esnada Mısır’a ve Kudüs’i şerîfe de uğramış, birçok âlim ile sohbet edip, birbirlerinden istifâde etmişlerdir.

Molla Fenârî, “İskender Târihi”ni nazm eden Mevlânâ Ahmedî ve tıbda “Şifâ” kitabının sahibi tabîb Hacı Paşa ile birlikte, Mısır’da Ekmelüddîn-i Bâbertî’nin huzûrunda ders arkadaşı idiler. Birgün bir evliyâyı ziyârete gitmişlerdi. Bu zât, onlara bakıp. Mevlânâ Ahmedî’ye; “Sen vaktini şiirde harcarsın”, Hacı Paşa’ya; “Sen ömrünü tıbda harcarsın”, Molla Fenârî’ye de; “Sen de din ve dünyâ reîsliğini, ilim ve takvâyı birlikte bulundurursun” buyurdu. Gerçekten de, bu zâtın buyurduğu gibi oldu.

Sultânın veziri olan Hacı İvaz Paşa, bir konuda Molla Fenârî’ye kızmış bulunduğundan, gözleri görmez olunca, lâf olsun diye; “Dilerim ki, o amâ ihtiyârın namazını ben kıldırayım” demişti. Bu söz Molla Fenârî’nin kulağına ulaşınca; “Ol kimse câhildir. Cenâze namazını kıldırmayı beceremez. Cenâb-ı Hakkın kapısından ümidim şudur ki, bana hemen şifâ buyurup, onu a’mâ eyleye ve ben onun namazını eda edeyim” dedi. Çok zaman geçmeden Molla Fenârî. Allahü teâlânın lütuf ve ihsânına kavuşup, görmeyen gözü aydınlandı. Rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi görüp. O’nun mübârek tükrüğünün ve gözüne koyduğu pamuğun bereketiyle gözleri açıldı. Tam bu günlerdeydi ki, vezirin gözleri görmez oldu. Vezir, Molla Fenârî’den evvel vefât edip, cenâze namazını da Fenârî hazretleri kıldırdı.

Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır:

1- Ayn-ül-a’yân: Fâtiha sûresinin tefsîridir. Tefsîr ilminde de tam bir vukûfa sahip olan Molla Fenârî’nin bu üstünüğüne, “Fâtiha-i şerîfe” için yazmış olduğu bir cildlik tefsîri şahiddir. Bu tefsîr kitabının mukaddimesinde. İlm-i tefsîre, tefsîrin dayandığı ilimlere, müfessirlerin ta’kib edecekleri tertîb ve usûle dâir çok mühim bilgiler vardır. Bu kıymetli eser, tasavvuf ilminin birçok ince ma’ritelleri ile de süslenmiştir. İlim ve ma’rifet babında çok faydalı bilgileri ihtivâ etmektedir. Matbû’ bir eserdir. 2-Füsûl-ül-bidâyi’ fî usûl-iş-şerâyi’: Fıkıh usûlüne dâir yazdığı çok kıymetli bir eser olup, otuz senede tamamlamıştır. Bu eserinde; “Menâr”, “Usûl-i Pezdevî”. İmâm-ı Râzî’nin “Mahsûl”ünü, İbn-i Hâcib’in “Muhtasar”ını ve diğer usûl kitaplarını toplamış ve şerh etmiştir. 3-Îsagûcî şerhi: Mantık ilmine dâir. bir günde yazdığı çok kıymetli şerhtir. Îsâgûcî’ye yaptığı bu şerhi, mantık ilmini çok güzel açıklamaktadır. Buna, birgün sabahleyin başlamış, güneş batarken bitirmiştir. Bu mantık kitabı, medreselerde uzun zaman ders kitabı olarak okutulmuştur. 1304 (m. 1886) yılında İstanbul’da basılmıştır. 4-En-mûzec-ül-ulûm: Yüze yakın ilme âit mes’eleleri ihtivâ eden ansiklopedik bir eserdir. Bu eser, oğlu Muhammed Şah tarafından şerh olunmuştur. 5-Ferâiz-i Sirâciyye şerhi, 6-Şerh-i Mevâkıb üzerine Ta’likât, 7-Esâs-üt-tasrîf, 8-Esmâ’il-fünûn, 9-Es’ile, 10-Risâletü ricâl-il-gayb, 11-Risâletün fî menâkıb-iş-Şeyh Behâüddîn-i Nakşibendî, 12-Şerhu Usûl-il-Pezdevî, 13-Şerhu Telhîs-il-câmi’ el-kebîr: Fıkıh ilmine dâirdir. 14-Şerhu Telhîs-il-miftâh: Me’ânî ilmine dâirdir. 15-Şerh-ur-risâlet-il-esîriyye fil-mîzân, 16-Şerhu Fevâid-il-gıyâsiyye: Me’ânî ve beyân ilimlerine dâirdir. 17-Şerhu Mukatta’ât, 18-Şerh-ül-Mevâkıb: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 19-Hâşiyetün alâ şerh-ış-şemiyye: Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin eserine yaptığı kıymetli bir haşiyedir. 20-Hâşiyetün alâ dav’ıl-miftâh, 21-Şerh-ül-Misbâh: Nahiv ilmine dâirdir. 22-Hâşiyetün alâ Şerhây-is-Seyyid ves-Sa’d lil-miftâh, 23-Uveysât-ül-efkâr fî ihtiyâri ülil-ebsâr: Aklî ilimlere dâir yazdığı bir eser olup, fen ilimlerinde zor problemlerin çözüm şekillerine karşı i’tirâzları inceler. 24-Misbâh-ül-üns beyn-el-ma’kûl vel-meşhûd fî şerh-i miftâh-i gayb-il-cem’i vel-vücûd: Sadruddîn-i Konevî’nin “Miftâh-ül-gayb” adındaki eserinin şerhidir. 25-Mukaddimet-üs-salât.

Bunlardan başka birçok metinlere, şerh ve haşiyeleri ve ta’likâtı var ise de, tedris, kadılık ve müftîlik işleriyle meşgûliyeti, eserlerinin çoğunu temize çekmeye müsâade etmeyip, müsvedde hâlinde kalmıştır.

“Ayn-ül-a’yân” adındaki tefsîrinden seçmeler:

Hazreti Ali buyurdu ki: “Her ilim, Kur’ân-ı kerîmde vardır. Fakat insanlar ondan âcizdirler.”

Hazreti Hasen buyurdu ki: “Allahü teâlâ semâdan yüzdört kitap indirdi. Bunların içindeki bilgileri dört kitapta topladı. Bunlar; Tevrat, İncil, Zebur ve Kur’ân-ı kerîmdir. Sonra bu dört kitabın içindeki bilgileri Kur’ân-ı kerîme koydu.”

Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “İlim öğrenmek her müslümana farzdır” buyuruldu. Hadîs-i şerîfte ilimden murâd, ilmihâl bilgisidir. Yâ’nî, dînin emirlerini yerine getirmekte her müslümana lâzım olan bilgilerdir. Allahü teâlânın varlığına, birliğine ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğine inanmak bunlardandır.

Şa’bî ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “(Bilmiyorum) demek, ilmin yarısıdır. Şüpheli olduğu vakit bilmiyorum diyen kimse, ilmi ile amel etmiş olur. Ona bilen kimse gibi sevâb vardır.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 272

2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 97

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 47, 50

4) Miftâh-üs-seâde cild-2, sh. 124

5) Devhat-ül-meşâyıh sh. 3-5

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 188, 189

7) El-A’lâm cild-6, sh. 110

8) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 166, 167

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1006, 1060

10) Kıyâmet ve Âhıret sh. 123

11) Eshâb-ı Kirâm sh. 339

12) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3436

13) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 328

14) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 390

MOLLA YEGÂN

Osmanlı devrinde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Yegân bin Armağan bin Halîl’dir. Molla Yegân diye meşhûr oldu. Aslen Aydınlı idi. Doğum târihi bilinmemektedir. 857 (m. 1453) târihinde Bursa’da vefât etti. Vefât târihinin başka senelerde olduğuna dâir de rivâyetler vardır. Bursa’da Yıldırım İmâreti yanındaki mektebe defnedildi. Bugün mezarından eser yoktur.

Çocukluğu Aydın’da geçti. Orada temel bilgileri öğrendi. Aydın’daki âlimlerden öğrenebileceği bilgilere sahip olduktan sonra Bursa’ya gitti. Bursa’da Molla Fenârî’den ilim öğrenip icâzet aldı. Bursa’da çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Kendi adıyla anılan Molla Yegân Medresesi’nde senelerce müderrislik yapıp, tâliblerine ilim öğretti. Molla Fenârî’nin vefâtından sonra, başmüderris ve Bursa kadısı oldu. Sultan İkinci Murâd Hân, bu kıymetli ilim adamını çok severdi. Ona sık sık ihsân ve iltifâtlarda bulunur, nasihatlerini dinlerdi. Hattâ Molla Fenârî’den sonra onu Osmanlı Şeyhülislâmlığına ta’yin ettiği söylenir. Buna göre Molla Yegân ( radıyallahü anh ), Osmanlı Devleti’nin üçüncü şeyhülislâmı olmaktadır. Molla Yegân’la Sultan İkinci Murâd arasındaki yakınlığa; Molla Gürânî’nin Bursa’ya getirilmesi hâdisesi en güzel örnektir. Bu hâdise şöyle olmuştu: Molla Yegân hacca gitmiş Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevveredeki mübârek yerleri ziyâret etmekle, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) ayak bastığı yerlere ve kabr-i şerîfine yüz sürmekle şereflenmişti. Hac esnasında, Molla Gürânî ile tanıştı. Ondaki eşsiz ilmi, dinindeki olgunluğu ve güzel ahlâkını gören Molla Yegân, böyle bir âlimin ancak Osmanlı mülkünde kıymet bulacağını ifâde edip, Molla Gürânî’yi Bursa’ya da’vet etti. Beraberce Bursa’ya geldiler. Molla Yegân, Sultan Murâd Hân’ın huzûruna varınca, Sultan; “Onca yer gezip, gördün, bize ne hediye getirdin?” diye suâl etti. Molla Yegân da; “Tefsîr ve hadîs ilimlerinde yetişmiş bir âlim getirdim” cevâbını verdi. Molla Gürânî’yi getirip, Pâdişâh’a takdim etti. Pâdişâh da onun ilmini takdîr edip, Hüdâvendigâr Gâzî Medresesi müderrisliğine ta’yin etti. Daha sonra Manisa’da bulunan Şehzâde Mehmed’e (Fâtih’e) hoca ta’yin edildi.

Herkesin sevgisine mazhar olan Molla Yegân, keskin zekâlı ve yumuşak huylu bir zât-ı muhterem idi. Dîne uymakta, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını gözetmekte, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklanmakta, insanlara dînini öğretmekte çok ileri idi. Yüzü ak, boyu uzun ve sakalı gürdü. Çok cömert olup, Allahü teâlânın dostları ile yemek yiyip sohbet etmekten çok hoşlanır, onlar için nadide sofralarda lezîz yemekler hazırlatırdı. Fakir-zengin herkesi sofrasına da’vet eder, o sofradan herkes doymuş olarak kalkardı.

Ömrünü, ilim öğrenmek ve ilim öğretmekle, Allahü teâlâya ibâdet etmekle geçiren Molla Yegân, pekçok talebe yetiştirdi. Yetiştirmiş olduğu talebeleri arasında; başta oğulları Yegânzâde Mehmed Paşa ve Yegânzâde Molla Sinâneddîn Yûsuf Bâlî olmak üzere; İstanbul’un ilk kadısı Hızır Bey, Karamanlı Küçük Ya’kûb, İbn-ül-Hatîb Molla Tâceddîn İbrâhim, Ayasolug Çelebisi Molla Mehmed, Molla Halîl Hayreddîn, Hacı Hasenzâde Molla Mehmed, Şeyhülislâm Efdalzâde Hamîdüddîn gibi âlimler vardı.

Daha çok talebe yetiştirmekle meşgûl olan Molla Yegân, kitap yazmaya pek fırsat bulamamış ba’zı meşhûr kitapların kenarlarına haşiyeler ve “Risâletün fîl-hulle” adlı bir eser yazmıştır.

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 99

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 199

3) Tâc-üt-tevârih (Ulemâ kısmı)

4) Keşf-üz-zünûn sh. 861

5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 211

AYNÎ (Bedreddîn Mahmûd bin Ahmed)

Hanefî fıkıh âlimi ve tarihçi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Mûsâ bin Ahmed bin Hüseyn bin Yûsuf bin Mahmûd’dur. Lakabı “Bedreddîn” olup, “Ayni” nisbeti ile meşhûr oldu. Aslen Ankaralı olup, Türktür. Aynî’nin büyük dedesi Ahmed, oğlu Mûsâ ile milâdi ondördüncü asrın başlarında, Ankara’dan hicret ederek Haleb’de yerleşmiş ve babası Ahmed orada dünyâya gelmiştir. Bilâhare ailesi Anteb’e gelip yerleşmiştir. Babası büyük bir fıkıh âlimi olup, Sicillât (İlâm) tanzimi işlerinde mütehassıs idi. Çeşitli ilim dallarında da geniş bilgiye sahip olan babası, hakkaniyet ve adâletten ayrılmadan 30 seneye yakın kadılık vazîfesi yaptıktan sonra, 784 (m. 1382) senesinde vefât etti. Bedreddîn Aynî de, 762 (m. 1360) senesi Ramazan ayında Anteb’in Kepken mahallesinde dünyâya geldi. Burada doğmuş olması münâsebetiyle “Aynî” diye şöhret buldu. O vakit Anteb’in (Ayıntâb’ın) adının “Ayn” olduğu anlaşılmaktadır.

Bir ulemâ ailesine mensûp olan Aynî, küçük yaşında ilim tahsiline başladı. Evvelâ doğduğu şehirde, sonra Bihisti, Kâhta, Malatya ve Haleb’de devam etti. Sonra Şam, Kudüs ve Kâhire’ye gitti. Kâhire’de tasavvuf yoluna intisâb ederek, henüz yeni te’sis edilmiş bulunan Barkûkıyye tekkesinde bir müddet kaldı. Şam’a ve doğum yeri olan Anteb’e müteaddit ziyâretlerde bulundu. 829 (m. 1425) târihinde Mısır Hanefî Kâdı’l-kudâtlığına ve Evkaf nâzırlığına ta’yin olunan Bedreddîn Aynî, Sultan Eşrefin yanında yüksek bir mevki kazanmış olduğundan, hayatının bu devri gıbta edilecek bir sûrette parlak geçmiş ve bu vazîfeyi 842 (m. 1438) târihine kadar tam bir liyâkat, hakkaniyet ve adâletle ifâ etmiştir. Her ilim dalında yed-i tûlâ (Çok derin ve geniş bilgi) sahibi idi. Özellikle hadîs, tefsîr, fıkıh, lisan ve târih ilimlerinde zamanının İmâmı (en büyük âlimi) mertebesine yükselmişti. “Hazînet-ül-ulûm” lakabı ile yâd olunan bu büyük zât, elliye yakın kitap te’lîf etti. Câmi’ul-Ezher yakınında bir medrese ve kütüphâne yaptırıp, ders vermek ve kitap yazmakla meşgûl oldu. Bütün kitaplarını buraya vakfetti. 855 (m. 1451) senesi Zilhicce ayının dördünde 90 küsur yaşında Kâhire’de vefât etti.

Bedreddîn Aynî, çocukluğunda Kur’ân-ı kerîmin tamâmını hıfzetmiş (ezberlemiş) idi. Babasından ve fükahâdan Cemâleddîn Yûsuf Malâtî’den ve daha birçok âlimden fıkıh ilmini öğrendi. Şemseddîn Muhammed bin Râfi’ bin Zâhid ile uzun süre kalıp, ondan; sarf, lügat, mantık ve diğer ilimleri okudu. Yine sarf, ferâiz-i Sirâciyye kitabını başka ilimleri de, Bedreddîn Mahmûd bin Muhammed el-Antâkî’den okudu. Nahivde, “Mufassal” ve metni “Tenkîh” ile beraber, “Tavdîh” kitaplarını, İmâm-ı Teftâzânî’nin talebesi Esîruddîn Cibril bin Sâlih el-Bağdâdî’den, “Misbâh” kitabını da Hayreddîn el-Kâsir’den, “Dav-ül-Misbâh” kitabını, Zinnûn’dan dinledi. Fıkıh ilmini babası ile Mikâil’den öğrendi. “Kudûrî” ve “Manzûme” adındaki eserleri okumak ve “Mecma” isimli eseri de dinlemek sûretiyle Mîkâil’den ve Hüsâmeddîn er-Rehâvî’den okudu. Me’fînî, beyân ve tefsîr ilimlerine dâir eserleri Tayyibî’nin talebesi büyük fıkıh âlimi Îsâ bin Hâs bin Mahmûd es-Sermâvî’den ve Cârbûrdî’den okuyarak çok istifâde etti. Bütün bu ilimlerde çok yükseldi. Babasının yerine memleketinin kâdısı (hâkimi) oldu.

Bedreddîn Aynî, 783 (m. 1381) senesinde Haleb’e gelerek, Cemâleddîn Yûsuf el-Malâtî’den ilim tahsil etti. Fıkıh ilmine dâir yazılan “Hidâye” ve “Ahseykesî”nin kitaplarını ondan okudu. “Ferâiz-i sirâciyye” şarihi Haydar-ı Rûmî’den de ilim okudu. Sonra memleketine döndü ve babasının vefâtına kadar oradan ayrılmadı. Tekrar ilim tahsil etmek için sefere çıktı. Bihistî’de Vekıyy-i Bihistî’den, Kâhta’da Alâüddîn-i Sîrefi’den, Malatya’da Ber-ül-Keşyâfi’den ilim tahsil ettikten sonra memleketine döndü. Bundan sonra hacca gitti. Şam’a uğrayıp Kudüs’e geldi ve Beyt-ül-makdis’i (Mescid-i Aksâ’yı) ziyâret etti. Orada Hanefî âlimlerinden Alâüddîn Ahmed bin Muhammed es-Seyrâmî ile karşılaştı ve ondan hiç ayrılmayıp çok istifâde etti. 788 (m. 1386) senesinde onunla beraber Kâhire’ye gitti. Orada Berkûkıyye tekkesine yerleşip, Şeyh Alâeddîn’in hizmetinde bulundu. Ondan fıkıh, usûl-i fıkıh, meâni, beyân ve diğer birçok ilimler ile “Keşşâf” tefsîrinin başından bir bölümünü okudu. Yine Şihâbüddîn Ahmed bin Hasr et-Türkî’den fıkıh ve başka ilimleri okudu. Ayrıca “Mehâsin-fil-ıstılâh” adındaki eserin müellifi Belkmî’den de ilim aldı. İbn-i Hacer-i Askalânî’den, “Şâtıbiyye” adındaki kırâat ilmine dâir eseri, Zeyn-ül-Irâkî’den “Sahîh-i Müslim”i ve İbn-i Dakîk-ül-Iyd’in “İlmâm”ını dinledi. Takıyyüddîn-i Decvî’den de; Kütüb-i sitte, Müsned-i Abd, Müsned-i Dârimî ve Müsned-i Ahmed’in birinci cüz’ünden üçte birine yakınını okudu. Hâfız Kutb-ül-Halebî’nin torunu Kutbüddîn Abdülkerîm’den Taberânî’nin üç “Mu’cem”inden birini, Şerefüddîn bin Küveyk’ten “Şifâ”yı, Nûreddîn el-Fevi’den Dâre Kutnînin “Müsned”inin bir kısmını veya hepsini, Tagrî Bermiş’ten Tahâvî’nin “Şerhu me’ânî-âsâr”ını ve Hâfız Heysemî’den de daha birçok eserleri okudu. Nâsıruddîn el-Kurtî’den tasavvuf ilmini öğrenip, bu yola intisâb etti. Bu sıralarda Şam’a gitti. Orada, Hanefî âlimlerinden Necm bin Keşk’ten ve Haccâr’dan ve İbn-i Zübeydî’den “Sahîh-i Buhârî’nin bir bölümünü okudu. Hârisî’nin “Müsned-i Ebî Hanife” adındaki eserinin beşinci cüz’ünü, Şeref bin Küveyk’ten okumuştur. İzzeddîn bin Küveyk ve babası Şerefüddîn’den hadîs-i şerîf dinledi. Berkûkıyye tekkesinin Şeyhi Alâüddîn vefât edinceye kadar onun hizmetinden ayrılmadı. Şeyhin vefâtından sonra, kendisini çekemiyenlerin zorlaması ile bu tekkeden ve hattâ Kâhire’den uzaklaştırılmak istendi. Sirâcüddîn-i Belkînî, onu sevenlerdendi Onun ayrılmaması için çok uğraştı. Fakat o, az sonra memleketine gitti. Sonra döndü. Şöhreti çok yayılmasına rağmen, fakirleşmişti. Bundan sonra Mısır’da hüküm süren emirlerden ve sultanlardan birçoğu, onun faziletini, üstünlüğünü takdîr edip, birkaç kerre Kâhire’nin muhtesibliğine ta’yin ettiler. Evkaf nâzırlığı yaptı.

Eserleri pekçoktur. Bir kısmı Türkçe olup, çoğunu Arabca yazmıştır. Üç eseri çok meşhûr olup, pek kıymetlidir. Hepsi elli kadar olan teliflerinin ba’zıları şunlardır:

1-Umdet-ül-kâri’ fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî: Her cildi yediyüzer sayfa olmak üzere, onbir cilddir. Bu muazzam ve kıymetli eseri, Kur’ân-ı kerîmden sonra, İslâm kitaplarının en doğrusu olan “Buhârî’nin şerhidir. Bu eser, diğer şerhler arasında beyân, sıhhat ve münderecât bakımlarından en üstünüdür. Bu eseri, hadîs âlimlerince çok takdîr edilmiş ve yüksek bir mazhâriyete ulaşmıştır. Merhum Bedreddîn Ayni, bu eseri sebebiyle “Şârih-i Buhârî” diye anılagelmiştir. “Allâme Aynî” de denilmektedir.

O asrın en büyük âlim ve muhaddislerinden olan İbn-i Hacer-i Askalâni de, Sahîh-i Buhârî’ye mufassal (geniş) şerh yazmıştı ki, buna “Feth-ül-bârî fî şerhi Sahîh-il-Buhârî” adını vermiştir. Bu, Aynî’nin şerhinden biraz evvel yazılmıştır. Her iki eser de matbû’ olup, kütüphânelerde mevcûttur.

Trablusgarb âlimlerinin büyüklerinden Abdürrahmân Busayrî, “El-Mübtekarât-ül-le’âlî ved-Dürer fil-mübâkemeti beyn-el-Aynî ve İbn-i Hacer” adında bir eser yazarak, bu iki büyük âlimi ve eserlerini mukayese etmiştir. Bu eser, Libya’da basılıp neşrolunmuştur.

2- Akd-ül-Cümân fî târihi ehl-iz-zemân: Bu eserinde, kâinatın yaratılışından başlanarak, varlık âleminin yaratılışı ve geçirdiği devirler îzâh olunduktan sonra, Hazreti Âdem’den i’tibâren 851 (m. 1447) târihine kadar meydana gelen vak’alar ve Peygamberlerin hayatları anlatılmaktadır. Bilhassa İran, Rum, İslâm ve İslâmdan önce kurulan Arab devletleri hakkında geniş ma’lûmât verilmiş ve coğrafya, Tabakât-ül-arz (etnoğrafya), hey’et (astronomi) ve hayvanât (zooloji) ilimleri konularında çok faydalı bilgiler ve geniş açıklamalarda bulunmuştur. Eserin içinde, Aynî’nin gayet hakîm bir tarzdaki tetkikleri de yer almaktadır.

Akd-ül-Cümân, Sultan Üçüncü Ahmed’in emriyle ilmî bir heyet tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. 620-851 (m. 1223-1447) seneleri arasında olan vak’aları içine alan nüsha, Millet Kütüphânesi Pertev Paşa kısmındadır. Bu “Târih”in onbirinci cildi Mirzâde Sâlim ve sekiz cildi Abdüllatîf Râzî ve bir kısmı Sümbül zâde Vehbî ve birinci cildi Üsküdarlı Mehmed Emîn efendiler tarafından tercüme edilmiştir. Tercüme edilen bu nüshalar, Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa ve Es’ad Efendi kütüphânelerinde mevcût ve mahfûzdur, saklıdır.

“Akd-ül-Cümân’ın Arabca nüshası, takım olarak Bâyezîd Câmi-i şerîfi ve Aşir Efendi Kütüphânelerinde bulunduğu gibi, bir takım da Enderun’da Sultan Üçüncü Ahmed Kütüphânesinde bulunmaktadır. Bu takımın birinci cildi müellifîn elyazısı iledir. Ba’zı cildleri Beşirağa ve ba’zı cildleri Süleymâniye Kütüphânesindedir. Bu konudaki ma’lûmâtı Bursalı Tâhir Bey, “Osmanlı müellifleri” adındaki eserinin birinci cild 353. sayfasında vermektedir.

Aynî, bu eserini, kardeşi Şihâbüddîn Ahmed ile birlikte 8 cild hâlinde ihtisar etmiştir (kısaltmıştır). Birincisi “Târih-i Bedrî”, muhtasarı da “Târih-i Şihâbî” adları ile meşhûr olmuştur. Aynî, büyük eserini 3 cild üzerine bir kerre daha ihtisar etmiş ve buna “Târih-ül-bedr fî evsâf ehl-il-aşr” adını vermiştir.

3- El-Mekâsıd-ün-nahviyye fî şerhi Şevâhidi şürûh-il-Elfiye: İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sinin dört şerhinden alınmış şiir misâllerine dâirdir.

4- El-Binâye fî şerh-il-Hidâye: Hanefî mezhebinin temel fıkıh kitaplarından “Hidâye”nin şerhidir. Aynî, “Hidâye” şerhinde diyor ki: “Hâfızlar, para için, mâl için Kur’ân-ı kerîm okumamalıdır. Hâfız da, parayı veren de günaha girer.”

5- Keşf-ül-lisân: İbn-i Hişâm’ın şerhidir. 6- Şerhu Me’ânî-ül-âsâr Tahâvî’nin eserinin şerhi olup, adını “Mebânî-ül-ahbâr” koymuştur. 7-Şerh-i Kenz, 8- Şerh-i Mecma’, 9- Şerhu dürer-il-bihâr, 10- Tabakât-ül-Hânefiyye, 11- Tabakât-üş-Şu’arâ, 12-Muhtasaru târih-il-İbn-i Asâkir, 13-Şerhu Şevâhid-is-sagîr vel-kebîr, 14-Kudûrî tercümesi: Türkçe yazılmış bir fıkıh kitabıdır. 15- Târih-ül-akâsire: Türkçe yazılmış bir târih kitabıdır. Aynî’nin yetiştirdiği talebesinden ve Türk asıllı olan, meşhûr tarihçi Ebü’l-Mehâsin Yûsuf bin Tagriberdî (Tanrıverdi), “Menhel-üs-Sâfî” adındaki eserinde, hocası hakkında geniş bilgi vermektedir. Burada, târihini Melik Eşrefe Arabca okuyup, Türkçeye tercüme ettiğini ve melikin buna çok hayret ettiğini yazmaktadır. 16-Nûhbet-ül-efkâr fî tenkîhi mebânî-il-ahbâr: Hadîs ilmine dâir olup, 8 cilddir. 17-Şerh-ül-Menâr: Usûl-i fıkıh hakkındadır. 18- Zeyn-ül-mecâlis: Sohbetlerindeki nasihatlerini ve nâdir haberleri içine alan 8 cildlik bir eserdir.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 150

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 131

3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 275

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3233

5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 287

6) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 208, 265, cild-2, sh. 148

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 988

8) Fevâid-ül-behiyye sh. 207

9) Keşf-üz-zünûn sh. 152, 154, 155, 220, 282, 287, 294, 375, 548, 972, 990, 1006, 1012, 1015, 1016, 1021, 1066, 1098, 1102, 1134, 1137, 1150, 1180, 1226, 1506 1515, 1600, 1651, 1686, 1728, 1918, 2035, 2036,

 

İBN-İ HÜMÂM

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülvâhid bin Abdülhamîd bin Mes’ûd es-Sivâsî el-İskenderî el-Kâhirî el-Hanefî olup, lakabı Kemâlüddîn’dir. 788 (m. 1386) senesinde İskenderiyye’de doğdu. 861 (m. 1457) senesi Ramazân-ı şerîfin yedisinde, Cum’a günü Kâhire’de vefât etti. O günün ikindi vakti cenâze namazı kılındı. Cenâze namazını Kâdı İbn-i Deyrî kıldırdı. Sultan ve devlet erkânı cenâzede bulundu. Karâfe’de İbn-i Atâullah’ın türbesi içine defnedildi.

İbn-i Hümâm’ın babası Sivas’ta kadı idi. Sonra Kâhire’ye giderek Hanefî mezhebi kadı vekîli oldu. Daha sonra İskenderiyye kadısı oldu. Orada Mâlikî mezhebi kadısının kızı ile evlendi. Bu izdivacdan İbn-i Hümâm doğdu, İbn-i Hümâm, babasından ve şehrindeki âlimlerden ilim öğrendi. Hidâye adlı eseri Kârî-ül-Hidâye diye tanınan Sirâcüddîn’den okudu. İbn-i Hümâm, ilim tahsili hakkında şöyle demektedir: “Birçok ilmî kitap okudum. Fıkıhsız olamıyacağını anladım. Bu yüzden hocam Sirâcüddîn’in yanında ve sonra da Seyyid İmâm Celâlüddîn’den fıkıh ilmini öğrendim.” Arabcayı ve âlet ilimlerini (sarf, nahiv, lügat…) Cemâlüddîn Hamîdî’den, usûl ve diğer ilimleri Bisâtî’den, hadîs ilmini Ebû Zerâ’a Irâkî’den öğrendi. Cemâlüddîn Hanbelî ve Şemsüddîn Şami’den hadîs-i şerîf dinledi. Merâgi ve İbn-i Zâhire’den icâzet (diploma) aldı. Muhib bin Şahne’den de Kâhire’de istifâde etti ve onunla birlikte Haleb’e döndü. Ayrıca kırk büyük âlimden icâzet (diploma) aldı. Akranlarından çok ileri oldu. Tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh, nahiv, kelâm, mantık ilimlerinde iyi yetişip büyük bir âlim oldu ve kıymetli eserler yazdı, ilim yaymağa koyuldu. Ondan çok kimseler istifâde etti. Dört mezhebin âlimleri ondan ilim öğrendi. Hanefî âlimlerinden Takıyyüddîn Şems, Zeynüddîn, İbn-i Kâsım ve Seyfüddîn, Şafiî mezhebinde İbn-i Hıdır, Münâvî ve Ververî, Mâlikî mezhebinden Ubâde, Tâhir ve Karâfî, Hanbelî mezhebinden de Cemâl bin Hişâm ondan ilim tahsil edenler arasındadır.

İbn-i Hümâm, tasavvuf ehlinin kavuştuğu mertebe ve makamlara da ulaştı. Keşf ve kerâmetleri görüldü. Bir müddet insanlardan ayrı kaldı. Âlimler kendisine yalvarıp; “Bu inzivân sona ersin, insanların senin ilmine çok ihtiyâcı var” dediler, İbn-i Hümâm, bir süre Mensûriyye, Eşrefiyye ve Şeyhûniyye medreselerinde fıkıh dersleri verdi. Mensûriyye Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi.

İbn-i Hümâm, çok tevâzu sahibi idi. Birgün Alâüddîn el-Buhârî’nin ilim meclisine geldi ve meclisin en arka tarafına oturdu. Bu durumu fark eden Alâüddîn, yerinden kalkıp yanına geldi ve; “Senin yerin burası değildir. Baş köşeye buyurun, bu kadar tevâzuya lüzum yoktur. Zira bizler senin derecen ile şeref duyarız. Meclislerde baş köşeye teşrîfini isteriz” dedi.

İbn-i Hümâm, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır, 1- Feth-ül-kadîr Hidâye adlı fıkıh kitabına yaptığı şerh olup, çok kıymetlidir. 2-Tahrîr: Usûl ilmine dâir bir eserdir. Bu eserin İbn-i Emîr Hac tarafından yapılan şerhi de çok kıymetlidir. 3- Zâd-ül-fakîr: Namazla ilgili mes’eleler hakkında yazılmıştır. 4- Şerhu bedî’un-nizâm İbn-i Sa’âti, 5- Fevâtih-ül-efkâr fî şerhi Remeât-il-envâr, 6- El-Müsâyerâtü fil akâid-il-münciyeti fil-âhıreh (Matbûdur). Ayrıca, “Sübhânallahi ve bi hamdihi”nin i’râbı hakkında bir risalesi vardır.

İbn-i Hümâm, Tahrir adlı eserinde buyuruyor ki: “Dört mezhebten birisine uymak vâcibdir. Bunlardan birine uymıyanın Ehl-i sünnetten olmadığında âlimler sözbirliği ettiler.

Bir işi bir mezhebe göre yaparken, başka bir mezhebi de taklid etmesi, iki mezhebde de bâtıl olacak birşey yapmamak şartı ile caiz olur. Abdest alırken, Şafiî mezhebini taklid ederek uzuvlarını ovmayan kimse, hanımına eli değince, Mâlikî mezhebine göre abdest bozulmadı diyerek namaz kılsa, bu namazı bâtıl olur. Çünkü, abdesti her iki mezhebe göre sahih değildir.”

Feth-ül-kadîr kitabından ba’zı bölümler:

“Müftînin müctehid olması lâzımdır. İctihâd derecesine yükselmiş âlim olmıyan din adamı müftî olamaz. Müctehid olmıyan din adamı müftî yapılırsa, bunun, müctehidlerin bildirdiklerini okuyup, öğrenip, bunları söylemesi lâzımdır.”



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 264

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 127

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 297

4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 166

5) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 132

6) Fevâid-ül-behiyye sh. 180

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 201

8) El-A’lâm cild-6, sh. 255

9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 236, 358, 882, 945 cild-2, sh. 1040, 1292, 1666, 2034

10) Brockelmann Gal-2, sh. 225 Sup-2, sh. 91

11) Tam ilmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 43, 114, 241, 782, 1018

12) Fâideli Bilgiler sh. 29, 136

13) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 30

HIZIR ÇELEBİ (Hızır Bey)

Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hızır Çelebi bin Celâleddîn olup Sivrihisarlıdır. Nasreddîn Hoca’nın torunlarındandır. Babası Celâleddîn Çelebi, Sivrihisar kadısı idi. Sivrihisar, bugünkü Eskişehir’in ilçesi olabileceği gibi, Akşehir yakınlarında o devirde büyükçe bir kasaba olan bugünkü Sivrihisar köyü de olabilir. 810 (m. 1407) senesi Rebî’ul-evvel ayının birinde doğdu. 863 (m. 1458) senesinde İstanbul’da vefât etti. Vefâ ile Zeyrek arasında, Unkapanı’na giden cadde kenarında defnedildi.

Küçük yaşta babasından ilim tahsîl etti. Daha sonra Molla Yegân’a talebe olup, aklî ve naklî ilimleri tamamladı ve kızıyla evlenip dâmâdı oldu. İbn-i Cezerî’den kırâat ilmini öğrendi.

Hızır Bey, zekâsının kuvveti ve çalışmasının çokluğu sebebiyle, birçok dînî ve fenni ilimlerde derin âlim oldu. Memleketi olan Sivrihisar’da kadılık ve müderrislik yaptı. Kimsenin bilemediği bilgileri bilmekte, Fenârî’den sonra eşi yoktu.

Fâtih Sultan Muhammed Hân’ın padişahlığının ilk senelerinde, Arabistan’dan bir zât gelip, çeşitli ilim ve fenlerden suâller sordu. Zamanının âlimleri tatmin edici cevaplar veremediklerinden, Fâtih’in canı sıkıldı. Bütün beyleri, paşaları ve vezirleri topladı ve: “Ülkemde bu adama cevap verecek bir ilim adamımız yok mudur? Çabuk olun, araştırın ve bana derhâl müsbet bir cevap getirin!” dedi. Vatan topraklarını iyi bilen vezirler, düşündüler ve Sivrihisar Medresesi’nde görev yapan Hızır Bey hatırlarına geldi ve Fâtih’e; “Sultânım! Ülkemizde Hızır Bey adında değerli bir âlimimiz var, emir buyurursanız, haberci gönderip onu buraya çağıralım” dediler. Sultan hemen; “Durmayın, kim varsa derhâl da’vet edin, gelsin” dedi. Bunun üzerine, Hızır Bey’i çağırmak üzere Sivrihisar’a üç kişilik bir hey’et gönderdiler. Hızır Bey, bu hey’etle İstanbul’a geldi. Hızır Bey, o zaman daha otuz yaşlarında ve asker kıyâfetinde bulunduğundan, yaş ve kıyâfeti, meşhûr âlimlere meydan okuyan zâtın alay edercesine gülmesine sebep oldu. Ancak, onun sorduğu bütün sorulara cevap verdi. Bundan sonra Hızır Bey suâle başladı. O kimse cevap veremeyip, mağlup oldu ve şu i’tirâfı yaptı: “Hızır Bey, İslâm âleminde benzeri pek az bulunan ilim adamlarınızdan biridir. Kendisinde öylesine bir hafıza ve zekâ var ki, karşısında durmak mümkün değildir.” Bu durum Fâtih Sultan Mehmed Hân’ı fevkalâde memnun ettiğinden, ona; “Yüzümüzü ak eyledin, cenâb-ı Hak da iki cihanda senin yüzünü ak eyleyip, ilmini ve fadlını arttırsın” dedi. Fâtih’in, Hızır Bey hakkındaki muhabbet ve teveccühü günden güne arttı. Bursa’da ba’zı medreselerin müderrisliği kendisine verildi ve maaş bağlandı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli’de ba’zı kadılıklarda bulundu.

Hızır Bey, İstanbul’un fethinde, ilk olarak İstanbul kadısı ve belediye başkanı olup, vefâtına kadar, ya’nî altı sene bu makamda kaldı. Adâlet ve hakkaniyetle işleri yürütüp, meşhûr oldu. İstanbul’da Hacı Kadın mescidini yaptırdı.

Hızır Bey’in ders halkasına, birçok âlim devam etti. İlim ve irfanından çok kimseler istifâde etti. İçlerinde, Mevlana Muslihuddîn Kastalânî, Ali Arabî, Hocazâde ve Hayâlî gibi meşhûr âlimler yetişti.

Bursa müftîsi Ahmed Paşa, Sinân Paşa ve Bursa kadısı Ya’kûb Paşa, Hızır Bey’in oğullarıdır. Üçü de; zekâları, ilim ve irfanları ile temayüz etmiş üstün kimselerdir.

Hızır Bey’in güzel ahlâkı, zühd ve takvâsı da, ilmi gibi yüksekti. Arab, Fars ve Türk edebiyatında da geniş bilgi sahibi olup, şairliği de vardı. Her üç dilde de kıymetli şiirler yazdı. Akaide dâir meşhûr “Kasîde-i Nûniyye”yi nazmetti. “Kasîde-i Nûniyye”, talebesi Molla Hayâlî ve diğer âlimler tarafından şerh olundu. “İcâletü leyletin el-leyleteyn” adında Arabca bir Kasîde-i Nûniyyesi ve diğer ba’zı eserleri daha vardır. Arabca, Farsça ve Türkçe şiirleri de olup, şu beyt onundur:

Vermiş sabâ benefşeye peygâm-ı zülf-i yâr,
Ol lezzetin hevâsı dimâgındadır dahî.

İstanbul’un Anadolu yakasında, Molla Hızır Bey’in geniş arazisi bulunduğu için, buraya Kâdıköyü (Kadıköy) ismi verilmiştir.

Çok sevdiği mübârek bir zâta hitaben yazdığı bir beytinde; “Ey benim rûhumun dostu, senin cisminin (vücûdunun) gölgesi, vefâtımdan sonra kabir toprağına bir düşse; kabirdeki kemiklerim, zerrelerim selâmına cevap verirdi” demektedir. Fârisî bir beytinde ise; “Aşk yetmişiki millet dışında kalan bir hâldir. Âşıklara kalabalık hâli tatlı olmayıp, onlar yalnızlığı isterler” demektedir.

Ebced hesabıyla ilk târih düşüren şâir ünvanına da sahip olan Hızır Bey, dünyâ çapında bir hâdise olan İstanbul’un fethi için şöyle târih düşürdü:

“Feth-i İstanbul’a nusret bulmadılar evvelûn,
Feth idüb Sultân Mehmed kıldı târih “Âhırûn”.

Hızır Bey (Hızır Çelebi), adâleti ile ilgili hikâyeleri ile tanınır. Zamanında ilminin üstünlüğü, dindeki sebâtı, ahlâkındaki güzelliği ile meşhûr olan Hızır Bey, boyunun kısa olması dolayısı ile “İlim dağarcığı” adıyla anılırdı. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek hadîs-i şerîflerinde methedilen Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u alıp, halkını âdil idâresi ile şenlendirip şereflendirince, Hızır Bey’i şehre kadı ta’yin eyledi. Kâdılar, bugünkü belediye reîslerinin yaptıkları işleri de yaparlardı. Çünkü o zamanlar, nüfus ne kadar kalabalık olursa olsun, insanların mahkeme ile işleri pek az olurdu. Kimse kimseye kötülük düşünmez, komşu komşunun hakkına riâyet ederdi. Nitekim Fâtih’in, İstanbul’un fethinden önce tebdil-i kıyâfetle Edirne bedesteninde dolaşırken başından geçen hâdise meşhûrdur. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bir sabah vakti, tebdîl-i kıyâfetle alışverişe çıktı. Yanında halk kıyâfetindeki vezirinden başka kimse yoktu. Girdiği dükkândan iki okka yağ istedi. Onu aldıktan sonra, beş okka da bal vermesini söyledi. Dükkân sahibi; “Efendim, ben siftahımı yaptım, balı da komşudan alın, o da siftah etsin” dedi. Öbür dükkâna gittiler. Oradan da ikinci birşey alamadılar. Böyle kaç dükkânı dolaştılar, hiçbirinden ikinci birşey alamadılar. Hızır Bey, komşunun değil hakkına, komşuya karşı ihsâna bu kadar riayetkar olan böyle bir milletin kadısı idi.

Hızır Bey, İstanbul kadısı ve belediye başkanı olarak vazîfeye başladıktan bir müddet sonra, bir hıristiyan mîmâr geldi. Hızır Bey’i buldu. Kâdı efendiye hâlini arzedip, pâdişâh Fâtih Sultan Mehmed Hân’dan şikâyetçi olduğunu söyledi. O zamanlar, Avrupa ülkelerinde değil kralı mahkemeye vermek, aleyhinde konuşmak bile, bir insanın kendi hayâtından olmasından başka bir ma’nâya gelmezdi. O günlerde, İspanya’da hıristiyanlar, binlerce müslümanı; kadın, ihtiyâr, çocuk demeden kılıçtan geçirmekteydi. Bir hıristiyan ise, bir müslüman devletinde, o devletin kadısına, devletin pâdişâhını şikâyet edebilme hakkını kendisinde bulabiliyordu. Hızır Bey, hıristiyan mîmârı dinledi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bugünkü Ayasofya Câmii’nden daha yüksek kubbeye ve daha üstün mimarî husûsiyetlere sahip bir câmi yaptırmak istemiş ve o hıristiyan mimar da bu işe tâlib olmuştu. Ama bir hıristiyan olarak, müslümanların, meşhûr Ayasofya kilisesinden daha üstün husûsiyetleri hâiz bir esere sahip olmalarına gönlü râzı olmamıştı. Bu gayesini gerçekleştirebilmek için de, böyle bir câmiyi kendisinin yapabileceğini söyleyerek işe tâlib oldu. Câminin inşâatı başladı. Mısır’dan binbir zahmetle getirilmiş olan sütunların yüksekliklerini kısa tutmuş, dolayısıyle kubbenin yüksekliği de Ayasofya’dan alçak olmuştu. İnşâatın bitmesine yakın ziyârete giden Fâtih Sultân Mehmed Hân, sütunların kasıtlı olarak küçültülüp, meşhûr Ayasofya’dan daha üstün bir binanın yapılmaması gayreti güdüldüğünü anladı. Bu hâle çok hiddetlendi. Hıristiyan mimarın cezalandırılmasını emretti. Emîr yerine getirildi. Eli kesildi. Yüzlerce kilometreden binbir emekle gelen mermer sütunlar, hıristiyan gayreti ile kısaltılmış, Sultân’ın emri ve iyi niyeti ayaklar altına alınmıştı. Üstelik devletin kânun ve nizâmına uymak karşılığında zımmîlik hakkı bahşedilmiş olmasına rağmen, böyle bir yola tevessül etmişti. Bir mîmâr için el, herşeyden daha fazla lüzumluydu. Ama mâlesef, düşünmeden işlediği bir suça diyet olmuş, elsiz kalmıştı, iki çocuğu bir hanımı vardı. Müslümanların hâlini, Osmanlıların adâletini bilenler, “Bu işte bir acelelik var, müslümanlar bu işi yapanı suçlu bulurlar, hele onların âdil kadıları, pâdişâhın bile gözünün yaşına bakmaz cezasını verirler” dediler. Hıristiyan mimar pek inanmadıysa da, ısrarlar karşısında dayanamayıp kadıya gitmeye karar verdi. İşte onun için, Hızır Bey’in huzûrunda bulunmaktaydı. Bütün bunları, âdil Osmanlı’nın âdil kadısına tek tek anlattı. Hızır Bey, tam bir sükûnetle hâdiseyi dinledi. Daha sonra soruşturup, mes’eleye vâkıf oldu. Şâhidlerle beraber, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ı, İmparatorların, kralların, beylerin taht ve mülkleri, iki dudağı arasından çıkacak bir çift söze bağlı olan Osmanlı pâdişâhını mahkemeye da’vet etti. Bildirilen saatte mahkeme teşkil edildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da o sırada teşrîf etti. Eli kesilen hıristiyan mîmâr ayakta duruyor, ürkek ürkek etrâfını seyrediyordu. Böyle bir mahkemeyi ilk defa görüyordu. Çünkü onların bildiği, güçlü olanın hâkim olmasıydı ve gücü yetene herşey mübahtı. Köhne Bizans, zayıf olan herkesin ezildiği, güçsüzün elinden ekmeğini kapanın kahraman olduğu, mahkemelerin değil suçluya ceza vermek, zulüm gören ma’sûmu cezalandırdığı bir yerdi. Böyle bir toplumdan bir kimse, Osmanlının âdil idâresini hayâl bile edemezdi. İstanbul Fâtihi Sultan Mehmed Hân, mahkeme salonu olarak kullanılan yere girince, baş köşede bulunan yere oturmak arzusuyla o tarafa doğru yöneldi. Pâdişâhın bu hâlini gören kadı Hızır Bey, hiç çekinmeden; “Oturma begüm!… Hasmınla yüzleşmek üzere, mahkeme huzûrunda ayakta dur!” dedi. Sultan, sözü ikiletmeden söylenilen yere geçti. Mahkemenin pâdişâhı Hızır Bey’di. Çünkü Hızır Bey’in şahsında, İslâmiyetin âdil hükümleri karşısında bulunmaktaydı. Hızır Bey; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Bu zımmînin elini kestirdin mi?” deyip söze başladı. Mahkeme neticesinde; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Mahkeme edilmeden bu zımmînin elini kestirdiğin için kısas olunacaksın! Senin elin de onunki gibi kesilecek! Eğer zımmîyi râzı edebilirsen, ölünceye kadar onun ve çoluk-çocuğunun maişetini te’min etmek karşılığında elini kesilmekten kurtarabilirsin!” dedi. Herkesle birlikte Pâdişâh da tam bir sükûnet içerisinde kararı dinledi. Hıristiyan mîmâr, bu ulvî karar karşısında daha fazla dayanamadı. Ağlayarak Pâdişâh’ın ellerine kapandı, ölünceye kadar maişetini te’min etmek karşılığında anlaştılar. Zâlimleri bile ağlatacak böyle bir adâletin, ancak hak bir dînin mensûpları tarafından icra edilebileceğini düşünen hıristiyan mîmâr, aile efradı ile birlikte müslüman olmakla şereflendi. O da yüce İslâm dininin yayılması için gayret eden kimseler arasına katıldı. Bu mahkemeden birkaç gün sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân, kadı Hızır Bey’i ziyâret’ etti. Mahkeme esnasında gösterdiği adâlete teşekkür edip; “Eğer bana, bir suçlu gibi değil de, bir pâdişâh gibi muâmele etseydin, seni şu kılıcımla parçalardım” dedi. Hızır Bey de, pâdişâha mahkeme esnasındaki hâl ve hareketleri için teşekkür ettikten sonra; “Eğer padişahlığına güvenip, dînin emri olan hükmüme karşı gelseydin, seni bu arslanlara parçalattırırdım” dedi ve paltosunun iki eteğini çekti. Bakanlar, Hızır Bey’in eteği altındaki iki arslanın sert bakışlarını gördüler. “Böyle sultana, böyle kadı” demekten kendilerini alamadılar.

Osmanlı’nın adâleti, etrâfa öyle bir yayıldı ki, bütün hıristiyan kavimler, Osmanlı’nın teb’ası olma şerefine kavuşabilmek için birbirleriyle yarış ettiler. Bunun en açık delîllerinden biri de, Amerika’nın Utan bölgesinde yaşayan Normanlar’a âit kilise defterinde yazılı olan şu duâdır: “Yâ Rabbî! Osmanlının gücünü kuvvetini arttır ki, gelip bizi de kurtarsın… Bize din hürriyeti versin… Can ve mal emniyetimizi sağlasın… Âmin…” Ukrayna’da yaşayan Normanlar, dindaşları olan Rusların baskılarına dayanamayıp böyle duâ etmişler, bu duâlarını da âdetleri üzere kilise defterine yazmışlar ve hicrî onüçüncü asırda (m. 1800’lü yıllarda) Amerika’ya göçerken, bu defteri de beraberlerinde götürmüşler. Bugün bu defter, adı geçen sayfası açılmış olarak, Amerika’nın Utah bölgesindeki bir Norman kilisesinde teşhir edilmektedir.

Hızır Beyin yazmış olduğu “Kâside-i Nûniyye”nin tercümesi şöyledir:

Vasıfları ve şânı yüce, hükmü her türlü adâletsizlikten münezzeh olan Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun dînini bildiren Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın üzerine ve bulutlar bol yağmurları ile çayırları suladığı müddetçe, Peygamberin Ehl-i beytine, Eshâbına selâm olsun.

Bu kaside, İslâm akaidi olup, büyük günahkâr olan birisine âittir. Ben bu kasideyi, ihsân ve adâlet sahibi olan Allahü teâlâdan, kıyâmet günü mükâfatını görmek üzere hazırladım.

Allahü teâlâ Vâcib-ül-vücûd’dür. Bütün varlıklar ve asıl elemanlar, bu dünyâyı yapan ve onu düzenleyen, ezelî olan Allahü teâlânın varlığına şehâdet ederler. Allahü teâlânın zâtının, varlıklarla ortak hiçbir yönü yoktur. Allahü teâlâ herşeyi kuşatmıştır. Fakat, Allahü teâlâ mekândan ve zamandan münezzehtir. Allahü teâlâ diridir. O herşeyi işitir, herşeyi görür, herşeyi bilir. Allahü teâlâ, kelâm ve kudret sahibidir. Fakat bu kelâmı, telaffuz edilen bir ses değildir.

Hiçbir şey Allahü teâlânın irâdesi dışına çıkamaz. Mü’minler, Allahü teâlâyı Cennette göreceklerdir. İnsanın fiillerinin ve bu fiillerinden doğduğu zannedilen işlerin yaratıcısı Allahü teâlâdır. Gerçekte insanları iyi yola sevk eden ve onları dalâlete uğratan yine O’dur.

Allahü teâlâ, hidâyet ile bizlere peygamberler göndermiştir. Bu peygamberlerine mu’cizeler vermiştir. Hazreti Muhammed ( aleyhisselâm ) bütün peygamberlerden daha üstündür. O’nun mu’cizelerinden birisi, Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh ) şehîd edileceğini bildirmesidir. Ayın ikiye bölünmesi, mi’râca çıkması, Bedr savaşında düşmanın gözüne çakıl atılmış olması, Uhud savaşında İbn-i Nu’mân’ın gözünü yerine yerleştirmesi O’nun mu’cizelerindendir. En büyük mu’cizesi Kur’ân-ı kerîmdir. İnanmıyanlar, bütün zihnî güçlerini harcamalarına rağmen, Kur’ân-ı kerîmin en kısa bir sûresinin benzerini bile getirmekten âciz kalmışlardır. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mi’râcı tamamen uyanık olduğu hâlde, rûh ve beden beraber olarak vukû’ bulmuştur. Bu husûs, Kur’ân-ı kerîmde âyet-i kerîmeler ile ve Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri ile sabit olmuştur.

Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği din, bütün dinleri nesheder. İcmâ’ ile sabittir ki, Peygamberler yalan ve ahlâka aykırı olarak belirtilen şeyleri yapmaktan beridirler. Peygamberler meleklerden üstündür. Evliyânın gösterdiği kerâmetler haktır.

Peygamberlerden sonra insanların en üstünü hazret-i Ebû Bekr’dir. Çünkü o, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği herşeye inanmakta akranlarını geride bırakmıştı. Hazreti Ebû Bekr’den sonra Hazreti Ömer-ül-Fâruk gelir. Zîrâ o, dînin yayılışında Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en çok yardım edenlerdendir. Hazreti Ömer-ül-Fâruk’tan sonra, âlimlerin icmâ’ı ile Hazreti Osman’ın üstünlüğü için en ufak bir şüphe yoktur. Hazreti Osman’dan sonra Hazreti Ali gelir ki, soy olarak Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en yakın olup, dâmâdları arasında özel bir yere sahipti. Allahü teâlânın Peygamberinin ( aleyhisselâm ) bütün arkadaşları hakkında ancak güzel ve saygılı sözler sarfet ve kötüleyicinin onlara karşı yönelttiği kötülüklerden sakın! Peygamberin bütün arkadaşları, din uğruna cömertçe canlanın verdiler ve İslâm dîninin en iyi destekçileri oldular.

Ey Allahım! Beni onların sevgisinden asla mahrûm etme! “Âmin” diyen, îmânın her türlü nefyinden ma’sûm olsun! Yeryüzü Nisan yağmuru altında yeşillendikçe, beni hayırla anan, ebedî olarak sevincin pırıltısını muhafaza etsin!

1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2047

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî, Efendi) sh. 111

3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 290

4) Hadikât-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 85

5) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 277

 

FAHREDDÎN RÛMÎ

Yıldırım Bâyezîd devri âlim ve sûfîlerinden. Bolu’ya bağlı Mudurnu kasabasında ikâmet ederdi. Kaynaklarda, hayâtı hakkında fazla bilgi verilmemektedir. Doğum târihi, doğum ve vefât yeri bildirilmemektedir. 864 (m. 1460) senesinde vefât etti. Mezarının, Yıldırım Bâyezîd’in Mudurnu’da yaptırdığı câminin kapısı yakınında olduğu söylenir.

Dînî ilimlerde âlim olup, çok ibâdet ederdi. Zühd ve vera’ sahibi idi. İnsanlardan uzak, kendi halinde yaşardı. Halkın arasına fazla karışmazdı. Takvâsı çok fazla idi. Dînî ilimlerle meşgûl olmayı çok severdi. Mudurnu’da hem halkı irşâd eder, onlara din ve dünyâ saadetinin yollarını gösterir, hem de ilimle meşgûl olurdu.

Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Ed-Duâvât-ül-me’sûre fî amel-il-yevm vel-leyl: Gece ve gündüz okunacak kıymetli duâları bildirmektedir. 2- Müştemil-ül-ahkâm: Bu kitapta fetvâlar vardır. Bir nüshası Yeni Câmi Kütübhânesi’nde mevcûttur. 3- Ferâid-ül-leâlî: içinde tasavvuf ve kelâm mevzûları vardır. Oğlu, İbn-i Fahreddîn adıyle tanınmış olup, “Esrâr-ı Muhammediyye” adında bir eseri vardır.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 55

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 69

 

İBN-İ DEYRÎ (Sa’d bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh, tefsîr, kelâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Sa’d bin Muhammed bin Abdullah bin Sa’d bin Ebî Bekr bin Muslih bin Ebî Bekr bin Sa’d en-Nablusî el-Makdisî’dir. Künyesi Ebü’s-Se’adât ve lakabı Sa’düddîn olup, İbn-i Deyrî diye tanınmıştır.

768 (m. 1367) senesi Receb ayının 17. Salı günü Kudüs’de doğdu. Doğum senesinin 766 olduğu da bildirilmiştir. 867 (m. 1462) senesi, Rebî’ul-âhır ayının 9. günü, Mısır’da bulunan Mısr-i kadîme’de vefât etti.

İlim öğrenmeye, daha çocuk yaşta babasının huzûrunda başlayan İbn-i Deyrî, Şeyh Hâfız ve başka zâtların dersîerine devam ederek, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ayrıca, Ebü’l-Berekât Abdullah en-Nesefî’nin, Kenz-üd-dakâik, İbn-i Hacîb’in Muhtasar, Kâdı Iyâd’ın Meşârik isimli kitaplarını ve başka kıymetli kitapları da ezberledi.

Hâfızası o derecede kuvvetli idi ki, normal bir kitabı oniki günde ezberliyebilirdi. Çok zekî idi. Babası, bunun yetişmesi için husûsî gayret ve i’tinâ gösterirdi. O da, çok çalışmakla babasının gayretlerini boşa çıkarmadı. Babasından ve Kemâleddîn-i Şüreyhî’den fıkıh öğrendi. Hamîdüddîn-i Rûmî, Alâüddîn bin Nakîb ve başka âlimlerin derslerine de devam etti. Şemsüddîn bin Hatîb, Ebü’l-Hayr bin Alâî, Muhammed ibn-ül-İmâd, İsmâil Kalkaşendî, Şihâbüddîn bin el-Mühendis, Zeynüddîn el-Kıbâbî ve başka âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Onlardan ilim öğrendi. Necmeddîn bin Keşkek, Sadrüddîn bin İzz ve başka âlimlerden icâzet aldı. Zamanında bulunan tasavvuf büyüklerinden Muhammed el Kırımî, Abdullah el Bistâmî, Sa’düddîn el-Hindî, Ebû Bekr el-Mûsûlî gibi velîler ile görüştü.

Dürer-ül-bihâr kitabının sahibi Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed el-Konevî hazretleri ile karşılaştı. Bunlar gibi daha nice yüksek âlimlerin sohbetleriyle, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle geldi. İlim öğrenmek ve öğretmek arzusuyla; Şam, Kâhire ve başka yerlerde bulundu. İlim hazînelerinden bir hazîne oldu. İlminin artması, kibirlenmesine, öğünmesine sebep olmadı. Bilakis, ilmi arttıkça, tevâzusu ve hilmi (yumuşaklığı) arttı. Muhammed aleyhisselâmın güzel ahlâkı ile ahlaklanmış bir zât idi. Kendisi Hanefî mezhebi âlimlerinden olmakla beraber, diğer mezheblerin fıkıh bilgilerini ve mezhebler arasındaki farklı hükümlerin inceliklerini de iyi bilirdi. Babası da yüksek âlim olduğu hâlde, kendisine sorulan müşkil suâlleri cevaplandırması için oğluna havale ederdi. Memleketinde bulunan Muazzamiyye, Çerkesiyye ve Mencekiyye medreselerinde ders verdi. İnsanlar onun derslerinden ve fetvâlarından pekçok istifâde etmişlerdir, ilimde çok yükselip, sanki babasını geçti, ilki 788 (m. 1386) senesinde olmak üzere, defalarca hacca gitti. Yine birçok defa Dımeşk ve Kâhire’ye gidip geldi. Babası Kâhire’de Hanefî kadısı idi. Babasının vefâtından sonra, 827 (m. 1424) senesinde Kâhire’ye tekrar geldiğinde, burada, Müeyyidiyye’de tasavvuf ve diğer ilimlerde ders vermesi için kendisine teklifte bulunuldu. Bundan başka, kadılık vazîfesi de kendisine verildi. İnsanlar, bu yüksek zâtın sözlerinden, davranışlarından, fetvâlarından ve yaptığı güzel hizmetlerden çok istifâde ettiler. Bundan sonra, Fahriyye Medresesi, Câmi’ul-Merdânî gibi yerlerde dersler verdi. Hanefî mezhebine dâir, unutulmuş ve anlaşılamıyan mes’eleler bu zâta suâl edilirdi. Kendisine vazîfe olarak verilen işi ve başka işleri, gayet i’tinâ ve dikkat ile, sağlam olarak, iffet üzere ve çok güzel bir şekilde yerine getirirdi. Bunun için herkes tarafından sevilir, beğenilir ve takdîr edilirdi. Çok yüksek bir âlim, mezhebini müdâfaa etmekte sağlam ve sarp bir dağ gibi olan kıymetli bir zât idi. Yaşı ilerleyip ihtiyârlayınca dahî, hafızasında ve hizmetlerinde bir aksama ve zayıflama görülmedi, ilim ve fazilet sahibi zâtlar ile buluşup, ilmî konularda sohbet etmeyi çok severdi. Yüksek bir anlayış ve zekâya sahip idi. Bir şeyi anlatıyorsa, aksi isbât edilemiyecek şekilde onun delîllerini getirir, mesnedsiz konuşmazdı, ilimde çok ileri idi. Birçok hadîs-i şerîfi ezberlemiş idi. Konuşması gayet fasîh olup, tatlı dilli ve güleryüzlü idi. İslâmiyete uygun edebi, ahlâkı, yaşayışı ve kendini ilme vermesi ile; akranı olan zâtların hemen hepsinden ileride olmuş, onların öncüsü durumuna gelmişti. Herkesin gönlünü kazanmıştı. Âlim, câhil, idâreci, hâsılı herkes tarafından sevilip sayılan, hürmet edilen bir zât idi. Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Hümâm hazretleri, bir sene hacca gitmişti. Dönüşünde, şehre girer girmez daha evine gitmeden, doğruca Müeyyidiyye Medresesı’ne giderek İbn-i Deyri hazretlerinin yanına geldi. Onu ziyâret etti. Ondan sonra evine gitti.

Sa’düddîn İbn-i Deyri hazretleri, bulunduğu memlekette tanındığı gibi, başka memleketlerde de tanınıp sevilmekte idi. Memlûk sultanlarından Zâhir Çakmak’ın bir elçisi, Timûroğulları Sultânı Şahrûh bin Timur’a gelmişti. Şahrûh bu elçiye, geldiği memlekette bulunan İbn-i Deyri’nin hâlini sordu. O da, iyi ve sıhhatte olduğunu haber verince, Şahrûh çok sevinip, Allahü teâlâya hamd etti.

İbn-i Deyrî hazretlerinin talebeleri pekçok idi. Sözlerini dinlemek, sohbetlerinde bulunabilmek için, çevre beldelerden grup grup insanlar yanına gelirler, onun ilminden istifâde etmek için can atarlardı.

Kendisi; “İnsanların yaşları ilerledikçe, umûmiyetle mizaçları, sıcak kanlılıktan soğukluğa dönüşür” derdi. Hâlbuki kendisi böyle olmadı. Kendisinde bir soğukluk meydana gelmedi. Yaşı hayli ilerlemiş olduğu hâlde, yanaklarının kırmızılığı dahî kaybolmamıştı.

Kendisini seven dostları ile görüşür, dünyâya düşkün olan uygunsuz kimseler ile zarûret olmadıkça bir araya gelmezdi. Yapacağı işlerde, tanıdıkları ve dostları ile istişâre ederdi.

İnsanları ibâdete teşvik etmekte ve müslümanların îmânlarını bozmaya gayret edenleri reddetmekte çok gayretli ve şiddetli idi. Bu gayretinden dolayı, yapılan da’vetlere katılır, hazır bulunanlara İslâmiyete uymaya teşvik edici, düşmanlığı kötüleyici nasihatlerde bulunurdu. Hep iyi ve yüksek olarak tanındı ve i’timâdı sarsıcı hiçbir hâli görülmedi, ilmi pekçok idi. İlmini talebelerine öğrettiği gibi, ba’zı kıymetli kitaplar da yazarak, daha sonra gelecek olanların istifâde etmelerine de vesîle oldu. Yazdığı eserlerden ba’zılarının isimlerini şöyle sıralayabiliriz: El-Kevâkib-ün-nîrât, Tekmiletü şerh-ül-Hidâye lis-Serûcî, Şerh-ül-müsâyere, es-Sihâm-ül-mârika, Şerh-ül-akâid, el-Habs fit-töhmeti, Nu’mâniyye ve kasîdetü Muhammese fî medh-in-Nebî (aleyhisselâm). (Son iki eser manzûm hâldedir.)

Sa’düddîn İbn-i Deyrî hazretleri, saadet ve hizmet ile takriben bir asırlık ömür sürdükten sonra, 867 (m. 1462) senesi Rebî’ul-âhır ayında Mısr-i kadîme’de vefât edince, bir sal (taht-ı revân) ile ders okutmuş olduğu Müeyyidiyye’ye götürüldü. Orada yıkanıp kefenlendikten sonra, namazı kılındı. Namazında; zamanın sultânı, kadılar, emirler, a’yân ve eşraftan ileri gelenler ve diğer insanlardan çok kalabalık bir cemâat hazır bulundu. Cenâzesi, daha sonra Zâhir Hoşkadem türbesine defn edildi. Vefâtı ile, onu tanıyanlar üzüntüye gark oldular. Ondan sonra, Müeyyidiyye Medresesi’ndeki vazîfesine oğlu Tâcüddîn Abdülvehhâb getirildi.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 213

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 249

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 306

4) El-A’lâm cild-3, sh. 87

5) Fevâid-ül-behiyye sh. 78

6) Keşf-üz-zünûn sh. 896, 1522, 1667

 

ŞÜMÜNNÎ

Fıkıh, tefsir, hadis âlimi. Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Hasen bin Ali bin Yahya bin Muhammed bin Halef et-Temîmî’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. Şümünnî diye meşhur oldu. 801 (m. 1399) senesi Ramazân-ı Şerif ayı sonlarında İskenderiyye’de doğdu. 872 (m. 1468) senesi Zilhicce ayının onyedisinde, Kâhire’de vefât etti.

Şümünnî, babasıyla birlikte Kâhire’ye geldi. İbn-ül-Kevîk, Cemâlüddîn Hanbeli, Sadrüddtn Ebşîtî, Takıyyüddîn Zübeyrî el-Füyî, Veliyyüddîn Irâkî, Şihâbüddîn Tarînî, Halîl Kuteşî, Şümûsü Şâmî, İbn-ül-Baytâr, Zerâtîtî, Nûreddîn Enbârî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Bülkînî, Irakî, Heysemî, Cemâlüddîn Reşidi, Takıyüddîn Decvî, Cevheri, Halâvî, Bedrüddin Nesâbe, Nâsıruddîn bin Fürât, Zeynüddîn Merâgî, Cemâlüddîn bin Zahîre gibi zamanın büyük âlimlerinden icâzet (diploma) aldı. Ebî Amr kırâat şeklini Zerâtîtî’den okudu. Ahmed Senhâcî ve Bisâtî’den; fikıh, tefsir, hadis, nahiv, me’ânî, beyân, mantık ilimlerini öğrendi. Alâüddîn Buhârî’den çok istifade etti. Huzûrunda Telvih, Tavdîh gibi usûl-i fıkha dâir eserlerle, Hidâye adlı fikıh kitabını ve Şerh-ul-miftâh’ı okudu. Nizâmüddîn Sayrâmî’den mantık ve Mutavvel’in tamâmını okudu. Onun derslerine devamla, aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hanefi mezhebine geçmeden önce, Hidâye’yi okudu. Şümünnî 834 (m. 1480) senesinde Mâliki mezhebinden Hanefî mezhebine geçti. Arabi ilimleri; Şemsüddîn Şatnûfi, Şemsüddîn Acîmî’den, kelâm ilmini; Cânbekiyye Medresesi müderrisi İbn-i Hıdır Şah Rûmi’den, tıb ilmini; Şemsüddîn Muhammed Bilâderî’den öğrendi. Arûz, kâfiye, ferâiz, matematik, astronomi ilimlerini de tahsil etti. Büyük bir âlim oldu.

Şümünnî’den çok kimseler ilim öğrendi. Dersini dinlemek için meclisine koştular. Esyûtî, Sehâvi ve başka âlimler de dersini dinlediler. Şümünnî; zâhid, iffetli, mütevâzî, ahlâkı güzel, hâfızası kuvvetli bir zât idi. Herkesle görüşmezdi. Her mes’ele hakkında fetvâ vermezdi. Kendisine kadılık teklif edildiginde, kabul etmedi. “Bu sebble Allahü teâlânın huzurunda ne cevap verirsin?” dediler. O da; “Allahü teâlâ bir cevap kapısı açar” buyurdu. Kendisine verilen hediyeleri kabul etmezdi.

Şümünnî çok eser yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır 1- Menhec-ül-mesâlik ilâ Elfiyei İbn-i Mâlik (Nahiv ilmine dâir), 2- Evfâk-ul-mesâlik li te’ diyet-il-menâsik, 3- Kemâl-üd-dirâye fî şerh-ın-Nikâye (Fıkıh ilmine dâir), 4-Şerhu nazmı nuhbet-il-ûkıh. fî mustalah ehl-il-eaer fî ulûm-il-hadîs, 5-Menzîl-ül-hafâ an elfâz-iş-Şifâ fis-Sirâtî.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2. sh. 149

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 174

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 313

4) Bugyet-ül-vüât cild-1, sh. 375

5) El-A’lâm cild-1. sh. 872

6) Keşf-üz-zünûn cild-1. sh. 152, 202. cild-2, sh. 1054, 1935, 1971

7) Brockelmann Sup-1, sh. 92

 

 

HAYÂLÎ

Osmanlı devri âlimlerinden. İsmi, Abdülvehhâb bin Abdülkerîm’dir. Hayâlî diye meşhûr olmuştur. Doğum yeri ve târihi bilinmemekte olup, 930 (m. 1523) senesinde vefât etti. Babası Abdülkerîm Efendi’nin Edirne’de Sitti Sultan Câmii yakınında bina ettiği mektebin bahçesinde defn edildi.

Zamanının âlimlerinden Molla Azâri, Molla Lütfî ve Molla Kestelî gibi zâtlardan ilim tahsil ettikten sonra, Kalenderhâne Medresesi’ne müderris ta’yin olunup, ilim öğretmekle meşgûl oldu. İlmî yönden yükseldikten sonra, ba’zı yerlerde kadılık yaptı. Bu vazîfeyi adâlet ve doğruluk üzere bir müddet yürüttü. Yavuz Sultan Selim Hân zamanında defterdârlığa ta’yin edildi. Bu vazîfeyi de yüksek bir gayret ve titizlikle başarınca, Pâdişâh’ın iltifâtını kazandı. Fakat 920 (m. 1514) senesinde Amasya’da Yeniçeriler arasında çıkan fitneden dolayı bu vazîfeden alındı, tekrar kadılık vazîfesine döndü. İzmir kadısı oldu. Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın padişahlığının ilk zamanlarında, İzmir kadısı iken vefât etti.

Abdülkerîm Hayâlî Efendi; zekî, âlim, fasih bir lisâna sâhib idi. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek, konuştuğu zaman tatlı dilli ve ikna edici idi. Kendisine bir mes’ele sorulduğu zaman onun hükmünü açıklamakta geç kalmazdı. Tasavvur ve hayâl gücü fazla olduğu için, “Hayalî” diye anılmıştır. Kâdılık yaparken, hakkı ve hakîkati araştırır, adâletten şaşmazdı. Verdiği kararlarda kimseden çekinmezdi ve cesâretli idi. Sohbet esnasında hoşsohbet ve güleryüzlü olan Abdülvehhâb-ı Hayâlî Efendi’nin bu güzel vasıflarından başka, yüksek ilmî derecesi şairliği de vardı. Şiirlerinde Hayâlî mahlasını kullanırdı. Türkçe olarak yazdığı “Leylâ ve mecnûn” adlı manzûm bir eseri vardır. Onun beyitlerinden;

Harâb olubdur ol âbâd gördüğün gönlüm,
Gamla dopdoludur şâd gördüğün gönlüm.

Cihanda başına sultân iken benim servim,
Kul oldu sen şaha âzâd gördüğün gönlüm.

Hayret alır aklımı baksam gözüne kaşına,
Şad hezârân aferin ol sûretin nakkaşına.

Meşhedi taşını mecnûnun alâmeti sanma göz,
Senk-i mihnettir ki, yağdırdı zemâne başına.



1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 333

2) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 404

3) Tezkiret-üş-şu’arâ (Kınalı-zâde Hasen Çelebi) cild-1, sh. 353

4) Kâmûs-ül-A’lâm cild-3, sh. 2070

 

 

KIRÎMÎ

Osmanlı devri âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah’dır. Kırımî nisbesiyle meşhûr olmuştur. Aslen Kırımlı olan bu zâtın, doğum târihi bilinmemektedir.

879 (m. 1474) senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih Câmii civarında, oğlu Muhyiddîn Efendinin Molla Kestel Câmii yanında yaptırdığı mescidinde medfûndur.

Kırım’da doğup büyüyen Kırımî, o beldenin meşhûr âlimlerinden “Fetvâ-i Bezzâziye” sahibi Hâfızüddîn Muhammed Bezzâzî’den ve Mevlânâ Şerefüddîn Kırımî gibi zâtlardan, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sultan İkinci Murâd Hân zamanında Osmanlı ülkesine geldi. Pâdişâh tarafından Merzifon Medresesi’nde müderris olarak ta’yin edildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında İstanbul’a geldi. Onun sohbet meclisinde bulundu. İlim tedrisiyle vazîfelendirildi. Dilediği yerde va’z eder, ders verirdi. Yûsuf bin Cüneyd gibi birçok zâtlar ondan ilim tahsil etti.

Pâdişâh, sohbet meclislerinde onu yanından ayırmaz, ba’zan İstanbul dışına giderken de onu götürürdü. Bir defasında, Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’dan Edirne’ye gitmek üzere yola çıktığında, Mevlânâ Seyyid Ahmed Kırımî’yi de kâfilesine aldı. Yolculuk esnasında, Seyyid Ahmed Kırımî’ye; “Kırım’da 600 müftî, 300 müellif ve musannif vardır. O kadar bereketli ve faydalı zâtlar var iken, Kırım için; âşıkların kalbi gibi harâb oldu diye söyleniyor. Bunun sebebi nedir?” diye sorunca, Mevlânâ Seyyid Ahmed Kırımî:

“Harâb olubdur ol âbâd gördüğün gönlüm,
Gamla dolubdur şad gördüğün gönlüm.”

diyerek cevap verdi ve devam ederek; “O diyarda kötü bir vezîr meydana çıktı ve bütün ilim ehlini incitti. Onun için âlimlerle süslü olan o belde viran oldu. Çünkü âlimler, bir yerde kalb mesabesindedir. Civârındakilerin sıhhati, âfeti ve kötülüğü onlara bağlıdır. Kalbde olan rahatsızlık diğer uzuvlara sirayet ettiği gibi, âlimlerin bozulması da çevresinde bulunanlara sirayet eder” diyerek sözünü bitirdi.

Arabca, Farsça ve Türkçeyi iyi bilen, tefsîr, hadîs ve edebî ilimlerde derin bilgi sahibi olan, ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçiren Seyyid Ahmed Kırımî hazretlerinin birçok eserleri vardır. Bu eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1- Hâşiyetü alâ şerhu Akâid-ün-Nesefî lit-Teftâzânî, 2- Misbâh-ut-ta’dil fî keşfi envâr-ut-tenzîl: Kâdı Beydâvî hazretlerinin tefsîri üzerine yazılmış haşiyedir. 3- Haşiyetti alel-Mutavvel lit-Teftâzânî fil-me’ânî vel-beyân, 4- Haşiyetü alet-Telvîh, 5-Şerhu Miftâh-ül-gayb, 6- Gülşen-i Raz şerhi: Farsça olarak yazılmıştır. 7-Hâşiyetü Lübbül bâb.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 297

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 101

3) El-A’lâm cild-1, sh. 159

4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 192, 475 cild-2, sh. 1146, 1545, 1546

5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 141

 

İBN-İ EMÎR HAC (Muhammed bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hasan bin Ali bin Süleymân bin Ömer bin Muhammed el-Halebî’dir. “İbn-i Emîr Hac” ve “İbn-ül-Müvakkıt” diye tanınırdı. Lakabı “Şemseddîn” idi. 825 (m. 1422) senesinde Haleb’de dünyâya geldi. Orada yetişip, ilimle meşgûl oldu. Kur’ân-ı kerîmi, İbrâhim Küfrâvî ve daha başka âlimlerden okuyup, ezberledi. Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Birçok eserin, ya tamâmını veya onların birer bölümünü ezberlemişti. Nevevî’nin dörtte birini, Ebû Leys Mukaddimesi, Muhtâr, Tasrîf-ül-İzzî Cürcâniyye, Ahîskesî’nin bir bölümü bunlardan ba’zılarıdır. Bunları, memleketinin âlimlerinden Nâsırıyye Câmii’nin Hatîbi’nin oğlu Hâfız Burhâneddîn Şihâbüddîn bin Ressam ve daha başkalarına arz etti. Fıkıh ilmini Alâüddîn-i Malatî’den öğrendi. Nahiv, sarf, me’ânî beyân ve mantık ilimlerini de, Alâüddîn-i Buhârî’nin talebelerinden biri olan Zeyneddîn Âbdürrezzâk’dan tahsil etmişti. Sonra Hama’ya gitti. Orada İbn-ül-Aşkâr’dan hadîs-i şerîf dinledi. Buradan da, Kâhire’ye geçti. Orada Şeyh İbn-i Hacer Askalânî’nin huzûrunda, Şemseddîn Sehâvî’nin ve başkalarının kırâatini dinledi. Ayrıca İbn-i Hacer’den “Elfiye-i Irâkî’nin şerhinden bir bölümünü ve başka eserleri okuyup dinledi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini İbn-i Hümâm’dan okudu. Her ilimde, emsalleri arasında çok yükseldi.

İbn-i Hümâm ve diğer âlimler, ders okutması husûsunda ona izin verdiler. Birçok kimse, ondan okumaya başlayıp istifâde etti. Fetvâ da verirdi. Çok kıymetli eserleri vardır. 879 (m. 1474) senesi Receb ayında Haleb’de vefât etti.

Eserlerinin baslıcaları şunlardır: 1-Şerh-ül-muhtâr: İbn-i Mevdûd Mûsulî’nin Hanefî fıkhına dâir yazdığı eserin şerhidir. 2- Bugyet-ül-mühtedî fî şerhi minyet-il-musâllî ve gunyet-il-mübtedî, 3- Dâ’ıyü menâr-il-beyân li Câmi’ıl-Mensekeyni bil-Kur’ân, 4- Zahîret-ül-fakr fî tefsîr-is-sûret-il-asr, 5-Ehâsin-ül-mehâmil fî şerh-il-avâmil, 6-Et-Takrîr vet-tahbîr fî şerh-ıt-tahrîr.

İbn-i Emîr Hac buyurdu ki: “Hocam İbn-i Hümâm; “Müctehid olmayanların, dört mezhebden birini taklîd etmesi lâzımdır” derdi.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 274

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 211

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 208

4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 328

5) Keşf-üz-zünûn sh. 358, 729, 824, 1623, 1829, 1887

6) Fâideli Bilgiler sh. 86

 

KÂFİYECÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Süleymân bin Sa’d bin Mes’ûd er-Rûmî’dir. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Nahiv ilmine dâir “Kâfiye” adlı eser ile çok meşgûl olduğundan dolayı, Kâfiyecî diye meşhûr olmuştur. İzmir’e bağlı Bergama’da, 788 (m. 1386) senesinde doğdu. Mısır’ın Kâhire şehrinde, 879 (m. 1474) senesinde vefât etti. Kâhire’deki Eşrefiyye Medresesi yakınında, kendisi için ölmeden önce yaptırdığı türbeye defnedildi.

Memleketinde büyüyen Kâfiyecî, ilim tahsili için birçok yerlere gitti. Molla Fenârî, Burhânüddîn Emîr Haydar el-Hâfi, Şeyh Vâcid, İbn-i Ferişteh, Hâfızüddîn Bezzâzî, Abdülvâhid el-Kutâî gibi büyük zâtlardan, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Sonra Şam’a gidip, orada ilim okutmakla meşgûl oldu. Hicaz’a gidip, hac vazîfesini yerine getirdikten sonra, Kudüs’e döndü. Daha sonra Melik Eşref Barsbay zamanında Kâhire’ye geldi. İnsanlardan uzak olarak Berkûkiyye’de senelerce kaldı. Orada Bisâtî, İbn-i Hacer el-Askalânî ve başka zâtlarla karşılaşıp ilmî sohbetlerde bulundu. Bir müddet Muhibbüddîn el-Eşkâr’ın yanında kaldı. İbn-i Esed, Bedrüddîn Ebü’s-Se’âdet, el-Bülkînî gibi âlim zâtlarla birlikte, Melik Zâhir Çakmak da gelip, onun sohbetlerinden istifâde etti. Kâfiyecî, 842 (m. 1438) senesinde Hasen el-Acemî’nin ayrılmasıyla boşalan Eşref Şa’bân dergâhında müderris olarak vazîfe yaptı. Daha sonra Âlâüddîn Rûmî’nin yerine, onun dergâhında ders okutmakla meşgûl oldu. İbn-i Hümâm’dan sonra Şeyhûniyye Medresesi başmüderrisliğine getirildi. Mısır’da Hanefî kadısı olarak görevlendirildi. Ders okutmak, fetvâ vermek ve eser yazmak husûslarında çok yükseldi. Onun üstünlüğünü herkes kabûl ediyor ve ilmî üstünlüğü karşısında boyun eğiyordu. Bu sebeple, şöhreti her tarafta duyuldu. Onun eserleri, talebeleri ve fetvâları her tarafa yayıldı. Ondan çok kimseler ilim tahsil edip yetiştiler. Talebeleri daha onun sağlığında iken yükseldiler, zamanlarının ve çevrelerinin ileri gelenleri oldular. Takıyyüddîn el-Hasenî ondan ilim tahsil eden zâtlardandır.

Âlim, fâzıl, ilmiyle âmil olan Kâfiyecî; iffet sahibi, temiz kalbli, düşmanlarına karşı dahî yumuşak huylu ve merhametli idi. Elinde bulunanları bekletmeyip, hemen sadaka olarak verirdi. Çok cömert ve ikram sahibi idi. Kur’ân-ı kerîm okunduğu zaman âyet-i kerîmelerin ma’nâsını düşünür ve çok ağlardı. Komşu ve arkadaşlarıyla çok iyi geçinir, onlara hüsn-i muâmelede bulunurdu.

İlmî yönden asrının allâmesi ve zamanının bir tanesi idi. Aklî ve naklî ilimlerin hepsinde yüksek idi. Hadîs ve tefsîr usûliyle; tefsîr, kelâm, nahv, sarf, me’ânî, beyân, mantık, felsefe, heyet (astronomi), hendese (geometri), hikmet, cedel ve münâzara ilimlerinde benzeri yoktu. Fıkıh, tıb ve edebî ilimlerde özel ihtisas sahibi idi. Ona, zamanında yaşadığı devlet adamları ve Osmanlı sultanları iltifât ve ihsânlarda bulunurlardı.

Kâfiyecî hakkında İmâm-ı Süyûtî şöyle der: “Onun yanına ilk gittiğimde, “Zeydün Kâimün” terkibinin i’râbını yapmamı söyledi. Ben de; “Derse ilk başlamış çocuk yerine koyup soru soruyorsun” dedim. “Bu terkibde senin bilmediğin yüzonüç mes’ele vardır. Onun için soruyorum” dedi ve anlatmaya başladı. Ben, bu konu hakkında hiçbir şey bilmediğimi anladım. Bunun üzerine, ilim öğrenmek için ondört sene yanında kaldım. Her gidişimde, yeni bir mes’ele öğrendim.

Hayâtını ilim okumak ve okutmakla geçiren Kâfiyecî’nin, çeşitli ilimlere dâir yüzden fazla eseri vardır. Bu eserlerinin en önemlileri şunlardır: 1- Şerhu Kavâid-ül-kübrâ li İbn-i Hişâm, 2-Envâr-üs-se’âde şerh-u Kelimet-iş-şehâde vel-Esmâ-ül-Husnâ, 3-Muhtasar-ül-Müfîd fî ilm-it-Târih, 4-Hâşiyetü alâ şerh-ıl-Hidâye, 5-Telhîs-ül-Câmi’ul-kebîr, 6-Risâletün fîl-İstisnâ, 7-Şerhu Tehzîb-ül-mantık vel-kelâm, 8-Temhîd fî şerh-it-Tahmîd, 9-Muhtasar fî ilm-il-irşâd, 10-Et-Teysîr fî ilm-it-tefsîr, 11-Telhîs alâ Tefsîr-il-Beydâvî, 12-Telhîsu Şerhu Mevâkıf, 13- Muhtasar fî ilm-il-Eser, 14- Hall-ül-Eşkâl fî mebâhis-il-eşkâl fil-Hendese, 15-Menâzil-ül-ervâh.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 51

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 259

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 326

4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 85

5) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 117

6) El-A’lâm cild-6, sh. 150

7) Ferâid-ül-behiyye cild-4, sh. 169

8) Miftâh-us-se’âde cild-1, sh. 454

9) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 87, 123, 409

10) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 194, 484, 517

11) Brockelmann Gal-2, sh. 114

İBN-İ KUTLUBOĞA (Muhammed bin Muhammed)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin Kutluboğa el-Büktemrî el-Mısrî el-Kâhirî’dir. Lakabı, “Allâme Seyfeddîn” idi. Takriben 798 (m. 1396) senesinde dünyaya geldi Hanefî mezhebindeki birçok âlimden ilim tahsil etti. “Kâri-ül-Hidâye” diye meşhûr olan Sirâcüddîn ve İbn-i Hümâm, onun en meşhûr olan hocalarındandır. Bilhassa İbn-i Hümâm’dan çok istifâde etti. Ezkâvî ile karşılaştığında, onun için duâ etmişti “Dav-ül-lâmi” adındaki eserin sahibi bu husûsu şöyle nakleder: “O, bir gece rü’yâsında Ezkâvî’yi gördü. Kendisine duâ etmesini, bu sûretle kalbinden dünyâ sevgisinin çıkmasını istedi. Ezkâvî, ona dedi ki: “Allahü teâlâ birşeyi dilediği zaman, o iş muhakkak olur. Bundan sonra da: “Uzletini, ya’nî insanlardan ayrı kalmanı çoğalt!” diye nasîhatta bulundu.” Hocası İbn-i Hümâm da, onun hakkında dedi ki: “Allaha yemîn ederim ki, sen bir yere girip orayı vatan edinsen, hemen meydana çıkar, meşhûr olursun!” O, çeşitli medreselerde ders okuttu. Şöhreti her yere yayıldı. İsmi duyulmayan yer kalmadı. Çok talebesi oldu. Tefsîr, kelâm, fıkıh, usûl, Arab dili ve edebiyatı ilimlerinde asrının İmâmı, en büyük âlimi sayıldı. Çok eser yazdı. 881 (m. 1477) senesi Zilka’de ayının yirmidördüncü Pazartesi gecesi vefât etti.

Hocası Kemâleddîn İbni Hümâm, Şeyhûniyye Medresesi’nin meşihat makamında iken, onu kendisine nâib (yardımcı) seçmişti. Zeyneddîn-ül-istidâr Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Mensûriyye Medresesi’nde tefsîr dersini, eski Eşrefiyye Medresesi’nde de fıkıh derslerini okuttu. Celâleddîn-i Süyûtî ondan çok ilim öğrendi.

Hocası İbn-i Hümâm onun hakkında şöyle buyurdu: “O, Mısır diyarının muhakkik âlimidir. Bununla beraber, Selef-i sâlihînin bildirdiği doğru yoldan asla ayrılmadı. Çok ibâdet eder, hayır ve hasenatta bulunurdu. Dünyâya düşkün olanların yanına gidip gelmez ve onların yanında oturmazdı.”

Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1-Envâr-ut-tenzîl haşiyesi: Kâdı Beydâvî’nin tefsîrine yaptığı kıymetli bir haşiyedir. 2-Tavdîh haşiyesi: İbn-i Hişâm’ın Tenkih şerhine yaptığı haşiyedir. 3-Tavâli’ haşiyesi: Kâlşâdî’nin eserine yaptığı haşiyedir. 4-Şerh-ül-akâid, 5-Şerh-ül-menâr Nesefî’nin eserinin şerhidir.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 255

2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 332, 333

3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 231

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 210

 

İBN-İ ŞIHNE EL-KEBÎR

Hanefi mezhebi âlimlerinden, ismi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Hüsâmeddîn Mahmûd bin Şihâbüddîn Gâzî bin Eyyûb bin eş-Şıhne Mahmûd bin Hatlû el-Halebî’dir. Aslen Türk olup, Haleb şehrindendir. Künyesi Ebü’l-Velîd olup, lakabı Muhıbbüddîn idi. Oğlunun ismi de “Muhammed” idi. Hem kendisi, hem de oğlu “İbn-i Şıhne” diye meşhur oldu. 749 (m. 1348) senesinde Haleb’de dünyâya geldi ve babasının himayesinde orada büyüdü. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ve ba’zı kitapların metinlerini ezberledi. Önce memleketinin büyük âlimlerinden ilim tahsiline başladı Sonra Dımeşk’a ve Kâhire’ye gitti. Buralardaki meşhur âlimlerden ilim aldı. Tefsîr, fıkıh, usûl, ferâiz, edebiyat, şiir, nahiv, târih ilimlerinde büyük bir âlim olarak yetişti. Fetva verir ve ders okuturdu. Önce Haleb’de, sonra da Dımeşk’da Hanefi kadılığına ta’yin edildi. Sultan Zahir Berkûk, 793 (m. 1390) senesinde bu beldeyi de ele geçirince, onunla beraber Kâhire’ye geldi. Bir müddet sonra, onun himayesinden ayrılıp, Haleb’e döndü. Haleb, Melik Nâsır’ın eline geçinceye kadar burada ikâmet etti. 813 (m. 1410) senesinde oradan ayrılıp, tekrar Kâhire’ye geldi. 814 senesinde Dımeşk’a dönüp, Sultan Nasır ile sohbet etti. Bundan sonra, bir müddet Haleb kadılığında kaldı. Dımeşk’daki medreselerde ders okuttu. 815 (m. 1412) senesi Rabî’ul-evvel ayının oniksinde, Haleb’de vefât etti. Cenaze namazında çok kalabalık bir cemâat hazır bulundu. Cum’adan sonra namazı kılınıp, kalede Bâb-ı Makâm’ın dışında Iştaktemir türbesine defnedildi.

İbn-i Hacer Askalânî diyor ki “Çocukluğundan i’tibâren ilimle çok meşgul oldu. Mütehassıs ve pek mahir bir âlim olarak yetişti. Fıkıh, edebiyat ve daha çeşitli ilimlerde temayüz etti. Kâhire’den Haleb’e döndüğü zaman, ilimle meşgul olmaktan ve ders okutmaktan hiç geri kalmadı. Çok ilim neşr etti, yaydı. Bu vasıfları ile beraber, o, ilim için gidip gelmekten hiç usanmaz ve yorulmazdı. Yüksek gayret sahibi olup, güzel ve üstün şiirleri ile, hat san’atının bütün inceliklerini tebarüz ettiren (gösteren) yazısı vardı. Onun ilimdeki hizmeti büyüktü. Sünneti seniyyeye pek bağlı olup, bu yolda olanları çok severdi. Ehl-i bid’atı hiç sevmezdi. Çok şiiri vardır.”

Talebelerinden İbn-i Hatib-i Nâsırıyye diyor ki: “Hocamız İbn-i Şıhne, Cemâli güzel, akıllı, yumuşak huylu, güleryüzlü ve tatlı sözlü, gayretli, çalışkan bir insan idi. Büyük bir âlim, fazilet ve zekâ sahibi bir zât olup, bilhassa edebiyatta; nazım ve nesir türünde çok güzel, üstün eserleri vardır. Çeşitli ilim dallarında geniş ve derin bilgisi vardı. Ben onun huzurunda, me’ânî ve beyân ilimlerinden bir miktar okudum.

Onunla çok bulundum. Aramızda husûsî bir sohbet, yakınlık vardı. Fıkıh, tefsîr ve çeşitli ilimlerde çok kitap yazdı.”

Burhâneddîn-i Halebî diyor ki: “Yazısının güzelliği, sözlerinin latif ve tatlı oluşu ile beraber; fıkıh, edebiyat ve ferâiz ilimlerinde çok yükseldi. Zekâsı parlaktı. Latif ve kıymetli eserleri vardır.”

Makrizî diyor ki: “O, Haleb, Dımeşk ve Kâhire’de fetvâ verdi ve ders okuttu. Hadîs-i şerîf okuyup öğrenmeyi ve bu ilimle meşgûl olanları çok severdi. İlimde, yüksek bir makama erişti. Zamanın bütün insanları, onun bu hâline hayret etmişlerdi.

Eserlerinden başlıcaları şunlardır.

1- Ravd-ül-Menâzır fî ilm-il-evâili vel-evâhır: Bu eser, Ebü’l-Fidâ’nın insanlık târihi ile ilgili muhtasar eserinin muhtasar bir şekli olup, o buna, zamanına kadarki olayları da ilâve etmiştir. 2- Evdâh-ud-delîl vel-ebhâs fimâ yahıllü bihil-mutallakat-is-selâs, 3-Şerh-ül-keşşâf: Zemahşerî’nin meşhûr “Keşşâf tefsîrinin şerhi olup, tamamlayamamıştır. 4- Sîret-ün-Nebî ( aleyhisselâm ), 5- El-Mübtegî fî ihtisâr-i ravd-ıl-menâzır, 6- Manzûmetün fî elfi beytin: Çeşitli ilimleri anlatan bin beytlik bir manzûm eserdir.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 295

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 3, 6

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 113, 114

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 180

5) Keşf-üz-zünûn sh. 157, 202, 920, 921, 1629

 

MOLLA HÜSREV

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve üçüncü Osmanlı şeyhülislâmı. İsmi, Muhammed bin Feramuz (Feramerz) bin Ali er-Rûmî’dir. Sivas ile Tokat arasındaki Kargın köyünde doğdu. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. Babası, bir Fransız subayı iken müslüman olmuştur. Kızını Osmanlı emirlerinden Hüsrev adında bir zâta verdi. Babasının genç yaşta ölmesi üzerine, eniştesi Hüsrev Bey’in yanında kaldı ve büyüdü. Bu sebeple Hüsrev kayını diye çağırılırdı. Daha sonra kayını kelimesi kaldırılarak, Molla Hüsrev adıyla meşhûr oldu. 885 (m. 1480) senesinde İstanbul’da vefât etti. Namazı Fâtih Câmii’nde, kılındıktan sonra, Bursa’ya götürülüp, Emîr Sultan’ın doğusunda kendi yaptırmış olduğu medresenin bahçesine defnedildi. Mezar taşında, Menbâ-ı ilmü hüner, Vârisü ulûmu Hayr-ül-beşer, Fâzılı hurşidi. Eser, Sâhib-üd-dürer vel-gurer Mevlânâ Muhammed Hüsrev” kitabesi yazılıdır.

Burhâneddîn Haydar Hirevî ve zamanının diğer âlimlerinden ilim tahsil etti. Tahsilini tamamladıktan sonra Edirne’de Şah Melik Medresesi’nde ve sonra da kardeşinin vefâtıyla boşalan Çelebi Medresesi’nde müderrislik yaptı. Sultan İkinci Murâd Hân devrinde Varna Savaşı’ndan önce, 832 (m. 1429) senesinde Kadıaskerliğe ta’yin edildi. Molla Hüsrev, Fâtih Sultan Mehmed Hân tahta geçince de bu göreve devam etti. Memleketi iç ve dışta huzûra kavuşturduktan sonra, Sultan İkinci Murâd Hân tahttan çekilmiş, yerine oğlu Fâtih Sultan Mehmed’i oturtmuştu Ancak düşmanlar, Sultan’ı çocuk yaşta görüp, bir takım huzûrsuzluklar çıkarmak istediler. Bunun üzerine İkinci Murâd tekrar tahta geçti ve Fâtih Sultan Mehmed’i Manisa’ya gönderdi, ilim adamlarından çoğu, birer behâne ileri sürerek, Manisa’ya gitmek istemediler. Molla Hüsrev, kadıaskerlikten istifâ ederek, Şehzâde ile birlikte Manisa’ya gitmeye karar verdi. Fâtih, onun bu kararını duyunca; “Vazifenize devam edin, zira memleketin size ihtiyâcı var” dediyse de, Molla Hüsrev hazretleri; “Tahttan ayrılıp Manisa’ya giderken sizi yalnız bırakmam uygun olmaz, müsâade buyurun geleyim” diyerek samimiyetini bildirdi ve birlikte Manisa’ya gitti. Fâtih Sultan Mehmed bu muhterem âlimden çok faydalandı ve ondan bir kısım ilimleri tahsil etti.

Fâtih Sultan Mehmed Hân tekrar tahta geçince, o da İstanbul’a geldi. İstanbul’da Galata ve Üsküdar kadılıklarına ta’yin edildi. Bu arada Ayasofya müderrisliğini de yürüttü. Bir ara Bursa’ya gidip bir medrese kurarak ilim öğretmekle meşgûl olduğu sırada, Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından İstanbul’a da’vet edilerek, İkinci Osmanlı şeyhülislâmı Fâhrüddîn-i Acemî’nin vefâtı üzerine, 865 (m. 1460)’de şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Molla Hüsrev, yirmi sene, adâlet ve hakkaniyetle şeyhülislâmlık vazîfesini yürüttü.

Fâtih Sultan Mehmed Hân, Molla Hüsrev’i çok takdîr ederdi. Molla Hüsrev’den söz ettiği zaman; “Zamanımızın Ebû Hanîfe’sidir.” diyerek, teveccüh ve sevgisini belirtirdi. Bir defasında bir düğün yemeğinde, hocası Molla Gürânî’yi sağ yanına, Molla Hüsrev’i sol yanına alarak oturmak sûretiyle iltifâtta bulunmuştu.

Molla Hüsrev; orta boylu, gür sakallı, kıymetli elbise giyen, başında küçük bir sarığı olan, heybetli, tevâzu sahibi bir zât idi. Güzel ahlâk sahibi, vakûr, yüksek ilmiyle İslâm dînine uymakta gayretli ve titiz idi. Bu sebeple, halkın ve devlet adamlarının sevgisini ve hayranlığını kazanmıştır. Medresede derse gideceği zaman talebeleri onun evinin önünde toplanır, saygı ve ta’zimle onu medreseye götürür ve yine o şekilde evine getirirlerdi. Büyük âlim, yalnızlığı ve kendi işini kendisi görmeyi severdi. Konağında birçok hizmetçiler olduğu hâlde, Molla Hüsrev hiçbirini kendi hizmetinde kullanmaz, odasını kendisi süpürür, lâmbasını kendisi yakardı.

Molla Hüsrev, Edirne’de Şah Melik Medresesi’nde müderris iken, Sa’deddîn Teftâzânî’nin “Mutavvel” adlı eserine haşiye yazmıştı. Seyyid Ahmed Kırımî Edirne’ye geldiğinde, o beldenin ileri gelen âlimleriyle ilmî sohbetlerde bulundu. Molla Hüsrev, yazmış olduğu haşiyeyi Seyyid Ahmed Kırımî’ye götürünce, Seyyid Ahmed Kırımî, kitaba tenkid gözüyle bakıp, ba’zı yerlerine i’tirâz işâretleri koydu. Bu duruma üzülen Molla Hüsrev, Edirne’nin bütün âlimlerini, Seyyid Ahmed Kırımî’nin bulunduğu bir ziyâfete da’vet etti. Yemekten sonra kendinin ve Kırımî’nin sözlerini tahkîk edip, tatlı bir lisanla Kırımî’nin sözlerinin uygun olmadığını anlattı. Bunun üzerine Seyyid Ahmed Kırımî’ Molla Hüsrev’in yazdığı sahife ve satırların doğru olduğunu tasdik edip, hatâsını i’tirâf etti. Böylece Molla Hüsrev’in ilmî üstünlüğü isbatlanmış oldu.

Molla Hüsrev, birçok talebe yetiştirmiş olan kıymetli bir fıkıh âlimi olduğu gibi, bir şâir olarak da tanınmıştır. Molla Hüsrev, önceki âlimlerin kitaplarından hergün iki yaprak yazmayı âdet hâline getirmişti. Vefât ettiği zaman terekesinde (geriye bıraktığı şeyler arasında) kendi el yazılarıyla yazılmış pekçok nefis eserler çıkmıştır. Ömrünü ilim öğretmek ve yazmakla geçiren Molla Hüsrev’in, birçok kıymetli eserleri vardır. Bu eserlerinin önemlileri şunlardır: 1- Dürer-ül-hükkâm fî şerh-i Gurer-il-ahkâm: Fıkha dâir olan, sık sık müracaat edilen bu en önemli eseri, bütün Türk Osmanlı medreselerinde şerhleri ile beraber ders kitabı gibi ta’kib edilmiştir. Molla Hüsrev, bu eserini 877 (m. 1472) senesinde yazmağa başlamış, 883 (m. 1477) senesinde bitirerek Fâtih Sultan Mehmed Hân’a takdim etmiştir. Kendi el yazısıyla Fâtih Sultan Mehmed’e hediye ettiği “Dürer” nüshası, İstanbul’da Köprülü Kütüphânesi’ndedir. 2- Şerh-ül-miftâh, 3- Şerhu Telvîh, 4- Şerhu Usûl-ül-Pezdevî, 5-Hâşiyetü Evâili Tefsîri Kâdı Beydâvî, 6- Hâşiyetü Mutavvel lit-Teftâzânî, 7-Mir’ât-ül-usûl fî şerh-i mirkât-ül-vüsûl, 8- Mirkât-ül-vüsûl fî ilm-il-usûl, 9-Nakîd-ül-efkâr fî redd-il-enzâr, 10- En’âm sûresi tefsîriyle ilgili risale, 11- Şerhu Telhis el-Miftâh lil-Kazvînî.

Molla Hüsrev, kıymetli eseri Gurer ve Dürer Mukaddimesi’nde şöyle buyurmaktadır:

“Dünyâ ve âhırette insanın şerefi ve iki âlemde üstün derecelere nail olması, ancak doğru i’tikâdda (Ehl-i sünnet i’tikâdında) olmak ve sâlih amel işlemesiyledir.”

Allahü teâlâ, Peygamberimizi (s.a.v) Peygamberlerin sonuncusu ve en doğru yolu gösterici olarak gönderdi. O’ndan sonra da O’nun ümmetinden büyük âlimler yarattı. Bu âlimler de, O’nun bildirdiklerini, insanların anlıyacakları bir şekilde îzâh ettiler. Allahü teâlâ, bu âlimlerden dört mezheb imamını seçti. Bu büyüklerin ihtilâfını rahmet kıldı. Diğer fıkıh âlimleri de bu âlimlerin mezheblerine göre fetvâ verdiler. Allahü teâlâ, bu büyük âlimler arasında da, en büyük İmâm ve yüksek himmet sahibi, ümmetin ve dînin kandili İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit’i seçti. Onun yaptığı hizmet sebebiyle, Allahü teâlâ onun makamını Cennetin en yüksek derecesinden eylesin. Şüphesiz ki, Ebû Hanîfe’nin dînî hükümlere dâir bildirdiği şeyler, dalgaları birbirlerine çarpan bir deniz, hattâ sapıklığın karanlığını gideren parlak bir kandildir.”

Molla Hüsrev’in, Gurer ve Dürer kitabında rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları:

“Çocuklarınıza namaz kılmasını öğretiniz, yedi yaşına gelince namazı emrediniz. On yaşına gelince, kılmazlarsa, döverek kıldırınız.”

“Ameller, niyetlere göredir.”

“İslâm dîni beş şey üzerine kurulmuştur. Bunlar: Allahtan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in O’nun Resûlü olduğuna şehâdet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, Ramazan orucunu tutmak ve hac etmektir.”

“Bir kimse yabancı bir kadına şehvetle bakarsa, kıyâmet gününde onun gözlerine kurşun dökülür.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 122

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 279

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 342

4) Fevâid-ül-behiyye sh. 187

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 211

6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 135

7) Devhat-ül-Meşâyıh sh. 8

8) Gurer ve Dürer Mukaddimesi

9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 91, 113, 474, 497, cild-2, sh. 1144, 1157

10) Brockelmann Gal-2, sh. 266

11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1038

12) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 186

 

 

HASEN ÇELEBİ

Kelâm, usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen Çelebi bin Muhammed Şah bin Hamza bin Muhammed bin Muhammed’dir. Anadolu’da yetiştiği için Rûmî nisbetiyle anılmaktadır. Lakabı Bedreddîn olup, İbn-i Fenârî diye tanınmaktadır. Meşhûr âlim Molla Fenârî’nin torunlarındandır. 840 (m. 1436) senesinde doğdu. 886 (m. 1481) senesinde Bursa’da vefât etti.

Zamanındaki meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Molla Fahreddîn, Molla Ali Tûsî ve Molla Hüsrev bu âlimlerdendir. Kelâm, me’ânî, Arabca, usûl-i fıkıh ve aklî ilimlerde büyük âlim olana kadar, ilim öğrenmeye devam etti. Bu âlimlerle beraber, babasından da ilim öğrendi. Hattâ, ençok babasından istifâde ettiği söylenir. Edirne’de Halebiyye Medresesi’nde müderris iken, amcasının oğlu Ali Fenârî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın kadıaskeri idi. Ondan; Mısır’a gidip, “Mugn-il-Lebîb” kitabını Magribli bir âlimden okumak için Sultan’dan izin istemesini rica etti. Mısır’da bulunan bir âlimin, Mugn-il-Lebîb kitabını çok iyi bildiğini duymuştu. Hasen Çelebi, Telvîh kitabına bir haşiye yazmıştı. Fâtih henüz hayatta iken, kitabını Fâtih’in oğlu İkinci Bâyezîd’e atfetmişti. Bu yüzden Fâtih, Hasen Çelebi’ye biraz kırgın idi. Mısır’a gitmek için izin isteyince; “Madem ki, o kadar aklına koydu, o hâlde gitsin” diye izin verdi. Müderrisliği bırakıp, talebeliği istemesine şaşırmıştı.

Hasen Çelebi, Fâtih Sultan Mehmed’den izin alınca, Mısır’a gitti. Mugn-il-Lebîb kitabının tamâmını Magribli o âlimden yazdı. Daha sonra yazdıklarını bu âlimin huzûrunda baştan sona okudu. Kitapta gerekli düzeltmeleri ve incelemeleri yaptılar. Magribli âlim, bu kitabın baş tarafına, Hasen Çelebi için icâzet yazdı. Yine Mısır’da İbn-i Hacer’in bir talebesinden Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Sahîh-i Buhârî’yi okutmak ve hadîs-i şerîf öğretmek için icâzet aldı. 870 (m. 1465) senesinde Şam’a gitti. Buradan Hicaz’a giden kâfile ile hacca gitti. Birkaç defa Kâhire’ye gittiği de bildirilmektedir.

Tekrar Anadolu’ya dönünce, Mısır’da yazdığı Mugn-il-Lebîb şerhini Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. Sultan, bu kitabı inceleyince çok beğendi. Hasen Çelebi’ye olan kırgınlığı geçti, ilmini takdîr ederek, İznik Medresesi’nin müderrisliğini ona verdi. Daha sonra da Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris ta’yin etti. Hasen Çelebi, medresenin bir odasında kalırdı. Beş vakit namazı câmide kılardı. Medresede dersini bitirdikten sonra, Kâdızâde’nin medresesine gider, onu ziyâret ederdi. Ertesi gün de Kâdızâde onun yanına gelirdi. Birbirlerini çok severlerdi. Bu ziyâretleri devamlı yaparlar ve her işlerinde yardımlaşırlardı. Sultan Bâyezîd Hân’ın padişahlığı zamanında, günlük seksen akçe maaşla Bursa Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi, ölünceye kadar burada yaşadı.

Âlim, fazilet sahibi, sâlih bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Sert elbise giyer, alçak gönüllülüğünden hayvana binmezdi. Miskin ve fakirleri, Allah adamlarını severdi. Tasavvuf ehli âlimlerle sohbet ederdi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmişti.

Medresede iken yardımcısı olan Seyyid Çelebi anlatır: “Birgün seher vakti beni istedi. Odasının kapısında şiddetli şekilde ağlama sesleri duydum. Bu duruma çok şaşırdım. Başına büyük bir musibet geldiğini zannettim. Kapıyı çaldım, içeri girip selâm verdim. Oturmamı emretti. Ben de oturdum ve ağlamasının sebebini sordum. “Gecenin üçte birinden sonra, üzülmek için bir sebep bulamıyorum diye hatırıma geldi” dedi. Bununla ne demek istediğini sordum. “Üç aydır bize dünyalık bir zarar gelmedi. Âlimler demişlerdir ki: “Dünyâ malından zarar görmeyen âhıretten zarar ediyor demektir. Çünkü zarar âhırete yönelince, dünyalık şeyleri terkeder.” Bunun için, âhıret işlerinde zarar ediyorum korkusuyla ağladım” diye cevap verdi. O ânda hizmetçilerden biri içeri girdi. Çok üzgündü. Hizmetçiye üzüntüsünün sebebini sordu. Hizmetçi şöyle cevap verdi: “Bana filân işi görmemi emretmiştiniz. Ben de sizin beyaz katırınıza bindim. Yolda katır düştü, öldü.” Hasen Çelebi bunu duyunca; “Allahü teâlâya hamd olsun. Bana dünyâ zararı verdi” diye hamd etti. “Bu haberi bana sen müjdeledin ey hizmetçi (köle)! Ben de seni Allah rızâsı için azâd ettim” dedi.

Hasen Çelebi, birçok eser yazdı. Bunlar âlimler arasında makbûl ve mu’teber tutulurdu. Kitapları, talebe ve müderrislerin elinden düşmezdi. Ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Sadr-uş-şerî’ai sânî li vikâyet-ir-rivâye fî mesâil-il-hidâye, 2-Hâşiyetü alel-Mutavvel, 3-Hâşiye-tü alâ hâşiyet-il-Keşşâf li, seyyîd Şerîf, 4-Hâşiyetü alâ şerh-il-Mevâkıf, 5-Hâşiyet-üt-telvîh, 6-Ta’lîkatü alâ dürer-il-hukkâm.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 213

2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 324, 325

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 204, 205

4) Fevâid-ül-behiyye sh. 64

5) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 127

6) Et-Tabakât-üs-seniyye cild-3, sh. 109, 110, 111

7) Keşf-üz-zünûn sh. 350, 474, 496, 1199, 1479, 1891, 2022

 

HOCA-ZÂDE

Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Mustafa bin Yûsuf bin Sâlih, künyesi Hoca-zâde’dir. Bursa’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 893 (m. 1488) senesinde Bursa’da vefât etti. Bursa’da Emîr Buhârî Türbesi civarında medfûndur. Babası, ticâretle meşgûl olan büyük servet sahibi bir tüccâr idi. Ailesi ve çocukları son derece bolluk ve refah içindeydi. Hoca-zâde, babasının mesleğini terk edip ilim öğrenmeğe yöneldi.

Babası bu isteğine râzı olmadı. Bu yüzden babasının gözünden düştü. Kardeşleri bolluk ve ni’metler içerisinde yaşadığı hâlde, Hoca-zâde sıkıntı ve yokluk içinde ilim tahsiline devam etti. Kitap almağa bile parası yoktu. Babası ona hiç yardım etmiyordu. Birgün Emîr Sultan hazretlerinin talebelerinden Şeyh Velî Şemsüddîn’nin sohbetinde, Hoca-zâde’nin babası Hoca Yûsuf diğer oğullarıyla birlikte bulunuyordu. Şeyh Velî Şemsüddîn hazretleri, diğer oğullarının güzel giyimli ve sevinçli, Mustafa adındaki oğlunun sefil giyimli ve üzüntülü olduğunu görüp, Hoca Yûsuf’a; “Bunlar kimdir?” diye sordu. Hoca Yûsuf; “Bunların hepsi benim oğullarımdır” dedi. Şeyh Şemsüddîn; “Bu oğulların sevinçli, bu oğlun neden üzüntülü?” diye sorunca, babası; “O benim istediğim ticâret yolunu terk edip, kendi isteğine gittiği için gözümden düştü” dedi. Şeyh Şemsüddîn, elbette bu çocuğun yaptığı doğrudur diye nasihat ettiyse de, Hoca Yûsuf kabûl etmedi. Babası gittikten sonra, Şeyh Şemsüddîn Hoca-zâde’yi yanına çağırıp; “Bu perişan hâline bakıp ilim yolundan ayrılma, çünkü doğrusu senin yaptığındır. Babanın düşündüğü doğru değildir” diye teselli edip, nasihat etti. Hoca-zâde birçok sıkıntılar içerisinde ilim tahsiline devam etti. Hoca-zâde, Kâdı Ayasoluğ’dan usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini okudu ve onun hizmetinde bulundu. Daha sonra Hızır Bey bin Celâl’in hizmetinde yetişip, ondan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hızır Bey bin Celâl onu Sultan Murâd Hân’a gönderip, medresede ders verebileceğini bildirdiyse de, Sultan seferle meşgûl olduğundan, gerektiği gibi onunla ilgilenemedi. Onu Kestelli kadılığına ta’yin etti. Daha sonra seferden dönünce, Bursa’da Esediyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Bu medresede altı sene ilim öğretti. Burada Şerh-i Mevâkıfı ezberledi. Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân tahta geçince, Bursa’dan İstanbul’a geldi. Fâtih, onu kendisine hoca ta’yin etti. Ondan, sarfla ilgili “İzzi” adlı eseri okudu. Sultân’a son derece yakın olması, ba’zı kimselerin hased etmesine sebep oldu. Hattâ Fâtih Sultan Mehmed Hân Edirne’de bulunduğu sırada, Vezîr Mahmûd Paşa, Hoca-zâde’nin kadıasker olmak istediğini Sultân’a bildirdi. Sultan da; “Bizi sohbetinden mahrûm etmek mi istiyor?” diyerek üzüldü. Ancak, daha sonra onu Edirne’ye kadıasker olarak ta’yin etti.

Hoca-zâde’nin babasına, oğlunun kadıasker olduğu haberi ulaşınca önce inanmadı. Daha sonra haber yaygınlaşınca inandı. Diğer oğullarıyla birlikte oğlunu ziyâret etmek için, Bursa’dan Edirne’ye gitmek üzere yola çıktı. Babasının gelmekte olduğu haberini duyan Hoca-zâde, babasını âlimlerden ve Edirne eşrafından bir toplulukla karşıladı. Baba-oğul kucaklaştılar. Babası Hoca-zâde’den özür dileyip eski kusurlarının affını isteyince; “Olsun, siz öyle yapmasaydınız, biz böyle olmazdık” diyerek, babasına güzel muâmelede bulundu. Babası için çok güzel bir ziyâfet hazırladı. Ziyâfet sofrasının baş tarafına babasıyla beraber oturdu. Diğer ileri gelenler ve âlimler rütbelerine göre oturunca, kardeşlerine sofrada yer kalmayıp, fakirlik ve ihtiyâç hâlinde olmadıkları hâlde, hizmetçilerle birlikte ayakta kaldılar. Bu vesileyle, ilim ehline verilen önem ortaya konulmuş oldu.

Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed tarafından Bursa Sultaniye Medresesi’ne, daha sonra da İstanbul’daki Sahn-ı Semân Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi, İstanbul’da Fâtih Sultan Mehmed’in emriyle “Tehâfüt-ül-felâsife” adlı eseri yazdı. Sonra Edirne kadılığı ve İstanbul müftîliği yaptı. İznik müftîliğine ve müderrisliğine ta’yin edildi. Fâtih Sultan Mehmed vefât edinceye kadar İznik’de kaldı. Sultan İkinci Bâyezîd tahta geçince, İstanbul’a geldi. Bursa Sultaniye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada iki ayağı ve sağ eli felç oldu. Sol eliyle yazı yazabiliyordu. Bu hâlde, Sultan İkinci Bâyezîd’in emriyle “Şerh-i Mevâkıf adlı esere bir haşiye yazdı.

İlme rağbeti fevkalâde olup, ilim öğrenmek için, gençliğinde servet ni’metinden mahrûm olmağı göze aldığı gibi, sonraları da, bir makamda bulunmaktan daha çok müderrislikle iftihar ederdi. Belki ilim öğrenmek ve öğretmeğe engel olur düşüncesiyle, mevki ve makamı zorla kabûl ederdi.

Molla Ali Tûsî, Acem diyarına gittiği zaman, Ali Kuşçu ile karşılaştı. Ali Tûsî, Ali Kuşcu’ya; “Nereye gidiyorsun?” dedi. O da; “Rum diyarına gidiyorum” dedi. Ali Tûsî ona; “Orada Hoca-zâde ile olan münâsebetine dikkat et” dedi. Ali Kuşçu İstanbul’a geldiği zaman, Hoca-zâde’nin de içinde bulunduğu âlimler onu karşıladılar. Ali Kuşçu sohbet sırasında, denizde görmüş olduğu med-cezîr hâdisesini anlattı. Hoca-zâde, med-cezîr hâdisesinin sebebini açıkladı. Sohbet devam etti. Konu, Timur Hân’ın huzûrunda Seyyîd Şerîf Cürcânî ile Sa’deddîn Teftâzânî’nin karşılıklı münâzarasına gelince, Ali Kuşçu, Teftâzânî tarafını tercih etti. Hoca-zâde ise; “Ben bu konuyu tahkîk ettim, Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin haklı olduğu kanâatine vardım” dedi. Ali Kuşçu, Hoca-zâde’nin yazdığı husûsları mütâlâa etti.

Molla Abdürrahmân bin Müeyyed, Celâlüddîn ed-Devânî’nin hizmetine kavuşunca, Celâlüddîn ed-Devânî ona; “Hangi hediye ile geldin?” dedi. O da; “Hoca-zâde’nin Tehâfüt-ül-felâsife adlı kitabıyla geldim” dedi. Celâlüddîn ed-Devânî o kitabı mütâlâa etti ve dedi ki: “Bu konuda bir kitap yazmak benim fikrimde vardı. Eğer bu kitabı görmeden o kitabı yazsaydım, bu kitabın yanında sönük kalırdı.”

Hoca-zâde’nin, Tehâfüt-ül-felâsife” adlı meşhûr eserinden başka, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf, Hâşiye-i Şerh-i Hidâyet-ül-hikme, Şerhu Tevâli-ül-envâr, Şerh-ül-İzzi fit-Tasrîf, Hâşiyetü alet-Telvîh fil-usûl gibi birçok kıymetli eserleri de vardır.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 290

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 145

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 354

4) Fevâid-ül-behiyye sh. 214

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 433

6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 497 cild-2, sh. 1139, 1892

7) Brockelmann Sup-2, sh. 322

 

 

MOLLA GÜRÂNÎ

Osmanlı âlimlerinin meşhûrlarından ve dördüncü şeyhülislâm. İsmi, Ahmed bin İsmâil bin Osman Gürânî’dir. Lakabı Şerefüddîn, Şihâbüddîn ve Molla Gürânî olup, Molla Gürânî lakabıyla tanınıp, meşhûr oldu. 813 (m. 1410) senesinde, Suriye’nin Gürân kasabasına bağlı bir köyde doğdu. Doğduğu yere nisbetle “Gürânî” denilmiştir. 893 (m. 1488) senesinde İstanbul’da vefât etti.

Molla Gürânî, daha küçük yaşta iken kendi memleketinde Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sarf, nahiv, beyân, me’ânî gibi âlet ilimlerini ve kırâat ilmini öğrendi. Bundan sonra ilim öğrenmek için Bağdad, Diyarbakır, Hıns ve Hayfa şehirlerine gitti. Onyedi yaşında iken de Şam’a gidip, bir müddet de oradaki âlimlerden ders alıp, ilim tahsili yaptı. Şam’dan Kâhire’ye gitti. Kâhire’de zamanın âlimlerinden ders alarak; kırâat, tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerini öğrendi ve bu ilimlerde icâzet aldı. O devrin en meşhûr âlimi İbn-i Hacer Askalânî’den hadîs ve fıkıh ilmine dâir eserler okudu. Bu hocasından okuduğu eserler arasında, Sahîh-i Buhârî ve fıkıh ilminde meşhûr eserler vardı. Hadîs ilminde İbn-i Hacer Askalânî’den icâzet aldı. Molla Gürânî bu minval üzere tahsilini tamamladıktan sonra; tefsîr, kırâat, hadîs ve fıkıh ilimlerinde değerli bir âlim olarak yetişti. Yavaş yavaş tanınmaya ve Kâhire’deki medreselerde ders vermeye başladı. Memlûk Devleti hükümdârlarının ve devletin ileri gelenlerinin kurdukları ilim meclislerine katılıp, münâzaralara girdi. İlmi ve fesahati, güzel konuşmasıyla kısa zamanda tanındı. Hattâ Kâhire’de herkese açık bir ders verdi. Bu dersini dinleyen âlimler, onun ilimdeki üstünlüğünü takdîr ettiler. Hocası İbn-i Hacer Askalânî ona icâzet verdikten sonra, Sahîh-i Buhârî’yi gayet güzel bir mehâretle okuttuğunu bizzat görüp, şâhid oldu. Bundan sonra hayatının bir bölümünü Kâhire ve Şam taraflarında geçirip İstanbul’a geldi. İstanbul’a gelişi, hayâtında başka bir safha olmuştur. Önce Şafiî mezhebinde idi. Sonradan Hanefî mezhebine geçti.

Molla Gürânî’nin İstanbul’a gelişi şöyle vukû’ bulmuştur O devrin meşhûr Osmanlı âlimlerinden Molla Yegân hacca gittiğinde, Kâhire’ye uğradı. Orada Molla Gürânî’yi tanıyıp, onun dîne bağlılığını ve ilimdeki yüksek derecesini görünce, İstanbul’a getirmek istedi. Lütuf ve iltifât göstererek İstanbul’a gelmesini söyledi. O da bu teklifi kabûl edip, Molla Yegân ile birlikte İstanbul’a geldi. Meşhûr âlim Molla Yegân, hacdan dönüp İstanbul’a gelince, Sultan İkinci Murâd Hân’ın otağına gidip, bir sohbet yaptı. Sohbet sırasında Pâdişâh; “Gezip gördüğün yerlerden bize ne armağan getirdin?” diye sordu. Bunun üzerine Molla Yegân; “Tefsîr, hadîs ve fıkıh ilminde iyi yetişmiş bir âlim getirdim” dedi. “Şimdi nerededir?” deyince; “Bâb-üs-se’âde’de beklemektedir” dedi. Bunun üzerine Pâdişâh, onu içeri getirmelerini söyledi. Molla Gürânî içeri girip, selâm verdi. El öptü. Sohbet sırasında Molla Gürânî’nin konuşması ve hâli, pâdişâhın hoşuna gitti. Onu hemen dedesi Murâd-ı Hüdâvendigâr Gâzî’nin eski kaplıcadaki medresesine müderris olarak ta’yin etti. Daha sonra da Yıldırım Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Böylece bir müddet bu vazifeye devam etti. Bundan sonra da Sultan İkinci Murâd Hân, Molla Gürânî’yi oğlu Şehzâde Mehmed’in ya’nî Fâtih’in yetiştirilmesi ile görevlendirdi.

Şehzâde Mehmed (Fâtih), bu sırada Manisa’da emîr idi. Babası İkinci Murâd Hân, oğlunun (Fâtih’in) yetişmesi ve eğitilmesi için pekçok âlimi ona hoca olarak göndermişti. Fakat Şehzâde Mehmed, zekî ve celalli olduğundan, giden hocalar onu bir türlü derse yanaştıramamıştı. Bu sebeple pâdişâh İkinci Murâd Hân, oğlunu yetiştirecek heybetli bir muallim arıyordu. Molla Gürânî’nin heybetli ve vakûr bir âlim olduğunu görerek ve sert tutumunu duyup, bu iş için onu ta’yin etti. Onun iyi bir eğitimden geçmesini istediğini söyleyip, gerekirse dövebileceğini de işâret etti. Bunun üzerine Molla Gürânî, Manisa’ya gönderildi. Molla Gürânî, Şehzâde Mehmed’in (Fâtih’in) yetişmesi için ona ders vermeye başladı. Gördüğü gevşeklik karşısında, vakûr ve sert tutumuyla, Şehzâde Mehmed’in hırçınlığını yatıştırdı. Hattâ ders sırasında; “Darabtühû te’dîben” (Terbiye etmek, eğitmek için onu dövdüm) ma’nâsındaki Arabca cümleyi dil bakımından incelettirdi, tahlil ve tercüme ettirdi. Bu tutum karşısında Şehzâde Mehmed derslere devam edip, kısa zamanda Kur’ân-ı kerîmi hatmetti ve ilim öğrendi. Pâdişâh İkinci Murâd Hân, oğlu Şehzâde Mehmed’in Kur’ân-ı kerîmi hatmettiğini öğrenince, çok sevinip, hocası Molla Gürânî’ye çok miktarda mal ve parayı hediye olarak gönderdi.

Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın yetişmesinde, Molla Gürânî’nin büyük emeği geçti. Bu bakımdan Fâtih, şehzâdeliğinden beri hocasını çok sever, saygı ve hürmette kusur etmezdi.

Babası İkinci Murâd’dan sonra tahta geçen Fâtih Sultan Mehmed Hân, Molla Gürânî’yi vezîr yapmak istedi. Molla Gürânî bu teklifi kabûl etmeyip; “Huzûrunuzda, size devlet işlerinde çok hizmet edenler vardır. Onların ciddî çalışmaları, sonunda vezirliğe, sadr-ı a’zamlığa kavuşmak ideallerine bağlıdır. Veziriniz onlardan başkası olursa, kalbleri muğber olur ve sultânımıza zarar gelir” dedi. Sultan bu sözü beğendi ve onu kadıasker yapmak istediğini bildirince, bunu kabûl etti. Kâdılığa başlayınca, ayrıca müderrislik görevini de yürüttü. Daha sonra Bursa evkaf idâresi vazîfesi ve kadılık vazîfesi ile Bursa’ya gönderildi. Bursa’da bir müddet bu vazîfeleri yaptı. Daha sonra ba’zı sebeplerle Anadolu’dan ayrılıp, Mısır’a gitti.

Molla Gürânî Mısır’a vardığında, Mısır Sultânı Kayıtbay’dan tam bir kabûl ve çok ikram, hürmet gördü. Bir müddet sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân, Mısır Sultânı Kayıtbay’a, Molla Gürânî’yi göndermesini rica etti. Kayıtbay, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın bu ricasını Molla Gürânî’ye bildirerek; “Gitme, ben sana onunkinden daha çok ikram ve ihtiram ederim” dedi. Molla Gürânî; “Evet inanıyorum, sizden çok fazla ikram gördüm. Ancak, benimle onun arasında baba ile oğul arasındaki gibi büyük bir sevgi vardır. Aramızdaki bu hâdise ise, bir başka şeydir. Bu sebepten o tabiî olarak ona meyl edeceğimi bilir. Eğer ona gitmezsem, sizin tarafınızdan gönderilmediğimi zanneder ve aranıza bir düşmanlık girebilir” cevâbını verdi. Sultan Kayıtbay bu cevâbı beğendi ve kendisine çok para ve yolda lâzım olabilecek eşyaları verip, büyük hediyelerle Fâtih Sultan Mehmed Hân’a gönderdi.

Molla Gürânî İstanbul’a gelince, Sultan ona çok hürmet gösterip, ikinci defa Bursa kadılığına ta’yin etti. Sonra yeniden Kadıaskerliğe ta’yin edildi. Bu arada müderrislik ve eser yazmakla da meşgûl iken, 885 (m. 1480) senesinde Şeyh-ül-İslâmlık makamına getirildi. Fâtih Sultan Mehmed Hân ona; maaş, hizmetçi ve diğer yardımları yanında, çok hediyeler de vererek, ikram ve hürmet gösterdi. Sekiz sene Şeyh-ül-İslâmlık yaptı ve hakka, adâlete uymakta titizlik göstererek, gayet güzel bir şekilde vazîfesini yerine getirdi.

Fâtih Sultan Mehmed Hân’a çok nasihat eder, işlerinde yardımcı olurdu. Ona karşı duyduğu samimi sevgi ve alâka sebebiyle, yeri geldikçe tenkid etmekten, uyarmaktan çekinmezdi. Hattâ giydiği ve yediği şeylere dikkat etmesini, dâima dînin emirlerine uygun olmasını isterdi. Nasîhatlerini sert sözlerle söylemekten çekinmezdi.

Molla Gürânî; heybetli, vakûr, sarsılmaz bir ilim haysiyetine ve ahlâkına sâhib idi. Uzun boylu, gür sakallı, doğru ve açık sözlü idi. Vezirleri adlarıyla çağırır, Sultân’ın huzûruna girince, yüksek sesle selâm verip, müsâfeha yapardı. Da’vet edilmedikçe ve bayram günlerinden başka zamanlarda saraya gitmezdi. Bir defasında bir Arafe günü, Sultan, Molla Gürânî’ye bir haberci göndererek; “Yarın bayramı kutlamak üzere teşrîf etsin, geç kalmasın” diye haber yollamıştı. Molla Gürânî, gelen haberciye; “Yağışlı günlerdir, heryer çamur. Gelirsek, kılık kıyâfet değiştirmek îcâb eder. Yarın bizi bağışlasınlar. Biz uzaktan duâ ederiz. Bayramı uzaktan kutlayalım” dedi. Haberci dönüp bu sözleri pâdişâha iletince, Pâdişâh; “Bizim bayramımız, onların gelmesiyle mutlu olur. Herşeye rağmen gelmelerini bekliyoruz” dedi. Üzerlerinin çamur olmaması için de, sarayın selâmlığına kadar at ile girmesine izin verildi. Bunun üzerine da’veti kabûl etti. Molla Gürânî, devrin âlimlerine mütevâzî davranır ve onlara karşı kıskançlık göstermezdi. Hattâ resmî vazîfelerde kendinden daha üst makamlara çıkan âlimleri takdîr ederdi. Müderrislikden resmen ayrıldıktan sonra da ilim öğretmeye devam etti. Pekçok âlim yetiştirdi. Osmanlı âlimleri arasında ahlâkının üstünlüğü, ilmî husûslarda ta’viz vermeyen ve ilme çok önem veren bir âlim olarak tanındı. Günlerini hep ders vermekle, kitap yazmakla ve ibâdetle geçirirdi. Bir defasında talebelerinden biri, bir gece onun konağında kalmıştı. Hocası Molla Gürânî, yatsı namazından sonra Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı. Başından başlayıp devamlı okurken talebesi bir müddet sonra uyuyakaldı. Sabaha doğru uyanınca gördü ki, hocası Molla Gürânî Kur’ân-ı kerîm okumaya devam ediyor, Mülk sûresini geçmiş, hatmetmek üzeredir. Sabah namazı vaktinde hatmi tamamladı. Sabahleyin o talebe bu durumu hizmetçilere anlatınca, hizmetçileri; “O, her gece böyle Kur’ân-ı kerîm okur ve bunu hiçbir sebeple terk etmez” demişlerdir. Molla Gürânî, ayrıca çok hayır ve hasenat yapmıştır. Dört câmi, bir Dâr-ül-hadîs medresesi, bir hamam ve binalar yaptırmıştır.

Molla Gürânî, vefât ettiği senenin bahar mevsiminde bir bahçe satın aldı. Kışa kadar o bahçede kaldı. Vezirler haftada bir bu bahçede ziyâretine gelirlerdi. Kış geldiğinde iyice hâlsizleşti. İstanbul’daki konağına göçtü. O günlerde bir sabah namazını kıldıktan sonra, kendisine bir yatak hazırlanmasını istedi. Yatak hazırlandı. Kuşluk namazını kıldıktan sonra Kıbleye dönerek, sağ yanı üzerine yatti. O gün, kendisinden Kur’ân-ı kerîmi, kırâat ilmini öğrenen hafızların yanında toplanmasını istedi. Bu arzusu üzerine, talebelerine haber gönderildi. Onlar da yanına toplandılar. Talebelerine; “Üstünüzde olan hakkımı ödeme zamanı bu gündür, İkindi vaktine kadar benim üzerime Kur’ân-ı kerîm okumaya devam ediniz, ikindiden fazla uzamaz” dedi. Hâfız talebeleri, Kur’ân-ı kerîm okumaya başladılar. Vezirler durumu öğrenince, hemen yanına geldiler. Vezirler arasındaki Dâvûd Paşa, Molla Gürânî hazretlerini çok sevdiği için, hâlini görünce dayanamayıp, ağlamaya başladı. Molla Gürânî onun ağladığını görüp; “Niye ağlar durursun ey Dâvûd!” dedi. Dâvûd Paşa; “Sizi böyle zayıf görünce kendimi tutamadım” dedi. Bunun üzerine; “Ey Dâvûd, kendi hâline ağla! Ben dünyâda rahat ve huzûr içinde yaşadım. Allahü teâlâdan ümidim odur ki, ömrümün sonunda da, son nefesde de selâmet üzere olurum” dedi. Sonra vezirlere dönüp; “Benden Bâyezîd’e (İkinci Bâyezîd Hân’a) selâm söyleyin, namazımı bizzat kendisi kıldırsın ve borçlarımı, defnimden önce ödesin” dedi. Sonra; “Size vasıyyetim olsun! Beni kabrin yanına koyunca, ayağımı tutun ve beni kabrin başına çekin, sonra kabre koyun” dedi. Öğle namazını îmâ ile kıldı. Sonra; “İkindi ezanı ne zaman okunacak?” dedi. İkindi vakti gelince, müezzinin ezan okumasını bekledi. Müezzin, Allahüekber diye ezan okumaya başlayınca, Molla Gürânî hazretleri; “Lâilâhe illallah” diyerek vefât etti.

Sultan İkinci Bâyezîd Hân, namazında bulundu ve borçlarını ödedi. Cenâze namazı çok kalabalık olup, İstanbul ahâlisi onun vefâtından dolayı gözyaşı döktü. Cenâzesi kabrin başına getirilince, vasıyyetine rağmen kimse ayağından tutup çekmeğe cesâret edemedi. Cenâzesini bir hasır ile kabrin yanına çektiler ve kabre indirip defnettiler. Kabri, Aksaray-Topkapı arasındaki eski tranvay yolunun sol tarafında bulunan kendi yaptırdığı câminin önündedir.

Arabca kaynaklarda “Diyâr-ı Rûm’un, Anadolu’nun âlimi” olarak zikredilen Molla Gürânî, kıymetli eserler yazmış olup, eserleri şunlardır: 1-Gâyet-ül-emânî fî tefsîr-i seb’il-mesânî, 2- El-Kevser-ül-cârî alâ rıyâd-il-Buhârî: Hadîs-i şerîf kitaplarının en kıymetlisi olan Sahîh-i Buhârî’ye yazdığı şerhdir.

3- Şâtibiyye kasidesinin Ca’berî şerhine güzel bir haşiye yazmıştır. 4- Keşf-ül-esrâr an kırâat-il-eimmet-il-ahyâr. 5-Şerh-i cem’ul-cevâmi’: Usûl-i fıkha dâirdir. 6- Aruz ilmiyle ilgili bir kaside.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 166

2) El-A’lâm cild-1, sh. 97

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1038

4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 241

5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 102

6) Tabakât-üs-seniyye fî terâcim-il-Hânefiyye cild-1, sh. 280

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 135

8) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 553, 646, 899; cild-2 sh. 1190, 1486

9) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı)

10) Osmanlı müellifleri cild-2, sh. 1

11) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 92

12) Brockelmann Sup-2, sh. 319

13) Devhat-ül-meşâyıh sh. 10

14) Rehber Ansiklopedisi cild-12, sh. 185

 

İBN-İ GARS

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Halîl’dir. Künyesi Ebü’l-Yüsr olup, İbn-i Gars ismi ile tanınmıştır. 833 (m. 1430) senesinde doğdu. 894 (m. 1489)’de vefât etti.

İlim tahsiline küçük yaşta başladı. Yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi ezberlemeye başlayıp, dokuz yaşında tamamladı. Kur’ân-ı kerîmi kırâat ilmini Şihâb bin Mesdî’den öğrendi.

On yaşında iken ba’zı metinleri ve kitapları ezberledi. “El-Mecmâ’ “, “El-Menâr”, “Telhis”, “Elfiye” gibi nahiv ve Arabcaya dâir metinler, ezberlediği şeylerdendir. Fıkıh ilmini; İbn-i Hümâm, İbn-i Deyrî ve Ebü’l-Abbâs Sesrî’den öğrendi. Arabcayı ve akâid ilmini Ebü’l-Fadl Magribî’den okudu. Ayrıca, İbn-i Hümâm ve onun talebesi Seyfüddîn Ali’den usûl-i din (akâid) ilmini öğrendi. Burhâneddîn Hindî ve diğer âlimlerden de me’ânî ve mantık ilmini öğrendi. Bunlardan başka, Sayrûnî, Emîn el-Aksarâyî gibi âlimlerden de ilim öğrenmiştir.

İbn-i Gars, zekâsının keskinliği ile tanınmış bir âlim idi. İbn-i Deyrî’ye vekâleten bir müddet kadılık yaptı. Bundan sonra Eşrefiyye türbesinde ve Bulak’da Câmi-i Zeynî’de Meşihatlık (başmüderrislik) yaptı. Bundan başka, Cemâliyyet-ül-Cedîde’de İbn-i Aksarâyî’den sonra fıkıh dersleri verdi. Daha başka yerlerde de ders vermiş olup, defalarca hacca gitmiştir. Mekke’de talebelere fıkıh dersi vermiştir. Yazmış olduğu eserler şunlardır: “El-Fevâkıh-ül-Bedriyye fil-akdiyyet-il-Hükmiyye”: Bu eseri fetvâ husûsunda Risâle-i İbn-i Gars adıyla tanınmıştır. “Risâletün fit-temânig”, Hâşiyetün alâ şerh-ıt-Teftâzânî lil-akâid-in Nesefiyye”. Bu eserlerinden başka, şiirleri de vardır. İbn-i Gars’dan nakledilen bir şiirin tercümesi şöyledir.

“İnsanların tabiatı, huyları, değişik topraklara benzer. Yumuşak toprakla sert toprak bir değildir. Huyundan râzı olunulan insan azdır. Her topraktan altın çıkmaz.”

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 277

2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 220

3) El-A’lâm cild-7, sh. 52

4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 191

 

MOLLA CÂMÎ

Hirat’da yetişen âlim ve evliyânın en büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Nizâmeddîn Ahmed olup, lakabı Nûreddîn’dir. Câmi ve Mevlânâ nisbetleriyle meşhûr oldu. Anadolu’da Molla Câmi diye tanınmaktadır. 817 (m 1414)’de İran’ın Câm kasabasında doğdu. İmâm-ı Muhammed Şeybânî hazretlerinin soyundandır. Beş yaşında iken Muhammed Pârisâ hazretlerinin huzûruna götürülüp, teveccühüne mazhar oldu. Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgâri’den feyz alarak kemâle geldi ve irşâda me’zûn oldu. Çok kitap yazdı. “Nefehât”, “Şevâhid-ün-nübüvve” kitapları meşhûrdur. Çok kerâmetleri görüldü. Fâtih Sultan Mehmed, onu İstanbul’a da’vet etti. Konya’ya kadar geldi. Fâtih’in vefâtını haber alınca geri döndü. Hirat’da Şeyh-ül-İslâm idi. 898 (m. 1492) senesi Muharrem ayının onsekizinci günü, Cum’a ezanı okunurken Hirat’da vefât etti.

Mevlânâ Abdürrahmân’ın babası Nizâmeddîn Ahmed, ilim ve takvâ sahibi idi. Haramlardan şiddetle kaçardı. Oğlunun da ilim ehli olması için Hirat’daki Nizâmiyye Medresesi’ne getirdi. O sırada Abdürrahmân Câmi henüz küçüktü, bülûğ yaşına gelmemişti. Fakat medresede; zekâsı, mes’eleleri anlamakta fevkalâde kavrayışı, hocaları ve arkadaşları üzerinde büyük bir te’sîr bıraktı. Tahsilinin başlangıcında, Muhtasar ve Telhis isimli kitaplar üzerinde çalışırken, daha önce gelen ileri sınıftaki arkadaşları Şerh-i Miftâh ve Mutavvel isimli kitapları okuyordu. Mevlânâ Abdürrahmân, kısa zamanda kendi kitaplarını bitirip, en ileri seviyedeki arkadaşlarının okuduğu kitapları okumağa başladı. Bu derece sür’atle arkadaşlarına yetişip onları geçmesi, herkesi şaşırttı. Nitekim hocaları; “Semerkand, Semerkand olalıdan beri, Molla Câmî’den daha zekî ve kabiliyetli bir kimse görmedi” demekten kendilerini alamadılar. Burada Hâce Ali Semerkandî’nin, Şihâbüddîn’in ve Mevlânâ Cüneyd-i Usûlî’nin derslerine devam etti. Din ilimlerinden başka, diğer fen ilimlerine de ilgi duyan Molla Câmi, Uluğ Bey zamanında Bursalı Kâdızâde Rûmî’nin matematik derslerine devam etmiştir. Bu sırada Hirat’da, meşhûr astronomi âlimi Ali Kuşçu ile görüştü. Ali Kuşçu, Molla Câmi’ye astronomi ilmine dâir gayet güç suâllerden birkaç tanesini sordu. O da hepsini, en ince ayrıntılarına kadar ayrı ayrı cevaplandırdı. Ali Kuşçu, bu cevaplara hayran kaldı. Bunun üzerine Ali Kuşçu’ya; “Sizin ilim hazînenizde bundan daha üstün bir nesne yok mudur?” diyerek latife etti. Ali Kuşçu ise; “Molla Câmi ile karşılaştıktan sonra, anladım ki, ondaki bilgiler normal yol ile elde edilen bilgilerden değildir. Allahü teâlânın ona olan bir ihsânıdır” demek zorunda kaldı.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmi, kısa zamanda aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Öyle ki, Hirat’da meşhûr olan beş âlimden birisi oldu.

Hirat’da Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretleri, hergün câmi kapısının önünde, namazdan önce ve sonra talebeleriyle sohbet ederdi. Molla Câmî’nin de yolu, o câminin önünden geçerdi. Sa’düddînî Kaşgârî ne zaman Molla Câmî’yi görse; “Bu gençte görülmemiş bir kabiliyet var. Onun hâline âşık oldum. Bu gencin, bu istidâdını boşa kullanmaması için onu yetiştirmeliyiz. Fakat bunu kendisinin taleb etmesi lâzım” buyururdu. Molla Câmi, birgün rü’yâsında Sa’düddîn-i Kaşgârî hazretlerini gördü. Molla Câmî’ye, “Öyle bir sevgiyle bağlan ki, bırakmak mümkün olmasın” buyurdu. Bu rü’yâ, Abdürrahmân Câmî’ye pek fazla te’sîr etti. O anda Horasan’da idi. O gün hemen yola çıkıp, Hirat’a geldi ve Sadüddîn-i Kaşgâri’nin huzûruna girdi. Onun sohbeti ile şereflendi. Bu sohbette, kalbinde pekçok değişiklere şâhid oldu. Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin ba’zı kerâmetlerini görünce, ona bağlılığı daha da arttı. Zâhirî ilimlerin yanısıra, bâtınî ilimlerde de yükselmek için Sa’düddîn hazretlerine canla başla hizmet etmeye, onun teveccühlerine kavuşup, fevkalâde olgunluklara sahip olmaya başladı. Sa’düddîn-i Kaşgâri, Molla Câmî’nin ilk geldiği gün; “Rabbimize hamdolsun ki, Mevlânâ Abdürrahmân gibi bir şahin tuzağımıza düşmüştür. Artık bunu yetiştirmek, zayi etmemek lâzımdır” buyurdu. Artık hep onunla meşgûl olmaya başladı. Molla Câmî’nin, Sâ’düddîn-i Kaşgârî’nin talebesi olduğunu işiten Muhammed Câcermî; “Beşyüz yıldan beri Horasan toprağının bir benzerini yetiştiremediği bir ilim erbâbını, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgâri, bir teveccühte yolundan çevirdi ve kendi “Ahrâriyye” ismi verilen yoluna aldı” buyurdu. Mevlânâ Abdürrahîm ise; “Abdürrahmân Câmî, aklî ve naklî ilimleri bırakıp tasavvuf yoluna girene kadar, insanı zâhirî ilimlerden başka hiçbirşey kemâl derecesinde olgunlaştıramaz der idim. Fakat onun tasavvufa yönelişinden sonra, bu düşüncemin yanlış olduğunu anladım” dedi.

Abdürrahmân Câmî, Sa’düddîn-i Kaşgâri hazretlerinin emriyle tenhâ bir yerde halvet etmeye, nefsini terbiye için riyâzet ve mücâhede yapmaya başladı. Ya’nî, nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için uğraştı. Vakitlerini, insanlardan uzak yerlerde Allahü teâlâyı zikretmek, namaz kılmak ve Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirdi. İnsanlardan öyle ayrılmıştı ki, adetâ insanlarla konuşmayı unuttu. Aylarca devam eden bu hâlin sonunda kalb gözü açıldı ve melekler âlemini seyretmeğe daldı. Daldığı bu âlemin tecellîleri onun gözünün önünde belirdi ve herşeyden sıyrılmış olarak kendini Allahü teâlâya verdi. O zaman anlıyamadığı bir arzu ile Kâ’be’ye doğru yollara düştü. Bir müddet gittikten sonra kendine gelip; “Ben hocamdan izin almadan nereye gidiyorum? İzinsiz ve rızâsız bir iş yapılır mı? Bu benim yaptığım doğru değildir, derhâl dönmeliyim” diyerek, hocası Sadüddîn-i Kaşgârî’nin huzûruna döndü. Bu hâdise üzerine Molla Câmî buyurdu ki: “Bu “Ahrâriyye” ismi verilen âlimler silsilesinin yoluna ilk girdiğim zamanlarda, bana nûr belirtileri görünmeye başladı. Hocamın emri üzerine bunlara iltifât etmeyip, o nûrun devamlı olmasını sağlamaya çalıştım. Şunu iyi bilmelidir ki; nûr, keşif ve kerâmetin meydana gelmesi, insanın tamâmiyle olgunlaştığına, nefsini terbiye ettiğine işâret değildir. Bunlara güvenmemelidir. Talebeye en üstün kerâmet, hocasının sohbetiyle pişmesi, onun teveccühleri altında nefsinden kurtulmasıdır.”

Molla Câmî hazretleri birgün buyurdu ki: “Bize verilen bu kadar ihsânlar, hep Muhammed Pârisâ hazretlerinin bereketidir. Ben, beş yaşında idim. O sene Hâce Muhammed Pârisâ hacca gidiyordu. Yolu, bizim Câm kasabasına uğradı. Babam ve Câm’ın ileri gelen âlimleri, onu ziyâret etmek için huzûruna gittiler. Babam, beni de yanında götürmüştü. Babam onunla müsâfeha ettikten sonra, bana, elini öpmemi emretti. Öptükten sonra, Muhammed Pârisâ bana iltifât ederek bir meyva hediye etti. Teveccühlerine kavuştum. Aradan altmış yıl geçmesine rağmen, nurlu, mübârek yüzlerinin güzelliği hâlâ gözümün önünden gitmemektedir, işlerimin rast gitmesi, büyüklere olan muhabbet ni’metinin ihsân edilmesi, hep Muhammed Pârisâ hazretlerinin teveccühleri ve duâları bereketiyledir. Bu “Ahrâriyye” yolunun büyüklerine olan sevgimin meydana gelmesine sebep olanlardan biri de Fahreddîn-i Luristânî’dir. Ben küçükken, bize teşrîf etmişti. Kur’ân-ı kerîm harflerini yeni öğrenmiştim. Beni kucaklarına oturtup, mübârek parmağıyla işâret ederek havada; Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali gibi muhterem isimleri yazardı. Ben onları okudukça hayret eder; “Bu çocuğun, ileride bu yolun büyüklerinden olacağı umulur” der idi. Bana iltifât eder, şefkat gösterirdi. Onun bu merhameti, ona ve onun gibi olan büyüklere muhabbet etmeme sebep olmuştur. O zamandan beri bütün arzum, o büyüklerin muhabbetleriyle yanmak ve son nefesimde o muhabbet ile ölmektir.”

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî hazretleri, Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin yıllarca sohbetinde bulunarak, onun teveccühleri altında yetişti. Onun halîfesi, vekîli oldu. Hocası, 860 (m. 1456) senesinde Hirat’da vefât etti.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, zamanındaki âlim ve evliyâ ile görüşür, onlarla sohbet eder idi. Bunlardan biri Muhammed Esed, biri Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleridir. Ubeydüllah-i Ahrâr ile dört defa buluştular, ilk görüş-melerinde Ubeydüllah-i Ahrâr’ın büyüklüğünü kabûl edip, ona bağlandı.

Onun feyz ve bereketlerinden istifâde etmeye çalıştı. Ayrı oldukları zamanlarda, mektûp ile haberleşirlerdi. Birbirlerini ziyâret ettiklerinde, sohbetlerinin ekserisi sükût içinde geçerdi. Fakat kalbden çok şeyler konuşurlar, dışarıdan seyredenler hiç konuşmuyor sanırlardı. Bir defasında Molla Câmî, Taşkend’e Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini ziyârete gitti. Orada onbeş gün kaldı. Umûmî olarak sohbetleri konuşmasız geçiyordu. Arada sırada Ubeydüllah-i Ahrâr ba’zı şeyler anlatıyordu. Fakat bu konuşulanları orada bulunanlar anlamıyorlardı. Bir ara Molla Câmî; “Efendim, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî’nin Fütûhât’ında ba’zı mevzûlarda müşkilimiz vardır. Bunların izahını istirhâm ediyorum” dedi. Hâce Ubeydullah emir buyurup Fütuhat kitabı getirildi. Anlaşılmıyan yerler gösterildiğinde; “Okuyun, dinleyelim!” buyurdu. Kitapdaki o mevzû, tane tane okundu. Sonra Ubeydullah hazretleri îzâh etti. Fakat bu îzâhı orada olanlar anlıyamadılar. Bu izahın anlaşılmadığını gören Hâce Ubeydullah; “Kitabı kapatınız!” buyurdu. Kapattılar. Bir müddet sessizlik hâkim oldu. Ubeydüllah-i Ahrâr murâkabeye vararak, başını göğsüne eğip tefekküre daldı. Sonra; “Şimdi kitabı açınız!” buyurdu. Açtılar ve okumaya başladılar. Bu defa, okudukça yazılanlar anlaşılmaya başlandı. Daha önce niçin anlayamadıklarına hayret ettiler. Ubeydüllah-i Ahrâr’ın bir nazarı, himmeti ve duâları bereketiyle, anlaşılmayan mevzû, bir defa daha okununca anlaşılır hâle geldi. Nitekim Mevlânâ Abdürrahmân Câmî; “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr öyle bir kimse idi ki, bir bakışları ile hasta olan kalbleri ıslâh eder, kalbi havâtırdan (kötü düşüncelerden) o derece çabuk temizlerdi” buyurdu.

Ali bin Hüseyn anlattı: “Mâverâünnehr’de iken, bir gece rü’yâmda Hâce Ubeydullah’ı gördüm. Buyurdu ki: “Hirat’da Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’yi görenlerin, bize kadar zahmet edip gelmelerine lüzum yoktur. Hirat’da nûr deryası dalgalanırken, küçük bir ateş yakmak için Mâverâünnehr’e geliyorlar.”

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, 877 (m. 1472) senesinde Hicaz’a gitmek için yola çıktı. Her geçtiği şehirdeki âlimler onu karşılıyarak, ziyâret edip, hayr duâsını aldılar. Bilmedikleri müşkillerini sorarak, verdiği cevaplara hayran kaldılar. Bağdad’da Eshâb-ı Kirâm düşmanları ile yaptığı münâzaralarda hep galip geldi. Ba’zı insaflı olanların tövbe etmesine sebep oldu. Uğradığı yerlerde, sultanlardan, emirlerden ve halktan pekçok hürmet, izzet ve ikram gördü. Daha önce vefât etmiş büyüklerin kabirlerini ziyâret etti. Medîne-i münevvereye geldiğinde, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) olan muhabbetini dile getiren kasideler söyledi. Bu kasideler, okuyup anlıyabilenleri hayran bırakmaktadır.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, Hicaz seferi esnasında bir A’rabî ile karşılaştı. Molla Câmî’nin güzel bir devesi vardı. O deve A’rabî’nin hoşuna gitti. A’rabî, kendi kafasına göre bir fiyat biçerek o deveyi satın almak istedi. Câmî, A’rabî’nin ısrârına dayanamıyarak onun istediği fiyata devesini sattı. A’rabî, kendi yükünü yükledi ve deveyi alıp gitti. Aradan on gün kadar bir zaman geçtikten sonra, o deve çölde kum fırtınasına tutulup öldü. A’rabî, Mevlânâ Câmî’ye gelip; “Bana hasta bir deveyi sattın” diyerek, küstahça sözlerde bulundu. Haddinden fazla edebsizlik etti. Molla Câmî, adama parasını geri vererek; “Deve nerede öldü?” buyurdu. O da; “Falan yerde, istersen gidip görelim” dedi. Molla Câmî, devenin öldüğü yere gitmeyi kabûl etti. Yola çıkmadan evvel, yakınlarından bir kimseye buyurdu ki: “Bu A’rabî’nin ölümü yaklaştı.” A’rabî, Mevlânâ Câmî’yi tam devenin kum fırtınasına tutulmuş olduğu yere getirmişti ki, o anda yere düşüp can verdi.

Hac vazîfesini yaptıktan sonra Haleb’e geldiler. Orada da bütün halk onu saygıyla karşıladı. Pekçok ikramlarda bulundular. Oradan Tebrîz, Horasan ve Hirat’a gitti.

Molla Câmî hacdan dönünce, Hüseyn Baykara’nın kendisine tahsis ettiği bir medresede ders vermeye başladı. Arab diline ve edebiyatına büyük ilgi duyan Câmî, bu dilde birçok eser yazmıştır. Oğlu Ziyâüddîn Yûsuf için yazmış olduğu (El-fevâid-üz-Ziyâiyye fî şerh-il-Kâfiye) adlı Arabca gramer kitabı, müslüman Türkler arasında “Molla Câmî” adıyla çok tanınmıştır ve medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Mevlânâ Abdürrahmân, Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin halîfesi, vekîli olduğu hâlde, önceleri tasavvuf edeblerini başkalarına bildirmekten çekinirdi. Buyurdu ki: “Hocalık yükü çok ağırdır. Bu yüke tahammül edemem.” Ancak, bu ilmi öğrenmekte çok ısrar edenlere yardımcı olurdu. “Tâlib çok, fakat hakîkî sâdık olanlar çok az…” buyururdu.

Molla Câmî’nin sohbetinde bulunanlar, gam ve kederlerini unuturlar, neş’e ve ferahlık duyarlardı.

Sultanlara, vezirlere, vâlilere ve devlet büyüklerine yazdığı mektûplarda; onlara dâima iyiliği, hayrı, adâleti, halka şefkatle muâmeleyi tavsiye ederdi.

Hindistan’da Timûroğulları devletinin kurucusu olan Bâbûr Şah, Molla Câmî hakkında şöyle der: “Zamanında, zâhirî ve ma’nevî ilimlerde onun gibisi yetişmemiş gibidir. Onun övülmeye ihtiyâcı yoktur. Ancak adını anmak, bizim için kurtuluşa vesiledir.”

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, şöhret ve i’tibâr kazanmaktan kaçardı. Halkın Övmesine ve yermesine ehemmiyet vermezdi. Dâima namazda oturur gibi oturur, Hakka ve halka karşı hürmet göstermek yönünden böyle oturmayı tercih ederdi. Çok defa kuru toprak üzerine otururdu. Meclisine gelenler gam ve kederlerini unuturlar, neş’e ve ferahlık duyarlardı. Sofrasında misâfirsiz yemek yemez, hizmetini görenlerle beraber yemek yemekten zevk alırdı. Kendi ihtiyâcından fazlasını hayır işlerine sarfeder, ilim talebelerinin ihtiyâçlarını görürdü. Hirat’da ve Hıyâban şehirlerinde birer medrese, Cam şehrinde de bir câmi yaptırdı.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, bir defa okuduğu kitabı hiç unutmazdı. Onun için de bir daha bakma durumu olmazdı. Dünyâya meyletmez, âhıret hayâtına hazırlıkla meşgûl olurdu. Yatsı namazını kıldıktan sonra, bir saat kadar cemâatle sohbet ederdi. Daha sonra Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olur, namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okumakla vakitlerini değerlendirirdi. En fazla uykusu, gecenin üçte birinden az olurdu. Geri kalan zamanını ibâdet etmekle geçirirdi. Sabah namazından sonra, işrâk vaktine kadar cenâb-ı Hakkın yarattıkları hakkında tefekkür, murâkabe ederdi. Öğleye kadar eser yazma, kitap mütâlâası üzerinde durur, öğleden sonra talebeleriyle meşgûl olurdu.

Molla Câmî, Ehl-i Beyt’e ve Eshâb-ı Kirâma âşık idi. Onlara kötü gözle bakanlara, uygun olmayan sözleri sarfedenlere derhâl cevaplarını verir, onları sustururdu. Bu sebeple Eshâb-ı Kirâm düşmanlarıyla hiç uyuşamadı ve onların dâima tenkidlerine ma’rûz kaldı. “Silsilet-üz-zeheb” ismindeki kitabında, i’tikâdnâme başlığı ile Ehl-i sünnet i’tikâdını, otuz bahiste çok güzel bir üslûp ile anlattı.

Molla Câmî, dîvânında, Türk hakanı Fâtih Sultan Mehmed Hân’a hitaben, onu övücü şiirler yazdı. Ayrıca onun oğlu Sultan Bâyezîd’i medheden kasideleri de bulunmaktadır. Fâtih için söylediği kasidelerden ba’zılarının Türkçeye tercümeleri şöyledir:

Ey kuzeyden esen rüzgâr! Ne hoş kokular getiriyorsun. Haydi arzuların kıblesi olan semte doğru es!

Ilık nefesine samimiyet kokularını karıştır. Ve hep ihlâs yolundan giderek hedefe ulaş.

Rica ve duâ denklerini Horasan’da bağladıktan sonra, Rum diyarına doğru yürü.

Yolda bu yolun usûl ve erkânını öğren. Büyüklerin yetiştiği dergâhın nerede olduğunu sor.

Oraya varınca yüzünü hizmetçilerin ayak tozlarına sür. İzin isteyip, yeri öperek huzûra gir.

O cihâd eri, gâzî pâdişâhın önünde hikmetler saçarak söze gir ve de ki:

“Ey mertebesi yüksek olan pâdişâh! Sana dünyâ mülkü, atalarından kalma bir mirastır.

Dünyâda pek az kimse, böyle büyüklük ve ihtişam tahtında senin gibi feyz verme olgunluğuna sahip olabilmiştir.

Sünnet-i seniyyenin her tarafa yayılması senin gayretinle oldu.

Küfür yuvaları, kiliseler, yine senin himmetinle câmiye çevrildi.

Harplerdeki isâbetli tedbirlerinle, küfür ve sapıklık kal’alarını kökünden yıktın.

Dâima şefkat ve merhamet tarafına yönelmiş, kötü huylardan temizlenmiş bir pâdişâhsın.

Seni kıskananların aksine, her türlü hikmet, şeref, yiğitlik ve cömertlik sıfatları sende toplanmış…

Cömertlikte derya gibisin, sanki altın ma’denisin. Hattâ deryadan da, altın ocağından da cömertsin.

Şu gök kubbenin zirvesi varoldukça ve dünyâ yerinde durdukça,

Allahü teâlâ, gönlüne uygun ihsânlarda bulunsun, dünyânın şerefi ayaklarının tozuna saçılsın, dilerim.”

Ey etrâfa amber kokuları saçan seher rüzgârı! Mademki duâ ve sena demetleri diziyorsun,

Bu garip şiirlerden birkaçı o selîm akıllı edîb pâdişâha lâyık ola.

Sana emânet ettiğimiz bu garip armağanları sultânın meclisine götür.

Bu kıymetsiz hediyemi onun huzûru şerîflerine sunarken de ki:

“Karınca, muhabbet ve sadâkat yönünden, Süleymân aleyhisselâmın katına yarım çekirge ayağı gönderdi.

Nitekim, “Armağanlar, gönderenin değeriyle ölçülür” diyerek sözü bitirmeye bak.

Fazla ısrar etme, lütfen selâm ve hürmetimi söyleyerek kelâma son ver”.

Ayrıca Sultan İkinci Bâyezîd hakkında da kasideleri vardır. Molla Câmî ile Osmanlı sultanları arasındaki bu alâka, Osmanlı sultanlarının ilim, tasavvuf, şiir ve edebiyata çok önem vermelerindendir.

Osmanlı sultanları, Mevlânâ Abdürrahmân Câmî hazretlerini çok sevdiler. Onun duâsına kavuşmak için can attılar. Bu sebeple Fâtih Sultan Mehmed Hân, onu Anadolu’ya da’vet etti. Konya’ya geldiğinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vefât haberini alınca geri döndü.

Osmanlılar, Molla Câmî’yi ne kadar çok sevdilerse, İran’daki Safevî şahları da o kadar çok düşmanlık ettiler. Eshâb-ı Kirâm düşmanları Horasan’a hücum ettikleri sırada, Molla Câmî’nin oğlu, babasının kabrini açarak, mübârek cenâzesini başka bir yere defnetti. Eshâb-ı Kirâm düşmanları Horasan’ı istilâ edip, Molla Câmî’nin kabr-i şerîfini açtıkları zaman, mübârek cenâzesini bulamadılar. Ona olan düşmanlıklarından, kabirde bulunan tahta parçalarını yaktılar. Şah İsmâil de, kendi devrinde Hirat’ı zaptettiği zaman şu emri verdi: “Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin nerede bir kitabı görülürse, kitabın üzerindeki Câmî ismindeki “Cim” harfinin noktasını kazıyıp, harfin üzerine nokta koyun. Bu sûretle Câmî ismi, Hâmî (olgunlaşmayan kimse) olsun.” Bu hâdiselere Horasanlı âlimler çok üzüldüler. Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin yeğeni; “Yazıklar olsun, ülkeler fetheden Şah’ın insafına! O Câmî ki, bir ömür boyu cihan, onun kapısında köle olmuştur. Ne yazık ki, birkaç traşsız haydudun hatırı için. İsminin altındaki noktayı traş ettirdi de, hâmî yazdırayım derken hamlık etti” demekten kendini alamadı.

Mevlânâ Câmî’nin talebelerinden biri şöyle nakletti: “Bir zamanlar benim, bir müddet Sermazar şehrinde oturmam îcâb etti. Bu durumu gelip Mevlânâ Câmî’ye arzettim. Bana şöyle buyurdu: “Gayet münâsiptir. Burayı bırakıp acele ile oraya git! Giderken acele etmeyi sakın ihmâl etme. Fırsat ganîmettir ve bunda senin için nice gizli haberler vardır. “Ben, tekrar memleketime dönünce, bir takım engeller zuhur etti ve geciktim. Bir hafta sonra evime varınca, ne kadar kıymetli eşyam varsa hepsinin çalınmış olduğunu gördüm.”

Molla Câmî’nin meclisine, birgün edebi kıt olan birisi geldi. Büyüklerin huzûrunda izin verilmeden konuşulmayacağını bilmiyordu. Zühdden takvâdan dem vurmağa, bilgiçlik taslamağa başladı. Bir müddet sonra sofra kuruldu ve yemek yenmeye başlandı. Sofrada tuz yoktu. O edebi az olan kimse, hizmetçiye; “Ben yemeğe tuz ile başlarım. Tuz getir” dedi. Onun bu hâline Molla Câmî üzüldü ve; “Ekmekte tuz vardır. Ona niyet eyle” buyurdu. Bu sırada ekmeği tek elle koparan birine de; “Ekmeği bir el ile koparmak mekrûhtur” deyince, Molla Câmî de; “Yemek esnasında başkalarının el ve ağızlarına bakmak, ekmeği tek el ile koparmaktan daha çok mekrûhtur” buyurdu. O kimseye bu söz de kâfi gelmemiş olacak ki, bir ara yine; “Yemek yerken konuşmak sünnettir” dedi. Molla Câmî de; “Çok konuşmak mekrûhtur” buyurdu. O edebi kıt olan kimse, artık yemek sonuna kadar hiç konuşmadı.

Bir kimse Molla Câmî’ye gelerek; “Bana öyle birşey öğretin ki, kalan ömrümde onu yaparak cenâb-ı Hakkın rızâsını kazanayım” dedi. Molla Câmî; “Hocam Sa’düddîn-i Kaşgârî’ye de aynı suâli sormuşlardı. Cevap olarak, mübârek elini sol göğsü üzerine götürüp, kalbini işâret etti. Bununla meşgûl olun, kalbinizden kötü huyları çıkarıp, yerine iyi olan, beğenilen huyları yerleştirin demek istedi” buyurdu.

Molla Câmî’yi çok sevenlerden biri anlattı: “Mevlânâ Abdürrahmân Câmî ile hacca beraber gitmiştik. Bağdad’a geldiğimizde hastalandım. Her geçen gün hastalığımın arttığını hissediyor, öleceğimi sanıyordum. Mevlânâ hazretleri de ziyâretime hiç gelmemişti. Bunun için de ayrıca üzülüyordum. Aradan günler geçtiği hâlde, yataktan kalkamıyordum. Birgün arkadaşımızın biri koşarak yanıma gelip; “Mevlânâ Câmî seni ziyâret için geliyor” diyerek müjdeledi. Bu sevinçli haber, bende yatağımdan doğrulacak kadar bir kuvvet meydana getirdi. Yatağın içine oturup beklemeğe başladım. Derken odama girdi. Onun girmesiyle, loş olan odam birden aydınlanıverdi. Yatağımın kenarına oturdu. Hâlimi, hatırımı sordu. Buna cevap olarak; “Âşıkların ümid içinde yüz yıl bile bekliyeceğini” bir şiirle anlattım. Başını önüne eğip, gözlerini yumdu ve bir müddet murâkabeye vardı. O ânda benden bir ter boşanmaya başladı. Başını kaldırıp bana; “Terlemeğe başladınız, yatağa giriniz, İnşâallah tez zamanda iyi olacaksınız” buyurdu. Odamdan ayrılıp gittikten sonra, yatağa girdim. Yatakta beni şiddetli bir ter bastı. Terimi kurulamak için doğrulduğumda, hiçbir şeyimin kalmadığını gördüm. Mevlânâ Câmî hazretlerinin teveccühleri bereketi ile hastalıktan kurtuldum.”

Geylanlı büyük velîlerden biri hastalandı. Her geçen gün hastalığının şiddeti artıyordu. Görenler; “Bu hastalıktan kurtulmak imkânsızdır. Mutlaka ölür” diyorlardı. Herkes ümidini kesmişti. Hastalığının iyice ağırlaştığı birgün, talebeleri, oğulları ve yakınları başında toplandılar. Artık vefâtını bekliyorlardı. Bir ara hasta gözlerini açtı. Yatağında doğrulmağa başladı. Etrâfındakiler hayretle hastaya bakıyorlardı. Çünkü, günlerce değil doğrulmak, bir taraftan bir tarafa dönemiyordu. Şimdi ise bir ânda yatağından doğruldu. Ayağa kalktı. Tamâmiyle iyileşmiş gibi hareket ediyordu. Oradakilere iyi olduğunu, hiçbir ağrı ve sızının kalmadığını söyleyince, ahbablan dağılıp evlerine gittiler. Herkes gidince, yakınlarından birine; “O kadar hasta idim ki, sanki rûhum bedenden ayrılmak üzere idi. O ızdıraplı ânımda, gözüme Mevlânâ Câmî hazretleri göründü. Yanıma oturup bana teveccüh etti ve iltifâtlarda bulundu. İyi olacağımı bildirerek kayboldu. Ben de, o gittikten sonra hemen ayağa kalktım. Hiçbir rahatsızlığımın kalmadığını gördüm” dedi.

Molla Câmî birgün bir kimseye; “Ne iş yapıyorsun?” diye sordu. O da; “Hamdolsun huzûrluyum. Sıhhat ve afiyette bulunduğum hâlde dünyâyı terkederek bir köşeye çekildim. Cenâb-ı Hakkın zikri ile meşgûl oluyorum” dedi. Molla Câmî buna cevap olarak; “Huzûr ve afiyet bu değildir. Huzûr ve afiyet, insanın nefsinin emmârelikten kurtulup, itminana kavuşmasıdır. Nefsi itminana kavuştur da, ister sakin bir köşede otur, isterse insanların arasında” buyurdu.

Mevlânâ’yı çok sevenlerden biri anlattı: “Eshâb-ı Kirâm düşmanlarından biri, Mevlânâ Câmî ile münâzara etti. Eshâb-ı Kirâm aleyhinde kelimeler sarfetti. Buna Mevlânâ Câmî öyle güzel cevaplar verdi ki, o Eshâb-ı Kirâm düşmanı, konuşacak tek kelime bulamayıp sustu. Fakat Mevlânâ hazretlerine buğz etmeye, ona gizliden düşmanlığa başladı. Biz bu adamın en kısa zamanda bir belâya uğrayacağını ve Eshâb-ı Kirâm efendilerimize dil uzatmanın cezasını ânında çekeceğine inanıyor ve bekliyorduk. O, biraz ötede duran atının yanına gidip, yemîni yiyip yemediğini kontrol etmek için, elini atın başındaki torbanın içine soktu. At, birden sahibinin şehâdet parmağını ısırıp kopardı. O kimse öyle bağırmaya, feryâd ve figâna başladı ki, herkes ne oluyor diye etrâfına toplandı. Biraz sonra yere yıkıldı ve büyük bir ızdırap içinde kasıla kasıla öldü. Doğrusu, cezanın bu kadar kısa bir zaman içinde verileceğini tahmin etmiyorduk.”

Talebelerinden Şemsüddîn Muhammed Rucî anlattı: “İlkbahar mevsimiydi. Yağmurlardan sular çoğalmıştı. Birgün hocamız Mevlânâ Câmî ile Malan ırmağının kenarında oturuyor, hocamızın sohbetiyle şerefleniyorduk. Bir ara ırmağın üst tarafından, akıp gelmekte olan bir kirpi gördük. Kirpinin karnı üst tarafta olduğu hâlde, suların akıntısıyla sürüklenerek geliyordu. Belli ki ölü idi. Tam bizim önümüzden geçerken, hocamız Mevlânâ Câmî hazretleri elini uzatarak, ölü kirpiyi suyun içinden alıp inceledi. Hiçbir hayat belirtisi yoktu. Kirpinin dikenli sırtını okşadı. Bir müddet sonra kirpi kımıldamağa başladı ve ayağa kalktı. Canlanan kirpi, normal hâlde insanlardan kaçması lâzım iken, Mevlânâ Câmî’ye doğru gelip, ön ayaklarını ve başını havaya kaldırarak, hürmet gösterir gibi beklemeğe başladı. Kalkacağımız zaman, Mevlânâ Câmî, kirpiyi o hâlinden normal hâle getirdi. Kalkıp şehre doğru yürümeğe başladık. Fakat kirpi peşimizden gelmeğe başladı. Ancak şehre yaklaşınca peşimizi bıraktı.

Mevlânâ Câmî’nin talebelerinden biri anlattı: “Birgün hocamın mübârek cemâlini ve tatlı sohbetini arzulayarak huzûruna gitmek için yola koyuldum. Yolda giderken, karşıma fevkalâde güzel bir kadın çıktı. İkinci defa görmemek için gözümü başka tarafa çevirdim. Fakat elimde olmayarak başımı çevirip bir daha bakmak istedim. O anda yanımdan geçmekte olan odun taşıyan hamalın bir odunu gözüme çarptı, öyle acıdı ki, sanki gözüme ok saplanmıştı. Gözümden kan akmağa başladı. Yabancı kadına bakmanın cezasını hemen görmüştüm. Kan durduktan sonra hocamın bulunduğu mescide gittim. Yanındaki pekçok kimselere nasihat ediyordu. Bir kenara oturup dinlemeye başladım. Hocamın bir ara sohbetin mevzûsunu değiştirerek; “Birisi yolda gelirken, yanından geçmekte olan bir güzele bakmış. O anda bir el peyda olup, o kimsenin gözüne bir tokat vurmuş. Bu tokatın dehşetinden gözyaşları dinmemiş ve gözünden kan akıtmış. Hafiften bir nidâ gelip; “Bir kere harama bakmaya bir dokunmak kâfidir. Eğer sen bakmaya devam edersen, biz de dokunmamızı arttırırız” buyurmuş.” Hocam bunu anlattıktan sonra, benden tarafa bakarak; “İnsan harama bakmaktan gözü korumalıdır ki, ona el uzatmasınlar” buyurdu.

Molla Câmî, 898 (m. 1492) senesi Muharrem ayının onsekizine rastlıyan Cum’a günü, dostlarının okuduğu Kur’ân-ı kerîmi dinledi ve son nefesinde Kelime-i şehâdeti getirdikten sonra vefât etti. Sultan Hüseyn Baykara, vezîri Ali Şîr Nevâî, âlimler, seyyidler ve bütün Hiratlılar Molla Câmî’nin evine koştular. Hazırlıklar bitirildikten sonra, büyük bir cemâat cenâze namazını kıldı ve hocası Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin kabri yakınına defnedildi. Mübârek kabri ziyârete açıktı. Dünyânın dört bucağından gelen âşıkları, onu ziyâret ederek, mübârek rûhundan saçılan feyzlerden istifâde ederler. Türbesindeki kitabede şu yazılar okunmaktadır: “Hüvelbâkî, bakî olan ancak Allahü teâlâdır. Yeryüzünde olan herşey fânî’dir. Yalnız kerem sahibi olan Rabbimiz bakîdir… İlim ve hikmet sırlarına ermiş, bahçelerin hoş sesli bülbülü, kutbların en büyüğü, müslümanların gözlerinin nûru olan efendimiz Abdürrahmân Câmî “kuddise sirruh”, Allahü teâlânın da’vetine uyarak, selîm bir kalb ile, meâlen “Ey (îmânda sebat gösteren, Allahı anmakla huzûra kavuşan) itaatkâr nefs! Dön Rabbine, (Cennette sana hazırladığı ni’metlere), sen O’ndan (sana verdiklerinden ötürü) râzı, O da senden râzı olarak haydi gir (sâlih)kullarımın içine. Gir Cennetime..” buyurulan (Fecr: 27, 28, 29. 30) emir gereğince, bu aldatıcı dünyâ tuzağından, zevk ve safa ile dolu Cennet köşklerine uçtu.

Câmî ki azm-i Cennet edip kıldı. Menzilin,
Bir ravza-i mükerreme kim ferşid-i semâ.

Kıl ki, kaza kitabesine bâbinin.
Târihi kim “Ve men dehalehü kâne âminen”.

(Ma’nâsı: Câmî Cennete meyletmişti. Nihâyet zemini semâ gibi olan Cennet bahçelerine yerleşti. Kaza kalemi Cennet kapısına; “Buraya giren emniyette oldu” yazısını yazdı.) Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, vefâtında seksenbir yaşında idi. Yaşının sayısı, ebced hesabiyle “Ke’s” kelimesinin harfleri kadardır. Ke’s, Arabîde bardak, kadeh ma’nâsına olup, “Cam” dahî Fârisîde aynı ma’nâya gelmektedir. O asrın âlimleri, vefâtına çok üzüldüler ve hakkında ba’zı kasideler söylediler. Söyledikleri kasidelerden biri şöyledir:

“Kutb-i aktâb-ı dehr-i Câmî kim,
Nûr idi, aynı âleme güya.
Bu fenâdan olup çûru kerdân,
Etti menzilgâhın diyâr-ı bekâ.”

Ma’nâsı: Mevlânâ Câmî, ki zamanının kutb-ı aktâbı, âlemi aydınlatan bir nûr, ışık idi. Bu fanî dünyâdan ayrılıp, hakîkî menzili olan sonsuz diyara gitti.

Buyurduğu güzel sözlerinden ba’zıları:

“Akıl dışında olan şeyler, keşif, müşâhede ve kalb gözü ile anlaşılır. Akıl bunları anlıyamaz. Nitekim, his uzuvları da, aklın anladığı şeyleri anlayamıyor.”

“Seven o kimselerdir ki, sevgilisinden ne kadar düşmanlık görse, yine dostluğunu arttırır. Sevgilisinden başına binlerce sitem taşı gelse, onlar ancak aşk binasını sağlamlaştırır.”

“İlim, sana zarurî oldukça kazanmaya çalış, sana gerekli olmayan bilgileri elde etmeye uğraşma, zarurî olan bilgiyi kazandıktan sonra da, onunla amel etmekten başka birşey isteme.”

“Her kime şu beş saadet verilmiş ise, tatlı yaşayışın dizgini onun eline bırakılmıştır: 1- Vücûd sağlığı, 2-Güven, 3- Rızık genişliği, 4- Şefkatli ve vefalı arkadaş, 5- Feragat duygusu.”

“Akıllılar, ölümle sona eren her ni’meti, ni’met olarak hesaba katmazlar, ömür, ne kadar uzun olursa olsun ölüm yüz gösterince, o uzunluğun ne faydası olur? Ni’metin değeri, sonsuz olmasında ve yok olmak tehlikesinden uzak bulunmasındadır.”

“Üç zümreye, üç şey çirkin düşer Pâdişâhlara sertlik, âlimlere mal sevdası, zenginlere cimrilik.”

“İhtiyarlık, gençliğin sonu ve neticesidir. Netice ise, başa bağlıdır. Gençliğini iyi geçirenin, ihtiyârlığının da iyi geçeceği umulur.”

“Kötü kimse, başkalarının ayıplarını saymak isterken, kendini dile getirir.”

“Bir kimse bütün ilimleri kendinde toplasa, Allahü teâlânın rızâsına uygun hareket etmedikçe kurtulamaz.”

“Önceden Allahü teâlânın adını dile getirip, O’nu övmeden mübârek bir işe başlayan kimse, cılız bir kuş gibi uçmağa güç yetiremez. Gayesine ulaşmadan kanatları kırılır, bir daha kalkmayacak gibi yere düşer.”

Mevlânâ Câmî, Nefehât-ül-üns kitabında diyor ki: Şeyhülislâm, Ahmed Nâmıkî Câmî buyurdu ki: “Evliyânın çektiği riyâzetlerin, sıkıntıların hepsini yalnız başıma çektim ve daha çok da çektim. Allahü teâlâ, evliyâya verdiği hâllerin, ihsânların hepsini bana verdi. Her dörtyüz senede, Ahmed isminde bir kuluna böyle büyük ihsânlar yapar ve bunu herkes görür.” Ahmed Câmî’den, İmâm-ı Rabbânî “kuddise sirruh” zamanına kadar dörtyüzotuzbeş sene olup, bu zaman içinde evliyâ arasında bu büyüklükte, Ahmed isminde biri bulunmadı. Ahmed Câmî’nin haberi, büyük bir zan ile İmâm-ı Rabbânî’ye “radıyallahü anhüm” âit olmaktadır. Şeyhülislâm Ahmed Câmî’nin; “Benden sonra, benim ismimde onyedi kişi gelir. Bunların sonuncusu, bin senesinden sonra olup, en büyüğü en yükseği odur” sözü de, bu zannı kuvvetlendirmekdedir.

Mevlânâ Câmî hazretleri, birgün Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin cinlerle ilgili bir yazısını şöyle îzâh etti: “Cinlerin babası Hünsâ’dır. Cinler ateş ve havadan yaratıldığı için göze görünmezler. Bunlara rûh da verilmiştir. Çok hafiftirler. Hızlı hareket ederler, insanların hafif çarpmalarından hemen ölürler. Bu sebeple ömürleri kısadır. Onlar hakîkî halleriyle insana görünseler bile, hemen kaçıp onun gözünden kaybolurlar. Bunları kaçmaktan alıkoymak için tek çâre, gözü onlara dikip, hiç sağa sola bakmamaktır. O zaman cin, göz hapsine alınmış olur. Bu durumdan kurtulmak için, oldukları yerde çeşitli hareketler yaparlar. Bu hareketleriyle insanı oyalarlar ve gözü bir ân üzerlerinden uzaklaştırıp kaçmaya çabalarlar. Bunların böylece hapsedilmesi, bize Allahü teâlânın ihsân eylediği ilham ile ma’lûm olmuştur. Cinlerin, ilim ve irfan sahibi olanları çok azdır. Ma’nevî incelikleri anlamakta da son derece kabiliyetsizdirler. Allahü teâlâya âit olan ilimlerde anlayışsız ve ahmaktırlar. Cinlerle oturup kalkmanın hiçbir faydası yoktur, sohbetleri zararlıdır. Çok kibirli olurlar ve serkeş hâldedirler. Bu sebeple, kendileriyle düşüp kalkanlara kibirli olmayı aşılarlar. Cinlerin, kibirlenme ve birbirlerini yenme, büyüklük taslama gibi sıfatları olduğu için, aralarında muharebe hiç bitmez, öldükleri zaman melekût âlemine götürmeyip, berzah âlemine indirirler, imansızları, Cehennemin soğuk yerinde azâb olunurlar.”

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, Arabî, Fârisî, şiir ve nesir hâlinde yüze yakın eser yazdı. Bunlardan en kıymetlisi; “Nefehât-ül-üns min hadarât-il-Kuds” ve “Şevâhid-ün-Nübüvve” isimli kitaplarıdır.

Molla Câmî’nin birçok eseri vardır 1- Fâtihat-üş-Şebâb (dîvân), 2- Vâsıtat-ül-İkd (dîvân), 3- Hâtimet-ül-hayât (dîvân), 4- Bahâristan, 5- “Heft Evrenk” adı altında topladığı yedi mesnevîsi.

6- Nefehât-ül-üns min hadarât-il-Kuds: Bu eseri, Abdullah-i Ensârî’nin (Tabakât-ı Sûfiyye) adlı eserinin genişletilmesiyle meydana çıkmıştır. Farsça olup, altıyüzdört velînin hayâtı ve menkıbeleri anlatılmaktadır. Nefehât-ül-üns kitabının, Ali Şîr Nevâî tarafından Çağatay Türkçesine ve Lâmii Çelebi de bir takım ilâveler yaparak Osmanlı Türkçesine tercüme etmiştir.

7- Şevâhid-ün-Nübüvve: Bu eseri de, siyere dâir olup, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını ve mu’cizelerini uzun anlatmaktadır. (Peygamberlik Mu’cizeleri) adı ile günümüz Türkçesine çevrilmiştir.

8- Levâih: Tasavvufa dâir eseridir. Bunlardan başka meşhûr şâir İbn-i Fâriz’in tasavvufî kasidesinin şerhi, Vahdet-i vücûd hakkındaki kendi rubailerinin şerhi, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’sinin şerhi gibi manzûm eserleri vardır.

Şevâhid-in-Nübüvve kitabında buyurdu ki: “Muhammed aleyhisselâmın zerresini taşıdığı için, Âdem aleyhisselâmın alnında nûr parlıyordu. Bu zerre, hazret-i Havva’ya ve ondan da, Şît aleyhisselâma ve böylece temiz erkeklerden temiz kadınlara ve temiz kadınlardan temiz erkeklere geçti. O nûr da, zerre ile birlikte alınlardan alınlara geçti.”

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, 1313’de Hindistan’da basılan Fârisî (Nefehât-ül-üns) kitabının başında buyuruyor ki: Tasavvuf yolunda nihâyete varanlar iki türlüdür: Birincisi; Resûlullahın ( aleyhisselâm ) izinde giderek kemâle erdikden sonra, insanları irşâd için, halk derecesine indirilmiş olan “Mürşid”lerdir.

İkincisi; yükseldikleri derecelerde bırakılıp, insanların yetişmesi ile vazîfeli olmıyan “Evliyâ”dır.

Tasavvuf yolunda yürüyenler de iki kısımdır: Birincisi; Allahü teâlâdan başka herşeyi unutup, yalnız O’nu istiyen müridlerdir. İkincisi; âhıreti, Cenneti istiyen taliblerdir.

Allahü teâlâyı irâde edenler, istiyenler de iki türlüdür: Biri, “Sûfî”ler olup, nefslerini temizleyip, nihâyetten birkaç şeye kavuşmuşlardır, ikincisi; “Melâmi”lerdir. Bunlar, sıdk ve ihlâs kazanmağa çalışır, ibâdetlerini ve hayratı gizler, sünnetleri, nafile ibâdetleri de çok yaparlar. Bu ibâdetlerin görünmesinden korkarlar. Bunlar çok kıymetli ise de, mahlûk ile meşgûl olduklarından, tevhîd makamına varamıyorlar. Melâmiler muhlisdir. Sûfîler ise muhlasdır.

Ahıretin talibleri dört türlüdür. Bunlar; zâhidler, fakirler, huddâm ve âbidlerdir.

Zâhid: îmânın nûru ve Hakka olan yakınlığı ile âhıretteki hâlleri müşâhede eder. Dünyâya meyl etmez, kötü görür. Onun yaldızlı ve gelip geçici süslerine iltifât etmez. Ondan yüzünü çevirip, bakî ve hakîkî olan Cemâl’e rağbet eder.

Fakîr: Dünyâ mallarında hiçbir şeye sahip değildir. Fakirler, dünyâ mallarını, Allahü teâlânın rızâsını taleb etmelerinden dolayı terk ettiler. Dünyâ mallarını terk etmelerinin üç sebebi vardır. Birincisi; âhırette hesabının hafiflemesini istemek ve cezadan korkmak. Çünkü helâl kazanılan malın hesabı, haram kazanılan malın cezası vardır: ikincisi; dünyâ malını terk, sevâbın fazla olmasına, neticede Cennete girmeğe vesiledir. Zîrâ fakirler, zenginlerden beşyüz yıl önce Cennete gireceklerdir. Üçüncüsü; dünyâ malını terk eden, gönül huzûru içinde ibâdet eder. Dünyâ meşgaleleri hatırına gelmez.

Hadimler: Fakir olanlardan, Hakkı taleb edenlerin hizmetini istiyenlerdir. Nitekim Dâvûd aleyhisselâma duyuruldu ki: “Beni taleb edeni görürsen, hemen ona hizmetçi ol.” Hadimler, farz ibâdetlerini yaptıktan sonra, geri kalan vakitlerini fakirlerin işlerine sarfederlerdi. Tâ ki, âhıret işlerinde onların yardımlarına, imdâdlarına nail olsunlar. Bu hizmetleri nafile ibâdet kabûl ederler. Bunların yaptığı bu hizmetlerden muradı, âhıret sevâbıdır.

Abidler Devamlı Allahü teâlâyı zikreden ve O’na ibâdet edenlerdir. Tâ ki, âhıret sevâbına nail ve vâsıl olsunlar.

Yine aynı kitapta Hızır aleyhisselâm ile ilgili olarak buyurdu ki:

Sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ile Tebük harbini yaparken, ikindi namazını kıldıktan sonra iki beyt işittiler. Fakat şiiri söyleyeni göremediler. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bu iki beytin söyleyicisi kardeşim Hızır’dır. Sizi övüyor” buyurdu.

(Hızır aleyhisselâm, İbrâhim aleyhisselâmdan sonra yaşamış bir nebi veya velîdir. Zülkarneyn askerinin reîsi idi. Mûsâ aleyhisselâm ile yolculuk etti. Ümmet-i Muhammed’den değildir. Fakat rûhu ba’zı velîlere feyz vermiştir, öldükten sonra, rûhu insan şeklinde görünüp, garîblere yardım etmektedir.)

Hızır aleyhisselâm, güzel ahlâk sahibi, cömert ve insanlara çok şefkatlidir. Allahü teâlânın izni ile kerâmet ehli ve kimya ilmini bilicidir. Hak teâlânın bildirmesiyle, yeryüzündeki hazînelere muttalî’dir. Allahü teâlânın emri ile, ihtiyâç sahiplerinin işini görmeyi üzerine alır.

Hızır’ın (aleyhisselâm) asıl ismi, Bukyâ bin Melkan’dır. O, bir miktar kuru otun üzerine oturdu. Akabinde oturduğu kuru otlar yeşerdi. Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) işittiği hadîs-i şerîfte; “O, her nerede namaz kılsa, orası baştan başa yeşillik olur” buyuruldu. Bundan dolayı ona Hızır denildi. Hızır lafzı onun lakabıdır. Hızır lafzında üç lügat (okunuş) vardır. Bunlar Hazır, Hızr ve Hazr’dır. Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ) birgün Mekke-i mükerremede bir dağın üzerine çıktı. Orada, üzerinde sâlihlere âit alâmetler bulunan bir zât gördü. Sonra onun yanına giderek; “Bana nasihat et” dedi. O da; “Nasihat olarak ölüm sana kâfidir” dedi. Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ); “Daha fazla nasihat et” dedi. O da; “Gam (tasa) bakımından kabri düşünmek kâfidir”. “Daha fazla nasihat et” deyince, o zât; “İkindi güneşi Arş-ı a’lâ üzerinde ne kadar kalır?” dedi. Bunun üzerine Ebü’d-Derdâ ( radıyallahü anh ), Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna gelip, bu hâli haber verdi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “O zât, kardeşim Hızır’dır” buyurdular.

Gürz bin Vebre ( radıyallahü anh ) anlattı: Bize, Şamlı olan bir arkadaşım geldi ve bir hediye getirdi. “Bu hediyemi kabûl et. Çünkü değerli bir hediyedir” dedi. Ben de; “Kardeşim, bu hediyeyi sana kim verdi?” diye sordum, dedi ki: “Bunu bana İbrâhim Temî ( radıyallahü anh ) verdi. İbrâhim Temî bana şöyle anlattı: “Birgün Kâ’be-i muazzamanın yanında oturuyordum. Cenâb-ı Hakkı zikr ile meşgûldüm. Yanıma bir kimse geldi. Selâm verdi ve sağ tarafıma oturdu. Şimdiye kadar onun kadar heybetli, elbiseleri bembeyaz ve kokusu güzel olan hiçbir kimse görmedim. Dedim ki: “Ey Allahü teâlânın kulu! Kimsiniz?” Bana; “Sana selâm vermek ve seninle cenâb-ı Hakkın muhabbeti hakkında konuşmak üzere geldim. Yanımda da bir hediyem var. İster misin onu sana vereyim?” dedi. Ben de; “O hediye nedir?” diye sordum. “Bu müsebbiât’tır ki, hergün güneş doğmadan ve batmadan evvel okumalısın. Onlar; Fâtiha, Âyet-el-Kürsî, Kâfirûn, İhlâs, Felâk ve Nâs sûreleridir. Arkasından da; Sübhânallahi velhamdülillahi velâ ilahe illallahü vallahü ekber, Allahümme salli ve sellim alâ Muhammedin ve alâ âlihi ve eshâbihi ve alâ sâir-il-enbiyâi vel-mürselîn. Allahüm-magfir lî ve li-vâlideyye veli-cemî’ıl-mü’minîne vel-mü’minât vel-müslimîne vel-müslimât el-ehyâi minhüm vel-emvât, bi-rahmetike yâ Erhamerrâhimîn, Allahümme-f’al bî ve bihim, acilen ve acilen fid-dünyâ ved-dîn vel-âhıreti, mâ ente lehü ehlün velâ tef’al bina ve bihim yâ Mevlânâ mâ nahnü lehü ehlün inneke Gafûrun Halîm, Cevâdün Kerîm, Raûfün Rahim. Bunların herbirini yedi defa okumalısın.” Ona sordum: “Bu hediyeyi sana kim verdi?” O da; “Muhammed aleyhisselâm verdi” dedi. Ben tekrar; “Bunun sevâbından ve faziletinden bana haber ver” dedim. Dedi ki: “Sen, Muhammed aleyhisselâm ile görüştüğün zaman O sana haber verir!” Artık bu anlatılanlara uyarak, hergün okumağa başladım. Bir gece rü’yâda melekleri gördüm. Beni alıp Cennete götürdüler. Orada çok büyük makamlar gördüm. Meleklere; “Bu gördüğüm makamlar kimindir?” diye sordum. Melekler; “Bu makamlar senin gibi amel eden kimselerindir” dediler. Sonra bana Cennetin meyvalarından yedirdiler, içeceklerinden içirdiler. O sırada Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) geldiğini gördüm. Beraberinde yetmiş saf nebi ile yetmiş saf melek vardı. Her saf doğu ile batının arası kadardı. Sonra Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bana selâm verdi ve müsâfeha etti. Ben de; “Yâ Resûlallah! Bu hadîs-i şerîfinizi, bana Hızır aleyhisselâm senden işittim, diye haber verdi” dedim. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) üç defa; “Hızır doğru söylemiştir. Hızır ne söylemiş ise o hakîkattir. Çünkü o, yeryüzünün en âlimi, ebdâl denilen evliyâ taifesinin reîsi ve Hak teâlânın ordusunda bir neferdir” buyurdu. Bunun üzerine; “Yâ Resûlallah! Bu fiili yapan herkese herşey verilir mi?” diye suâl eyledim. Buyurdu ki: “Allahü teâlâ onun büyük günahlarını affeder. Gadabını ondan kaldırır. Sol omuzunda bulunan meleklere, bir yıl onun günahlarını yazmamalarını emreder. Bununla ancak Allahü teâlânın saâdetli olarak yarattığı kimseler amel eder. Hak teâlânın şaki olarak yarattığı kimseler bununla amel etmez.”

Yine Nefehât-ül-üns’de buyurdu ki: Sa’düddîn Hamevî ( radıyallahü anh ), birgün atı ile şehre giderken bir nehre rastladı. Ne kadar uğraştı ise de atı nehri bir türlü geçmedi. Çünkü at, suya bakınca kendini görüyordu. Sonra yanındakilere, suyu bulandırmalarını söyledi. Hizmetçi suya bir miktar toprak atıp karıştırdı. Bundan sonra at sudan geçti. Bunun üzerine Sa’düddîn Hamevî hazretleri; “Mademki herkes kendini görür, öyle ise bu vadiden geçemez” buyurarak; “Ben” demenin, kendini bir varlık hissederek kibirlenmenin iyi olmadığını, tasavvuf yolunda yasak olduğunu, yoksa maksadın hâsıl olamıyacağını anlatmak istedi.

Mevlânâ Abdürrahmân Câmî, “Mir’ât-ül-akâid” isimli manzûm eserini, Mesnevî vezninde yazmıştır. Bu eserinde, Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) ve Ümmet-i Muhammed’in faziletini şöyle anlatmaktadır:

“Ümmet-i Ahmed ez miyân-ı ümem,
Bâşed ez cümle efdal-ü-ekrem.

Evliyâyı kez ümmet-i âyend,
Peyrev-i şer’ü sünnet-i âyend.

Rehrevân-ı reh-i Huda bâşend,
Bihter ez gayr-i enbiyâ bâşend.

Hassa âl-i Peygamber-ü-Eshâb,
Kez heme bihterend der her bâb.

Der miyân-i heme nebüd tahkîk,
Behilâfet keşi bih ez sıddîk.”

Ma’nâsı: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) ümmeti, geçmiş bütün ümmetlerden efdaldir ve üstündür. Ümmet-i Muhammed içinden çıkan bütün velîler, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîflerine tam uyarlar ve sıkı yapışırlar. Onlar hidâyet yolunun en nadide yolcularıdır. Peygamberlerden “aleyhimüsselâm” sonra bütün mahlûkâtın en üstünüdürler. Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın âli ve Eshâbı ise, her husûsta herkesten daha üstündürler. Bütün Eshâb-ı Kirâmın da en üstünü ve halifeliğe en lâyık olanı Ebû Bekr-i Sıddîk’tır.”

“Vez pey’i an nebûd zan ahrâr,
Kes çü Fârûk lâyık-ı an kâr.

Ba’de Fârûk cüz be Zinnûreyn,
Kâr-ı ümmet neyaft. Zînet-ü-zeyn.

Bûd ba’d ez heme be ilm-ü-vefâ,
Esedullâh hâtim-ül-hulefâ.

Cüz be âl-i kirâm-ü-sahb-ı ızâm,
Silk-i dîn-i Nebî neyaft nizâm.

Nâmşan cüz be ihtiram meber,
Cüz be ta’zîm sûz-i sân meniger.

Manâsı: Ebû Bekr-i Sıddîk’tan ( radıyallahü anh ) sonra, nefslerinin esâretinden kurtulmuş olan Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) içinde, halifeliğe en lâyık olan Ömer-ül-Fârûk’tur. Ondan sonra Osman-ı Zinnûreyn’dir ki, başkası ile ümmetin işi zînet ve intizâm bulmadı. Bunlardan sonra ise ilm ve vefada Allahü teâlânın arslanı ve halîfelerin sonuncusu olan hazret-i Ali’dir ( radıyallahü anh ). Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Ehl-i beytinin ve Eshâb-ı kirâmının himmetleri ve gayretlerinden başka birşey ile, dîn-i İslâm intizâm bulmadı. Onlar öyle yüksek kimselerdir ki, isimlerini hürmetsiz olarak anma. Onlar tarafına, ta’zim etmeden dahî bakma.

“Hemerâ i’tikâd-ı nîkû kün,
Dil zi inkâr-ı sân beyksûkün.

Her husûmet ki, bûdeşan bâ hem,
Be teassüb mezen der anca dem.

Ber kes engüşt-i i’tirâz menih,
Dîn-i hod râyegân zi dest medih.”

Ma’nâsı: Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) hepsi hakkında iyi i’tikâd besle, onlar hakkında kalbine gelen kötü düşünceleri bertaraf et. Aralarındaki vâki olan olaylar hakkında da dilini tut. Kimseye i’tirâz etme ki, dînini yıkıp elden kaçırmayasın.

“Her ki şüd zehl-i kıble ber tü bedîd,
Ki be âverde-i Nebî girevid.

Gerçi şad bid’at-ü-hatâ vü halel,
Bîni ura zirây-i ilm-ü-amel.

Mekûn ûrâ be serzeniş tekfir,
Meşümâreş zi ehl-i nâr-ü-saîr.

Ver bibîni kesî zi ehl-i salâh,
Ki reved râh-i dîn sabâh-ü-revâh.

Ez menâhî şeved bekül yeksûy,
Be evâmir nihed beküllî rûy.

Küned ez farzhâ vü nâfilehâ
Sûy-i ubbâ revâne kâfilehâ

Be yakîn zehl-i Cenneteş meşümâr,
İmen ez sûy-i âhıreş megüzâr.”

Ma’nâsı: Kim ki, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâ tarafından getirdiklerine inanır, sence kıble ehli olduğu anlaşılırsa, onun ilminde ve amelinde yüzlerce hatâ ve bozukluk görsen dahî, ona hakaret edip kâfirlikle suçlama ve Cehennemliksin deme. Bir kimsenin de sâlih olduğunu, gece-gündüz din yolunda çalıştığını, haramlardan ve yasaklardan kaçındığını, emredilenleri de tamâmiyle yaptığını, farz ve ziyâde nafile ibâdetler yaptığını görsen dahî, ona, muhakkak Cennetliktir deme. Son nefeste iyi bir hâl ile öleceğinden emîn olma.

“Meğer an kes ki ez Resûl-i Huda,
Şüd mübeşer be Cennet-ül-Me’vâ.

Gerçi der kes büved bean meşhûr,
An der an deh medar sân maksûr.

Sanki Cem’î zi âl-i pak sirişt,
Hem beşaret resîd san be bihist.”

Ma’nâsı: Bir kimsenin Cennetlik olduğunu Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) müjdelemiş ise, o istisnadır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ), Cennet ile müjdelediği Aşere-i mübeşşere ismi verilen on kişi varsa da, sen Cennetle müjdelenenleri on kişiden ibâret sanma. Çünkü, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) pak ve mutahhar olan evlâdından bir cemâatin de Cennete girecekleri müjdelenmiştir. Nitekim Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerinde; “Fâtıma, Cennet kadınlarının seyyidesidir”, “Hasen ve Hüseyn, Cennet gençlerinin seyyidleridir” buyurdu.

Mevlânâ Câmî, yine aynı kitabın, “Kabir suâli ve kabirdekilerin hâlleri” babında buyuruyor ki:

“Her kira zîr-i hâk şüd menzil,
Dü firişteh be sûretî hâil.

Pîş âyend zi îzid-i müteâl,
imtihanlara ezu künend suâl.

Ki Hudâ-yitü vü Nebiyy-i tü kîst,
Zen heme dîn ki bûd dîn-i tu çîst.

Ger bigûyed cevâbeşan be savâb,
Birehed ez gam-ı azâb-ü-ikâb.

Füshât-i kabr-i ü biyefzâyend,
Revzeni ez bihişt bikşâyend.

Gerd ura lyân çi subh u çi şâm,
Ki kücâ dâred ez bihişt mekâm.”

Ma’nâsı: Her kim vefât edip kabrine konulursa, iki korkunç sûretli melek, Allahü teâlânın emri ile o kimseyi imtihan için gelirler. Derler ki: “Senin Rabbin ve Peygamberin kimdir? Dînin nedir?” O kimse eğer bunlara doğru olarak cevap verebilirse, üzüntüden ve azâbdan kurtulur. Kabri genişletilir ve Cennetten bir pencere açılır. O kimse, Cennetteki makamını sabah akşam seyreder.

“Ver negûyed cevâbeşan der hor.
Âteşin gürz âyedeş ber ser.

Nâle-i ü be vakt-i gürz hori,
Bişneved cüz ki ademî vü peri.

Ademî vü peri eğer şinevend,
Heme ez hâb-ü-hor nefûr şevend.

Tengî-i güreş ançünân füşüred,
Ki dü pehlû-yi ü zihem güzered.

Biküşâyend revzeni zi sekar,
Tâ der an bingered beşâm-u sehar.

Cây-i hodra hibînedez dûzah,
Âvâh ez hâletî çünin âvsh.”

Ma’nâsı: O kimse, suâl meleklerine doğru olarak cevap veremezse, başına ateşli bir topuz iner. Topuz başına inince o kimsenin iniltisini insanlar ve cinlerden başka bütün mahlûklar işitir. Eğer bu iniltiyi insanlar ve cinler işitecek olsaydı, hepsi de yemekten ve uyumaktan şiddetle kaçınırlardı.

Kabrin darlığı onu o kadar sıkar ki, iki yanı birbirine geçer. Gece-gündüz bakarak yerini görsün diye de, ona Cehennemden bir pencere açarlar. O pencereden Cehennemdeki yerini görür. Böyle bir hâle eyvahlar olsun.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 122

2) El-Fevâid-ül-behiyye sh. 86, 88

3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 360, 361

4) Bedr-üt-Tâli cild-1, sh. 327

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 534

6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 275

7) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 61

8) Nefehât-ül-üns sh. 455

9) Reşehât sh. 202

10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1037

 

MUHYİDDÎN MUHAMMED BİN HASEN SAMSÛNÎ

Osmanlılar zamanında yetişen İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Hasen bin Abdüssamed Samsûnî olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Hanefî mezhebi âlimlerindendir. Doğum târihi bilinmemektedir. 919 (m. 1513) senesinde Edirne’de vefât etti.

İlk tahsilini, zamanın âlimlerinden olan babasının huzûrunda yapan Muhyiddîn Efendi, daha sonra Mevlânâ Alâüddîn Ali Arabî ismindeki meşhûr âlimin sohbetlerine devam etti. İlim öğrenmek istidâd ve kabiliyetinin pekçok olması ve gayretinin fazlalığı sebebiyle çabuk yetişti. Âlimlerden, zamanında bulunan büyük, zâtlardan oldu. İlk olarak Bursa’da Molla Hüsrev Medresesi’nde vazîfe aldı. Daha sonra, İstanbul’da, Mahmûd Paşa, Edirne’de Taşlık, İznik’de Orhan Gazi, Edirne’de Üçşerefeli, İstanbul’da Sahn-ı semân gibi medreselerde uzun müddet müderrislik yaptıktan sonra emekli oldu.

Emekliliğinden sonra, Yavuz Sultan Selim Hân tarafından Edirne’ye kadı olarak ta’yin edilen Muhyiddîı Efendi, bu vazîfeyi de çok güzel îfâ etti. Dînimizin emirlerine uygun, son derece âdil hükümler verirdi. 919 (m 1513) senesine, ya’nî vefât edinceye kadar bu vazîfeye devam etti.

Muhyiddîn Muhammed bin Hasen Samsûnî ( radıyallahü anh ), devamlı ilim ile meşgûl olan ve bu husûstaki gayretlerinin çokluğuyla tanınan bir zât idi. Gece gündüz demez kitap okur, bundan hiç usanmazdı. Dünyâ düşüncelerinden, dünyâya âit işlerden yüz çevirmiş idi. Dünyalık şeylerin hiçbirinde gözü ve gönlü yok idi. Onun yanında altın ile saksı parçasının bir farkı olmayıp, kalb zenginliğine ve yüksek ma’nevî huzûr ve saadete sahip idi. Görünüş i’tibâriyle, dünyalık malı mülkü yoktu ve olmasını da istemiyordu. Ama her hareketi, dînimizin emirlerine tam uygun olduğu için, onun her hâli pek kıymetli ve bu bakımdan büyük ma’nevî servete sahip idi.

Fakirleri, ihtiyâç sahiplerini kendi nefsine tercih eder, onların yardımlarına koşardı. Kendisi az bir şeyle idâre eder, fazlasını ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. Tasavvuf ehlini çok sever, onlara elinden gelen yardımı yapmaktan büyük lezzet alırdı. Kendisini adetâ onlara hizmetçi eylemiş idi. Onlara yardım etmek uğruna, kendisi az yer, hattâ açlığa sabrederdi. Kanâat ve tahammül sahibiydi.

Seyyid Şerîf Cürcânî’nin Şerhu Miftâh ve Şerh-ut-Tecrîd isimli eserleriyle, Sa’düddîn-i Teftâzânî’nin Telvîh isimli eserine haşiyeler yazmıştır.

1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 332

2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 312

3) Kevâkib-üs-sâire cild-1, sh. 38

4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 94

5) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 341

6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 196

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 227

8) Keşf-üz-zünün sh. 347, 497, 1765

 

 16. ASIR ÂLİMLERİ

MÜEYYED-ZÂDE ABDÜRRAHMÂN EFENDİ

Fâtih Sultan Mehmed, İkinci Bâyezîd ve Yavuz Sultan Selîm zamanında yaşamış, tefsîr, kelâm ve fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Ali’dir. Aslen Amasyalıdır. Ebû İshak Kâzrûnî neslindendir. Babası, Divrikli-zâde Şemseddîn Müeyyed Çelebi’nin oğlu Alâeddîn Ali Çelebi’dir. Bu aile, daha sonra Müeyyed-zâde lakabiyle tanındı. Abdürrahmân Çelebi’nin babası Alâeddîn Ali Çelebi, Amasya’da Yakut Paşa zaviyesinde vazîfe yapıyordu. Müeyyed-zâde Abdürrahmân Çelebi, İstanbul’un fethinden üç sene sonra, 860 (m. 1456) senesi Safer ayında dünyâya geldi. 922 (m. 1516) senesinde Şa’bân ayının onbeşinde, Perşembe günü Berât gecesinde vefât etti. Kabri İstanbul’da Eyyûb Sultan hazretlerinin türbesinin başucu tarafındadır.

Müeyyed-zâde Abdürrahmân Çelebi daha çocuk iken, Şehzâde Bâyezîd Amasya’ya sancakbeyi ta’yin edildi. Babası Alâeddîn Ali Çelebi, Şehzâde Bâyezîd’in nişancısı oldu. Babasının Şehzâde Bâyezîd ile alâkası sebebiyle, Bâyezîd’in yakın çevresine girdi. Babasından ve o zamanki Amasya âlimlerinden ilim tahsil etti. Şehzâde Bâyezîd’in sohbet arkadaşı oldu.

Ba’zı kimseler, Şehzâde’nin çevresindekiler; “Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi, Şehzâde’yi zevk ü safâya ve eğlenceye alıştırıyor” diye Fâtih Sultan Mehmed’e şikâyet ettiler. Bunun üzerine, İstanbul’dan Amasya’ya bir teftiş heyeti gönderildi. Heyet başkanı, vezirlerden Hamza Beyzâde Mustafa Paşa idi. Araştırma esnasında, pekçok dedikodular ortaya çıktı. 881 (m. 1476) senesinde, (Bu târih ba’zı kaynaklarda 883 veya 884 (m. 1479) senesi olarak da bildirilmektedir.) Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından; Mahmûd Paşa, Tâcî Bey ve Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi’nin idamı hakkında bir ferman çıkarıldı. Ferman Amasya’ya gelmeden durumu haber alan Tâcî Bey, Bağdad’a kaçtı. Şehzâde Bâyezîd, Abdürrahmân Efendi’yi çok severdi. Hem babasının emrine karşı gelmemek, hem de Abdürrahmân Efendi’yi kurtarmak için, ferman gelmeden onu kaçırmaya karar verdi. Şehzâde Bâyezîd, Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi’ye 10.000 akçe para, birkaç tane at ve birkaç takım elbise verdi. Ferman kendine ulaşmadan onun Amasya’dan kaçmasını sağladı.

O zaman Abdürrahmân Efendi yirmi yaşının üzerinde idi. Osmanlı sınırlarından çıkıp, Memlüklü Devleti sınırları içinde olan Haleb şehrine geldi. Burada Zemahşerî’nin nahiv ilmindeki “Mufassal” adlı eserini Halebli âlimlerden okudu. Diğer dînî ilimleri de öğrenmek için, kendisine ders verecek âlim aradı. Fakat istediği gibi bir âlim bulamadı, İran’dan gelen tüccârların tavsiyesi üzerine, Celâleddîn Devânî’ye talebe olmak istedi. İranlı tüccârlarla Şîrâz’da bulunan Celâleddîn Devânî’nin yanına gitti. Celâleddîn Devânî, Müeyyed-zâde’ye; “Anadolu’dan bize hediye olarak ne getirdin?” diye sordu. Müeyyed-zâde; “Osmanlı âlimlerinden Hocazâde adındaki zâtın “Tehâfüt” isimli eserini size armağan olarak getirdim” diye cevap verip, kitabı takdim etti. Celâleddîn Devânî kitabı baştan sona kadar inceledi, çok beğendi. “Ben de bu konuda bir kitap yazmak istiyordum. Lâkin bu kitabı görmeden yazmış olsaydım çok hatâ yapardım. Allahü teâlâ bu kitabın yazarından ve buraya getirenden râzı olsun” diye duâ eyledi. Hocazâde, bu kitabında felsefecilerin bozuk ve yanlış fikirlerine cevap veriyordu.

Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi, yedi sene müddetle o zamanın aklî ilimlerini, Arab dili ve edebiyatına dâir ilimleri öğrendi. Aynı zamanda; hadîs, tefsîr ve diğer dînî ilimleri de tahsil etti. Uzun müddet gayretle çalışması sonunda, her türlü ilimlerde derin âlim oldu. Celâleddîn Devânî, Müeyyed-zâde’nin ilminin çokluğuna, şehâdet edip, icâzetname verdi. Müeyyed-zâde’ye çok medhiyelerde bulundu. Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi, ayrıca Muhammed Şîrâzî’den de ilim tahsil etti.

Fâtih Sultan Mehmed Hân vefât edince, yerine oğlu Sultan İkinci Bâyezîd Hân tahta geçti. Bu haber İran’da duyulunca, Müeyyed-zâde hemen Anadolu’ya hareket etti. 888 (m. 1483) senesi Ramazan ayında, memleketi Amasya’ya geldi. Babası üç ay önce vefât etmişti. Burada kırk gün kaldıktan sonra İstanbul’a gitti. Âlimlerle ilmî konuşmalar yaptılar. Âlimlerin hepsi de, ilim ve faziletteki yüksek derecesine hayran oldular. Zamanın âlimlerinden olan Hatîb-zâde, Müeyyed-zâde hakkında Sultan İkinci Bâyezîd Hân’a haber gönderdi. Onun fazilet ve derin bilgi sahibi bir âlim olduğunu bildirdi. Yine o zamanın vezirleri de, Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi’nin gerçekten büyük âlim olduğuna şehâdet ettiler. O sene İstanbul’daki Kalenderhâne Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Daha sonra 891 (m. 1486) senesi Rebî’ul-evvel ayının onyedisinde, Kestelli Muslihuddîn Efendi’nin kızıyla evlendi. O gün Semâniye medreselerinden birine ta’yin edildi. Burada sekiz sene talebe yetiştirdi. 899 (m. 1493) senesinde, müderrislikten Edirne kadılığına getirildi. 907 (m. 1501) senesinin Rebî’ul-evvel ayında, Anadolu kadıaskeri oldu. 911 (m. 1505) senesinde vefât eden Hacı Hasen-zâde yerine Rumeli kadıaskerliğine terfi ettirildi.

Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi, altı sene kadar bu vazîfeyi güzel bir şekilde yürüttü, ilmî ve hukukî mes’elelere vukûfıyeti sebe biyle, şeyhululemâ olarak kabûl ediliyordu. 917 (m. 1511) senesinde Yeniçeriler, Şehzâde Ahmed taraftan devlet adamları aleyhine ayaklandılar. Bu kargaşalıkta, Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi’nin de konağı yağmalandı. Bu hâdise üzerine Rumeli kadıaskerliğinden alınarak, emekliye sevkedildi.

Bu hâdiselerden kısa bir zaman sonra, Yavuz Sultan Selim Hân 918 (m. 1512) senesinde pâdişâh oldu. Yavuz Selim Hân, vezirlerinden Müeyyed-zâde’nin durumunu sorup öğrendi. Önceki emekli maaşına, Karaferye kadılığı maaşını da ilâve etti. 919 (m. 1513-14) senesinde, tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Yavuz Sultan Selim Hân ile beraber Çaldıran savaşına katıldı. Şah İsmâil yenilip, Doğu Anadolu Bölgesindeki karışıklık sona erdi. Çaldıran zaferinden dönerken Çoban Köprüsü denilen yerde, 920 (m 1514) senesinde vazîfesinden alındı ve tekrar emekli oldu.

Müeyyed-zâde Abdürrahmân Efendi, aklî ve naklî ilimlerde çok derin âlim idi. İlme ve kitaplara çok düşkün idi. Kütüphânesinde yedibin cild kitabı vardı. Arab dili ve edebiyatını çok iyi bilirdi. Arabca, Farsça ve Türkçe lisanlarında ince ma’nâlı şiirler yazardı. Üç dilde de ustalıkla şiir yazabilmesi, bu dilleri çok iyi bildiğini göstermektedir. Şiirlerinde Hâtimi mahlasını kullanırdı. Aynı zamanda, hüsn-i hat san’atında da çok usta idi. Amasya’da iken meşhûr hattât Şeyh Hamdullah Efendi’den hat dersleri almıştı. Müstakim-zâde, “Tuhfe-i hattâtîn” adlı eserinde, Takî Temimî’nin, Müeyyed-zâde’nin yazısının güzelliğini methettiğini bildirmektedir:

Edebiyat ile de ilgilenen Müeyyed-zâde, bununla uğraşanlara ve kabiliyetli gençlere maddî ve ma’nevî yardımlarda bulunur, onları teşvik ederdi. Kalemi kuvvetli ve ifâdeleri çok düzgündü. Bilhassa kadıaskerliği zamanında ilim ehli olan zâtları gözetip kollardı, İslâm âlimlerinin en büyüklerinden olan İbn-i Kemâl ve Ebüssü’ûd gibi âlimler bunun talebelerindendir.

Yazdığı kıymetli eserler şunlardır: 1- Kadr sûresinin tefsîri, 2- Risale fî eşhüri ma’lûmât, 3- Şerh-i Miftâh haşiyesi, 4- Risale fî tahkîki cüz’ü lâ yetecezzâ, 5- Şerh-i Mevâkıf haşiyesi, 6-Fetâvâ, 7- Risale fî kürret-il-müdahrece, 8- Kelâm ilmine dâir bir risale: Bu eserinde kelâm ilminin zor anlaşılan mes’elelerini anlatmıştır.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 155

2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 109, 110

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 157, 308, 309

4) El-Kevâkib-üs-sâire cild-1, sh. 232

5) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 310

6) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 355

7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 544

8) Amasya Târihi cild-3, sh. 230, 231

9) Tuhfe-i hattâtîn sh. 249

 

İBN-İ KEREKÎ

Hanefî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Abdürrahmân bin Muhammed bin İsmâil’dir. Künyesi Ebü’l-Vefâ, lakabı Burhânüddîn olup, aslen Kerek’dendir, İbn-i Kerekî adıyle  meşhûrdur. 835 (m. 1432) senesinde Kâhire’de doğdu. 922 (m. 1516) senesinde Kâhire’de vefât etti. Evinin yanındaki bir kuyudan abdest almak isterken, kuyuya düşüp boğuldu. Cenâze namazı Şa’bân ayının altısında Çarşamba günü kılındıktan sonra, Sultan Kayıtbay’ın kabri yakınına defnedildi. Kansu Gavrî’nin vefâtından sonra tahta geçen Sultan Tomanbay, sağlığında evine gelip giderdi. Vefâtında ise yürüyerek cenâzesine katıldı.

İlim öğrenme yaşına gelince, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Şemseddîn bin Hımmısânî’nin huzûrunda Kur’ân-ı kerîm okumasını ilerletti ve tecvîd ilmini öğrendi. Daha sonra İmâm-ı Nevevî’nin Erbe’în kitabını, Şâtıbiyye’yi, Kudûrî’nin Muhtasar adlı fıkıh kitabını, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve daha başka kitapları ezberledi. Ezberlerini, asrının büyük âlimlerinden; hadîs Hâfızı İbn-i Hacer, Alemüddîn Bülkînî, Kalkaşendî, Velevî es-Saktî, İbn-i Deyrî, İbn-i Hümâm ve diğer ba’zı âlimlerin huzûrunda okudu.

Bundan sonra kendini tamamen ilme ve ilim öğrenmeye veren İbn-i Kerekî, Sahîh-i Müslim’in tamâmını veya çoğunu Zeynüddîn Zerkeşî’den dinledi. Şeyhûniyye İmâmı Şemseddîn’den fıkıh ve Arabî ilimleri öğrendi. Necmeddîn Gazzî ve İzzeddîn bin Abdüsselâm Bağdâdî’den de ilim öğrendi. Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim adındaki hadîs kitaplarını Şihâbüddîn bin Attâr’dan okudu. Bunlardan başka Takıyyüddîn Şemsî, Takıyyüddîn Hısnî, Kemâleddîn İbni Hümâm, Kâfiyecî ve daha başka âlimlerin derslerine devam etti. Şemseddîn Şümnî’den de; tefsîr, hadîs, usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini öğrendi.

İbn-i Kerekî’ye pekçok vazîfeler verildi. Önceleri maddî bakımdan sıkıntı çektiyse de, daha sonra durumu iyileşti. 903 (m. 1497) senesinde, Mısır’da Hanefî kadılığına getirildi. 906 (m. 1500) senesine kadar bu vazîfeyi güzel bir şekilde yürüttü. Ondan ilim öğrenmek için yanına pekçok kimse gelir giderdi. Hattâ ilmî mes’eleleri görüşmek için uzak beldelerden âlimler bile onun yanına gelirlerdi. Mısır Sultânı Kayıtbay, bu âlimden istifâde etmek için, dâima onunla beraber olmaya gayret ederdi. Seferde olsun, diğer zamanlarda olsun, İbn-i Kerekî’nin yanından ayrılmak istemezdi.

İbn-i Kerekî kadılık vazîfesinden ayrılınca evine çekildi. Bir medrese gibi olan evinde, çeşitli ilimlerde talebe yetiştirmeye başladı, ölünceye kadar ilim öğretmek ve fetvâ vermekle meşgûl oldu.

İbn-i Kerekî üç defa hacca gitti. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etti. Mekke ve Medine âlimleriyle görüştü. Karşılıklı olarak ilmî görüşmeler yaptılar ve birbirlerinden istifâde ettiler. Çok güzel ve te’sîrli konuşurdu. Konuşmaları çok tatlıydı. Güzel yazı yazar, bütün insanlarla iyi geçinir, herkese ikramlarda bulunurdu. Çok zekî ve çabuk kavrayışlı idi. Huyu, ahlâkı güzel olup, hoş tabiatlı bir insandı.

Hatîblik ve vâ’izlik de yapan İbn-i Kerekî, talebelere hadîs-i şerîf okutur, öğretirdi. Halkın suâllerine cevap verir, fetvâlarıyla onların müşkillerini hallederdi. Nazım ve nesir yazmada kabiliyetliydi. Birçok kıymetli eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Fetâvâ: Fetvâları konularına göre tertîb edilmiştir. 2- Haşiyetü alâ Tavdîh-i İbn-i Hişâm.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 46

2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 102, 103

3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 59

4) En-Nûr-us-sâfir sh. 101

5) Et-Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 204, 205

6) Keşf-üz-zünûn sh. 1304

7) Brockelmann Sup-2, sh. 95

 

SA’DÎ ÇELEBİ

Osmanlı şeyhulislamlarının onuncusudur. İsmi, Sa’dullah bin Îsâ bin Emîrhân’dır. Sa’dî Çelebi veya Sa’dî Efendi diye meşhûr olmuştur. “Beydâvî Muhaşşîsi” diye de bilinir. Doğum târihi bilinmemektedir. Kastamonu’nun Daday ilçesinde doğdu. 945 (m. 1538) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civarında defnedildi.

Küçük yaşta babası ile birlikte İstanbul’a geldi. Babasının Murat Paşa Câmii’nde İmâm olması üzerine, ilk tahsilini ondan yaptı. Zamanının âlimlerinden ilim tahsil ettikten sonra, Molla Muhammed Samsûnî’nin hizmetinde ve sohbetinde bulundu. Onun yanında ilimde olgunlaşıp yüksek derecelere ulaştıktan sonra İstanbul’da Başcı İbrâhim, Edirne’de Taşlık ve Vezir Mahmûd Paşa medreselerinde müderris olarak vazîfe yaptı. Daha sonra Bursa Sultaniye Medresesi’ne ta’yin edildi. Bir müddet orada vazîfe yapıp ilim öğretmekle meşgûl olduktan sonra, Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirildi. 930 (m. 1523) senesinde İstanbul kadılığına ta’yin edildi. Sa’dî Sa’dullah Efendi, on yıl bu vazîfeyi doğruluk ve adâlet üzere yürüttükten sonra, 940 (m. 1533) senesinde bu vazîfeden alındı ve Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris ta’yin olundu. Kısa bir müddet sonra, Kanunî Sultan Süleymân zamanında, Şeyhülislâm Kemâl Paşa-zâde’nin vefâtı üzerine, 940 (m. 1533) senesinde şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Bu şerefli vazîfeyi beş yıl yürüttükten sonra vefât etti.

Sa’dullah Efendi; âlim, aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece sahibi, faziletli ve güzel ahlâklı bir zât idi. Boş söz konuşmaktan kaçınırdı. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı sırasında vermiş olduğu hükümler ve cevaplar gayet makbûl ve doğru idi. Gerek ders okutmakta, gerekse kadılıkta, akranlarından üstün idi. Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere olup, Allahü teâlânın dînine ve Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin sünnetine son derece bağlı idi. Bütün vakitlerini ilim ve ibâdetle geçirirdi. Vermiş olduğu cevapları, usûl ve fürû’ yönüyle iyice araştınr sonra yazardı. Hâfızası çok kuvvetli olup, birçok târihleri ve âlimlerin menkıbelerini ezberlemişti. Şairliği de olan Sa’dî Çelebi, İstanbul’un Fâtih semtinde, evinin yakınında bir Dâr-ül-kurrâ inşâ ettirmişti. Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle geçiren Sa’dî Çelebi’nin birçok mu’teber eserlere yazmış olduğu ta’lîkâtı yanında, şu kıymetli eserleri de vardır: 1-Fevâid-ül-behiyye: Kâdı Beydâvî hazretlerinin tefsîrine yazmış olduğu haşiyedir. 2-Hâşiyet-ül-İnâye Şerh-il-Hidâye, 3-Fetâvâ fî Mevâzı min Füsûs-ıl-Hıkem li İbn-i Arabî 4-Fetâvâ-i Sa’diyye, 5-Hâşiyetü alel-Kâmûs (Fîrûz Âbâdî’nin eseridir).



1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Vefeyât kenarı) cild-1, sh. 494

2) Kâmûs-ül-al’âm cild-1, sh. 2570

3) Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 236

4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 262

5) El-A’lâm cild-3, sh. 88

6) Devhât-ül-meşâyıh sh. 18

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1060

8) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 323

9) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 443

10) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 21

 

İBN-İ SULTAN

Târih ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin Sultan’dır. Künyesi Ebû Abdullah olup, lakabı Kutbüddîn’dir. İbn-i Sultan diye meşhûr oldu. 870 (m. 1465) senesinde doğdu. 950 (m. 1543) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Cenâze namazı Emevî Câmii’nde kılındı. Kalkanderiyye türbesinin içerisine defnedildi.

İbn-i Sultan, Abdülberr bin Suhbe ve başka âlimlerden ilim öğrendi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Kusaiyye, Zâhiriyye medreselerinde ve Emevî Câmii’nde ders verdi. Sultan Gavri zamanında Şıhne bin Şıhne’nin yerine Mısır’da kadılık yaptı. Zâhiriyye Medresesi’nde ikâmet ederdi. Emevî Câmii’nin müderrisliğinde de bulundu.

Zamanının büyük âlimlerinden Yûnus İsevî onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Sultan büyük âlimlerden olup, devlet katında da sözü geçerli idi. Mühim mes’elelerde ona müracaat edilirdi. Sonradan gözlerini kaybetti. Ancak gözleri, görüyormuş gibi eski hâlini muhafaza ediyordu. Nûrânî yüzlü idi. Kendisine sorulan suâllere kitaplardan cevap hazırlardı. Yazdığı fetvâları, başkasınınki ile karışmaması için mührü ile mühürlerdi. Devamlı Kur’ân-ı kerîm okurdu. Her Cum’a gecesi Emevî Câmii’nde toplanarak Kur’ân-ı kerîm okuyan, Allahü teâlâyı zikreden ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât-ü selâm okuyan bir topluluğa kendi mülkünden bir yer vakfetti.

İbn-i Sultan, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu Kenz-üd-dekâik lin-Nesefî, 2-Risâletün fî tahrîm-il-afyon, 3-El-Berk-ül-lâmi’, 4- Feth-ül-melik-ülâlem-ül-mennân, 5- Teşvîk-üs-sâcid ilâ ziyâreti eşref-il-mesâcid.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 254

2) El-Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 13

3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 283

4) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 1516

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 292

6) Brockelmann Sup-2, sh. 400

 

ŞEYH-ZÂDE MUHAMMED

Tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muslihuddîn Mustafa olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 951 (m. 1544) senesinde vefât etti. Kocaeli-lzmit’tendir. Kabri İstanbul’da, Emîr Buhârî yakınında, Hoca Hayreddîn Mescidi avlusundadır.

Şeyh-zâde Muhammed’in babası Şeyh Mustafa Muslihuddîn Efendi, Bâyezîd-i Velî zamanı meşâyıhından olup, Abdullah-i İlâhî’nin halîfelerindendi. İstanbul’da Hırka-ı şerîf Câmii yakınında, Muslihuddîn Mescidi’ni yaptırmıştır. Buna, tahta minareli mescid de denir. Şeyh-zâde Muhammed, ilim tahsiline başladıktan bir süre sonra, tasavvuf yolunu seçti ve Emîr Ahmed Buhârî’nin halîfelerinden Muslihuddîn Efendi’ye halîfe oldu. Bir süre çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra medrese müderrisliğini bırakarak, vefâtına kadar kendi hâlinde yaşadı.

Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesinde, Şeyh-zâde Muhammed hakkında şöyle yazmaktadır: “Şeyh-zâde Muhammed, Kocaeli evliyâsından Şeyh Muhyiddîn’in dâmâdıdır. Zamanında bulunan âlimlerden ilim öğrendi. Büyük âlim Efdâl-zâde’nin hizmetlerinde kemâle ulaştı, İstanbul’da Hoca Hayreddîn Medresesi’nde müderris oldu. Medresede ilim ile meşgûl olurken, uzlete meyli galip gelerek, emekliye ayrıldı. Ona günlük on akçe maaş bağlandı. “On akçe, benim mühim ihtiyâçlarım için kâfidir ve çoktur bile. Kâfi gelecek miktardan fazlasına rağbetim yoktur. Bundan fazlasını istemek isrâftır” buyurdu. Emekliye ayrıldıktan sonra, kendi yaptırdığı mescidinde ibâdet ve tâatle meşgûl oldu. Sâlih kimseleri çok severdi. Onun için, kâmil ve edeb sahibi olanlarla beraber olmaktan daha lezzetli birşey yoktu. Allahü teâlâya yalvarma, huşû’, hudû’ ve tevâzu, onun yaradılışında mevcûd idi. İhtiyâçlarını te’min için başkasına yük olmazdı. Pazardan aldığı eşyayı evine kendisi götürürdü. Meşakkat ve sıkıntılara tahammül ederdi. Onu sevenler, cân-ı gönülden ona hizmet etme şerefine kavuşmak isterlerdi. Fakat Allah için yaptığı tevâzudan dolayı, işlerini kendisi görür, başkasının yapmasına gönlü râzı olmazdı, ikâmet ettiği mahallenin mescidinde, tefsîr dersleri verirdi. Bu vesile ile, bereketli derslerinden ve nasihatlerinden pekçok kimse istifâde etti. Kâdı Beydâvî hazretlerinin tefsîrini şerh edip, onun derin ma’nâlarını, zor ibârelerini, daha açık ve kolay bir ifâde ile anlattı.”

Kendisi şöyle anlatır: “Kâdı Beydâvî’nin tefsîrini şerh ederken, bir âyet-i kerîmenin i’câzı hakkında müşkilim olunca, cenâb-ı Hakka cân-ı gönülden yönelirdim. Bu yönelmenin bereketi ile maksadıma kavuşurdum. Allahü teâlâya teveccühüm sırasında, sekînet hâlinde bulunan gönlümde, yeryüzü kadar bir genişlik meydana gelirdi. Onda, parıldayan iki ay görünürdü. Bunlardan öyle bir nûr meydana gelirdi ki, Levh-i mahfûzda yazılı olanlar görünüp, Kur’ân-ı kerîmin sırları bana zâhir olurdu. Bu fakîr, amellerimde azîmet yolunu tuttuğumda, kendimi çok yüksek derecelerde, ruhsat yolunu tuttuğumda ise, kendimi o yüksek mertebelerden mahrûm olarak görürdüm.”

Şakâyık-ı Nu’mâniyye sahibi Taşköprü-zâde şöyle anlatır: “Hayâtımın ilk zamanlarında, hayâtımın sonlarına dâir ahvâlimi düşünürdüm. Bana kadılık nasîb ve müyesser olursa, bunu kabûl etmeme husûsunda kendi kendime kesin karar vermiştim. Şeyh-zâde Muhammed birgün bana; “Eğer sana bir zaman kadılık makamı verilirse, kazaya rızâ lâzımdır. Çünkü kadılık mendub bir iştir ve teşvik olunan bir yoldur. Şayet böyle bir vazîfe verilirse, muhakkak kadılığı kabûl etmelisin” diye nasihat ettikten sonra, şöyle bir hâdiseyi anlattı: “Sâlih bir kadı dostum vardı. Kâdılıktan ayrıldıktan bir süre sonra tekrar kadı oldu. Sebebini sorduğum zaman şöyle dedi. “Kâdı iken Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) rûhâniyetleri ile tam bir irtibâtım var idi. Haftada bir kerre rü’yâmda görmekle şereflenirdim. Fakat, kadılık vazîfesini bıraktığım zaman, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz ile irtibâtım tamamen kayboldu. Ben, tekrar kadılık vazîfesine dönmüştüm. Bir gece yine Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda görmekle şereflendim. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ), kadılıktan ayrılınca niçin kendilerini rü’yâmda görmekle şereflenemediğimin sebebini sordum. O zaman Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Kâdıların, benim ile ma’nevî yakınlıkları ve rûhanî münâsebetleri, diğer zamanlardakinden daha fazladır. Çünkü hüküm makamında, sünnet-i seniyyem üzere yürürler. Nefslerini ıslâh ettikten başka, fakirlerin ve zaîflerin haklarını korumaya yardımcı olurlar. Bu sebeple kadılar, çok sevâba kavuşurlar. Şefaatime nail olurlar, rûhanî nazarıma kavuşurlar. Fakat hüküm makamını terk ettiklerinde, sâdece kendi nefsleri ile meşgûl olup, ümmetimin fakirlerinin durumları ile alâkalanıp, zayıfların istek ve dilekleri ile meşgûl olamazlar. Bu sebeple, bana yakın olma mertebesinden uzaklaşırlar. Allah ve Resûlünün rızâsı, güzel hâl üzere olanların üzerindedir” buyurdu. Şeyh-zâde nasihatinden sonra, Şakâyık-ı Nu’mâniyye müellifîne nasîhatta bulunup, kadılık vazîfesini kabûl etmek, mühim işlerdendir buyurdu.

Şeyh-zâde Muhammed, birçok eser yazdı. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Hâşiyetün alâ Envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî: Tefsîr kitaplarının ve Beydâvî haşiyelerinin en kıymetlilerindendir. Bekâra sûresini ihtivâ eden birinci cild, 1306 (m. 1888) senesinde İstanbul’da Matbaa-i Osmaniyye’de ve 1397 (m. 1977) senesinde Hakîkat Kitabevi tarafından bastırılmıştır. 2- Şerh-ül-Vikâye fî mesâil-il-Hidâye, 3- Şerh-ül-Ferâid-is-Sirâciyye, 4- Şerh-ül-Miftâh lis-Sekkâkî, 5- Şerhu Kasîdet-il-Bürde, 6-Hâşiyetün alâ Meşârık-ıl-Envâr lis-Sâgânî, 7- Envâr-ut-tenzîl üzerine başka bir haşiye, 8- İhlâs sûresi üzerine bir tefsîr, 9- Ta’lîkâtün alâ şerh-ıl-Hidâye li İbn-i Mektûm.

Hâşiyetün alâ Envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî isimli eserinden ba’zı bölümler:

Dinde küfür: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) getirdiği açıkça bilinen şeylerden birisini inkâr etmektir. Çünkü bir kimse, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) getirdiği açıkça bilinen şeylerin hepsini tasdik ederse mü’min olur. Bir kimse Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) getirdiklerinin bir kısmını veya hepsini tasdik etmezse, o kimse imansızdır. İctihâdî ve tevâtür olarak bildirilmeyen hükümleri inkâr eden imansız olmaz. Tevâtür ile Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği ve dinden olduğu bilinen şeyleri inkâr eden imansız olur. Allahü teâlânın varlığını, O’nun alîm, kadir, muhtâr olduğunu veya Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamberliğini, Kur’ân-ı kerîmin sıhhatini, namazın, orucun, zekâtın, haccın, farz olması, zinânın ve içkinin haramlığı gibi, dinden olduğu açıkça bilinen husûsları inkâr eden kimse imansızdır. Çünkü bu kimse, dinden olduğu zarurî olarak ve açıkça bilinen birşeyde Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) tasdik etmemiştir.

Suâl: Zünnar kuşanmak (ve benzerlerini yapmak) ile Allahü teâlânın emirlerini yapmamak ve yasak ettiği şeyleri yapmak, onlardan sakınmamak arasındaki fark nedir ki, birincisini yapan imansız oluyor, ikincisinde ise kâfir olmuyor, sâdece günahkâr oluyor?

Cevap: Zünnar kuşanmak (ve benzerleri) kâfirlere mahsûs bir şekil ve görünüştür. Mü’min bunları kullanmaya cesâret edemez. Fakat emirleri yapmamak, nehyedilen şeyleri yapmak böyle değildir. Çünkü bunlar, dînen mahzurlu görülen şeylerdir. Ancak insanın yaratılışında nefs-i emmâresine uymak, nefsinin arzu ve isteklerinin aklına galip gelmesi bulunduğu için, mü’minden, ba’zan nefsine uyması, hevasının galip gelmesi sebebiyle dînen mahzurlu şeyler meydana gelebilir. Bunlar dinde tekzîb ve imansızlık alâmeti sayılmamıştır. Bunlar yapıldığı zaman küfür ile hüküm olunmamıştır. Fakat birincisinde, ya’nî zünnâr kuşanmak ve benzerlerini kullanmak ise, dinde i’tikâd bozukluğu olarak sayılmış, dinde tekzîb (inkâr) alâmeti olarak kabûl edilmiş, onu yapanın imansız olduğuna hükmolunmuştur.”

Sa’îd bin Cübeyr’in şöyle buyurduğu rivâyet edilmiştir: “Zikir, Allahü teâlâya tâattir. Allahü teâlâya ibâdet eden, O’nu zikretmiş olur. Allahü teâlâya itaat etmeyen, O’nu zikretmiş olmaz. Allahü teâlâ Bekâra sûresi yüzelliikinci âyet-i kerîmesinde meâlen;“Artık beni zikredin (anın). Ben de sizi zikredeyim (anayım)” buyuruyor. Allahü teâlânın kullarını zikretmesinden (anmasından) murâd, kullarına lütufta bulunması, ihsân, hayır ve saadet kapıları açmasıdır.

Zikir, ba’zan dil, ba’zan kalb, ba’zan a’zâlar ile olur. Kulların Allahü teâlâyı dilleri ile zikretmesi; O’nu tesbîh etmeleri (meselâ; Sübhânallah, Elhamdülillah ve Allahü ekber demeleri), Kur’ân-ı kerîm okumalarıdır.

Kulların Allahü teâlâyı kalbleri ile zikretmeleri üç nev’idir. 1- Allahü teâlânın zâtına, sıfatlarına delâlet eden delîlleri tefekkür etmek (düşünmek). 2- Allahü teâlânın hükümleri, emirleri, nehiyleri, va’d ve va’îdinin keyfiyetleri hakkında tefekkür etmektir. 3-Allahü teâlânın mahlûklarının esrârı (sırları) hakkında tefekkür etmek.

Kulların Allahü teâlâyı, a’zâları ile zikretmesine gelince, a’zâlarını, devamlı Allahü teâlânın emirlerini yapmakla meşgûl edip, yasak kıldıkları işlerden uzak tutmalarıdır.

Âyet-i kerîmedeki; “Beni anınız” emri, bütün tâatleri içerisine almaktadır. Bu sebepledir ki, Sa’îd bin Cübeyr, âyet-i kerîmeyi; “Beni tâatle zikrediniz” şeklinde açıkladı. Zikrin içerisine tefekkürün bütün nev’ilerini ve kısımlarını kattı. Zikir, bu ma’nâ ile şükürdür.

Allahü teâlâ, kullarına bol bol lütufta bulundu. Zâhirî ve bâtınî ni’metlerine şükür olarak, kullarına tâat ve ibâdeti vâcib kıldı. İbâdet ise, nefse ağır gelen şeylerdendir. Allahü teâlâ, kullarının râzı olduğu şükrü yapabilmeleri, ibâdetlerin nefse ağır gelmesine tahammül edebilmeleri için, kullarını sabır ve duâ ile yardım istemeye teşvik buyurmuştur. İnleyip sızlamadan, meşakkatlere tahammül demek olan şükür, her hayra vesiledir. Çünkü tövbenin evveli günahlara sabır, zühdün evveli mübahlara sabır, irâdelerin evveli Allahü teâlâdan başkasına istememeye sabırdır. Bunun içindir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Baş bedene göre ne ise, sabır da îmâna göre o mertebededir.”

Sabrın tamâmı hayırdır. Sabır ile mücehhez olan kimseye, tâatleri yapmak ve yasak edilen şeylerden sakınmak kolay gelir. Namaz da böyledir. Çünkü namazın Allahü teâlâya tezellül ve hudû’ içinde (kendini aşağı ve küçük görerek, acizliğin idrâki içerisinde) yapılması gerekir. Namazda bu hâle gelen kimse, diğer ibâdetlerdeki meşakkate nefsini boyun eğdirir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) meşakkatli bir durum ile karşılaşınca, namaz kılmak sûretiyle o meşakkati giderirler ve Bekâra sûresi yüzelliüçüncü âyet-i kerîmesini okurlardı.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 32

2) El-Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 59

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 408

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 238

5) El-A’lâm cild-7, sh. 99

6) Keşf-üz-zünün cild-1, sh. 188 cild-2, sh. 1247, 1689, 2022

7) Brockelmann Sup-2, sh. 650

8) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 334

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 88, 1074, 1217

10) Eshâb-ı Kirâm sh. 396

 

İBN-İ TÛLÛN

Hanefî Mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin Muhammed’dir. Lakabı Şemsüddîn, Künyesi Ebû Abdullah’tır. İbn-i Tûlûn diye meşhûr olmuştur. 880 (m. 1475) senesinde Dımeşk’da bulunan Sâlihiyye’de doğdu. Yine Dımeşk’da, 953 (m. 1546) senesinde vefât etti. Kâsiyun dağı eteğinde, ailesine âit türbeye defnedildi.

Dımeşk’da büyüdü. Zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil etti. Kâdı Nâsırüddîn Ebü’l-Bekâ, Hatîb Sircâcüddîn es-Sayrafi, Cemâlüddîn Yûsuf bin Abdülhâdî, Şeyh Ebü’l-Feth İskenderî, İbn-ün-Naîmî ve başkalarından ilim okudu. Amcası Cemâlüddîn bin Tûlûn ve başkalarından fıkıh ilmini öğrendi. İmâm-ı Süyûtî’den hadîs ve diğer ilimleri tahsil edip, Mısır ve Hicaz âlimlerinden bir cemâatin huzûrunda yazılı olarak icâzet aldı. Nahiv, fıkıh ve hadîs ilimlerinde yüksek derecelere ulaşan İbn-i Tûlûn, Şeyhülislâm Ebû Ömer Medresesi’ne müderris ve Sâlihiyye’deki Selîmiyye Câmii’ne İmâm ta’yin olundu. Nahiv ve fıkıh okutup, talebe yetiştirmeye çalıştı. İnsanlar onun derslerine çok rağbet edip, istifâde ettiler. Zamanını ilim öğreterek geçiriyordu.

Şeyh Ahmed bin Şeyh Ârif-i billah Süleymân esselâh es-Sûfî nakleder ki: Babamın yanında bulunuyordum. Şeyh Şemsüddîn bin Tûlûn, ona ziyâret için geldi. Oturduğu zaman, fakirlerden bir kimse gelip, babama, rü’yâsında Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi siyah yüzlü olarak gördüğünü anlattı ve rü’yâsının ta’birini istedi. Babam da: “Bu rü’yânı, Şeyh Şemsüddîn bin Tûlûn sana güzel ta’bir eder” dedi. Şeyh Şemsüddîn’in yanına gidip rü’yâsını anlattıktan sonra, Şeyh Şemsüddîn dedi ki: “Bu rü’yâ, gören kişinin Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine muhalif olduğuna ve sünnete uygun olmayan hâllerinin bulunduğuna delâlet eder. Çünkü siyahlık, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sıfatı değildir. Adam; “Böyle bir durumdan Allahü teâlâya sığınırım. Benim i’tikâdımda bu şekilde birşey yoktur” dedi. Şeyh Şemseddîn; “Muhakkak sende sünnete muhalif bir durum vardır ve tövbe etmen gerekir” dedi. Adam; “Kendimde böyle bir durum olduğunu bilmiyorum. Ancak nefsim, ba’zan beni namazdan alıkoyar ve namazı geç kılarım” dedi. Şeyh Şemseddîn; “Tamam, sünnete muhalif olan hâlin budur. Çünkü namaz dînin direğidir. Namazın terk edilmesinden daha sünnete muhalif bir iş mi vardır?” buyurdu. Bunun üzerine adam tövbe etti ve bir daha namazı terk etmemek husûsunda söz verdi.

Şeyh Şemseddîn İbni Tûlûn’dan birçok kimseler ilim öğrenip, istifâde etti. Daha o hayattayken, talebeleri ilimde yükselip, çevrelerini aydınlatıyorlardı. Şeyh Şihâbüddîn et-Tayyibî, muhaddislerin ve vâ’izlerin baştâcı olan Alâüddîn bin İmâdüddîn, Necmüddîn el-Behnesî, Hatîb-i Dımeşk gibi zâtlar bunlardandır. Şeyhülislâm İsmâil en-Nablûsî, Allâme Zeynüddîn bin Sultan, Şeyhülislâm Şemsüddîn el-Îsevî, Şeyhülislâm Şihâbüddîn el-Vefâî, Kâdı Ekmelüddîn bin Müflih gibi zâtlar da onun ilim meclisinde yetişip, insanlara Allahü teâlânın dinini anlatmakla meşgûl oldular.

Fıkıh, hadîs, nahiv, tıb, târih ve ta’bir ilimlerinde yüksek derece sahibi olan İbn-i Tûlûn, ilmiyle âmil olan bir zât idi. Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmekle, gece-gündüz ibâdet etmekle süslemiş olan İbn-i Tûlûn’un, değişik ilimlerde birçok kıymetli eserleri vardır. Eserlerinin çoğunu hocası İmâm-ı Süyûtî’nin kitaplarından toplamıştır. Şiire dâir eserleri de vardır. Bu eserlerinden başlıcaları: 1-Ta’likât: 90 cild kadar olup, çeşitli konularla ilgili yazdığı risalelerdir. 2-El-Kalâid-ül-cevheriyye fî Târih-is-Sâlihiyye, 3-El-Lü’lü-ül-manzûm fil-vukûf-i alâ mâ İştegalet minel-ulûm, 4-El-Cevâhir-ül-Mudıyye fî tıbbi es-Sâdat-is-Sûfiyye, 5-En-Nefehât-ül-Ezheriyye, 6-İ’lâm-üs-Sâilîn an Kütüb-i Seyyid-il-Mürselîn, 7-Erbe’în-i fil-hadîs, 8-İrsâl-üd-dema’ti fî beyâni sâ’at-il-icâbeti yevm-il-Cum’ati, 9-İrşâd-ül-Mürtezâ ilâ İyâdet-il-Merdâ, 10-El-Guraf-ül-aliyye fî terâcim-i müteahhır-il-Hânefiyye, 11-Enbâ-ül-ümerâ bi-Enbâ-ü-vüzerâ, 12-Kudâtü Dımeşk, 13-Müfakihet-ül-Hillân fî Havâdis-iz-zemân, 14-Şüzûr-üz-Zehebiyye, 15-Ünvân-ür-Resâil fî ma’rifet-il-Evâil, 16-El-Fülk-ül-Meşhûn fî ahvâl-i Muhammed bin Tûlûn, 17-Deful-ilbâs, 18-İfâdet-ür-Râim li Mesâil-in-Nâim, 19-Tuhfet-ül-ahbâb fî mantik-ut-tayri ved-Devâb, 20-Behcet-ül-Enâm fî-fedâil-iş-Şâm, 21-Tahzîr-ül-ibâd min-el-hulûli vel-ittihâd, 22-Tashîh-ül-Mesâbîh, 23-Et-Temettu’ bü-Akrân fî terâcim-il-a’yân, 24-Ed-Dürer-ül-Gavâlî fil-ehâdîs-il-avâlî, 25-Ed-Dürer-ül-Fâhire, 26-Risâletün fî Hükm-i Îsâ (aleyhisselâm) Hine Nüzûlihî, 27-Et-Târî alâ zellet-il-kârî, 28-Gâyet-ül-isbât li telfan-il-emvât, 29-Feth-ül-Celîl fimâ verade fî makâm-il-Halîl, 30-El-Ukûd-üd-Düriyye.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 51

2) El-Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 52, 54

3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 298

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 240, 241

5) El-A’lâm cild-6, sh. 291

6) Keşf-üz-zünûn sh. 54, 64, 91, 106, 131, 352, 376, 500, 617, 686, 689, 733, 748, 854, 861, 934, 961, 1098, 1119, 1188, 1191, 1194, 1202, 1494, 1719, 1816, 1901, 1919, 1967, 1984

 

ÇİVİ-ZÂDE MUHYİDDÎN EFENDİ

Osmanlı şeyhulislâmlarının onbirincisi. İsmi, Muhyiddîn Mehmed’dir. Babası, Müderris Çivi İlyâs Efendi’dir. Bu sebeple Çivi-zâde diye meşhûr olmuştur. 881 (m. 1476) senesinde Menteşe’de (Muğla taraflarında) doğdu. 954 (m. 1547) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civarında medfûndur.

Tahsil için İstanbul’a geldi. Tâcî-zâde Sa’di Çelebi, Fenârî-zâde Muhyiddîn Efendi, Molla Mehmed Paşa ve Karabâlî gibi zâtlardan tahsil ve terbiye gördü. Karabâlî’nin medresesinde Mu’îd (yardımcı müderris) olarak vazîfe yaptı. İlimde olgunlaşıp yükseldikten sonra; Edirne Beylerbeyi Medresesi, Bursa Veliyyüddîn oğlu Ahmed Paşa ve Ferhâdiyye medreselerinde müderrislik yaptı. Daha sonra Çorlu Medresesi, İstanbul Muhammed Paşa Medresesi ve Edirne Üçşerefeli medreselerinden birisinde ve İstanbul Sahn-ı semân medreselerinde müderrislik vazîfesini yürüttü. Çorlu Medresesi tamamlanıp, bu medreseye bir müderris ta’yin olunsun diye pâdişâh ferman buyurunca, bu vazîfe Çivi-zâde Muhyiddîn Efendi’ye verildi. Çorlu Medresesi’nde müderris iken 934 (m. 1527) senesinde Mısır kadılığına ta’yin olunup, Allahü teâlânın dîninin emirlerini yerine getirmek ve yasaklarından sakındırmak husûsunda gayret gösterdi. On yıl orada kaldıktan sonra 944 (m. 1537) senesinde Anadolu kadı-askerliğine ta’yin olundu. 945 (m. 1538) senesinde Sa’dî Sa’dullah Efendi’nın vefâtı üzerine şeyhülislâm oldu. Bu vazîfeyi adâlet ve doğruluk üzere üç yıl dokuz ay yürüttü. Vermiş olduğu fetvâ ve kararlar gayet açık ifadeli ve kesin idi. Bu fetvâları verirken, kendini hatâdan korumak için, bütün kavilleri ve mezheplerin hükümlerini de yazardı. 948 (m. 1541) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alınıp, emekli oldu. Oğlu ile birlikte hac ibâdetini yerine getirip, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin kabr-ı şerîfini ziyâret ettikten sonra İstanbul’a döndü. Tekrar Sahn-ı semân medreselerinden birisine müderris olarak ta’yin edildi. 952 (m. 1545) senesinde Rumeli kadıaskeri oldu. Bu vazîfeyi yürütürken de, herkesle iyi geçinip, kibirlenmekten uzak, mütevâzi bir hayat sürdü. Bu vazîfeye devam ederken vefât etti.

Çivi-zâde Muhyiddîn Efendi, âlim, faziletli ve kibirden uzak, tevâzu ve takvâ sahibi bir zât idi. Cömert ve kerem sahibi, yüzü nurlu, hoş sohbet olup, güzel ahlâkı üzerinde toplamıştı. Bütün naklî ilimlerde yüksek derece sahibi ve fıkıh, tefsîr, hadîs ve usûl ilimlerinde özel ihtisas sahibi idi. Hanefî fıkhında son derece yüksek olup, sanki ikinci İmâm-ı Muhammed Şeybânî idi. İslâm dîninin hükümlerini yerine getirmekte âdil idi ve hakîkati ortaya koyardı. Bütün vakitlerini ilimle ve ibâdetle kıymetlendirirdi. “Allahü teâlânın indinde en faziletliniz takvâsı en ziyâde olanınızdır.” (Hucurât-13) meâlindeki âyet-i kerîmesi mucibince, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için ibâdet eder, şüpheli, haram ve mekrûhlardan sakınırdı. Nefsinin arzularını yapmamakta ve istemediklerini yapmak husûsunda herkesten ileri idi. İyilikleri emr edip kötülüklerden sakındırma husûsunda, hakkı anlatmakta çok gayretliydi. Tarikatçı geçinen kimseleri ve bid’at ehlini sapıklıkla itham eder ve her vesile ile onları rencide etmekten çekinmezdi. Kâdılık zamanında adâletle hüküm ederdi. Hak ile bâtılın ayrılmasında keskin kılıç gibi idi.

Özellikle fıkıh ilminde, devrinin önde gelen âlimlerindendi. İslâmî ilimlerin çeşitli dallarına âit ba’zı mühim eserlere açıklamalar yazdığı gibi, şu eserleri vardır: 1- El-Îşâr fî Hall-il-Muhtâr: Hanefî fıkhına dâir bir eserdir. 2- Hüsn-ül-kâri fit-tecvid: Kırâat ve tecvîd ilmine dâirdir. 3- Fetâvâ-i Çivi-zâde, 4- Telvîh adlı meşhûr fıkıh usûlü kitabının bir bölümüne geniş açıklama yazmıştır. 5- Mîzân-ül-müddeiyyeyn fî ikâmet-il-beyyineteyn, 6- Risâletün fî tahrîri da’vâ el-mülk.



1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 496

2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 303

3) El-A’lâm cild-6, sh. 40

4) Devhât-ül-meşâyih sh. 19

5) Kâmûs-ül-A’lâm cild-3, sh. 1902

6) Peçevî Târihi cild-1, sh. 32

7) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 446

8) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 268

 

MOLLA MİSKİN

Hadîs âlimi. İsmi, Muhammed Emîn bin Hac Muhammed-i Ferâhî Hirevî olup, lakabı Mu’înüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir. 954 (m. 1547) senesinde vefât etti.

Molla Miskin, İran’ın tanınmış hadîs âlimlerindendir. Otuzbir sene hadîs ilmi tahsil etti ve bu zaman zarfında her Cum’a Hirat’daki Ulu Câmi’de va’z verdi. Bir sene Hirat’ta kadılık yaptı. Daha sonra kendi isteği ile bu vazîfeden ayrıldı. 866 (m. 1461) senesinde arkadaşlarından birinin ricası üzerine, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) hayatı hakkında küçük bir eser kaleme aldı. Bu küçük kitap zamanla genişleyip, şarkta fevkalâde rağbet gören bir hâl tercümesi “Meâric-ün-nübüvve fî medâric-il-fütüvve” hâline geldi ve 891 (m. 1486) senesinde tamamlanabildi. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) hayatını son derece etrâflı anlatan bu eserin baş tarafında, diğer Peygamberler (aleyhimüsselâm) hakkında da geniş ma’lûmat verilmektedir. Eser bir mukaddime, dört bölüm ve bir hatimeden ibârettir.

Molla Miskin’in diğer eserleri şunlardır: 1-Bahr-ud-dürer fit-tefsîr, 2-Târihi Musevî: Mûsâ aleyhisselâmın hayâtını anlatan bu eseri, Molla Miskin 904 (m. 1498) senesinde bitirmiştir. “Mu’cizât-ı Musevî” de denilmektedir. 3-Ravdat-ül-Cenneti fî târîh-i Hırâf, 4-Ravdat-ül-vâ’izîn fî ehâdîsi seyyid-il-mürselîn, 5-Şerhu Kenz-id-dekâik fil-fürû’, 6-Meâric-ün-nübüvve fî medâric-il-fütüvve, 7-Ahsen-ül-kısas.

Meâric-ün-nübüvve fî medâric-il-fütüvve adlı eserden ba’zı bölümler:

Hamd ve sena: Âlimlerimiz sözbirliği ile buyurmuşlardır ki, kıymetli işleri yapmaya başlarken hamd etmek müstehabdır. Müstehab, Allahü teâlânın sevdiği şeylerdir. Meselâ bir kitabın tasnifine başlarken, din dersi verirken ve hutbeden evvel hamd edilir. Allahü teâlâya böyle işlerde hamd edildiği gibi, her zaman da hamd edilir ve çok sevâbtır.

Birinci hamd: Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İki kelime vardır ki, lisanda hafif, terazide ağır, Allahü teâlânın yanında çok sevgilidir. Bu iki kelime “Sûbhûnallahi ve bi-hamdihi, Sübhânallahil’azîm”dir.”

Bu iki kelimeyi her mü’min her zaman söylemeli ve ma’nâsını kalbinde saklamalıdır. Çünkü bu iki kelimenin içinde mübârek ilimler ve derin ma’nâlar vardır. Sübhânallah demenin ma’nâsı şudur “Ey Allahım! Sen bütün ayıplardan, bütün noksan sıfatlardan münezzehsin, berisin. Sende hiçbir ayıp, kusur ve noksanlık yoktur. Bozuk i’tikâdlardan ve i’tikâdı bozuk olanların i’tikâdından sana sığınırım” demektir. Böylece bütün selbî sıfatları söylemiş olur.

“Ve bi-hamdihi” demekle, dünyâdaki bütün ni’metleri yaratıp gönderen Allahü teâlânın, noksan sıfatlardan beri olduğu gibi, bütün kâmil sıfatlarla muttasıf olduğu söylenmiş olur.

İkinci hamd: Ebû Mûsâ el-Eş’arî’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Abdest îmânın yarısıdır. “Elhamdülillah” demenin sevâbı, mizanın sevâb kefesini doldurur. “Sûbhânallahi vel hamdulillahi” demenin sevâbı ise, yer ile gök arasını doldurur.” O hâlde, ne mutlu o kimseye ki, dâima abdestli olmaya gayret eder ve bu mübârek kelimeleri dilinden düşürmez.

Üçüncü hamd: Hazreti Cüveyriyye anlatır: “Bir sabah namazından sonra Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) yanımdan çıktılar. Biraz sonra geri geldiler. Ben sabah namazını kıldığım yerde oturuyordum. Buyurdular ki: “Senden ayrıldıktan sonra hep bu hâlde misin?” “Evet” dedim. Bunun üzerine buyurdu ki: “Ben senden sonra dört kelime söyledim. Eğer, bu dört kelimeyi, senin bu zamana kadar söylediklerinle tartsalar ağır gelir. (Dört kelime şu sözlerdir) Sûbhânallahi ve bi-hamdihi adede halkıhi ve rıdâe nefsihi ve zînete arşihi ve midâde kelimâtihi.” Şimdi Müslümanların bu tesbihi dillerinden düşürmeyip çok sevap kazanmaları lâzımdır.

Dördüncü hamd: Sahîh-i Müslimde Ebû Hüreyre “radıyallahü anh” nakl eder: Resûlullah “sallallahü aleyhi ve selem” buyurdu ki, “Bir kimse günde yüz kere (Lâ ilâhe illallahü vahdehü lâ şerîke leh lehül mülkü ve lehül hamdü ve hüve alâ külli şey’in kadîr) dese Allahü teâlâ ona on köle âzâd ile yüz sevâp iyilik yazar ve yüz günâhını afv eder. O gün akşama kadar şeytandan emîn olur ve bundan fazîletli iş olmaz.”

Beşinci hamd: Sa’d bin Ebî Vakkas ( radıyallahü anh ) anlatır: Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yanında oturuyorduk. Buyurdu ki: “Siz, hergün bin sevâb kazanmaktan âciz misiniz?” Orada bulunanlardan birisi; “Yâ Resûlallah! Bin sevâb nasıl kazanılır?” diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yüz kerre “Sübhânallah” diyene bin sevâb yazılır veya bin günâhı affolunur.” Hergün ve her gece Allahü teâlâyı zikreden mü’mine müjdeler olsun.

Temsil: Gölgesi ağaca dedi ki: “Biz ikimiz arkadaşız. Beraber dünyâya geldik. Beraber büyüdük. Dâima güneşle aramızda perde olup, onun yüzünü görmeme mâni olmak sana yakışır mı? Ne zaman ki güneş benim tarafıma meyl etse, sen aramıza giriyorsun. Niçin böyle yapıyorsun?” Bunun üzerine ağaç şöyle dedi: “Hâşâ, ben sana mâni değilim. Benim güneşi görmem, gece-gündüz kıyamda olup Allahü teâlâyı zikretmem sebebiyledir. Sen ise, dâima yan gelip yatarsın. Bu hâlinle güneşi nasıl görürsün?”

Ey Ârif! Gözünü aç, Hak teâlânın kudreti herşeyde görülüyor. Dilini ve kulağını kötü şeylerden koru ki, Allahü teâlâya yakın olasın.

Altıncı hamd: Ebû Mûsâ el-Eş’arî ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Birgün Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bana buyurdu ki: “Sana Cennet hazînelerinden bir hazîne bildireyim mi?” Ben de; “Evet yâ Resûlallah!” deyince; “La havle velâ kuvvete illâ billâh” demeye devam eden kimse, fakirlik görmez ve dünyâ belâlarından emîn olur.” buyurdu.

Ne mutlu o kimseye ki, ömür sermâyesini zayi etmeyip, sayılı olan nefeslerini, Allahü teâlâya hamd etmek ve O’nu zikretmekte sarfeyleye.

“Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billâh” demenin ma’nâsı, Allahü teâlânın izni ve irâdesi olmadan hiç kimse ve hiçbir şey hareket edemez. Hareket ve hareketsizlik, hiç bir mahlûkun elinde değildir. Bütün fiiller, ni’metler, sıhhat, hastalık, fayda ve zarar, hayır ve şer Allahü teâlânın yaratması ile olur.

Şeyh Ebü’l-Hasen Harkânî buyurdu ki: “Ne zaman ki Allahü teâlânın varlığına nazar etsem, kendi yokluğumu görürüm; ne zaman kendi varlığıma nazar etsem, Allahü teâlânın varlığını görürüm.”

Yedinci hamd: Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resül-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse “Radıytü billâhi Rabben ve bil İslâmi dînen ve bi Muhammedi resûlen vecebet lehül Cennetü” kelimesini dese, Cennet ona vâcib olur.”Bu kelimenin ma’nâsı: “Ben Allahü teâlânın rubûbiyyetine râzı oldum. O’ndan başka Rab lâzım değildir, İslâm dînine râzı oldum. Başka din istemem. Muhammed aleyhisselâmın peygamberliğine râzı oldum. Diğer peygamberlerden efdal ve kıymetlidir. Ondan sonra peygamber gelmeyecektir. Bu kelimeyi mü’minler dillerinden düşürmemelidir.

Sekizinci hamd: İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Mi’râc gecesinde İbrâhim aleyhisselâma uğradım. Bana; “Ey Muhammed, ümmetine benden selâm söyle ve de ki: Cennet toprağı latiftir. Suyu tatlıdır. Fakat ağacı yoktur. Oraya fidanlar diksinler. O fidanlar; “Sübhânallahi velhamdülillahi ve lâ ilahe illallahü vallahü ekber”dir. Bu cümleyi her söyleyişte oraya bir ağaç dikilir.”

Dokuzuncu hamd: Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse günde yüz kerre “Sübhânallahi ve bi-bihamdihi” dese, onun günahları affolunur. Hattâ günahları derya gibi çok olsa da yine affolunur.” O hâlde âhıret ticâreti yapan ve âhıret yolculuğu için hazırlık yapan mü’minler, hergün bu tesbîhi söylemeyi ihmâl etmemelidir.

Allahü teâlâya Münâcaat: Bütün din âlimleri ve evliyânın büyükleri, mü’minlere yakışan hâllerin en iyisi ve sözlerin en yükseği, Allahü teâlâ hazretlerine duâ etmek ve O’na karşı aşağılığını göstererek ağlamak olduğunda sözbirliğine varmışlardır. Talib olan mahrûm olmaz, ya’nî isteyen istediğine kavuşur. Herkes, niyetine göre birşeye rağbet eder. Akıllı olan, fâniyi bakîye tercih etmez.

Ey varlığının evveli olmayan! Ey dâima var olan, varlığı lâzım olan ve ey hiç yok olmayan Allahım! Sen kerem ve ihsân sahibisin.

Ey kıyâmet gününün sahibi! Senin lütfun, gönlü hasta olanlara şifâdır. Keremin, kalbi yaralılara devadır, inâyetin, derviş ve fakirlerin sığınağı, rahmetin, gam ateşine yanmış gönüllerin merhemidir.

Ey sâdık dostların kalblerini faziletle nûrlandıran! Ey iştiyâklı rûhları lütuf rüzgârıyla ferahlandıran! Ey sona erenlerin bâtınlarını hüsn-i cemâli ile süsleyen! Ey riyâzet çekenlerin kalblerini gizli sırlar ile teşvik eden Allahım!

Sülûk sahiblerinin kalblerinde olan gizli sırlar hürmetine, rûhlar âleminde döktüğün bahârı, ma’rifet suyun ile tazelendir. Küçük ve büyük işlerimizi, her zaman kendi inâyetinle doğruluktan ayırma. Son nefesimizde îmân selâmeti verip, bizi gaflette bırakma. Ey kerîm olan Allahım! Gerçi günahlarımız çoktur. Fakat senin lütfundan ümid kesmiyoruz. Kendi kereminle bizi dergâhına kabûl et.

Ey duâları kabûl eden, ey ictihâd sahibine inâyetinden kolaylık veren! Ey taliblere müşâhede kapısı açan! Ey noksanlık alâmetlerinden münezzeh olup, hiç yok olmıyan Sultan!

Sen öyle büyük bir sultansın ki, bir damla rahmetin, âsîlerin günahtan simsiyah olan defterlerini temizler, isyanda ve zulmette kalanların taşkınlıklarını, kötülüklerini iyiliğe çevirip, kalblerini mağfiret ve huzûr ile aydınlatırsın. Bir zerre lütfun, yüzbinlerce günâhı mahveder. Bir damla göz yaşı ile, koca rahmet deryası coşup, gadap ateşini söndürür.

İnzivâya çekilip ihlâs ile ibâdet eden ehl-i takvâ hürmeti için, yüzlerini alçak toprağa koyup, candan yalvaran âşıkların hürmeti için, takvâ elbisesini bize lâyık eyle! Bizi günâha düşmekten ve şehvetimizin peşinde koşmaktan muhafaza eyle! Yolunu şaşırmış olanlara hidayet ihsân eyle! Hepimize aşk şerbetini tattır.

Yâ Rabbî! Hayatta olduğumuz müddetçe sana duâ etmekten, sana yalvarmaktan, yüz suyu dökmekten el çekemeyiz. Ne zaman ki ömrümüz tamam olur ölürüz. O zaman da bizi, cemâl-i ilâhîni görmekten mahrûm eyleme!

Ey hiçbir şeye benzemeyen Sultan! Ey hareket ve durmaktan münezzeh ilâh! Zâtın, cihetten ve taraftan beridir. Sıfatın, noksanlıktan âridir. Ebrârın (iyilerin) nefslerini günah eserlerinden temizliyen sensin. Zikredenlerin kalbleri, ancak zikrin ile sükûnet bulur. Âriflerin sineleri, senin ma’rifetin ile genişler.

İlâhî! Senin aşkının ateşi ile yanmış kalbler hürmetine, muhabbet şerbetinden içerek, müşâhede-i cemâlin nûru ile aydınlanan kalbler hürmetine, geceleri gaflet uykusunda olmayıp, seher vaktinde zikreden iştiyâklı kalbler hürmetine, bu dalâlet vadisinde, âhır zaman fitnesinden koru! Cehâlet zulmetinden, nefsin ve şeytanın saptırmasından bizi muhafaza eyle! inâyetini bize arkadaş eyle! Sana kavuşturan ameli bize bildir! Bizim isyanımızdan sana asla ziyan gelmez, ibâdetimizden de fayda gelmez. Sen bunlara muhtaç değilsin. Günahlarımızı affedip, noksan ibâdetlerimizi kabûl eyle! Son nefesimizde îmândan ayırma!

Ey kalblere nûr veren! Ey kederleri gideren! Duâ ile kullarının kalblerini genişletirsin. Herşeye gâlib olan kuvvetinle, evliyâ kullarının rûhlarına kuvvet verirsin. Bütün âlimlerin ilmi, senin ilim denizinin yanında bir damla gibidir. Bütün âlemin ihsânları, senin lütuf denizinde bir damla bile değildir.

Ey keremi bol Sultan! Ne ilmimiz var, ne amelimiz. Bununla beraber, kibir ve riyadayız. Sana lâyık bir sözümüz bile yok. Ömrümüzü rüzgâra verdik. Kalbimizde ayrılık ateşinden başka şey yok.

Ne kadar kerîmsin ki, bize ihsân edip, imân nûrunu bağışladın. Ne kadar merhametlisin ki, çalışmadan bize, kerem bulutundan rahmet yağmuru yağdırırsın!

Ey merhamet ve ihsân sahibi! Ey günahları affedici! Ey “Ol!” emri ile bütün âlemi bir ânda yaratan! Senin nûrun, âriflerin kalbinde zâhir. Hakîkatinin delîlleri, âlemin her zerresinde görülür. Kullarına şahlık makamı veren sensin! isyankârların isyanını, günahkârların günâhını, seher vakti çektikleri bir âh ile affeden sensin. Kudret kaleminle bütün herşeyi takdîr ettin. Kudret-i Kalemini izhâr ettin.

İlâhî! Âriflerin gözü yaşı hürmetine, âşıkların aşk şerbetleri hürmetine, bizi senin ma’rifet sırlarının dışına çıkarma! Bizi tevfîkine yakın eyle. Son nefesimizde biz fakirlerin rûhunu îmân ile alıp, rahmet melekleri gönder!”

Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) husûsiyetleri: Muhammed aleyhisselâmın hâlleri, kendi mübârek zâtına mahsûs olup, bu hâller hiçbir kimsede bulunmadığı gibi, başka bir peygamberde ve bir melekte dahî bulunmaz. Peygamberlerin temiz rûhları, bütün rûhların latifi ve parlağıdır.

Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) mübârek vücûdları, bütün ayıblardan beri ve rûhanî nurla aydınlanmıştır. Peygamberler içinde son Peygamber ve son Resûl, tam ve sağlam bedeniyle, saf ve parlak rûhiyle, en iyi ve en yüksek ahlâkıyla, diğer Peygamberlerden ayrı ve yüksektir. Bu sebepten, O’nun pekçok faziletleri ve sayılmakla bitmeyen husûsiyetleri vardır. Bu husûsiyetlerden ba’zıları şunlardır: 1-Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) latif rûhu, mübârek bedeninden çok önce yaratılmıştır. 2-Hak teâlâ, her peygambere hitâb ederken, isimleriyle hitâb etti. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) hitâb ederken ise; “Ey Resûlüm! Ey Peygamberim!” diyerek taltif buyurmuştur. 3-Eski ümmetlere, kendi Peygamberlerine isimleriyle hitâb etmeleri caiz idi. Hâlbuki bu ümmete caiz değildir. 4-Kâfirlere karşı sert ve şiddetliydi. Heybetinden, bir aylık mesafedeki kâfirlerin kalblerini korku kaplamıştı. 5-Az söz ile çok şey anlattı. 6-Allahü teâlâ, dünyânın her yerini O’nun için temiz eyledi. 7-Muhammed aleyhisselâm, son Peygamberdir. O’ndan sonra peygamber gelmiyecektir. Dîni, kıyâmete kadar devam eder. 8-Allahü teâlâ, Muhammed aleyhisselâmı âlemlere rahmet olarak göndermiştir.

İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Matrah İbni Cedâle adında bir köylü, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna geldi ve sordu: “Yâ Muhammed! Senin ümmetinin diğer ümmetlerden üstünlüğü nedir?” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm );“Benim ümmetimin diğer ümmetlere üstünlüğü, benim diğer nebilere üstünlüğüm gibidir”buyurdu. Köylü; “Nasıl meselâ?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu:“Kıyâmet günü mahşer yerine Peygamberler gelir. Kimine tek bir kimse uymuş, kimine iki veya üç kimse tâbi olmuştur. On kişiden fazla ümmeti olan Peygamber çok azdır. Benim ümmetimin hesabını ise Allahü teâlâdan başkası bilmez.” Köylü; “Kıyâmet günü senin ümmetin kaç bölük olur?” diye sorunca, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Dört bölük olup, hepsi Cennette olurlar. Bir bölüğü hesapsız ve azâbsız Cennete girer.”buyurdu. “Onlar hangileridir, ne amel işlemişlerdir?” diye köylü yine sorunca; “Hak teâlânın birliğine ve benim hak Peygamberliğime şehadet ettikleri için” buyurdu. Köylü; “Bu şehâdeti eden şehîdlerden olur mu? diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm );“Olur” buyurdu. Köylü “İkinci bölük kimlerdir?” diye sordu. Server-i âlem ( aleyhisselâm );“Hesapları kolay olur ve sonra Cennete girerler” buyurdu. Köylü; “Üçüncüsü kimlerdir?” diye sordu. Fahr-i âlem ( aleyhisselâm ); “Küçük ve büyük günahlardan suâl olunup, sonra Cennete girenlerdir” buyurdu. Köylü; “Bunlar niçin hesap olunurlar?” diye sordu.

Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Bunların çok günahları vardır da onun için” buyurdu. Köylü; “Bunların günahlarını ne yaparlar?” diye sorunca, Fahr-i âlem efendimiz ( aleyhisselâm ); “Müşriklere yükletirler” buyurdu. Köylü; “Muşrikler başkasının günâhını niçir yüklenirler?” diye sordu. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Onlar ateş için yaratılmışlardır. Şirklerinden ve küfürlerinden dolayı Cehenneme girerler. Mü’minlerin günâhı da bunlara yüklenir” buyurdu. Köylü; “Bunlar hakkında âyet nâzil oldu mu?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Evet, Allahü teâlâ: “Elbette onlar, kendi günahlarını ve mü’minlerin günahlarını yüklenirler” buyuruyor” buyurdu. Köylü; “Bunlar ne bedbaht kimselerdir ki, başkalarının günahlarını da yüklenirler. Yâ Resûlallah, dördüncü bölük kimlerdir?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Onlar Cennete benim şefaatim ile girerler” buyurdu. Köylü; “Sübhânallah! Senin şefaatin ile de Cennete girilir mi?” diye sorunca, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) tebessüm edip şöyle buyurdu: “Bilmez misin ki, Cennetin anahtarları bendedir ve kıyâmet günü Cennetin muhafızı benim.” Köylü; “Ben niçin Cennetin muhâfızı olup, anahtarları elinde olan kimse ile beraber olmıyayım? Eğer îmân edersem, bana Cennetin, kapısını açar mısın?” deyince; “Evet açarım” buyurdu. Köylü; “Akrabalarıma ve evlâtlarıma da açar mısın?” deyince, “Eğer îmân ederlerse onlara da açarım” buyurdu. Köylü şehâdet getirip müslüman oldu ve “Bana “Siz nesiniz?” diye sorarlarsa ne cevap vereyim?” diye sordu. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Müslümanız, de” buyurdu. Köylü; “Müslümanın ma’nâsı nedir?” dedi. “Cehennem ateşinden kurtulmuş insan demektir” buyurdu. Köylü; “Benim adım Matrah’tır. İsterim ki ismimi değiştiresin” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Müslim desinler” buyurdu. Köylü bu isimle dâima övündü. Köylü sonra: “Yâ Resûlallah! Ümmetinin bundan başka ismi var mıdır?” diye sordu. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bir isimleri de mü’mindir” buyurdu. Köylü; “Mü’min ne demektir?” diye sorunca; “Kıyâmetin dehşetinden emîn olan demektir” buyurdu. Köylü; “Mü’min günah işler mi?” diye sordu. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Eğer günah işlemeseler, Allahü teâlâ günah işliyen başka bir taife getirir. Onları affedip Cennetine sokar. Böylece kerem ve ihsânını gösterir” buyurdu.

Köylü; “Elhamdülillah ki, beni senin ümmetinden eyledi” dedi. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Bundan büyük ni’met olur mu? Allahü teâlâ seni Cehennemden ve küfürden halas edip îmâna getirdi. Lat ve Uzza putlarına secde etmekten kurtarıp, kendi hizmetine kabûl etti” buyurdu.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Nûh aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1-Nûh aleyhisselâma gemi verildi. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Burak verildi. Nûh aleyhisselâm su üzerinde gitti. Resûl aleyhisselâm, havada uçtu. 2- Nûh aleyhisselâm gemi sayesinde kurtuldu. Resûl aleyhisselâm, fadl-ı ilâhî ile mi’râca çıktı. 3-Nûh aleyhisselâma sefîne (gemi) verildi. Kendisi, ehli ve ıyâli onunla boğulmaktan kurtuldu. Bizim Peygamberimize ( aleyhisselâm ) sekine verildi. Onunla ümmeti, Cehennemde yanmaktan kurtulurlar. 4-O sefîne, Nûh aleyhisselâmın kurtulmasına sebeb oldu. Sekine ise, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) derecesinin yükselmesini sağladı. 5-Nûh aleyhisselâmın gemisinin su üzerinde yürümesi şaşılacak birşey değildir. Lâkin şuna şaşılır; İkrime ( radıyallahü anh ) îmân etmek için Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) mu’cize istedi. Resûlullah efendimiz; “Ne istersin?” buyurdu. İkrime ( radıyallahü anh ); “Suyun öbür tarafında büyük bir taş vardır. Bu tarafa gelsin” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) taşı çağırdı. Taş, su üzerinde yürüyerek Resûlullaha ( aleyhisselâm ) geldi. 6-Nûh aleyhisselâm kavmine azâb istedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ise, mübârek ağzını kâfirler taş ile yaraladıkları hâlde; “Ey Allahım, onlara hidâyet ver. Elbette onlar bilmiyorlar” buyurup, onlar için hidâyet istedi.

Habîbullahın, ( aleyhisselâm ) İbrâhim aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1-İbrâhim aleyhisselâma hillet (dostluk) verildi. Bizim Resûlümüze ( aleyhisselâm ) mahbûbiyyet mertebesi ihsân olundu. 2-Halîl, her ne yaparsa rızâullah ile yapar. Lâkin Allahü teâlâ dünyâda ve âhırette Habîbinin rızâsına göre yaratır. 3-Halîlullah avvâma İmâm kılındı. Bizim Habîbimiz mi’râc gecesinde peygamberlere ve meleklere İmâm oldu. 4-Halîlullaha yakîn kuvveti verildi. Habîbullaha ise yakîn ile öyle bir vakit verildi ki, o vakitte, Allahü teâlâ ile aralarına ne bir peygamber ne de büyük meleklerden biri girebilir. 5-İbrâhim aleyhisselâm ateşe düşeceği zaman, Cebrâil aleyhisselâm gelip; “Bir dileğin var mı?” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) mi’râc gecesinde bir makama vardı ki, Cebrâil aleyhisselâm; “Bir parmak ilerlersem yanar yok olurum” dedi. 6-İbrâhim aleyhisselâm, Nemrûd’un ateşinden selâmetle çıktı. Habîbullahın ümmetine Cehennem ateşi; “Çabuk geç ey mü’min. Zîrâ senin nûrun ateşimi söndürüyor” diyecektir. 7-Nemrûd’un ateşi Halîlullahı yakmak içindi. O ateşi söndürmek şaşılacak şey değildi. Esas şaşılacak şey, gadab-ı ilâhî ile yanan Cehennem ateşinin, Cennet ehlinin ayağının basmasıyla sönmesidir. Nemrûd’un ateşi, “Yâ nâr, soğuk ve selâmet ol” emriyle söndü. Cehennem ateşi de Cennet ehlinin sırat üzerine ayak basmalarıyla hemen soğuk olur. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Mü’min ayağını sırat üzerine koyar koymaz, Cehennem, soğukta yağın donduğu gibi donar” buyuruldu. 8-İbrâhim aleyhisselâm dosta vâsıta ile erişti. Bizim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) vasıtasız kavuştu. 9-Halîlullah, muradına isteyip de erişti. Resûl-i ekrem ise, istemeden muradına kavuştu. 10-İbrâhim aleyhisselâm zor durumda iken; “Allah bana yetişir” dedi. Allahü teâlâ, Habîbine; “Allah sana yetişir” buyurdu. 11-Halîl aleyhisselâm; “Ben Rabbime gidiciyim” dedi. Allahü teâlâ, Habîbine; “Ben seni da’vet ederim” buyurdu. 12-Halîl aleyhisselâm itaat edenleri isteyip, âsîleri istemedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) âsîleri isteyip; “Şefaatim, ümmetimden günâhı büyük olanlaradır” buyurdu.

Resûlullahın, Yûsuf aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1- Yûsuf aleyhisselâma, hâdiseleri te’vil ve rü’yâları ta’bir etmek kabiliyeti verildi. Bizim Peygamberimize ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın Kitabını tefsîr etmek ihsân olundu. 2- Yûsuf aleyhisselâma taht ve Mısır mülkü verildi. Resûl aleyhisselâmın ümmetinin her birine taht-ı baht ve ebedî mülk verildi. 3- Yûsuf aleyhisselâma hüsn-i cemâl, ya’nî yüz güzelliği verildi. Mısır kadınları ellerini kestiler. Bizim Peygamberimize ( aleyhisselâm ) bir yükseklik verildi ki, cihanın kâfirleri zünnârlarını kesip müslüman oldular. 4-Kıtlık zamanında Mısır ahâlisi, Yûsuf aleyhisselâmın cemâline bakıp açlık sıkıntısından kurtuldular. Fahr-i âlemin öyle bir yüzü vardır ki, kıyâmette o yüzü gören herkes bütün kıyâmet sıkıntılarından kurtulurlar.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Mûsâ aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1-Mûsâ aleyhisselâma Kelimiyyet mertebesi verildi. Habîbullaha ( aleyhisselâm ) ise mi’râc gecesinde yalnız olarak sohbet etmek derecesi verildi. 2- Mûsâ aleyhisselâma mu’cize olarak “Yed-i beyda” verildi; Mübârek eli parlak olarak görünürdü. Habîbullaha ise parlak millet-i Hanîfe ihsân olundu. 3- Mûsâ aleyhisselâma asâ verildi. Bununla Fir’avn’ın sihirlerini mahvetti. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) ise şefaat verildi ki, cümle günahları mahveder. 4- Mûsâ aleyhisselâma, Benî İsrâil’in Peygamberliği ve saltanatı verildi. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ), dünyâ ve âhıret saltanatı ihsân edildi. 5- Mûsâ aleyhisselâma mu’cize verildi. Ümmetiyle beraber denizi geçtiler. Etekleri ıslanmadı. Bizim Peygamberimize kıyâmet günü öyle bir mertebe verilir ki, Ümmetiyle beraber sıratı geçerler de, eteklerine Cehennem kıvılcımı bile dokunmaz. 6- Mûsâ aleyhisselâm, gece ve gündüz olmak üzere iki kerre münâcaat ederdi. Muhammed aleyhisselâma öyle bir saadet verildi ki, ümmeti günde beş kere münâcaat ederler. 7- Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma bir taştan on ırmak akıttı. Server-i âlemin ( aleyhisselâm ) parmaklarından çeşmeler akıttı.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Süleymân aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1- Süleymân aleyhisselâma rüzgâr hizmet etti. Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) ise büyük melekler hizmet ettiler. 2- Süleymân aleyhisselâm bir günde bir aylık yol gider, bir gecede bir aylık yer sefer ederdi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bir ânda yerden Arş’a gitti. 3- Süleymân aleyhisselâma kuşlar gölge ederdi. bizim peygamberimize ( aleyhisselâm ) husûsî olarak bulut gölge ederdi. 4- Süleymân aleyhisselâmın mührünün altında bütün dünyâ hikmet için toplandıysa, Habîbullahın liva-i hamdi altında kıyâmet günü bütün enbiyâ, evliyâ, şühedâ, sülehâ toplanacaklardır. 5- Süleymân aleyhisselâma bütün dünyâ mülkü verildi ise, bu Habîbin âciz bir kölesine, Cennette bu dünyânın on misli büyüklüğünde mülk verildi. 6- Süleymân aleyhisselâma insanlar ve cinler hizmet ettiler ise, Fahr-i âleme büyük melekler hizmet ettiler. 7- Süleymân aleyhisselâma Kürsî verildi. Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) Ayet-el-Kürsî verildi. Şeytanlar ondan kaçarlar. Âyet-el-Kürsî, Cennet hazînelerindendir.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Îsâ aleyhisselâm üzerine fazileti şunlardır: 1- Îsâ aleyhisselâmı dördüncü kat göğe ilettiler. Habîbullahı Arş üzerine yükselttiler. 2- Îsâ aleyhisselâm babasız dünyâya geldi ise, Habîbullahın nûru vasıtasız yaratıldı: 3- Îsâ aleyhisselâm ölüleri diriltti. Resûlullah ise ölmüş kalbleri diriltti. 4- Îsâ aleyhisselâm yakîni sebebiyle su üzerinde yürüdü. Resûlullah ise yakîni sebebi ile havada yürüdü. 5- Îsâ aleyhisselâma gökten sofra indi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) için ebedî rahmet sofrası indi. 6- Îsâ aleyhisselâmın sofrası kavminin azâbına sebep oldu. Seyyid-i kâinatın ( aleyhisselâm ) sofrası mü’minlere ebedî rahmet oldu.



1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4336

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 242

3) Meâric-ün-nübüvve

 

HALEBÎ İBRÂHİM

Haleb’de yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin İbrâhim Halebî’dir. Halebî İbrâhim diye tanınır. 866 (m. 1461) senesinde Haleb’de doğdu. Orada yetişti. 956 (m. 1549) senesinde İstanbul’da vefât edip Edirnekapı kabristanında defnolundu. Boğaz Köprüsü yolu yapılırken, Edirnekapı kabristanı yakınında bulunan Sakızağacı kabristanına nakledildi.

İlk önce, doğup yetiştiği Haleb şehrinde bulunan âlimlerden okuyan Halebî İbrâhim, ilim öğrenmekteki gayret ve arzusunun çokluğu sebebiyle Şam’a, Mısır’a daha sonra İstanbul’a gitti. Oralarda bulunan meşhûr âlimlerin derslerine devam edip, yükseldi. Başta fıkıh olmak üzere; tefsîr, hadîs, ilm-i usûl, ilm-i fürû’, kırâat gibi ilimlerde çok derin âlim oldu. Arab dili ve edebiyatına da hakkıyla vâkıf idi.

Zâhirî ilimleri tahsil ederken, bir taraftan da bulunduğu yerlerdeki tasavvuf büyüklerinin kalblere, rûhlara hayat veren kıymetli sohbetlerinde bulunarak, evliyâlık yolunda ilerledi. Böylece hem zâhirî ve hem de bâtını ilimlerde yetişip zamanındaki âlimlerin en önde gelenlerinden oldu.

İstanbul’a geldikten sonra, Fâtih Câmii’nde bir müddet imamlık ve hatîblik yaptı. Daha sonra da, Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden olan Sa’dî Çelebi’nin yaptırdığı Dâr-ül-kurrâ Medresesi’nde müderris oldu. Hemen hemen bütün fıkıh bilgilerini ve İslâm hukukunu ezbere bilirdi. Kanunî Sultan Süleymân Hân zamanında İstanbul’da bulunan âlimler ve verdiği derslere devam eden talebeler, ondan çok istifâde etmişlerdir, İstanbul müftîsi ve kadısı ve Osmanlıların onuncu şeyhülislâmı olan Sa’dî Çelebi, fetvâlar husûsunda karşılaştığı müşkilatlarda Halebî İbrâhim hazretlerine müracaat ederdi.

Yazmış olduğu kıymetli eserlerden Mültekâ-ı Ebhur, Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulurdu. Bu mübârek âlimi, zamanında bulunan ve daha sonra gelen Ehl-i sünnet âlimleri hep medhetmişler, kendisinden hürmet ve edeb ile bahsetmişlerdir.

Haramlardan, şüphelilerden ve dünyâya düşkün olmaktan uzak, dînimizin emirlerini yerine getirmekte çok gayretli, insanlardan ayrı, kendi hâlinde yaşayan pek üstün bir zât idi. Ya câmide veya evinde olur, başka hiçbir yerde bulunmazdı. Mübârek yüzünü görmekle bereketlenmek istiyen, onu ya mescidde veya mescide gidip gelirken yolda görürdü, ibâdet etmek, ilim öğrenip öğretmek, müzâkere etmek ve öğrendiği ilimleri kitaplara geçirmekten başka hiçbir şeyden zevk ve lezzet almazdı, ilmi ile âmil olan âlimlerin önde gelenlerinden, fazîlet sahibi evliyânın büyüklerinden idi.

Yolda yürüdüğü zaman, uygunsuz kimseleri ve sokaktaki uygunsuz hâlleri görmemek için gözlerini kısar ve hep önüne bakarak yürürdü, insanlardan birini kötüleyerek konuştuğu ve âhırete yaramıyan dünyalık birşey söylediği işitilmemiştir.

Halebî İbrâhim hazretleri, birçok kıymetli kitap yazmıştır. Herbiri Halebî İbrâhim’in ilim ve faziletteki üstünlüğüne ve İslâm âlemine yaptığı hizmetlere birer âdil şâhid olan kitaplarından ba’zıları şunlardır: 1) Mültekâ-i Ebhur: Bu eseri, Kudûrî, Muhtâr, Kenz ve Vikâye gibi kıymetli fıkıh kitaplarının bir hülâsası olup, bütün fıkıh kaidelerini kolay ve akıcı bir üslûpla anlatmaktadır. Bu eseri, hemen hemen Ortadoğu’daki bütün İslâm ülkelerinde meşhûr olup, bilhassa Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuş ve Fransızcaya da tecüme edilmiştir. 2) Gunyet-ül-mütemellî fî şerhi Münyet-ül-musallî: Bu kitap, Sedîdüddîn-i Kaşgâri’nin “Münyet-ül-musallî ve gunyet-ül-mübtedî” adlı kitabının şerhi olup, bu kitabına “Gunyet-ül-mütemellî” ismini vermiştir. Bu eserinin bir adı da “Halebî-yi kebîr”dir. Daha sonra bu eseri, “Halebî-yi sagîr” adıyla yazdığı bir kitapta özetlemiştir. Bu eserinde, namaza âit fıkıh bilgilerini iyi bir tertiple ve anlaşılır bir şekilde îzâh etmiştir. Burhârieddîn-i Mergınânî’nin “Hidâye” adlı eserine, İbn-i Hümâm tarafından yapılan şerhini de kısaltarak yazmıştır. 3) Tabakât-ül-fukahâ: Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin hâl tercümesini anlatan, hem târih, hem de fıkıh ilmi bakımından önemli olan bu eserini, doksan yaşında iken yazmıştır. 4) Telhîs-ül-kâmûs li-Fîrûz-Âbâdî, 5) Dürret-ül-müvahhidîn ve riddet-ül-mülhidîn, 6) Er-Rehsu vel-vaks li-müstehıl-ir-raks, 7) Silk-ün-nizâm şerhu Cevâhir-ül-kelâm: Akaide dâirdir.  Şerhu Elfiyet-ül-Irâkî: Hadîs ilmine dâirdir. 9) Şerh-ut-tâiyye lil-Mukrî, 10) El-Kavl-üt-tâmınde zikri vilâdetihî aleyhisselâm, 11) En-Ni’met-üz-zerî’a fî nusret-iş-şeri’a.

Halebî İbrâhim’in yazmış olduğu Halebî-yi kebîr kitabından seçmeler:

“Bir kimsenin özürsüz, sağlam iken kılmadığı namazları, hasta ve özürlü iken kaza etmesi caizdir.”

“Dişler arasında yemek artığı kalıp, altı yıkanamazsa, gusl caiz olur. Çünkü, su akıcı olup, bu artıkların altına sızar. Fakat bu artıklar, çiğnenerek katılaşmış ise, gusl abdesti caiz olmaz. Doğrusu da budur. Çünkü, su, bunun altına sızmaz. Bunda zarûret ve haraç da yoktur.”

“Secdeye yatarken, kamîs, ya’nî entari ve pantalon paçalarını yukarı çekmek mekrûhtur ve bunları yukarı çekip, kıvırıp da namaza durmak da mekrûhdur.”

“Rükû’da sünnetlerden birisi de, topuk kemiklerini birbirine bitiştirmektir.”

“Ayakkabılarını arkada bırakarak namaz kılmak mekrûhtur.”

“Mahalle mescidinde, cemâat az olsa dahi, namazı burada kılmak, cemâati çok olan büyük câmide kılmaktan efdâldir. Mahalle câmiindeki cemâati kaçıranın, başka câmideki cemâate gitmesi efdâldir. Başka câmi cemâatine yetişemezse, yalnız kılmak için, mahalle mescidini tercih etmek efdâldir. Mahalle mescidinde İmâm, müezzin bulunmazsa, cemâatten biri bu vazîfeyi yapar. Başka câmiye gitmezler. Mahalle mescidinin İmâmı, yatsı namazını, beyazlığın gayb olmasını beklemeyip, daha erken, güneşin battığı yerde kırmızılık gayb olunca kılarsa, bununla birlikte erken kılmayıp, beyazlığın da gayb olmasını bekleyip, yalnız kılmak efdâldir. Mahallenin İmâmı fısk ile meşhûr ise, ya’nî büyük günah işliyorsa, başka mescidin cemâatine gitmelidir. Çünkü, mekrûhtan sakınmak, sünnet işlemekten daha önce gelir.”

“Elhân ederek, mûsikî perdelerine uyarak tegannî eden İmâm arkasında kılınan namazı iade etmek (yeniden kılmak) lâzımdır.”

“Hür kadının avuç içinden ve yüzünden ve ayaklarından başka bütün vücûdu avrettir. Çünkü, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Kadın avrettir. Açık olarak çıkarsa, şeytan gözlerini çok açarak ona bakar” buyurdu. Ayaklarına avret diyenler de oldu. Allahü teâlâ, Nûr sûresinde meâlen; “Müslüman kadınlar, zînetlerini göstermesinler! İş yaparken zarurî açılanlar günah olmaz. Baş örtülerini yakalarına kadar örtsünler. (Böylece, saçları, kulakları ve göğüsleri iyi örtülsün)” buyurdu. Âyet-i kerîmede (Zînet), ya’nî (süs)leri örtsünler demek, zînet takılan süslenen yerlerinizi örtün demektir. Açılması günah olmıyan zînet yerlerinin, yüz ile el olduğunu, Peygamberimiz bildirdi. Yine bu sûrede meâlen; “Kadınlar ayaklarını yere vurarak yürümesinler ki, ayaklarındaki örtülü zînetlerin sesleri işitilmesin” buyuruldu. Ayakların avret olduğu buradan anlaşılmaktadır.”

“Yan yatarak ayakları birbirine bitiştirip, Kur’ân-ı kerîmi, içinden ezbere okumak veya yürüyerek, iş görerek, hamamda, kabir başında oturup okumak caizdir. Hamamda okuyabilmek için, hamamın temiz olması ve avret yerleri açık olanların bulunmaması lâzımdır. Kitap okuyan, yazan, iş yapan yanında Kur’ân-ı kerîm okumağa başlamak, onlar dinlemedikleri zaman günah olur. Câmide veya başka yerde, birkaç kişinin, aynı zamanda, yüksek sesle Kur’ân-ı kerîmi okumaları tahrimen mekrûhtur. Birinin okuyup, başkalarının sessizce dinlemeleri lâzımdır, işi olanların dinlemesi farz olmaz. Kur’ân-ı kerîmi dinlemek farz-ı kifâyedir ve okunmasından ve nafile ibâdetlerden daha sevâbtır. Kadın, Kur’ân-ı kerîmi kadından öğrenmelidir. Yabancı erkeklerden, a’mâdan bile öğrenmemelidir.” Halebî-yi sagîr kitabından seçmeler “Abdestin edebleri (yapılırsa sevâb olup, yapılmazsa hiç günah olmayan şeyler):

1-Abdesti, namaz vakti girmeden önce almaktır, özür sahiblerinin vakit girdikten sonra alması lâzımdır.

2-Helâda taharetlenirken, kıbleyi sağ veya sol tarafa almaktır. Abdest bozarken, kıbleye önünü ve arkasını dönmek tahrîmen mekrûhtur. Ayakları açıp çömelmek edebdir.

3-Necâset bulaşmamış ise, su ile taharetlenmek edebdir. Necâset, dirhem miktârından (ya’nî miskalden, dört gram ve seksen santigramdan) az ise, yıkamak sünnettir. Dirhem miktarı bulaşmış ise, yıkamak vâcib, fazlasını yıkamak farzdır. Yıkamada aded yoktur. Temizleninceye kadar yıkamalıdır. Sol elin, bir veya iki veya üç parmağının içi ile yıkanır.

4-Tahâretlendikten sonra, bez ile kurulanmaktır. Bez yok ise, el ile kurulamalıdır.

5-Tahâretlendikten sonra, avret mahallini, hemen örtmektir. Tenhâda lüzumsuz açmak edebi bozar.

6-Başkasından yardım istemeyip, abdesti kendisi almaktır, istemeden su döken olursa, caizdir.

7-Kıbleye karşı, abdest almaktır.

8-Abdest alırken konuşmamaktır.

9-Her uzvu yıkarken, Kelime-i şehâdet okumaktır.

10-Abdest duâlarını okumaktır.

11-Ağzına sağ el ile su vermektir.

12-Burnuna sağ el ile su vermektir.

13-Burnu sol el ile temizlemektir.

14-Ağzı yıkarken, dişleri (Misvak) ile temizlemektir. Sağ el parmakları uzatılıp, baş parmakla küçük parmak misvakın altından, diğer üç parmak da üstünden tutarak, üç kerre sağ, üç kerre sol yandaki dişler üzerine hafifçe sürülür. Kuvvetle sürmemeli, dişleri bozar. Hafif sürülünce, dişleri ve diş etlerini kuvvetlendirir. Misvak, Arabistan’da bulunan Erâk ağacının dalından, bir karış uzunlukta kesilen parçadır. Erâk dalı bulunmazsa, zeytin veya başka dallardan da olabilir. Nar dalı olmaz. Misvak bulunmazsa, fırça da kullanılabilir. Bu da yoksa, sağ elin baş parmağını sağ yandaki dişler üzerine, ikinci küçük parmağını sol dişler üzerine üç kerre sürerek temizlemelidir.

15-Ağzı yıkarken, oruçlu değilse, ağzı çalkalamaktır. Boğazında gargara yapmak her zaman mekrûhtur.

16-Burnu yıkarken, suyu kemiğe yakın çekmektir.

17-Kulağı mesh ederken birer parmağı, kulak deliğine sokmaktır.

18-Ayak parmaklarını tahlil ederken, sol elin küçük parmağı ile tahlil etmektir.

19-Elleri yıkarken, geniş yüzüğü yerinden oynatmaktır. Dar, sıkı yüzüğü oynatmak ise lâzım olup, farzdır.

20-Su bol ise de, isrâf etmemektir.

21-Suyu, yağ sürer gibi az kullanmamaktır. Üç defada da, yıkanan yerden en az iki damla su damlamalıdır.

22-Bir kaptan abdest alınca, o kabı dolu bırakmaktır, ibriğin ağzını kıbleye karşı durdurmalıdır. Namaz kılacak bir yolcu, kıble cihetini, ibriğin ağzına bakarak kolayca anlar.

23-Abdest bitince veya ortasında (Allahümmec’alnî minettevvâbîn…) duâsını okumaktır.

24-Abdestden sonra (Sübhâ), ya’nî iki rek’at namaz kılmaktır.

25-Abdestli iken, abdest almaktır. Ya’nî namaz kıldıktan sonra, abdestli iken, yeni bir namaz için, bir daha abdest almaktır.

26-Yüzü yıkarken, göz pınarını, çapakları temizlemektir.

27-Yüzü, kolları, ayakları yıkarken, farz olan yerlerden biraz fazlasını yıkamak. Kolları yıkarken, avuca su doldurmalı, bunu dirseğe doğru akıtmalıdır.

28-Abdest alırken, kullanılan sudan, elbiseye, üste, başa sıçratmamaktır.

Abdest alırken, yapılması menhî, ya’nî yasak olanlar onikidir. Bunları yapmak haram veya mekrûhtur ki, şunlardır:

1-Helada, kırda abdest bozarken, kıbleyi öne, arkaya getirmemelidir. Kıbleye ve mıshafa karşı ayak uzatmak da mekrûhtur. Mısfah yüksekte ise, mekrûh olmaz. Ayrı birşeye sarılı mıshaf, mıska ile helaya girebilir.

2-Tahâretlenmek için, biri yanında avret yerini açmak haramdır.

3-Sağ el ile tahâretlenmemelidir.

4-Su olmadığı zaman, gıda maddesi ile, gübre ile, kemik ile hayvan gıdası ile, kömür ile ve başkasının malı ile, saksı, kiremit parçası ile, kamış ile ve yaprak ile ve bez ile, kâğıd ile taharetlenmek mekrûhtur.

5-Abdest alınan havuza tükürmemeli ve sümkürmemelidir.

6-Abdest a’zâsını, hududundan pek aşırı veya eksik olarak yıkamamalı ve üçten az veya çok yıkamamalıdır.

7-Abdest a’zâsını, taharette kuruladığı bez ile kurulamamalıdır.

8-Yüzü yıkarken, suyu yüze çarpmamalı, alın üstünden aşağı doğru dökmelidir.

9-Suya üflememelidir.

10-Ağzı ve gözleri sıkı kapamamalıdır. Dudağın görünen kısmında ve göz kapağında ıslanmadık az bir yer kalırsa, abdest’ kabûl olmaz.

11-Sağ el ile sümkürmemelidir.

12-Baş, kulaklar veya enseden birini her defasında eli ayrı ayrı ıslatarak, birden fazla mesh etmemelidir. Her defasında ıslatmadan tekrarlanabilir.

Tenbîh: Zarûret, mecbûriyet olmadıkça aşağıdaki onbir şeye riâyet etmelidir:

1-İki eli çolak olan, tahâretlenemez. Kollarını toprağa, yüzünü duvara sürerek teyemmüm eder, Yüzünde de yara varsa, namazı abdestsiz kılar ve namazlarını terk etmez.

2-Hasta olana, zevcesi (hanımı), câriyesi, çocukları, kardeşleri abdest aldırır.

3-Taş ve benzerleri ile taharetlenmek, su yerine geçer.

4-Deli olan veya bayılan kimse, yirmidört saat ayılamazsa, iyi olunca, namazlarını kaza etmez. İçki, afyon, ilâç ile aklı giden, her namazı kaza eder. Yatarak başı ile imâ edemiyecek kadar ağır hastalığı yirmidört saatten çok devam eden kimseden, aklı başında olsa bile namaz sakıt olur.

5-Abdesthâneye girmek için, husûsî şalvar kullanmak ve başı örtülü girmek müstehabdır.

6-Helâya girerken elinde, Allahü teâlânın ismi ve Kur’ân-ı kerîm yazılı bir şey bulunmamalıdır. Birşeye sarılmış veya cebde olmalıdır. Mıska böyledir.

7-Helâya sol ayakla girip, sağ ayakla çıkmalıdır.

8-Helâda avret yerini, çömelince açmalı, konuşmamalıdır.

9-Avret yerine ve necâsete bakmamalı, helaya tükürmemelidir.

10-Helâda birşey yememeli, içmemeli, şarkı söylememeli, ıslık çalmamalı, sakız çiğnememelidir.

11-Hiçbir suya, câmi duvarına, kabristana ve yola abdest bozmamalıdır.

Abdestin farzları, sünnetleri, edebleri ve menhî, ya’nî memnu’ olan şeyleri vardır. Abdestsiz olduğunu bilerek zarûretsiz namaz kılan kimsenin îmânı gider. Namaz kılarken abdesti bozulan, hemen omuzuna selâm verip, namazdan çıkar. Vakit çıkmadan abdest alıp, namazını baştan tekrar kılar.

“Kur’ân-ı kerîmi nağme ile, ya’nî sesi mûsikî perdelerine uydurarak okumak, harfleri bozmaz ise, âlimler mekrûh demiştir. Zîrâ fâsıkların nağmelerine teşebbüh ya’nî benzemektir. Eğer harfler değişir ise, haramdır. Okuması mekrûh olan birşeyi dinlemek de mekrûhtur. Okuması haram olan şeyi dinlemek de haramdır. Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile okuyan hafızlara emr-i ma’rûf yapmak vâcibdir. İnadlarına, düşmanlıklarına sebep olacak ise bunları dinlememeli, orayı terk etmelidir, iş görenler ve yatanlar arasında yüksek sesle Kur’ân-ı kerîm okunursa, okuyan günaha girer. Kur’ân-ı kerîmi okunamıyacak kadar küçük harflerle yazmak böyle küçük Kur’ân-ı kerîm almak günahtır.”

Halebî İbrâhim hazretlerinin yazdığı Halebî-yi kebîr isimli eserde, Kur’ân-ı kerîm okumakla alâkalı kısımda buyuruluyor ki:

Namaz dışında kırâat: Namaz caiz olacak kadar, ya’nî namazda okuyacak kadar lâzım olan miktarda Kur’ân-ı kerîmden âyet-i kerîmeler ezberlemek her mükellefe farz-ı ayndır.

Kur’ân-ı kerîmi mıshaf-ı şerîften ya’nî bakarak okumak, ezbere okumaktan daha faziletlidir. Böyle yapılınca gözler de ibâdet etmiş olur. Hem Kur’ân-ı kerîm okumak, hem de mıshaf-ı şerîfe bakarak okumak gibi iki ayrı sevâb bir araya gelmiş olur.

Kur’ân-ı kerîmi, ona olması gereken hürmet ve ta’zîmin fazlalığından dolayı, abdestli olarak ve kıbleye dönmüş olarak okumalıdır. Hattâ, Kur’ân-ı kerîm okurken en güzel elbiseyi giymelidir. Okuduğu sûre bitip diğer sûreye geçmediği ve dünyevî bir iş ve söz ile fasıla vermediği müddetçe, başlarken okuduğu E’ûzü besmele ile devam edip bitirir.

Muhammed bin Mukâtil ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Berâe (Tevbe) sûresi yazıldığı ve bir önceki sûreye bitişik okunduğu zaman Besmele terkedilir. Fakat okumaya Berâe sûresinden başlanırsa, o zaman Besmele terk edilmez” Ebü’l-Kâsım Semerkandî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bu husûsta sahîh olan Muhammed bin Mukâtil’in sözüdür.”

Ba’zı âlimler buyurdular ki: “Bir kimse, Kur’ân-ı kerîmin hakkını eda etmek isterse, her hafta onu hatmetmelidir.” Ayda veya kırk günde bir kerre hatmedilmesinin evlâ olduğu da bildirilmiştir.

Dârimî’nin Müsned’inde bildirildiğine göre, Eshâb-ı Kirâmdan Sa’d bin Ebî Vakkâs ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kur’ân-ı kerîmin hatmi (bitirilmesi) günün evveline rastlarsa, melekler akşama kadar o kimse için istiğfar ederler. Kur’ân-ı kerîmin hatmi gecenin evveline (ya’nî akşama) rastlarsa, melekler sabah oluncaya kadar o kimse için istiğfar ederler.”

Yatarken Kur’ân-ı kerîm okumak istenildiğinde (meselâ uyumak için yatağına yatınca) ayaklar bitiştirilmeli ve toplanmalıdır. Böyle yapınca okumakta mahzur yoktur. Böyle yapmak Kur’ân-ı kerîme ta’zim ve hürmet içindir.

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Bir müslüman yatağına gelip yatacağı zaman Kur’ân-ı kerîmden bir sûre okursa; Allahü teâlâ o mü’min için bir melek vazîfelendirir. Melek, o mü’min uyanıncaya kadar, ona eziyet verecek hiçbir şeyi yanına bırakmaz(yaklaştırmaz).”

Yürümek ve çalışmak esnasında, şayet bu işler (yürümek ve çalışmak) kalbini meşgûl etmiyorsa, yürürken ve çalışırken Kur’ân-ı kerîm okumak caizdir. Eğer yürümek ve çalışmak kalbin Kur’ân-ı kerîm ile meşgûl olmasına mâni olursa mekrûh olur. Gusl abdesti alınan yerde ve pis olan yerlerde Kur’ân-ı kerîm okumak mekrûhtur.

Bir kimse, fıkıh ile alâkalı birşey yazan ve dinlemesi mümkün olmayan kimsenin yanında Kur’ân-ı kerîm okumaya başlasa, günâhı Kur’ân-ı kerîmi sesli olarak okumaya başlayanadır. Bunun için bir kimse, yatan kimselerin yanında sesli olarak Kur’ânı kerîm okumaya başlasa, günâha girer. Sessiz okuması lâzımdır.

Bir çocuk evde Kur’ân-ı kerîm okumaya başlasa, evde bulunan diğerleri de başka bir işle meşgûl oluyorlar iseler hüküm şöyledir: Şayet, çocuk okumaya başlamadan evvel onlar işe başlamışlar ise dinlemeyi terk etmekte ma’zurdurlar. Ancak, önce okuma başlamış ise, bu hâlde dinlemeleri, işe başlamamaları lâzımdır. Kur’ân-ı kerîm okunan yerde fıkıh (din dersi) okumak da böyledir.

Asıl olan, Kur’ân-ı kerîm okunurken dinlemenin farz-ı kifâye olduğudur. Çünkü Kur’ân-ı kerîmi dinlemek, ona hürmet ve iltifât içindir. Bu ise, bir kısım kimsenin dinlemesi ile hâsıl olmakta, yerine getirilmektedir. Nitekim bir cemâate selâm veren müslümana, o cemâatten birisi cevap verince, diğerleri için de kâfi gelmekte, selâm veren müslümanın hakkına riâyet edilmekte, hakkı yerine getirilmiş olmaktadır.

Kur’ân-ı kerîm okuyanın, ona hürmet ve ta’zim üzere okuması, hürmet ve ta’zimi bozacak şekilde okumaktan sakınması gerekir. Meselâ çarşı-pazarda, iş-güç yerlerinde Kur’ân-ı kerîmi dinlemesi mümkün olmayanların (ve dinlemiyecekleri bilinenlerin) yanında sesli olarak okumak, onun hakkını zayi etmek olur ki, o zaman okuyan kimse günahkâr olur. Rızıklarını te’min ettikleri işleri ile meşgûl olanlar, o anda, sesli olarak okunan Kur’ân-ı kerîmi dinliyemedikleri için ma’zûr olmakta, günahkâr olmamaktadırlar. Ders vermekle meşgûl olan veya fıkıh ilmi çalışan kimsenin yanında Kur’ân-ı kerîm okunması da böyledir. Dünyevî geçim zarûreti için çalışma esnasında, sesli okunan Kur’ân-ı kerîmi dinlememek özür olunca, dînî bir zarûret ve ihtiyâçtan dolayı (ilim öğrenmek için) dinliyememek elbette özür olur. Ancak buradaki özür, dersin, ilmî müzâkerenin, Kur’ân-ı kerîm okunmasından önce başlamış olması halindedir, önce Kur’ân-ı kerîm okunmaya başlamış ise, o hâlde dinlemek elbette lâzımdır.

Kur’ân-ı kerîm okurken, okuyanın hoca ve babası gibi, hürmete lâyık birisi gelince, Kur’ân-ı kerîm elinde olarak kalkması mekrûh değildir.

Kur’ân-ı kerîmi dinlemek, okumaktan daha faziletlidir. Çünkü dinlemekle farz yerine getirilmiş olur. Aynı şekilde Kur’ân-ı kerîm okumak, tatavvu (ya’nî nafile) ile meşgûl olmaktan daha faziletlidir.

Okunan yerde başka işle meşgûl olanlar bulunmazsa, güzel okumakla öğünmek ve riya gibi bir tehlike de yoksa, Kur’ân-ı kerîmi sesli olarak okumak, sessiz okumaktan daha faziletlidir.

Kâfire Kur’ân-ı kerîm âyetleri ve fıkıh bilgisi öğretmekte mahzur yoktur. Bu hâl onun hidâyetine, İslâm ile şereflenmesine vesile olabileceği ümîd edilir. Fakat kâfirin, Kur’ân-ı kerîme gusl abdesti almadan dokunması caiz değildir.

Kur’ân-ı kerîmi öğrenip sonra unutan kimse, büyük günah işlemiştir. Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Mescidden tozu toprağı çıkarmasına (mescidi temizlemesine) kadar ümmetimin ecir ve (sevâbları) bana arz olundu. Ümmetimin günahları da bana arz olundu. Kişinin, kendisine Kur’ân-ı kerîmden bir sûre veya âyet verilip (onu ezberleyip)de unutmasından daha büyük günah görmedim.”

Kur’ân-ı kerîmi öğrendiği hâlde unutmak demek, mıshafa bakarak okuyamıyacak hâle gelmek demektir.

Âyet-i kerîmeleri duvarlara ve mihrâblara güzel olmayan şekilde yazmayı âlimler hoş görmemişlerdir. Mıshaf-ı şerîfi tezyin etmekte (süslemekte) mahzur yoktur. Çünkü böyle yapmak, Kur’ân-ı kerîmi herkesin nâzarında büyültmek olduğundan iyi ve fâidelidir.

Mıshaf-ı şerîf çok okumak sûretiyle yıpranıp okunamıyacak hâle gelince, temiz bir beze sarılır ve ayak altı olmayan temiz bir yere gömülür.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 80

2) El-A’lâm cild-2, sh. 66

3) Tabakât-üs-seniyye cild-1, sh. 222

4) Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 77

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 27

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 568

7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 461 cild-2, sh. 23

8) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 308

9) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Vefeyât-ül-a’yân kenarı) cild-2, sh. 110

10) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 492

11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1009,

12) Keşf-üz-zünûn sh. 268, 617, 890, 1264, 1310, 1814, 2034

13) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 38

 

KUHİSTÂNÎ (Muhammed bin Hüsâmeddîn)

Horasan’da bulunan Kuhistân beldesinde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Buhârâ müftîsi idi. İsmi Muhammed bin Hüsâmeddîn el-Horasânî el-Kuhistânî olup, lakabı Şemseddîn’dir. Kuhistânî ve Muhammed Kuhistânî diye tanınır. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 962 (m. 1555) senesinde Buhârâ’da vefât etti. Hâl tercümesi hakkında fazla ma’lûmât bulunmayan Kuhistânî’nin vefât târihi 950 (m. 1543), 953 (m. 1546) ve 962 (m. 1555) olarak değişik şekilde bildirilmiş olup, 962 olması ihtimâli daha kuvvetlidir.

O zamanda bulunan büyük âlimlerin derslerinde yetişip kemâle gelen Kuhistânî, Buhârâ müftîsi oldu. Bilhassa fıkıh ilminde çok yüksek idi. Âlim, İmâm (o zamandaki âlimlerin büyüğü, önderi) olup, başka ilimlerde de ihtisas sahibi idi. Aklı, zekâsı, hafızası pek kuvvetli idi. Rivâyet edilir ki, âlimlerden dinliyerek öğrendikleri şeylerin hiçbirini unutmamıştır.

Zühd sahibi dünyâya düşkün olmayan, çok kıymetli bir zât idi. Devamlı ibâdet ve tâatla, ilim öğrenmek ve öğretmekle meşgûl olurdu. Az yemek, az uyumak, az gülmek ve az konuşmak kaidesine tam uygun yaşardı, ilimde derya misâli idi.

Câmi’ur-rumûz adındaki Nikâye Şerhi, Câmi’ul-mebâni adındaki Fıkh-ı Gîdânî şerhi ve Şerh-ı mukaddimet-üs-salât kitapları meşhûr olup, bu kitaplarının hepsi fıkıh ilmine dâirdir.



1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 244

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 179

3) El-A’lâm cild-7, sh. 11

4) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 544

5) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 300

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1030, 1098, 1101

 

TAŞKÖPRÜ-ZÂDE

Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. Âlimlerin öncüsü, asrının incisi olan Taşköprü-zâde Efendi, Osmanlı Devleti’nin yetiştirdiği en büyük âlimlerdendir. Babası Muslihuddîn Mustafa Efendi, Yavuz Sultan Selîm’in hocası olup, 935 (m. 1528)’de vefât etti.

İsmi, Ahmed bin Mustafa’dır. Lakabı Usâmeddîn, künyesi Ebü’l-Hayr’dır. Taşköprü-zâde diye meşhûr olmuştur. 901 (m. 1495) senesinde Bursa’da doğdu. 968 (m. 1561) senesinde İstanbul’da vefât etti. Âşıkpaşa Mahallesi’nde, Seyyid Velâyet türbesi civarında defn olundu. Mezârı duvar ile çevrilidir. Altmışsekiz sene yaşadı ve“Ümmetimin çoğunun ömrü altmışla yetmiş arasıdır” hadîs-i şerîfinin sırrına nail oldu.

Taşköprü-zâde Ahmed Efendi, ilim ehlinden bir zâtın oğlu olduğu için, küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenmeye başladı, ilk tahsilini babasından yaptıktan sonra, medreseye Arabca öğrenmekle ve lügat ezberlemekle başladı. Sonra Molla Alâüddîn Yetim’den sarf ilmine dâir; Maksud, Merâh ve İzzî, nahiv ilmine dâir; Avâmil, Misbâh ve Kâfiye ile, bunun şerhlerinden Vâfiye, Hârûniye ve Elfiye adlı eserleri okudu. Daha sonra amcası Kıvâmüddîn Kâsım’dan; sarf, nahiv, lügat ve bunların kaidelerinden bahseden Dav-ül-Misbâh, mantıktan; Îsâgûcî, Hüsâm ve Şemsiye şerhini okudu. Akâid ve kelâm ilmine dâir Hâşiye-i Tecrîd adlı eseri dayısından okudu. Miftâh şerhini Fenârî-zâde Muhyiddîn Çelebi’den, Mevâkıf şerhini Seydî Muhyiddîn Efendi’den okudu. Tunuslu Şeyh Mehmed Megûşî’den; Sahîh-i Buhârî ve yine hadîs ilmine dâir Kâdı Iyâd’ın Şifâ’sını okudu. Münâzara ilmini öğrenip, bu âlimlerden icâzet aldı. Bu ilimlerin yanında, diğer aklî ve naklî ilimleri de tahsil edip bitirdikten sonra, her fende değerli bir âlim oldu. Tasavvufda ise, Nakşibendiyye yüksek yoluna girip, bu yolun büyüklerinden feyz alıp ma’rifetullaha kavuştu.

Yavuz Sultan Selim Hân zamanında Anadolu kadıaskeri olan Serdefter Efâdıl Seyyidî Efendi’nin yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. İcâzet alıp, 925 (m. 1519) senesinde, Dimetoka’da Oruç Paşa Medresesi’ne müderris olarak ta’yin olundu. 933 (m. 1526) senesinde, İstanbul’da Hacı Hüseyn-zâde Medresesi’ne nakl olundu. 936 (m. 1529) senesinde, Üsküp’de İshak Bey Medresesi’ne müderris oldu. 942 (m. 1535) senesinde, Kalenderhâne Medresesi’nde müderris olarak vazîfelendirildi. 944 (m. 1537) senesinde, Paşa-zâde yerine Atîk Mustafa Paşa Medresesi’ne nakl edildi. 945 (m. 1538) senesinde, Edirne Üçşerefeli Medresesi’nde ilim tedrisiyle vazîfelendirildi. 946 (m. 1539)’da Sahn-ı semân medreselerinden birine terfi ettirilip, 951 (m. 1544) senesinde Arab-zâde Abdülbâkî Efendi yerine Edirne Bâyezîdiyye Medresesi müderrisliğine, 952 (m. 1545)’de Bursa kadılığına ta’yin edildi. Bu vazîfede iki yıl kadar kaldıktan sonra, 954 (m. 1547) senesinde tekrar Sahn-ı semân Medresesi müderrisliğine iade edildi.

İlim tedrisi esnasında uzun müddet; kelâm ilmine dâir; Hâşiye-i Tecrîd ve Şerh-i Mevâkıf, belagat ilmine dâir; Mutavvel ve Miftâh şerhini, Ferâiz ilmine dâir; Seyyid Şerîf Cürcânî’nin ferâiz şerhini, usûl-i fıkıhla ilgili; Tenkîh, Tavzih ve Telvîh adlı eserleri, fıkıh ilmine dâir, Hidâye’yi, hadîs’ten; Mesâbih, Meşârik ve Sahîh-i Buhârî’yi, tefsîrden; Kâdı Beydâvî tefsîrini okuttu.

958 (m. 1551) senesinde İstanbul kadılığına ta’yin olundu. Bu vazîfeyi üç sene müddetle şerefle, adâlet ve doğrulukla yürütürken, 961 (m. 1554) senesinde gözleri görmez olduğundan dolayı, kadılık vazîfesinden emekli oldu. Kendi evine çekilip; ibâdet ve tâatle, yazdığı eserlerini temize çektirmekle meşgûl olduğu sırada vefât etti.

Taşköprü-zâde Ahmed Efendi, Osmanlılar zamanında Anadolu’da yetişen âlimlerin büyüklerinden olup; tefsîr, hadîs, fıkıh ve bunların usûllerinde, bütün naklî ilimlerde engin bir deniz, aklî ilimlerde insanlara yol gösteren parlak bir yıldız, ilim ve irfan güneşi, hakîkat ve yakîn vadisi, Arabî ilimlerin fışkıran pınarı, edebî ilimlerde zirvede bulunan, ilim ve ma’rifet mecmû’ası, doğruluk ve adâletten ayrılmayan, Allahü teâlânın dîninin emirlerine ve sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine bağlı, şüpheli ve haramlardan şiddetle kaçınan, güzel ahlâk ve iyi huyların kendinde toplandığı, tevâzu sahibi, kanaatkar, kibir ve riyâ’dan uzak, geniş ilim sahibi bir zât idi. Cömert ve kerem sahibi olup, yazısı matbaa yazısı gibi düzgün idi.

Nakledilir ki: Müderrislik yaptığı zamanlarda, her sene el yazısıyla Kâdı Beydâvî Tefsîri’ni yazar, aldığı para ile, Ramazan akşamlarında ilim talebesini da’vet eder, bunlara ve âlimlere ziyâfet verirdi. Gözleri a’mâ olduğu zaman bile, ilim öğretmekten ve eser yazdırmaktan geri kalmazdı.

Vefâtına yakın hasta olunca, helâlleşmek üzere gelen akrabasına şu vasıyyette bulundu:

“Âlemlerin Rabbine hamd olsun. Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) âline ve eshâbına salât ve selâm olsun. Müctehid din imamlarına, tefsîr ve hadîs âlimlerine zâhid (dünyâdan yüz çeviren) evliyâ-i Kirâma, ilmi ile âmil olan âlimlere, sabreden fakirlere, şükür eden zenginlere, kıyâmete kadar iyilikler hayırlar dilerim. Yâ Rabbî, İslâm dîni ve Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere yaşadığıma ve bid’atlerden sakındığıma, seni ve meleklerini şâhid tutarım. Evlâdım ve akrabam, üzerlerinde bulunan hakkım olduğunu söyleyip benden helâllik isterler. Üzerlerinde bulunan haklarımı onlara helâl ettim. Vesselâm alâ Seyyid-il-Enâm ve Sâhibihil Kirâm” dedi ve canını cânâna teslim eyledi.

Altı oğlu ve bir kızı vardı. Oğullarından biri Muhyiddîn Muhammed’dir. Ege Denizi’ndeki adaların birinde kadı iken vefât etti. Biri Şemseddîn Muhammed’dir. Şam taraflarında kadı iken vefât etti. Biri Ahmet Çelebi olup, Osmanlı âlimlerindendir. Biri Zeyneddîn Muhammed’dir. 968 (m. 1561)’de vefât etti. Biri de âlim Kemâleddîn Muhammed Efendi’dir. Menkıbeleri uzun zaman dillerde söylenirdi. Babasının Miftâh-üs-se’âde kitabını Osmanlıcaya tercüme etmiş ve Mevdu’ât-ül-ulûm ismini vermiştir. Biri Ebû Hâmid Muhammed’dir. Osmanlı âlimlerindendir.

Hayâtını ilim öğrenmek, öğretmek ve eser yazmakla geçiren Taşköprü-zâde Ahmed Efendi’nin birçok kıymetli eserleri vardır. Eserlerinin başlıcaları şunlardır:

1) Şakâyik-ı Nu’mâniyye: Osman Gâzî’den başlıyarak, Kanunî Sultan Süleymân devrinde 965 (m. 1558) yılına kadar yetişen âlimlerin ve evliyânın hâl tercümelerinden meydana gelmiş kıymetli bir eserdir. Eser, pâdişâhların sayısına göre 10 tabakaya ayrılmış ve her tabakada, o pâdişâh zamanında yetişenler anlatılmıştır. Eserde, 371 âlim ve 150 evliyâ olmak üzere, toplam 521 kişinin bibliyografyası yer almaktadır. Bu kıymetli esere birçok zeyller yapılmıştır. Şakâyik-ı Nu’mâniyye, Osmanlılar devrinde bu konuda yazılan ilk eserdir.

Şakâyik-ı Nu’mâniyye’nin başlıca tercümeleri: a-Hadâik-ur-Reyhân: Muhtesib-zâde Belgradlı Mehmed Hâvi’nin Türkçeye tercümesi, b- Hakâik-ül-beyân fî tercemet-i Şakâik-in-Nu’mân: Hem tercüme hem zeyldir. Âşık Çelebi’nindir, c- Hadâik-uş-Şakâik: Edirneli Mehmed Mecdî Efendi’nin tercümesidir. En meşhûru bu tercümedir, d- El-Hadâik: Amasyalı İbrâhim bin Ahmed tarafından yapılan tercümedir.

Zeylleri: a- Tetimet-üş-Şakâik-in-Nu’mâniyye: Âşık Çelebi tarafından yazılmıştır. 42 kişinin bibliyografyası vardır. b- El-Ikd-ül-manzûm fî zikri Efâdıl-ır-rûm: Arabcadır. Ali bin Bâli tarafından yazılmıştır. Eserde, 968 (m. 1560) ile 991 (m. 1583) seneleri arasında Üçüncü Murâd devrine kadar yetişenlerin hâl tercümesi vardır. Eser Vefeyât-ül-a’yân kenarında basılmıştır, c- Hadâik-ül-Hakâik fî Tekmilet-iş-Şekâik: Nev’i-zâde Atâî tarafından yazılmıştır. Taşköprü-zâde’nin bıraktığı yerden başlayıp, 1044 (m. 1634) senesine kadar yetişenleri almıştır, d-Uşşâkî-zâde Zeyli: Yazarı Uşşâkî-zâde İbrâhim Hasib Efendi’dir. Atâî’nin bıraktığı 1043 (m. 1633) senesinden başlamış, 1160 (m. 1694) senesine kadar almıştır. Eseri beş tabakaya ayırmıştır. Âlimler, şeyhler, kadılar, vezirler ve zamanının büyüklerini alarak yazmıştır, e- Vakâyi’ul-Fudalâ: Şeyhî Mehmed Efendi tarafından yazılmıştır. Atâî’nin zeylinin zeylidir. Atâî’nin bıraktığı 1043 (m. 1633)’den, 1143 (m. 1730) senesine kadar almıştır. Üç cilddir. Pâdişâhlara göre düzenlemiştir, f- Tekmilet-üş-Şakâyik fî Ahvâl-il-Hakâyık: Fındıklılı İsmet Efendi yazmıştır. Şeyhî Zeyli’nin zeylidir. 1143 (m. 1730)’den 1314 (m. 1896)’e kadar almıştır.

2- Miftâh-üs-se’âde ve Misbâh es-Siyâde fî Mevdû’ât-ül-ulûm: Birçok ilim ve fen kollarını ve her ilimde yazılmış eserleri açıklayan kıymetli bir eserdir. Oğlu Kemâleddîn Mehmed Efendi tarafından ba’zı ilâveler yapılarak, yine Mevdû’ât-ül-ulûm adıyla Türkçeye tercüme edilmiştir. Bu eser üç cilddir. Miftâh-üs-se’âde’nin Medînet-ül-ulûm adını taşıyan bir muhtasarı vardır.

3- Nevâdir-ül-ahbâr fî menâkıb-il-ahyâr: Üç fasıl hâlinde te’lîf edilmiş bir eserdir. Birinci fasılda Sahabe ve âbidlerden, ikinci asılda müctehidlerden, üçüncü fasılda fen âlimlerinden bahseder. 4- Risâletün fî ilm-il-âdâb-el-bahs: Münâzara ve mübâhese ilminden bahseden bir eserdir. 5- Hâşiyetü alâ hâşiyet-i Seyyid Şerîf alâ Şerh-it-Tecrîd: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 6-Şerh-ül-Ahlâk el-Adûdiyye: Ahlâk ilmine dâirdir. 7- Risâletün fil-ferâiz, 8-Şerh-i Mukaddimet-is-salât: Molla Fenârî’nin namaza dâir yazdığı risalenin şerhidir. 9- Miftâh-ül-i’râb, 10-Sûret-ül-halâs fil-ihlâs, 11-Risâletün fî hikmet-il-ameliyye, 12- Er-Risâlet-ül-câmia li-vasf-il-ulûm-ün-nâfia, 13-Risâletün fil-kazâi vel-kader, 14-Mesâlik-ül-halâs fî mehâlik-ül-havvâs, 15- El-Câmi’ fil-mantık, 16- Şerh-i hadîs-i erbe’în, 17- Hâşiyetün min evvel-i şerh-il-Miftâh li Seyyid Şerîf Cürcânî, 18- Şerh-ül-fevâid-ül-Gıyâsiyye, 19- Risâletün fî tefsîr-i âyât-il-Vuzû’, 20- Risâlet-uş-şifâ fî devâ-il-vebâ, 21- El-Muâlim fî ilm-il-kelâm, 22- Tabakât-ül-fukahâ, 23-Şerh-ül-Avâmil fil-Muhtasarât, 24-Şerhu Dîbâcet-ül-hidâye ve Dîbâcet-üt-tavâli’, 25- Muhtasarun fî ilm-in-nahv, 26- Ecell-ül-Mevâhib fî ma’rifet-i Vücûb-il-vâcib, 27- Ravd-üd-dekâik fî hadarât-il-hakâik, 28- El-Kavâid-ül-celiyyât fî tahkîk-i mebâhis-il-külliyât, 29- El-İnsâf fî müşâceret-ül-eslâf, 30-Şerh-ül-Cezerî fî ilm-il-kırâat.

Taşköprü-zâde’nin yazmış olduğu çok kıymetli ve her ilimde ihtisas sahibi olan kimselerin dahî istifâde ettiği Miftâh-üs-se’âde adlı eserinden alınan ba’zı bölümler:

İlmin faziletini ve ilim öğrenmenin ehemmiyetini anlatırken diyor ki: Allahü teâlâ, Zümer sûresi dokuzuncu âyetinde; “Hiç bilenlerle bibniyenler bir olur mu?” buyuruyor.

Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ); “Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir”buyurdu. Bilinen bir hakîkattir ki, peygamberlik derecesi, yüksek derecelerin en üstünü ve en olgunudur. O hâlde, o dereceye vâris olmanın üstünde derece olmadığını, aklı ve firâseti olanlar anlar ve bilir.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Kıyâmette âlimlerin, kaleminden çıkan mürekkep, şehîdlerin ve mücâhidlerin kanıyla tartılır” ve “Kıyâmette üç seçkin zümre, Allahü teâlâ katında şefaat makamına nail olurlar. Bunlar; Peygamberler, âlimler ve şehidlerdir.”

Ne büyük bir derece ve üstün makamdır ki, Peygamberliğin altında, şehidlik mertebesinin üstünde bulunuyor.

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “İlim öğrenmek için yola çıkıp, zorluk ve tehlikelere katlananı, Allahü teâlâ, Cennete götüren yola kavuşturur.”

“İlim öğrenmek, kadın-erkek her mü’mine farzdır.”

“İlim Çin’de de olsa gidip öğreniniz” ya’nî ilim öğrenmek için çalışınız.

Hazreti Ebû Derdâ ( radıyallahü anh ) “İlimden bir mes’ele öğrenmeyi, gece sabaha kadar ibâdet etmekten çok severim” ve “Sen, ya âlim ol, ya ilim talebesi ol, yahut da dinleyici ol. Bu üç sınıfın dışında, dördüncü sınıftan olma ki, helak olursun” buyurdu.

Abdullah bin Abbâs ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Hayr öğretenler için herşey istiğfar eder. Hattâ denizdeki balık bile.”

İlim öğrenmenin şartları ve ilim ehlinin vazîfelerini anlatırken: Çocukları ilim öğrenmeye, özellikle Kur’ân-ı kerîmi ezberlemeye teşvik etmelidir. Çünkü küçük yaşta ezberlemek, taş üzerindeki yazı gibidir. Gençlik geçtikten sonraki gayret ve çalışma, su üzerindeki yazı gibidir. Küçüklere, akıllarının alabileceği kadar ders vermelidir. Bunların ötesinde çok ince ve derin bilgiler de vardır diye onlara söylememelidir. Çünkü böyle sözler, onların anlayışlarını bozar. Onlara, sizin öğrendiğiniz ilimler, gaye ve maksadın kendisidir anlayışını vermelidir.

Kur’ân-ı kerîm okurken şu edeblere dikkat etmelidir: 1- Hürmetle okumalıdır. Önce abdest almalı, yüzünü kıbleye dönmeli ve mütevâzî bir şekilde oturmalıdır. Hazreti Ali buyuruyor ki: “Namazda, ayakta Kur’ân-ı kerîm okuyana her harfi için yüz sevâb, oturarak okuyana elli sevâb yazılır. Abdesti olup, namazın dışında okuyana yirmibeş sevâb, abdestsiz okuyana on sevâb yazılır.” 2- Yavaş okumalıdır. Ma’nâlarını düşünerek okumalı. Çabuk hatm etme arzusunda olmamalıdır. 3-Okurken ağlamalıdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:“Kur’ân-ı kerîmi okuyunuz ve ağlayınız. Ağlıyamazsamz, kendinizi zorla ağlatınız.” 4-Her âyeti, hakkını vererek okumalıdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), azâb bildiren âyet gelince, Allahü teâlâya sığınır, rahmet âyeti gelince, o rahmeti isterdi. Tenzih âyetinde tesbîh ederdi. Başlarken E’ûzü okurdu. Onu bitirince; “Yâ Rabbî! Ondan unuttuğumu bana hatırlat. Ondan bilmediklerimi bana bildir. Gece-gündüz onu okumayı bana nasîb et ve onu bana delîl ve huccet eyle”buyururdu. 5-Eğer gösteriş yapıyor şeklinde düşünülecekse veya başkasının namazını şaşırtacaksa, alçak sesle okumalıdır. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Yavaş, ya’nî sessizce Kur’ân-ı kerîm okumanın sesli okumağa üstünlüğü, gizli verilen sadakanın aşikâre verilen sadakaya üstünlüğü gibidir.” Riyadan emîn ise, sesli okuyup, başkalarının da dinlemekten nasîb almalarını sağlamak daha iyi olur. Ezberden değil, mıshaftan okursa daha iyi olur, gözler de ibâdet etmiş olur. 6- Güzel sesle okumağa gayret etmelidir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Kur’ân-ı kerîmi güzel sesle süsleyiniz.” Ses ne kadar güzel olursa, Kur’ân-ı kerîmin kalbdeki te’sîrinin çok olmasına sebep olur. Sünnet olan, tecvîd üzere okumaktır. Kur’ân-ı kerîmi tegannî ile, kelimeleri değiştirip nağmeye uydurarak okumak haramdır.

Zengin olan kimsenin, kazandığı mal husûsunda gözeteceği husûslar beş tanedir: 1- Maldan maksadın ne olduğu bilinmelidir. Ancak böylece kendine yetecek kadar bulundurur. 2-Malın nereden geldiğini gözetmelidir. Haramlardan ve mürüvveti bozan şeylerden sakınmalıdır. 3- Vâcib olan miktardan çok bulundurmamalıdır. Bu miktarda da, güzel niyet ve i’tidâli gözetmelidir. 4- Harcama tarafını gözetip, tasadduk etmede de iktisâd edip, yerine ve ehline vermelidir. 5- Alırken, verirken, tasadduk ederken ve saklarken, niyetini düzeltmelidir. Bu sebeptendir ki, Hazreti Ali şöyle buyurdu: “Eğer bir kimse, yeryüzündeki malın hepsini alsa, onunla Allahü teâlânın rızâsını murâd etse, o zâhiddir. Bir kimse, Allah rızâsını gözetmeden hepsini sarf etse, zâhid (dünyâdan yüz çeviren) değildir.” Ba’zıları dedi ki: “Bütün hareket ve işlerin ibâdet olmaktan en uzak olanı, yemek yemek ve kazâ-i hacet etmektir. Onlar da ibâdet için ve ibâdete hazırlık için olursa, ibâdet olurlar.

Açlığın faydaları husûsunda, Peygamber efendimiz (s.a.v) buyurdu ki: “Çok yemek ve içmekle kalbi öldürmeyin. Çünkü kalb, ekine ve tohuma benzer. Su çok olursa çürür.”Yine buyurdu: “İnsanoğlu, mi’desinden kötü ve bozuk bir kap doldurmamıştır. İnsana yemek için birkaç lokma yetişir. Bu da sulbünü devam ettirir. Eğer bunu yapamıyorsa, mi’desinin üçtebirini yemek, üçtebirini su, üçtebirini hava ile doldurmalıdır.” Açlıkta on fayda vardır 1- Kalbin temizlenmesine ve basiretin açılmasına sebep olur. Çünkü tokluk, ağırlık ve durgunluk verir, kalbi kör eder. 2-Kalb, ibâdetin ve zikrin lezzetini duymağa hazır olur. 3- Açlık, Allahü teâlânın belâ ve azâbını unutturmaz. 4- Bütün günahlara sebep olan; şehvet, istek ve arzuları kırar. Çünkü bütün günahların kaynağı şehvetlerdir. 5-Açlık, az uyumayı ve gece uyanık bulunmayı kolaylaştırır. Çünkü bir kimse tok olunca, çok su içer. Çok su içenin, uykusu da çok olur. Uykusu çok olanın, Ömrü zayi olur. 6-Açlık, ibâdete devam etmeği kolaylaştırır. Çünkü yemek ve içmek ibâdete mânidir. 7-Açlık, bedene sıhhattir. Çünkü hastalıkların sebebi, çok yemektir. Hastalık ise; rahatsız, huzûrsuz ve dirliksiz olmağa sebep olur. Bunun için de, zikre ve fikre mâni olur. 8- Açlık, hafif yüklü olmaktır. Zîrâ, tokluğa ve çok yemeğe alışanın mi’desi bunları arayıp, bugün neler yesem der. Böylece, şüpheli ve haram olan şeyler de karışabilir. 9-Açlığı tercih eden kişi, fazla gelen yemekleri fakirlere ve yetimlere yedirmek sûretiyle sevâb alır. 10- Açlık, insanı taşkınlıktan ve Allahü teâlâyı zikr edememekten alıkoyar.

Ticâret âdabını anlatırken diyor ki: Mal satan kişi, şu husûslara dikkat etmelidir: 1- Malını övmemelidir. Zîrâ, dediği gibi değilse, yalan söylemiş olur. Övdüğü şey, sattığı malda var ise ve müşteri biliyorsa, boşuna konuşmuş olur. Bu ise müslümana yakışmaz. 2- Ticârette yemîn etmemelidir. Yalan yere ise büyük günah işlemiş olur. Yemîni doğru ise, Allahü teâlânın yüce ismini, basit dünyâ işlerine âlet etmiş olur. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “O tacire yazıklar ve korkular olsun ki, “Evet vallahi, hayır vallahi” der. Yarın gel, öbür gün gel diye işini geciktirip, müşteriyi geri gönderen san’atkâra da korku ve yazıklar olsun.” 3- Gizli veya açık, malının her ayıbını bildirmelidir. Bu vâcibdir. Bildirmezse hıyânet etmiş olur. Hiyânet ise, haramdır. Kumaşı karanlık yerde satışa çıkarmamalıdır.

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“Doğru tüccâr, kıyâmette sıddîklar ve şehîdler ile haşr olur.”

“Dünyâda helâl mal kazanıp, maksadı da kendini kimseye muhtaç etmemek, çoluk-çocuğuna nafaka te’min etmek, hattâ komşu ve câriyelerine iyilik etmek olursa, âhırette Allahü teâlânın huzûruna varınca, yüzü, ondördüncü gecedeki ay gibi parlar.”

Yemek yemekten önceki edebler yedi tanedir: 1- Yemek, helâlden kazanılmış olmalıdır. 2- Yemekten önce ve sonra ellerini yıkamalıdır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Yemekten önce elini yıkamak fakirliği giderir, yemekten sonra elini yıkamak küçük günahları yok eder.” 3- Yemeği sofra üzerine koymalıdır. Yerde yemek yemek tevâzu’a yakın ve sünnete uygundur. 4-Gerektiği şekilde (edebe uygun) oturmalıdır. Sağ dizini dikip, sol uyluğu üzere oturmalıdır. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ben kulum. Kullar gibi, yere oturup yerim” buyurdu. Bir yere dayanarak ve ayakta yemek mekrûhtur. 5-Yemek yerken, ibâdet ve tâat için kuvvet elde etmeğe niyet etmelidir. Böylece, yemesi de ibâdet olur. Elden geldiği kadar az yemeğe gayret etmelidir. Çünkü tokluk, ibâdete mânidir. 6-Hazır olan yemeğe râzı olup, kanâat etmelidir. 7-Yemekten çok kişinin yemesine, yemeğe çok el uzanmasına gayret etmelidir. Çünkü, yemeğe çok el uzanmasında bereket vardır. Resûlullah efendimiz de ( aleyhisselâm ) yalnız yemezdi.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 177

2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 352

3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-2, sh. 79

4) Mevdû’ât-ül-ulûm

5) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2985

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 143-144

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1077

8) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 16-25

9) Keşf-üz-zünûn

10) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 134, 359 cild-2 sh. 126

 

İBN-İ NÜCEYM MISRÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Zeynel’âbidîn bin İbrâhim bin Muhammed bin Nüceym el-Mısrî’dir. 926 (m. 1519) senesinde doğdu. 970 (m. 1562) senesinde Mısır’da vefât etti.

İbn-i Nüceym, Şerefüddîn Bülkînî, Şihâbüddîn Ahmed bin Yûnus Mısrî, Emînüddîn Mukammed Dımeşki, Ebü’l-Feyz Sülemî, Nûreddîn Dilemi ve birçok âlimden ilim öğrendi. Kendisinden ise; Şemsüddîn Muhammed bin Abdullah Gazzî, kardeşi Sirâcüddîn Ömer bin İbrâhim Mısrî ve birçok âlim ilim öğrendi.

Abdülvehhâb-ı Şa’rânî onun hakkında şöyle demektedir: “İbn-i Nüceym, faziletli ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Çok sayıda talebe yetiştirdi. Onun yanında on sene kaldım ve ondan ilim öğrendim. 953 (m. 1546) senesinde birlikte hacca gittik.”

İbn-i Nüceym, çok kıymetli eserler yazıp, fıkıh mes’elelerini bir takım temel kaideler altında toplamaya çalıştı. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Eşbâh: Eser yedi bölümden meydana gelmiştir, ilk bölümde fıkıh mes’elelerinin temel kaidelerini, diğer bölümlerinde ise, fıkıh fürû’una dâir ince mes’eleleri anlatmaktadır. Bu eser çok meşhûr olup, birçok âlim esere şerh, haşiye ve ta’likler yazmışlardır. Eser 1298 (m. 1880) senesinde Mısır’da, 1322 (m. 1904) senesinde İstanbul’da basılmıştır. Mecelle’nin baş tarafındaki kaidelerin yarıya yakını bu eserden alınmıştır. Birçok şerhleri olup, en meşhûru Ahmed Hamevî’nin “Uyûn-ül-besâir” adlı şerhidir. 2- Zeyniyye: Hanefî fıkhına dâir meşhûr bir eserdir. 1323 (m. 1905) senesinde Bulak’da ve 1322 (m. 1904) senesinde Mısır’da basılmıştır. 3-Bahr-ür-râik fî şerh-i Kenz-id-dekâik: Kenz kitabının şerhidir. Yedi cild olup, bir cild tekmilesi ve İbn-i Âbidîn’in bunlara haşiyesi ile birlikte 1311 (m. 1893) senesinde Mısır’da, 1393 (m. 1973) senesinde Beyrut’ta basılmıştır. 4- Şerh-ül-Menâr Hâfızüddîn Nesefî’nin yazdığı “Menâr-ül-envâr” adlı usûl-i fıkha dâir esere yazdığı şerhidir. Beş ayda bitirmiştir. Ayrıca çeşitli konulara dâir yazmış olduğu risalelerin sayısı altmışdörde ulaşmaktadır. Fetvâları, oğlu Ahmed tarafından “Fetâvâ-i Zeyniyye” adıyle  toplanmıştır.

İbn-i Nüceym’in “Kebâir ve segâir” adlı risalesinden ba’zı bölümler:

Büyük günahlardan ba’zıları:

Küfürden sonra gelen büyük günahların bir kısmı şunlardır: Zinâ, livâta, helâl olduğunu i’tikâd etmeden az bile olsa alkollü içki içmek (içkinin helâl olduğunu i’tikâd etmek küfürdür), yalancı şâhidlik etmek, muharebeden kaçmak, faiz yemek, ana-babaya karşı gelmek, yetimin malını yemek, akraba ile alâkayı kesmek, bilerek Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) iftira etmek, özrü olmadığı hâlde kasden Ramazân-ı şerîfte oruç tutmamak, ölçü ve tartıda hile yapmak, farz olan namazı vaktinden önce veya sonraya almak, zekâtı vermemek, zulüm ile müslümana zarar vermek, Eshâb-ı Kirâmdan birisine dil uzatmak, âlimlere ve hamele-i Kur’ân’a dil uzatmak, onları ayıplamak, gücü yettiği hâlde emr-i ma’rûf ve nehy-i münker (iyiliği emredip, kötülükten men etmeyi) yapmamak, sihri öğretmek ve yapmak, Kur’ân-ı kerîmi okumayı unutmak, Allahü teâlânın rahmetinden ümidi kesip, mekrinden emîn olmak, ölüm tehlikesi gibi zarûret olmadan leş veya domuz eti yemek, kumar oynamak, malı isrâf etmek, yeryüzünde din ve mal husûsunda fesad çıkarmak, hâkimin haktan ayrılması, yol kesmek, günah olan işlerde yardımcı olmak, günah olan işlere teşvik etmek, hamamda insanların yanında avret mahallini açmak, Hazreti Ali’yi, Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’den üstün tutmak, intihar etmek, a’zâlarından birisini telef etmek, üzerine idrar sıçramasından sakınmamak, verdiği sadakayı başa kakmak, bir kâhini veya müneccimi tasdik etmek, elbiseyi kibirlenmek için uzatmak, kötü bir çığır açmak, iyilik yapana nankörlük etmek, müslümanın müslümana ey kâfir demesi, âlimin ilmi ile amel etmemesi, yemeği ayıplamak, dünyâyı sevmek, başkasının evinin içine bakmak, başkasının evine izinsiz girmek.

Şunlar da küçük günahlardandır: Sultanların ve zenginlerin rahatlığından ve ni’met içerisinde olduğundan bahsetmek, mâlâya’nî konuşmak, sövmek, kötü sözler söylemek, aşırı mizah yapmak, sırrı ifşa etmek, tanıdıkların ve dostların hakkını küçük görmek, zekâtı geciktirmek.

Büyük günah, yalnız tövbe etmekle affolur. Küçük günahları affettirecek şeyler çoktur. Tövbe ederken, kılmadığı namazları kaza etmesi lâzımdır. Kabûl olan hac, büyük günahları temizlemez diyen âlimler doğru söylemişlerdir. Temizler diyen âlimler de, namazı kaza etmek lâzım olmaz dememişlerdir. Namazı vaktinden sonraya geciktirmek günahı affolur demişlerdir. Ayrıca kaza etmek lâzımdır. Kaza etmeğe gücü varken kaza etmezse, ayrıca büyük bir günah daha işlemiş olur. Böyle olduğunu ba’zı âlimler tenbîh eylemiştir. Bunu iyi anlamak lâzımdır.”

Eşbâh kitabından ba’zı bölümler: “Yasaklardan, zararlardan kaçmak, iyi, fâideli şeyleri yapmaktan daha önce gelir. Hadîs-i şerîfte; “Emîrlerimi gücünüz yettiği kadar yapınız. Yasak ettiklerimden sakınınız” buyuruldu. Başka bir hadîs-i şerîfte; “Yasak edilmiş şeyin zerresini yapmamak, bütün insanların ve cinnin ibâdetlerinden daha çok sevâbtır”buyuruldu. Bunun için, meşakkat olunca vâcib terk edilir. Fakat yasakları, hele büyük günahları yapmağa hiç izin yoktur.” “Âyet-i kerîmede ve hadîs-i şerîflerde haram olduğu bildirilmiyen şeyler, aslı üzere helâl olur. Veya helâl ve haram diye hüküm olunamaz. Hanefî ve Şafiî âlimlerinin çoğu, böyle şeyler helâl olur dedi. İbn-i Hümâm, “Tahrîr” kitabında böyle söylüyor. Bunun için, Besmele ile kesildiği bilinmiyen hayvan ve zararı görülmeyen ota helâl denir.”

“İlk insan topraktan yaratıldı. Bütün insanların bedenleri toprak maddelerinden meydana gelmektedir. Fakat insanlar, ettir, kemiktir. Toprak değildir. Cin de böyledir. Ateş ve havadan yaratılmış iseler de, ateş ve hava değildirler.”

“Çocuğa hiçbir ibâdet, hattâ, Hanefîde zekât da farz değildir. Çocuğa hiçbirşey haram değildir. Çocuğa ta’zîr yapılır. Had vurulmaz. Kısas yapılmaz. Amden öldürdüğü, hatâ kabûl edilir. Aklı olunca, îmân etmesi vâcib olur denildi. Sadaka-i fitr ve kurbanın, kendi malından vâcib olması da ihtilaflıdır. Toprağı varsa, uşr ve haraç vermesi lâzımdır. Fâsid olmıyan ibâdetlerinin sevâblarına kavuşur. Çocuğa ilim öğretenlere, iyilik yaptıranlara çok sevâb verilir. Büyüklere İmâm olamaz. Bir kimse bir çocuğa imâm olunca, cemâat sevâbı hâsıl olur. Çocuk velî olamaz. Cum’a ve bayram hutbesi okuması caiz olur. Sultan olabilir ise de, milleti idâre için bir nâib ta’yin eder. İzin verilince da’vâ açabilir ve yemîni kabûl edilir. Ezan okuması sahîh ise de, mekrûhtur. Farz-ı kifâyeyi yapması ile, büyüklerden sakıt olmaz. Birşeyi yapması için çocuğa izin vermek caizdir. Çocuğun izinli olduğunu ve getirdiği şeyin hediye olduğunu söylemesi kabûl edilir. Sattığı şeyi, izinli olduğunu sorup anladıktan sonra almak caiz olur. Çocuğun (başkasının malından) getirdiği hediyeyi ve sadakayı almak da böyledir. Çocuğun izinli olduğunda şüphe edilirse, araştırmak lâzım olur. Öğrenmesi için çocuğa Kur’ân-ı kerîm vermek caiz olur. Kız çocuğunun küpe için kulağını delmek caizdir. Çocuğa gelen hediyeyi, çocuğa zarurî lâzım değilse, yalnız fakîr olan anası-babası yiyebilir. (Başka fakirlere de yediremezler.) Ana-baba fakîr değil, fakat kendilerinde bulunmayan birşey ise, yiyebilirler ve kıymetini çocuğa öderler. Anaya-babaya hediye etmek niyeti ile getirilen şey, kıymetsiz olduğunu bildirmek için, çocuğa hediye diyerek verilirse, anaya-babaya getirilmiş olur. Bunu, zengin iseler de yiyebilirler ve dilediklerine verebilirler. Akıllı çocuk, alış-verişe ve zekât vermeğe vekîl yapılabilir, izinli olsa dahî kefil olamaz. Çocuğun selâmına cevap vermek vâcib olur. Çocuğa selâm vermek caizdir. Müslüman olması sahîh olup, mürted olması sahîh değildir. Mürted olmağa sebep olunca öldürülmez. Besmele ile kestiği yenir. Kadınlara bakması ve halveti caizdir. Küçük kız, mahrem olmıyan emîn kimse ile sefere çıkabilir. Çocuğa tehlikeli iş yaptırınca çocuk ölürse, yaptıran diyetini öder. Çocuk çukura, suya düşüp ölürse, anası-babası cezalanmaz. Elinden düşürüp ölürse, keffâret lâzım olur ki, altmış gün oruç tutar. Çocuğun anasından, babasından izinsiz herhangi bir sefere çıkması caiz değildir. Ananın, babanın, günâh olmıyan emirlerine itaat etmesi farz-ı ayndır. Baliğ olan çocuğun da, seferin tehlikeli olması, veya kendisine muhtaç olmaları hâlinde, anne ve babasının izinleri olmadan gitmesi caiz değildir. Ana-baba olmazsa, ced ve cedde onların yerine geçer. Bunlardan izinsiz yapılan hac mekrûh olur. Fakîr oğlunu evlendirmek babaya vâcibdir. Çocuğun malını ona harc etmeğe, babası veya dedesi velî olur. Anası olmaz. Anası, kendi yanında kalan çocuğun ihtiyâcını onun parası ile satın alabilir.”

“Bahr-ür-râik”den ba’zı bölümler:

“Bıyığa, sakala, zînet için, süs için yağ sürmek mekrûhtur. Cemâl için, ya’nî çirkinliği gidermek, vekarını, şerefini korumak için yağ sürmek mekrûh değildir. Cemâl için yapılan bir şeyde zînet de hâsıl olursa, zînete niyet etmezse, zarar vermez. Yeni, güzel şeyler giymek de, cemâl için olunca mübah olur, iyi olur. Kibir için olursa haram olur. Giydiği zaman hâlinde bir değişiklik olmazsa, kibir için olmadığı anlaşılır. Sakalın uzunluğu sünnet mikdârı ise, daha uzatmak için yağlamak tahrimen mekrûh olur. Sakalın sünnet mikdârı, bir kabzadır, bir tutamdır. Sakalın, çenedeki ile birlikte bir tutamdan fazlasını kesmek vâcibdir. “Sakalınızı uzatınız!” hadîs-i şerîfi, bir tutamdan fazla uzatınız demek değildir. Sakalı bir tutamdan kısa yapmayın veya tamamen kazımayın demektir. Çünkü, bu hadîsi haber veren Abdullah İbni Ömer ( radıyallahü anh ), sakalının bir tutamdan fazlasını keserdi.”

Îmân: Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan getirdiği açıkça bilinen şeylerin hepsini tasdik etmektir.

Hanefî mezhebi âlimlerinin ekserisi, îmânın kalb ile tasdik dil ile ikrâr etmek olduğunu söylemişlerdir. Kalb ile îmân ettikten sonra dil ile ikrâr etmek, dünyâda müslüman muâmelesi yapılması içindir.

Küfür: Lügatta (sözlükte) örtmek demektir. Dindeki ma’nâsı ise Resûlullahın ( aleyhisselâm ) açıkça bildirmiş olduğu şeyleri yalanlamaktır.

Hanefî mezhebi âlimleri, dîni hafife almak ma’nâsını taşıyan söz ve fiillerin küfrü gerektirdiğini buyurmuşlardır. Meselâ; bile bile kasden abdestsiz namaz kılmak. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) farz ve vacibin dışında fazladan (nafile olarak) yaptığı için, bir sünnet-i seniyyeyi ehemmiyetsiz ve basit görerek devamlı terk etmek gibi.

“Feth-ül-kadîr”de şöyle buyuruluyor: “Küfrü gerektiren bir lafız (söz) ile şaka yapan, küfrü gerektiren sözün ma’nâsına inanmasa da, küfrü gerektiren sözü hafife aldığı, ma’nâsının tehlikeli ve îmânı giderdiğine ehemmiyet vermediği için mürted olur. Küfrü gerektiren lafızlar (sözler) fetvâ kitaplarından öğrenilebilir. Fetvâ kitaplarından küfrü gerektirdiği bildirilen sözler, hakîkaten dinden çıkmayı gerektirir. Ba’zı selefsizler (yeni) ortaya çıkanlar), fetvâlarda şunlar küfrü gerektirir sözü hakîkaten küfre düşürdüğü için değil korkutmak içindir, derler. Böyle söylemek bâtıl bir sözdür. Bu husûsta doğru olan küfrü gerektiren sözlerin ve fiillerin gerçekten küfrü gerektirdiğidir.”

Küfrü gerektiren sözlerden ba’zıları şunlardır: Birisine bu hasta olmaz. Bu, Allahü teâlânın (hâşâ) unuttuğu kimselerdendir, demek. Allahü teâlânın yukarıda veya aşağıda olduğunu söylemek. Bir şeyi söylediğini bildiği hâlde, eğer ben bunu söyledi isem, kâfirim demek. Gaybı bilirmisin, suâline evet bilirim diye cevap vermek. Ben çalınan eşyaları kimin çaldığını bilirim, demek. Bir sünneti hafif görmek. Eğer Allahü teâlâ bana şunu emretseydi yapmazdım demek. Haram yerken veya zinâ gibi haram bir işi yaparken Besmele çekmek. Cennete girdikten sonra Allahü teâlânın görüleceğini inkâr etmek. Büyük ve küçük günahların helâl olduğunu iddia etmek. Kendisine “Ey kâfir, ey yahudi, ey mecûsî” diyen kimseye cevap olarak buyurun emrinize hazırım demek. Günahkâr olan kimsenin tövbeyi unutup, günâhını basit görmesi, günah sebebiyle ceza verileceğine inanmayıp günahları çirkin görmemek. Zulmün, zinânın, haksız yere insan öldürmenin ve hiçbir dinde helâl olmamış olan her haramın, haram olmamasını temenni etmek. Mecûsîlere mahsûs olan nevruz gününde onlara uyarak onlarla beraber yaptıklarını yapmak. Nevruz gününde yemek, içmek için değil de sırf nevrûz gününe ehemmiyet vermek, kıymet vermek ve hürmet olsun diye, daha önce satın almadığı birşeyi satın almak. Nevruz gününde, bir yumurta ile de olsa, bu güne hürmetten dolayı müşriklere hediye vermek.

Dinsizlerin işlerini güzel görmek ittifâkla küfürdür. Hattâ âlimler buyurdular ki: “Mecûsîlerin yemek yerken konuşmamaları güzeldir” demek küfürdür.

Küfrü gerektiren bir sözün söylenmesi için telkinde bulunan kimse imansız olur. Bu telkin oyun tarzında bile olsa yine aynıdır.



1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 192

2) El-A’lâm cild-3, sh. 64

3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 358

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 378

5) Kerâkib-üs-sâire cild-3, sh. 154

6) Fevâid-ül-behiyye sh. 134

7) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) cild-1, sh. 34

8) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 97, 356, 727, cild-2, sh. 1515, 1661

9) Brockelmann Gal-2, sh. 310

10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1019

11) Eshâb-ı Kirâm sh. 352

12) İslâm Ahlâkı sh. 209, 270, 416, 528

13) Fâideli Bilgiler sh. 48, 86

14) Kebâir ve segâir

15) Bahr-ür-râik

16) Eşbâh