RAMAZAN SOSYOLOJİSİ ve PSİKOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DENEME -1

Allahu Teâlâ'nın orucu herkesin her ayın muayyen günlerinde veya ayrı ayrı dağınık olarak istedikleri günlerde istedikleri sayılarla, meselâ ayda üçer gün ki senede otuzaltı gün eder veya daha başka türlü yâhut kış aylarında kısa günlerde daha çok veya tamamen, yine bunun tersi olarak yaz aylarında daha çok yâhut tamamen veya senede belirli bir zamanda onbeş, yirmi yâhut daha başka sayılarla tutmamızı değil de bütün bir ömür boyunca olmak üzere senede bir ay, Ramazan ayında, otuz gün devamlı tutmamızı emretmesi Allah Teâlâ'nın aç ve susuzluğumuzdan müstağni olduğu gerçeği ile mütalâa edilecek olursa birçok sebep ve hikmetlere mebni ve yine bizler için birçok faydaları hâvi olduğu mantıkî sonucunu ortaya çıkarır. Öyleyse dâima emirlerindeki hikmetlerin bizler tarafından araştırılıp bulunmasını isteyen Allahu Teâlâ'nın orucu devamlı olarak senede bir ay emretmesindeki sebep ve hikmetleri araştırıp bulmağa çalışalım.

ORUÇLU İNSAN
Oruçlu insan aç olan insandır. Aç insan dış âleme yönelip onu kendine konu (obje) yapan kimse değil, bilâkis açlığı sebebiyle dış âlem yerine kendine yönelerek kendini, kendine konu (obje) yapan insandır.

Nasıl ki, dâima etrafına bakıp kendine bakmak aklına gelmeyen bir insan, halinden ötürü elbisesindeki sökük, yırtık, leke, toz-toprak veya herhangi bir uygunsuzluğu, bir münâsebetsizliği göremezse ve ancak herhangi bir sebeple gözlerini kendi üzerine çevirdiği an eksikliklerini, çeşitleri ve bütünü ile görerek onları telâfi etme cihetine gidebilirse, kendi kendinin konusu (obje) durumunda olan insan da ancak o zaman kendinde bulunan ve daha önceleri gözünden kaçmış olan birçok eksiklikler ve kusurları müşâhede etmeye başlayıp, onları kontrol altına alarak tahdit etmek sûretiyle azaltabilme imkânına sâhip olur.

Maddi bakımdan yemeden içmeden kesilmek sûretiyle kendimize yönelerek kendimizi kendimize konu (obje) yapma hali ve bunun sonucu olarak bütün hareketlerimizi dikkatle tahlil ederek kontrol altına alma gayreti İslâmiyet'in, "Oruçlu insanın sadece yemekten içmekten kesilmekle yetinmeyerek bütün âzâlarına da oruç tutturması yâni bütün âzâlarına ağız, göz, kulak, el... vs.'ye sâhip olarak onları akla gelebilecek her türlü kötülüklerden, lüzumsuz iş ve hareketlerden koruması gerektiği..." şeklindeki emri ile daha kuvvet kazanıp istikametini bularak daha fazla ciddiyet kesbedecektir. Başka bir ifade ile insan açlığı sebebiyle kendi kendine yönelme bakımından MADDETEN; buna karşılık bütün fena alışkanlıklarından vazgeçebilmek için yukarıda sayılan oruç tutanların yapması gereken esasları devamlı olarak kendi kendine telkin etmek sûretiyle de MÂNEN kendi eğitimine yönelmektedir. Bu da madde ile mânâ (ruh)’dan müteşekkil insanın eğitiminde de yine bu iki cephesiyle ele alınması yâni madde eğitimi ile mânâ eğitimin beraber yürütülmesi lüzumunun bir ifadesidir.

Başka bir ifade ile ibâdetlerin ilk gâyesi; müslümanların sağlam bir ruh, sağlam bir şahsiyet yapısına mâlik olmalarını gerçekleştirmektir. Fakat oruç tamamen maddî bir ibâdettir ve bedenle alâkalıdır. Buradan şöyle bir sonuca varmak mümkündür: Ruh eğitimine bedenden yâni maddî eğitimden geçme zarûreti, beden ile ruh arasında çok sıkı münâsebetlerin, çok sıkı bağların mevcut olduğunu göstermektedir. Bu da, maddî eğitim ile mânâ (ruh) eğitiminin bir ömür boyunca beraber yürütülmesi icâbettiğinin, bu iki eğitimin birinden vazgeçmenin mümkün olamayacağının bir ifadesidir. Bu madde-mânâ eğitimi beraberliği yâni madde-mânâ eğitimi ayrılmazlığı Milli Eğitimimizde de bizlere yol gösterebilirdi. Şöyle ki: Maddî eğitim müsbet bilgiler vermek, mânevi eğitim ise millî-dîni eğitim şeklinde ele alınıp beraber yürütülebilirdi. Böylece eğitim bütün meselelerimizin temelinde yatan aksaklık düzeltilmiş olurdu.

Oruçlu insan aç olan insandır. Aç olan insan açlığı sebebiyle niçin, neden aç olduğunu dâimâ aklında tutan yâni devamlı olarak bir ibâdet halinde bulunduğunu hatırından çıkarmayan ve bunun sonucu olarak da biraz yukarıda zikredilen orucu tamamlayıcı ibâdetlerin de (eğitimin de) kendisinden istenildiğini unutmayarak aklından çıkarmayan ve böylece devamlı olarak kendi üzerine eğilen, kendini yetiştirmeye çalışan insandır.

NAMAZ-ORUÇ MÜNÂSEBETLERİ
Namazda esas olan husus, kendi fâni, noksan varlığını Allahu Teâlâ'nın Yüce Varlığı karşısında reddediş, inkâr ediş, yok kabûl ediştir. Başka bir ifade ile, namaza var-olan ve tek-olan Allahu Teâlâ'yı kabûl etmek ve O'na yönelmekle başlanır. Ve O Yüce-Varlığın karşısında kulun kendisini noksan, âciz, fâni, zavallı görmesiyle devam eder. Secde bu Yüce-Varlık karşısındaki kulun aczinin şeklen en güzel, en manidar bir ifadesidir.

Namazda bu kendi varlığını yok kabûl ediş o kadar bârizdir ki Allah karşısında kula kendi varlığını hatırlatacak her şey yasaktır. İdrar sıkıştırmış iken veya sofrada yemek varken ve zaman müsâit iken aç olarak namaz kılmak ve benzeri haller gibi.

Buna mukabil oruç da, oruç tutanın devamlı açlığı sebebiyle mütemadiyen kendini yâni kendi varlığını hatırlayış ve kendi varlığını gerçek bir realite olarak kabûl ediş vardır. Tabiî bununla beraber oruçta, birkaç saatlik bir açlığın kendisinde meydana getirdiği halleri müşâhede ederek kendi âcizliğini, noksanlığını idrâk ediş, yâni kendi var olmakla beraber eksik, noksan, âciz kabûl ediş vardır.

Bu şekilde kendini varolmakla beraber eksik, noksan, âciz kabûl ediş kendi varlığının kendinden gelmediği fikrini doğurur. Kendi varlığının kendinden gelmediği fikri, insanın, değil kendisi gibi bir varlığı, en ufak bir canlıyı bile yaratamadığı gerçeği ile birleşince yarattığı her şeyden sonsuz derecede büyük olan bir Yaratıcı'nın varlığı sonucunu çıkarır.

Özetlemek icâbederse: Oruçta evvelâ kendini kabûl ediş ve kendi varlığında Allahu Teâlâ'nın varlığına geçiş vardır. Kısacası oruçta kulun kendi varlığını kabûl etmesi, Allah'ın varlığına geçiş için bir vasıta, bir sıçrama zemîni temin edebilmek içindir.

Oruçlu insan aç olduğu ve önünde her tür ve her çeşit yiyecek, içecek bulunduğu ve bunları ondan yasaklayan hiçbir maddî gücün de bulunmadığı halde hattâ açlık îcâbı fizyolojik olarak o yemeklere mîdesinde büyük bir temâyül duymasına rağmen, belirli bir vakte kadar orucunu devam ettirmesinin oruçlu üzerinde birçok müsbet tesirler icra edeceği muhakkaktır.

Şöyle ki: İnsan dâima kendi menfaatlerine düşkündür. Tabiî bu menfaatlerin başında varolmak gelir. Zîrâ bir kimseye öldürülmesi kaydı ile şu kadar milyonla beraber birçok göz kamaştırıcı mevkiler va'dedilse bunu ne o, ne de başkası kabûl eder. Çünkü bu va'dedilen menfaatlerden istifade edebilmek için varolmak şarttır. Başka bir ifade ile, varolmak diğer menfaatlerin gerçekleşmesi için temel menfaat, ana menfaat durumundadır. Tabiî menfaatler üstesinde birinci sırayı almış olan varolma için de onun şartlarını, bir şeyler yemek, su içmek... vs. yerine getirmek gerekmektedir.

Özetlemek icâbederse; insan kendi varlığını sürdürebilmek için kendi varlığı ile yakından ilgili olan kendi boğazına birinci derecede düşkündür. Başka bir ifade ile, kat'iyyetle aç ve susuz kalmaktan hoşlanmaz, bilâkis aç ve susuz kalmaktan hayâtı boyunca korkar.

Öyle ise oruçlu insan oruç tutmak sûretiyle kendisi için menfaatler listesinde birinci sırayı alan en büyük menfaat, temel menfaat durumunda olan kendi öz varlığı ile yakından alâkalı olup onun temelini teşkil eden kendi boğazından, yemek yemek, su içmek... vs.'den Allah rızâsı için fedakârlık yapmaktadır. Başka bir ifade ile, oruçlu insan oruç tutmakla kendi varlığının te'mînatı demek olan her tür ve her çeşit yeme ve içmeye iltifat etmeyerek Hak rızâsı için onları yâni en büyük menfaatini terketmektedir.

Tabiî hiçbir maddî karşılık, para, rütbe... vs. olmaksızın ve kendi varlığını devam ettirecek olan gıda alma gibi en büyük menfaatini sırf Allah rızâsı için terkeden insanın kendisi için onun kadar ehemmiyetli olmayan ikinci derecedeki diğer şahsî menfaatlerini de yine aynı gâye, Hak rızası için birinci hale nisbeten daha kolaylıkla terkedip feda edeceği âşikârdır. Böylece bütün menfaatlerini hiçbir maddî karşılık gözetmeksizin sırf Allah rızası için birbirine feda eden insanlardan müteşekkil toplumun gücünü düşünecek olursak orucun toplumdaki yerini daha iyi kavramış oluruz. Ve yine oruç, oruç tutanın kendisi için helâl olan ve gözü önünde duran her türlü yemek, meyve... vs.'yi aç olduğu halde ister kalabalıkta ister tenhada elini uzatıp alıp yememesini sağlamak sûretiyle müslümanların iç güdüleri (sevk-i tabiî) ile yaşayan varlıklar olmaktan kurtulmasını temin eder. Başka bir ifade ile, bir yanda yemek arzusu ile el uzatma isteği, diğer tarafta buna müsâade etmeyen İRADE ve neticede iyi kötü her şeyi isteme gücünün irade karşısında mağlûbiyeti. Tabiî her ne şekilde olursa olsun iradenin bu galibiyetine yol açacaktır. Böylece oruçtan canının çektiğini yememe, canının istediğini yapmama alışkanlığı doğacaktır. Bu da çok mühimdir. Zîrâ aklına geleni düşünmeden hemen yapmak, canının her istediğini doğru yanlış diye ayırdetmeden hemen yerine getirmeye çalışmak toplumda yapılan bütün suçların esasıdır, temelidir. Kısacası oruç, içgüdülere karşı çıkma alışkanlığı verir ki insanı diğer canlılardan ayıran, insanı insan yapan taraf budur. Yâni oruç, sıkıntı ve ızdıraplar karşısında eğilmeyen, kendine hâkim olan, va'dedilen birtakım menfaatler karşısında hak ve gerçek bildiği prensiplerden hiçbir fedâkârlık yapmayan ideal insan tipini vücûda getirir.

Namaz ile orucun başka bir farkı da; namaz, müslümanları câmie toplar, toplu halde onları eğitir. Yani maddeten vücutlarının bir arada bulunmasında ve beraberce yaptıkları hareketlerinde birlik vardır. Oruç ise, bu hâlin tamamen zıddından hareket eder. Yani oruca başlamak için oruç tutacakların maddî varlıkları ile vücutları bir arada bulunmaları diye bir şey yoktur. Yani oruç tutanlar arasında şeklen birlik yoktur. İşçi fabrikasında, memur masasında, çiftçi çifti çubuğu başında, çocuk dersi başındadır. Netice olarak oruç, bir sene müddetle namazın toplu olarak eğitip yetiştirdiği kimselerde her türlü maddî baskıdan, toplum baskısından uzak kişileri güçleri başında ayrı ayrı ibâdet edebilme gücünün kuvvetlenmesine sebep olur. Herkesten ayrı tek başına oruç tutabilmek şu demektir: Dünyada inanan ve ibadet eden hiç kimse kalmasa da sen tek başına hiçbir maddî destek ve yardım görmeden müslüman yaşayabilirsin. Nitekim bu ibâdetlerin sayesinde cemiyet içinde cemiyete rağmen tek başına müslüman yaşayabilen çok insanlar gelip geçmiştir. Yâni oruç, inandığı dâva uğruna tek başına bütün bir topluma karşı durma gücü sağlar. Yalnız burada fazlasıyla dikkat edilmesi îcâbeden husus şudur; oruçlu kimseler arasında mevzubahis ayrılık onların çeşitli iş sahalarındaki ayrılıklarıdır ki, bu da zaten şeklî ve zâhirî bir ayrılıktır. Esasda gene birdirler, beraberdirler. Zîrâ oruçlarındaki tabi' oldukları kanun ve nizamlar istisnasız aynıdır. Çalışmalarının haricinde aynı müeyyidelere tabi'dirler, aynı şekilde hareket etmeye mecburdular.

RAMAZAN SOSYOLOJİSİ ve PSİKOLOJİSİ ÜZERİNE BİR DENEME - 2

Allahu Teâlâ'nın orucun şartlarını bir dakika veya daha azına bile müsaade etmeyecek kadar ciddî tutması, Müslümanların zaman mefhumunun değerini kavramaları, avârelikten kurtulmuş insanlar olarak hayatlarını zamana göre tanzim etmeleri, zamanı en iyi şekilde kıymetlendirmeleri, kısaca hayatlarını zamanla disipline eden insanlar olmalarını sağlamak içindir.

SUÇU İTİRAF
Oruçlu bir kimse hiç kimsenin bulunmadığı bir yerde orucunu sakatladığı veya bozduğu takdirde hata veya suçunun cezasını biliyorsa bunun cezasını kendisi, kendine verir. Kendisini, vicdânına karşı birtakım mâzeretlerle suçsuz göstermeye çalışmaz. Bu ise kişilerin hak, hukuk ve gerçekler uğruna kendi kendilerinin aleyhine de olsa karar verebilmeleri ve bunu kendi aleyhlerine tatbik edebilmeleri demektir.

Şâyet yaptığı suçun cezasını bilmiyorsa bir âlime giderek hiç kimsenin görmediği yerde yaptığı hata veya suçu itiraf eder ve cezasının ne olduğunu öğrenir. Bu cezayı da tereddütsüz, itirazsız kabûl edip yerine getirir. Suçunu azaltabilmek için birtakım mâzeretlere, birtakım bahanelere başvurmaz. Yâni Allah rızâsı için kendi kendisinin aleyhinde şehâdette bulunur. Burada şunu da belirtmek gerekir ki; Allah rızâsı için kendisinin aleyhinde şehâdet eden bir insanın, Allah'dan korkmadan yalan yere başkasının hesabına yalancı şâhitlik etmesi ne derece mümkündür?

Kısacası, bu gerçeklerle oruç, kimsenin bulunmadığı bir yerde bir kabahat, bir suç işleyen Müslümana suçunun cezasını bildiği takdirde kendi aleyhinde hüküm verip bu hükmü de hiçbir müsamaha göstermeksizin, hiçbir aracı kabul etmeksizin kendi aleyhinde tatbik edebilme ve eğer suçunun cezasını bilmiyorsa hakime giderek hiçbir yalan-dolana başvurmadan suçunu bütün çıplaklığıyla itiraf edip cezasını itirazsız kabul edebilme ruh büyüklüğünü, ruh sağlamlığını verir.

Yalnız Müslümanların yaptıkları bu itirafları Hristiyanlıktaki suç itirafı ile karıştırmamak gerekir. Çünkü bir Hristiyan suçunu kendi din adamına itiraf ederken bunun affedileceğini bilir. Bu yüzden bu itiraf 'büyük bir ruh' isteyen bir itiraf değildir. Zirâ danışıklı döğüştür. Buna karşılık Müslüman itirafını yaparken bu suçunun muhakkak sûrette cezalandırılacağını bilir. Bunu bile bile suçunu gizleyemez. Gönül rızasıyla suçunun cezasına razı olur ve adaletten şikayet etmeksizin suçunun cezasını çeker. Suçun cezasız kalmaması onların ruhlarında ve zihinlerinde hak mefhumunu kutsallaştırır. Hakkın itirafını da ibâdetleştirir. Artık toplumda hak gizlenmez ve çiğnenmez olur.

Oruç tutan bir kimsenin hatır, gönül veya maddî vaad karşılığı hiçbir şekilde orucunu bozamaması, oruç tutan üzerinde vaad edilen maddî menfaat ve çıkarlara meyletmeden, ortaya sürülen hatır gönüllere iltifat etmeden; hatta bunları aklına bile getirmeden uyulması gereken emirlere ve yasaklara, kanun ve nizamlara sonsuz bir itâat gerektiği fikrini telkin eder. Ve yine bu hal, herkesin kendi vazifesinden ancak kendisinin mes'ul olacağını, kimsenin başkasının vazifesine gayr-i meşrû yolda müdahale etme hakkı bulunmadığını ifade eder. Ve bu arada her ne pahasına olursa olsun vazifenin her şeyden üstün olduğunu ve birtakım maddî menfaatlere meyletmeyerek vazifenin ifâ edilmesi gerektiğini gayet açıkça belirtir.

Oruç tutan bir kimsenin orucunu sakatlaması veya bozması sonucu lâzım gelecek olan kaza veya cezanın hastalık gibi haller hariç zengin-fakir, mevki sahibi-mevki sahibi olmayan... vs.'ye göre ayrı ayrı değişik şekilde olmayıp yani adama göre olmayıp aksine bu hükümlerin hiçbir ayrılık gözetmeksizin eşit şekilde tatbik edilmesi, kısacası aralarında rütbe, mevki, para... vs.'ye göre bir ayrım yapılmaması, yâni herkesin istisnasız eşit tutulması üzerinde ayrıca fazlasıyla durulması gereken bir husustur. Allahu Teâlâ'nın sonsuz bir eşitlik fikri üzerinde durması insanlara karşı hareket ve davranışlarımızda bizlere yol göstermelidir.

İNSAN VARLIĞI
İnsanın madde âleminden ilk tanıdığı varlık kendi varlığıdır. Bu ilk tanıdığı kendi varlığını namazda reddeden insanın aynı saftaki başkalarını düşünmesi tabiî mümkün değildir. Kısacası, namazda Allahu Teâlâ'nın karşısında insan, ne kendini ne de başkasını düşünebilir. Böylece farz namazlarında hareket birliği yâni maddî birlik içinde olan Müslümanlar aynı zamanda yöneldikleri varlık bakımından da bir istikamet birliği yâni mânevî birlik içindedirler.

Buna karşılık oruçta oruçlu insan kendi hail icabı, kendisi gibi oruçlu yani aç, susuz insanları düşünüp içinde onlara doğru bir akış, bir yakınlaşma hisseder.

Başka bir ifade ile, aynı varlığa inananlar, inançları icâbı kendilerini başkalarına nisbetle birbirlerine daha yakın hissederler. Aynı varlığa inanıp, aynı işi yapanlar namaz, oruç... vs. gibi kendilerini bir evvelkilere nisbetle birbirlerine daha yakınlaşmış bulurlar. Aynı varlığa inanıp aynı işi yapan ve aç susuz kalmak gibi aynı ızdırabı çeken insanlar ise, hem inandıkları Varlık, hem yaptıkları iş, hem de çektikleri sıkıntılar icâbı kendilerini birbirlerinden sayacak kadar birlik ve beraberlik içinde kaynaşırlar. Oruç bu üç hali kendisinde toplamak sûretiyle kendisine inananlar arasında örnek-birlik "ideal birlik" tesis eder. Nitekim asker arkadaşlığı, okul arkadaşlığı, hastane arkadaşlığı... vs. bu üç vasfı taşıdığından yâni inanç birliği, iş birliği, çile birliğini bir arada toplamış olduğundan halk arasında arkadaşlıkların en sağlamı, en kuvvetlisi olarak kabul edilir.

Orucun devamlı olarak senede bir ay tutulması da üzerinde düşünülmeğe değer. Zirâ ayda üçer gün tutularak bir sene zarfında yine aynı sayı fazlasıyla elde edilebilirdi.

Tecrübî psikolojideki, "Bir insanın otuz-kırk gün arasında tabî olacağı eğitim neticesinde birtakım kötü alışkanlıklarını terkedip birtakım yeni alışkanlıklar kazanabileceği" gerçeği orucun devamlı olarak otuz gün tutulması husûsundaki İlâhi emri açıklaması bakımından şâyân-ı dikkattir. Hattâ askerdeki yemin merasiminin askerliğe başlandıktan kırk gün sonra yapılması yine bu gerçeğin ifadesidir. Başka bir ifade ile, bir yaş ile yirmi yaş arası yâni alışkanlıkların en fazla kazanıldığı bir zamanda sivil hayatta büyüyerek bu hayata alışan kimselerin sivil hayatla taban tabana zıt olan askerlik hayatına ciddi bir eğitim neticesi kırk gün gibi bir zamanda alışabilmeleri, yani yeni alışkanlıklar edinebilmeleri bu psikolojik hakikatin bir ispatıdır. Kısacası kırk günlük sıkı, ciddî bir eğitim insanın edindiği yirmi senelik alışkanlıklarını tamamen terketmesine yetiyor demektir.

Nitekim sigara, içki... vs. gibi kötü alışkanlıklarını bırakanlar ekseriyetle bu ayın (yâni Ramazanın) sonunda bıraktıkları gibi namaz, ibâdet.. vs. gibi çeşitli iyi, güzel, hayırlı faaliyetlere de bu aydan itibaren başlarlar. Yani sırf Ramazan ayında ibâdet etmek için camiye gelirler fakat bu bir ay zarfında ibadetlere alışarak Ramazan'dan sonra da bu yeni alışkanlıklarına devam edip giderler. Böylece hayatlarının istikameti bir ay gibi bir zamanda değişmiş olur.

SENEDE BİR AY
Bu gerekçelerle oruç, her sene bir ay olmak üzere bütün Müslümanları ömürleri boyunca devamlı olarak eğitime tabi tutmak sûretiyle onların birtakım kötü alışkanlıklarını terkederek yeniden iyi alışkanlıklar kazanmalarını ve böylece topluma daha faydalı olmalarını sağlıyor demektir.

Oruç ile askerlik arasındaki başka bir münâsebeti de belirtmekte fayda umuyorum. Şöyle ki: Oruç Müslümanları senede bir ay aç susuz bırakmak sûretiyle onların her çeşit mahrûmiyete alışmalarını temin etmektedir. Öğle yemeğini yarım saat geç yediği için başı dönüp gözü kararan insanlardan müteşekkil ordu ile günlerce her türlü yemek ve içmekten mahrum yaşamaya alışmış ve bu yaşayıştan da zerre kadar maddî mânevî zindeliğini kaybetmeyecek insanlardan kurulu orduların zafer ihtimalleri, bu mahrumiyetlere dayanma oranlarına göredir. Oruç, bu eğitimi sağlar.

Nitekim askere gittiğimiz zaman İslâmiyet'i sivil hayatlarında yaşayan arkadaşlarımız askerliğin ağır şartlarına çok daha çabuk intibak ettiler. Manevra ve tatbikatlardaki mahrumiyetler, cüssece kendilerinden daha iri yarı olanları sarstığı halde onlarda en ufak bir tesir icra edemiyordu. Yağmur, soğuk, gece gündüz çalışma, açlık, susuzluk ve uykusuzluk bu arkadaşlara vız geliyordu. Sanki doğduklarından beri askerdiler. Garplı kumandanlara, "Diğer millet askerlerinin teslim olmasını gerektiren şartlar, Türk askerinin hücûma geçmesi için en müsait olan şartlardır" dedirten işte bu eğitimdir.

İFTAR BEKLEME
Uzaktan gelecek bir treni bekleyen iki ayrı kişi, uzaktan başka başka saatlerde başka başka yerlerden gelecek iki ayrı treni bekleyen iki ayrı kişiye nisbetle kendilerini birbirlerine daha yakın, hissederler. Böylece bu bekleyiş esnasında aralarında bir yakınlaşma, bir tanışma ve nihayet bir sohbet doğar. Beklemiş oldukları aynı şey daha önceleri birbirlerini tanımayan bu iki insanı birleştirmiştir, kaynaştırmıştır. Şâyet birbirleriyle tanışmayan bu iki kişi aynı trendeki aynı yolcuyu bekliyorlarsa bu tanışma bir dostluk halini alacaktır. Çünkü bir evvelkine nisbetle bu iki kişi arasında bir ikinci bağ kurulmuştur.

Bunun gibi bir sofra etrafında bütün bir ailenin iftarı beklemesi, yani teker teker bu insanların, aynı zamanda gelecek aynı şeyi beklemeleri, bu insanları birbirlerine daha ziyâde bağlayacaktır. Bu oruçlu kişiler yapmakla mükellef oldukları günlük vazifelerini hakkıyla yapmış olmanın verdiği neş'e ve sevinç ile birbirlerine daha fazla yakınlaşacak, birbirleriyle daha fazla kaynaşacaklardır.

Bu iftar bekleme halı, daha ziyade aile fertleri arasındaki sevgi ve muhabbeti arttırma, yani ailenin daha sağlam temeller üzerine kurulmasını gerçekleştirme bakımından çok mühimdir. İslâmiyet'in bütün ailenin beraberce iftar sofrasına oturmasını ve iftarı beklemesini istemesinin sebebi de bu olsa gerektir.

İftar bekleme aile fertleri arasında olduğu kadar birtakım davetler ile tanıdıkları, dostlar ve hatta tanıdık olmayanlar arasında da sevgi, muhabbet bağlarının kuvvetlenmesine yol açacaktır.

Biraz yukarıda orucun zamanla mukayyed olduğu ve mekânın tamamen yerini zaman'a terkettiği belirtilmişti. Fakat hiçbir ibadette mekan zaman'ın önüne geçmemiştir. Bu da ayrıca üzerinde durulması gereken bir husustur.

Akşam ezânı okunmadan yâni vakit girmeden büyük bir mâzeret olmaksızın bir dakika önce dahi orucun bozulması veya orucun başlama vaktinden bir dakika geç oruçla başlama hali kazâ veya cezayı gerektirmektedir. Günah işleyenlerin günahlarını affedip bu günahları sevaba çeviren Allahu Teâlâ'nın orucun şartlarını bir dakika veya daha azına bile müsaade etmeyecek kadar ciddî tutması, Müslümanların zaman mefhumunun değerini kavramaları, avârelikten kurtulmuş insanlar olarak hayatlarını zamana göre tanzim etmelerini, zamanı en iyi şekilde kıymetlendirmelerini, kısaca hayatlarını zamanla disipline eden insanlar olmalarını sağlamak içindir. Ayrıca oruçlu iken yâni aç iken bilhassa uzun günlerde ikindiden sonra özellikle iftar sofrasında ezan vaktini beklerken, zaman, tok olduğumuz vakte nisbetle çok daha ağır geçer; âdetâ dakikalar geçmek bilmez. Bu da oruçlu üzerinde zamanın izâfi olduğu fikrini doğurur. Hiç olmazsa zamanın izâfi olduğunu hissettirir.

TERÂVİH
Terâvihin;
1- Oruçlu iken değil de orucun bozulduktan sonra kılınması,
2- Sayısının yirmi olması, fazla veya eksik olmaması,
3- Farz, vâcip olmadığı halde toplu olarak cemâat hâlinde kılınması, üzerinde durulması gereken üç mühim husustur.
1- Oruçlu iken değil de orucun bozulduktan sonra kılınması: Zira oruçlu iken de kılınması mümkün idi.

Biraz yukarıda orucun şeklen yani zahiri birlik yanında mânâda birlik sağladığı yani mânâ birliğini ön plânda tuttuğu, bu münâsebetle oruç tutan insanların faklı işlerde çalıştığı belirtilmişti. Yalnız orucun sağladığı birlik iftar vaktinin girmesi yani orucun bozulmasıyla sona erer. Orucun sağladığı mânevi birlik sona erince orucun temin edemediği maddî birliğin teminini, terâvih üzerine alır. Böylece Müslümanlar günlük mesai hayatlarında önce mânevî, sonra maddî birlik olmak üzere tam bir birlik ve beraberlik içinde olmuş olurlar. Başka bir ifade i!e, bu hal mânevî birliğin şartı olmakla beraber kâfi gelmeyeceğini maddî birliğin de şart olduğunu ve bunların ikisinin birbirini destekler mahiyette bir arada bulunduğu nisbette, istenilenin sağlanacağına işaret etmektedir.