 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
.
E.B.EKİNCİ 2010
HÂNEDAN ve KUREYŞ
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Mevlana Hazretleri'nin Konya'daki türbesi Türk Tarih Kurumu'nun 30'lu yıllarda yaptığı kongrede verilen bir tebliğde Hazret-i Peygamber'in Türk olduğu ispatlanmaya çalışılıyordu. Kureyş, "köpek balığı" demekmiş. Köpek ile kurt aynı soydanmış. Kurt da Türklerin totemiymiş vs. Ancak mevzumuzun bununla alâkası yok. Kaynaklarda halifelik için zikredilen şartlardan birisi de Kureyş kabilesinden olmaktır. Bu "İmamlar Kureyştendir" hadîsiyle sâbittir. Dört halife ile Emevî ve Abbasîler Kureyş'tendir. Gerçi Sadru'ş-Şeri'a Sânî (Hanefî), Ebû Bekr Bakıllânî (Şâfiî), İbni Haldun (Mâlikî) gibi âlimler, zamanlarında artık bunun şart olmadığını söyler. Bu ulemâ, yukarıdaki hadîsi, Kureyş'in asabiyeti ile izah eder. Yani o zaman için en şerefli ve güçlü kabilenin Kureyş sayıldığını, Arapların bundan başkasına itaat etmeyeceğini, halka söz geçirmeye de ancak Kureyş'in muktedir olduğunu söyler. Bazıları bu prensibi, halifeliğe lâyık kimseler arasında Kureyşli de varsa, onun öne alınması şeklinde anlar. Bazıları ise bu prensibin sadece Hulefâ-yı Râşidîn için söz konusu olduğunu söyler. Bazıları da namaz imamlığında buna bakılır der. Nitekim Hazret-i Peygamber "Başınızda Habeşli bir köle bile olsa onu dinleyiniz ve itaat ediniz" buyurmuştur. Arap ulemâsı seferber Bu prensip, XIX. asır sonlarında, Osmanlı halifeliğini gayri meşru ilân ederek, halifenin dünya Müslümanları üzerindeki nüfuzunu yok etmek isteyen emperyalistler tarafından propaganda maksadıyla sıkça gündeme getirilmiştir. Bilhassa İngilizler, kavmiyetçi bazı Arap gazetecilere para vererek, bu mealde yazılar yazdırmış, broşürler bastırmıştır. Buna mukabil ulemâ, halifelik için Kureyşîliğin şart olmadığını beyan etmiş; hatta Arap ulemâsından Osmanlı hânedanının Ehl-i beyt-i nebevîden olduğunu, dolayısıyla Kureyşîliğini savunan zâtlar çıkmıştır. Daha Sultan IV. Mehmed devrinde, Mısır'da Şeyh İbrâhim bin Âmir el-Ubeydî el-Mâlikî'nin yazdığı, Kitabü Kalâidi'l-Ikyân fî Mefâhiri Devleti Âli Osman, isimli eser buna bir misaldir. İbni Iyas, Makrizî gibi bazı eski tarihçilere dayanarak Osmanlı hânedanının Kureyşîliğini iddia eden bu kitap, emperyalist propagandanın zirveye ulaştığı yıllarda, 1899 tarihinde Mısır'daki Şemsü'l-hakîka gazetesi sahipleri tarafından Kâhire'de bastırılmıştır. 1886'da vefat eden Mekke-i mükerreme Şâfiî müftüsü Seyyid Ahmed bin Zeynî Dahlân da tarihçi Sincârî ve Osmanlı tarihçilerinden Bahîrullah efendiyi kaynak göstererek aynı iddiayı tekrarlar. 1888 senesinde Kâhire'de basılan ed-Devletü'l-Osmâniyye mine'l-Fütûhâti'l-İslâmiyye kitabının 109-110. sayfalarında hânedanın atasının Hazret-i Osman soyundan gelip, fitne devrinde Türkler arasına sığınarak kurtulan ve Kayı aşiretinin başına geçirilen bir genç olduğunu söyler. Fadl Alevî Paşa'nın Sultan II. Abdülhamid'e takdim ettiği 1895 baskılı Füyüzât-ı İlâhiyye ve Envâr-ı Nebeviyye adlı eseri ile Musul ulemâsından Seyyid Habib el-Ubeydî Efendi'nin 1915'te yazıp İstanbul'da bastırdığı Hablü'l-İ'tisâm ve Vücûbü'l-Hilâfeti fî Dîni'l-İslâm adlı kitabı da Osmanlı halifeliğinin meşruluğunu müdâfaa eden kitaplardandır. Bazı kesimlerce yıllardır tekrarlanan, Arapların Osmanlı hâkimiyetinden memnun olmadıkları yönündeki sloganların, hakikate ne kadar uyduğu buradan da anlaşılmaktadır. Nitekim hâdisenin vahâmetini ilk idrak eden ve Avrupalı emperyalistlerin Osmanlı halifeliği aleyhindeki faaliyetleri karşısına hemen dikilen Arap ulemâsı olmuştur. Tarih kaynaklarına bakılırsa bu iddia pek de mesnedsiz değildir. Osman Gâzi'nin kayınpederi Şeyh Ebebâli'nin Haleb'den Karaman'a, buradan da Bilecik'e gelmiş bir seyyid ailesinden olduğu söylenir. Erken devir tarihçilerinden Enverî, Osmanlı hanedanının Hüseynî olduğunu söyler. Bu bir yana, Çelebi Sultan Mehmed'in annesi Devlet Hatun'un Kureyş aslından olduğu bir gerçektir. 1375'de geleceğin Yıldırım Sultan Bayezid'i ile evlenmişti. Germiyan Beyi Süleyman Şah'ın kızı olup, annesi Mutahhara Hatun, Mevlânâ Celâleddin Rumî'nin oğlu Sultan Veled'in kızı idi. İşte Sultan I. Mehmed ve kardeşlerinin çelebi diye anılması buradan gelmektedir. Çünkü Mevlânâ soyundan gelenlere böyle denir. Mevlânâ Celâleddin Rumî, Hazret-i Ebu Bekr'in 12. torunudur. Ayrıca anne ve nine cihetlerinden soyu, İbrahim bin Edhem yoluyla Hazret-i Ömer'e; İmam Serahsî yoluyla Hazret-i Fâtıma'ya, böylece Hazret-i Peygamber'e ulaşır. Kerderî ve Hassâf gibi Hanefî ulemâsı, Hazret-i İsa'nın, Kur'an-ı kerîmde Hazret-i Nuh ve Hazret-i Yakub'a nisbet edildiğine bakarak, nesebin anne tarafından da yürüyeceğini söyler. Hazret-i Peygamber, "Bir kavmin kız kardeşlerinin oğlu, onlardandır" buyurur. Hazret-i Peygamber'in soyu da, kızı Hazret-i Fâtıma'dan devam etmiştir. Dolayısıyla Osmanlı hânedanı bu yoldan Kureyş kabilesine mensup sayılmaktadır. Buna rağmen, hilâfet için Kureyşîlik şart olmadığı için, tarih boyunca Osmanlılar, bu hususiyeti öne çıkarma ihtiyacı duymamıştır. Kureyş'ten olmasa bile, Osmanlıların millete Kureyşli olan hükümdarlardan çok daha faydalı olduğu ortadadır. Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan 60 sene evvel Şam'da vefat eden keşifleriyle tanınmış meşhur Muhyiddin Arabî'nin, "İnne aslaha'd-devle ba'de'n-nebiyyi ve's-sahâbe, ed-Devletü'l-Osmaniyye ve len yezâle hatta'l-kıyâme" (Hazreti Peygamber ve sahabeden sonra en salih devlet Osmanlı Devleti'dir ve kıyametin zuhuruna kadar yıkılmaz) sözü meşhurdur.  Çelebi Sultan Mehmed Hangi Devlet Hatun? Bazı modern tarihçiler, Çelebi Sultan Mehmed'in, Sultan Bayezid'in aynı isimdeki bir câriyesinden doğduğunu; birinci Devlet Hatun'un ise İsa, Mustafa ve Musa Çelebilerin annesi olduğunu söyler. Buna da bir vakıf kitâbesinde, Çelebi Sultan Mehmed'in annesinin Devlet binti Abdillah şeklinde zikredilmesini delil verir. Halbuki bütün Osmanlı kronikleri, Çelebi Sultan Mehmed'in annesinin Germiyan âilesinden olduğunu; Germiyanoğlu Yakub Bey'in Çelebi Sultan Mehmed'in dayısı olduğunu bildiriyor. Arşiv vesikaları da bunu doğrular mahiyettedir. Ayrıca çelebi unvanının da bu padişaha Mevlânâ soyundan geldiği için verildiği çok açıktır. Hem bir padişahın iki hanımının Devlet gibi yaygın olmayan aynı ismi taşıması uzak bir ihtimaldir. Üstelik ne tesadüftür ki, her iki hanım da aynı tarihte (1414) ve aynı yerde (Bursa'da) vefat etmiştir. Köle, câriye, lakît (buluntu) ve muhtedilerde (yeni Müslüman olanlarda) baba adı olarak Abdullah ve benzeri isimlerin kullanıldığı bir gerçektir. Ancak baba adı her Abdullah olana, köle ve câriye hükmü verilemez. Hayrat eserlerinde bilhassa kadınların babalarının adı yerinde tevâzu gereği Allah'ın kulu mânâsına gelen Abdullah isminin kullanılması gelenektir. Devlet Hatun bir Osmanlı padişahının zevcesi ve bir başkasının da annesi idi. Başka bir beylik hânedanından olan babasının ismini ön plana çıkarmaması, benzeri çok eskilerde kalmış, ayrı bir incelik örneği olarak görülmelidir.
06.01.2010
Kürtler nasıl Osmanlı vatandaşı oldu?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da, İran asıllı bir kavim olan Kürtler, 2500 senedir yaşıyor. Çoğu Arap fetihleriyle Müslüman oldu. Malazgirt Harbi'nden itibaren beldenin yeni fatihleriyle müttefik olup ovalara indiler. Ova halkı da (Ermeni ve Süryaniler), Türklerin getirdiği müsamaha sayesinde ticaret maksadıyla Anadolu'nun iç kısımlarına göçtü. Bizanslılar, ayrı mezhepten olduğu için bunları batıya sokmazdı. İDRİS BİTLİSÎ'NİN HİZMETİ Yavuz Sultan Selim, Çaldıran Seferi'ne giderken Doğu Anadolu'dan geçti. Burada öteden beri muhtariyeti haiz beylikler vardı. Ekserisi Şafiî mezhebinde Kürt, bazısı da Türkmen idi. Osmanlılar, kendilerine problem çıkartmayan bu mıntıkayı ilhak etmeyi düşünmedi. Ancak Kürt beyliklerinin kendilerini tazyik eden Şiî İran'a karşı Osmanlıları bir kurtarıcı olarak görmüş; Şark sınırını böylece emniyet altına alma düşüncesi de Osmanlılara cazip gelmiştir. Padişahın bu seferinde meşhur âlimlerden İdris Bitlisî de vardı. Molla Câmi'nin talebelerinden olup, Tebriz'deki Akkoyunlu sarayında kâtip idi. Akkoyunlu Devleti'ni yıkan Safevîlerin davetini reddedip Osmanlılara sığınmış; Sultan II. Bayezid kendisine çok itibar etmişti. Çaldıran Seferi sırasında havalideki beyleri Osmanlı Devleti'ne yardıma teşvik etti. Çaldıran'dan sonra İranlılar fırsat bulup Diyarbekir'i kuşatınca, 25'den fazla Kürt beyi, İdris Bitlisî vasıtasıyla padişaha imzalı bir arîza (dilekçe) verdiler. Yardım talep ediyor, mıntıka Osmanlı Devleti'ne bağlanmadıkça, huzur bulamayacaklarını beyan ediyorlardı. Arîzadaki şu cümleler dikkat çekicidir: "Sizin inâyetiniz olmazsa, kendi başımıza İranlılarla başa çıkamayız. Zira Kürtler ayrı ayrı aşiretler tarzında yaşamaktadırlar. Allah'ı bir bilip Muhammed ümmeti olduğumuzda ittifak halindeyiz. Diğer hususlarda birbirimize uymamız mümkün değildir. Allah'ın âdeti böyledir. Ancak ümitvârız ki, padişahtan yardım olursa, Arap ve Acem Irak'ı ile Azerbaycan'dan o zalimlerin elleri kesilir. Bilhassa İran'ın kilidi ve Akkoyunlu pâyitahtı Diyarbekir, bir senedir Kızılbaş işgali altındadır. 50.000'den fazla insan öldürmüşlerdir. Eğer padişahın yardımı bu Müslümanlara yetişirse, hem uhrevî sevap ve hem de dünyevî faydalar umulur." Camilerde zaten padişah adına hutbe okunmaya başlamıştı. İdris Bitlisî'nin de gönüllüleriyle katıldığı on bin kişilik ordu, Diyarbekir'i kurtardı. Doğu ve Güneydoğu Anadolu kendiliğinden Osmanlı hâkimiyetine girmiş oldu. Padişah, İdris Bitlisî'yi taltif etti. Kendi arzularıyla Osmanlı Devleti'ne tâbi olan beylere birer ferman verildi. Hemen ardından Irak, Suriye ve Filistin'deki Arap aşiretleri padişaha aynı mealde bir arîza gönderip Osmanlı Devleti'ne iltihak ettiler. Anlaşılıyor ki o zamanlar Osmanlı vatandaşlığı, bugünkü Amerikan vatandaşlığı gibi itibarlı idi. [İdris Bitlisî, kazasker iken 1520 senesinde 65 yaşında İstanbul'da vefat etti. Çok sayıda eserinden Heşt Behişt adlı Osmanlı tarihi meşhurdur.] ŞARK'A YENİ DÜZEN Diyarbekir, ardından da Van eyaleti tesis edildi. Beylikler buraya bağlandı. Hepsine merkezden kadı tayin olunurdu. Bazısında toprak kirasını toplama hakkı bey ve ailesinde olup, hıyanet olmadıkça geri alınmazdı. Diyarbekir'de 13, Van'da 9 taneydi. Sağman, Kulp, Itak, Tercil, Mihrani, Pertek, Çapakçur, Çermik, Pertek, Müküs ve Bargiri sancakları böyleydi. Bazısı ise bey ve ailesinin mülkü gibiydi. Diyarbekir'de Hazzo, Cizre, Genç, Eğil, Palu; Van'da Bitlis, Hizan, Mahmudî, Hakkâri; Şehrizor'da İmâdiye ve Çıldır'da dört sancak böyleydi. Hepsinde de bey, merkeze muayyen vergi ve asker verir; harb esnasında bağlı olduğu eyaletin beylerbeyi ile sefere giderlerdi. Arap Şeyhlikleri de buna benzer usullerde idare olundu. Havalide Kürtlerin ekseriyette olduğu zannedilmesin. Diyarbekir ve Van'da hâlâ hatırı sayılır Ermeni ve Süryani vardı. Türkler, hep ekseriyetteydi. Sadece ahalisi kâmilen Kürt olan Hakkâri, Kürdistan Sancağı diye anılırdı. Kürtler, Osmanlılar sayesinde mezhep, dil ve geleneklerini muhafaza edebildi. Yezidî, Hıristiyan ve başka dinlerde olanları da bu vesileyle Müslüman oldu. Havalide İran propagandalarına set teşkil edecek ilim merkezleri kuruldu. Ziraat ve hayvancılıkla uğraşan halkın sosyal hayatı üzerinde şeyh denilen âlimlerin mühim rolü vardı. Bey, halkı kollayıp gözetir; şeyhlere itibar ederdi. Marksistlerin feodalite deyip karşı çıktığı bu usul sayesinde, Anadolu'nun halkı Türk olan diğer eyaletlerinde elliye yakın isyan çıktığı halde, muhtariyetin kaldırıldığı Sultan II. Mahmud devrine kadar Şark'ta ciddi bir problem olmadı. Bedirhan Bey gibi bazı Kürt beylerinin İngilizlerce desteklenen isyanları arkasında Kürtçülük değil, bu muhtariyetin kaldırılması yatar. Ermenilerin, toprak kirasını toplama ihâlelerini kazanarak giderek güçlenmesi, huzursuzluğu arttırdı. Sultan Hamid, Hamidiye Alayları ile dengeyi kurmaya çalıştı. Ruslar, öteden beri Doğu Anadolu ve Kilikya'da bir Ermeni devleti kurup kontrol altına alarak Akdeniz'e inmeyi hayal ederdi. İngilizler de bunu önlemek için Kürtleri Ermenilere karşı kışkırtırdı. Tehcir sırasında çok Ermeni'nin canı yandı. İttihatçıların kavmiyetçi politikası, Araplarda olduğu gibi Kürtler arasında da milliyetçi entelektüeller doğurdu. Ancak modern fikirleri sebebiyle bunlar muhafazakâr halk arasında rağbet bulmadı. I. Cihan Harbi'nden sonra İngilizler Ankara ile anlaşarak daha evvel Kürtlere va'dettikleri otonomiden vazgeçti. Cumhuriyet devrindeki Kürt isyanları ise, basit zabıta vak'alarının büyütülmesi sebebiyle çıktı. Yeri belli olmayan çeşmenin kitâbesi! Açılımı akamete uğratmak için neler yapılmıyor... Ama uydurma fıkralardan da imdat umulacağı akla gelmezdi. Bir zamandır insanlar arasında internet vasıtasıyla dolaşan bir şiir var. Gûyâ Yavuz Sultan Selim yazmış. Çaldıran'a giderken bir çeşme yaptırmış da, dönüşte harap bulunca kızmış. Bu şiiri düzmüş. Şiir şöyle: "Kürt'e fırsat verme Ya Rab! Dehre sultan olmasın! Ayağını çarık sıksın, aslâ iflah olmasın! Vur sırtına, al haracı, karnı zinhar doymasın! Bu çeşmeden, Urum içsin, Çingen içsin; Kürt'e nasib olmasın!.." Hiçbir kaynakta geçmeyen bu, vezni bozuk basit şiiri, Yavuz Sultan Selim gibi Farsça divan sahibi bir padişahın yazdığını düşünmek bile büyük kabahattir. Rivayet odur ki: Vaktiyle bir vali yurt dışından gelme yeşil mermerden güzel bir çeşme yaptırmış. Mermerler yetmemiş. Çok az bir yer açık kalmış. Vâli, bu mermerden aranıp bulunmasını istemiş. Bir köylü Kürt'ün ahırının eşiğinde bir tek parça yeşil mermer bulmuşlar. İstemişler, vermemiş. Ahırını yeniden mermerden yapalım demişler, dinlememiş. En son vâli kalkmış, Kürt'ün ayağına gelmiş. Rica etmiş. Bu sefer ağırlığınca altın istemiş. Vali kabul etmiş. Köylünün istediğini vermiş. Ama çok da içerlemiş. Çeşme bitince, bu hayal kırıklığı ile kitâbesine yukarıdaki şiiri yazmış. Vali kim? Çeşme nerede? Kitâbeyi kim okumuş? Bilen yok. Fıkralara gülüp geçilir. Nefret ve kin uyandırmak için kullanmaz. İstense, Türkler için de ne fıkralar uydurulur. Kürtler asırlarca dağlık bir mıntıkada ve göçebe olarak yaşamış bir halktır. Bu sayede misafirperverlik, yiğitlik gibi değerleri muhafaza ettikleri gibi, zaman zaman hodbin, hırçın, hatta kaba davranmaları da tabiîdir. Şehirlerdeki Kürtler arasında nezâket ve terbiyede Türklerden geri kalmayan az değildir. Yani mesele, belki göçebe davranışlarına şehirli reaksiyonundan ibarettir.
13.01.2010
Boğaz'ı donduran kışlar geride kaldı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 1954 Şubatında Tuna Nehri'nden Boğaz'a akan büyük buz blokları Büyükdere, Çengelköy, Kanlıca ve Ortaköy kıyılarını âdeta buz denizi haline çevirmişti. Buzlar eriyene kadar İstanbullu Boğaz'ı yürüyerek geçti... Kışların eskisi kadar şiddetli geçmemesini bazıları küresel ısınmaya bağlıyor. Halbuki havalar, 25, 50, 100, 1000 senelik gibi mevsim periyodlarına göre değişir. Belki 250 sene evvel de kışlar böyle idi. Kim ne derse desin, bizim nesil şiddetli kışlara, adam boyu yağan karlara, insanı korkutan buz sarkıtlarına, göz gözü görmeyen tipilere yetişmiştir. Vaktiyle İstanbul'da Haliç, hatta Boğaz donarmış. Evliya Çelebi bir damdan ötekine atlarken kedilerin bile donduğunu anlatıyor. Mecidiyeköy'e, Levent'e kurtların indiği çok uzak bir zaman değildir. DERYA DONDU Sabah kalkarsınız, ev boyu kar yağmıştır. Dışarı çıkmak mümkün değildir. Elinize kürek alıp karı küreyeceksiniz. Böyle açılan yolun iki tarafındaki karın aylarca kaldığı olurdu. Sadece yolu değil, çıkıp bacayı da küremek lâzımdı. Yoksa maazallah evi çökertirdi. Sokaklar günlerce buz tutar, yürümek zorlaşırdı. Pabuç üzerine lastik giyilir; bir de kaymamak için bez bağlanırdı. Zaten kışın mecbur olmadıkça dışarıya çıkılmazdı. Kış geceleri evler eğlenceli olurdu. Erkekler selâmlıkta, kadınlar haremde toplanıp sohbet eder, oyun oynardı. Mısır patlatılır, kestane közlenir, kahve içilirdi. Çay henüz hayatımıza girmemişti. Sultan Genç Osman zamanında şiddetli soğuklar oldu. Boğaz dondu. Şair "Bin otuzda derya dondu, bendeniz geçtim" diye tarih düşürmüştür. Rumeli'den İstanbul'a iaşe getiren gemiler limana yanaşamadı. Pahalılık, ardından kıtlık, padişaha tahtını ve hayatını kaybettirdi. Benzeri soğuklar kardeşi Sultan İbrahim zamanında da oldu. Bu padişah da tahtını ve hayatını kaybetti. Eski insanlar, başa gelen afetlerden birisini mesul tutardı. Avrupalılar veba salgınını Yahudilerin suçu olduğuna inanırdı. Bizde de bu soğukları, padişahtan bildiler. Sokakta hâli beğenilmeyen birine rastlanınca "Gözün kör olsun Mazhar Osman, nasıl görmedin bunu?" denirdi. Malum, Mazhar Osman akıl hastanesinin baştabibi idi. Bunun gibi, havaların iyi gitmemesi de Kandilli Rasathanesi müdürü Fatin Gökmen'den bilinirdi. Fatih Hoca da, "Bu Boğaz, bu Haliç, bu körfez, bu tepeler oldukça, İstanbul'da hava tahmini hayaldir. Bir günde dört mevsim yaşanır" derdi. İstanbul'un değişken havasını kadına benzetirlerdi. KIŞ ODASI Kış gelmeden evlerde bir hazırlık başlardı. Yün döşekler, yorganlar sökülüp yıkanır, didiklenir, serilir, sonra tekrar dikilirdi. Pazenler, fitilli pamuk hırkalar, pantuf terlikler, kürkler çıkarılırdı. Trikolar yoktu. Pazen, kadife, çuha kumaşlar yün ve pamuk ile kapitone edilir; hırka, yelek, ceket niyetine giyilirdi. Hemen herkes kürk giyerdi. Kürk boldu, çok da pahalı değildi. Ancak kürk şimdikinin aksine, çuha, kadife dış giysinin içine dikilir; elbisenin yakası üzerine devrilirdi. En şiddetli soğuklardan birinin yaşandığı Sultan İbrahim zamanında samur kürke çok rağbet olmuştu. O devre "Samur Devri" adı verilir. Evler, geniş, yüksek tavanlı, ahşap evlerdi. Her tarafı üfürdüğü için, çaputlarla delikler tıkanırdı. Pencere kenarları unlanır, kâğıtlanır; kapı önlerine perdeler takılırdı. Duvar ve sedirler halılarla, zemin hasır üzeri kat kat sergilerle kaplanırdı. Böylece bütün bir kışın geçirileceği kış odası hazırlanırdı. Soba bu odada yanar; ev halkı burada otururdu. Diğer odalar soğuk olurdu. Onun için dışarı çıkarken ayrıca bir yelek veya hırka giyilirdi. Mutfak Sibirya gibiydi. Hele helâya çıkmak bir ölümdü. Kış kileri de mühimdi. Kavurmadan, turşuya, pekmezden, patlıcan, biber, vişne, armut, dut kurusuna kadar kışa ne lâzımsa burada depolanırdı. Kavun, karpuz, üzüm bile asılarak muhafaza edilirdi. Şimdiki gibi turfanda yaygın değildi. Seyyar satıcı kadrosu bile kışın değişirdi. Sabah veya gece simitten başka, akşamları tahin-pekmez satıcısı; ardından evinde turşu kurmayan veya kuramayanlar için "Lahana biber turşusu, haniya bunun ekşisi" diye bağıran turşucu; sonra "Buuuzaaa" diye bağıran bozacı; ya da sırtında güğümü ile salepçi, öte yandan "Usta yapar, çırak satar!" narasıyla mısır ve buğday patlağı. "Mangal başı kış gününün lâlezârıdır" İlk zamanlar ocaklar vardı. Odun yanardı. Kömür yoktu. Odalar iyi ısınmazdı. "Önünüz kavurga kavurur, arkanız harman savururdu." Ocak başı itibarlıydı, herkese düşmezdi. Yaşlılar öne kurulur; çocuklar yanlarında; gençlerin kedi kadar şansı yoktu. Köylük yerlerde tandır yakılır, ev halkı etrafına dizilirdi. Kömür kullanılmaya başlanınca mangal yayıldı. Üzerinde yemek pişer, kahve pişer, kestane kavrulurdu. Bazıları elinde maşa mangal karıştırmayı iş edinirdi. Mangal başı sohbet erbabı için bulunmaz mekândı. Onun için şair "Mangal başı kış gününün lâlezârıdır" demişti. Mangal, pirinç, bakır veya sacdan olurdu. Ayaklı pirinç mangal makbuldü. Gövde ayrı, içine konduğu ayaklı kısım ayrıydı. Bu kısım odada durur, mangal dışarıda yakılıp getirilirdi. En âdisi topraktan ters koni biçiminde olur; iyi pişmemiş ise arada bir çatlardı. Titiz kimseler odunu, kömürü yazdan alınırdı. Çokları güzün alır; kışa bırakana iyi gözle bakılmazdı. Üstelik bunlar satıcının insafına kalırdı. Eskiden İstanbul'a develerle Trakya kömürü gelirdi. Odun ise merkeplerle satılırdı. Gemiler Kuruçeşme'ye Bulgaristan'dan kömür getirip indirirdi. Kışın sokak aralarında kızakla kömür satan olurdu. En makbulü meşe kömürü idi. Bunun elenerek tozu ayrılana eleme denirdi. Daha pahalıydı. Bu kömürün yanarken sesini dinlemek bile zevk verirdi. İyice yanıp kömürleşmemiş parçalara marsık denirdi. Alınan kömürde bunların olmamasına dikkat edilirdi. Bunlar mangalda kokar ve baş ağrıtırdı. Bazı satıcılar kömürü ıslatıp ağır çekmesini sağlardı. Bu kömür yanarken ıslık gibi ses çıkarırdı. Buna sidikli kömür denirdi. Mangala dizilen kömür çıra ile tutuşturulup üzerine borusu konur, hindi tüyünden yelpazesiyle yelpazelendikten sonra sacayağına oturtulurdu. Üzerine de kokmasın diye kesme şeker konurdu. Mangal limon kabuğu ile ovulurdu. Eski ahşap evlerde en büyük tehlike mangal devrilmesiydi. Ekseriya çocukların ayağı veya kadınların eteği takılır, kömürler etrafa saçılırdı. Mangal, adamı çarpardı. İyi yanmamış mangal, odayı zehirli gazla doldururdu. İyi yansa bile zamanla odanın oksijenini tüketirdi. Ümitsiz bazı âşıklar, yeni tutuşturulmuş mangalı odalarına alır; sigara yakıp uzanarak romantik şekilde acısız ve uykuda intiharı moda hâline getirmişti. Havagazı çıkınca unutuldu. Sobanın çıkışı yenidir. Soba çıktığında o kadar kolaylık getirdi ki, "Sobayı bulan iman ehli ise Allah Cennet-i âlâda yer versin; gâvur ise iman nasip etsin" diye dua etmişlerdi. Her odada soba yakmak zenginlere mahsustu. Bir odada yanar, gece diğer odaların havası mangalla kırılırdı. Sobaların da mangal gibi çok zarifleri vardı. Eskiyen, delinen sobalar da sac ile yamanırdı. Sonra kuzine çıktı. Hem ısınma, hem yemek pişirme için ideal idi. Kaloriferin girişi daha da yenidir. Vâkıa kalorifere benzer bir sistemi Romalılar zengin evlerinde kullanırdı. Doğubayezid'de 17. asırdan kalma İshakpaşa Sarayı'nda kalorifer tesisatı vardır. Modern usulde kalorifer 1850'lerde İngiltere'de bulundu. İlk parçalı radyatör ise 1899'da Amerika'da imal edildi. Osmanlıların son zamanlarında bazı resmî binalarda kalorifer tesisatı kurulmuştu. Yayılması 1950'lerden sonradır.
20.01.2010
OSMANLILARDA KARDEŞ KATLİ
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
 Osmanlılarda şehzâde katli meselesini doğru anlayıp değerlendirebilmek için öncelikle İslâm-Osmanlı hukuku ve siyaset geleneğini bilmeye ihtiyaç vardır. Hâdisenin çok esaslı tarihî, siyasî ve hukukî sebepleri bulunmaktadır. İktidarın, hanedan mensuplarının müşterek malı olduğu yolundaki eski Türk siyasî geleneğine (ülüş sistemi) göre, tahta kim çıkarsa, Allah onun hakan olmasını istemiş ve ona kut vermiş demektir. Bu ortaklık geleneği, tarih boyu menfi neticeler doğurmuş, ülkelerin parçalanmasına ve Türk devletlerinin yıkılmasına sebebiyet vermiştir. Nizam-ı âlem için Osmanlı Devleti'nde de XVII. asra kadar muayyen bir verâset sistemi yoktu. Güçlü ve talihi de yaver giden herhangi bir şehzâde padişah olabilirdi. Şehzâdeler merkeze eşit uzaklıktaki sancaklara bey olarak gönderilir, burada bir nevi staj görür; babalarının vefatında kim önce merkeze gelirse o padişah olurdu. Bu usulün de birtakım mahzurları vardı. Her şehzâdenin arkasında o sancağa ait büyük bir askerî güç teşekkül ediyordu. Saray halkı, asker, ulemâ veya vezirlerin teşkil ettiği birtakım klikler de, istikballerini bağladıkları bir şehzâdeyi taht iddiasına itiyordu. Nitekim hayattaki hemen her şehzâde arkasına düşman devletlerin de desteğini alarak ayaklanmış, binlerce insan ölmüş, ülke harap, millet perişan olmuştu. Anlaşılıyor ki, Osmanlılar, gerek önce ve gerekse kendi devirlerinde yaşanan tecrübelerden ders alarak, bu musibete uğramamak için bizzat aile mensuplarını fedâ etmekten gayri bir yol bulamamıştır. Nitekim Fatih Sultan Mehmed, kanunnâmesinde, şehzâde katlini düzenleyen bir hüküm koymuştur: "Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl itmek münâsibdir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar." Titizlikle yazıldığı anlaşılan bu maddenin metni, hanedan mensuplarının öldürülme sebeplerine ve bunun hukukî mesnedine de açıkça işaret ediyor. Bir de kanun maddesinin, kardeş katli için, lâzımdır veya vâcibdir demeyip, yalnızca izin vermesi dikkat çekicidir. Kanunnâmede bir verâset usulü getirilmemiş; tahta en güçlü ve talihi yâver giden şehzâdenin geçeceği ve hanedanın taht iddiasında bulunabilecek diğer erkek mensuplarını bertaraf edebileceği esası formüle edilmiştir. Böylece İslâm hukukundaki hâkimiyetin bölünmezliği prensibi, hanedan mensuplarının canı pahasına da olsa, Osmanlı siyaset hayatına yerleşmiştir. Eğer muayyen bir kimsenin padişah olması önceden şart edilseydi, tahta daha uygun şehzâdelerin önü kapanmış olacaktı. Maddede geçen "nizâm-ı âlem" ifadesi, cemiyetin çoğunluğunun menfaati demektir. Nizâm-ı âlem, yani dünyanın düzeni, umumun menfaati ile ayakta durur. Öldürülmeyenler İsyan etmiştir Kosova Harbi neticesi Sultan Murad şehid düşünce, vezir, kumandan ve âlimler Şehzade Bayezid'e biat edip, kardeşi Yakub Çelebi'yi derhal öldürmesini öğütlediler. Bu, Osmanlı tarihindeki ilk kardeş katli sayılabilir. Öldürülmeyen şehzâdeler mutlaka isyana kalkışmıştır. Yavuz Sultan Selim, tahta çıktığında kardeşi Şehzâde Korkut'u öldürtmeyip, kendisine vâlilik vermişti. Bu arada merkezden eski padişaha mensup bazı vezirler ve askerler mektup yazarak kendisini padişah görmek istediklerini, bunun için şartların hazır olduğunu bildirdiler. Bu teklife müsbet cevap vermek, üstelik padişah olduğunda maaşlarını arttıracağını va'detmek talihsizliğinde bulunan Şehzâde Korkut'un mektubu Yavuz Sultan Selim'in eline geçti. Aynı zamanda bir fıkıh âlimi olan şehzâde, hâdiseyi inkâr edemedi ve bu onun sonu oldu. Bundan sonra Osmanlı tarihi boyunca 39 şehzâde katledilmiştir. Ekserisi Fatih Kanunnâmesi'ni takib eden 150 yıl içindedir. Tarihî hâdiseler, çok da isteyerek yapılmadığını göstermektedir. Osmanlı tarihinde sıkça rastlanan isyanlarda, sözgelişi Sultan IV. Murad zamanındakilerde, askerin şehzâdeleri tahta çıkarmakla padişahı tehdit ettiği de bir vâkıadır. Bir başka deyişle biçare şehzâdeler, isyanlarda parmakları olmasa bile sadece varlıklarıyla devletin ve milletin emniyetini tehdit eden potansiyel bir tehlike teşkil etmiştir. İstediği verilmeyen askerler "Allah kardeşini eksik etmesin!" diye bağrışırlar. Bu, onu tahta getirmek istediklerini anlatmak içindir. Sultan I. Ahmed'in tahta çıktığı 1603'ten sonra kardeş katli tavsamıştır. XVII. asır başından itibaren şehzâdeler sancağa çıkarılmayıp sarayda oturmaya; sırası gelen, yani ailenin en yaşlısı tahta çıkarak, diğerleri sıralarını beklemeye başladı. Acı bİr reçete Hâdiseleri ve şahısları, mekân ve zamanı nazara alarak değerlendirmek gerekir. Osmanlı tarihine ideolojik yaklaşımlarla, kardeş katli tatbikatını hemen hunharlık ve vahşilik, en azından egoizm olarak vasıflandırmak, meseleyi izah etmekten çok uzaktır. Kardeş katlini gayrimeşru görmekle beraber, Osmanlı Devleti'nin bekası bakımından faydalı bulanlar da çoktur. Bu tatbikat, Osmanlı hanedanı için kusur değil, bilakis bir övgü vesilesidir. Çünki devletin dirliği ve milletin birliği için büyük bir fedâkârlık yaparak, acı reçeteyi kendileri içmiş; ciğerpârelerini fedâ etmiştir. Böylece alınan tedbirlerle Osmanlılarda ne eski Türk devletlerinde olduğu gibi ülke parçalanmış ve ne de Avrupa verâset harplerindeki gibi sıkıntılar yaşanmıştır. Bu devrede taht babadan oğula geçtiği ve böylece padişahların ortalama tahtta kalma müddetleri daha uzun olduğu için, siyasî istikrar bakımından bir üstünlük vardı. Şehzâde katli sebebiyle, Avrupa hanedanlarının aksine, hanedanın yan dallarından yürüyen bir aristokrasi teşekkül edememiştir. Bu bakımdan kardeş katli, devleti altı yüz yılı aşkın bir zaman ayakta tutan âmillerden biri olmuştur. Bir iki asır içinde Osmanlı Devleti'nde de bir verâset usûlü yerleşerek, hanedanın en yaşlısı tahta çıkmaya başlamış; bundan sonra şehzâde katli de hemen hemen tarihe karışmıştır. Peki bu yapılanlar şer'î hukuka uygun mudur? Bunu da gelecek yazıda ele alalım.
27.01.2010
BİR ORMANDA İKİ ARSLAN OLMAZ!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan Fatih Kanunnâmesi'ndeki kardeş katline dair meşhur madde çok münakaşalar doğuruyor. Kardeş katlinin basit bir polisiye vak'ası olmadığı âşikârdır. Hukukî bir zemine oturtulmuş; ulema tarafından desteklenmiştir.  DİN VE DEVLET EVLATTAN DAHA MÜHİM Kanunî Sultan Süleyman zamanındaki Avusturya elçisi Busbecq, İslâmiyet'in Osmanlı hanedanı sayesinde ayakta olduğunu, din ve devletin selâmetinin evlâddan daha mühim görüldüğünü söylemektedir. Bir kimse iktidarı ele geçirmek için meşru hükûmete ayaklanırsa, buna isyan denir. Cezası da bütün hukuk sistemlerinde idamdır. Hazret-i Muhammed, bir yerde bir meşru hükümdar varken, hükümdarlık iddiasıyla ortaya çıkan ve kendisine bîat edilen kimsenin hayat hakkının bulunmadığını söyler. Nitekim "Bir ormanda iki arslan olmaz" atasözü meşhurdur. Şehzâde idamları çok acıdır, ama devletin dirliği ve milletin birliği endişesi başka çare bırakmamıştır. Kanunî Sultan Süleyman zamanındaki Avusturya elçisi Busbecq, İslâmiyet'in Osmanlı hanedanı sayesinde ayakta olduğunu, hanedan yıkılırsa dinin de yıkılacağını, din ve devletin selâmetinin evlâddan daha mühim görüldüğünü söylemektedir. İslâmiyet, devletin i'lâ-yı kelimetullah misyonunu akâmete uğratacak her şeyi bertaraf etmeyi tabiî ve meşru sayar. İctİhad İle İctİhad bozulmaz Henüz ayaklanmamış bir şehzâdenin, ileride ayaklanma korkusuyla idamı Fatih Sultan Mehmed'in Teşkilat Kanunnâmesi'ndeki meşhur maddeye dayanır: "Ve her kimesneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların nizâm-ı âlem içün katl itmek münâsibdir. Ekser ulemâ dahi tecviz etmişlerdir. Anınla âmil olalar." Ulemânın çoğu buna cevaz vermiştir. "Ekser-i ulemâ tecviz etmiştir" ifâdesi bunu gösterir. Bazı âlimlerin karşı çıkması, bu tatbikatın gayrimeşru olduğunu göstermez. Hazret-i Muhammed, âlimlerin ilmî meselelerdeki ihtilâfının, ümmete rahmet olduğunu söyler. Birinin cevaz verdiği işe diğeri cevaz vermeyebilir. Bu durumda söz konusu görüşlerden birine uyanın yaptığı iş meşru olur. Çünki ictihad ile ictihad nakzolunmaz. Kaldı ki bir iş hakkında zamanın ulemâsının itirazda bulunmaması, zımnen tasvip edildiği mânâsına gelir. Ulemâ, hukuka aykırı gördükleri en küçük hâdisede, Yavuz Sultan Selim gibi celâlli bir padişaha bile itiraz ve ikazda bulunmaktan çekinmemiştir. İslâm hukuku, hükümdara birtakım suçlar ihdas edebilme ve bunlara cezalar koyabilme salâhiyetini tanımıştır. Hükümdarın, devletin birliği ve milletin dirliği için yaşaması zararlı görülen kimseleri öldürtmesi meşrudur. Buna siyaseten katl denir. Bazı âlimler, henüz suç işlemeyen, ancak ileride işlemesi muhtemel kimselerin say bi'l-fesad suçu çerçevesinde cezalandırılmasını meşru görmüştür. Şunu da söylemek gerekir ki, bu tatbikat Osmanlılara mahsus ve münhasır değildi. Sâsânîlerde, Roma ve Bizans'da, hatta Müslüman Endülüs, Mağrib ve Hindistan devletlerinde sıkça rastlanmaktadır. Ancak bunlarda maksat, devletin birliği ve milletin dirliğini korumaktan ziyâde, tahtı ele geçirmektir. Bu esnada Avrupa'da yıllarca süren verâset harplerinde ülkelerin harab olduğunu, binlerce insanın öldüğünü de hatırlamak lâzımdır. İş İşten geçmeden Tarihî tecrübelerin de gösterdiği gibi bir şehzâdenin cezalandırılması için ayaklanmasını beklemek, düşman ülkelerle anlaşıp, arkasına silâhlı binlerce kişi alarak, âsâyişi esaslı tehdit eden bir kimseyle karşı karşıya kalmak demektir. Böyle bir vaziyette artık cezalandırmaktan söz edilemez. Günümüzde terörle mücâdele çerçevesinde Amerikalı üst düzeyde yetkililer, "Terör eylemi düzenlenmeden önce tedbir almak zorundayız. Bir kişiyi tutuklamak için suç işlemesini bekleyemeyiz. Çünkü suç işlenirse, binlerce kişinin ölmesi söz konusudur" diyor. Kaldı ki bu şehzâdeler öldürülmediği zaman, diğerlerini öldürecektir. Kur'an-ı kerîmde Hazret-i Mûsâ ile Hazret-i Hızır arasında geçen bir kıssa anlatılır. Hazret-i Mûsâ, kendisine masum bir çocuğu niye öldürdüğünü sorunca, "Bu çocuğun anne ve babası mü'min kimselerdi. Bu çocuk ileride onları fesada ve küfre sevk edecekti. Ümid ederim ki Allah onlara daha iyisini verecektir" demiştir. Kur'an-ı kerîm, fitnenin adam öldürmekten daha şiddetli ve büyük olduğunu söyler. Şeyhülislâm İbni Kemal, Şeyhülislâm Hoca Sadeddin Efendi, Kazasker Nişancızâde Mehmed Efendi, Kazasker Bostanzâde Yahya Efendi ve Kazasker Bosnevî Hüseyn Efendi gibi âlimler, kardeş katlini bu âyetlere dayandırıp meşru görür. Gerektiğinde umumî menfaat için hususî zararın tercih edileceği hukuk kâidesidir. Fıkıh kitaplarında konuyla alâkalı bir misal zikredilir: Düşman, Müslümanların üzerine taarruz etmiş ve birtakım Müslüman esirleri de siper yapmıştır. Atış yapılmadığı takdirde ülke düşman eline geçecektir. Bu sebeple, siper edilen esirlere, düşmana niyetle atış yapılır. Bunda umumun menfaati vardır. Eğer bu esirler ölmesin diye atış yapılmazsa, düşman ülkeyi işgal eder; ülke halkıyla beraber neticede bu esirleri de öldürür.Fırsat bulsalar yaparlar Şeyhülislâm Hâherzâde, fesatçıların ortalık sâkinken bile öldürülebileceğini fetvâ vermiş; zarureten geçici olarak fesatçılığı bırakıp gizlendiklerini söyleyerek, "Geri gönderilseler bile kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir" meâlindeki âyet-i kerimeyi delil göstermiştir. Hazret-i Ömer, fitne ve fesada sebebiyet vermesinden endişe ettiği Nasr bin Haccac'ı henüz suç işlemediği halde Medine'den Basra'ya sürgüne göndermiş; "Senin suçun yoktur. Ama ileride senin yüzünden burada bir fitne doğarsa, o zaman ben suçlu olurum" demişti. Râşid halîfelerin tatbikatı, İslâm hukukunda delildir.
03.02.2010Osmanlı, belediyeleri kadılara emanet etti
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İhtisap ağası, sık sık çarşıda kol gezip, narha ve ölçülerde hassasiyete uyulup uyulmadığını teftiş ederdi. İslâm tarihinde Hazret-i Peygamber devrinden beri, ihtisab (hisbe) teşkilâtı, bugünkü belediyelerin işini görürdü. Bu işi yapana da muhtesib denirdi. Muhtesibin salâhiyetleri, şimdiki belediye reislerinden daha genişti. Hem adlî ve hem de idarî salâhiyetleri haiz olarak, kanunları icra eder; uymayanları engellerdi. Ahlâk ve âdâba uygun davranılıyor mu, umumî yollar muntazam mı, halk sağlığına riayet ediliyor mu, çevre temizliği yerinde mi, binalar nizama uygun mu, köle ve hayvan haklarına uyuluyor mu, esnaf ve tüccar ölçü ve tartıda âdil mi, karaborsa yapılıyor mu, narha uyuluyor mu; bunları kontrol eder; gerekirse kabahatlilere ceza verirdi. KADILAR BELEDİYE REİSİ İDİ Osmanlılarda kadılar, Avrupa şehirlerinde olduğu gibi, adlî işler yanında başka vazifelerle de mükellef tutulmuştu. Kadı, aynı zamanda bulundukları şehrin belediye reisi idi. Devlet, belediye hizmetlerinin zaten çok inkişaf etmediği bir zamanda, bu işi ulemâdan birisine vererek şehirlerdeki muhtemel çekişmelerin önüne geçmek istemiştir. İstanbul gibi büyük şehirlerde kadının mesuliyeti daha ağırdı. Şehrin iaşesine kadı bakar; kıtlık ve pahalılık olmaması için azami dikkat sarf ederdi. Şehrin çevresi İstanbul'u beslemekle mükellefti. Zahire Trakya, Bursa ve Romanya'dan; yetmezse Sivas, Tokat ve Amasya'dan gelirdi. Et, Balkanlardan, sonra Konya ve Mersin'den; tavuk eti Trakya ve İzmit'ten; balık ise Karadeniz kıyılarından getirtilmekteydi. Sebze ve meyve hem şehre bitişik Ortaköy, Kadıköy, Kemer, Maltepe gibi banliyölerdeki bostan ve bahçelerde yetiştirilir, hem de Bolu, Trakya gibi yerlerden getirtilirdi. Şehirde kapan denilen iç gümrükler vardı. Mallar buraya indirilip tartıldıktan sonra esnafa dağıtılırdı. Unkapanı ismi hâlâ yaşamaktadır. Büyük şehirlerde kadı, bu vazifelerini ihtisap ağası denen vekili vasıtasıyla yerine getirirdi. İhtisap, bazı devlet memuriyetlerinde ve amme hizmetlerinin görülmesinde âdet olduğu üzere, her sene bir meblağ karşılığında kapıkullarına veya güvenilir birisine iltizam (ihale) olunurdu. İhtisap ağası, bu iş için ödediği parayı, para cezaları ve esnaftan alınan vergiyle karşılardı. KİMSEYE GÖZ AÇTIRMAZDI İhtisap ağası, iş yeri açma ruhsatı verir; esnafı teftiş eder; ihtisabiye rüsumu (belediye vergisi) toplar; ibadetlerin icrasını kontrol eder; alenî oruç yiyenleri, açık-saçık gezenleri, umumî adap ve nizamı bozanları ikaz eder; ihracat yasağı olan malların satışına ve küçük çocukların çalıştırılmasına engel olur; para râyicine dikkat eder; posta işlerine ve hıfzıssıhhaya nezaret ederdi. Sık sık çarşıda kol gezip, narha ve ölçülerde hassasiyete uyulup uyulmadığını teftiş eder; karaborsayı önler; halkın şikâyetlerine bakar ve suçu görülen esnafı gerekirse hemen oracıkta cezalandırırdı. Şehirlerin asayişine ise yeniçeri ocağından vazifeliler bakardı. Bunlar yeniçeri ağasına tabiydi. Küçük şehirlerde ve kazalarda subaşı, polis ve zabıta işleri yanında, ihtisap ağasının vazifesini de yerine getirirdi. Ayrıca İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar kadıları her çarşamba sadrâzam riyasetinde toplanıp İstanbul meselelerini görüşür; toplantıdan sonra hep beraber çarşıda kol gezilerek esnaf ve halkın şikâyetleri dinlenirdi. BELEDİYE TEŞKİLATI KURULUYOR 1826 senesinde İhtisab Ağalığı Nizamnâmesi ile İhtisab Nezâreti kurularak ihtisap ağası sadrâzama bağlandı. 1846'da Zabtiye Müşirliği kurulup, ihtisap ağalığı buraya bağlandı. 1854'de İhtisab Nezâreti kaldırılıp, Avrupa'daki belediye teşkilâtının benzeri olarak İstanbul Şehremâneti kuruldu. Belediye teşkilâtı taşraya da teşmil edildi. Şehreminini hükümet tayin ediyordu. Belediye, topladığı vergileri mâliyeye ödüyor; kendisine mâliyeden tahsisat veriliyordu. Şehremininin vazifeleri, ihtisap ağasından farklı değildi. Şehremânetinin meclisi; ayrıca maiyetinde mühendis ve kavaslar bulunurdu. [Klasik devirde, resmî binalardan mesul şehremini başkadır. Bunların inşa ve tamiri, suyolu, köprü yapımı, İstanbul'daki resmî ve sivil binaların inşaat tekniği, sıhhat ve estetik bakımından kontrolü ile vazifeli mimarbaşı buna bağlıydı. Mimarbaşının maiyetindeki suyolu nâzırı şehrin su ihtiyacına, tâhir subaşı da temizlik işlerine bakardı.] 1857'de Şehremâneti'ne bina ve kadastro işlerinde yardımcı olmak üzere Beyoğlu'nda Paris modeli Altıncı Daire-i Belediye kuruldu. Sonra 1868'de bu daire örnek alınarak İstanbul 14 belediye dairesine ayrıldı. 1877'de Vilâyât Belediye Kanunu çıkarıldı. Buna göre belediye reisini, âzâları halk tarafından tayin olunan belediye meclisi seçiyordu. Kanun, belediyelere, imar işlerini tanzim ve kontrol, nâfia (bayındırlık), tenvirat (aydınlatma), tanzifat (temizlik), belediye mallarının idaresi, emlâk tahriri (yazımı), nüfus sayımı, pazar ve esnaf kontrolü, hıfzıssıhha tedbirleri alma, mezbaha kurma, mektep açma, yangın söndürme, belediye vâridâtını tahsil etme vazifelerini yüklemişti. Belediye teşkilâtı, cumhuriyet sonrasında da bu hâliyle faaliyetine devam ettiyse de zamanla bazı fonksiyonları budandı. İhtisap Ağası Osman Bey Sultan II. Mahmud zamanında ihtisap ağalığı yapan Osman Bey ve hikâyeleri çok meşhurdur. Osman Bey, bir teftiş esnasında, Edirnekapı surları dibinde bir merkebi güneşin altında sırtında yükle beklerken görüp çok kızmış. Hayvanın sahibini aratmış. Sur dışında bir köyden pazara gelmiş. Karşıdaki bir kahvede dinleniyormuş. O zamanlar Edirnekapısı şehrin girişi olup, canlı bir meydan idi. Merkebin ne kadar zamandır bu halde olduğunu öğrenmiş. Adamı yere yıktırıp, yükü sırtına vurdurmuş. Merkebin beklediği kadar böyle güneşin altında dört ayak üzere beklemesini emretmiş. Bir pazar teftişinde de satılan hindilerin kursağını yoklamış. Bir hayvanın kursağını boş görünce, hayvanı aç bıraktığı için sahibini azarlamış. Adamcağız "Ağam bir de sahibinin kursağını yoklasan?" deyince Osman Bey mahcup olmuş.
MASONLAR DÜNYAYI YER ALTINDAN MI YÖNETİYOR?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Masonluk, son asırların üzerinde en çok tartışılan müesseselerinden birisidir şüphesiz. Dünya barışı, din ve ırka bakılmaksızın insanların kardeşliği, sosyal dayanışma gibi ulvî maksatlara hizmet iddiasındadır. Ancak halk arasındaki yaygın kanaat, masonluğun dünyayı yer altından idare etmek üzere kurulmuş gizli teşkilât olduğudur. Siyonizm'e hizmet ettiğine inananlar da çoktur. Son iki asırdaki hâdiselerin hepsinin ardında masonluk aranmış; her ülkede iktidardaki kilit isimlerin mason olduğu hayretle görülmüştür. Kulübe giriş çok enteresan ritüellerle gerçekleşir. Mensuplar gözleri bağlı bir şekilde merkeze götürülüp, sadakati sınandıktan sonra mukaddes kitaba yemin ettirilir. Tantanalı kıyafet ve semboller kullanılır. Bu halleri de masonlara karşı umumî bir ürküntü hâsıl etmiştir. Bilinmez, belki cemiyetin arzusu da budur. ATEŞTEN DOĞAN KULÜPCemiyetin menşeini Haçlı Seferleri sırasında 1118'de Kudüs'teki Süleyman Mâbedi'ni Müslümanlara karşı korumak için kurulan Templier (Tapınak) Şövalyeleri'ne kadar götürenler vardır. Bunlar Hasan Sabbah ile Müslümanlara karşı iş birliği yapmış; dünyada ilk bankacılık faaliyetini yürütmüştür. Filistin'e gidenler, soyulma tehlikesine karşı paralarını tarikata teslim eder; bunlar yolcuya mühürlü bir kâğıt verir; parasını tarikatın Filistin'deki temsilcisinden alırdı. Bunların çoğu yolda öldüğü için tarikat çok zenginleşmiş; krallara bile borç verir olmuştu. Böylece giderek güçlenip devlet içinde devlet hâline geldi. Artık kendilerini dine uymak zorunda pek hissetmemeye başlayınca, Papa bunları aforoz etti. Tarikata borcunu ödeyemeyen Fransa Kralı IV. Philippe 1314'te şövalyeleri muhakeme ettirip yaktırdı. Rivâyete göre duvarcı kılığında İskoçya'ya kaçan bir grup sayesinde gizliden gizliye devam eden tarikat; tarih sahnesine masonluk olarak çıktı. Fransız ihtilâliyle Fransa krallarından; İtalyan ihtilâliyle de Papalık'tan intikamını aldı. Da Vinci Şifresi gibi kitaplar hep bu irtibatı mevzu edinir. Masonluk, kökü Roma'ya kadar giden bir meslek dayanışmasıdır. Şark dünyasındaki benzeri âhiliktir. Orta Çağ'da zanaatkârlar hükümdarın emrinde faaliyet gösterirdi. XIII. asırdan itibaren bir grup zanaatkâr, kilisenin desteği ile hükümdarlarının kontrolünden çıkıp serbestçe faaliyet gösterme ve hür biçimde dolaşma imtiyazı elde etti. Bunların başında duvarcılar geliyordu. Farmason hür duvarcı demektir. Zamanla zanaatkârların yanı sıra burjuvalar da masonluğa kabul edilince hür ve kabul edilmiş masonluk ortaya çıktı. Masonluk, mensuplarını bilhassa siyasî otoriteye karşı koruyup kollar; onlara elit bir hayat sağlardı. Siyasîler, kendilerine karşı hareketlerin odağı olabileceğinden korktukları için masonluğa karşı çıkardı. Ama zamanla masonlar ileri gelen devlet adamlarını aralarına alarak rahatladılar. Sembollerle dolu esrarlı ritüelleri çok kimseyi ürkütürken, masonları gülünç bulup, "kafayı çekmek için bir araya toplanmış zengin ve yakışıklı çocuklar" olarak alaya alanlar da az değildi. Rousseau, Voltaire, Diderot, Montesquieu gibi mason filozoflar, hürriyet savunucuları idi. Hükümdarların salâhiyetlerinin kısılması, faaliyetlerinin serbestçe yapılmasına imkân hazırlayacaktı. Lafayette, Danton, Mirabeau gibi Fransız İhtilâli'nin önde gelenlerinin ekserisi; Birleşik Amerika'yı kuranların üçte biri; Rusya'da komünist ihtilâlini yapanların çoğu masondu. Masonlar, bunu iftiharla açıklar. İtalyan ve Yunan ihtilâlcileri de masondu. Washington'daki yapılarda hayli mason sembolleri vardır. Dolarlarda "dünyayı gören göz" sembolü bile, masonların "Evrenin Yüce Mimarı" adını verdikleri Tanrı'yı ifade eder. Masonlar popülaritelerini arttırmak için dünyada başarılı hemen herkesi mason olarak göstererek propaganda yapardı. Artık böylelerine fahrî mason rütbeleri verilmektedir. Masonlar, İskoç ve Fransız masonluğu olmak üzere bazen birbirine rakip iki grupta faaliyet gösterir. Birincisi geleneklere bağlı, ikincisi modernisttir. Ateistler mason olamaz. Bütün dinlere eşit mesafede bakılır; ama fiiliyatta Yahudiler ve kadınlar kulübe alınmaz. Yahudilere kapılar son asırda açılmıştır. Kadınlar için merkeze bağlı ayrı teşkilatlar (soroptimistler gibi) kurulur; ayrıca Rotary ve Lions gibi kulüpler vasıtasıyla da faaliyetler daha nötr biçimde yürütülür. Masonluğun dünyadaki en büyük muhalifi Katolik Kilisesidir. Papa XII. Clementus, 1738'de masonları aforoz etmişti. Bununla beraber bugün yüksek rütbeli din adamlarından bile mason olanlar vardır. Hatta 1978'de kısa bir müddet papalık yapan I. Ioannes Paulus'un, mason karşıtlığı sebebiyle düzenlenen bir komploya kurban gittiği söylenir. Osmanlı ülkesinde masonluk 1721 yılında Paris'e Osmanlı sefiri olarak giden Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin oğlu ve kethüdâsı Said Çelebi, mason olan ilk Türk kabul edilir. Diplomatların, bilgi alabilecekleri elit çevrelere girebilmek için mason olması o zaman tabiî karşılanmıştır. İlk loca 1723'de Galata'da; sonra 1747'de Haleb, 1760'da İzmir'de açıldı. Sultan II. Mahmud, Yeniçeri ve Bektaşîlerle irtibatlı görüp masonluğu yasaklayınca, kulüp yer altına indi veya Cemiyet-i İlmiye-i İslâmiye gibi cemiyetler şeklinde teşkilâtlandırıldı. Zamanla bütün dünyada olduğu gibi masonlar idarede söz geçirmeye başladı. Paris sefiri iken masonluğa giren Reşid Paşa, İngiltere'nin baskısıyla sadrazamlığa getirildi. Sadullah Paşa, Fuad Paşa, Mithat Paşa, Vefik Paşa masondu. Sultan Aziz zamanında meşrutiyet idealini ateşleyen Ziya Paşa, Şinasi, Ahmed Midhat Efendi, Namık Kemal, Besim Ömer Paşa gibi Genç Osmanlılar masonluğa girdi. Kapitülasyonlar sebebiyle polisin bile giremediği ecnebi evlerinde toplanıldığı için, mason locaları serbestçe faaliyete imkân veriyordu. Bazıları için de din kaideleri ve geleneklerle biçimlenmiş cemiyet baskısından kurtulup rahatça içki içme, kumar oynama ve kadınlarla serbest münasebet kurmayı kolaylaştırıyordu. Geçen asırda Avrupa hükümdar ve prenslerinin çoğu bu tesirli cemiyete mensuptu. O devirde masonluk, âzâlarını sosyal bakımdan destekleyen bir kulüp hüviyetinden öte bir imaja sahip değildi. Bugün bile masonluğa girenlerin çoğunun maksadı sosyal ve malî imkânlarını arttırmaktır. Hakikî misyonu bunları pek alâkadar etmemektedir. Bu bakımdan masonluğun dünya siyasetindeki rolü bugün hayli azalmış; skandallarla prestijini oldukça kaybetmiştir. Şurası bir gerçektir ki masonlar ne dünyayı yer altından idare eden güçlerin lobisi, ne de kafayı çekmek için bir araya gelmiş şık ve zararsız erkeklerdir. İkisinin arasındadır. Sultan II. Abdülhamid, dünya siyasetindeki rolünü görüp masonluğa açıkça tavır almadı. Siyasetle uğraşmamak şartıyla serbest bıraktı. Hatta maddî yardım yaptı. Ama hep sıkı kontrol altında tuttu. Bununla beraber çoğu mason olan İttihad ve Terakki Cemiyeti mensupları Makedonya Risorta locasında toplanıp, mason ritüellerine uyardı. Çoğu cumhuriyet devrinde de siyaset sahnesinde rol aldı. Derken Kemalistlerden Turancılık idealine bağlı olanlarla (Mahmut Esat, Recep Peker gibi), milliyetçiliği reddedip mason kardeşliğini benimseyenler (Şükrü Kaya, Tevfik Rüştü, Hasan Saka gibi) arasında şiddetli bir ihtilaf çıktı. Halkçılık prensibi, vatandaşların ancak Halk Partisi çatısı altında teşkilâtlanabileceğini öngördüğünden, 1935'te Türk Ocağı dâhil, bütün sivil cemiyetlerle beraber mason cemiyeti de kapandı. Masonlar bu devreye "uyku devresi" derler. İnönü, 1948'de mason faaliyetlerine dernekler kanunu çerçevesinde çalışmak üzere izin verdi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı harem hayatını tasvir eden bir tablo. Hükümdar ailelerinin evliliği her zaman ve her yerde mühim bir mesele teşkil etmiştir. Mavi kanlılar ekseriya siyasî sebeplerle ve memleket menfaati için kendilerini feda ederek bazen mutsuzlukla bitecek evlilikler yapmışlardır. Avrupa'da asiller ancak kendi sınıflarından biri ile ve hükümdarın iznini alarak evlenebilirdi. Aksi takdirde bu evlilik hukuken muteber olmakla beraber morganatik sayılır; bu kimse ve çocukları taht üzerindeki haklarını kaybeder, karısı da kocasının unvanını alamazdı. Meselâ bir kralın oğlu, bir baronun kızıyla evlense, bu evlilik morganatik olurdu. BEREKETLİ GELİNLER Padişahlar, Kanunî Sultan Süleyman'a kadar umumiyetle Anadolu beyliklerinden kız alıp vermiş; Hıristiyan komşu devlet prensesleriyle de siyasî evlilikler yapmıştır. Şer'î hukukta Müslüman bir erkek, Ehl-i kitap bir kadınla evlenebilir. Böyle evlenen ilk padişah Orhan Gâzi'dir. İki Bizans prensesi ve bir tekfur kızıyla evlenmiş; Murad Hüdâvendigâr, Müslüman olan tekfur kızı Nilüfer Hatun'dan doğmuştur. Murad Hüdâvendigâr Bulgar; Yıldırım Sultan Bayezid ve Sultan II. Murad Sırp kralının; Sultan Fatih Mora despotunun kızlarıyla evlenmiştir. Ayrıca Yıldırım Sultan Bayezid Germiyan ve Aydınoğlu, Çelebi Sultan Mehmed, Sultan Fatih ve Sultan II. Bayezid Dülkadir, Sultan II. Murad İsfendiyar prensesleriyle, Yavuz Sultan Selim ise Kırım Hanı'nın kızıyla evlenmiştir. Yıldırım Sultan Bayezid, Germiyanlı Devletşah Hatun ile evlenirken tantanalı bir düğün yapılmış; bütün beyler düğüne çağrılmıştı. Gelin hanım Kütahya, Tavşanlı, Emet ve Simav'ı çeyiz olarak getirmişti. Zamanla Balkan ve Anadolu beylikleri ortadan kalktı. Osmanlı hânedanından başka bir aristokrasinin teşekkülüne imkân vermek istemeyen padişahlar, küçük yaşta saraya alınıp yetiştirilen câriyelerle evlenmeyi tercih etmeye başladı. Padişahlar böylece hem saray terbiyesiyle yetiştirilen güzel, zeki ve iyi huylu kızlarla evlenmiş; hem de bazılarının padişaha hısımlık yoluyla devlet içinde nüfuz kazanmalarının önüne geçmiş oluyorlardı. Klasik devirde hür kadınla evlenen iki padişah vardır: Sultan Genç Osman ile Sultan İbrahim. Talihin ne cilvesidir ki ikisi de taht ve canını kaybetmiştir. Şer'î hukukta şartları hâiz bir erkek en fazla dört hür kadınla evlenebilir. Câriyelerle evlenmekte ise bir sınır yoktur. Bu câriyeler padişahın mülkü olduğu için, ayrıca nikâh da kıyılmazdı. Câriyeden çocuk doğduğu zaman statüsü değişir ve ümmü veled olurdu. Efendi ölünce hürriyetini kazanırdı. Çocuk ise hür doğardı. Padişah, hanımlarına Sultan Kanunî devrinden itibaren bir asır boyunca haseki denilmiştir. Bunların daha ziyade padişaha çocuk veren hanımlar olduğu anlaşılıyor. XVII. asır sonundan itibaren bu hanımların ilk dördüne padişah tarafından kadınefendi unvanı verilmiş; sonraki dördüne de ikbal denilmiştir. Bunların dışındaki padişah câriyelerine gözde veya odalık denirdi. Bu unvanları padişah dilediği hanımına verir ve geri alabilirdi. Birisi ölür veya boşanırsa bir başkası onun yerine geçerdi. SOY BABADAN DEVAM EDER İlk zamanlar saray câriyeleri Balkan asıllı idi. Sonra güzelliğiyle meşhur Ukraynalıların sayısı arttı. Bu kızlar harb ganimetlerinden padişahın hissesine düşer veya ecnebi hükümdarlarca hediye edilirdi. Bir kısmı haremde hizmet eder, bir kısmı padişah hanımı olmak üzere yetiştirilirdi. Fetihlerin azaldığı devirlerde Kırım Hanı'nın esir alıp İstanbul'a hediye gönderdiği câriyeler saraya alındı. Fetihler tamamen durunca da esir tüccarlarından istifade edildi. O devirde dünyanın her tarafında köle ve câriyeler Osmanlı ülkesindekilerle kıyaslanamayacak kadar kötü şartlarda yaşıyordu. 19. asırda sarayda artık Kafkasyalı câriyeler vardı. Bu devirde aslı hür olma ihtimaline karşı câriyelerle ihtiyaten nikâh-ı tenezzühî kıyılıyordu. İslâmiyet, ırk yerine din kardeşliği esasını koyduğu için başka ırklardan kadınlarla evlenmekte beis görülmemiştir. Üstelik bu kadınların hepsi sarayda Müslüman-Türk terbiyesiyle yetişmiş; dindarlıkları ve hayır-hasenatları dillere destan olmuştur. Üstelik nesep ilminin umumî prensibine göre soy babadan devam eder. Sultan Abdülmecid zamanında köle ticaretinin yasaklanmasıyla câriye sayısı çok azaldı. Bunun üzerine Anadolu'ya hicret etmiş olan Kafkasyalı ailelerin kızları küçük yaşta saraya alınıp terbiye edildi. Ama bunlar hür olduğu için artık nikâhla alınıyor ve dört kadın sınırına dikkat ediliyordu. Padişah yeni bir hanımla evlenmek isterse, bunlardan birini boşardı. Ama bu kadın, hele çocuğu varsa, saraydan ayrılmayıp dairesinde oturur, rütbesini de kaybetmezdi. Şehzâde anneleri dul bile olsalar başkasıyla evlenemezlerdi. İleride padişah olacak birisinin üvey babası ve üvey kardeşleri olması düşünülemezdi. Seçimi, Valide Sultan yapardı Padişahla evlenecek kız ve câriyelerin seçimi, haremin reisi olan vâlide sultana aitti. Kendi dairesinde hususî terbiye ettiği kızlardan uygun gördüğünü oğluna takdim ederdi. Sarayda çok çocuk doğması hânedanın devamı için arzu edilen bir şeydi. Padişahın harem câriyeleriyle alâkası büyük bir ciddiyet içinde cereyan ederdi. Bu kızlarla oturup zevk ve safa yapması vâki değildi. Hele câriyeleri yola dizip istediğinin önüne mendil atması, çırılçıplak soyup havuzda oynatması, sonra da seyrederek eğlenmesi gibi hâdiseler, Batılı roman yazarı ile ressamlarının uydurmasıdır. Gerçi câriyeler hür kadınlar gibi başlarını kollarını örtmeye mecbur değildir. Ama birbirlerine ve başkalarına karşı geri kalan yerlerini örtmeleri gerekir. Padişah hareme gelmeden haremağası haber verir, herkes dairesine çekilir, yol üzerinde kimse kalmazdı. Hatta Sultan III. Osman'ın, yürürken ses çıkarsın da herkes padişahın geldiğini anlayıp çekilsin diye pabuçlarının altına demir ökçe çaktırdığı söylenir. Nazar-ı hümâyuna kavuşup padişahla evlenen kız büyük bir talihe kavuşurdu. Çocuğu olur, hele oğlan doğurursa statüsü değişirdi. Kendisine tahsis edilen dairede hizmetkârlarıyla yaşardı. Ancak bunların padişah üzerinde vâlide sultan gibi nüfuzu yoktu. Sultan Kanuni'nin çok sevdiği hanımı Hürrem Sultan'ın tesirinde kaldığı mübâlağa edilmiştir. Padişahın gönlünü başka birinin çalması da muhtemeldi. Ancak câriyeler çok iyi yetiştirildiği için buna her zaman hazırlıklı idi. Kıskançlık tabiî olmakla beraber sarayda ayıp karşılanırdı. Padişah hanımları birbirine kardeş veya yoldaş diye hitap ederdi. Bazı padişahlar hanımlarından birine çok bağlanmışlardır. Meselâ Sultan İbrahim, Hadice Terhan'a ve Sultan II. Abdülhamid, Müşfika Kadınefendi'ye çok düşkündü. Padişahın haremde, bahçede veya başka bir yerde görüp beğenmesi de mümkündü. Şehzâdenin kendi dairesinde câriyeleri vardı. Padişah olunca haremini bunlardan kurar; eski padişahın hareminden de isteyenleri alır, geri kalanları eski saraya taşınırdı. Âdile Sultan gibi bazı sultanların yetiştirdikleri câriyeler de Sultan Mecid ve Sultan Hamid gibi padişahlar tarafından tesadüfen görülüp hareme alınmıştır. Saraya geldiklerinde câriyelere Dilfirib, Nazikeda, Gülruh, Mihrişah, Perestû gibi Farsça ahenkli isimler verilirdi. Hepsi güzel okuyup yazar, dikiş-nakışta mahir, edebiyattan anlar, şiir yazar, çok nazik ve vakur, oturmasını kalkmasını iyi bilirdi. Ecnebi lisan öğrenenler de vardı. Padişah haremlerini tanıyanlar hayranlıklarını gizlememişlerdir.
Dünya Müslümanlarının kalbi İstanbul'da atardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Halife ve emîrül-müminîn, Hazret-i Peygamber'e vekâleten devlet reisliği yapan hükümdara verilen isimdir. XVI. asırdan sonra Osmanlı padişahları için de kullanılmıştır. Padişahın aynı zamanda "Dünya Müslümanlarının Lideri" olduğunu ifade eder. İlk devir padişahları, Kahire'deki halifeye sembolik de olsa tazim gösterirdi. Yavuz Sultan Selim'in Mısır'ı fethinden sonra, Abbasî halifeliği son buldu. Sultanlık ile halifelik sıfatı Osmanlı padişahında birleşti. Böylece yaklaşık beş asırdır yalnız ruhânî otoriteyi hâiz bulunan halifelik, tekrar dünyevî otorite kazandı. Türkistan'daki Şeybânî Hanlığı, Hindistan'daki Gucerat Sultanlığı ve Hümâyun Şah'tan itibaren Gürgâniyye Devleti, Kaşgar Hanlığı ve 1727'de İran, Osmanlı padişahını bütün Müslümanların halifesi olarak tanıdığını ilan etti. İNCE DİPLOMASİPadişahların halife sıfatına ayrı bir ehemmiyet verişleri, sonraki asırlara rastlar. Çünkü bunun devlet reisi demek olduğunu, İslâmiyette ruhânî liderliğin bulunmadığını biliyorlardı. 18. asırdan itibaren, Kırım gibi Müslümanların yaşadığı bazı topraklar elden çıkınca, Osmanlı padişahı bu topraklarda yaşayan Müslümanların dinî ve dünyevî menfaatlerini korumayabilmek için, kurnazca halifelikten gelen bir manevî/ruhânî otorite iddiasında bulundu. Bunu dünya devletlerine de kabul ettirdi. Nitekim sonu mağlubiyetle bitmiş ilk Osmanlı-Rus Harbi'nin ardından imzalanan 1774 tarihli Kaynarca Muahedesi ile bu husus resmiyet kazandı. Böylece o zamana kadar ancak kendi topraklarında yaşayan halkın üzerinde dünyevî otoritesi bulunan padişah, halife sıfatıyla, bu topraklar dışındaki Müslümanlar üzerinde de, Papa'nın Papalık Devleti dışındaki Katolikler üzerindeki otoritesine benzer bir şekilde ruhânî bir mevki kazanmış oldu. Osmanlı padişahlarının, halife sıfatını bilhassa milletlerarası platformda vurgulamaları, daha evvel halife sayılmadıklarını veya halifeliğin münhasıran ruhânî/sembolik bir makam olduğunu göstermez. Bu politikanın altında tamamen pragmatik ve diplomatik mülâhazalar yatar. Bilhassa Sultan II. Abdülhamid, İslâm birliği siyasetine yardımcı gördüğü bu sıfatı daha çok vurguladı. İşgal altındaki Müslüman beldelerine medreseler yaptırdı; kitap ve âlimler gönderdi. Ekserisi esaret altındaki Müslümanlar bu vesileyle yüzlerini İstanbul'a çevirdi. "Sizden olan emir sahiplerine uyun!" meâlindeki âyet-i kerîme ile zamanın halifesine biat etmeden ölenin câhiliye ölümüyle öleceğini bildiren ve sultan olmayan beldede oturmayı yasaklayan hadîsler gereği; halifenin bulunmadığı yerde âlimlere ve onların sözlerine göre hareket eden bir vekile manevî de olsa bağlılık öngörülmüştür. İstanbul'daki halife, siyasî gücü sınırlı olsa bile, dünya Müslümanlarının birlik ve istiklâl emelini canlı tutmuştur. İNGİLTERE ÜRKÜYOR Gayrimüslimlerin hâkimiyeti altına giren ülkelerde, Rusya, Romanya, Sırbistan, Bulgaristan, Kıbrıs, Bosna-Hersek ve Yunanistan'da İstanbul'dan tayin edilen müftü ve kadılar varlığını devam ettirdi. Bunlar, beldelerindeki Müslümanlar üzerinde halifenin vekili sıfatıyla şer'-i şerîfi tatbike çalıştılar. Vakıflara, Müslüman mekteplerine, neşriyata sahip çıktılar. Yunanistan'da hâlâ müftüler Müslümanların dinî ve hukukî işlerine bakar. Bu siyasetin semeresi 20. asır başlarında da görüldü. Başta Türkistan ve Hindistan olmak üzere, müstemleke Müslümanları, Anadolu'nun işgali münasebetiyle akıl almaz maddî ve manevî yardımlarda bulundular. Dünyanın dörtte birine hâkim bulunan ve ehemmiyetli Müslüman nüfusa sahip İngiltere, halifenin bu nüfuzundan çekinerek, 19. asırda politikasını halifeliğin gücünün azaltılması ve kaldırılması üzerine teksif etmişti. II. Meşrutiyet ve Cihan Harbi neticesinde bu emeline nâil oldu. 1909'da halifenin dünyevî gücü budandı. 1 Teşrinsâni (Kasım) 1922 tarihinde saltanatın ilgâsıyla saltanat ve hilâfet birbirinden ayrılarak icrâî bir salâhiyeti bulunmayan sembolik bir halifelik tesis edildi. Sultan Vahîdeddin'in yerine veliahd Abdülmecid Efendi Ankara'daki meclis tarafından bu makama getirildi. Ülkeden ayrılmak zorunda kalan Sultan Vahîdeddin neşrettiği deklarasyonla anayasa değişikliği sayılan bu kanunun padişahın tasdiki olmaksızın yürürlüğe giremeyeceğini, bu sebeple anayasaya aykırı olduğunu, üstelik saltanat ile hilâfetin birbirinden ayrılamayacağını beyan etti. Böyle bir makamı kabul ettiği için de amcazâdesini kınadı. BASKI NETİCE VERİYOR M. Kemal Paşa'nın dünya siyasetinde mühim rolü bulunan halifeliği muhafaza etmek istediği; Lozan müzâkerelerinin kesilmesinin de bu yüzden olduğu söylenir. Sömürgelerinde milyonlarca Müslümanın yaşadığı İngiltere'nin baskısına dayanamayan Ankara Hükümeti, 3 Mart 1924 tarihinde çıkarttığı bir kanunla halifeliği kaldırdı. Dünyanın en eski ailelerinden Osmanlı hânedanı yaşlısından beşiktekine kadar kadını ve erkeğiyle sınır dışı edildi. İslâm dünyasında hayret ve infialle karşılanan bu hâdise üzerine Mısır Meliki Fuad ve Mekke Şerifi Hüseyin gibi kimseler halifeliği kendi şahıslarında ihyâ etmek istedilerse de, gerek Müslümanların hüsnü kabul göstermemesi, gerekse İngiltere'nin engellemesi sebebiyle bir şey elde edemediler. Dünya Müslümanları tarafından birkaç defa toplanan Hilâfet Şûrâsı'ndan da bir netice çıkmadı. Böylece İslâm tarihinin bu en eski müessesesi tarihe karışmış oldu. Son zamanlarda Amerika ve İngiltere, terörü önlemek ve İslâm dünyasını bir elden kontrol etmek maksadıyla, hilâfetin ihyâsını gündeme getirmektedir...
YARGI REFORMUNU Osmanlı da yapmıştı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hazret-i Ömer'in "Adalet mülkün temelidir" sözünü kendisine kâide edindiği için, Osmanlılar adaletin tecellisine çok ehemmiyet verirdi. Mülk burada hem devlet, hem de mülkiyeti ifade eder. Bu bakımdan adliye teşkilatı, klasik zamanlarda devletin en iyi işleyen uzvu olmuştur. İyi yetişmiş hâkimler, süratli muhakeme ile adaleti tevziye çalışmıştır. Ancak her devrin hükmü bir değildir. Devletin malî bakımdan zayıflaması, askerî, siyasî ve adlî zaafı da beraberinde getirdi. Devletin esasını teşkil eden adalet sistemi bozulunca, başka unsurların ne halde olduğu pek de mühim değildir. 19. asra gelindiğinde çözülme artık su yüzüne çıkmıştı. Bunun önüne geçmek için hukuk sistemi ve adliyede çok mühim ıslahatlar yapıldı. Bu değişim, imparatorluğun sonuna kadar devam etti. Nitekim Osmanlılarda hâkim olan telâkkiye göre, hayatın kanunu inkılâp (değişme) değil, nizam (düzen); ideal olan da evrim değil, dengedir. ADLİYE ISLAHATINA SEBEP NE? Zamanla geliri düşük, dedikodusu bol olan kâdılık tercih edilmez oldu. Bu sebeple mahkemeler hukukî ehliyet ve ahlakî meziyetçe pek de yüksek olmayan kâdı vekilleri elinde kaldı. Hediye ile rüşvetin arasının çok iyi ayrılamaması suiistimallere yol açtı. Mahallî güçler, adliyeye nüfuz etmeye kalkıştı. Sanâyi inkılâbını takiben dış ticaret gelişti. Pek çok Avrupalı tüccar Osmanlı ülkesine gelip gitmeye, hatta yerleşmeye başladı. Bunlar hukukî ihtilaflarını, bu sahadaki baş döndürücü gelişmeyi hâliyle takip edemeyen ve dolayısıyla ticarî örfleri pek bilemeyen kâdı mahkemelerine götürmek yerine; tüccar hakemlere havâle ediyordu. Bundan da Müslümanlar zarar görüyordu. Devlet, bu işi düzene sokmak istedi. Avrupa devletleri, Osmanlı ülkesindeki gayrimüslimleri himâye bahanesiyle müdahalelerde bulunmaya başlamıştı. Bunların kışkırtmalarından çekinen Bâbıâli, gayrimüslimlerin de memuriyete alınmasına izin vererek, bunların da katılabilecekleri yeni mahkemeler kurmayı düşündü. Bu gibi sebeplerle adliye reformuna kalkışan hükümet, hem merkezî idareyi güçlendirmeyi, hem de iç ve dış meseleleri çözmeyi maksat edindi. Bunu yaparken de şer'î hukuka uygun davranmayı ihmal etmedi. Bütün icraat, şeyhülislâmlığa arz edilerek buradan gelen teklif ve tavsiyelere uymaya itina olunmuş; ıslahatla vazifeli meclislerde birer müftü bulundurulmuştur. Bu devirde adlî ıslahatın mimarının Ahmed Cevdet Paşa gibi itibarlı bir âlim oluşu da bu hususta teminat teşkil etmiştir. Hukuk ve adliye ıslahatı yapılırken dengeler fevkalâde gözetilmiş; halk ve ulemânın reaksiyonuna sebebiyet vermekten kaçınılmıştır. Bu sebeple Tanzimat devrine bir düalite (ikicilik) hâkim olmuştur. Medrese yanında mektep, şer'iyye mahkemeleri yanında da nizâmiyye mahkemeleri varlığını sürdürmüştür. Siyasî ve sosyal hayatımızda düalite hep var olagelmiştir. FRANSA ÖRNEĞİ Adlî ıslahat yapılırken kadı mahkemeleri muhafaza edildi. Ancak vazifeleri şahıs, aile, miras, vakıf ve kısas ile sınırlandırıldı. Öteden beri mahkeme hâsılâtıyla çalışan kadılara maaş bağlandı. Suç işlemedikçe azledilmeyecekleri esası getirildi. Kadı mahkemelerinin yanında Fransa örneğine göre yeni mahkemeler kuruldu. Ceza, ticaret, toprak davalarına bakmak bunlara verildi. Nizamiye Mahkemesi denilen bu yeni mahkemelere ehil hâkim olmadığı için kadılar riyaset ederdi. Ayrıca halktan seçilmiş biri Müslüman, diğeri gayrimüslim iki âzâsı vardı. Sulh, bidayet ve istinaf derecelerinin en üstünde temyiz mahkemesi olarak Divan-ı Ahkâm-ı Adliye vardı ki Cumhuriyetten sonra Yargıtay adını aldı. Ticaret, idare ve askerî mahkemeler de bu devrin mahsulüdür. Kadı ve hâkim yetiştirmek üzere hukuk fakülteleri kuruldu. Bu ıslahatın modeli Avrupa olmuştur. Avrupa sistemi iyi olduğu için değil, öncelikle güçlü olduğu için örnek alınmıştır. Tanzimat ricâli, o devirde liberal mutlak monarşinin hâkim olduğu Fransa'nın idare tarzını, Osmanlı bünyesine uygun, ideal bir sistem olarak görmüştür. Tanzimat ıslahatının hepsinde olduğu gibi, adliyede de kültür bakımından o zamanlar Avrupa'nın en gözde ülkesi Fransa'dan ilham alınmıştır. Bunda, bu ülkeyle eskiden beri süregelen dostâne münâsebetlerin yanında; Osmanlı reformcularının Fransa'da tahsil görerek bu ülkenin kültürünü benimsemeleri; Fransa'nın büyük ihtilâlden bu yana dünyaya kültür ihracı iddiasında bulunması; ayrıca Fransa adliyesinin İngiltere, Avusturya ve Rusya'daki adlî sisteme göre örnek alınmaya daha elverişli görülmesi de tesirli olmuştur. Bu devirde neşrolunan mevzuatın büyük ekseriyeti Fransa'dan iktibas edilmiştir. Yeni kurulan mektepler ve vilâyet teşkilatında da aynı şey bahis mevzuudur. Bunlar yapılırken şer'î prensiplerle ters düşmemeye itina edildi. Bu sistem cumhuriyetten sonra aynen muhafaza edildi, ancak şeriatin sembolü olan kadı mahkemeleri ve medreseler kaldırıldı. BÜNYE MESELESİ Gelin görün ki Fransa'da iyi yürüyen sistem, Osmanlı bünyesine uymadı. Geniş topraklar üzerinde vasıflı hâkim sayısı hiçbir zaman istenen seviyeye gelemedi ve adliye eskisinden de problemli hâle düştü. Osmanlı adlî sistemi yüz yıl öncesine ait bir modelin taklidinden öteye geçemedi. Fransa gibi kültür ihracı politikası izlemediği ve esasen Osmanlı ülkesinde de iyi tanınmadığı için İngiltere taklide değer bulunmamıştı. Halbuki hiç değilse hukukî ve adlî yapısı Osmanlı Devleti'ne daha çok benzeyen bu ülke örnek alınsaydı, ıslahattan daha çok fayda elde edilebilirdi. Bizde siyaset ve cemiyetteki problemlerin kaynağı, her şeyin ucunun Fransa'ya dayanmasındadır. Meşrutiyet sadrâzamı ve İslâmcılık cereyanının liderlerinden Said Halim Paşa 1919 yılında şu itiraflarda bulunuyor: "Adalet sistemimizi ıslâh etmek için Fransa adalet sistemini esas aldık. Halbuki Fransız cemiyeti, bizimkine aslâ benzemeyen, aslı ve menşei, ruh hâli, âdetleri ve gelenekleri, irfanı ve medeniyet seviyesi ile bizden pek farklı olan, ihtiyaçları ise çok ve çeşitli bulunan bir cemiyetti. Fransız adalet sistemi mükemmel oluşu ile bizi cezbetti. Bu da, bizce kabul olunması için kâfi görüldü. Halbuki kimse, Fransa'ya hiçbir şekilde benzemeyen bizimki gibi bir memleket için bu sistemin uygun olup olmadığını düşünmedi. Bu tarzda icrâ eylediğimiz adliye ıslâhatının da bunca seneler çalıştıktan sonra mâlûm şekilde ve hiç derecesinde neticeler vermesi şaşılacak bir şey değildir. Bu yeni kurulan mahkemeler, Fransız mahkemelerinden üstünkörü alınmış olduklarından, getirildikleri muhit ile hiç ilgisi yoktu. Memleketimize Fransa'nın kendisi kadar yabancı idiler". Yargı reformu kaçınılmaz ise, o halde herhangi bir devletin numune alınmasının veya millî karakterde olmasının esasen pek önemi yoktur. Mesele tamamen pragmatiktir. Hele reformcuların bu işi kerhen yaptıkları düşünülürse...
Çanakkale'yi bir geçen pişman, bir geçmeyen!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1915'te şanlı bir müdafaa ile geçit vermeyen Çanakkale Boğazı, 1918'de Osmanlı ordusunun mağlubiyeti üzerine Müttefiklerce geçildi. Bundan 100 sene önce İngilizler bir defa daha Çanakkale'yi geçmişti. Ama nasıl?.. 1770'de toplar döktürüp Boğaz'ın stratejik noktalarına yerleştiren Osmanlı, nakliye gemilerini silahlandırarak Boğaz'ı geçilmez hâle getirdi. Sultan III. Selim'in saltanatının son yılları idi. Fransız sefiri Sebastiani İstanbul'da çok büyük nüfuz kazanmıştı. Hükûmeti Rusya'ya karşı harbe kışkırtıyordu. Fransızlarla harb hâlindeki İngiltere bundan çok rahatsızdı. İstanbul'daki İngiliz sefiri Arbuthnot, Fransızlarla siyasî münasebetlerini kesmesini ve kendileriyle ittifak tazelemesini Osmanlı hükûmetinden istedi. Bu talep yerine getirilmeyince, gece gizlice Bozcaada'ya gidip, İngiliz donanmasını harekete geçirdi. 20 Şubat 1807 tarihinde, 16 İngiliz gemisi, tahkimatın zayıflığından istifadeyle lodos eşliğinde Çanakkale Boğazı'nı geçerek Marmara'ya girdi. Boğaz tabyalarından ehemmiyetsiz birkaç top atışı yapıldıysa da isabet etmedi. Osmanlılar, sulh zamanında kalelerde müdafaa kıtaları bulundurmaya alışık değildi. YAYGARA KOPARDILAR Vaziyet İstanbul'da işitilince herkes telâşa düştü. Gemilerin bombardımanı evlerin ekseri ahşap olan şehri yok etmeye kâfi idi. Fransız sefiri hususî arşivini imha edip, şehirden kaçmaya hazırlandı. Bu arada Boğaz sahilleri hemen tahkim edilmeye başlandı. İngiliz amirali Duckworth İstanbul önlerine geldi. Nota verip Çanakkale Boğazı'nın İngiltere'ye, Romanya'nın da Rusya'ya verilmesini; ayrıca Osmanlı donanmasının Malta'ya götürülmek üzere kendisine teslimini istedi. Halk, sulhsever padişahın İngiliz teklifini kabul edeceğine inanıyordu. Yaşlı bir harem ağası, İstanbul halkının İngiliz donanmasından güçlü olduğunu, gemilerin yaygaradan başka bir şey yapamayacağını söyleyerek, teklifi redde hazırlanan padişaha alkış verdi. Hükûmet, İngiliz sefirini beş gün müzâkerelerle oyalayıp, tahkimatı tamamladı. Sahillere 1250 top yerleştirildi. İNGİLİZLERİN HAYAL KIRIKLIĞI İngiliz sefiri kargaşadan istifade edecek yerde, beş gün sonunda ikinci bir nota verip cevabını beklerken, Sultan III. Selim askerlerin başına geçip istihkâmların yanına geldi. Şehirdeki Fransız zâbit ve askerleri de müdafaaya katıldı. İstanbullular İngiliz topçusu ateş eder etmez filikalara binip gemilere saldırmak üzere ellerinde kılıç hazır bekliyordu. Ertesi gün vaziyeti gören İngilizler büyük bir hayal kırıklığına uğradı. Sefir üçüncü notayı verdi ama bu öncekiler gibi sert değildi. Tahkimatın durdurulmasını istiyordu. Halk sevinç içinde sokaklara döküldü. Hal böyle iken İngilizler ateş etse büyük bir katliâma sebep olabilirdi. Fransız sefiri kayığına üç renkli bayrağını çekip gururla istihkâmların önünde gezdi. İngilizler bir el tüfek atıp kendisini vurmayı düşünemediler bile. Amiral Duckworth, birkaç gün böyle bekleyip, temiz su almak üzere adalara çekildi. Daha müzâkereler bitmeden donanmanın çekilişi halkın maneviyatını daha da yükseltti. Bu arada amiralin su almak için bir mikdar askerle Kınalıada'ya çıkan oğlu esir edildi. İngilizler bir gemiden diğerine gidemez hâle getirildi. Bunun üzerine İngiliz donanması 1 Mart günü tırısa geçip halkın yuhalamaları eşliğinde Ege Denizi'ne çıkmak zorunda kaldı ve Allah'a şükretti. Avrupalıların Boğazlara alâkası yeni değil Çanakkale Boğazı'nın parlak bir tarihi vardır. Sevgilisi Hera'yı görmek için Boğazı yüzerek karşıya geçen Leandros, bir defasında sevgilisinin tuttuğu fener rüzgârla sönünce karşıya çıkamadan azgın dalgalar arasında gömülüp kalmıştı. Antik çağların eksantrik şehri Troya buraya yakındır. Troyalılar meşhur mağlubiyetten sonra kaçarak Roma'yı kurdular. Avrupalılar, Homeros'un destanları ve Strabo'nun tarihinden öğrendikleri antik Troya şehrini aramak üzere sık sık buralara gelip gezerdi. En son Schillman adında bir Alman şehri buldu. Götürebildiği kadar hazineyi de ilk volide kaçırdı. Her geçen gün Troya'nın çok daha büyük bir şehir olduğu ortaya çıkmaktadır. Roma imparatoru Kostantinos, başşehrini burada İntepe'ye kurmak istedi. Hatta inşaata başladı. Kuleler, duvarlar yükseldi. Ne var ki bilinmeyen bir yönden şimşek çaktı. Ardından bir ışık havaya doğru süzülüp gözden kayboldu. İmparator rüyasında, şehri burada kurmaktan vazgeçip İstanbul'un bulunduğu yerde inşa ettirmesi nasihatini aldı. İmparator Iustinianus, İstanbul'a gıda temini için Çanakkale'de büyük buğday ambarları yaptırmıştı. Mısır'dan gelen gemiler, kuzey rüzgârı izin vermediği için Çanakkale Boğazı'nı geçemez, yüklerini Tenedos'a (Bozcaada) boşaltıp tekrar yelken açardı. RUM ATEŞİ OLMASA 718 senesinde Müslümanlar Avrupa kıtasına ilk defa buradan çıkmıştı. Emevî şehzâdesi Mesleme, Gelibolu'ya geçip Marmara'nın kuzeyinden dolaşarak İstanbul'u kuşattı. Kardeşi Süleyman da gemilerle yardıma geldi. Galata düştü. İmparator çok korktu. Ancak her yerde zafer kazanan Müslüman silahları, Rumların grejuva dedikleri "Rum ateşi" karşısında bir işe yaramadı. Ordu 7 ay sonra geri çekilmek zorunda kaldı. 1399 senesinde Yıldırım Sultan Bayezid İstanbul'u kuşattığı zaman, yardıma gelen bir Fransız filosu, Venedik ve Ceneviz gemileriyle birleşip, Çanakkale önlerinde 17 Osmanlı kadırgasını geri çekilmeye mecbur etmişti. 17. asırdaki Girit kuşatması esnasında Venedik gemileri Çanakkale önlerinde zaferler kazanmıştı. Osmanlı donanması dağıldı. Ancak Venedik amiral gemisinde yangın çıkıp Amiral Mocenigo ağır yaralandı. Venedikliler ümitsizce geri çekildiler. Bunun üzerine Osmanlı hükûmeti Boğazın müdafaası için iki tarafa iki kale yaptırdı. 1770 senesinde Osmanlı donanması Çeşme'de Rus-İngiliz müttefik donanmasınca yakılınca, İngiliz amirali Elphinston, Rus amirali Orlof'a Çanakkale Boğazı'nı zorlamasını teklif etti. Orlof reddetti. Bâbıâli, Osmanlı hizmetindeki Fransız topçu zâbiti Baron de Tott'un yardımıyla Çanakkale Boğazı'nı derhal tahkim etti. Boğazın iki tarafına 30 bin asker ile yeni döktürülen toplar yerleştirildi. Birçok nakliye gemileri silahlandırılarak Boğaz geçilmez hâle getirildi. Bu defa İngiliz ısrarıyla şansını denemek üzere Boğaz önlerine gelen Rus donanması bu tahkimatla karşılaşıp geri döndü. 1807 hâdisesinden, bu tahkimatın sonraları ihmal edildiği anlaşılıyor.
Osmanlı ordusunda imam ve müftü subaylar da yer alırdı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Din hissi ve vatan millet sevgisi, orduları harb meydanında motive eden, onları zaferden zafere koşturan en mühim âmil olmuştur. Moral bakımından güçlü ordular, zor şartlar altında kendilerinden üstün güçleri mağlup edebilmiştir. Osmanlı Devleti'nin misyonunu gazâ ruhu teşkil ederdi. Gazâ, Allah'ın ismini her yere yaymak demektir. Taarruz esnasında "Allah! Allah!" diye bağırmak da bunu sembolize eder. Buna katılana da gâzî denir. Gazâda ölen de Cenneti müşâhede ettiği için şehid unvanıyla anılır. Başka hiç kimseye gâzî ve şehid denilmez. İşte bu ruhun, Osmanlıları üç kıtada muzaffer ettiğini ecnebi tarihçi Wittek söylüyor. Bu sebeple Osmanlı ordusunda dinî prensiplere riayet mühim yer tutardı. Asker ve zâbitlerin (subayların) ibâdetlerini yerine getirmesi ve günah işlememesine ehemmiyet verilirdi. Mütedeyyin asker ve zâbitler terfi ve mükâfata nâil olur; lâkayt davrananlar orduda barınamazdı. Orduya Peygamber Ocağı denmesinin hikmeti de bu idi. KIŞLADA CEMAATLE NAMAZ Osmanlı ordusunun profesyonel kısmını teşkil eden yeniçerilerin Aksaray'daki kışlasında "Orta Câmii" vardı. Askerler namazlarını burada yeniçeri ağasıyla beraber ve cemaatle kılardı. Yeniçeri Ocağı'nda imamlık vazifesini "İmam-ı Hazret-i Ağa" ve yardımcıları yürütür; bir müderris de burada ders verirdi. Her yeniçeri ortasında (bölüğünde) efrâda dinî bilgiler vermek, namaz kıldırmak ve cenaze hizmetlerini yerine getirmek üzere bir imam vardı. Yeniçeri ocağının kuruluşunda rivâyete göre Hacı Bektaş Velî (veya ona mensup bir zât) bu orduya dua ederek yeniçeri adını vermiştir. Çeri, asker demektir. Bu hâdise, yeniçeri ocağında aynı zamanda tasavvuf kültürünün hâkimiyetini de doğurmuştur. Bir de ordu şeyhleri vardı. Bunlar harb zamanında askeri şevke getirmekle vazifeli idi. Sultan III. Selim'in kurduğu Nizâm-ı Cedid adlı yeni ordunun her bölüğüne bir imam tayin edilip, namazların cemaatle kılınması ve efrada Birgivî Vasiyetnâmesi diye meşhur ilmihal kitabının okunması emredildi. Sultan II. Mahmud, Yeniçeri Ocağı'nı kaldırıp yerine Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye (Hazret-i Muhammed'in muzaffer askerleri) adlı orduyu kurdu. Her bölükte bir imam bulunup bir mektep açılmasını, burada efrada her gün Kur'an-ı kerim ve ilmihal dersleri verilmesini kararlaştırdı. Ayrıca büyük Hanefî âlimi İmam Muhammed'in Siyer-i Kebîr adlı harb hukuku kitabını Türkçeye tercüme ettirip askerlere okunmasını emretti. ASKERÎ OKULDA DİN DERSİ Sultan II. Mahmud'dan itibaren Osmanlı ordusu yeni baştan tanzim olundu. Alaylarda imam ve müftü bulundurmak âdeti devam etti. Alayların birinci taburunda yüzbaşı ile kolağası (önyüzbaşı) arasında alay imamı bulunurdu. Kendilerine mahsus üniformaları vardı. Cemaatle namaz kıldırır, askere vaaz ve nasihat verir, cenâze işlerini görürdü. Terfi ettiğinde alay müftüsü olurdu. Bunun rütbesi kolağası ile alay emini arasında idi. Askerî imam ve müftülerin, muharebe esnasındaki cesaret ve kahramanlıklarına dair hâtıralar çoktur. Orta Câmii'nin bahriyedeki muadili olan Tersâne Câmii'nde imam, hatip, müezzin, vaiz, ikinci imam, ikinci müezzin, cüzhan gibi vazifeliler istihdam edilirdi. Gemi imamları gemide cemaatle namaz kıldırır; askere Kur'an-ı kerim ve ilmihal öğretir, vaaz verir, cenâze hizmetlerini yerine getirir, harb zamanında da askerin maneviyatını yükseltmeye çalışırdı. Gemi imamlarını Bahriye Meclisi ulemâ arasından imtihanla seçerdi. Sarık cübbe giyer, kollarında rütbesini gösteren sırmalı şeritler olurdu. Osmanlı donanması, Noel, Paskalya gibi günlerde gayrimüslim zâbit ve erler evlerine gidebilsin veya âyine katılabilsin diye limana demir atardı. Yeni kurulan askerî mekteplerde Arapça ve Farsça'dan başka, esas dinî bilgilerin verildiği ulûm-i diniye, Hazret-i Peygamber'in hayatının anlatıldığı siyer-i nebî ve güzel ahlâkın telkin edildiği ilm-i ahlâk dersleri de vardı. Harbiye Mektebi'nde bunlara ilâveten fıkıh ve usul-i fıkıh okutulurdu. Harbiyeliler mezuniyetlerinde mushafa el basarak Allah'a yemin ederlerdi.MORAL SUBAYLARI DEVRİ Sultan Hamid'e bağlı bürokrat ve askerler tasfiye edilip yerlerine İttihatçıların getirildiği II. Meşrutiyet devri, orduda dine bağlılığın gözle görülür derecede azaldığı bir devirdir. Zâbitlerin namaz kılmak isteyen askerlere izin vermeyip, alenî oruç yemeleri, 31 Mart Vak'ası'nın sebeplerinden birini teşkil etmiştir. Cihan Harbi'ne dair yazılan hatıratlar, bu devir zâbitlerinin dinî vaziyetini anlamaya büyük ölçüde yardımcı olmaktadır. Cumhuriyet'ten sonra genelkurmay başkanı Fevzi Çakmak'ın dine yakın mizacı sebebiyle ordudaki din subayları fonksiyonları çok azalmış olsa da varlığını devam ettirdi. Diyânet İşleri Reisi Hamdi Akseki'ye ait "Askerin Din Kitabı" ve Şerâfettin Yaltkaya'ya ait "Benim Dinim" bastırılıp askerlere dağıtıldı. Asker ve talebelerin mushaf üzerine yeminleri ve yemin merasimlerinde dua geleneği devam ettirildi. 1940'lı yıllarda Çakmak'ın emekliye sevk edilmesi üzerine orduda din hizmetleri tâtil edildi. Türkiye NATO'ya girince, Amerikan ordusunda bulunan din işleri subayı kadrosunu kendi ordusuna adapte edip buraya ilâhiyatçı subaylar tayin edildi ise de bunların eski devre benzer şekilde din işleriyle meşguliyeti elbette mevzubahis değildi. Bu kadro 1980 darbesinden sonra moral subayı adını aldı ve KKK komutanı Kemal Yamak'ın emriyle bütün birliklerde câmi yaptırılarak bunların mesuliyeti din işlerinden anlayan erlere tevdi edildi. Sonra bunların bir kısmı cemaatsizlikten kapandı, bir kısmına da üniformayla girilmemesi emrolundu.
Örnek bir irticâ(!) hikâyesi: 31 Mart
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1889 senesinde kurulan İttihat ve Terakki Cemiyeti, süratle yayılarak 23 Temmuz 1908'de Meşrutiyeti ilan ettirmeye, parlamentoyu toplamaya muvaffak olmuştu. Sansürün kaldırılması üzerine gazete ve mecmualar Sultan Hamid aleyhine bir karalama kampanyasına girişti. Bu sayede hemen herkes padişaha yüz çevirdi. FİKİR HÜRRİYETİNE KURŞUN! Zamanla İttihatçıların da içyüzü ortaya çıktı. Baskıcı politikalarına her yerden muhalefet sesleri yükselmeye başladı. Telaşlanan İttihatçılar, ipleri ele almaya karar verdiler. 6-7 Nisan gecesi önde gelen muhaliflerden Serbesti gazetesinin yazarı Hasan Fehmi Bey Galata Köprüsü üzerinde İttihatçı fedailerce öldürüldü. On binlerin katıldığı cenaze, İttihatçılara karşı gövde gösterisi hâline geldi. Sonraları Ankara hükûmetine karşı çıkmasıyla tanınacak Ali Kemal Bey, mülkiyedeki dersinde "Bu kurşunlar fikir hürriyetine sıkılmıştır" diyerek talebeyi coşturdu; binlercesi kâtillerin bulunması isteğiyle Bâbıâli'ye yürüdü. Halktan katılmalarla binleri bulan kalabalık, Bâbıâli ve Meclis-i Mebusan'da yüz bulamadı; üstelik üzerlerine ateş açıldı. İttihatçılar, darbeci mensuplarına yer açabilmek için orduda devr-i sâbık (eski devir) taraftarı gördükleri zâbitleri (subayları) tasfiye etmişti. Orduda Harbiye'den yetişen mektepli zâbitler yanında, erlikten başlayıp liyâkatiyle paşalığa kadar yükselen ve ordunun üçte ikisini teşkil eden alaylı zâbitler de vardı. Bunların da tasfiyesi reaksiyon doğurdu. O zamana kadar askerlikten muaf olan medreselilerin askere alınmak istenmesi, ayrıca mektepli zâbitlerin askerlerin ibâdetine engel olması, din aleyhtarı söz ve tavırları, üstelik askere siperlikli şapka giydirme teşebbüsü bardağı taşıran son damla oldu. ALAYLI MISIN, MEKTEPLİ Mİ?İttihatçıların, havası bulanık İstanbul'a asayişi korumak üzere Selânik'ten getirdikleri avcı taburları ayaklandı. İsyancılar önlerine çıkan Adliye Nâzırı Nâzım Paşa ile İttihatçı yazar Hüseyin Cahit zannettikleri Lazkiye Mebusu Aslan Bey'i vurdu. Hükûmet ve mebuslar korkuyla dört bir yana sindi. Kimse askerin neden ayaklandığını bilmiyordu. Çokları, İttihatçıların diktatörlüğüne karşı fırsat bildiği isyana katıldı. Birinci Ordu kışlaları ve harb gemileri ele geçirildi. Yıldız Sarayı'nın bombalanacağı şâyiası üzerine torpido kumandanı Ali Kabulî Bey linç edildi. 31 Mart Vak'ası resmî ifadelere göre mürtecilerin (gericilerin) "Şeriat isteriz" diyerek ayaklandığı, hürriyete, demokrasiye, ilericiliğe karşı bir irticâ hareket olarak lanse edilir ve Sultan Hamid aleyhtarı propagandanın mühim bir vasıtası olarak kullanılır. Hatta baskı ve zulme karşı çıkanlar bugün bile irticâ (gericilik) ile suçlanır. Bir saatte bastırılabilecek isyanın 11 gün sürmesi dikkat çekicidir. Mahmud Şevket Paşa'nın ekserisi Bulgar asıllı gönüllülerden topladığı ordu Selânik'ten hareket etti. 15 bin kişilik bu orduya, o zamanlar kolağası (önyüzbaşı) Mustafa Kemal Bey Hareket Ordusu adını verdi. Ordu Yeşilköy'de bazı mebuslarla görüşüp padişahı tahttan indirmeyi kararlaştırdı. Yıldız Sarayı sarılıp muhafızların silahları toplandı. Birkaç çatışma neticesi vaziyete hâkim oldu. İsyancılar teslim oldu. Kaçmak isteyenler vuruldu. Kurulan divan-ı harb neticesi 500 kişi mahkûm oldu. 70'i asıldı. İsyancılardan 300, hareketçilerden 150 kişi öldürüldü. İsyancılardan ölenler bir Ermeni mezarlığında açılan çukura dolduruldu. İttihatçılardan ölenler için Şişli'de Âbide-i Hürriyet adıyla bir anıt-kabir yaptırıldı. Sonradan yurt dışından Enver, Talat gibi İttihatçı naaşları da getirilip buraya defnedildi. Asılanlar arasında en muhalif Volkan gazetesi sahibi ve İttihatçıların İngiliz taraftarı koluna mensup Kıbrıslı Derviş Vahdetî de vardı. Volkan yazarı Said Nursî, Serbesti yazarı Mevlanzâde Rıfat, hatta İttihatçıların muhalif kanadından Prens Sabahaddin ve Mizancı Murad da sürgün edildi. 31 Mart Vak'ası'nın mesuliyeti İttihatçılar tarafından padişaha yüklenmişti. Halbuki padişahın bu işte en ufak bir dahli yoktu. Bunu zaman içinde İttihatçılar bile itiraf etmiştir. İstese isyanı yönlendirip destekleyerek muvaffak olmasını temin edebilirdi. Ancak padişah hâdiseyi uzaktan izleyip, her zamanki gibi "Bekle gör!" siyaseti takip etmiştir. Nitekim İttihatçıların muhaliflerinden Şefik Paşa "Padişah, derhal isyanı bastırıp, bu vesileyle İttihatçıları idareden uzaklaştırabilirdi. Hatası budur" diyor. Muhtemelen "isyan muvaffak olursa İttihatçılardan kurtuluruz; olmazsa beni kimse mesul tutamaz" diye düşünmüştür. ASKERLERE GÜVENMİYORDU Hareket Ordusu'na kardeş kanı dökmek istemediği için müdahale etmediği söylenir. Ancak bunlara karşı çıkması beklenenlerin İttihatçı olduğu nazara alınırsa, padişahın İstanbul'daki askerlere güvenmediği daha doğru olsa gerek. Şurası da bir hakikattir ki tahta çıktığından bu yana en ufak teferruatla bile uğraşmak zorunda kalan veya kendisini öyle hisseden padişah yaşlanmış, yorulmuş ve usanmıştı. Yapayalnızdı. Vezirler, askerler, ulemâ, hatta kendi ailesi bile padişahtan yüz çevirmişti. Memleket menfaatini düşündüğü için etrafındakilerin haksız emel ve beklentilerine cevap vermekten kaçınan idareciler hep bu akibete maruz kalır. İsyan neticesinde neler mi oldu? Ardında kimin parmağı var? Onu da gelecek yazımızda ele alalım. Nasılsa aktüalitesi devam ediyor...
SULTAN ABDÜLHAMİD TAHTINI NASIL KAYBETTİ?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sultan 2. Abdülhamid Han Cuma selamlığında arabadan iniyor - 1908 Tebliğ heyeti huzurda Heyet, Sultan 2. Abdülhamid Hana tahttan indirildiğini tebliğ ederken... İsyanı bastırmak üzere İstanbul'a gelen Hareket Ordusu Yıldız Sarayı'nı sarıp ablukaya alarak açlığa mahkûm ederken; bir yandan da Mecliste padişahın tahttan indirilmesi müzâkere ediliyordu. Padişah muhakeme edilmek istediyse de, İttihatçılar "Ya beraat ederse, hâlimiz nice olur?" diyerek çekindiler. Zaten anayasaya göre padişah gayrı mesul idi. Hal' için fetvâ gerekiyordu. Fetvâ Emini Nuri Efendi fetvâyı yazmak istemedi, zorlanınca da istifa etti. Mebus Elmalılı Hamdi Efendi'nin hazırladığı metin, Meclise zorla getirilen Şeyhülislâm Ziyaeddin Efendi'ye aksi takdirde padişahı öldürme tehdidiyle imzâlatıldı. Fetvâda, isyana sebep olmak, masum insanları öldürtmek, din kitaplarını yaktırmak, devlet malını israf etmek gibi gülünç sebepler yer alıyordu. HALİFEYE SAHİP ÇIKAN RUM Meclis Reisi Gazi Ahmed Muhtar Paşa padişahın tahttan indirilmesi hususunda kanun teklifi verdi. Tarihte görülmemiş bir garabet örneği olarak fetvâ Mecliste oylandı. Mebusların müsbet oy vermekte çekinmesi üzerine kürsüye gelen Talat Bey komitacı kimliği ile mebusları tehdit ederek muhaliflerin ayağa kalkmasını istedi. Kimse ayağa kalkmadı. Sadece İstanbul mebusu bir Rum kalkıp, "Yazıktır! Hepiniz padişahın ekmeği ile yetiştiniz" diye itirazda bulununca, "Yobaz, hâin, mürteci!" haykırışlarıyla yaka paça Meclisten atıldı. Müslümanların halifesine Meclisteki onca sarıklının değil de, bir Rum'un sahip çıkması enteresandır. 27 Nisanda Meclis kararının padişaha tebliği, bir Ermeni, bir Yahudi, bir Gürcü ve bir Arnavut'tan müteşekkil heyete verildi. Heyetin reisi Emanuel Karaso, Talat Bey'in bankeri ve sırdaşı olup, Filistin'de bir Yahudi devletine karşı çıktığı için padişaha diş bileyenlerden idi. Sonradan padişahın "Müslümanların halifesine tahttan indirildiğini tebliğ edecek başka kimse bulamamışlar mı?" diyerek garipsediği heyet huzura çıkınca yekten, "Millet seni azletti. Canın emniyettedir" dedi. Olup biteni metânetle karşılayan Sultan Hamid "Kader böyle imiş. Allah biliyor ki benim bu isyanda hiç dahlim yoktur. Ömrüm boyunca devletin, milletin iyiliğine çalıştım. Şimdiden sonra Çırağan'da oturmama müsaade olunursa, milletime dua etmeye devam ederim" diye cevap verdi. Ancak hâlâ padişahtan çekinen hükûmet, kendisini Selânik'e sürgün etti. Böylece İttihatçılar, kendilerine karşı tertiplenen bu isyan sayesinde büyük bir problemi çözerek padişahtan kurtuldular. Yıldız Sarayı tarihte görülmemiş bir yağmaya sahne oldu. Hareket Ordusu zâbit ve erleri saraydaki para, mücevherat ve mefruşatı paylaştı. Bunların listeleri sonradan neşredilmiştir. Sultan Hamid'in bütün mal varlığına el konuldu. Saraydaki kadınlar ve hizmetkârlar sokağa atıldı. Bunlardan bazılarını kabileleri gelip aldı. Bazıları Dârülaceze'ye girebilme saadetini buldu. Bazıları bekçi, polis, hamal, kayıkçılar tarafından götürüldü. Bazıları soğuk ve açlık şiddetiyle hayatını kaybetti. Bazıları karşılaştıkları felâkete dayanamayıp hayatına son verdi. Bazıları kötü niyetli kimselerce himaye vaadiyle Beyoğlu batakhânelerine sürüklendi. Birkaç sene evvel Harem-Suare adlı filmde bütün açıklığıyla tasvir edilen bu sahneler, tarihimizin en acı sayfalarından biridir. Sultan Aziz'in ailesine de benzer muameleler revâ görülmüştü. Nitekim ihtiyarlardan "Bu millet Sultan Aziz'e yaptıklarının cezâsını çekiyor. Sultan Hamid'e daha sıra gelmedi" sözünü çok işittik. Tahta çıkarılan Sultan Reşad, İttihatçıların elinde bir kukla olmaktan öte geçemedi ve üst üste gelen felâketleri buğulu gözleriyle seyretmekle iktifâ etti. İNGİLİZ PARMAĞI MI? 31 Mart Vak'ası'nın ardında kimin olduğu bugün bile tam olarak ortaya çıkmamıştır. Çünkü İttihatçılar (Ermeni tehciri de dâhil olmak üzere) iktidarları sırasındaki hâdiselerle alâkalı bütün vesikaları kaçmadan önce imhâ etmişlerdir. İsyanın ardından kurulan mahkemeler alelacele karar verip infaz etmiştir. İsyanı İttihatçıların ve Almanya'nın tertiplediği zannedilmektedir. Ancak şurası bir gerçek ki İngiltere de isyanın ardındaki başlıca aktörlerdendir. Nitekim İttihatçılar arasında Germanofil ve Anglofil olmak üzere Alman ve İngiliz taraftarı iki muhalif cereyan vardı. Partinin Germanofillerin eline geçmesi üzerine İngiltere iktidarı kendi muhipleri eline verebilmek için bu isyanı tertiplemiştir. Nitekim Prens Sabahaddin, Derviş Vahdetî, Mizancı Murad Anglofil temsilcileri idi. İsyan muvaffak olsaydı, İngiltere kendi politikasına taraftar adem-i merkeziyetçi bir meşrutî idare kurmayı düşünüyordu. Böyle olsaydı, Osmanlı Devleti Birinci Cihan Harbi'nde İngiltere tarafında yer alır veya hiç girmezdi. Bu da tarihin seyrini değiştirirdi. Ülkedeki İttihatçı muhalifleri de isyanı destekledi. Ancak isyan en çok İttihatçılara yaradı. Bu vesileyle ipleri iyice ellerine aldılar. Muhaliflerini de tehdit, sürgün, hatta ölüm ile kolayca sindirdiler. Sultan Hamid'in tahttan indirilmesi ile dünya Müslümanları güçlü bir hâmiden mahrum kaldılar. Bu da İslâm dünyasında geniş bir sömürge imparatorluğu kuran İngiltere, Fransa ve Rusya'ya rahat bir nefes aldırdı. Sultan Hamid'in bir yandan dünyanın süper güçleri, öte yandan Balkan devletleri, beri taraftan da imparatorluk içindeki halklar arasında kurduğu dengeler altüst oldu. Bu kargaşa bugün bile çözülememiştir. 31 Mart Vak'ası'nın hemen ardından Kanun-ı Esasî'de mühim değişiklikler yapılarak Osmanlı Devleti'nin rejimi tam manasıyla demokratik monarşi hâline getirildi. Padişahın bütün salâhiyetleri elinden alındı. Kısa bir zaman sonra İttihatçılar demokrasiyi askıya alıp kendi diktatörlüklerini kurdular. Böylece Saray'ın istibdadına dayanamayanlar, çok daha ağırına maruz kaldılar. Memleket, peş peşe savaşlar ve toprak kayıpları ile büyük bir felâkete uğradı. Sultan Hamid'in ülkede yürüttüğü bayındırlık, maarif ve sağlık hizmetleri akamete uğradı. Amansız bir partizanlık yanında, komitacılık, yani her şeyi en iyi bilmek ve fikirlerini gerekirse öldüresiye kabullendirmek iddiası hayatımıza girdi.
Talihsiz bir padişah: SULTAN İBRAHİM
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Girit'in fethinde bir Osmanlı askerini gösteren gravür. Sultan İbrahim'in kötülendiği tek kaynak Ravzatü'l-Ebrâr'dır. Yazarı ise padişahı tahttan indirenlerin elebaşısıdır. Sultan I. Ahmed'in sevgili hasekisi Mahpeyker Kösem Sultan'dan doğan en küçük oğludur. Bir ağabeyi Sultan II. Genç Osman askerler tarafından tahttan indirilip boğdurulmuş; amcası Sultan I. Mustafa iki defa tahttan indirilmişti. Anadolu'daki Celâlî İsyanlarının, İstanbul'daki yeniçeri ihtilâllerinin dehşetinin unutulmadığı bir zamanda, sertliği herkesçe bilinen bir başka ağabeyi Sultan IV. Murad'ın yerine 25 yaşında tahta çıkmıştır. Sene 1640 idi. Ağabeyinin vefatı ve padişahlığı kendisine tebliğ edildiğinde inanmak istememiş, ağabeyinin kendisini tecrübe ettiğini zannetmiş, "Allah padişahımızın ömrünü uzun etsin. Bize sultanlık lâzım değildir!" diye mukabelede bulunmuştu. Ağabeyinin naaşı kendisine gösterildikten sonra tahta çıkmayı kabul etmişti. Hırka-i Seâdet dairesinden getirilen Hazret-i Ömer'in sarığını başına giydikten sonra tahta oturup ellerini açarak: "Yâ Rabbî! Benim gibi zayıf bir kulunu bu makama lâyık gördün. Saltanat günlerimde milletimi hoşhâl eyle ve birbirimizden hoşnûd eyle!" diye duâ etmişti. Bu hâdise, padişahın hiç de deli olmadığının açık bir delilidir. YALANDAN KİM ÖLMÜŞ! Kaynaklar içinde bir tek Ravzatü'l-Ebrâr adlı tarih kitabında Sultan İbrahim kötülenir. Müellifi Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi'nin padişahı tahttan indirenlerin elebaşı olduğu düşünülürse, bunun sebebini anlamak kolaylaşır. Bazı mektuplarından öğrendiğimize göre Sultan İbrahim şiddetli baş ağrısından muzdaripti. Bu sebeple asabi nöbetler geçirirdi. Muhtemelen beyninde bir ur vardı. Ayrıca şiddetli bir çarpıntısı bulunuyordu. Bugün bile Anadolu'da başı devamlı ağrıyana deli derler. Sultan IV. Murad Revan seferinden dönerken Revan Kalesi muhafızı Emirgûneoğlu'nu rehine olarak İstanbul'a getirmiş; Emirgân'da da bir köşk tahsis etmişti. Ara sıra uğrar, bilgilerinden istifade ederdi. Nitekim bu semtin ismi ondan gelir. Sultan IV. Murad'ın vefatını müteakip, kontrolden çıkıp, İran lehine casusluk faaliyetine başlayınca, Sultan İbrahim bunu idam ettirdi. Başının gömülü bulunduğu yeri bazıları Kesikbaş Türbesi diye ziyaretgâh yapmış; padişah hakkında delilik iddiasını yaymışlardır. Tıpkı Sultan Hamid'e Kızıl Sultan dendiği gibi. Sultan İbrahim hakkında, samur kürkler içinde, sarayında güzel kızlarla gününü gün eden asabi ve sefih bir padişah tablosu çizilmiş; herkes de buna inanmıştır. Kaloriferin, hatta sobanın bile bulunmadığı bir zamanda, İstanbul gibi rutubetli bir şehirde, yüksek tavanlı geniş ve evlerde, insanlar ocaklarda odun yakarak ısınırdı. Bu sebeple hemen herkes kürk giyer, ancak kürk bugünkünden farklı olarak kaftanın içine dikilirdi. Sultan İbrahim zamanında çok şiddetli soğuklar olmuş, Haliç, hatta Boğaz donmuştu. Bu sebeple samur kürke rağbet artmış; sonra gelenler bundan haberi olmadığı için Samur Devri dediği bu zamanı bir sefahet devri zannetmiştir. Bunda İttihatçı tarihçi Ahmed Refik Altınay'ın da rolü vardır. Kadınlar Saltanatı, Ağalar Saltanatı, Samur Devri, Lale Devri gibi abartılı tabirler ona aittir. NE DESEM KABUL EDİYORSUN Halbuki tam aksine padişah saraylı hanımları, hatta annesi Mahpeyker Vâlide Sultan'ı bile devlet işine karıştırmamıştır. Sultan İbrahim, Osmanlı hanedanının son ferdi idi. Çocuk sahibi olmak için gösterdiği çabalar sefahet olarak değerlendirilmiştir. Baş ağrısını tedavi için doktorlar âciz kalmış, İstanbul'da nefesi kuvvetli diye bilinen kazasker Safranbolulu Hüseyin Efendi'nin padişaha okuyup biraz muvaffakiyet elde etmişti. Bu sayede çok iltifat görüp nüfuz kazanan Hüseyin Efendi, Cinci Hoca adıyla tanınmış ve padişahın hasımlarının artmasına sebep olmuştu. Nihayet padişahın bir oğlu olmuş ve hanedan Mehmed adı verilen bu şehzâde ile devam etmiştir. Haksızlığa tahammülsüz tabiatı, sevenlerini azaltmış ve uzaklaştırmıştı. Halbuki fermanlarında vezirine hitaben "Eğer bir yanlış yazdım ise bildiresin" diyecek kadar mütevazı idi. Veziriazam Semin Mehmed Paşa'ya "Önceki lalam (vezirim) Mustafa Paşa bazen bana itiraz edip, bu iş makul değildir, derdi. Senden hiç böyle bir söz çıkmadı. Ne desem sualsiz kabul ediyorsun. Bunun aslı nedir?" diye sormuştu. Böylece etrafında işe yarar adam kalmamış, dalkavuk ve ikiyüzlü kimseler padişahın sonunu hazırlamıştı. Nasıl mı? Gelecek yazıda ele alalım... GİRİT'İN FETHİ GECİKTİ Sultan İbrahim tahttan indirildi Zamanındaki en mühim hâdise Girit'in Venediklilerden fethidir. 1644 senesinde İskenderiye'ye giden 10 gemilik hususî bir yolcu filosuna Malta'daki St. Jean Şövalyeleri saldırdı. Gemide devlet ricâlinden mühim kimseler de vardı. Gemidekilerin bir kısmı şehid, bir kısmı da esir düştü. Esirler ve gemideki mallar Girit'e götürülüp satıldı. Venedik de bundan vergi aldı. Bu ise anlaşmaya aykırı idi. Bunun üzerine padişahın dâmâdı ve kaptan-ı derya Yusuf Paşa serdarlığında Girit'e sefer yapıldı. Hanya, ardından Resmo fethedildi. Kandiye kuşatıldı ise de bu sırada Sultan İbrahim tahttan indirildiği için fetih gecikti...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Sadrâzam Kemankeş Mustafa Paşa ve Şeyhülislâm Yahya Efendi'nin vefatıyla Sultan İbrahim'in çevresi entrikacılarla çevrildi.Sultan İbrahim Osmanlı padişahlarının en talihsizlerindendir. Evet, ağabeyi Sultan IV. Murad kadar güçlü değildi. Ama heybetli idi. Heybetinden huzuruna çıkan Rus elçisinin ödünün patladığını tarihler yazar. Zamanında Azak Kalesi Ruslardan geri alındı. Almanya içlerine akınlar yapıldı. Girit'in Venediklilerden fethine başlandı. Uzun ve zorlu bu kuşatmadan evvel padişah her gün tersânedeki hazırlıklara nezaret ederdi. Osmanlı hanedanı kendisinden devam ettiği için Sultan İbrahim "Elhamdülillah bir ocağın başı oldum" derdi. Şiddetli migrene müptelâ olup, memleketin en buhranlı zamanlarında, felâketleri üst üste görüp, elinden bir şey gelmemenin ızdırabıyla zaman zaman asabi buhranlar geçiren, üstelik hislerini saklamayı bilmeyen ve haksızlığa da tahammül edemeyen padişahın iyi niyeti istismara uğradı. MAHPUS BİR PADİŞAH! Girit fethi uzayıp; Venedik donanması Ege'de dolaşırken; şiddetli bir kış İstanbul'u kasıp kavuruyordu. Haliç ve Boğaz donduğu için şehre iâşe getiren gemiler yanaşamamış; pahalılık artmıştı. Memnuniyetsiz bir kitle, olup biteni padişahın uğursuzluğuna yükledi. Yeniçeri ağaları sadrâzamla takışıp, sonra da padişahı tahttan indirmeye karar verdiler. Fatih Câmii'nde toplanıp âdetleri üzere sadrâzamı istediler. Sadrâzam kaçıp saklandıysa da âsiler kendisini bulup öldürdüler. Cesedini paramparça yapıp etlerini Sultanahmed meydanındaki bir ağaca astılar. Bu sebeple Ahmed Paşa, tarihe Hezarpâre (binparça) diye geçti. Bu feci hâdiseye de Vak'a-yı Vakvakiye denir. Vakvak, Şark mitolojisinde meyvesinin insan olduğu bir ağaçtır. Âsiler daha sonra saraya yürüyüp padişahı ayak divanına çağırdılar. Padişah kabul etmeyince, âsilerin yanındaki bazı ulemâ padişahın yanına çıkıp azledildiğini bildirdi. Heyetin başındaki Karaçelebizâde Abdülaziz padişaha ağza alınmayacak hakaretlerde bulundu. Padişah da kendisini hıyanet ve huruc alessultan (padişaha isyan) ile suçladı. Bu arada âsiler sarayı basıp padişahı iki câriyesiyle beraber bir odaya hapsetti. Tarihte emsaline rastlanmayacak biçimde penceresi örülüp, kilidine kurşun akıtılarak, sahan girecek bir delik bırakıldı. Böylece padişah diri diri mezara gömüldü. Ertesi günü, isyana katılmayan sipahiler vaziyeti işitip padişahı tekrar tahta çıkarmak üzere harekete geçince, âsiler padişahın intikamından çekinerek dehşete kapıldı. Şeyhülislâm Abdürrahim Efendi'den düzmece bir fetvâ alındı. Sadrâzam, şeyhülislâm ve yeniçeri ağası [Bugüne uyarlarsak bürokrasi, yargı-üniversite ve ordu temsilcileri] padişahın hücresine geldi. Tarihçi Nâimâ'nın tasvirine göre padişah bu esnada üzerinde gül kurusu bir entâri olduğu halde Kur'an-ı kerim okuyordu. Kararı işitince, "Beni bundaki hangi hükme göre öldürüyorsunuz?" dedi. "Yüzünde neûzü billah nur kalmamış" Cellat Kara Ali bile vaziyete dayanamayıp kaçmaya çalıştı ise de yeniçeri ağası mâni oldu. 33 yaşındaki padişah, feryadlarına aldırılmaksızın gözü yaşlı saraylıların önünde boğduruldu. Sene 1648 idi. Tahta yedi yaşındaki oğlu Şehzâde Mehmed çıkarıldı. Osmanlı hanedanının sonraki nesli hep Sultan İbrahim'in soyundandır. Padişahın kanını dava eden sipahiler kanlı biçimde sindirildi. Sultan IV. Mehmed, babasını öldüren 70 kişinin isimlerini bir deftere yazıp saklamış; zamanı gelince hepsinin icabına bakmıştır. "Ben de padişahım!" Sultan İbrahim, cömert ve merhametli idi. Fakirlere çok ihsanları vardır. Hazine gelirlerinin muntazam toplanıp, yerli yerince sarfına, maaşların gecikmeden ödenmesine dikkat ederdi. Tebdil-i kıyafetle şehirde dolaşır, halkın ihtiyaçlarını yerinde gözlerdi. Sadrâzama şu fermanı meşhurdur: "Sen ki lalamsın; şehirde gezerken fırın önünde ekmek almak için bekleyenler gördüm. Teb'a-yı şâhânemden hiçbirinin ekmek almak için bir an beklemesine rızam yoktur. Bir hoşça mukayyed olasın. Ve illâ başın keserim!" Bir defasında padişah Edirne'de iken halktan biri ileri çıkıp padişahı selâmladıktan sonra, "Padişahım! Benim şikâyetim vardır" deyince, Sultan; "Söyle de tedbir edelim. Haklıysan haksızı cezalandıralım" dedi. O adam; "Padişahım! Kerim Ağa denen eşkıya bana zulmetti. Malımı, mülkümü alıp çoluk çocuğumla sokaklara attı. Memleketin varlıklı ailelerinden iken, bir lokmaya muhtaç oldum" dedi. Padişah şahitleri dinledikten sonra, Kerim Ağa'yı getirtti. "Ağa! Hakkında şikâyet var. Mazlumları soyar, mallarını alarak sokaklara atarmışsın. Doğru mudur?" diye sordu. Ağa özür dileyeceği yerde, ileri geri konuşmaya başladı. "Ben yeniçeriyim" diye diklendi. Bunun üzerine padişah hiddetle yerinden kalkıp adamın yakasından tutarak yere çarptı. "Bre densiz! Sen yeniçeri isen, ben de padişahım!" dedi. Ağa cezalandırılıp haklıya hakkı teslim edildi...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
İslâmiyette emeklilik mefhumu yoktur. Herkes çalışabildiği kadar çalışır. Çalışamayacak hâle gelince, zenginler kendi servetlerini yerler. Fakirler ise sosyal güvenlik imkânlarından istifade ederler... İslâm devletinde çalışamayacak durumda olanların geçimini, sosyal sigortalar değil, yardım sandıkları karşılar. Vakıflar ve beytülmâl gibi müesseseler vâsıtasıyla muhtaç Müslüman veya gayrimüslim vatandaşların hayatlarını idâme ettirmelerine yardımcı olmak da devletin vazifesidir. Devlet hazînesinin dördüncü kaleminden bu masraflara tahsis edilmiştir. KAZANAN HEPSİNİ ALIR! Osmanlı Devleti'nde devlet adamları maaş almazdı. Kâdılar mahkemeye başvuranların ödediği harçlarla geçinirdi. Kâtip, mübaşir gibi maiyetin maişetini de buradan karşılardı. Vezir, vâli gibi diğer devlet adamlarına ise devlet topraklarından muayyen bir parçanın kira geliri tahsis olunurdu. Bunların maiyetine kapı halkı denirdi. Bunları kendisi seçer ve maaşlarını da kendisi verirdi. Bunlar o yüksek memur ile gelir ve onunla giderdi. Ekserisi o zâtın kölelerinden olurdu. Böylece hem sadakat, hem de uyumlu çalışma sağlanırdı. Merkez memurları için tatbik olunan liyâkat sisteminin zıddı olan ve kayırma sistemi de denilen bu usul, İngiltere'de 1833'e kadar tamamen, bundan sonra kısmen tatbik olunmuştur. Ganimet (Kazanan hepsini alır!) sistemi adıyla bugün Birleşik Amerika'da da büyük ölçüde câridir. Adamları başkanla gelir, onunla gider. Yüksek veya düşük rütbeli kâdılar muayyen müddetler için vazife yaparlar; müddet bitince azlolunmuş sayılırlardı. Bu mazuliyet devresinde maaşları olmadığı için, vazife yaparken biriktirdiklerini yerler veya medreselerde ders verirlerdi. Eğer vazifeden alınan yüksek memurlar başka bir vazifeye tayin edilmemişlerse, biraz sıkıntılı bir mazuliyet devresi geçirirlerdi. İşte bu devrede yüksek devlet ricâline de bir yerin vergi gelirleri tahsis olunurdu. Bu gelirleri toplamak üzere oraya vekillerini gönderirlerdi. Vezirler, vâliler de vazifeden alınıp daha düşük bir mevkideki bir vazifeye tayin edilebilirdi. Vazifeden alınıp sıradan bir vâliliğe tayin edilen sadrâzamlar; azledilip sıradan bir kâdılığa tayin edilen şeyhülislâmlar vardır. "Ben daha aşağı rütbeli memuriyete gitmem" diyen bir Osmanlı devlet adamı çıkmamıştır. Devlet ricâli, ulemâ ve tımarlı sipahiler bakımından tekâüde (emekliye) sevk edilme ve bir tekâüd maaşı bağlamak usul idi. Yüksek rütbeli ulemâ, tekâüd maaşı mahiyetinde bazı uzak kazâlara tayin olunurdu. Bunlar rütbe ve yaşları itibariyle buraya gitmez; yerlerine vekil gönderirlerdi. Buna arpalık nâibi denirdi. Arpalık sözü, "Sizin gibi bir zâta maaş vermek bizim haddimiz değil; atınız için arpalık olsun" şeklinde bir inceliği gösterir. Nâib orada dâvâlara bakar; mahkeme harçlarını toplar; bunlardan kendisi için tahsis olunan mikdarı aldıktan sonra kalanını nâibi olduğu zâta gönderirdi. Kapıkulu askerleri, ihtiyarladıkları zaman oturak adıyla bir tekâüd maaşı alırlar; öldükleri zaman vârisleri yoksa malları ocağın orta sandığına kalırdı. Bu sandık, askerlerin aidatları ile kurulmuş yardım sandığı idi. Tekâüd, zaten ka'de (oturuş) kelimesinden gelir. Taşradaki tımarlı sipahiler de sefere gidemeyecek hâle gelirse, yerine işe yarar oğulları veya kardeşleri tayin edilir; kendileri bir tımar meblağı ile tekâüde ayrılırdı. Saraylarda çalışan haremağaları, maaşlarından ayırıp aidat ödeyerek kendi aralarında yardım sandığı teşkil etmişlerdi. Saltanat kaldırılıp saraylar dağıtılınca, bu sayede birbirlerine yardım etme imkânı buldular. İhtiyarlık, hastalık veya sakatlık nedeniyle çalışamaz duruma gelmiş olan esnafa efrad-ı gayriâmile denir ve kendilerine esnaf loncasının teâvün (yardımlaşma) sandığından yardım edilirdi. Bu sandığına esnaf aidat öder; bunlar emin bir kimsenin elinde toplanıp nemâlandırılırdı. Umumiyetle esnafın oğlu esnaf, yeniçerinin oğlu yeniçeri, müderrisin oğlu müderris olur; babalarının işini devam ettirip kendisine bakardı. Cemiyet nizamı böyle kurulmuştu. EMEKLİ SANDIĞI'NA DOĞRUTanzimat'tan (1839) sonra devlet ricâli ve kâdıların kapı halkı devlet memuru sayıldı. Memurlara derecesine göre maaş bağlandı. Kusurları olmadıkça azledilmeme esası getirildi. Gayrimüslimlere de memur olma imkânı tanındı. Artan ihtiyaçlar sebebiyle memur kadrosu genişletildi. Osmanlılarda devlete ait toprak kiralarını tımarlı sipahiler toplar, karşılığında asker beslerdi. Sultan Abdülmecid zamanında (1847) tımar kaldırıldı. Mevcut tımarlı sipahiler, yarım tımar geliriyle tekâüde sevk edildi. Bunlardan bir kısmı da atlı jandarma yapıldı. Zaten Tanzimat'tan sonra bütün memurlara tekâüd imkânı getirilmişti. Bu devirde ilmiye, askeriye ve mülkiye mensupları için ayrı ayrı tekâüd kanunları çıkarıldı. Bunlardan ilki 1866 yılında kurulmuş olan Askerî Tekâüd Sandığı idi. Bunu sivil memurlar için 1881 yılında kurulan Emekli Sandığı takip etti. Ardından muhtelif sanayi kollarında çalışan işçiler için ayrı tekâüd sandıkları kuruldu. Zenginler fakirlerden mesuldü İslâmiyette tekâüd (emeklilik) mefhumu yoktur. Herkes çalışabildiği kadar çalışır. Zenginler, çalışmadıkları zaman kendi servetlerini yerler. Fakirler, sosyal güvenlik imkânlarından istifade ederler. Zaten fakirlere zekât, fıtra, adak, nafaka gibi temliklerde bulunmak zenginlere dinî ve hukukî bir vecibe olarak yüklenmiştir. İslâm cemiyetinde herkes birbirinden mesuldür. Zenginler de fakirlerden mesuldür. Klasik din kaynakları, "Bir şehirde açlıktan birisi ölse, bunu bilip de yardım etmeyen zenginler kâtil sayılır" der.
Ecnebiye imtiyaz zaruretti
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti'ne gelen ecnebilerin; can, mal ve dinleri zimmîler gibi teminat altına alınırdı.SADECE OSMANLILARA HAS DEĞİLDİ Bu imtiyazlar Osmanlı Devleti'ne has değildir. İtalyan şehirleri, 1275'ten beri Bizans ile birtakım adlî ve hukukî imtiyazlara hâizdi. Osmanlı ülkesindeki iki çeşit gayrimüslim yaşardı: Bir kısmı zimmî denilen Osmanlı vatandaşları; diğeri müstemen denilen ecnebi devlet vatandaşlarıdır. Ecnebiler, ticaret, hac veya başka maksatlar için izinle (pasaportla) Osmanlı ülkesine gelirler. Huduttan girdikten itibaren can, mal ve dinleri zimmîler gibi teminat altındadır. Bunun dışında ecnebilerin tâbi olduğu statü, Osmanlı Devleti ile bu ecnebinin devleti arasındaki anlaşma ile tanzim olunurdu. Osmanlı vatandaşları da yabancı ülkeye gitseydi, onlar için de aynı imtiyazların tanınacağına şüphe yoktu. Çünkü milletlerarası imtiyazlar mütekabiliyet (karşılıklılık) üzerine kurulur. Ancak o zamanki sosyal ve siyasî telâkkiler sebebiyle bir Müslümanın cihad veya elçilik dışında "gavur yurduna" gitmesi mevzubahis bile olmamıştır.OSMANLILARA HAS MI? Amerika ve Ümitburnu'nun keşfedilmesi sebebiyle İpek Yolu Osmanlı topraklarından uzaklaştı. Ticaretin batıya kaydı. Böyle bir zamanda Osmanlı Devleti hem ecnebilerle sulh içinde yaşamak, hem bu devlet vatandaşlarının ülkesine serbestçe gelip gitmesine izin vererek ticareti faaliyetleri geliştirmek, hem de ele geçen transit yollarını canlı tutmak; ayrıca ecnebiler arasında ikilik meydana getirmek gibi maksatlarla birtakım imtiyazlar tanıdı. Öncelikle söylenmelidir ki bu imtiyazlar Osmanlı Devleti'ne has değildir. İtalyan şehirleri, bilhassa Cenova 1275'ten beri Bizans ile yaptığı ticarî anlaşmalar gereği birtakım adlî ve hukukî imtiyazları hâizdi. Kapitülasyon kelimesi ilk olarak bu vesileyle kullanıldı. Bu imtiyazlara, madde hâlinde yazılı olduğundan kapitülasyon denildi. Kelime Lâtince kapitula (madde) kelimesinden gelir. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul'u fethedince, bu imtiyazları yeniledi. 1479'da Venedik'e Kırım ve Trabzon'da ticaret imtiyazı tanıdı. Daha 1365 senesinde Sultan I. Murad, Dalmaçya kıyılarındaki Dubrovnik'e imtiyazlar vermişti. 1397'de Osmanlı ülkesine gelen Bizanslılara bazı imtiyazlar tanındı. Bunun karşılığında İstanbul'da bir Türk mahallesi kurma ve buraya kâdı ve müftü tayin etme hakkı alındı. Mısır'da da Memlûkler 1252 senesinde Fransa'ya bazı adlî ve hukukî imtiyazlar tanımıştı. Yavuz Sultan Selim, Kahire'yi fethedince, kendisini karşılayan Akdenizli tüccarların temsilcisi olan Katalan konsolosun arz ettiği imtiyaz beratını tasdik etti. Kanuni Sultan Süleyman, Almanya-İspanya İmparatoru V. Karl ile İran Şâhının Osmanlı Devleti aleyhinde birlik kurmak istediklerini tesbit edince, V. Karl'ın rakibi Fransa'yı destekledi. Fransızlara verilip 1569'da yürürlüğe giren imtiyazlarla Fransız tüccarın yüzde 5 gümrükle her iki devlete ait gemilerle serbestçe dolaşması; Osmanlı ülkesindeki dâvâlarına Fransız konsoloslarının Fransa kanununa göre bakması; borcunu ödemeden kaçarsa Fransa hükümeti aleyhine dâvâ açılması kabul olundu. Fransa'ya verilen imtiyazlar sonra diğer devletlere de teşmil edildi. Ecnebilere Osmanlı Devleti'nde yerleşmek, dolaşmak ve ticaret yapmak hakkı tanındı. Bu imtiyazlar, Avrupa'da Osmanlı idaresi lehine propagandaya zemin teşkil ederek Luther'in bölücü reform hareketine yardımcı oldu. Tek taraflı bu imtiyazlar, her padişah zamanında yenilenirdi. Sultan I. Mahmud zamanında 1740 tarihinde iki taraflı ticarî anlaşma hâline getirildi. Bunlara, imtiyâzât-ı ecnebiyye veya uhûd-i atîka denildi. TEK TARAFLI OLARAK KALKTI 1914 tarihinde Birinci Cihan Harbi'nin başlaması üzerine Osmanlı hükûmeti bu kapitülasyonları tek taraflı olarak kaldırdığını açıkladı. 1923'te Lozan Muahedesi ile diğer devletler bunu kabul etti. Osmanlı Devleti'nin tanıdığı kapitülasyonlar, kendi menfaatine idi. Ülkenizde ecnebiler bulundukça, onlar için bir düzenleme şarttır. Ya kabul etmeyeceksiniz, ya da sisteminizi uyumlu hale getireceksiniz. Osmanlı bunu yapmaya çalışmıştır. Yaparken belki bazı aksaklık ve zaaflar gösterilmiştir. Ama sistem iyi kötü işlemiştir. Bu gibi imtiyazların, güçlü devletlerin lehine olduğu unutulmamalıdır.
İngiltere'de Osmanlı modeli bir mektep: ETON KOLEJİ
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
ETON'DA OKUMAK SERVET İSTER Eton'a çocuğunu yazdırabilmek için 2 aylıkken sıraya girmek ve senelerce mektep masrafları ödemek üzere servet biriktirmek gerekir. emokrasinin beşiği İngiltere asırlardır elitler tarafından yönetilir. Halk siyasete fazla alâka duymaz, yalnızca seçimlerde elitler içindeki bir grubu idareci olarak seçer. Bu elitler sadece asillerden değil, yüksek kariyerli, zeki, hayatta muvaffak olmuş, mazbut yaşantılı ve olabildiğince dindar insanlardan teşekkül eder. Bu kriterleri temin eden herkes elit sınıfına yükselebilir. Bunun için yalnızca liyâkat ve talih aranır. Bu bakımdan İngiltere ile Osmanlı Devleti arasındaki benzerlik şaşırtıcıdır. Osmanlılar, farklı ırk, din ve kültürlerden geldiğine bakmaksızın, zeki ve kabiliyet testini geçen çocukları devlet adamı olmak üzere saraya alıp Enderun mektebinde yetiştirirdi. Bir Balkan köylüsünün oğlu, yukarıdaki vasıfları taşıyorsa, talihi de yaver giderse ülkenin elit sınıfına girip, en yüksek makamlarına yükselebilir, padişaha damat bile olabilirdi. Artık bir Balkan köylüsü değil, yüksek hasletlere sahip, nazik, kültürlü, ince ruhlu, Türk-İslâm terbiyesini benimsemiş bir Osmanlı beyefendisidir. İngiltere'nin VIII. Henry'den beri süper güç olma yönünde Osmanlı Devleti'ni numune alarak, bunun muvaffakiyet sırlarını kendi bünyesine tatbik ederek yükseldiği söylenebilir. İmparatorluk mirasını hoyratça har vurup harman savurduğumuz için bugün böyle köklü müesseselere sahip olmamamız acı bir kayıptır. BİR BAŞKADIR ETONYALILAR İngiltere'yi süper güç yapan elitler, Eton Koleji gibi mutenâ mekteplerden yetişir. 1440 senesinde 70 fakir talebenin okuması için Kral VI. Henry tarafından kurulan Eton, zamanla bu maksada hizmet eden bir mektep hâlini almıştır. 'Etonyalılar'ın yürüyüşünden konuşmasına, yemek yiyişinden yürümesine kadar her şeyi farklıdır. Birinin Eton'lı olduğu esrarlı, ağır, ciddi ve ketum havaları ile ilk bakışta anlaşılır. Çünki küçük yaştan itibaren şıklık, zariflik ve kültür ile yoğrulurlar. Mektebi bitirdikten sonra da çok itibarlı işlerde çalışma imkânı bulurlar. Eton'lı olmak, lord unvanı gibi talebenin üzerine bir imza gibi yapışır. Bir çocuk 8 yaşına gelince Eton'un ilk kısmına alınır. 10-13 arası 20 hazırlık sınıfından birine girer. 13-18 yaş arasında 6 yıllık gerçek Eton tahsili başlar ve yılda takriben 29.000 pound (47.000 $) ödenir. Bu sebeple Eton öteden beri asillerin çocuklarını okutan bir centilmen fabrikasıdır. Asiller de burada kendilerini daha asil hissetmeyi ve böyle davranmayı öğrenirler. Kapılarını herkese açmaz. Zaten İngiltere'de mekteplere talebe seçmek hususunda büyük serbesti tanınmıştır. Şimdi Eton'a sadece asillerin çocukları değil, zeki ve istikbal vadeden her çocuk kabul edilmektedir. Bugün 70 burslu talebe imtihanla, 200 talebe de imtihansız alınmaktadır. Elan 1300 talebesi vardır. DİŞİ SİNEK GİREMEZ Eton Koleji, Berkshire'da Thames Nehri üzerinde Windsor şatosuna yakın Eton kasabasındaki tarihî binalarda tedrisat yapan yatılı bir erkek mektebidir ve buraya dişi sinek bile giremez. Zaten İngiltere'de kız veya oğlan mektepleri yaygındır; karışık mektepler azdır. Yetkililer karışık mekteplerin hem masraflı olduğunu (çift tuvalet, çift havuz, çift soyunma odası gibi), hem de bu yaşta talebelerin bir arada okumasının psikolojik mahzurları bulunduğunu söylemektedir. Eton'lılar 25 evde kalır. Ancak hafta sonları ve bayramlarda evlerine gidebilir. Mektep idaresi, bu sıkı disiplin içinde bile çocuklara bir yetişkin muamelesi yapar. Onları bir kalıba sokmaya çalışmaz, hepsinin karakterine hürmet gösterir. Ferde değer vermek İngiltere'nin karakteristik hususiyetidir. Eton'da sıkı bir disiplin tatbik olunur. Çok ciddi bir tahsil yanında, emsalsiz bir terbiye de verilir. Antik Çağ tarihinden Lâtince'ye kadar muhtelif dersler alınır. İsteyen talebelere askerlik talimi bile yaptırılır. Çeşitli spor takımları vardır. Ama burada kazanmak veya iyi oynamak değil, sadece müsabakaya katılmak mühimdir. 16 yaşına gelen talebe kendisine iki sene için bir vasi seçer. Bu vasi, çocuğu kabiliyetine göre bir mesleğe yönlendirir. Mezunların üçte biri Oxford ve Cambridge gibi köklü üniversiteler gider. Böylece çocuklar geleceğin İngiltere'sini yönetmek üzere yetiştirilir. Eton'dan William Pitt, Grenville, Waterloo kahramanı Wellington Dükü, Gladstone, Balfour, Harold Macmillan, Anthony Eden gibi 18 başbakan çıkmıştır. Çok sayıda ilim adamı, şair, yazar, müzisyen, profesyonel sporcu, aktör, diplomat, subay, politikacı yetiştirmiştir. Henry Fielding, Ian Fleming, Aldoux Huxley, George Orwell gibi romancı, Thomas Grey, Shelley gibi şair, Keynes gibi iktisatçılar vardır. İngiltere, Tayland, Nepal, Hindistan, Kuveyt hanedanlarından prens ve krallar Eton'da okumuştur. Genç prensler William ve Harry de Eton'dan mezundur.
Eskiden 'bıyıksız' erkek görmek çok zordu
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
HER DÖNEM ÖNEMLİYDİ Vaktiyle sakalsız ve bıyıksızlar adamdan sayılmazdı. Sakal rağbetten düştüğü zaman bile bıyık saltanatını korudu. Her bıyığın ayrı bir ismi ve raconu vardı... 10'DAN FAZLA ÇEŞİT Ahmed Rasim Bey bıyık çeşitlerini; yastık bıyık, karanfil bıyık, pos bıyık, pala bıyık, dudak örten, keçiboynuzu, kırpık bıyık, fırça bıyık, tavşan bıyık, tek bıyık... diye sayar Geçenlerde gazeteler başvekilin İsmet İnönü'yü bıyığından dolayı Hitler'e benzettiğini yazdı. İyi ama o zaman zaten badem bıyık pek moda idi. Kulağı az işitiyor diye de Beethowen'e benzetilecek değil ya! Bana kalırsa İnönü'nün Hitler'e daha çok benzediği hayli hususiyeti var. Dersim ve Varlık Vergisi vesilesiyle ayyuka çıkan faşizm sempatizanlığı ve bilhassa Yahudi düşmanlığı mı, önce yenip sonra yenilmesi mi, tek parti diktatörlüğü mü, "Führer"in Türkçesi olan "Milli Şef" unvanını taşıması mı desem...Bıyığa rağbet artıyor mu? Neyse biz bıyığa dönelim. CNN, bıyıklı erkeklerin son elli seneye nisbetle arttığını söylüyor. Daha evvel bıyık ve sakal dünyanın her yerinde erkekliğin sembolü sayılır; bıyıksızlık masonluk alâmeti görülürdü. 50'lerden sonra geylerin bıyığa rağbet etmesi üzerine millet ürküp bıyığı terk etti. Biz Türkler hâlâ bıyıklarımızla tanınıyor olsak da bizde bıyık bırakanların sayısı artık eskisi kadar değil. Osmanlılarda sakalsız ve bıyıksız, adamdan sayılmazdı. Din kaynakları erkeklerin bıyıkla beraber sakal bırakmasını, sakalının alt dudaktan bir kabza, bıyığının ise kaşları gibi olmasını şiddetle tavsiye eder. Yavuz Sultan Selim ve Sultan Vahideddin dışında bütün padişahlar sakallıdır. Osmanlıların son zamanlarında sakal kırkını aşkın veya makam mevki sahibi Yahud ilmiyeden zâtlara inhisar eder olmuş; ama bıyık saltanatını sürdürmüştür. "Sultan Fatih gibi sakalımız yok ise de, bari Sultan Yavuz gibi bıyığımız olsun" diyenler çoktu. Bıyığa söğmek çok ağır neticeler doğururdu. Şimdi erkekler pırıl pırıl yüzleriyle piyasada boy gösteriyor. "Aşağı tükürsen sakal, yukarı tükürsen bıyık; ikisi de yok şimdi, tükürebildiğin kadar tükür!" sözü artık bu devrin terânesi olmuştur. Her bıyığın bir ismi var Sakal gibi bıyığın da çeşitleri vardı. Ahmed Rasim Bey bunları, pis bıyık, yastık bıyık, karanfil bıyık, pos bıyık, pala bıyık, akrep kıskacı, dudak örten, keçiboynuzu, kırpık bıyık, fırça bıyık, tavşan bıyık, tek bıyık... diye sayar da karanfil bıyığı beğenir. Uçları fırça gibi hafif yukarı kalkık bıyığa karanfil bıyık denirdi. Bu oluşundan kıvırcık bıyıktır. Üst dudak açıktadır. Şairler, kalem kâtipleri karanfil bıyık bırakırdı. Bu asır başlarında gençler arasında pek moda idi. Son halife Abdülmecid Efendi ile gazeteci Hüseyin Cahit Yalçın'ın bıyığı böyle idi. Yavuz Sultan Selim'in bıyığına yastık bıyık denirdi. Harbde düşmana korku salmak için erkeklerin bıyığını uzatması tavsiye olunurdu. Yeniçeri zâbitleri de böyle bıyık bırakırdı. Pala bıyık kabadayıların rağbet ettiği bıyıktır. Alt dudak kenarı kırpılıp üstü öylece bırakılır; uçları burularak sivriltilip dört beş parmak yanaktan dışarı çıkarılır. Bunun incesine burma bıyık denirdi. Esnafın rağbetiydi. Dolu dolu dudağın iki tarafa yayılana pos bıyık denirdi. Yastık bıyığın alttan az, üstten derin alınıp uçları ağız kenarından aşağı biraz sarkanına kaytan bıyık denirdi. Orta halli gençler kaytan bıyıklıydı. Nitekim "Olmaz ne çare o nişanlıdır; Kaytan bıyıklı delikanlıdır" diye türküsü vardır. Babayâni ve kalenderler pos bıyık bırakırdı. Üst dudak ve ağzı örten Bektaşi bıyığı bunun bir çeşididir. Filozof Rıza Tevfik ile Tamburi Cemil Beylerin ve Dr. Besim Ömer Paşa'nın bıyığı böyle idi. Bununla güya dünyaya ehemmiyet vermiyormuş gibi görünülürdü. Yemek yerken suyu bulaşır, pilav yerken taneleri asılı kalırdı. Seyrek, adeta üç numaraya vurulmuş gibi kısa bıyığa pis bıyık denirdi. Posbıyığın tersi olduğu için kedi (pisi) bıyığına benzeterek bu isim verilmiştir. Pis bıyık kimsenin elinde değildir ve umumiyetle alay mevzuudur. Hitler'in bıyığı badem bıyık bize bugün gülünç gibi geliyor ama 30'lu yıllarda badem bıyığı olmayan erkek neredeyse yok gibiydi. Bunun iki tarafa hafifçe uzatılanına kelebek bıyık denirdi. Necmeddin Erbakan'ın bıyığı böyleydi. Bilhassa 20'li yıllarda kibar ve muhafazakâr beyler rağbet ederdi. Bıyık düzeltmek görünüşüne dikkat eden beyler için mühim bir işti. İnce makaslarla bıyığı alttan almak, üstten düzeltmek, tarayıp yağlamak vazgeçilmez bir alışkanlıktı. Çapkınlar, bıyık uçlarını burarken bir yandan da gözlerini süzerdi. Kayzer bıyığını unutmamalı Alman Kayzeri'nin iki ucu süngü gibi yukarıya kalkık bıyığı bizde Enver Paşa ve bazı İttihatçı zâbitlerce taklit edilmişti. Muhafazası çok zordu. Gece pomatlanıp, yağlanıp, uçları bezle karyolanın başına bağlanır; gece hiç hareket etmeden sırt üstü yatılırdı. Ahmed Hikmet (Müftüoğlu), Yeğenim adlı hikâyesinde bunu gülünç bir şekilde tasvir eder. Refik Halid Bey anlatıyor: Sultan Hamid zamanında erkekte bıyık merakı son haddine varmıştır. Maşa ile kıvrılır, briyantin ile yağlanır, cendereye konup kalıplanır, bir tek kılı beyaza uğrasa matemi tutulur. Bu devirde hâlâ "Seni tutar bıyıklarını tıraş ederim!" tehdidi tesirlidir. "Eğer dediğim çıkmazsa, bıyıklarımı tıraş eder, halkın içinde gezerim" sözü de en büyük şart ve teyitlerden bir tanesidir. İnsan kendisini rüyada bıyıkları tıraş edilmiş görse, haykıra haykıra uyanır ve o korku ve hicâbın (utancın) tesiri altında günlerce heyecanlı ve sersem dolaşır. Matruş (tıraşlı) bir İngilize benzemeye, böyle bir çehre ile gezmeye yüz, surat ister." Bir ara Douglas bıyığı moda olmuştu. Dudağın üzerinde ince bir şerit hâlindeydi. Aktör Douglas Fairbanks moda etmişti. Amerika'da bıyığa konulan ilk isimdir. Clark Cable ve bizde Ayhan Işık bıyığı da bunun gibidir. Bizim çocukluğumuzda solcu, ülkücü, hoca bıyığı gibi ideolojik bıyık tipleri teşekkül etmişti.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
TÜRKÜ BİLE YAKILDI Osmanlı Devleti'nin kazandığı son zafer 1313 (1897) tarihli Yunan Harbi'dir. Bu harb vesilesiyle yakılan meşhur Dömeke Türküsü bile Çanakkale'ye mâl edilir. 24 SAATTE GEÇTİLER Yunanlıların Girit'e taarruzu üzerine kopan harbde Osmanlı ordusu, otoritelerin "6 ayda geçilemez" dediği Termofil geçidini 24 saatte geçip Atina önüne gelmişti Sakarya ve Dumlupınar bir yana bırakılacak olursa, Osmanlı Devleti'nin kazandığı son harb, 1313 (1897) tarihli Yunan Harbi'dir. Tesalya Harbi adı da verilen bu harbden kimsenin fazla haberi yoktur. Mekteplerde bahsedilmez. Merasimi yapılmaz. Bu harb vesilesiyle yakılan meşhur Dömeke Türküsü bile Çanakkale'ye mâl edilir. Sebebi çok basit; bu harbi Sultan Hamid kazanmıştır da ondan... Sadece Yunan Harbi mi, Niğbolu, Mohaç, Preveze, hatta Malazgirt bile unutulmuştur. Bilmeyen Türk tarihini Çanakkale'den ibaret zannedecek. Halbuki Çanakkale büyük bir harb içinde lokal bir savunma muharebesidir. Mağlubiyeti engelleyememiş; hatta harbi geciktirerek kaybın faturasının ağır olmasında rol oynamıştır. Son zamanlarda sürekli ön plana çıkarılmasının sebebi, iktidarlarını resmen kaybedeli 100 yıl geçmesine rağmen, bazılarının şahsında hâlâ varlığını sürdürmeye çalışan İttihatçı zihniyete sunî bir şeref pâyesi kazandırmak arzusudur. 250 bin kayıp verilen, en güzide vatan evlâtlarının toprağa düştüğü bir zafer! "Çanakkale'de destanlar yazdığı" için milletin Enver Paşa ve arkadaşlarına borçlu olduğuna inananlar bile vardır. Herkes bunların bütün bu belâları milletin başına açıp, sonra da "Tavşana kaç! Tazıya tut!" hesabı belâyı savmak için biraz uğraşarak kahraman kesildiklerini bilmez değil ki... SULH HAYIRLIDIR Harbin sebebi Yunanlıların Osmanlı topraklarına taarruzudur. 19. asır başlarında istiklâlini kazanan Yunanistan, kuzeye doğru genişletme hevesinde olmuştur. Bunu yaparken de Rusya'yı hep arkasında bulmuştur. 1864'te Yedi Adalar'ı, 93 Harbi'nin ardından da Tesalya'yı elde etti. 1890 senesinden beri el altından tahrik edip ayaklandırdığı Girit'e 1897 Şubat'ında asker çıkardı. Ahalisinin ekseriyeti Hristiyan olan Girit'te o zaman muhtar bir idare vardı. Rumlar ve Müslümanlar adanın idaresinde müştereken söz sahibi idi. Yapılacak bir muharebede gâlip gelse bile Avrupalıların rahat bırakmayacağını ve Yunanistan'ın Atina'dan idare edilmediğini bilen Sultan II. Abdülhamid işi sulh yoluyla halletmek istedi. Ama muvaffak olamadı. 17 Nisan 1897'de Yunanistan'a savaş ilân edildi. Edhem Paşa kumandan tayin olundu. Osmanlı ordusu hududu ihlâl eden Yunanlıları durdurup, hücuma geçerek meydan muharebesinden ziyade çete harblerine alışkın Yunanlıları perişan halde geri çekilmeye mecbur etti. Bilahare Osmanlılar harbin insiyatifini ele aldı. 23 Nisan'daki hücum üzerine Yenişehir (Larissa) ve Tırnova Osmanlıların eline geçti. Ertesi günkü Milonya Meydan Muharebesi'nde Yunan ordusu tamamen bozuldu. Osmanlı ordusu Tırhala'ya geldiğinde şehri boşaltılmış buldu. Bu arada halk Atina ve Pire'de sokaklara döküldü ve hükûmet istifa etti. Yeni hükûmet harbe devam kararı aldı. BOZGUNA UĞRATILDI Bunun üzerine 5 Mayıs'ta taarruza geçen Osmanlı birlikleri, Prens Konstantin kumandasındaki 25 bin kişilik Yunan ordusunu yeniden bozguna uğrattı. Prens, kalan askerlerle Dömeke'ye çekildi. Bu arada Epir cephesinde hücum eden Yunanlılar püskürtüldü. Avrupa devletleri araya girip Osmanlı hükûmetine sulh teklif etti. Padişah buna cevabını yaklaşan Kurban Bayramı'ndan sonra vereceğini söyledi. Osmanlı ordusu taktik gereği geri çekildi. 13 Mayıs'ta Yunanlıların Garibova'daki Osmanlı birliklerine taarruzu üzerine padişah mütârekeden vazgeçti. Edhem Paşa birlikleriyle çeşitli kollardan ilerledi. Müstahkem mevkilere yerleşmiş Yunan birlikleri sökülüp atıldı. Düşman askerleri mühimmatını geride bırakarak dağınık bir şekilde kaçmaya başladı. Osmanlı ordusu, Avrupalı askerî otoritelerin "Altı ayda geçilemez!" dediği Termofil geçidini 24 saatte geçti. Antik çağda koskoca İran ordusunu 300 Ispartalı bu geçitte durdurmuştu. Osmanlı ordusuna Atina yolu açılınca telâşa kapılan Yunan hükûmeti istifa etti. Yunanistan, Rusya'yı aracı koydu. Rus Çarı II. Nikola telgrafla bizzat padişaha müracaat ederek sulh istedi. 19 Mayıs'ta harekât durduruldu. Böylece büyük kahramanlık destanları yazılan Tesalya Harbi Osmanlıların son zaferiyle bitti. Mamafih neticede padişahın korktuğu gerçekleşti. Osmanlı ordusu gâlip geldiği halde, zaferden istifade etmek şöyle dursun, ağır bir mâlî buhrana düştü; bir daha da belini doğrultamadı. Bu da Sultan Hamid'in sonunu hazırladı. Maaşlarını zamanında alamayan askerlerin hürriyet sloganıyla dağa çıkıp ilân ettirdikleri 1908 Meşrutiyeti ile Yunanistan cesaret bulup Girit'i topraklarına kattığını açıkladı. 1913 Balkan Bozgunu ile Rumeli'deki çoğu vatan toprağı gibi Tesalya ve Girit de resmen Yunanistan'a verildi. Böylece İttihatçılar Osmanlı Devleti'nin mezarcısı oldular.
26.05.2010
İsrail maziyi çabuk unuttu
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Struma gemisindeki yolcular "Bizleri kurtarınız!" yazılı beyaz bir bayrak açmasına rağmen Karadeniz'e geri gönderilmekten kurtulamadı. 219 YOLCUSU BOĞULDU 1940'ta Romanya'dan aldığı 342 Yahudi mülteci ile İstanbul'dan geçmek isteyen Salvator teknesi karaya çıkarılmadı. Silivri'de fırtınadan battı ve 219 yolcusu boğuldu. SOVYETLER BATIRDI 1941'de İstanbul sularında bir gemi görüldü. Struma adlı bu gemi 769 Yahudi mülteci taşıyordu. Gemi, Karadeniz'e çıktığında Sovyet denizaltısı tarafından batırıldı. Almanya'da Naziler 1933'te iktidara geldi. Atatürk Almanya'ya soğuk baktığı ve beynelmilel politikada İngiltere'nin yanında yer alınmasını düşündüğü halde, Türkiye'de öteden beri Alman taraftarı güçlü bir ekip vardı. Başını başvekil İsmet İnönü'nün çektiği bu ekip, CHP'ye de hâkimdi. Naziler başa gelince, hemen Türkiye'de de Yahudi aleyhtarı bir hava esmeye başladı. Hükûmet sefaretlere Yahudilere vize vermemesi talimatını yolladı. Halbuki tarafsız olduğu için, İspanya ve İsviçre ile beraber Türkiye Yahudilerin kaçabileceği ender kapılardandı. BİZİ ÖLDÜRÜN, GÖNDERMEYİN 1939'da 860 Yahudi mülteci taşıyan Parita gemisi İzmir'e sığındı. Yolcuların "Bizi öldürün ama geri göndermeyin" çığlıkları arasında iki polis motoru gemiyi İzmir'den çıkardı. Ertesi sene Romanya'nın Köstence limanından aldığı 342 Yahudi mülteci ile İstanbul'dan geçmek isteyen 40 kişilik Salvator teknesi de karaya çıkarılmadı. Silivri açıklarında fırtınadan battı ve 219 yolcusu boğuldu. Kurtulanlardan 63'ü geri gönderildi. Kalanı başka bir gemiyle Filistin'e ulaşabildi. Ölüler soyulduktan sonra Silivri'ye gömüldü. Geçenlerde İsrail mezarları ülkesine nakletti. Bu faciadan sonra hükûmet azami 4500 mülteci kabulüne izin verdi. Ancak aynı sene ülkedeki bütün gayrimüslimler enterne maksadıyla tekrar askere alındı. Terhis olunanlar Varlık Vergisi felâketiyle karşılaştı. Ödeyemeyenler Aşkale'ye sürüldü. 18 Haziran 1941'de Türk-Alman Dostluk Anlaşması imzalandı. Alman taraftarları bayram ediyordu. Türkiye, Alman istihbarat faaliyetlerinin merkezi olarak Nazilere hizmet veriyordu. STRUMA FACİASI 15 Aralık 1941'de İstanbul sularında bir gemi görüldü. Struma adlı bu gemi 300 çocuk ve 200 kadın olmak üzere 769 Yahudi mülteci taşıyordu. Naziler Romanya'da 4000 Yahudi'yi katledince, ülkedeki Yahudiler kaçmaktan başka çare bulamadı. Panama bandıralı bir Bulgar gemisi imdada yetişti. 74 yaşındaki Struma, 100 yolcu kapasiteliydi. Geminin ilanlarında Queen Mary transatlantiğinin resmi kullanılmış ve yolculardan 1000 $ ücret alınmıştı. Gemiye binerken polisler üzerlerindeki kıymetli şeyleri de aldılar. Gemiye binince kandırıldıklarını anlamasınlar diye acente esas geminin açık sularda beklediğini söyledi. Gemide sadece bir tuvalet ve dört lavabo vardı. Su denizden alınıyordu. Üç günde bir çay ve yiyecek olarak herkese bir portakal ile biraz fıstık ve şeker dağıtılmıştı. Portakal sandıkları yakılarak ısınılıyordu. Cankurtaran ve can yeleği kâfi mikdarda değildi. Yangın söndürme ve telsiz çalışmıyordu. Aydınlatma motoru ârızalıydı. İstanbul Boğazı'na gelindiğinde geminin motoru çatladı. Gemi Sarayburnu açıklarına demirledi. Gemiden ayrılmak ve resmî va-zifeliler dışında kimsenin çıkması yasaklandı. İstanbul Yahudileri bin bir zorlukla hükûmetten izin alıp 10 gün sonra gemiye yiyecek götürebildi. Kaptan yolcuları indirip Bulgaristan'a dönmek istiyor; İngiltere ise işgali altındaki Filistin'e gelecekler için kota koyduğundan, yolcuları göndermemesi için Ankara'ya baskı yapıyordu. İngiltere sadece 28 çocuğa izin verdi. Ama Ankara İngiltere'yi zora sokmak maksadıyla bunların inmesini kabul etmedi. Böylece 62 gün geçti. Gemiye Karadeniz'e çıkma emri verildi. Yolcular güverteye "Yahudi mülteciler" yazılı bir pankart ve "Bizleri kurtarınız!" yazılı beyaz bir bayrak açınca, 200 polis gemiye çıkarak tekme tokat güvertedeki yolcuları ambara kapattı. Geminin çıpası kesilerek Karadeniz'e çekildi. Yolcular gemi uzaklaşırken "Yaşasın Türkiye Cumhuriyeti! Kurtarın bizi!" yazan beyaz bir çarşaf açtılarsa da artık nafileydi. Gemi Boğaz'dan 23 mil açığa çıkmıştı ki 24 Şubat 1942 gecesi bir Sovyet denizaltısı tarafından batırıldı. Gemiyi bir daha mülteci gelmesini önlemek üzere Türklerin batırdığı da söylendi. Nitekim kurtarma çalışması yapılmamıştı. Geminin mayına çarptığı da rivayet olundu. Yolcuların bir kısmı patlama ile, bir kısmı da soğuk sularda donarak öldüler. 769 yolcudan sadece 19 yaşındaki David Stoilar'ın kurtulduğu anlaşıldı. Genç ilk geceyi fenerde istirahat ederek geçirdi. Sonra askerî hastaneye götürülerek burada bir hücrede üç gün polis nezâretinde tutulup sorguya çekildi. Gemiden başka kurtulanlar da vardı. Gemi Karadeniz'e açılmadan Mobil'in Romanya müdürü Martin Segall ile eşi ve iki çocuğu Vehbi Koç'un tavassutu sayesinde karaya çıkarılmıştı. Bir de kanama geçiren hamile bir kadın, Balat Yahudi Hastanesi'ne yatırılmıştı. Hükûmet faciadan sorumlu olmadığını, kanun dışı yollardan ülkeye girmek isteyenleri engellemekten başka bir şey yapmadığını açıkladı. 1943'de Nazilerin işgalindeki Bulgaristan'dan kaçan ve Filistin'e gitmek isteyen 20 bin Yahudi geri çevrildi. Yunanistan Yahudileri de Nazi işgali müddetince Türk hükûmetinin kuracağı bir kampta yaşamayı teklif ettilerse de, Ankara reddetti. SATILAN VATANDAŞLIK VESİKALARI Harb esnasında yurt dışında yaşayan 3000 kadar Yahudi asıllı Türk vatandaşı "Kurtuluş Savaşı'na katılmamak" ya da "Beş yıldan fazladır konsolosluğa uğramamak" gibi gerekçelerle vatandaşlıktan çıkarılmıştı. Bunlardan sadece 114 tanesinin Türkiye'ye gelmesine izin verildi ve böylece genositten kurtuldular. O sıralarda pasaport teslimi karşılığında konsoloslukların verdiği Türk vatandaşlık vesikaları karaborsada kapışılıyordu. Bununla beraber bütün harb müddetince Türkiye 17 bin Yahudi'nin Filistin'e göçüne izin verdi. 1990'larda Struma Faciası'nın dokümanter filminin çekilmesi ve dışişleri arşivinde araştırma yapılması kabul edilmedi. Bu Alman taraftarlığı İnönü'ye iktidarı kaybettirdi; halka ise demokrasiyi kazandırdı.
OSMANLI ÜLKESİNDE YAHUDİLER
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
RAHATÇA YAŞADILAR Çoğu Avrupa ülkesinde din hürriyetine, hattâ hayat hakkına bile sahip olmayan Yahudilerin, tarih boyu en rahat ve serbest yaşadıkları yer Osmanlı olmuştu SİYONİST PLANI Yahudiler arasında Filistin'de devlet kurmak isteyen bir grup (Siyonist), buna engel olan Sultan Hamid'i tahttan indirmek için İttihatçılara yardım etti Osmanlı Devleti, Bizans'tan fethettiği topraklarda Yahudilerle karşılaştı. Rumca konuşan bu Yahudilere Romanyot denirdi. Zamanla yeni Yahudi grupları Osmanlı vatandaşı oldu. Sultan II. Murad zamanında Fransa'dan tardedilen Yahudiler; 1470'de de Bavyera kralının kovduğu Yahudiler Osmanlı ülkesine sığındı. Sultan II. Bayezid, 1492'de İspanyolların elinden kaçan yüzbin kişilik Yahudi topluluğunu kabul etti. Bunlar başta Selânik, İzmir, İstanbul olmak üzere çeşitli şehirlere yerleştiler. 1660 yılında Polonya ve Ukrayna'daki katliâmdan kurtulan bir grup Yahudi de Osmanlı ülkesine yerleşti. YAHUDİ DE ÇEŞİT ÇEŞİT Aşkenaz (=Almanyalı) adıyla tanınan Doğu Avrupa Yahudileri, İbranî, Slavca ve Almanca karışımı Yidiş konuşur. Sefarad (=İspanyalı) Yahudileri ise, Ladino denilen İbranî-İspanyolca karışımı bir dil konuşur. Arapça konuşan Yemen Yahudileri de ayrı bir sosyal cemaattir. Talmud'u kabul etmeyen iki Yahudi grubunu da unutmamalıdır. Ellerinde farklı bir Tevrat nüshası bulunan Nablüs civarında yaşayan Sâmirîler ile bir kısmı Türk asıllı Hazar kalıntısı Karaylar. Hepsinin inanç ve ibâdetlerinde ufak tefek farklılıklar vardır. Osmanlı ülkesinde hepsinden yaşıyordu ama % 90'ı Sefarad idi. Osmanlı Yahudileri şehirlidir. İstanbul, Selânik, Edirne, Bursa, Kudüs, Safed, Şam, Kahire, Ankara, Tokat ve Amasya gibi şehirlerde yaşardı. Kanuni Sultan Süleyman devrinde İstanbul'da kırk bini buluyordu. Dünyanın en büyük Yahudi şehri sayılan Selânik'te yarıdan fazlaydı. Antisemitizm takıntısından uzak Osmanlı ülkesi, Yahudilerin tarih boyu dünya yüzünde en rahat ve serbest yaşadıkları yer olmuştur. XIX. asır Avrupasında, değil amme hizmetine girebilmek, din ve âyin hürriyeti, hattâ hayat hakkından bile mahrum, getto denilen mahallelerde çok kötü şartlarda yaşarlardı. Mal-mülk edinme, tahsil, seyahat, matbaa kurma, gazete çıkarma hakkını hâiz değillerdi. Yahudilerin en serbest olduğu ülkelerden Avusturya'da Yahudilere şehirlere yerleşme, bazı sanatları icra etme ve Cizvit üniversiteleri dışındaki üniversitelere gidebilme hakkı, biraz da Fransa ihtilâlinin endişesiyle, 1792 tolerans beratı ile tanınmıştı. Bu kısıtlamaları Osmanlılar tasavvur bile edemezdi. Yahudilikte mâbedlerin hizmetine bakan, dini öğreten, ibâdetleri yöneten hahamlar (kohen/rabi) Hazret-i Hârun soyundandı. Toprakları olmadığı için, maişetlerini diğer kabileler karşılardı. Yetmişler Meclisi (Yeşiva/Sanhedrin) hahambaşının reislik ettiği en yüksek dinî mercidir. Çok eskiden kullanılamayacak kadar eskiyen dinî metinler imhâ edilemediğinden, Yahudi mâbedlerinde knesset adında bir odada saklanırdı. Knesset, Yunanca sinagog (toplanmak) sözünden gelir. Araplar da havralara kenîse der. Türkler, İbrânîce havra demeyi tercih etmiştir. Şimdi İsrail parlamentosuna da knesset deniyor. Ruhban sınıfı bulunmadığı için, Osmanlı ülkesinde tek hahambaşı yoktu. Irk, eyâlet, hatta şehir orijinine göre ayrılmış her cemaat (kehillah), kendi seçtiği ve merkezden berat verilen hahambaşısına tâbi idi. Her cemaatin kendi hahamı, havrası, mektebi, muallimi, mahkemesi, mezarlığı, hastanesi vardı. Haham, bet-din denilen ruhânî mahkemenin başıydı. Nişan, evlenme, doğum, sünnet, cemaate kabul, cenaze, hayvan kesimi gibi seremonileri yönetirdi. Vergilerin toplanıp hükûmete tesliminden mesuldü. ETME BULMA DÜNYASIÖteki gayrimüslim gruplar Yahudileri hep aşağı görürdü. 1865 tarihinde Hahamhâne Nizamnâmesi neşredilerek, statüleri diğer milletlere paralel tanzim olundu. Öyle ki Rumlar "Yazıklar olsun Osmanlıya, bizi Yahudilerle beraber etti. Biz İslâm'ın üstünlüğüne râzı idik!" demiştir. Mamafih bu devirde diğer milletler gibi Avrupa'dan himâye göremediler. 1844'de 35 milyon 350 bin kişilik Osmanlı nüfusunun 170 bini; nüfusun 20,9 milyon olduğu 1905'te 256 bini; nüfusun 18,5 milyona düştüğü 1914'de 187 bini Yahudi'dir. XX. asır başında nüfusun % 1.1 Yahudi idi. Nüfus değişiklikleri, çeşitli toprak kayıpları ve göçler ile alâkalıdır. Bütün bu müsâmaha ve rahatlığa rağmen, Yahudiler arasında Filistin'de devlet kurmak isteyen bir grup (Siyonist), bu emellerine engel olan Sultan Hamid'i tahttan indirmek üzere İttihatçılara yardım etti. Yunan isyanı ile Rumlar gözden düşünce, Yahudiler ön plana çıkmayı umarken, Anadolu'nun her yerinde sanat sahibi Ermeniler sermaye birikimleriyle ön sıraya yerleşiverdi. 1915'te Ermeniler sürülünce ekonomi tamamen Yahudi sermayesinin eline geçti. Rivayete göre Ermenileri sürmesi için hükûmeti kışkırtan bunlardı. Nitekim meşhur banker Emanuel Karasu hem Sultan Hamid'e hal kararını tebliğ eden heyetin reisi; hem de tehcir kararını veren Talât Paşa'nın bankeri idi. 1940'larda yıldızı sönen Anadolu Yahudilerinin çoğu, hükümetin antisemitik icraati sebebiyle paralarını ceplerine koyarak 1948'de kurulan İsrail'e göçtü...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçenlerde bir millî maçta meşhur bir popçu kızımız İstiklâl Marşı'nı okumaya çalıştı. Hâdise oldu. Millet verip veriştirdi. İyi ama bir millî marşı okumak bu kadar zor mu?.. İYİ YÜREKLİ KRALIMIZ Avrupa'da marşın tarihi 16. Asra dek gider. İngiltere'de God save the Queen/God save our land/God save us all (Allah iyi yürekli kralımızı, vatanımızı ve hepimizi korusun!) nakaratlı marş 1740'lardan beri millî marştır. Hatta XIX. asırda Danimarka, İsveç, İsviçre, Rusya, Almanya ve Amerika bunu millî marş olarak çaldılar. Kral, vatan ve milleti yücelten bu marş, güfte, beste ve ahenk bakımından en güzel millî marşlardandır. 1792'de bir subayın bestelediği "İleri kardeşler, vatan için ileri/Şan şeref günü işte geldi çattı" diye başlayan La Marseillaise (Marsilyalı) Fransız ihtilâlinin sembolü oldu. İmparator Napoléon ihtilâlci muhtevası sebebiyle yasakladı ise de, 1879'da milli marş olarak kabul edildi. Almanlar, Haydn'ın Deutschlandlied parçasını 1922'de millî marş olarak kabul ettiler. Naziler düştükten sonra bunun Deutschland über alles (Almanya her şeyin üzerindedir) kısmının okunması yasaklandı. The Star Spangled Banner (Yıldız Serpiştirilmiş Bayrak), 1931'de Amerika'da millî marş kabul edildi. Bugün millî maçlar dışında okunmayan marşı ezbere bilenler de %1'i bulmaz. 40 senedir senatörlük yapan biri bilmediğini itiraf etti. Bir beyzbol maçı öncesinde okuması teklif edilen Michael Jackson bilmediğini söyledi. Sözleri şiddetli savaş sahnelerini tasvir ettiği için değiştirilerek başka bir marş kabulü yönünde ciddî bir cereyan vardır. MARŞ BESTELENECEK ZAMAN DEĞİL Osmanlılarda Mehter Şark tarzında askerî havalar çalardı. Sultan II. Mahmud zamanında Avrupa usulünde bando kurulup marşlar bestelendi. Bizzat bu padişah yeni kurulan ordu için Asâkir-i Man-surei Muhammediye Marşı'nı besteledi. Meşhur İtalyan bestekâr Donizetti 1828'de bandoyu çalıştırmak üzere İstanbul'a davet olundu. Henüz millî marş âdet olmamıştı. Her hükümdarın kendi marşı vardı. Donizetti de Sultan II. Mahmud için Mahmudiye Marşı'nı besteledi ki ilk millî marştır. Sultan Abdülmecid tahta çıkınca Donizetti Paşa Mecidiye Marşı'nı (Marş-ı Sultanî) besteledi. Liszt, Rossini ve o zamanlar Osmanlı Devleti'nin Paris sefâretinde bando şefi olan Johann Strauss bile padişah için marş besteledi. Donizetti'nin halefi Guatelli Paşa Aziziye ve Hamidiye Marşlarını besteledi. Meşrutiyet ilan edilince İttihatçılar modern bir millî marş aradılar. Beethowen'in Türk Marşı teklif edildiyse de "Bir fedâi milletiz/Merd oğlu merd Osmanlıyız" diye başlayan marş benimsendi. Sonra Salvalo'nun Reşadiye Marşı resmen ilan edildi. Sultan Vahideddin tahta çıktığında "Marş bestelenecek zaman değil" dediği için bu devirde Mahmudiye Marşı çalındı. Osmanlı Devleti'nin son millî marşıdır. Protokolde hükümdarın şerefine çalındığı için bu marşların muayyen güfteleri yoktu.MARŞ MÜSABAKASI 1920 senesinde Ankara'da meclis açılınca, bir millî marş kabulü gündeme geldi. Maarif Vekâleti bir müsabaka açarak güfte için 500, beste için 1000 lira mükâfat koydu. Gelen 724 şiirin hiçbiri beğenilmedi. Rıza Nur'un Maarif Vekilliğinden ayrılması üzerine yerine geçen Hamdullah Suphi, güfteyi Burdur milletvekili Mehmed Âkif'in yazmasını istedi. Âkif on gün içinde şiiri tamamladı. Hamdullah Suphi Mecliste okudu; muhaliflerin hararetli itirazlarına rağmen marşın kabulünü temin etti. Mehmed Akif, mükâfatı kimsesiz kadınlara iş öğretmek için kurulan Dârülmesâi'ye bağışlayacağını açıkladı. Muhalifler şiirde Türk kelimesinin hiç geçmeyip, ırk tabirine yer verilmesini tenkid ettiler. Kâzım Karabekir marşı ilahiye benzetti ve kendisi bizzat bir marş güftesi yazdı. Rıza Nur ise marşın empoze yoluyla kabulüne karşı çıktı. Üstelik edebî seviyesi yüksek olmayan ağır ve monoton bir şiir olarak vasıflandırarak Mozart'ın Türk Marşı, hatta Hamidiye Marşı'nın kabulünü bile yeğ tuttuğunu söyledi. Muhafazakârlar ümmet yerine ırk dendiği, üstelik şairinin Efganî-Abduh çizgisindeki reformistliği ve İttihatçılığı sebebiyle; modernistler ise aşırı militer vurgularından dolayı İstiklâl Marşı'ndan memnun olmadı. İstiklâlini hiç kaybetmemiş bir millet için istiklâl hasretiyle marş yazılması hayretle karşılandı. Millî marşın güfte hikâyesi herkesçe malumdur. Ama bestesinin hikâyesi çok bilinmez. Onu da inşallah sonraki bir yazıda ele alalım. Saltanatlı tekbir Danimarka'daki bir beynelmilel fuarda sırayla limana giren gemilerin taşıdıkları bayrağa göre millî marşları çalınmakta iken, limana bir Osmanlı gemisi girince, elinde millî marşın notası bulunmayan sahildeki orkestra telâşlanmış, sonra geminin bayrağına bakıp içinde ay-dede ve yıldız geçen bir halk türküsünü çalmışlardı. Bir Osmanlı zâbiti anlatıyor: I. Cihan Harbi esnasında Alman karargâhındaki bir müşterek kutlama sonunda Almanlar hep bir ağızdan millî marşlarını söylediler. Sıra bize geldiğinde ne yapacağımızı şaşırdık. Sonra hep bir ağızdan meşhur saltanatlı tekbiri (teşrik tekbirini) iki defa okuduk. Bu, çok müsbet bir tesir hâsıl etti. Üstelik çıkarken Alman orkestra şefi bu millî marşın notalarını istedi. Kendisine "Harbiye Nezâreti'ne telgraf çekeriz, gönderirler" demek zorunda kaldık.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
BESTE İLE GÜFTE UYUMSUZ İstiklâl Marşı ne mektepte, ne askerlikte, ne maçlarda, ne solo ve ne de koro olarak rahatça söylenebilmektedir. Peki bu beste ile güfte arasındaki ahenksizlik nereden gelir? Mehmed Âkif'in güftesinin 1921 senesinde millî marş olarak kabulünden sonra sıra besteye geldi. Mustafa Kemal Paşa, güftenin ilk iki kıtasının bestede çalınmasını istedi. Meşhur bestekârlardan gelen 55 kadar beste değerlendirmeye alındı ise de bir karara varılamadı. Ahmed Yekta Bey'in bestesi Edirne; İsmail Zühdü Bey'inki İzmir ve Eskişehir; Mehmed Zâti Bey'inki İstanbul ve Ali Rıfat Bey'inki de Kadıköy tarafında çalınır oldu. EVSAFI HÂİZ MARŞ HANGİSİ?Maarif Vekâleti'nin vazifelendirdiği Musiki Encümeni, 1923 senesinde Ali Rıfat (Çağatay) Bey'in Acemaşirân makamındaki bestesini "millî marşların tanziminde nazar-ı dikkate alınması lâzım gelen vasıfları hâiz" buldu. Beste bütün mektep ve askerî birliklere tamim edildi. Gramofona okundu. Mamafih marş bir türlü halka mâl olamadı. İnsanlar milli marşın ne demek olduğundan haberdar değildi. Toplu yerlerde okunduğunda birisi ikaz etmedikçe kimse ayağa bile kalkmıyordu. Aka Gündüz'ün basit bir kahramanlık türküsü olarak vasıflandırdığı marş, alaturka musikinin izlerini taşıdığı için de bazı kesimleri memnun edememişti. Marşın güftesi bile hâlâ münakaşa mevzuu idi. Bütün bu münakaşalar 1930 senesinde Osman Zeki (Üngör) Bey'in bestesinin millî marş olarak kabulüyle neticelendi. Zeki Bey'in şefliğini yaptığı Sultan Vahideddin'e bağlı Mızıka-ı Hümâyun, Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adıyla Ankara'ya taşınmıştı. Zeki Bey müsabaka müddeti geçmiş olmasına rağmen yaptığı besteyi bir baloda reisicumhura dinletip aferin aldı. Zeki Bey bunu İzmir'e giren Türk atlılarının nal seslerinden ilham alarak bestelediğini söylerdi. Batı formundaki bestenin orkestrasyonunu Ermeni Edgar Manas yapmıştı.LARDA YÜZEN ALSANCAK! Münakaşalar bununla bitmedi. Besteyi çok ölgün bulup cenaze marşına benzeterek "Dört nala atlılar nerede?" diye soranlara Zeki Bey şöyle cevap verdi: "Eseri orkestra ile plağa aldığımız zaman teknisyenler bunun çok süratli olduğunu söyleyip, bu sebeple plağın aynı yüzüne bir başka marş daha çalmamızı istediler. Kabul edemezdim. Aklıma bir şey geldi: 'Marşı biraz ağır çalalım, böylece plak dolar. Sonra çalınırken gramofon biraz hızlıya ayarlanır, olur biter' dedim. Bu fikir pek münasip görüldü ve dediğim gibi yapıldı. Fakat bilahare böyle bir fikir vermekle hata ettiğimi anladım. Çünkü marş çalınırken gramofonun hızlıya ayarlanması icab ettiğini kim bilebilirdi?" İstiklâl Marşı ne mektepte, ne askerlikte, ne maçlarda, ne solo ve ne de koro olarak rahatça söylenebildi. Müzik tahsili yapanlar bile bunda çok zorlandı; okumak adeta işkence oldu. Peki bu prozodi bozukluğu, yani beste ile güfte arasındaki ahenksizlik nereden geliyor? Öncelikle bu marş, bu güfte için bestelenmemiştir. Üstelik geniş bir ses aralığı vardır. Güfte, uzun mısralarıyla bir marş güftesi hiç değildir. Ancak alaturka yürük semailere belki yakışacak bir güftedir. Ali Rıfat Bey'in bestesi alaturka motifler taşıdığı için, prozodisi çok daha iyidir. Zeki Bey, Türk müziği bestekârı değildir. Marşın Türkçe konuşur gibi okunması gerekirken, heceler yerini bulmadığı gibi, kelimeler ortadan bölünmekte ve nefes de yetmemektedir. Milletin millî marşını "kemal-i zevk ve şevk ile" okuyamaması üzücüdür. Halbuki meselâ İngiliz millî marşının mısraları kısa ve besteye uygundur. Bir ara bu sebeple istiklâl marşı bestesinin değiştirilmesi gündeme gelmiş; ancak anayasanın değiştirilemez maddeler arasına sokulduğu için herkes geri durmuştur. Bursa milletvekili Dr. Osman Şevki (Uludağ) Zeki Bey'in bestesinin o zamanlar pek moda olan Carmen Silva adlı valsten adapte edildiğini ilk defa meclis kürsüsünden dile getirdi. İyi viyolonsel çalan birinin, iyi bir bestekâr sayılamayacağını; üstelik reisicumhura yakınlığını kullanarak Ali Rıfat Bey'in bestesini yasaklattığını söyledi. Tuna Dalgaları valsiyle de tanınan Rus bestekâr İvanovici'nin Carmen Silva valsi de İtalyan Bellini'nin Uyurgezer Kız operasındaki bir aryadan ilhamla yazılmıştı. Zeki Bey bu hususta suskun kaldı. Batı müziğine vâkıf olanlardan istiklâl marşını dinleyenler, bu iki besteyi hatırlayıp muhtemelen bıyık altından gülmektedir.Bir tek o mu? Mamafih bu ilk intihal marş değildir. 1938'de kanunen gençlik marşı olarak ilan edilen Dağ başını duman almış marşı da Tre Trallade Jantor (Şakıyan Üç Genç Kız) adındaki müstehcen bir İsveç şarkısının Türkçe söz yazılmış hâlidir. Selim Sırrı (Tarcan) bir İsveç seyahatinde işitmiş; Ali Ulvi (Elöve) Bey'e sözlerini yazdırmıştı. 28 Şubat'tan sonra kendilerini yurtsever olarak gören bir zümre, İstiklâl Marşı'ndaki prozodi bozukluğu sebebiyle, güftesi 1930'ların Alman/İtalyan ideolojilerden etkilenen 10. Yıl Marşı'na rağbet etti. Lüküs Hayat operetiyle tanınan Cemal Reşit Rey'in bestesi bu marş da orijinal değildi. Rousseau'nun 1752 senesinde Kral XV. Louis huzurunda sahnelenen Le Devin du Village (Köy Büyücüsü) adlı operasındaki "J'ai perdu tout mon bonheur/J'ai perdu mon serviteur" (Bütün saadetimi kaybettim/Hizmetçimi kaybettim) diye başlayan aryasından alınmıştı. Cemal Reşit, müzik tahsilini Paris'te görmüştü. Sadece bu kadar mı? Bir zamanlar herkesin coşkuyla dinlediği Memleketim şarkısı bir hahamın aşkını anlatan Rebe Elimelekh adlı bir Yahudi şarkısından; Çırpınırdı Karadeniz ise Sayat Nova adında XVIII. asır Ermeni bestekârının Kamança isimli şarkısından alınmadır. Müzik böyle beynelmilel bir şey işte...
EYÜP SULTAN'DAKi MEZAR KiMiN?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
50 BİN KİŞİLİK ORDUDA 30 SAHABİ Halife Muaviye'nin 670 yılında İstanbul'u fethetmek üzere gönder-diği 50 bin kişilik orduda, hayatta olan 30 kadar sahabi bulunuyordu. Hâlid bin Zeyd Ebû Eyyûb el-Ensarî de bunlar arasındaydı. Geçenlerde nevzuhur bir tarihçiden, Eyüp Sultan türbesinde yatan zâtın Eyüp Sultan olmadığını öğrendik. Yazarımız, vaktiyle Hz. Ali ile birlikte Hâricîlere karşı savaşan birinin, 80 yaşında iken, o devrin şartlarıyla deve üstünde İstanbul önlerine gelmesini garipsediğini; bunu anlatan kaynakların hâdiseden iki asır sonra yazıldığını; kara ordusunda ölen birinin kabrinin Avrupa'da ne aradığını; Hammer, Babinger, İnalcık gibi tarihçilerin, kabrin bulunuşu aldatmacasını! askere şevk vermek gibi bir psikolojik ihtiyaca bağladığını söylemiş. Kabir nasıl bulundu? Halife Muaviye, Süfyan bin Avf kumandasında elli bin kişilik bir orduyu 670'de İstanbul'u fethetmek üzere gönderdi. Ardından oğlu Yezid'i bu orduya kumandan tayin etti. Hazret-i Peygamber Kostantiniye'nin fethini müjdelemiş ve bu şehre ilk sefer yapan ordunun mağfiret olunacağını söylemişti. Hayattaki sahâbiler, yaşlarına bakmadan bu müjdeye kavuşmak için yarıştı. Hâlid bin Zeyd, İbni Abbas, İbni Ömer, İbni Zübeyr, İbni Zürâre'nin de bulunduğu o zaman hayattaki 30 kadar sahâbi orduya katıldı. Ordu binlerce tekne ile önce Rodos'a, oradan da İstanbul önlerine geldi. [Kıbrıs ve Rodos Halife Muaviye zamanında fethedilmiştir.] Muhasara uzun sürdü. Bu arada asker arasında dizanteri hastalığı yayıldı. Hâlid bin Zeyd de bu hastalığa tutuldu. Vefatına yakın Yezid'e kendisini surlara mümkün mertebe yakın defnetmesini vasiyet ederek "Peygamberimiz İstanbul surlarının dibine sâlih bir insan defnedilecektir, buyurmuştu. Umarım ki o insan ben olayım" dedi. Bir rivâyette kaleden atılan bir okla şehid düştü. Yezid, cenâze namazını kıldırarak vasiyeti yerine getirdi. Rumlar haraca râzı olduklarından, otuz bin kişinin kaybedildiği muhasara mecburen kaldırıldı. Ordu dönerken, bu olup bitenlere şâhit olan imparator haber göndererek "Siz gittikten sonra o mezarı açıp, ölüsünü köpeklere atacağım" tehdidinde bulundu. Yezid, imparatorun adamına: "Bu kabrin başına bir iş geldiğini işitirsem, ülkemde ne bir Hıristiyan, ne bir kilise kalır" dedi. Telâşlanan imparator kendini bilmezin birisi kabre zarar verir diye bir müfreze asker vazifelendirdi. İmparatorun sinir hastalığına yakalanan kızı gördüğü bir rüya üzerine kabrin yanında çıkan ayazmadan içerek iyileşti. Kabir Rumların ziyaretgâhı oldu. Asırlarca böyle korunan kabir, 13. asırdaki Lâtin istilâsından sonra kayboldu. İstanbul'un fethi sırasında Akşemseddin'in keşfiyle ortaya çıkarıldı. Hâzâ merkadü Hazreti Hâlid (Bu, Hazret-i Hâlid'in yattığı yerdir) yazan bir taş bulundu. Üzerine türbe ve yanına câmi yapıldı. Sultan Fatih'in o zaman diktiği çınarın bir kısmı bugün bile ayaktadır. Kuşatma esnasında sur dibinde vefat eden sahâbilerin kabirleri ile geri dönebilenlerin mevzilendikleri yerler sonradan ehli tarafından keşfedilip ziyaretgâh olmuş, Sultan II. Mahmud da hepsinin üzerine birer türbe yaptırmıştır. Kabirde kimin olduğu mühim değil! İslâmiyet kabir ziyaretini ölen din kardeşlerine bir vazife olarak Müslümanlara tavsiye eder. Kabirdeki Allah'ın rızasına kavuştuğuna inanılan bir zât (evliyâ) ise, ziyaretçilerin manevî istifadesi umulur. Kabir ziyaretinden maksat, ölünün ruhâniyetine hürmettir. Anne ve babasının kabrini bilmediğini söyleyen birine Hazret-i Peygamber "Yere iki çizgi çiz! Birini annen, diğerini baban olarak ziyaret et!" buyurmuştur. Bu bakımdan kabirlerde zannedilen kişi yatmıyor olsa bile, iyi niyetle ziyaret eden fayda görür. Zaten ruh manevî bir mekândadır. Kabriyle irtibatı devam eder. Ziyarete gelenlere icabet eder. Sahâbiler, yaşlı halde sefere çıkmaktan daha zor işlere imza atmış insanlardır. Aralarındaki mücadeleler de şahsî husumet değil; hakkın tecellisi içindir. Tabakât kitapları sonra yazılmakla beraber, içindeki bilgiler hadis-i şerifler gibi rivâyet silsilesi ile nakledilir. Tarih kitapları zaten bu devirde yazılmaya başlanmıştır. Şehir fethedildikten sonra askere şevk lâzım değildir ki psikolojik bir harb oyunu oynansın. Yukarıda ismi geçen tarihçiler, daha mühim mevzularda bile taraflı ve mutaassıp tavırlarıyla tanınır. Sandukaya örtü örtme âdetinin Bizans'tan geçmesinin zararı yoktur. Kıymetli zâtlara saygı göstermek için, mezarlarının üzerine sanduka, örtü ve sarık koymanın, üzerine türbe inşa etmenin câiz olduğu; aynı zamanda, ziyaret edenlerin sıcak ve yağmurdan korunmasını da temin ettiği fıkıh kitaplarında yazar. Bizans'ta ölü kişinin yatırılma şekli, gözlerinin ve ağzının kapatılması ile yıkanmasının Anadolu'da hâlâ tatbik edilmesi de normaldir. Dünyanın her yerinde ölü katılaşmadan yapılır. Ölüyü yıkamak İncil'de de vardır. İstanbul'daki erken devir Müslüman izleri bundan ibaret değildir. İstanbul'daki Çifte Sultanlar ile Anadolu'daki Battal Gazi türbeleri hakkındaki kafa karışıklığını da başka bir yazıda ele alırız.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hazret-i Peygamber'in İstanbul'un fethedileceğini müjdeleyen ve buraya sefer yapanları öven sözleri, Müslümanlar üzerinde büyük bir şevk hâsıl etmiş; defalarca İstanbul'u kuşatmışlardır. Bunlardan ilki, hayattaki bazı sahâbîlerin de katıldığı Yezid bin Muaviye kumandasındaki ordudur. Eyüp Sultan hazretleri bu kuşatmada vefat edip, surların dibine defnolunmuştur. Anadolu'daki sahâbî kabirleri içinde en kat'i olan budur. Rumlar dâhil herkes bu kabre hürmet etmiş; senelerce ziyaret olunmuş: padişahlar burada kılıç kuşanmıştır. Kuşatmaya katılan sahâbî kabirleri veya mevzilendikleri makamlar bilahare keşfedilip ziyaretgâh yapılmıştır. Ama Bizans ülkesindeki yegâne Müslüman izi bunlar değildir. MESLEME'NİN SERÜVENİ Emevî halifesi Abdülmelik, oğlu Mesleme'yi Müslüman ordularının başkumandanı olarak Anadolu'ya gönderdi. 696'da Erzurum ve Trabzon düştü. 706'da İstanbul'un fethine memur etti. Mesleme, bazı sahâbîlerin de katıldığı büyük bir orduyla Tarsus'a, oradan Amorion'a geldi. Burada 120 bin kişilik Rum ordusuna karşı büyük bir zafer kazanıldı. Ordunun ileri karakol kumandanı Seyyid Battal Gazi idi ve düşman kumandanını bu öldürmüştü. Amorion, bugün Afyon Emirdağ yakınındadır. Ankara ve Eskişehir fethedildikten sonra, Çanakkale'de sekiz ay kalınıp Rum ustalarına hafif gemiler yaptırıldı. Gelibolu'ya, buradan da İstanbul önlerine gelindi. Kardeşi Süleyman da denizden gemilerle geldi. Uzun müddet aralıklarla devam eden muharebelerden sonra yıllık 10 bin okka gümüş, 6 bin okka altın, 5 bin kısrak haraç vermek üzere imparatorla anlaşıldı. Buna göre Mesleme ve maiyeti Ayasofya'da ezan okuyup namaz kıldılar. İmparatorun hediye ettiği inci ve yakutla süslü tacı 100 bin altına satıp askerlere taksim etti. Karaköy'de birkaç sene oturup Arap Câmii'ni yaptılar. Rumlar için bir tehdit olduğundan buraya Medînetü'l-Kahr (Kahırköy) dendi. Askerler elma ve armut ağaçları dikip meyvesini bile yediler. Bu arada Abdülmelik, ardından da yerine geçen Velid vefat edip Süleyman halife oldu. Bunun üzerine Mesleme ve maiyeti döndü. Yolda Eskişehir ve Ankara'da muharebeler oldu. Eskişehir'de veba hastalığından ordunun çoğu kırıldı. Nihayet Şam'a varıldı. Bu esnada Süleyman da vefat edip yerine Ömer bin Abdülaziz geçmişti. Mesleme Şam'da 740'da vefat etti. Bunları Mesleme'nin subaylarından Said bin Kays Hemedânî anlatmış ve rivayet silsilesi ile günümüze kadar gelmiştir. Mesleme çekilince Rumlar verdikleri sözü bozup câmiyi kilise yaptılar. Sultan IV. Murad zamanında eski yeri keşfolunarak mescide çevrildi. Sultan I. Mahmud'un annesi Sâliha Sultan câmiyi 1734'de yeniledi. Karaköy'deki Yeraltı Câmii de Galata surlarının mahzeni iken Mesleme tarafından câmi yapıldı. Kurşunlu Mahzen diye bilinir. Sadrâzam Mustafa Paşa 1749'da mahzeni temizletti. İçinde üç kabir görüldü. Bin seneden fazla kapısı kapanarak kilidine kurşun akıtılmış, terk edilmiş idi. Sultan I. Mahmud câmi hâline getirip, sonradan minâre de yapıldı. Çİfte Sultanlar Hazreti Hüseyin soyundan Fâtıma ve Sekîne adlı iki kızdır. Suriye muharebelerinden birinde esir edilip İmparator II. Konstantin'e gönderilmişler. O zamanlar bir râhibe mektebi olan şimdiki Kocamustafapaşa Câmii'nin olduğu yerde tutularak Hıristiyanlığa cebrolunmuşlar. İmparator kızları oğullarına almayı düşünmüş; kendilerine kırk gün mühlet verilmiş. İmparatorun aynı yaşlardaki kızı Katerina merak ettiği bu kızlarla görüşmeye gitmiş; kızların hâl ve kerâmetlerine hayran kalarak Müslüman olup Sıddıka adını almış. Kızlar can vermek için Rablerine yalvarmışlar. 41. gün hücreye gidenler üçünü birbirine sarılmış halde vefat etmiş bulmuşlar. Kızları oraya, kralın kızını da girişe defnetmişler. Sümbül Sinan Efendi bunların yerini tesbit edip, "Beni bunların ayak ucuna ve daha aşağı seviyede defnedin" vasiyetinde bulunmuştur. Sultan II. Mahmud gördüğü rüya üzerine etrafını ve üstünü zarif bir demir parmaklıkla çevirmiştir. Çifte Sultanlar eskiden çocuğu olmayan kadınların ziyaret edip adak yaptığı bir yatır idi. 12. asır seyyahları sur içindeki bu kabirden bahseder. Kral kızının yanında kuşatmaya katılan sahâbîlerden Câbir bin Abdullah'ın hanımının yattığına inanılır. Hazreti Hüseyin'in kuşatmaya katıldığına dair rivâyetler de vardır. Baba Cafer Abbasî halifesi Harun Reşid, sulh yapmak üzere İstanbul'a Seyyid Cafer ve Maksud adında iki elçi göndermişti. Daha evvelki sulh anlaşmaları çerçevesinde Kocamustafapaşa'da bir Müslüman mahallesi vardı. Bu esnada iki halk arasında bir karışıklık çıkmış; kan dökülmüştü. Seyyid Cafer şehirde gezerken Müslüman ölülerin gömülmesine bile izin verilmediğini görünce içerledi. İmparator I. Nikeforos'a Allah'a inanan kimsenin böyle gaddarlık yapamayacağını söylediği için hapse atıldı. Maksud ise imparatoru teskin ederek ölülerin defnini temin etti. Rivayete göre Seyyid Cafer zindanda kerâmetler göstermiş, zindancı da Müslüman olup Ali adını almıştı. Endişelenen imparator Seyyid Cafer'i ve zindancıyı zehirleterek öldürmüştür. Zindandakiler ikisini zindana defnetmiştir. Bizanslılar bu Allah dostlarının kabrini ziyaretgâh hâline getirmiş, fetihten sonra yapılan türbesini Sultan II. Mahmud yenilemiştir. Baba Cafer, namı diğer Zindan Baba, çocuğu yaşamayan kadınların gelip adak yaptığı bir yatır idi. Eminönü'nde Zindan Hanı'nın yanındadır. Seyyid Battal Gâzi Battal Gazi'nin esas ismi Abdullah idi. Battal, kahramanlığından dolayı verilmiş bir unvandır. Soyu hakkındaki bilgiler çeşitlidir. Bizanslılarla yapılan muharebelerde öyle şan kazanmıştır ki, Anadolu'da menkıbeleri asırlardır söylenir. Çok eski kaynaklarda, hatta Bizans tarihlerinde bile ismi geçer. 740'da Akroinon'da şehit düşmüştür. Eski bir manastırın yanındaki kabri, Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad'ın annesi tarafından keşfedilip üzerine türbe yapılmış; yanında Eskişehir'in Seyitgazi kasabası kurulmuştur. Babasının da Ankara'nın fethinde şehit düştüğü söylenir. Hüseyin Gazi Türbesi burada ziyaretgâhtır. Müslümanlar Bizans'tan Suriye, Mısır, Kuzey Afrika, Kıbrıs, Ege adaları ve Kapadokya dâhil Anadolu'yu fethettiler.
Mushaf-ı şerifin hikâyesi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Hazret-i Peygamber'in arkadaşları, Müslümanların mukaddes kitabının sonraki nesillere nakledilmesinde çok büyük hizmette bulundu. Kur'an-ı kerîm daha Hazret-i Ebû Bekr zamanında bir kitap hâlinde toplanmıştı. HER YERDE AYNI KUR'AN-I KERÎM OKUNUYOR Hazret-i Ebu Bekr zamanında bir kitap halinde toplanan Kur'an-ı kerîm, orijinal hâliyle bugüne kadar ulaşan tek mukaddes kitaptır. Bugün dünyanın her yerinde Müslümanların okuduğu Kur'an-ı kerîm aynı... Kur'an-ı kerîmin orijinal hâliyle bugüne kadar ulaşması, daha önceki mukaddes kitaplardan hiç birisinin sahip olmadığı bir hususiyettir. Bunda Hazret-i Muhammed'in arkadaşları olan büyük insanların mühim rolü olmuştur. Bunun da alâka çekici bir hikâyesi vardır. ÜÇ AYRI TEVRAT MÜSHASI Tevrat, Hazret-i Musa'ya indirilen mukaddes kitaptır. Âsurluların Kudüs'ü işgâli ve Yahudileri Bâbil'e sürmesinden (M.Ö. 587) sonra çıkan karışıklıkta Tevrat nüshaları yakılmış, ortadan kaybolmuştu. İbrânice bu muazzam kitap, o tarihlerde Hazret-i Uzeyr'den başka kimsenin ezberinde değildi. Dönüşte Yahudiler Tevrat'ı yeniden talim ettiler. Zamanla Tevrat'ın birçok yerleri unutuldu, değişikliğe uğradı. Yahudi din adamları hatırlarında kalan âyetleri yazarak, Tevrat isminde çeşitli risâleler meydana geldi. Mîlâddan takrîben 4 asır evvel yaşamış olan Ezrâ ismindeki bir haham bunları toplayarak, şimdi eldeki Ahd-i Atîk (Eski Ahid=Old Testament) denilen ve Tevrat ile beraber birkaç mukaddes metnin bulunduğu kitabı yazmıştır. Sâmirîler adında bir Yahudi cemaati Şomranim Tevrat'ı (=Tora Ha-Şomranim) denilen farklı bir Tevrat nüshasına bağlıdır. Katoliklerin esas aldıkları Kitab-ı Mukaddes'deki Eski Ahid kısmının birkaç bölümü Yahudilerin ve Protestan Hıristiyanların Kitab-ı Mukaddeslerinde yer almaz. Demek ki günümüzde Tevrat'ın üç ayrı nüshası bulunmaktadır: Bunlardan birincisi Yahudi ve Protestanların esas aldıkları İbranice nüsha; ikincisi Katolik ve Ortodoksların kabul ettikleri Yunanca nüsha ve Sâmirîlerin kabul ettikleri nüsha. TAM 300 ÇEŞİT İNCİL! Kur'an-ı kerîm, Hazret-i İsa'ya İncil adında ayrı dinî hükümler getirmiş müstakil bir kitabın indiğini söyler. Süryânî dilindeki İncil de muhtemelen yazılmadığı ve ezberlenmediği için, tebliğatı üç sene süren Hazret-i İsa'nın göğe yükselmesinden az sonra ortadan kaybolmuştur. Bugün Hıristiyanlar İncil adında müstakil bir kitap olmadığını, İncil'den maksadın Hazret-i İsa olduğunu söylemektedir. Havârîler, İncil'i öğretmek ve sonraki nesillere nakletmeye çalışmışlarsa da, sayıca az ve bir devlet desteğinden mahrum oluşları; ayrıca çoğunun okuma yazma dahi bilmemeleri, üstlendikleri misyonu hakkıyla yerine getirebilmelerine engel teşkil etmiştir. 4. asırda İznik Konsili toplanarak, İncil diye bilinen ve hepsi üçüncü şahısların ağzından Hazret-i İsa'nın hayatını ve sözlerini nakleden 300 kitap arasından Matta, Markos, Luka ve Yuhanna adında dördü seçilip diğerleri imhâ edilmişti. Bu hâliyle İnciller, ilahî kelâmı anlatan bir mukaddes kitaptan ziyade, İslâm kültüründeki siyer kitaplarına benzer. Bugün Hıristiyanların Kitab-ı Mukaddes (Holy Bible) dedikleri kitap, hem Ahd-i Atîk adıyla Tevrat ile buna bağlı kitaplar, hem de Ahd-i Cedîd (=New Testament) adıyla dört İncil (Matta, Markos, Luka ve Yuhanna) ile Resûller denilen Hazret-i İsa'nın talebelerinin mâcerâ ve mektuplarından teşekkül eder.KÂRİLER ŞEHİD DÜŞÜNCE... 23 sene boyunca Kur'an-ı kerîm âyetleri nâzil oldukça, sayıları 42'yi bulan vahy kâtibleri kâğıt, kumaş, kemik parçası, deri gibi ne bulurlarsa yazarlar; Hazret-i Peygamber ve Sahâbe-i kiram ezberlerdi. Hazret-i Peygamber'in vefatında eshabından haylisi Kur'an-ı kerîmin tamamını ezbere bilmekteydi. Hazret-i Ebû Bekr'in hilâfeti zamanında mürtedlerle yapılan Yemâme harbinde Kur'an-ı kerîmi ezbere bilenlerden (o zamanki ismiyle kâri') yetmişi şehid olunca, Hazret-i Ömer endişelenerek Kur'an-ı kerîm âyetlerinin bir kitap hâlinde toplanması için halîfeye mürâcaat etti. "Hazret-i Peygamber'in yapmadığı bir işe ben nasıl girişebilirim?" diyen halîfe Hazret-i Ebû Bekr, daha sonra meselenin ehemmiyet ve lüzûmuna kanaat getirerek; vahy kâtiplerinin önde gelenlerinden Zeyd bin Sâbit riyâsetinde bir heyet teşkilini emretti. İçlerinde Hazret-i Osman, Ali, Talha, İbn Mes'ud, Übeyy bin Kâb, Hâlid bin Velid, Huzeyfe ve Sâlim'in de bulunduğu oniki kişilik bu sahâbi heyeti, Hazret-i Ömer'in evinde toplanarak, ellerde mevcud bütün Kur'an-ı kerîm sahifelerini topladı. Ayrıca sahâbenin ezberindeki âyetler de dinlenildi. Her sahâbinin okuduğu âyete iki şahit istendi. Böylece bütün âyetler bir cild hâlinde toplandı. Her âyet-i kerimenin yeri ve hangi sûreye ait olduğu, Hazret-i Cebrâil'in tâlimine ve Hazret-i Peygamber'in işaretine dayanmaktadır. PEYGAMBER HANIMINA EMÂNET Yazısının güzelliği ile meşhur Saîd bin el-Âs bunları ceylan derisine yazdı. Burada kullanılan yazı, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişi bulunan ve o sıralarda Hicaz'da câri olan Arap yazısıdır. Bu yazı Hazret-i Peygamber tarafından da kabul görmüş; İslâm yazısı olduğuna dair Eshâb-ı kirâmın icma'ı (ittifakı) meydana gelmiştir. Yazılan nüsha, umumî bir toplantıda Sahâbe-i kirâma okundu. İtiraz eden olmadı. Böylece İbn Mes'ud'un teklifi üzerine mıshaf (veya mushaf) adı verilen bir kitap meydana geldi. Mushaf, sahifeler demektir. 33 bin sahâbî mushafın her harfinin tamı tamına yerinde olduğuna sözbirliği yaparak karar verdi. Sonra bu mushaf, Hazret-i Ömer'e tevdi edildi. Vefatından sonra da kızı ve Hazret-i Peygamber'in hanımlarından Hazret-i Hafsa'ya intikal etti. Mushaf nasıl çoğaltıldı? Önceki mushaf ne oldu? Mushafa nokta, hareke ve duraklar nasıl kondu? Farklı kıraatler nasıl doğdu? Başka bir yazıda inşallah ele alırız.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
HAZRET-İ OSMAN'IN MUSHAFI Özbekistan'ın başkenti Taşkent'teki Barak Han Medresesi Kütüphanesi'nde ve Topkapı Sarayı'ndaki Mukaddes Emanetler bölümünde muhafaza edilen mushafların, Hazret-i Osman efendimizin şehid edildiği sırada okuduğu mushaflar olduğu iddia ediliyor. Hazret-i Ebû Bekr zamanında Kur'an-ı kerîm âyetleri Hazreti Peygamber'in işâretine göre dizilip kitap hâline getirilmiş; bu mushaf on binlerce sahâbînin önünde okunup ittifak sağlandıktan sonra Hazret-i Ömer'e tevdi edilmişti. Vefatından sonra kızı ve Hazret-i Peygamber'in hanımlarından Hazret-i Hafsa'ya intikal etmiştir. KUREYŞ LEHÇESİNİ ESAS ALIN! Hazret-i Osman zamanındaki Ermeniyye muharebelerinde Şamlılarla Iraklılar arasında kıraat bakımından bir farklılık müşahede edildi. Sefer dönüşü Huzeyfe hazretleri, halîfeye müracaat ederek bu farklılıkların önüne geçmesini istedi. Hicretin 25. senesinde Halîfe Hazret-i Osman, vahy kâtiplerinden Zeyd bin Sâbit riyâsetinde ve Abdullah bin Zübeyr, Saîd bin Âs ve Abdullah bin Hâris bin Hişâm'ın da iştirak ettiği bir heyet topladı. Bunların Zeyd hâriç tamamı Kureyşli sahâbedendi. Hazret-i Osman heyettekilere, lehçe hususunda Zeyd ile ihtilâfa düşülecek olursa, Kureyş lehçesinin tercih edilmesini söyledi. Kur'an-ı kerîm Arapça'nın yedi lehçesine (Kureyş, Huzeyl, Hevâzin, Yemen, Temîm, Tay ve Sakif) uygun okunabilecek bir şekilde indirilmişti. "Kur'an-ı kerîm yedi harf üzere indirilmiştir" hadîs-i şerifinin mânâsı budur. Önceleri hareke ve nokta olmadığından ilk Müslümanlar kendi lisanlarının yazısını kolayca, ama biraz farklı okuyabilirdi. Meselâ Temîmîler sin yerine te söyler, nâs kelimesini nât okurdu. Bu bir çeşitlilik ve kolaylık olup, mânâyı değiştirmezdi. Zamanla lehçe farklılıkları kaybolduğu için Kureyş lehçesi hepsinin yerini almıştır. Heyet Hazret-i Hafsa'daki mushafı getirtti. Bu mushafta sûreler biribirinden ayrılmış değildi. Sûreler, Hazret-i Ali'deki mushafta iniş sırasına göre, İbni Mes'ud'unkinde ise uzunluklarına göre dizilmişti. Şimdi âyetler Kureyş lehçesiyle yazıldı. Meselâ tâbut kelimesi kapalı te ile değil, Kureyşlilerin yaptığı gibi açık te ile yazıldı. Sûreler, birbirinden ayrılıp, uzunluk sırası ve birbirleriyle münasebetine bakılarak sıraya dizildi. Sûrelerin tertibi, âyetlerin tertibinden farklı olarak, Hazret-i Cebrâil'in bildirmesi ve Hazret-i Peygamber'in işâretine değil, Sahâbe-i kirâmın icma'ına (ittifakına) dayanır. İleride ihtilâf çıkmasını önlemek için bu eski nüsha ve diğerleri imhâ edilerek, yeni nüshadan ayrıca parşömen üzerine birer mushaf daha yazdırılıp, birer kâri ile beraber Bahreyn, Şam, Basra, Kûfe, Yemen ve Mekke'ye gönderildi. Mısır ve Cezîre'ye de gönderildiği rivayet olunur. [Bunu bahane ederek bazı Şiîler Hazret-i Osman'ı Kur'an-ı kerîmi değiştirmekle itham eder.] Bu mushaflara Mesâhif-i Osmâniyye denir. Halîfenin yanında kalana ise imam mushaf dendi. Bugün dünyâdaki mushafların tamamı bunlardan çoğaltıldığı için aralarında fark yoktur. HAZRET-İ OSMAN, CÂMİ'ÜL-KUR'AN Hazret-i Osman, ayrıca Kur'an-ı kerîm mektepleri açıp maaşlı muallimler vazifelendirilerek, Kur'an-ı kerîmin öğrenilmesini temin etmiştir. Bu mekteplerde kâri'ler (Kur'an-ı kerîm hâfızları) yetiştirilir; ayrıca Kur'an-ı kerîmin doğru okunması için gereken âlet ilimleri öğretilirdi. Hazret-i Osman'a mecâzen câmiü'l-Kur'an (Kur'an-ı kerîmi toplayan) denilmiştir. Aslında bu pâye Kur'an-ı kerîmi ilk defa kitap hâlinde toplayan Hazret-i Ebû Bekr, Hazret-i Ömer ve Zeyd bin Sâbit için kullanılsa yeridir. Fakat Hazret-i Osman'ın hizmeti de inkâr edilemez büyüklüktedir. Orijinal mushaflar bugün nerede saklanıyor? Medine'deki nüshanın üzerinde sahâbenin icma'ının bulunduğunu ve arkasında da heyet âzâlarının isimlerini bildiren birer yazı vardı. Topkapı Sarayı'ndaki mushafın bu olduğu zannediliyor. Mekke'deki nüsha Kâbe-i Muazzama'da saklanmaktadır. Şam'a gönderilen nüsha, Sultan II. Abdülhamid zamanına kadar Ümeyye Câmii'nde saklanmakta iken, çıkan bir yangında kurtarılamamıştır. Londra'daki mushafın bu olduğu da söyleniyor. Kûfe'deki mushaf bir ara Hums kalesinde muhafaza olunuyordu. Emir Timur'un Irak'tan Taşkent'te getirdiği mushafın bu olduğu zannediliyor. 1923'te Bolşevikler tarafından Moskova'ya götürülen bu mushaf sonra iade edilmiştir. Bunun Medine mushafı olduğu da söyleniyor. Basra'daki nüsha Kurtuba'ya, buradan da Muvahhidî Sultanı Abdülmü'min tarafından İşbiliyye'ye (Sevilla) naklolunmuştur. Bunun ölümünden (1163) sonra çıkan karışıklıklarda Portekiz'e götürülmüş; bir tâcir tarafından alınarak Fas'a getirilmiş; burada uzun müddet devlet hazinesinde muhafaza edilmiştir. Faslı seyyah İbni Battûta, Hazret-i Osman'ın şehid edilirken okuduğu mushafın bu olduğunu ve üzerinde kan lekelerini gördüğünü söylemekte ise de yılların sarartması olsa gerektir. Zira her eski mushaf için aynı iddia ileri sürülmektedir. Ancak bugün fennî muayenelerle bunu anlamak mümkündür. İstanbul Türk-İslâm Eserleri Müzesi'ndeki mushafın Basra mushafı olduğu söyleniyor. Mısır'daki nüsha Amr bin Âs Câmiinde iken, Mısır'ın fethinden sonra Yavuz Sultan Selim'e takdim olunarak Topkapı Sarayı'na getirildi. İstanbul'da bugün ikisi Hazret-i Osman ve üçü Hazret-i Ali'den kalma beş mushaf bulunmaktadır. Bunlardan biri Hazret-i Osman'ın, ikisi Hazret-i Ali'nin el yazısı iledir. Sahâbe devrine ait başka mushaflar, İstanbul, Kâhire, Mekke, Paris, Londra, Petersburg gibi dünyanın çeşitli beldelerinde mevcuttur.
NÂMAĞLUP BİR HÜKÜMDAR EMiR TiMUR
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Uzun zaman aradan sonra geçenlerde Özbekistan'da idim. Yakınlarda istiklâlini elde eden Özbekistan, Timur Han'ı en büyük millî kahraman kabul etmiş. Adına caddeler, meydanlar, mektepler açmış. Büyük heykellerini dikmiş. Onun yaptırdığı eserleri hummalı biçimde tamir ediyor. Garplılar da kendisine alâka duyuyor; hakkında kitaplar, romanlar yazılıyor; ülkesi ecnebi turistlerle dolup taşıyor. KABRİMİ KİM AÇARSA!.. Emir Timur aslen Moğoldur. Moğollar, Cengiz'den üç kuşak sonra Müslümanlaşmış ve komşusu olan Türklerle karışmıştı. Timur'un ana dili Türkçe idi. 1336 senesinde bugün Özbekistan'daki Şehrisebz'de doğdu. Şehrisebz yeşil şehir demektir. Çağatay Devleti'nin Taşkent hâkimi olan babası Turagay, meşhur Nakşî şeyhi Emir Külâl'i severdi. Emir Külâl, Timur'a talebesinden Şemseddin Külâl'i hoca tayin etti. Semerkand'daki muhteşem türbesinde başucunda yanından hiç ayırmadığı hocası Mir Bereke; hemen önünde de Emir Külâl'in oğlu Ömer yatmaktadır. Gençliğinde bir çatışma sırasında attan düşerek sağ ayağı sakat kalmış; sağ elinin iki küçük parmağı kopmuştu. Bundan dolayı bilhassa muhalifleri Timur-Lenk (Aksak Timur) der. Nitekim 1941 senesinde Sovyetlerce kabri açıldığında 1.70 boyunda, sağ ayağı aksak bir cesed bulunmuştur. Kabrin kapağında "Mezarımı açan benden daha korkutucu bir düşmanla karşılaşacak" yazdığı söylenir. Kazının ertesi günü Hitler, Rusya'ya saldırmıştır. BÜYÜK TÜRK HAKANLIĞI Emir Timur 34 yaşında Belh hâkimi oldu. Cengiz Han soyundan bir hanımla evlendiği için Gürgân (han damadı) diye tanındı. Evlilik itibarını arttırdı. Kendisini Cengiz Han'ın vârisi gördüğü için Türkistan'ın tamamına hâkim olarak Büyük Türk Hakanlığı tahtına oturdu. Bununla beraber Cengiz'in insafsızca yakıp yıktığı Müslüman Türk beldelerini ihyâ etti. Başta desteklediği Altınordu hânı Toktamış kendisine hıyânet edince üzerine yürüyüp devletini yıktı ki tarihçilere göre Emir Timur'un en büyük hatasıdır. Bu sayede Ruslar bu topraklara yayılarak büyük bir devlet kurabilmiştir. Emir Timur sonra Anadolu'ya yürüdü. Önünden kaçan iki hükümdar, Yıldırım Sultan Bayezid'e sığınıp padişahı Emir Timur'a karşı kışkırttı. Eski Anadolu beyleri de Emir Timur'a gidip onu padişaha karşı tahrik ettiler. Padişah, Bizans, Trabzon, Altınordu, Mısır ve Hindistan devletlerinin tâbi olduğu Emir Timur'u hafife aldı. Elçilerini soğuk karşıladı. Halbuki Timur sadece Anadolu'nun bağlılığını elde edip gidecekti. Ulemâ ve vezirler padişahı sulha teşvik etti. Ancak Avrupa'yı dize getirmiş Sultan Bayezid, alttan alacak adam değildi. Emir Timur'un 6000 km yol yürümüş 300 bin kişilik ordusunda her türlü adam vardı. Zaptı güç olan askerin harb sırasında yaptığı zulümleri Emir Timur'a yüklemek yersizdir. Ankara yakınlarında tarihin en büyük meydan muharebelerinden biri yaşandı. Osmanlı askerleri bir misli çokluktaki ordu ve filler karşısında dayanamadı, ama yok olmadı. Niğbolu gâlibinin bu mağlûbiyeti, Avrupa hükümdarlarını dehşete düşürdü. Elçi ve hediyeler gönderip Emir Timur'a dostluk bildirdiler. Memlûk Sultanı, meşhur tarihçi kadı İbni Haldun'u Emir Timur'a gönderip Mısır'a girmemesi için iknâ etti. Padişah iki oğlu ile beraber esir düştü. Emir Timur padişah ve ailesine hürmet etti. Kızlarını oğullarına aldı. Gittiği yere beraber götürdü. Şerefine düşkün padişaha bu ağır geldi. Kendisi için kapalı bir araba rica etti. Kabul olundu. Sonraki bazı tarihçiler bu sebeple Timur'un padişahı kafes içine koyup gezdirdiğini söylemiştir ki doğru değildir. Astım hastası padişah Akşehir'de kederinden vefat etti. Emir Timur'un "Yazık oldu! Büyük bir mücâhidi kaybettik" dediği rivayet olunur. Şehzâde Süleyman, İsa ve Mehmed askerleri ile esaretten kurtulmuşlardı. Mehmed Çelebi babasını kurtarmaya teşebbüs ettiyse de muvaffak olamadı. Bursa düştü. Devlet hazinesi düşman eline geçti. Bir asırlık devlet arşivi yakıldı. Emir Timur Anadolu'da kalmadı. İzmir'i Rodos şövalyelerinden alıp geriye döndü. Osmanlıların Timur-oğulları'na tâbiyeti 1447'ye kadar devam etti. Bu zaferin Emir Timur'a ne kazandırdığı meçhuldür. Ama Anadolu birliği büyük yara aldı. Bununla beraber sonra gelen Osmanlı padişahları az zamanda felâketin yaralarını sardı. 50 yıl sonra İstanbul'u fethederek bir imparatorluk kurdu. ÇİN'İ FETHETSEYDİ... Emir Timur 1405'te Çin üzerine sefere çıktığı sırada vefat etti. Anadolu yerine Çin'e yürüseydi tarihin akışı değişirdi. Bu, Çin'in Müslümanlığı demekti. Vefatından sonra halefleri ihtişamını sürdüremediyse de, soyundan Uluğbey, Hüseyin Baykara, Bâbür gibi büyük hükümdarlar yetişti. Bâbür Hindistan'ın tamamını fethederek burada 1858'e dek yaşayacak Gürgâniye Devleti'ni kurdu. Emir Timur hatâ ve sevapları ile büyük bir hükümdardı. Pâyitahtı olan Semerkand dünyanın en parlak şehri idi. Şimdi bile bu ihtişamın izlerini görmek mümkündür. Kanunlar hazırlattı. Kendi tarihini yazdı. En büyük hizmeti, oğlu Mîrânşah vasıtasıyla, Hurûfî tarikatı reisi Fadlullah'ı ortadan kaldırtmasıdır. Bunun bazı müridleri Anadolu'ya kaçarak bir Bektaşî tekkesine sığındı. Bugün bile Emir Timur aleyhtarlığının bir ucundan bunlar tutar. Osmanlı tarihçileri de Sultan Bayezid ile mücadelesi sebebiyle kendisini haksız yere kötüler. Emir Timur'un iki sergerdeyi takip etme uğruna Anadolu'yu ezmesi yersizse, Sultan Bayezid'in de böyle bir cihangirin gücünü idrak edemeyip karşı çıkması yanlıştı. Kendisine sığınanları geri vermese bile sınır dışı edebilir; böylece büyük felâket önlenebilirdi. Tarihçilere göre maalesef Sultan Bayezid'in politik dehası, askerlikteki kadar değildi. Ne var ki altı asır öncesi için bugün ahkâm kesmek de zordur.
OSMANLI TİCARETİ İNGİLİZ İPOTEĞİNDE
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
1838 tarihli Baltalimanı Ticaret Anlaşması ile iç ve dış ticaret ecnebi hâkimiyetine geçerek dışa bağımlılık devri başladı. İngiltere, Osmanlı Devleti üzerinde tam bir kontrol elde etti. Reşid Paşa Osmanlı hükûmeti, Avrupa tüccarının öteden beri sahip bulunduğu ticarî imtiyazları tanırdı. Böylece hem ticareti canlandırmak, hem istihbarat akışını sağlamak, hem de bu ülkelerle sıkı münasebetler kurmak isterdi. Keşifler sebebiyle Osmanlı ülkesinden geçen ticaret yolları ehemmiyetini kaybedince, XVI. asırda bunların sınırlarını genişletti. Bu sayede Avrupa tüccarı serbestçe Osmanlı pazarına girme imkânı buldu. 1802 senesinde hükûmet bu serbestîye bazı tahdidler getirdi. Avrupa tüccarının Osmanlı ülkesinden aldığı mallar için ödediği vergiyi yükseltti. 1826 senesinde de yed-i vâhid (tekel) usulünü getirdi. Bu, tahıl, yün, haşhaş, güherçile, zeytinyağı, ipek, tiftik, meyankökü gibi ham maddelerin dışarıya çıkarılarak esnafın işsiz kalmasını önlemek, yeni kurulan orduya kaynak bulmak ve üreticinin mahsulünü ucuza satarak aldanmasını engellemek gibi gayelerle devletin koyduğu bir nevi himâye sistemi idi. İngİltere pazar arıyor Bu sırada sanâyi inkılâbını gerçekleştiren ve dünyanın en gelişmiş ticaret filosuna sahip olan İngiltere yeni pazarlar bulma endişesine düşmüştü. Avrupa'da kendisi ile rekabet edebilecek bir güç kalmamıştı. Sanâyi inkılâbını henüz tamamlamamış olan Avrupa devletleri, gümrük duvarlarını yükseltti ve çeşitli mallara tahdid getirdi. Bunun üzerine İngiltere'nin yapacağı tek şey Avrupa dışına yönelmekti. Bu vesileyle Lâtin Amerika'dan Çin'e kadar pek çok ülke ile anlaşarak veya silâh zoruyla pek çok ticaret anlaşması imzaladı. Böylece süper güç hâline geldi. İngiliz hâriciye vekili Lord Palmerston Osmanlı hükûmetinden yed-i vâhid usulünü kaldırmasını resmen istedi. İngiliz sefiri Ponsonby, "Türkiye'de mahsul yetiştirenler, bunların fiyatlarını tesbit etmekte yegâne hâkim olan imtiyazlı kimselere satmak mecburiyetinde kaldıkça, Türk sanâyii geriliğe mahkûm kalacaktır" diyordu. Hükûmet teklife yanaşmadı. Tam bu sırada Mısır isyanı İngilizlerin imdâdına yetişti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa, zekâ, kabiliyet ve tâlihi sayesinde 1805'den itibaren Mısır'da yarı müstakil bir vâlilik kurmuş; Fransızlarla harb hâlindeki Osmanlı hükûmeti bu emrivâkiyi kabul etmek zorunda kalmıştı. Zamanla taleplerini arttıran Mehmed Ali Paşa, Fransa'nın tahrikiyle ayaklandı ve Kütahya'ya kadar geldi. "Denize düşen yılana sarılır" fehvâsınca Osmanlı hükûmeti bu isyana karşı İngiltere'nin desteğini elde edebilmenin yollarını aradı. İngiltere, yeni ticarî imtiyazlar karşılığında yardıma söz verdi. Londra sefirliğinden hâriciye nâzırlığına getirilen Reşid Paşa öteden beri İngiltere yanlısı bir politikaya taraftardı. 1838'de Baltalimanı'ndaki yalısında dört gün süren gizli müzâkereler neticesinde İngiltere sefiri ile bir ticaret anlaşması imzaladı. Bu anlaşma ile eski imtiyazlar aynen teyid edildi. Ham madde ticaretinin devlet kontrolünde yapıldığı yed-i vâhid usulü kaldırıldı. O zamana dek Osmanlı vatandaşlarına münhasır iç ticaret hakkı İngiliz tüccarına da verildi. Artık İngiliz tüccarı, Osmanlı memleketlerine yayılıp Osmanlı tüccarları gibi iç ticarette iş yapıyor; ham maddeyi kolaylıkla Avrupa'ya ihraç ediyor; mâmul getirip satıyordu. Kendi memleketlerinde bundan daha kârlı ve imtiyazlı ticaret yapmalarına imkân yoktu. Bu anlaşma sonradan diğer Avrupa devletlerine de teşmil edildi. Avrupalı tüccara bu imtiyazlar verilirken, Osmanlı tüccar ve esnafının korunması için tedbir alınmamıştı. Osmanlılar için % 12 olan iç gümrük, İngilizler için % 5 olunca, zaten sanâyi inkılâbını gerçekleştiremeyen Osmanlı Devleti'nde ham madde bulamaz hâle gelen küçük sanâyi çöktü. İngiltere'ye satılan ham madde burada işlenip Osmanlı ülkesinde satılır oldu. Hükûmet, tekelden elde ettiği gelirden mahrum kaldı. Gerçi anlaşmanın faydası da yok değildi. Kendisine yeten, tekelci ve tedârikçi Osmanlı ekonomisi mahallî bir pazar olmaktan çıkarılarak dünya ekonomisiyle bütünleşme yolunda mühim bir adım atıldı. Osmanlı imâlât sektörü de zamanla yeni şartlara intibak etti. Osmanlı şİmdİ bİttİ! Zamanın Avusturya başbakanı Metternich, Baltalimanı Anlaşması üzerine "İşte Osmanlı şimdi bitti" diyerek şaşkınlığını göstermiştir. 1858'de İngiliz iktisat tarihçisi Edward Michelson, "Yabancı ülkelerde büyük ünü olan Türk sanâyiinin birçok kolları şimdi tamamen yok olmuştur. Bunlar arasında pamuk sanâyii başta gelir ki, bunlar bütünüyle İngiliz sanâyii tarafından sağlanmaktadır. Şam'ın çelik bıçakları, Kıbrıs'ın şekeri, İznik'in çini, Tesalya'nın iplik boya sanâyii hep yok olmuştur. Bütün bu sanâyi kollarının bugün Türk topraklarında artık izi bile kalmamıştır" diyerek düşülen acıklı hâli dile getirmiştir. Dünyaca meşhur kabiliyetli bir diplomat olan ve memlekete hayırlı bazı hizmetleri inkâr edilemeyen Reşid Paşa'nın en büyük kabahati budur. Bu anlaşma ile iç ve dış ticaret ecnebilerin hâkimiyetine geçerek dışa bağımlılık devri başladı. Kırım Harbi sebebiyle (1854) ilk defa dışarıdan borç alındı. Bunlar ödenemedi. Devlet 1875'de iflâsını istedi. Bilahare tahta çıkan Sultan Abdülhamid, Düyûn-ı Umumiye idaresini kurup borçları indirmeye ve ödemeye muvaffak olarak devleti mutlak bir uçurumun kenarından aldıysa da, İttihatçılar ülkeyi tekrar borç batağına soktu. Cumhuriyet devrinde ödenen Osmanlı borçları, hep bunlardan kalmadır. ANLAŞMANIN İMZALANDIĞI BALTALİMANI SARAYI İngilizlerle ticaret anlaşmasının imzalandığı Baltalimanı Sâhil Sarayı. Burasını Sultan Mecid, Reşid Paşa'nın oğlu Ali Gâlib Paşa ile evlenen kızı Fatma Sultan'a hediye etmişti. Fatma Sultan vefat edince, kız kardeşi Mediha Sultan'a verildi. Hânedan sürülünce el konulan sarayın şimdi harem kısmı kemik hastanesi, selâmlık kısmı ise İstanbul Üniversitesi lokalidir.
HRİSTİYANLARDA ESKİ YUNAN'DAN KALAN BİR GELENEK: İYİ DRAHOMA=İYİ KOCA
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
MEHR, EVLİLİĞİN DEVAMINA YARDIMCI OLUR İslâmiyette evlenecek erkek kadına mehr adıyla para veya mal verir. Mehr, evliliğin düzenli ve mutlu olarak devam etmesi, kadının hak ve hürriyetlerinin korunması, kötü niyetli erkeğin elinde oyuncak olmaması içindir. Hristiyanlarda ise evlenen kız, erkeğe drahoma öder. Bir nezâket ödemesi İslâmiyetten önce Türkler arasında evlenecek erkeğin kızın ailesine kalın diye bir para veya mal vermesi âdettir. En makbulü koyun ile yapılan ödemedir. Ödenmedikçe evlilik gerçekleşmez. Kız, koca evine götürülemez. Bir kısmı söz keserken babaya verilir. Bir kısmı kıza hediyedir. Bir kısmıyla düğün masrafları karşılanır. Bir kısmı da kızın annesine süt hakkı olarak verilir. Erkek nişanı sebepsiz bozarsa, kalın iade edilmez. Nişanı kız bozmuşsa geri verilir. Nişanlı iken erkek ölmüşse, kardeşi yerine geçer, kalın iade edilmez. Erkeğin kardeşi kabul etmezse, kalın iade edilmez. Kardeş yoksa veya böyle bir evliliğe kadın râzı olmazsa kalın iade edilir. Kız nişanlı iken ölürse, kız kardeşi ablasının yerine geçer; kızkardeş için kalına bir miktar ilâve yapılır. Kız kardeş istemezse veya yoksa kalın iade edilir. Türkler Müslümanlığa girdikten sonra, bu âdeti terk etmişse de, bugün Anadolu ve Türkistan'da başlık adıyla kısmen yaşamaktadır. İslâmiyette, kızın evlenmesini kabul etmek için damattan bir şey istemek rüşvettir, câiz değildir. Damat, va'd etse bile vermesi lâzım gelmez. Vermiş ise, geri alabilir. Damattan geline bir ev İslâmiyette evlenecek erkek kadına mehr adıyla para veya mal verir. Nikâhta mehr konuşulmasa, hatta mehr verilmeyeceği kararlaştırılsa bile kadın mehre hak kazanır. Kadının âilesinin değil, bizzat kadının hakkıdır. Eski cemiyetlerin çoğunda, ezcümle Yahudîlikte de vardır. Mehrin değeri 10 dirhem gümüşten (5 gr altın) az olmaz. Hazreti Peygamber zamanında bununla iki koyun alınırdı. Kimsesiz bir kadın, birini sağıp içer; yünleriyle diğerinin sütünü satıp diğer zarurî ihtiyaçlarını alabilir. Nikâhın sıhhati için, mehrin konuşulması şart değildir. Dolayısıyla bunu bir satış bedeli olarak görmek isabetsizdir. Mehr, evliliğin düzenli ve mutlu olarak devam etmesi, kadının hak ve hürriyetlerinin korunması, kötü niyetli erkeğin elinde oyuncak olmaması içindir. Mehr parasını ödemek, ayrıca çocuklarına nafaka vermek, yeniden evlenmek için yeni mehr ödemek korkusundan dolayı erkek zevcesini kolay kolay boşayamaz. Boşanmanın fazla olduğu yerlerde mehr yüksek tutulur. Meselâ Arabistan'da umumiyetle kadına mehr olarak bir ev verilir. Üstelik zevcesini boşayan erkeğe kimse kız vermek istemez. Bu sebeple kolay olduğu halde tarihte İslâm beldelerinde boşanma vak'aları çok nâdirdir. Öncelikli alacak Mehr-i müsemmâ (ismi konulmuş mehr), tarafların evlilik öncesinde konuşup üzerinde anlaştıkları mikdardır. Konuşulmamışsa kadına mehr-i misl (emsal mehr) verilir. O beldede kadına denk kadınların mehridir. Bu da tesbit olunamıyorsa, kadının kız kardeş, hala, amca kızı gibi baba tarafından akrabâsının (anne, teyze değil) mehri esastır. Mehrin tamamı veya bir kısmının peşin verilmesi kararlaştırılmışsa buna mehr-i muaccel denir. Ta'cil olunmuş, acele kılınmış mehr demektir. Anadolu'da buna ağırlık denir ve çeyiz masrafı olarak düğünden önce verilir. Kadın mehr-i muacceli almadan evlilik neticelerini doğurmaz. Mehrin tamamı veya bir kısmının sonra verilmesi kararlaştırılmışsa buna da mehr-i müeccel denir. Te'cil olunmuş, vâdeye bağlanmış mehr demektir. Ödeme tarihi belli değilse, ölüm veya ayrılıktan hemen sonra ödenir. Boşanmaya kadın sebep olsa bile mehrini alır. Mehr, rüchanlı bir alacaktır; ölenin ve müflisin malından en önce ödenir. Kadın ölürse, koca, kadının vârislerine öder. Koca ölürse, mirasıntan kadına verilir. Kadın mehrini kocasına hediye edebilir. Zifaf olmadan veya baş başa kalmadan ayrılırlarsa, kadın mehrin yarısına hak kazanır; mehr konuşulmamış ise, kadına baştan aşağı bir elbise verilir. Nüfus niye azalıyormuş? Hıristiyanlarda evlenen kız, erkeğe drahoma öder. Bunun Eski Yunan'dan kaldığını Eflâtun'un mektuplarından öğrenmekteyiz. Drahoma önceden ilan edilir. Drahoması yüksek kız çirkin bile olsa, talipleri parlak olur. Yunanistan'a bir seyahatimde buradaki bir arkadaştan Yunan nüfusunun giderek azaldığını öğrendim de sebebini sordum. "Bizde drahoma âdeti hâlâ sürer. Gençler dilediğince yaşar. Madem bir defa evleneceğim, drahoması yüksek kız alayım der. Bunun için kızlar bekler, yaşları geçer. Evlendikleri zaman bir çocukları ya olur, ya olmaz" diye cevap verdi. Drahoma âdeti Yahudilere de geçmiştir. Bizim babaannenin gelinliğini diken Raşel adında bir Yahudi kadıncağız, kendi gibi yaşı geçkince kız kardeşi ile otururmuş. Vaktiyle güzelce olduğu anlaşılan bu kadına bu kadar marifetli ve güzel oldukları halde niye evlenmediklerini sorunca drahomaları olmadığı için kimsenin almadığını öğrenmiş. Kadıncağız âh edip, "Sizin âdet iyi, bizim âdet kötü!" dermiş. Üste para vermeniz lâzım 1876 senesinde Anadolu'yu baştan başa dolaşan İngiliz subayı Frederick Burnaby, Ermenilerin damattan para aldığını görünce şaşırmış; bunun üzerine Karakiliseli (Ağrılı) bir Ermeni kendisine şöyle demiştir: "Kızlarımız evlendiği zaman, hizmetinden mahrum kalırız. Kocanın, bu kaybımızı karşılaması gerekir. Avrupalılar kızlarını okutur, ama o kızlar temizlik ve yemek pişirmeye yaramaz. Evlendikleri zaman babaları bir şey kaybetmez. Tam aksine kızlarının yemeği ve giyimi için artık para ödemeyecekleri için kazançlı çıkarlar. Bir kocaya, yararsız bir yük üstlendiği için, bir şey vermek haktır."
Hâfızlık eski bir gelenek
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bizdeki mukabele geleneğinin esası Asr-ı Saadete dayanır. Hazret-i Cebrâil her sene bir defa gelip, o zamana kadar inen âyet-i kerimeleri okur, Hazret-i Peygamber de tekrar ederdi. Buna 'arza' denir. Eskiler "Kur'an-ı kerîm Hicaz'da indi; Kâhire'de okundu; İstanbul'da yazıldı" derler. Hakikaten İstanbul'da padişahlar dâhil olmak üzere çok kıymetli hattatlar, enfes mushaflar vücûda getirdiği gibi, en iyi hâfızlar da ekseriyetle Kâhire'de yetişmiştir. Türklerin Arap radyolarından tanıdığı Halil Husarî bunlardan en iyisi bilinirdi. Bakla yiye yiye göğüs kafesleri genişlediği için Mısırlıların ince sesli ve geniş nefesli hâfızlar yetiştirmeye yatkın olduğu söylenir. Osmanlılar zamanından beri ramazan ayında Türkiye'ye Mısırlı hâfızların gelip, terâvihten evvel büyük câmilerde maharetlerini göstermesi âdetti. Bir defasında câmiden yan yana çıktığımız hâfızın "Ne yaptıysak Türklere yaranamadık" dediğine kulak misafiri oldum. Arap ülkelerinde âdettir, yanık sesle Kur'an-ı kerim okuyan hâfızlar arada durdukları zaman cemaat aferin makamında "bârekallah, hayyâkallah" gibi övgü cümleleri haykırır. Hâfız nereden bilsin, o da böyle alkış beklemiş. Bizde Kur'an-ı kerimi ciddiyet ve derin bir sessizlik içinde dinlemek âdettir. Dayanamayıp bunu kendisine söyleyerek özür beyan ettiğimi hatırlarım. Bazı Mısır hâfızları ne kadar mâhir olursa olsun, bizim kulağımıza hitap etmekten biraz uzaktır. Çünkü iki memleket arasında kıraat usulü farklıdır. HER BELDEYE MUALLİM Kur'an-ı kerîmi ezbere bilene kâri' denir. Bizde yanlış olarak hâfız deniyor. Hâfız, çok sayıda hadîs-i şerif ezbere bilene denir. Şimdi bunlar kalmadığı için kâri'lere hâfız denmektedir. Kur'an-ı kerîm nâzil oldukça Hazret-i Peygamber ile beraber sahâbiler de hepsini veya bir kısmını ezberlerdi. Kimi diğerinin ezberlemediğini ezberlemişti. Hiç ezberlemeyen yok gibiydi. Hazret-i Cebrâil her sene bir defa gelip, o zamana kadar inen âyet-i kerimeleri okur, Hazret-i Peygamber de tekrar ederdi. Buna arza denir. Bizdeki mukabele geleneğinin esasıdır. Vefat edeceği sene iki defa geldi. Artık ilahî metin belli oldu. Hazret-i Peygamber bundan o sene vefat edeceğini anladı. Hazret-i Peygamber her beldeye Kur'an-ı kerîmi öğretmek üzere muallimler gönderirdi. Hazret-i Ömer, ganimetleri Kur'an-ı kerîmden ezberledikleri nisbetinde arttırırdı. Hazret-i Osman Kur'an-ı kerîm mektepleri kurdu. Sahâbe-i kiram gittikleri yerlerde yeni Müslümanlara Kur'an-ı kerîm öğrettiler. Müslüman hükümetleri, bu arada Osmanlılar kıraat ilmine ve hâfız yetiştirilmesine ehemmiyet verdiler. Bu iş için Dârülkurrâ adıyla yüksek mektepler kurdular. Çünkü bir beldede bir hâfız bulunması bütün Müslümanlara vecibedir. Âmâların bu hususta daha kabiliyetli olduğu mâlumdur. Bilhassa Arap ülkelerinde çok sayıda âmâ hâfız câmilerde durmaksızın Kur'an okur ve öğreterek geçinir. Mısır kıraat geleneği Mısır müftüsü Abduh'un reformist faaliyetleri ile zayıfladı; Nâsır gibi sosyalistlerin iktidara gelişi ile iyice geriledi. Zamanla dini aslına döndürme iddiasındaki Vehhabîlik tesiri ile ruhsuz bir kıraat şekli yayıldı. Mısır'da da, bütün İslâm dünyasında da hâfızlık ve tertil (güzel ses ve ahenk) ile okuma rağbetten düştü. Bizde Of kazâsının bu gidişe mukavemeti takdire değer. Bayezid imamı merhum Abdurrahman Gürses bizim zamanımızın şeyhülkurrâsı idi. Dinlemeye doyamazdık. HER SAHÂBİNİN BİR ÜSLÛBU VARDI Kur'an-ı kerîm, bütünü itibariyle Hazret-i Peygamber'den yalan söylemesi mümkün olmayan bir topluluk tarafından tevâtüren nakledilmiştir. Ancak bazı âyetlerin tilâvetinde ve bazı harflerin telâffuzunda Hazret-i Peygamber'den sözbirliğiyle gelen ve mânâya fazla tesir etmeyen bazı farklı rivâyetler vardır. Bunlar yedi tanedir ve kıraat-i seb'a diye bilinir. Bunlar Nâfi', İbn Kesîr, Ebu'l-Amr, İbn Âmir, Âsım, Hamza ve Kisâî hazretlerinin kıraatleridir. "Kur'an-ı kerîm yedi harf üzerine indirilmiştir" hadîs-i şerifindeki geleneğe uyarak yedi kıraat denmiştir. Yoksa yedi harfin buradaki kıraatle alâkası yoktur; bazı âyetlerin ilk zamanlar Arapça'nın yedi lehçesine göre okunabildiğini ifâde eder. Bunlardan başka üç kıraat daha vardır ki, bazı âlimler bunların da tevâtüren geldiğine kâildir. Bunlar Ebû Câfer, Yakub ve Ebû Muhammed kıraatleridir. Böylece hepsine birden kıraat-ı aşere denir. Bunlardan başka üç kıraat daha vardır ki, Basrî, İbn Muhaysin ve A'meş kıraatleridir. Bunlar şâz kıraat olup, kuvvetli yollarla rivayet edilmediği için namazda okunması câiz değildir. Kıraat imamlarından her biri Tâbiîn veya Tebe-i tâbiîndendi. Kıraati, Sahâbeden veya Tâbiînden öğrenip icâzet almışlardır. Dünya Müslümanlarının dörtte üçü, Türkiye de dâhil olmak üzere, Kur'an-ı kerîm'i İmâm Âsım kırâatinin Hafs rivâyetine göre okumakta, mushafları da böyle yazmaktadır. Iraklı İmam Âsım kıraati sahâbeden öğrenmiştir. Âmâ idi. 745'te vefat etti. İmam Hafs, talebesinin önde gelenlerindendir. Kuzeybatı Afrika'da (Fas, Tunus, Cezâyir) ve Mısır'ın bir bölümünde İmâm Nâfî kırâatinin Verş rivâyeti yaygındır. Afrika'nın bir bölümünde (meselâ Sudan'da) ise İmâm Ebû Amr kırâati ile Kur'ân-ı kerîm okunmaktadır. Meselâ Bakara Sûresi 265. âyetinde geçen ve içinde ırmakların akmadığı yüksekçe yer mânâsına gelen rabve kelimesini, İbn Kesir, Hamza, Kisaî, Nâfi' ve Ebû Amr rubve; Âsım, İbn Âmir ve Hasen rabve; İbn Abbas ve Ebû İshak es-Sebiî ribve; Ebû Ca'fer ve Ebû Abdurrahman rebâve; Eşheb el-Akilî de ribâve şeklinde okumuştur.
Vaktiyle sakalsızları adamdan saymazlardı
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Bir asır öncesine kadar memur ve zâbitler dışında herkes sakallıydı. Bunlardan da yüksek rütbede olanları mutlaka sakal koyuverirdi. Kırkını geçip de sakal bırakmayana rastlanmazdı. Bundan yüz sene evvel kimsenin aklına bir zaman gelip erkeklerin neredeyse tamamının matruş bir suratla gezeceği gelmezdi. Erkekler çıkmaya başladığı andan itibaren sakal bırakır, hiç kesmezdi. Sakal bırakmayanlar ayıplanır; hatta alaya alınırdı. Sakal Müslümanlar için sünnet olmakla beraber, hemen herkes sakal bırakırdı. Resmî sicillere vergi ve askerlik mükellefi olmak itibariyle erkekler yazılır; onlar için de sakallı veya şâb-ı emred (tüysüz genç) diye kayıt düşülürdü. Sakalını elimize alırız Yavuz Sultan Selim ve Sultan Vahideddin dışında bütün padişahlar sakallıdır. Rivayete göre Yavuz Sultan Selim tahta çıktığında vezirler bu zorlu padişahla ne yapacaklarını düşünmüş. Malum Sultan II. Bayezid mülâyim bir padişah idi. Sonra "Babası gibi onun da sakalını elimize alırız" demişler. Sultan Selim bu sözü işitince sakal bırakmamış. Benzeri Sultan Vahideddin için de anlatılır. O da ağabeyi Sultan Reşad'a benzeyip İttihatçıları sevindirmemek için sakal bırakmamıştı. Meşhur muharrir Ahmet Râsim Bey 1892 senesinde Manastır'da bekâr bir memurken "Rasim Efendi, artık ricalden oldunuz. Sakal bırakmanız icab eder" demişler; o da sakal bırakmıştı. Aynaya bakıp kendisini 10 yaş yaşlı görünce "Benimle kim evlenir?" diye telaşlanmış. Vâli Rıza Paşa'ya dert yanmış. O da "Kes be çocuk!" diye izin verince kesmiş. Bu sefer padişaha şikâyet etmişler. Yaşını başını almış herkesin sakallı olduğu bir zamanda, sakal bırakıp da kesmek çok mânâlara gelirdi. Jurnalden bir şey çıkmamış olacak ki Râsim Bey bu hâliyle evlenebilmiştir. Şair Şinasi saçkıran olup sakalını kestirince, Sadrâzam Âli Paşa bunu bahane edip kendisini azletmişti. Aşk-ı Memnu muharriri Hâlid Ziya Bey, İttihatçılar tarafından Sultan Reşad'a başkâtip tayin olunmuştu. Sultan Reşad, bembeyaz sakalı ile güzel bir simaya sahipti. Etrafındakilerin de sakallı olmasını arzu ederdi. Hâlid Ziya Bey'e birkaç defa ima etmişse de dinletememişti. Bir Cuma selâmlığı sonrası binek taşında imam efendiye dönüp "Hâlid Ziya Beyin sakal duasını yapıverelim" dedi. Bu emrivâki üzerine Hâlid Ziya Bey sakal bırakmak mecburiyetinde kaldı. Sünnette bir yeri olmamakla beraber, bir sünnetin ifâsına delâlet ettiği için halk arasında sakal bırakanlar bir meclis tertipleyip, sakal duası yaptırır; ayrıca eşe-dosta yemek verir veya şerbet ikram ederdi. Duası yapılmamış sakala, dudak bükülür ve gazil diye hafife alınırdı. Sakala dair nice tabirler vardır: "Sakalı ele vermek" veya "Sakalı kaptırmak"; "Sakalından kıl koparmak"; "Sakalından utan!"; "Sakalım yok ki sözüm dinlensin!"; "Aslanın yelesi, erkeğin sakalı!" gibi. Eskiden haysiyetten düşürmek için kabahatlilerin sakalını tıraş ederlerdi. Yeni devirde sakala itibar edilmez oldu. OLGUNLUK ALÂMETİ Mİ, YAŞLILIK MI? Sakalın ağarması bazıları için olgunluk alâmeti olarak görülüp memnuniyetle karşılanır; bazıları için de yaşlılığa delâlet ettiği için üzüntü vesilesi olurdu. Bunlar sakalını boyardı. Dindarca olanlar sakalını yağlar, güzel kokular sürerdi. Abdest alırken yıkandığı için, umumiyetle eskilerin bıyığı da, sakalı da temiz olurdu. Kılları zedelemeden, koparmadan bu erkeklik alâmetine intizam verilirdi. Tarakçılık da fevkalâde itibarlı bir sanattı. Sakal diğer cemiyetlerde de yaygındı. 18. asırdan itibaren Avrupa'da erkekler arasında sakal kesme moda oldu. Yine de Avrupa krallarının, soylularının çoğu sakallıydı. Meselâ Kraliçe Elizabeth'in 1936'da ölen dedesi V. George sakallıydı. Şark Hristiyanları arasında bu âdet devam etti. Ortodoks papazları ve Yahudi hahamları sakalsız olamaz. Bizim deli dediğimiz Rus Çarı Piyotr sakal yasağı getirmişti de, en evvel "Sakal-bıyık Allah'ın erkeğe hediyesidir" diyerek oğlu karşı çıkmıştı. Çar çok kızıp oğlunu zindana attırdı. Fikrinden dönmeyen delikanlı kırbaç işkencesi altında öldü. Hayli Rus, sakal kesmemek için vatanını terk etti. Hatta bir grup Osmanlılara sığındı. Hükümet onlara Manyas'ta yer verdi. Asırlarca burada yaşadılar da birkaç sene evvel Rusya'ya döndüler. SAKALIN DA ÇEŞİDİ VARSakalı güzel olmak bir iftihar vesilesiydi. Seyrek sakallılar mahçup gezerdi. Herkesin fizikî hususiyeti değişik olduğundan, bıyık gibi, sakalın da çeşitleri vardı. Keçi sakal, teke sakal; çember sakal, top sakal, torba sakal, değirmi sakal, tahta sakal, köse sakal, kaba sakal, didon sakal, Bektaşî sakalı, helvacı sakalı, bedevi sakalı, süpürge sakal, kıvırcık sakal, çatal sakal, yanak sakalı, Mormon sakalı, Nordik (bıyıksız) sakalı, Garibaldi sakalı... Göğüse kadar uzanan sakala, biraz alaylı, tahtasakal veya makas değmez denirdi. Sakalın dudağın alt ucundan bir kabza (tutam) bırakılması sünnet olduğundan, bundan uzun veya kısa sakal tasvip edilmezdi. Meşhur fıkradır: Birisi kitap okurken "sakalın bir tutamdan uzun olması ahmaklık alâmetidir" diye okumuş. Kendi sakalını tutup uzun görünce, ucunu muma tutmuş. Sakalı tutuşup, yüzü gözü yanmış. Sonra kitaptaki bu cümlenin kenarına "tecrübe ile sabittir" diye yazmış. Çene ucuna doğru uzayanına didon denirdi. Hukuk profesörü Ebulûlâ Mardin, felsefeci Mehmed Ali Aynî böyleydi. Fransızlara ve bunlara benzemeye çalışanlara İstanbullular didon derdi. Çenede sakal züppelik olarak görülür ve keçi sakal diye alaya alınırdı. Vehhabîlikte sakal kesmek haram olduğu için, süsüne düşkün Suudi Arabistanlılar şimdi yalnız çenede sakal bırakarak haram işlemediklerini düşünüyorlar.
HAZRETİ NUH'UN GEMİSİ NEREDE?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Ağrı Dağı eteklerine oturduğu iddia edilen Nuh'un Gemisi'nin bulunduğu bölge. ABD'li ressam Edward Hicks'in "Nuh'un Gemisi" adlı tablosu. Çok eski olduğu halde tufan kadar bütün kültürlerde müşterek bir tarihî hâdise neredeyse yoktur. Sümerlerin Gılgamış Destanı tufan üzerine kuruludur. Mısır kâhinleri, Yunan filozofları, İran ve Çin tarihçileri, Hind Brahmanları, Gal, İskandinav, Maya, Aztek ve Kızılderili efsaneleri tufandan hep bahseder. Hâdisenin safahatı hemen hemen aynıdır, fakat isimler değişiktir. Meselâ Eski Yunan'da kurtarıcı Deukalion ile hanımı Pyrrha, geminin çıktığı dağ ise Parnasos'tur. ARAFAT DİYE BİR DAĞ VAR MI? Tevrat'ta Hazreti Nuh'un gemisinin Ararat Dağları'na konduğu anlatılır. Asurlular Doğu Anadolu'da yaşayan ve kendilerine Halti diyen komşularına Urartu adını verirdi. Ararat, Urartu'dan geliyor. Aras Nehrinin suladığı yerler demektir. Ermenilerin bu dağa verdiği isim Masis'tir. Dünyanın Anası demektir. Tevrat'taki Ararat'ın Masis olduğunu ilk söyleyen Şamlı Aziz Nikola'dır. Ermeniler bu rivayeti sahiplenmiş ve bu sayede dünyaya yayılmıştır. Ağrı Dağı'nın ismi Kürtçe ateş manasına Agir kelimesinden gelir. Agiri, ateşli demektir. Nitekim volkanik bir dağdı. En son 1840'larda patlamıştı. Ağaç yetişmez. Kayalar emdiği için su bulunmaz. Yükseklerinde sürekli fırtınalarla yuvarlanan kayaların gürültüsünden başka bir şey duyulmaz. Bu sebeple civar Ermenileri Masis'e Karanlıklar Dünyası da der. Yunus Emre, "Harâmi gibi yoluma arkırı (aykırı) düşen karlı dağ/Ben yârimden ayrı düştüm sen yolumu bağlar mısın?" diyor. Anadolu'yu İran'a bağlayan yol üzerinde birden insanın karşısına çıkan, tabiri caizse yol kesen bir dağdır. Aykırı sözünün Ağrı ile belki bir irtibatı vardır. Dağın içine derinlemesine inen bir vâdide Arguri köyü; bunun yukarısında 1800 râkımda Aziz Yakobus Manastırı bulunurdu. Efsâneye göre, manastır, Hazreti Nuh'un tufandan sonra ilk mabedi inşa ettiği yerdeydi ve burada geminin kalıntılarından yapılmış büyük bir haç vardı. Köy ve manastır 1846 zelzelesinde yıkıldı. Köyün hemen yukarısında eğik ve bodur bir söğüt ağacının, geminin orada kök salmış bir parçasından yetiştiğine ve manastırın yanında ölgün kökleri duran bağ asmasını Hazreti Nuh'un diktiğine inanılır. Dağın kuzeyinde Erivan (Yerevan) şehri vardır ve "ilk görülen" mânâsına gelir. Nahçivan, tufandan sonra ilk kurulan şehirdir. İsmi de Nuh'tan gelir. 1829'dan itibaren Avrupalı seyyah ve ilim adamları defalarca Ağrı Dağı'na tırmanıp Hazreti Nuh'un gemisini aradılar. Mukaddes kitapta verilen ölçülere göre (150x25x15 m) üç katlı gemiyi bulduklarını, hatta bazı parçalar aldıklarını; sonraları uçuş yapan pilotlar geminin fotoğraflarını bile çektiklerini söylediler. Temsilî resimler çizildi. Gazeteler bunlarla sansasyon yaptı. Hatta Amerikalılar bu anlatılanlara göre Oregon harb gemisini inşa etti. Türkiye'de bu işin en sıkı takipçisi CHP'li politikacı Kasım Gülek idi. Sonradan hiçbirisinin gerçek olmadığı ortaya çıktı. Alınan maddeler karbon 14 geçemedi. Gemi zannedilen şeyin gemiye benzer arazi parçaları olduğu anlaşıldı. Zamanla bu araştırmaların birer para tuzağı olduğu iddiası ortaya atıldı. Araştırmacılar günlerce propaganda yapıp sponsor buluyorlar; kilise kilise gezip paralı konferanslar veriyorlardı. Dindarlar bağıştan kaçmıyordu. Sonra Ağrı'ya gelip fotoğraf çekiyorlar; dönüşte "Bu sefer bulamadık ama gelecek sefere mutlaka" diyorlardı. CÛDİ DAĞI'NIN TEVÂZUU Ağrı Dağı fiyaskosundan sonra ecnebiler Cûdî Dağı'na yöneldi. Kur'an-ı kerîm geminin Cûdî'ye oturduğunu açıkça söyler. Tefsirler Cûdî'nin Musul yakınlarında bir dağ olduğunda müttefiktir. M. Ö. 250 senelerinde yaşamış Babilli râhip Berossos tufanı anlatırken, geminin Cordyean Dağları'na oturduğunu ve kalıntılarının hâlâ mevcut olduğunu, hatta halkın bundan muska yaptığını söyler. Bu dağlar Van Gölü'nün güneybatısındadır. Burada ise Cûdî Dağı vardır. Hazreti Nuh'un yaşadığı Mezopotamya'nın hemen kuzeyinde, 2000 m râkımıyla geminin konabileceği en uygun yegâne yüksek dağdır. Tufanın bitip bitmediğini anlamak için gönderilen güvercin ağzında zeytin dalı ile dönmüştü. Ağrı Dağı'nda, değil zeytin, hiçbir ağaç yetişmezken, Cûdî'nin güneybatısı zeytinliktir. Dağın eteklerinde tufandan kurtulan gemideki seksen kişinin ilk kurduğu Semânîn veya Heştan (Seksenler) denilen bir köy vardır. Dağın hemen altında Şırnak vardır ki Şehri Nuh demektir. Hazreti Nuh'un kabri de buraya çok yakın Cizre'dedir. Ararat Doğu Anadolu mânâsına geldiğine göre, Cûdî'nin Tevrat'taki Ararat Dağları'ndan sayılmaması için bir sebep yoktur. Bazıları Cûdî'nin her dağa şâmil bir cins isim olduğunu söyler. Nitekim Zeyd bir Amr bin Nüfeyl bir şiirinde "Allah'ı tekrar tekrar tesbih ederim. Bizden önce de zaten cûdî (dağlar) ve yerdeki diğer cansız varlıklar da tesbih etmişlerdi" diyor. Ancak öyle anlaşılıyor ki Kur'an-ı kerim indiğinde Cûdî artık belli bir dağın ismi hâline gelmişti. Çünki kısa bir zaman sonra gelen âlimler bu dağın bugünki Cûdî Dağı olduğunu tasrih etmişler, hatta diğer dağlara nazaran tevâzu ettiği için bununla şereflendirildiğini söylemişlerdir. Derler ki: "Allah üç dağa üç kişi ile ikram etti. Hazreti Nuh ile Cûdî'ye, Hazreti Musa ile Tûr'a ve Hazreti Muhammed ile Hira'ya." Başka bir âyette geçen "Onu, yani Nuh'un gemisini sizin için bir ibret kılalım" ifadesinden, bazı tefsir âlimleri geminin kalıntılarının kaybolmayacağı neticesini çıkarmıştır. Hazret-i Peygamber'den "Bu gemiden, bu ümmetin ilklerinin yetişeceği bir şeyler geri kalmış bulunuyor" dediği rivâyet olunur. İnsanları gemiyi aramaya sevk eden biraz da bunlar olsa gerektir.
İzmir'de ilk kurşunu kim attı?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Yunanlıların İzmir'e çıktığı gün 15 Mayıs 1919'dur. İttihatçıların birkaç senedir Anadolu Rumlarına karşı yürüttüğü baskı, sürgün ve zulüm politikasını vesile eden Yunanlılar, geride kalanların hayatını emniyet altına almak gerekçesiyle ve İngiltere, Fransa ve Amerika'nın desteğiyle Batı Anadolu'yu işgale girişti. Yunan gemileri sabah erken limana yanaştı. Birlikler peş peşe karaya çıktı. Efzon askerleri tüfek namluları çiçekle süslü halde Konak Meydanı'na doğru ilerlemeye başladılar. Bir yandan bando çalıyordu. Rumlardan tezahürat yapanlar da vardı. Olup biteni seyreden Türklerin kalbi kan ağlıyordu. Tam o sırada civardaki bir binadan atılan silah sesi kargaşayı paniğe çevirmeye yetti. Bayraktar Teğmen Yannis vuruldu. İşgalciler makineliyle karşılık verdi. Çıkan arbedede çoğu Türk yüzlerce kişi öldü. GAZETECİ DAYANIŞMASI İlk kurşunu atan senelerce bilinmedi. 1960'lı yıllarda gazeteci Ahmed Emin Yalman ilk kurşunu gazeteci arkadaşı Hasan Tahsin'in attığını yazdı. Hasan Tahsin bir halk kahramanı oldu; adı meydanlara, caddelere, mekteplere verildi. 1974'te İlk Kurşun Anıtı dikildi. [İşin garibi, heykel Yunanlıların geldiği tarafa değil de, yerli direnişin teşkilatlandığı Bahri Baba Parkı'na nişan almaktadır.] Bu tarihten itibaren İzmir Gazeteciler Cemiyeti Hasan Tahsin Gazetecilik Ödülleri verir. Hasan Tahsin, 1888 Selânik doğumludur. Asıl ismi Osman Nevres'tir. Ahmed Emin Yalman gibi İttihatçı ve Sabetaycı idi. Paris Hukuk Fakültesi mezunuydu. Sosyalist fikirlere sahipti. İstihbarat elemanı olarak Bükreş'te iki İngiliz diplomatına suikast tertiplemiş; hapse mahkûm olup ertesi sene kurtarılmıştı. İzmir'de ticarete başlamışsa da iflas etmiş; gazeteciliği de yürütemeyip kendisini içkiye vermişti. Hâdiseden 40 küsur sene sonra Hasan Tahsin'in "ilk kurşunu atan kahraman" olarak lanse edilmesi enteresandır. Öyle ki bazıları bunun vatanın kurtuluşunda ve yeni devrin kuruluşunda sembolik de olsa İttihatçı ve dönmelerin payı bulunduğunu göstermek için yapıldığını düşünmektedir. İlk kurşun nerede sıkıldı? Hasan Tahsin kime ateş etti? Gerçekten etti mi? Tek el silah atışı bu kadar panik doğurur mu? Hepsi muammadır. Türk Ansiklopedisi, ilk kurşunla vurulanın Yunan bayrağını taşıyan süvâri olduğunu söylüyor. Halbuki sahile çıkanlar piyâde idi. Kimine göre kurşun Efzon Alayı'na yol gösteren yerli Rum'un alnına girmiştir. Kimine göre Hükûmet Konağı önünde elindeki kılıcı ile bayrak yerini gösteren Yâver Zafiropulos'a isabet etmiştir. Halbuki Konak ile Efzon Alayı'nın yürüdüğü yer arasında epey mesâfe vardır. İlk kurşunu sıktığı söylenen Hasan Tahsin'in hemen oracıkta süngülendiği; kaçarken vurulduğu ve bir sokağa sapmayı başarıp, tabancasını tekrar doldurduktan sonra vurularak süngülendiği, evinde öldüğü hususunda dört ayrı rivâyet vardır. Mıntıka Müfettişi Yüzbaşı Ziya Bey'in hâdiseler hakkındaki raporunda ilk kurşunu kimin attığı yazmaz. Vâli İzzet Bey'in raporuna göre ilk kurşunu atan bir Yunan askeridir. Âhenk gazetesi başyazarı Şevki Bey, ilk kurşunu Saatçi Aziz Efendi'nin attığına şahit olduğunu yazmıştır. İlk kurşunu atanın o sırada kahvede oturan Germencikli İbrahim veya hapishâneden yeni çıkan Arap Râsim adında bir genç olduğu da söylenir. İTALYAN PARMAĞI MI? İtalyanlar, Ege'nin Roma İmparatorluğu parçası olduğunu söyleyerek Yunan işgalini önlemek istemişse de, İngilizlere dinletememişti. Bunun üzerine Türkleri el altından Yunanlılara karşı destekleyerek teşkilâtlandırdılar. Hatta İzmir'de ilk kurşunu İtalyan Binbaşı Carossini'nin attığı söylenir. Böylece ortalık karışacak, müttefikler Yunanlıları İzmir'e çıkardığına pişman olacaktı. Beklediğini bulamayan İtalya, bu hâdiseden sonra müttefiklerinden yüz çevirip askerî mühimmatını Türklere bırakarak Anadolu'dan çekilmiştir. Daha garibi, yıllar sonra Anadolu'da ilk kurşunun İzmir'de değil, Antakya'da Fransızlara karşı atıldığı resmen açıklandı ve Dörtyol'da İlk Kurşun Anıtı yapıldı. İlk kurşunu, İstiklâl Mahkemeleri'nin Kel Ali'si Ali Çetinkaya'nın Ayvalık'ta attığı da söylenir. Nitekim buradaki askerî hastanenin ismi İlk Kurşun'dur. Bir namzet daha! Bir rivayette İzmir'de düşmana ilk kurşunu atan İzmir Merkez Kumandanı Kaymakam (Yarbay) Ârif Beydir. Yâveri Aziziyeli Hoşafoğlu Hüseyin şöyle anlatıyor: "Ârif Bey, işgali pencereden seyrediyordu. Bir ara dayanamayarak elimdeki mavzeri aldı. Halkın şeytan askeri dediği Efzon askerlerinden Yunan bayrağını elinde taşıyana sıktı. Asker yerden bir arşın (yarım metre) sıçrayıp elindeki bayrakla beraber taşların üzerine düştü. Piyadeler geri kaçıştılar. Biraz sonra Yunanlılar makineli tüfek atışına başladılar." Afyon-Bayatlı Ârif Bey işgâlin ardından kıyafet değiştirip Bursa yoluyla Seyitgazi'ye geldi. Karakeçili Milli Alayı denen milisleriyle Konya isyanlarını bastırdı. Keskin bir nişancıydı. Nutuk'ta kendisinden övgüyle bahsedilir. Nallıhan jandarma kumandanı Sâdık Bey'i astırdığında, Kemal Paşa kendisine telefon açıp "Sadık Beyin hanımı yakın akrabamdır. Kadın hâmiledir. Sâdık'ı öldürme. Buraya gönder. Halk bir ceza verir" dediyse de "Paşam, bu zâbit düşman karşısında gerilemiştir. Buraya ben karışırım" dedi. Bu sayede çok düşman edindi. Düzce isyanını bastırmaya gittiğinde, Kızılcahamam'da mola verdikleri gece maiyetinden iki kişi tarafından çadırında başına kurşun sıkılarak öldürüldü. Ankara'dan yanına verilen iki subayın buna göz yumması ve işin ört-bas edilmesi dikkat çekip, hâdisenin Ankara'nın direktifiyle gerçekleştirildiği dedikodusunu doğurdu.
Dünyadaki ilk üniversiteyi Müslümanlar kurdu
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Müslümanlığın ortaya çıkıp yayılması; cemiyete bu yeni dinin hâkim olmasıyla neticelendi. İnsanın günlük ibâdetleri bir yana, devlet idaresinden mahkemelere, pazardan mezara kadar hayatın her safhasında muayyen prensiplere uymak mecburiyeti doğdu. İslâm dininin ilme verdiği ehemmiyet bu sebepledir. Eskiler bunu "Nerede ilim varsa orada din vardır. Nerede ilim yoksa orada din yoktur" sözüyle ifade etmişlerdir. Hazret-i Peygamber tebliğini Medine-i Münevvere'deki mescidinde yapardı. Burası İslâm tarihindeki ilk akademidir. Sahâbe-i kirâmdan bekâr olup eshâb-ı suffa denilen yetmiş kadarı devamlı Mescid-i Nebevî'de bulunur; Hazret-i Peygamber'in yanından hiç ayrılmazlardı. Kur'an-ı kerîm âyetlerini ve hadîs-i şerifleri zabteder; orada hazır bulunmayanlara bilahare tebliğ ederlerdi. Eshâb-ı suffa, İslâmiyetin uzak beldelere yayılmasında ve sonraki nesillere intikalinde en mühim rolü oynamıştır. Kabilelere gönderilecek muallimler de onlar arasından seçilirdi. Bunlar, Kur'an âyetlerini ezbere bildikleri gibi; din ilimlerine de vâkıf idiler. KOLEJ, KÜLLİYEDEN GELME İslâm âleminde yüksek tahsil, Orta Çağ geleneğine uygun olarak dinî ve edebî ilimlerle beraber, câmilerde ve kısmen de müder-rislerin evlerinde yapılırdı. Hicrî III. asırdan itibaren mescidlerin yanında ayrı medreseler kurulmaya başlandı. Daha önceki câmi' isminin hâtırasına uyarak bunlara da câmi' (toplayıcı) denildi. Avrupa'da bunun Lâtince karşılığı universitatis kelimesi kullanılır. Üniversiteler külliyelere ayrılırdı. College kelimesi, külliyeden alınmadır. Her birinde farklı bir ilim öğretilirdi. Medreselerde, eyvân denilen anfi, konferans salonu ve dershâneler, müderris oda ve lojmanları, mescid, kütüphâne, şifâhâne, talebenin kaldığı odalar, hamam ve yemekhâne bulunurdu. Medreseler devlete ait değil, mütevellice idare olunan vakıflardı. 859 yılında Fas'taki Fes şehrinde kurulan Câmi'ül-Kureviyyîn (Kureviyyîn Üniversitesi) bugün de faaliyette olan dünyanın en eski üniversitesidir. Endülüs'de 786 yılından itibaren faaliyete geçen Kurtuba Üniversitesi de, Avrupa'nın en eski üniversitesi idi. Fransız asıllı Papa II. Silvester (999-1003) buradan mezundur. Tunus'ta 726'da Kayruvan ve 732'de Zeytûne Üniversiteleri kuruldu. Bunları 972'de Kâhire'deki el-Ezher üniversitesi takip etti. Bütün bunlar İslâmiyetin ilk zamanlarındaki geleneğe uygun olarak büyük bir câmi külliyesine dâhil olarak faaliyet gösterirdi. Câmilerden müstakil üniversitelerin kuruluşu XI. asra rastlar. Selçuklu Veziri Nizâmülmülk'ün kurulmasına önayak olduğu bu üniversitelere Nizâmiyye Medreseleri denir. İlki Bağdad'da 1067 senesinde kurulmuş; Isfahan, Rey, Nîşâbur, Merv, Belh, Herat, Basra, Musul ve Âmul gibi şehirlerde şubeleri açılmış ve İmam Gazalî gibi meşhur âlimler buralarda müderrislik yapmıştır. Bunları Şam'da Selçuklu atabeyi Nûreddin Zengî'nin kurduğu Nûriyye Medreseleri takip etti. İlki 1168 tarihinde açılan bu medreseler, zamanla Şam ve Mısır'a yayıldı ve Osmanlı medreselerine model oldu. Bu devirde Hicaz'dan başka, Şam, Bağdad, Kâhire, Kayruvan, Kurtuba, Rey, Buhara, Semerkand, Herat, Tebriz, İstanbul, Kazan, Delhi gibi şehirler birer kültür merkezi idi. Meşhur ulemâ buralarda toplanmış; güçlü medreseler ve kıymetli kitap dolu kütüphâneler tesis edilmiş; kitap telifatı ve neşriyatı olabildiğine artmıştı. İlimde derinleşmek isteyenler, akın akın bu şehirlere koşar; çoğu aldıkları ilmi öğretmek maksadıyla tekrar memleketlerine dönerdi. İslâm âleminde, en basit köylerde bile ders okutup fetvâ veren, gerektiğinde dâvâ çözen derin âlimlere rastlanırdı. Avrupa'nın ilkleri Avrupa'nın bilinen ilk üniversitesi 1088'de kurulan Bologna Üniversitesidir. XII. asır ortalarında kurulan Paris Üniversitesi, ilk zamanlar çok iptidaî şartlarda, açık meydanlarda, mevsim kışsa yere serili samanların üzerinde öğrenim verirdi ve ilk binasına 1215 yılında kavuşmuştur. Buradan kovulan İngiliz talebelerin İngiltere'de kurduğu Oxford (1167) ve Cambridge (1318) ile İtalya'nın Pavia (1361) ve Almanya'nın Heidelberg (1386) üniversiteleri, Hristiyan Avrupa'nın ilk yüksek öğretim kurumlarıdır. Kuruluşları İslâm dünyasındaki emsallerinden hayli sonradır. Müslümanlara ait üniversitelerin, Avrupa'ya tesiri bilhassa buradaki akademik derecelendirme, kıyafet, isim ve binâların mimarîsinde bugün bile yaşamaktadır. Türkistan'daki eski medreseleri gezenler bilir: Bir avlu etrafında iki katlı dört duvarlı taş bir binâ; avluda havuzlu bir bahçe; alt katta dershâneler, idare, hocaların odaları, yemekhâne ve mescid; üst katta talebe odaları... Oxford gibi eski Avrupa üniversitelerinde hep bu mimarîye rastlanır. Şu kadar ki girişteki mescidin yerini tabiatiyle şapel (kilise) almıştır. Burada giyilen kepler bile, Müslüman ulemânın taylasan denilen serpuşundan alınmadır.
Abbasî Halîfesinin resmini kilise duvarına işlemişler!
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Vanlıların deniz dediği Van Gölü'nün sodalı sularında yüzmek göze su kaçırmamak şartıyla çok zevklidir. Göle mahsus inci kefali adındaki balık da çok lezzetlidir. Van'ın Gevaş kazâsının karşısındaki 70 bin metrekarelik Ahtamar Adası bulunur. Adaya sahilden motorla gidilir. Adanın ismi Kız Kulesi (veya Kalesi) ile benzer bir efsâneye dayanıyor. Bu adada yaşayan Ermeni keşişin Tamar adındaki kızına sahil köylerinden bir çoban âşık olmuş. Her gece sevgilisiyle buluşmak üzere adaya yüzer; kız da fener tutarmış. Kızın babası haberdar olunca, bir gece fenerle sahile inmiş ve devamlı yer değiştirmiş. Çoban da yüzmekten yorulup boğulmuş. Boğulurken "Ah Tamar" diye bağırmış. Kız da bunu işitip kendini azgın sulara bırakmış. Aslına bakılırsa Ağtamar muhtemelen Arapça "iğtimâr" (su altında kalmak) kelimesinden geliyor. Yakın zamandır bu isimden alerji duyup Akdamar şeklinde söylemeyi tercih edenler de vardır. MUKADDES HAÇ KİLİSESİ Türklerin gelişinden evvel havâlide Abbasîlere bağlı Ermeni krallıkları vardı. Gevaş'ta hüküm süren biri Rştuni sülâlesinden Vard Rştuni 705 senesinde burada öldürüldüğü için adaya Rştunik Adası da denirdi. 908'de Ardzruni sülâlesinden Vaspuragan Kralı Gagik burada bir kasaba, saray, çarşı, liman ve şimdi de mevcut kiliseyi yaptırdı; pâyitahtını da buraya taşıdı. Adada çiçeklerle süslü güzel evler, meyve bahçeleri, akarsular bulunduğunu tarihçiler anlatıyor. Adanın Altın Çağı idi. Surp Haç (Mukaddes Haç) Kilisesi, Anadolu'da Ermenilerden kalan nâdir kiliselerdendir. Kral Gagik, Hıristiyanlarca Hazreti İsa'nın çarmıha gerildiğine inanılan haçın bir parçasının muhafazası için 915 yılında Manuel adında bir mimara yaptırdı. İnşası 6 sene sürdü. Kilisenin en enteresan tarafı, duvarlarında zamanın Abbasî Halîfesi Muktedir'in kabartma resminin bulunmasıdır. Kral Gagik halifeye tâbi olduğu için, şükran nişânesi olarak onun resmini duvara işletmişti. Kilisenin dış duvarlarında Mukaddes Kitap'tan alınma kabartma tasvirler vardır. Bu bakımdan mimarî tarihi bakımından ayrı bir değeri vardır. Selçuklu ve Osmanlılar zamanında kilise faaliyetini sürdürdü. Çan kulesi 18. Asırdan kalmadır. Aziz Gregorius'un (Krikor Lusaroviç) faaliyetleri neticesinde IV. asırda Hıristiyanlığa giren ve bu sebeple Gregoryen denilen Ermeniler kendilerini ilk Hıristiyan topluluk olarak görür. Katolik veya Ortodoks olmayıp, Süryânî, Kıbtî, Marunî kilisesi gibi Monofiziyye (Yâkubî) inancına sâhip kadim (eski) şark kiliselerindendir. Ruhban sınıfı, Rum kilisesindeki patrik, metropolid, piskopos sıralamasına paralel olarak Ermenilerde patrik, katogikos, marhasa şeklinde sıralanır. Ermenilerde patrik ünvanı Osmanlılar tarafından kullanılmıştır. Eçmiyazin, Kudüs, Sis (Kozan) ve Ahtamar'da olmak üzere katogikos adıyla dört ruhânî reisleri vardır. Bunlardan Ermenistan'ın Türkiye hududuna yakın Eçmiyazin'deki en yüksek rütbelidir. Eçmiyazin Osmanlı sınırları dışında olduğu için Sultan Fatih Osmanlı ülkesinde yaşayan Ermeniler için İstanbul'da bir Ermeni Patrikliği kurdu. İstanbul, Ermenilerin ruhânî merkez sıralamasında bulunmadığı halde; mezhebin baş patriği (katogikosu) Eçmiyazin'de olduğu için, İstanbul Patrikliği Ermeniler için bir nevi idare merkezi sayılmıştır. Osmanlılar zamanında Sis (Kozan), Ahtamar ve Kudüs patriklikleri de ruhânî bakımdan kendilerinden üstün bulunmadığı halde idarî olarak İstanbul'a tâbi idi. Yani Ermenilerin devletle olan münasebetleri buradan yürütülürdü. XIX. asırda İstanbul patriğine bağlı 45, Sis katogikosuna bağlı 13, Ahtamar katogikosuna bağlı 2, Kudüs patriğine bağlı 5 piskoposluk vardı. 18. asırdan sonra Katolikliğe giren Ermeniler de vardır, ama azdır. SON KALAN 300 KEŞİŞ Ahtamar'daki katogikosluk makamı, harb ve istilâlar sebebiyle sürekli el değiştirdiği için 1101 senesinde boş kaldıysa da sonra tekrar faaliyete geçti. Ada 1535'deki İran Harbleri'nde harab oldu. Ahalisi de göç etti. Kilise ve manastır ise faaliyetini devam ettirdi. Son zamanlarında burada 300 keşiş yaşardı. 1915 tehcirinden sonra kilise ve manastır boşaltıldı. Bugün Eçmiyazin, Kudüs ve Lübnan Antilyas'ta olmak üzere üç patriklik vardır. Eçmiyazin, bütün Ermenilerin bağlı olduğu başpatrikliktir. İstanbul Patrikliği de kilise hiyerarşisinde yer almamakla beraber, Türkiye'deki Ermenilerin dinî işleriyle ilgilenmek üzere varlığını devam ettirmektedir. İstanbul ve Kudüs, Eçmiyazin'e bağlıdır. Ahtamar Kilisesi 1951 senesinde yıkılacakken medyanın reaksiyonu sayesinde kurtulmuştu. 2005-2007 seneleri arasında Türk-Ermeni işbirliği ile 1,5 milyon dolara restore edildi. 2007 senesinde müze olarak hâdiseli şekilde açıldı. Ermeniler âdet olduğu üzere kilisenin tepesine 100 kiloluk demir bir haç dikilmesini istedi. "Teknik zorluklar" gerekçesiyle reddedildi. Sonra haçın başka bir yere dikilmesini Ermeniler kabul edince mesele çözüldü. 95 seneden sonra 19 Eylül 2010 günü 5 bin kişinin katıldığı ve İstanbul Patrik Vekili Aram Ateşyan'ın idare ettiği bir âyin icrâ olundu. Bu, İmparatorluk mirasıyla barışmak adına sembolik de olsa büyük bir değer taşıyor. Ayrıca memleketin imaj ve tanıtımı ile turizm bakımından müsbet rol oynayacağı âşikârdır.
Gizli din taşıyanların hikâyesi
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçenlerde Yüreğine Sor diye bir film oynadı. Doğu Karadeniz'de filizlenen bir aşk hikâyesini anlatan film, mekânlar, kostümler ve oyuncu seçimi bakımından takdire değer olmakla beraber, senaryo insanı hayal kırıklığına uğratıyor. Kız müslüman, fakat oğlan krifos, yani gizli Hıristiyan. Bu ortaya çıkınca âşıklar kavuşamayacaklarını anlıyor ve film acı sonla bitiyor. Daha evvel Yabancı Damat, Sıla, Elveda Rumeli gibi dizilerde olduğu gibi din ayrılığının sevenleri ayırmasından dert yanılıyor. Müslüman ve Hıristiyanlara sanki ellerindeymiş gibi "Dinler aynıdır, sevenleri ayırmayın!" mesajı veriliyor. Müslüman bir kızın gayrımüslim bir erkekle evlenmesini gelenekler değil, Kur'an-ı kerim yasaklıyor. Yedi düvel bir araya gelse bunu nasıl değiştirsin? Servet, soy, tahsil, yaş evliliğe engel görülürken, din ayrılığını hafife almak ne kadar gerçekçi olabilir? Üstelik oğlan müslüman olsa mesele kalmadığı gözden saklanmış. Filmde bir köylü kızının "Padişahların bile Hıristiyan hanımları var" diye ahkâm kesmesi de gülünç kaçmış. Saraya alınan kızlar dinibütün müslüman olarak yetiştirilir, uymayan çıkarılırdı. Şimdiye kadar değil padişah eşi, Hıristiyan bir câriye bile işitilmiş değildir. Okumuşların kendi kültürüne bu kadar yabancı oluşuna, böyleyken bir de cemiyeti terbiye etme pozu takınmalarına ne kadar teessüf edilse azdır. Uzun sokak çamur oldİ, Krumİlar gavur oldİ Gizli din taşımanın sebebi zannedilenin aksine baskı değildir. Filme ilham kaynağı olan Yorgo Andreadis Gizli Din Taşıyanlar adlı kitabında sebebi gayet açık bildiriyor: Menfaat. Trabzon ile Gümüşhane arasındaki Kromlu denilen dağlık mıntıkada yaşayan bazı Rum köylüleri 1650'lerde (fetihten 2 asır sonra) maden imtiyazı alabilmek için müslüman görünüyor. Madenler o devirde stratejik ehemmiyet taşıdığı için idare imtiyazı gayrımüslimlere verilmezdi. Bunlar gizlice vaftiz oluyor, sadece birbirleriyle evleniyor, ölülerini Müslüman mezarlığına Hıristiyan usulünce defnediyor. Etrafa renk vermemek için kapalı devre yaşıyor. Her köyde zaten câmi yok. Olanları da namaza gidiyor; orucun yanısıra kendi perhizlerini de tutuyor. Papazları imamlık yapıyor. Evlerin altında gizli birer şapel var. Zamanla madenler gözden düşüyor. Müslüman görünmenin avantajı kalmıyor. Üstelik askerlik mecburî oluyor. Şimdi "Biz Hıristiyanız!" deseler, İslâmiyet dinden dönmeyi yasaklıyor, dönene de ölüm cezası getiriyor. 1828'de Ruslar mıntıkayı işgal edince fırsat ele geçiyor. Türkler bunu "Uzun sokak çamur oldi, Krumilar gavur oldi" diye alaya alıyor. Ama kendini ifşâ eden Kurumluların sevinci uzun sürmüyor. Ruslar çekilince mâlum akıbete uğramamak için Rusya'ya kaçıyorlar. Andreadis de bunların soyundan geliyor. Avantaj için gizli din taşıyanlar Makedonya, Kıbrıs, Girit, Lübnan ve Mısır'da da vardı. İngiltere ve Rusya bunu farkedince, Tanzimat'tan sonraki hürriyet ortamında kendilerini ifşâ etmek üzere bunları kışkırttı. Bir yandan da Bâbıâli'ye baskı yaptı. Hükümet direndi. Neticede bunlar Rusya ve başka ülkelere hicret etti. "Biz hep Rumduk. Böylece dinden de dönmüş olmadık" diyen bazısının Ortodoksluklarına göz yumuldu. Buna cesaret edemeyen veya gereksiz gören bir kısmı da tamamen Müslümanlaştı. Kurumlu'daki gizli Hıristiyanların sayısı 19. asır ortalarında birkaç bin kişiydi. Osman Paşa Müslümanı mı? Pontus, Rumca Karadeniz'e verilen isimdir. Trabzon fethedildiğinde burada Rum-İran menşeli bir halk yaşardı. Buradaki Rumların ileri gelenleri fethin ardından gemilerle Rusya'ya göçtü. Kalanların bazısı Anadolu'nun başka yerlerine göçtü, bazısı müslüman oldu. Mıntıkaya Türkler de yerleşti. Tonya, Çaykara, Maçka ve Torul kazâlarının bulunduğu dağlık mıntıkada hâlâ Rumca konuşan samimi müslümanlar vardır. "Aslınız Rummuş" deseniz size silah çekerler. Girit, Arnavutluk ve Tesalya'daki Rumcadan başka lisan bilmeyen çok sayıda müslüman mübâdeleyle Anadolu'ya geldi. Bunların samimiyetinde şüphe yoktur. Gizli din, müslümanlara mahsus avantajlar elde edebilmek, devlet memuru olabilmek, askere gitmemenin karşılığı olan cizyeyi ödememek ve devşirme vermemek gibi maksatlarla belli yerlerde mevzubahis olmuştur. Osmanlı Devleti'nde baskı sebebiyle dinini gizlemek diye bir şey olamaz. İslâmiyet bir yer fethedildiği zaman oradaki gayrımüslimlere vatandaşlık tanınmasını emreder. İstemeyenler hicret eder. İnsanların zorla müslüman edilmesini yasaklar. Bu, malî bakımdan da pek istenen bir şey değildir. Mamafih Trabzon'daki bazıları bir mahallî bey tarafından müslümanlaştırıldıklarını söyler, kendilerine bundan dolayı "Osman Paşa Müslümanı" derlerdi. Rivayetin sıhhati meçhuldür. Gizli din daha ziyade Avrupa ve Japonya'da hakiki mânâsını bulur. Endülüs'ün işgalinde İspanyollar burada yaşayan Müslüman ve Yahudileri vaftiz ile kılıç arasında muhayyer bırakmıştı. Bir kısmı görünüşte vaftiz olmuş, dinlerini gizlice yaşamıştır. Ancak bu birkaç nesil devam etmiş, sonra hepsi gerçek Hıristiyana dönüşmüştür. Gizli din taşımak kolay değildir. Nasıl olmuş da Osmanlı ülkesindekiler bunu başarmış? İslâmiyet görünüşe itibar eder. İnsanların niyetini ve yaşantısını araştırmayı yasaklar. Müslüman görünen, müslüman kabul edilir. Osmanlılar, cemiyet ve devlet düzenini tehdit etmeyenlere, neye inanırsa inansın, nasıl yaşarsa yaşasın, karışmazdı.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı kara ordusu kapıkulu ve eyâlet askerleri olmak üzere iki sınıf idi. Kapıkulu askerleri ücretli ağır piyade, ağır süvari, topçu, istihkâm ve levâzım sınıflarından müteşekkil profesyonel bir orduydu. Eyâlet askerleri tımarlı sipahilerin beslediği hafif süvâri ve piyâdelerden teşekkül ederdi. ASKERLİK KURÂ İLE Sultan II. Mahmud zamanında 1826'da Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasından sonra mecburî askerlik getirildi. Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye diye bilinen bir ordu kuruldu. Askerî mektepler açıldı. Mektepli zâbitlerin yanı sıra, askere alınan istidadlı gençlerin tezkere bırakarak alaylı zâbit olarak paşalığa kadar yükselmeleri mümkündü. 1843 tarihinde Prusya'dan mülhem Kurâ Nizamnâmesi kabul edildi. Beş yıllık muvazzaf askerliği bitirenler, yedi senelik redif sınıfına geçirilerek terhis edilip memleketlerine gönderilirdi. Gerektiğinde askere çağrılmak üzere senede bir ay tabur merkezlerinde tâlime tâbi tutulurdu. 1848'de bahriye askerleri için muvazzaflık 8, rediflik 5 sene olarak tesbit olundu. 1869'da kara ordusu nizâmî, redif ve mustahfız olarak üç kısma ayrıldı. Askere alınanlar 4 yıl nizâmî askerlikten sonra, terhis edilip 2 yıl ihtiyat sınıfına geçirilirdi. Bu 6 yılın bitimiyle redif sınıfına geçilirdi. 32 yaşını dolduranlar, bedel verenler, muînsiz (ailesi kimsesiz) olanlar da hemen redif ordusuna ayrılırdı. 6 yıl rediflikten sonra seferberlik vukuunda çağrılmak üzere mustahfız sınıfı gelirdi. 1886'da Ahz-ı Asker Kanunu çıkarıldı. 20 ile 40 yaş arası askerlik çağı olarak tesbit oludu. 6 yıllık nizâmiye müddetinin piyâdede 3, diğer sınıflarda 4 yıldan sonrası ihtiyat idi. Sonra 8 yıl sürecek olan ve yarısı mukaddem, yarısı tâli olmak üzere rediflik başlardı. Mustahfızlık da 8 yıldan 6 yıla indirildi. 20 yaşını takib eden Mart ayında her redif taburu bölgesindeki gençler kurâya girerdi. Ordunun ihtiyacı olan sayı dolana kadar olanlar tertib-i evvel (birinci tertip) adıyla muvazzaf asker olurdu. Tertib-i sâni (ikinci tertip) denilen geri kalanı tertib-i evveller ihtiyata geçince muvazzaf hizmete alınırdı. Sâhil ahâlisinden gençler bahriye ihtiyacı karşılanmadıkça kara ordusuna alınmazdı. İSTANBULLULAR MUAFTI Kâdılar, müderrisler, imamlar, müezzinler, tekke şeyhleri, muayyen derslerini vermek şartıyla medrese talebesi, Harem-i şerif (Kâbe-i Muazzama, Mescid-i Nebevî, Mescid-i Aksâ) hademesi, Peygamber kabirlerinin türbedarları, bizzat padişah hizmetinde ondört sene bulunanlar (bendegân), mızıka-ı hümâyun efrad ve hademesi, muhtedîler (sonradan Müslüman olanlar), beş seneden çok prangabend cezâsı alan cinâyet suçluları, askerliğe yaramayacak derecede sakat ve mâluller, İstanbul ahâlisi ile başka yerde otursa bile İstanbul'da doğmuş olanlar askerlikten muaf idi. Tıbbiye, baytar, hendese, mülkiye gibi yüksek mektepten mezun olup devlet hizmetinde bulunanlar tertib-i sânide addolunurdu. Ancak tabib, cerrah, baytar gibiler ihtiyaç olduğunda askerî sıhhiyede hizmet ederlerdi. Medreseyi muvaffakiyetle bitirenler redif sınıfında sayılırdı. Yukarıdaki muafiyetleri devam etmeyenler askerlik çağında ise askere alınırdı. 70 yaşını geçen veya sakat birinin başka kimsesi yoksa askerlik çağına gelmiş ve işe yarar tek oğlu askere alınmayıp tecil edilirdi. Evinde veya köyünde kendisine bakacak 15 ile 70 yaş arası, iki gözü görür, sağlam oğul, torun, peder, kardeş, damat gibi kimsesi olmayan erkek veya dul kadının tek oğlunun askerliği ertesi seneye tecil edilirdi. Başka yakını bulunsa bile, iki oğlu olup, biri askerde bulunan kimsenin ikinci oğlu, ağabeyi terhis olmadan askere alınmazdı. Müstakil evi olup, köyü içinde evinin işini görecek baba, kayınpeder, 25'ini geçmiş kayınbirader gibi yakını bulunmayan veya yakını olsa bile evinde bakmakla mükellef olduğu küçük çocuk ve yetimler bulunan gence muînsiz (yardımcısız) denirdi ve askerliği tecil olunurdu. Bu sebeple bir günlük yol mesafedeki köylerden evlenenlerin sayısı az değildi. ATINI GÖTÜR ERKEN TERHİS OL Askere gönüllü gidenler, istedikleri yerde askerlik yapabilirdi. Adına kurâ isâbet edenler, 50 altın bedel-i nakdî ödeyip en yakın askerî kıt'ada 5 ay askerlik yaparak mükellefiyetten düşmüş olurlardı. Gayrimüslimler üçte bir fazla bedel ödeyip askere gitmezdi. Yerine bir başkasını göndermek (bedel-i şahsî) veya askeriyeye iki hayvan beslemeyi taahhüt etmekle de askerlik mükellefiyeti yerine getirilmiş sayılırdı. Bu usul sonradan lağvolundu. Askere kendi atıyla gelenler yarım müddet askerlik yapardı. 1909'da rediflik kaldırıldı. Müslüman-Gayrimüslim herkes için mecburî askerlik getirildi. Askerlik müddeti 3, bahriyede 5 senedir. Liseden yukarı tahsili bulunanlar ihtiyat zâbiti (yedek subay) olur. Ancak uzun süren harbler halkı bezdirmiş; son asırda askere gitmek kaçınılması gereken bir eziyet olarak görülmüştür. Asker kaçaklarının sayısı artmıştır. 1921 Yunan Harbi'nde bile binlerce asker kaçağı sebebiyle İstiklâl Mahkemeleri kurulmuş, çok sayıda kaçak ve yatakçısı ağır cezalandırılmıştır. Cumhuriyetten sonra askerlik normalde 18 ay, mızıkada 2, jandarmada 3 ve bahriyede 5 senedir. Sonra ihtiyat (yedek) gelir. 1927'de jandarma 2.5 ve bahriyede 3 seneye indirildi. 1950'de deniz 3 yıl, jandarma 30 ay ve diğerleri 2 yıl oldu. 1963'te 24, 1970'de 20, 1984'te 18, 1992'te 15 aya indirildi. Önceki muafiyetlerin çoğu kaldırıldı. Tecil imkânı da tahdit edildi. 600 lira bedel ödeyenler diledikleri birlikte 6 ay askerlik yapardı. Birkaç sene sonra bedelli askerlik kaldırıldı. 1984 ve 1999'de asker fazlasını eritmek için muvakkaten tatbik edildi.
Denizlerin Uğursuz Perisi'
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Savarona, Hindistan'da yaşayan kuğu benzeri siyah bir mitolojik kuşun adıdır. Meşhur Brooklyn Köprüsü mühendisinin torunu ve bir bankacının eşi olan Mrs. Emily Cadwalader-Roebling kendisine 10.4 milyon dolara mal olan yata bu ismi takmıştı. (Altının onsu 17 dolar iken) Savarona 29 Temmuz 1930 günü Hamburg'da Blohm&Woss tezgâhlarında kızağa verildi. 28 Şubat 1931 günü denize indirildi. Merasim günü gelenek üzere kırılan şampanya şişesinin bir parçası geminin salonunda sahibesinin resmi altına asıldı. ŞÖMİNESİ İÇİN ALINAN ŞATO Beş katlı yüzen saray, 136 m uzunluk, 16 m genişlik ve 6310 ton ağırlığı ile dünyanın en büyük yatı idi. Safrası cıvalı olduğu için 90 derece yatmadıkça batmayacak şekilde inşa edilmişti. Gemiyi dünya çapında tanınmış gemi mühendisi William Gibbs planlamıştı. Gösteriş meraklısı milyarder kadın yat için hiçbir masraftan kaçınmamıştı. Fransa Kralı XVI. Louis'ye ait bir çift karyolayı servet ödeyerek satın alıp yata koydurmuştu. Portekiz'de bir şatoda görüp beğendiği bir şömine için şatoyu o zamanın parasıyla 500 bin dolara satın almış; şömineyi söktürüp yatına taktırmıştı. Gemi bacasıyla bağlantılı olduğu için bu şöminede odun yakılabiliyordu. O sıralarda Amerika'da içki yasağı olduğundan, gizli ve döner barlar yaptırmıştı. Güzel bir kütüphanesi, müzik seti ve geniş klasik plak koleksiyonu vardı. Geminin ön tarafı personele aitti. Personel kamaraları bile maun dolaplı, banyolu idi. Bunların üzerinde muazzam yemek salonu vardı. Ortada 20 kişilik bir masa bulunuyordu. Misafirleri hayran bırakan Bohemya kristalinden bardakları, açık yeşil yaldız işlemeli porselen tabakları ve beyaz keten örtüleri vardı. İki mutfak ve fırınında aynı anda 300 kişiye yemek hazırlanabilirdi. Alttaki soğuk hava deposu et, balık, yumurta ve sebze için ayrı kısımlara ayrılmıştı. 10 ton et, 2 ton balık aylarca saklanabilirdi. İçeride biri kalırsa haber verebilmesi için bu depoda bir imdat düdüğü emre amade idi. Geminin kıç tarafı misafirlere mahsustu. Her kamara halısından fayansına kadar ayrı renkte döşenmişti. En meşhuru siyah mermer banyolu olanı idi. Geminin sahibesi bunu kullanırdı. Sonraları yatta misafir edilen devlet adamları bu kamarada kalmıştır. Kamaranın ayrı bir kısmında üzeri halı kaplı bakılınca koridor zannedilen yerde bir kapak vardı. Bu kapak açılınca içindeki gizli merdiven alt kısımdaki kamaraların koridoruna çıkardı. Buradan herkesin görmemesi gereken misafirler girip çıkardı. Amerikan Hükûmeti malî kriz sırasında yurt dışında yapılmasına kızarak yata mâliyetine yakın bir vergi koydu ve ödenmedikçe yatın Amerikan sularına sokulmasını yasakladı. Yeni oyuncağını New York sosyetesine gösteremeyen zengin sahibe, bununla iki defa dünya turu yaptı. Birkaç sene Panama bandırasıyla gezip hevesini aldı. Sonra da İngiltere'nin Southampton limanına çekip satışa çıkardı. Hitler yata talip oldu; üzerine de haciz koydurdu. Tam bu sırada gemiye Ankara da talip çıktı. Sıhhati giderek bozulan Atatürk, istirahati için bir yat almayı düşünüyordu. Savarona en uygun namzet idi. Gerçi Gülcemal ve Ege Vapuru ile Ertuğrul Yatı kendisine tahsis edilmişti. Ama daha modern bir yata ihtiyaç duyuldu. Amerikan Hükûmeti Savarona'yı Hitler yerine Atatürk'ün almasına taraftardı. Savarona karşılığında bir Alman transatlantiğini haczedeceğini bildirince Hitler haczi kaldırttı. Gazeteler bu hâdiseyi günlerce manşete taşıdılar. Gemiye "Denizlerin Uğursuz Perisi" adını takmışlardı. "BENİM MEZARIM OLACAK!" Savarona'nın Ankara'ya maliyetini bilen yoktur. Almanya'dan krom ihracatı sebebiyle 17 milyon liralık alacağa mahsup edildiği söylenir. (O sıralar Türkiye'nin dış borcu 102 milyon liraydı.) 24 Mart 1938 günü Türk bayrağı çekilip Hamburg'da bakımı yapıldıktan sonra İstanbul'a getirildi. 1 Haziran 1938'de Dolmabahçe önüne demirledi. Acar motoruyla yata çıkan Atatürk yatı çok beğendi. O günden itibaren burada kalmaya karar verdi. Boğaz ve Marmara'da gezintiler yaptı. Resmî misafirler burada kabul olundu. Romanya'nın çapkın kralı II. Karol, meşhur sevgilisi Madam Lupescu ile gizlice İstanbul'a geldi ve yatta ağırlandı. Bakanlar Kurulu bile yatta toplandı. Yatta 54 gün kalan Büyük Misafir'in hastalığı ağırlaşınca "O kadar beklediğim bu yat benim mezarım olacak" dedi. Sedyeyle Dolmabahçe Sarayı'na nakledildi ve bir müddet sonra burada vefat etti. Harb sırasında silahlandırılan Savarona 1951'den itibaren bahriye talebesi için mektep gemisi olarak kullanıldı. Mezun olan her subay ilk açık deniz tatbikatını burada yapardı. Yabancı misafirler yine burada ağırlandı. İran Şahı Rıza ve Şahbânu Süreyya, Yunan Kralı Paulus, Irak Meliki II. Faysal bunların en meşhurları idi. Reisicumhur Celâl Bayar Savarona ile Pakistan'ı ziyaret etti. 3 Ekim 1979 sabaha karşı gemide çıkan ve 24 saat süren yangın neticesinde gemiden geriye sadece teknesi kaldı. Atatürk'e ait eşyaların bazısı denize atılarak kurtarıldı ise de, tüm salon ve kamaraları değerli eşyasıyla beraber kül oldu. İhmal dendi, sabotaj dendi, ama sebep anlaşılamadı. Savarona artık sıradan bir gemiydi. Ertesi sene tamir edilip denize indirildi. 1989'da 49 yıllığına işadamı Kahraman Sadıkoğlu'na 20 milyon dolara ihâle olundu. 425 işçi 24 saat mesai ile 2.5 sene içinde Savarona'yı restore etti. Harap vaziyetteki gemiden 3.5 ton fare atıldığı söylendi. Savarona'nın günlük kirası 40 bin dolardır. Zarafetiyle tanınan Ömer Koç, bundan on sene evvel, yatı kiralayıp parti verdiğinde güvertenin zemini zedelenmesin diye misafirlerin topuklu ayakkabılarını çıkartmalarını istemişti.
Zorunlu ve sorunlu din dersleri
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Osmanlı Devleti'nde din tahsili öncelikle aileler tarafından verilirdi. Müslüman çocukları ailelerinin yanında ilk dinî terbiyelerini aldıktan sonra mahallesindeki sibyan mektebine giderdi. Burada hem dinî dersler, hem de okuma-yazma, güzel yazı, hesap, coğrafya, tarih vs. öğrenilirdi. Gayrimüslimler kendi ruhanî merkezlerinde buna mümasil dinî tahsil görürdü. MEDRESE Mİ, MEKTEP Mİ? Sibyan mektebini bitiren çocuk sanata gitmeyip okumak isterse, kabiliyeti de varsa hemen her kazâ merkezinde bulunan vakıf medreselere devam ederek hem dinî, hem de dünyevî bilgiler öğrenirdi. Mezuniyetten sonra din adamı ve muallim olabileceği gibi, devlet memuriyetine de girebilirdi. Tanzimat'ı müteakip devletin ihtiyacı olan kâtip, hâkim, tabip, baytar, mühendis gibi teknik personeli yetiştirmek üzere mektepler kuruldu. Medreseler yalnızca din adamı yetiştirmeye hasredildi. Ancak sivil ve askerî mekteplerin hepsinde Arapça, Farsça, ulûm-i diniye, Kur'an-ı kerim, siyer-i nebi, akâid, fıkıh ve ahlâk dersleri vardı. İlkmekteplerde çocuklara bir formalık ilmihal kitabı ezberletilir; ertesi sene kitabın muhtevası biraz daha genişletilirdi. Anayasaya aykırılığı iddia edilmesi yasaklanmış inkılâp kanunlarından sayılan 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile sayısı 600'ü bulan medreseler Maarif Vekâleti'ne bağlanıp hemen ardından kapatıldı. Yerine bazı şehirlerde orta seviyede 4 yıllık İmam-Hatip Mektepleri kuruldu. Ancak bu mekteplere tahsisat ayrılmadı. Mezunlarına da memuriyet verilmedi. Birkaç yıl içinde de "talebesizlik" gerekçesiyle hepsi kapandı. CHP kaldırdı, CHP koydu Kanunun ardından ilk mekteplerin 2 ve 3. sınıflarında haftada 2 saat, 4 ve 5. sınıflarında 1 saat "Kur'an-ı Kerim ve Din Dersleri" kondu. Orta mekteplerin ilk 2 sınıfına da haftada 1 saat "Din Bilgisi" dersi kondu. 1927'de bu derslere iştirak velinin iznine bağlandı. 1931'de orta, 1935'te de ilk mekteplerden din dersleri kaldırıldı. 1933'te de Dârülfünûn (İstanbul Üniversitesi) İlâhiyat Fakültesi kapatıldı. Demokrat Parti'ye rağbet üzerine paniğe kapılan CHP hükûmeti muhafazakârlara hoş görünmek üzere 1948'de ilk mekteplerin son 2 sınıfına haftada 1 saat seçmeli ve program dışı "Din Bilgisi" dersi koydu. Ertesi sene de Ankara'da İlâhiyat Fakültesi ve İstanbul'da İmam-Hatip Mektebi açıldı. Demokrat Parti iktidara gelince din dersini program içine aldı ve isteğe bağlı olmaktan çıkarılarak bütün talebelere verilir hâle getirildi. Çocuğunun bu dersi almasını istemeyenler istida vererek muafiyet elde edebiliyordu. 1956 senesinde orta mekteplerin ilk 2 sınıfına, 1967 senesinde de lisenin ilk 2 sınıfına seçmeli din dersi konuldu. Mecburî din dersleri 1982 Anayasası ile din dersleri mecburî hâle getirildi. İlk mektep 4. sınıftan itibaren orta 3. sınıfa kadar haftada 2, liselerin bütün sınıflarında da haftada 1 saat okutulmaya başlandı. İsmi "Din Kültürü ve Ahlâk" olan bu derste, İslâm inanç ve tatbikatından ziyade umumî olarak din mefhumu anlatılacaktı. Din, inansın veya inanmasın, hayatın mühim bir realitesi olduğundan, herkesin bu mevzuda doğru bilgi edinmesi hedefleniyordu. Nitekim Avrupa Konseyi'ne bağlı 47 ülkenin 43'ünde din dersi vardır; İsveç, Norveç, Finlandiya ve Yunanistan'da ise mecburîdir. Ancak bununla ihtilâlciler mavi boncuk dağıtarak muhafazakârları yanlarına çekmeye çalışmakla itham olundu. Bir kültür dersi olmasına rağmen, ilâhiyatçılarca verildiği için hep farklı gözle bakıldı; hatta çoğu mekteplerde ders ve hocası alay mevzuu hâline getirildi. 28 Şubat'tan sonra ailelerin çocuklarına hususî din dersi aldırma imkânı neredeyse ortadan kaldırıldı. Çocuklar mekteptekinden başka din dersi göremez hâle geldi. İhtilâl korkusu ve kokusu azalınca, mecburi din derslerine reaksiyon doğmaya başladı. Bunun üzerine 1990'dan itibaren gayrimüslimler dersten muaf tutulmaya başlandı. Bu ise bir kültür dersinin sadece Müslümanlık öğretilen bir ders olarak görüldüğü mânâsına geliyordu. Bu sefer nüfus sicilinde Müslüman yazan bazı Alevîler harekete geçti. Ancak adliye safhasında bir şey elde edilemedi. Müracaat edilen Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 2007 senesinde mecburi din dersinin varlığını makul buldu; ancak müfredatın objektif ve ebeveynlerin inançlarına hürmetkâr olması gerektiğine hükmetti. 2005'te Norveç aleyhine aynı istikamette karar vermişti. Avrupa Konseyi'nin 1999 tarihli kararına göre devlet okullarında verilen din dersi ile ailelerin inançları arasında bir uyuşmazlık bulunmaması icap ediyordu. Hususî okullara ise devlet karışmıyordu. Buna rağmen Danıştay, salâhiyetini aşarak anayasa hükmünü hukuka aykırı buldu. Devlet ise dini kontrol altında tutma geleneğinin tesiriyle din dersinin devlet eliyle verilmesinin faydalarını ve böylece gençlerin "cemaatlerden" din öğrenmesinin önüne geçilmiş olacağını savunmaktan geri durmadı. Bir yandan dersin müfredatında değişiklik yapılıp Alevîliğe de yer verildi. Bazı entelektüeller problemin aslında sistemin kendisinden kaynaklandığını, "tek elden tek tip insan" yetiştirme alışkanlığından vazgeçilmesi ile çözüleceğini dile getirmektedir. Din kültürü dersi mekteplerde mutlaka olmalı, fakat her çocuğun kendi dinine göre dinî terbiye almasına da engel çıkarmamalıdır. Yeni anayasa hazırlama safahatında bakalım memleketin en çok konuşulan meselelerinden birinin encamı ne olacak?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Kızılelma, tarihte Türk cihan hâkimiyeti ülküsünü temsil eden bir semboldür. Bu ülkünün esasını i'lâ-yı kelimetullah da denilen gazâ ruhu teşkil eder. Bu da İslâm dininin her yerde işitilmesini temin etmek demektir. Kızılelma, Eski Türklerden beri hükümet erkânının da, askerin de, halkın da haberdar olduğu bir ideal idi. HAKKIN BENİ GÖNDERDİĞİ YER Kimine göre Kızılelma müşahhas (somut) bir semboldür. Bizans tahtının üzerinde veya Ayasofya kubbesinden sarkan ve Hazreti İsa'ya ait olduğu söylenen altın top yahut Ayasofya önünde İmparator Iustinianus heykelinin elindeki altın küre sebebiyle İstanbul Kızılelma olarak anılmıştır. Fetihten az evvel bu küre düşmüş ve bir daha yerine konamamış; bu da Bizans'ın düşüşüne işaret sayılmıştı. Üstelik imparatorun eli yeni fâtihlerin memleketi olan doğuyu gösteriyordu. İstanbul'un fethinden sonra, Papalığa ait San Pietro Kilisesi'nin bakır renkli kubbesi veya mihrabındaki altın toptan dolayı Roma Kızılelma sayıldı. Roma'nın fethedileceğine dair hadîs-i şerif sebebiyle Müslümanlar Roma'nın fethini hedef edinmişti. Bundan dolayı Kızılelma tabiri en çok Roma için kullanılmıştır. Yıldırım Sultan Bayezid, cülûs tebriki için gelen ecnebilere, "Roma'ya kadar gidip, atımı San Pietro mihrabında yemleyeceğim" demişti. Zaman ilerleyip fetihler arttıkça Kızılelma mefhumu da değişmiştir. Evliyâ Çelebi Kızılelma'nın cihan hâkimiyeti idealinin hedefini teşkil eden ve Hristiyanlığın merkezi pozisyonundaki altı meşhur "Frenk Şehri" olduğunu söyler. Bunlar Kızılelma Sarayı'nın bulunduğu Budin, Kızılelma Kilisesi'nin bulunduğu Estergon, İstolni Belgrad, çan kulesinde altın top asılı Sen Stefani Kilisesi sebebiyle Beç (Viyana) ve Köln gibi fetih planı içindeki şehirlerdir. İlk üçü Macar, diğer ikisi Avusturya Kralı'nın pâyitahtı idi. Budin'in fethi üzerine şairler padişahı Kızılelmayı aldığı için tebrik eden şiirler yazmıştır. Sâbit'in mısraı şöyle: Kızılelmayı tığiyle kim aldı şah dedim tarih. Hayretî de der ki: Çıktı bir sahibi kemal dedi ana tarih/Şahım Kızılelma'yı ayva ile doldurdun. Üç kıtanın birleştiği yerde devlet kurmadan evvel, Osmanlılar bunu millî vicdanlarında kurmuşlar ve bütün hamlelerinde o büyük ülkünün gittikçe uzaklaşan hudutlarına doğru atılmışlardır. Ana vatana her taraftan genişleyen bir harita çizilmiş gibidir. Gönüllerdeki bu haritanın türlü istikametlerindeki büyük merkezlerine hep Kızılelma denmiştir. Ömer Seyfeddin'in 1917'de yazdığı Kızılelma adlı hikâyesinde Kanuni Sultan Süleyman Kızılelma'yı "Hakkın beni gönderdiği yer" olarak tarif eder. Nitekim bu padişah arada bir askerlerin kışlalarını ziyaret edip şerbetlerini içer, sonra bardakları para ile doldurur, ayrılırken "Kızılelma'da görüşürüz" derdi. Asker de "Destiye kurşun atar, keçeye kılıç çalarız, padişahım seninle biz, Kızılelmaya dek gideriz" derdi. Yahya Kemal de bu ülküyle coşup şöyle söylemiştir: Çıkdı Otranto'ya pür velvele Ahmed Paşa, Tuğlar varsa gerekdir Kızılelma'ya kadar. KIZIL RENK MURAD RENGİ Kızıl renk ve elma eski Türk töresinde derin mânâlara sahiptir. Elma muradı ifade eder. Masallar "Gökten üç elma düştü" diye biter. Kızıl renk de murad rengidir. Bayrak kırmızıdır. Gelinlik kırmızıdır. Lohusa yatağı kırmızıdır. Kırmızı, her gün doğuşuyla dünyaya hayat ve ümit veren güneşin rengidir. Doğarken ve batarken altın top şeklindedir. Sadece Çingeneler değil, bütün Şark bu renge tutkundur. Eski düğünler oğlan evinden kalkan bayrakla başlardı. Tepesine kızıl bir elma yerleştirilen bayrak düğün müddetince kız evine dikilir; sonra tekrar oğlan evine getirilirdi. Kızılelma aynı zamanda altın top demektir. Çünkü kızıl, altın için de kullanılır. Böylece harbin ganimet faslına da işaret ederek heyecanı kabartır, cesareti arttırır. Yunan mitolojisinde de Atlas'ın dört kızı (hesperides) altın elma ağacını korur. Altın Elma (küre) her yerde olduğu gibi Türk mitolojisinde de cihan hâkimiyetini ifade eder. Halk kültüründe de bilinir ve dile getirilir. Destan şöyle: Atam olur öğrendim ata binmeyi/pirimden öğrendim kılıç çalmayı/Dilerim Mevlâdan Kızılelmayı/Yan anam yan, bana derler Genç Osman. Saltuknâme'de Avrupa içlerine yapılan bir sefer anlatılır: "Bir ulu şehre çıktılar. Bir ulu kilise kapısı üstünde bir altın top dururdu. Pes anda Sarı Saltuk eğitti, 'Bu nedir?' Eğittiler, 'Buna Kızılelma derler'. Kasdetti ki o ulu altın topu indire. Hızır aleyhisselam geldi. 'Hazreti Muhammed halifesi gele, o indire' dedi." Bir de Alman efsanesi var: Kıyamete yakın Türkler Köln'ün altın elmasına (golden apfel) kadar gelip atlarını katedralin sütunlarına bağlayacak; ama sonra hepsi yok olacaktır. Buna Liechtenstein Kehâneti derler. Hatta Anadolu Felâketi'nden önce fazla coşkulu bazı Yunanlılar "Türkleri Anadolu'dan sürelim, ta Kızılelma'ya kadar" demişlerdi. HAYALDEN HAYAL KIRIKLIĞINA Kızılelma, Yeniçeri Ocağı'nın bozulmasıyla hayal kırıklığına dönüştü. Şair bunu şöyle terennüm eder: Kızılelma kapusunu feth ederken nacağı, Ne revâdır bozula Hazreti Bektaş ocağı. Son devirde Ziya Gökalp'in öncülük ettiği "Yeni Milliyetçilik" telâkkisinde Kızılelma artık "Türk kavminin" cihan hâkimiyetinin sembolüdür. 1913'te yazdığı şiirinde şöyle der: Buymuş meğer Türk'ün Kızılelma'sı/Böyle demiş Oğuz Hanın yasası. Tarih boyunca hep batıya doğru olan Türk fetihlerinin yönü artık Orta Asya'dır. Yani "Kızılelma Turan'dır" demek istenmiştir. Nehirlerin doğuya akanı makbuldür, ama şehirler hep batı yönünde büyür. SULTAN BAYEZiD'iN HEDEFi İstanbul'un fethinden sonra, Papalığa ait San Pietro Kilisesi'nin bakır renkli kubbesi veya mihrabındaki altın toptan dolayı Roma Kızılelma sayıldı. Yıldırım Sultan Bayezid, cülûs tebriki için gelen ecnebilere, "Roma'ya kadar gidip, atımı San Pietro mihrabında yemleyeceğim" demişti.
Son Padişah tahtını nasıl kaybetti?
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Saltanatın kaldırıldığı tarih 1 Kasım 1922'dir. Böylece 6 küsur asırlık bir devlet maziye gömülüyor, onun mirası üzerinde yeni bir rejim kuruluyordu. Artık bir hükümdar bulunmadığına göre bu rejimin adı cumhuriyet idi. O halde cumhuriyetin ilânı 29 Ekim değil, 1 Kasım demektir. Türk tarihinde bir dönüm noktası olan bu gün tahtını kaybeden hükümdar da tarihin en münakaşalı şahsiyeti hâline gelmiştir. BİR ENKAZIN ÜZERİNE OTURDU Sultan Vahîdeddin, Sultan Abdülmecid'in oğullarının en küçüğüdür. Üç aylıkken annesini ve bir ay sonra da babasını kaybetti. Şehzâde iken, yaveri Mustafa Kemal Paşa ile beraber, Almanya ve Avusturya'ya resmî ziyarette bulundu. İttihatçılara şiddetle muhalifti. Onların memleketi felâkete sürüklediğini görüyordu. Bu sebeple İttihatçı erkânı şehzâdeyi devamlı göz hapsinde tuttular; hatta bir ara ortadan kaldırmaya teşebbüs ettilerse de muvaffak olamadılar. 4 Temmuz 1918'de ağabeyi Sultan Reşad'ın vefatı üzerine tahta çıktı. Osmanlı Devleti'nin son kılıç alayı 31 Ağustos'ta tertiplendi. Ancak bu sıralarda Cihan Harbi'nin korkunç neticeleri alınmak üzereydi. Suriye cephesinin çökmesi üzerine 30 Ekim 1918'de Mondros Mütârekesi imzalandı. Mağlubiyetin vesikası olan bu mütârekeyi imzalayan Rauf Bey (Orbay) ve diğer delegeler saraya arz-ı tazimat için geldiklerinde, padişah kendilerini kabul etmedi. Memleketi harbe sokan İttihatçı reisleri mütârekeden hemen sonra yurt dışına kaçtılar. Sultan Vahîdeddin'in elinde ancak düşmana teslim olmuş ve milletin sefalet içine düştüğü bir ülkeyi idare etmek kaldı. PAŞA! DEVLETİ KURTARABİLİRSİN! 8 Şubat 1919 tarihinden itibaren düşman askerleri memleketi işgale başladı. Fiilen işgal altındaki İstanbul'dan vatanın kurtarılamayacağını anlayan padişah, bir kısım yakınlarının "Dünyaya karşı harb edilemez!" sözüne aldırmayarak Anadolu'da teşkilat kurmak üzere bir başkumandan göndermeyi kararlaştırdı. İttihatçı muhalifi üst rütbeli Palabıyık Ziyâ Paşa ve Çerkes Ferid Paşa buna dair teklifi özür dileyerek reddetti. Bir ara kendisi Anadolu'ya geçmeyi düşündüyse de, İngilizlerin, "Eğer Anadolu'ya geçersen İstanbul'u Yunanlılara işgal ettirir, taş üstünde taş bırakmayız" tehdidi üzerine vazgeçti. İngilizler, mütârekenin tatbikini yerinde teftiş etmek üzere Anadolu'ya bir müfettiş gönderilmesini istediler. Padişah bunu fırsat bilerek, İttihatçılarla arası açılmış bulunan ve kendisine gösterdiği sâdıkâne ve mültefit tavrıyla öne çıkan yaveri Mustafa Kemal Paşa'yı saraya çağırdı. Paşa, İttihatçı aleyhtarlığı sebebiyle İngilizlerin kabul edebileceği nâdir isimlerdendi. Üstelik bu vazifeye uygun üst bir rütbedeydi. Nutuk'ta anlatıldığına göre kendisine, "Paşa, paşa! Şimdiye kadar devlete çok hizmet ettiniz. Asıl şimdi yapacağınız hizmet hepsinden mühim olabilir. Devleti kurtarabilirsiniz" dedikten sonra, 9. Ordu Müfettişi olarak, fevkalâde geniş salâhiyet ve malî imkânlarla Anadolu'ya gönderdi. Vazife yazısını Sadrâzam Ferid Paşa'nın imzaladığı Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs 1919'da İngiliz işgali altındaki Samsun'a çıktı. Vatanseverlerin tertiplediği kongrelere delege olarak katıldıktan sonra Ankara'ya gelerek burada bir meclis topladı ve geçici bir hükûmet kurdu. Burada İstanbul hükûmetiyle iş birliği içinde çalıştı ve meclisin bütün gayesinin padişahı fiilî esaretten kurtarmak olduğunu her fırsatta deklare etti. İNGİLTERE'NİN YEGÂNE MAKSADI Padişah bundan sonra İstanbul'daki işgal kuvvetlerini oyalamak ve Anadolu'daki mücadeleyi gözden uzak tutmak için türlü siyasî gayretler içine girdi. El altından milleti teşvik ederek Anadolu'ya silah, mühimmat ve subay yolladı. Mektepler, mescidler yollama memurluğu hâline geldi. İstanbul câmilerinde zafer müyesser olması için Kur'an-ı kerîm ve mevlidler okutturdu. Bunları görüp sarayı sıkıştıran işgal kuvvetlerine, "Benim haberim yok. Bunları önleyeceğim" diyordu. Hatta onları inandırmak için Kuvvâ-yı İnzibâtiye'yi kurdu. Bu kuvvetlere el altından Anadolu'daki harekete katılma emri verildi. İzzet, Ali Rızâ, Sâlih, Tevfik Paşa gibi Anadolu hareketini açıkça destekleyen sadrâzamlar vazifelendirildi. Zaman zaman İngiliz baskısını tolere edebilmek üzere Damat Ferid Paşa gibi İngiltere'ye yakın bir diplomatı sadrâzam yapmak mecburiyetinde kaldı. İstanbul'da toplanan Osmanlı Meclis-i Meb'usânı, vatanın her ne şekilde olursa olsun müdafaasına dair meşhur Misak-ı Millî'yi kabul edince, İtilâf Devletleri meclisi dağıttı. Padişah, şahsını korumak için bırakılan 700 kişilik maiyyet-i seniyye kıt'asını Ayasofya etrafında mevzilendirip câmiye çan takmak isteyenlere ateş emrini verdi. 11 Mayıs 1920'de paraf edilen Sevr Muâhedesi'ni bütün baskılara rağmen imzalamadı. Böylece karşı devlet reisleri de imzalamadı ve anlaşma hükümsüz kaldı. Bu arada dünyanın çeşitli beldelerinde yaşayan Müslümanlar, bilhassa Rusya ve Hindistan Müslümanları, halifeye olan hürmetleri sebebiyle Anadolu'daki mücâdele için aralarında külliyetli yardım toplayıp gönderdiler. Fakat İngiltere de halifeliği kaldırarak Müslüman halkın yaşadığı sömürgelerindeki nüfuzunu kırabilmek için padişah aleyhine çalışmaktan geri kalmıyordu. Sonra neler olduğunu inşallah gelecek yazıda ele alırız...
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Geçen hafta son padişah Sultan Vahideddin'in enkaz üzerine tahta oturduğu ve bu şartlarda Anadolu hareketini başlattığı anlatılmıştı. Padişah, Anadolu'daki mukavemet hareketlerini bir elden sevk ve idare ederek, bunu düşmanlara karşı bir koz olarak ileri sürmeyi ve bu sayede avantajlı bir sulh yapabilmeyi umuyordu. SULTANAHMED'DE ASACAĞIZ! Anadolu'da birbiri ardına zafer haberleri geliyordu. Muzaffer Ankara artık başka bir otoritenin altında hareket etmeye niyetli değildi. Malta sürgününden dönen İttihatçılar Anadolu'ya geçerek burada tekrar hâkimiyeti ele geçirmeye başlamıştı. Nihaî zaferin kazanılmasından iki ay sonra Rıza Nur'un saltanatın kaldırılması hakkında Ankara'daki meclise verdiği kanun teklifi reddedildi. Bunun üzerine 1 Kasım 1922 günü Kemal Paşa "Buradakiler bu oldu-bittiyi kabul ederse ne âlâ! Aksi takdirde bu iş yine olacak, ama ihtimal bazı kafalar kesilecektir" meâlindeki tarihî konuşmasını yapınca muhalif mebuslar "Biz hâdiseyi başka açıdan değerlendiriyorduk. Şimdi aydınlandık" dediler. Kanun sadece (1926'da asılan) Lâzistan Mebusu Ziya Hurşid'in muhalefetiyle kabul edildi. Padişaha içeriden ve dışarıdan gelen baskılar dayanılmaz bir hâl aldı. Gazetelerde her gün aleyhte ve hakaretâmiz yazılar neşrediliyordu. Kanun-ı Esasî gereğince padişah hükûmet icraatından mes'ul olmadığı hâlde, her kötü işin sebebi olarak görülüyordu. Saraya tehdit mektup ve telgrafları yağıyordu. Nitekim Kırşehir Mebusu Yahya Galip padişaha "İstanbul'a geldiğimizde seni Sultanahmed Meydanında asacağız. Karılarını kızlarını da askerlere vereceğiz" diye telgraf çektiğini yıllar sonra neşredilen hatıralarında itiraf etmiştir. O arada Nureddin Paşa, Ali Kemal Bey'i linç ettirdi; padişaha da böyle yapacağını açıkladı. Bu esnada Ankara meclisi padişahı vatana hıyânet ile itham eden teklifi kabul etti. Padişah can ve ırzının emniyette olmadığını anladı. Siyasî bir buhrana ve iç savaşa sebep olmak istemedi. Ortalık yatıştıktan sonra tekrar geri dönmek niyetiyle hicrete razı oldu. Sonradan "Yaşamak imkânsız olan yerden hicret, Hazret-i Peygamber'in sünnetidir" diyerek kendisini müdafaa etmiştir. Nihayet saltanatın kaldırılmasından iki hafta kadar sonra, 17 Kasım 1922 Cuma sabahı Malaya adlı İngiliz kruvazörü ile şehri terk etti. O zaman İstanbul işgal altında olup, bunun haricinde bir vasıta ile seyahate çıkmak zaten mümkün olmadığından İngiliz gemisiyle gidişini tenkit etmek yersizdir. Ankara padişahtan kurtulduğuna çok sevindi. Yanında oğlu ve yakın bendegânıyla Malta'ya çıktıysa da İngilizlerin niyetini anlayarak buradan Mısır ve Hicaz'a gitti; ama fazla kalamadı. Padişahken yaşadıklarını anlatan iki beyannâme neşretti. Gençliğinde İstanbul'a gelen ve o zamanlar veliahd olan Vahîdeddîn Efendi'den yakın alâka gören İtalya Kralı Vittorio Emanuele vefâ göstererek kendisini İtalya'ya davet etti. Padişah 1923 senesinde San Remo şehrine yerleşti. İçinde düştüğü büyük sıkıntıya rağmen, kendisine bir generalini göndererek, yardımcı olmak ve saraylarından herhangi birini tahsis etmek isteyen Kral'ın teklifini, "Ben bütün Müslümanların ruhanî reisiyim. Peygamber postunda oturuyorum. Bu sıfat, kendi dinimden olmayan bir zâtın teklifini kabulden beni meneder" diyerek kibarca geri çevirmişti. Padişah memlekete dönmekten artık ümidini kesmişti. Burada acı ve sıkıntı içinde geçen bir sürgün hayatından sonra, 16 Mayıs 1926 günü yatsı namazını müteakip geçirdiği kalp krizinden vefat etti. Cenazesi Şam'a getirilerek Selimiye Câmii hazîresine defnedildi. Vefat haberini, Adana'da bir akşam yemeği sırasında, Roma büyükelçisinin telgrafından öğrenen Reisicumhur Mustafa Kemal'in, "Çok namuslu bir adam öldü. İsteseydi sarayın bütün mücevherlerini götürür ve öyle bir ordu kurup geri dönerdi ki..." demekten kendisini alamadığı söylenir. YAPARSA O YAPAR! Sultan Vahîdeddin zeki ve çabuk kavrayışlıydı. Sakin, ciddî ve tedbirli idi. Az konuşurdu. Mütevazı ve iktisatlı bir yaşantısı vardı. Sultan Hamid'in en çok bu kardeşini sevdiği, tahttan indirildikten sonra bir gün: "Vahîdeddin Efendi devleti iyi idare eder. Yaparsa o yapar. Şayet ona da mâni olurlarsa, bizim hâne dağılır, yok olur!" dediği rivayet olunur. Arada Sultan Reşâd olmayıp da, Sultan Hamid'den sonra tahta çıksaydı, belki de İttihatçıların hatalarını önleyecek, felâketlerin önüne geçip, devleti, asrının güçlü devletleri arasına sokacak kudret ve kıymette idi. Babası gibi Nakşî olup, Gümüşhânevi tekkesinden Ömer Ziyâeddin Dağıstanî'nin muhibbiydi. Hatta vefatı üzerine şeyhin bastonunu hatıra olarak almıştır. Eşi az görülebilecek kadar namuslu olduğu, vatanından koparken yanında pek cüz'î şahsî varlığından başka bir şey götürmeyişi, hatta son maaşını da "O ay çalışmadığı" gerekçesiyle hazineye iade edişinden bellidir. Ayrılışının üzerinden henüz 4 yıl geçmeden vefatında esnafa olan borçlarından dolayı tabutu 15 gün haczedilerek cenazesi kaldırılmamış; sağdan soldan toplanan para ile borcu kapatılarak tabut kurtarılmıştır. Yastığı altında parasızlıktan alamadığı ilaç reçeteleri çıktı. Milletimin ocağı yanıyor 1919 ramazan ayında bir sabah Yıldız Sarayı'nda yangın çıktı. Kısa zamanda büyüyen alevler, sultanın dairesini de sardı. O geceyi tesadüfen Cihannümâ Köşkü'nde geçirmiş olan Sultan Vahîdeddin yangını haber alınca, gecelik entarisi üzerine pardösüsünü giyerek dışarı çıktı. Köşkün önünde hiç telâş göstermeden yangının söndürülmesini seyrederken, müstahdemlerden birinin teessüründen ağlamaya başlaması üzerine canı sıkılarak, "Benim milletimin ocağı yanıyor. Ben onu düşünüyorum. Kendi evim yanmış, ne ehemmiyeti var!" dedi.
Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci
Allah yolunda bir canlıyı kurban etmek semavî olsun olmasın bütün dinlerde vardır. Umumiyetle bir hayvan kurban edilir. Aztekler ve Mısırlılar gibi insan kurban edenler de yok değildir. Yahudiler tarla mahsulünü bile kurban ederdi. Kurban olmak büyük bir fedâkârlıktır. İnsanın çok sevdiği kimseye en büyük iltifatı "kurban olayım" sözüdür. "Seni veren Allah'a kurban olayım" demektir. "Yoluna kurban" tabiri meşhurdur. Kurban Arapça yakınlık demektir. İnsan kurban keserek Rabbine yaklaşmak ister. Arapçada kurbana duhâ (kuşluk) vaktinde kesildiği için udhiyye, kurban bayramına da ıydü'l-adhâ derler. İki kurbanlığın oğlu Bizdeki kurban ibadetinin menşei Hazreti İbrahim'e kadar uzanıyor. Meşhur kıssadır: Hazreti İbrahim bir oğlu olursa Allah yolunda kurban edeceğini adıyor. Allah da ona bir oğul veriyor. Sonra da adağını hatırlatıyor. Bu çocuk Hazret-i İsmail'dir. Çocuk babasına emrolunduğunu yapmasını söylüyor. Şeytan bunu engellemeye uğraşıyor ise de mâni olamıyor. Neticede Rabbi sözünde durduğu için Hazret-i İbrahim'i ve musibeti tevekkülle karşıladığı için Hazret-i İsmail'i mükâfatlandırıyor. Cennetten güzel bir koç gönderiliyor. Hazret-i İbrahim bunu kurban ediyor. Ciğerini közleyip yiyorlar, gerisini fakirlere dağıtıyorlar. Kurban etinin ilk önce ciğerini közleyip yemek âdeti buradan kalmadır. Benzer bir hâdise Hazret-i İsmail'in torunlarından Abdülmuttalib'in oğlu Abdullah'ın başından da geçmişti. Abdülmuttalib zemzem kuyusunu ararken, yalnızlığı dolayısıyla kedere düşmüş; "On tane oğlum olursa birini kurban edeceğim" diye adamıştı. Duası gerçekleşince rüyasında ikaz edildi. Oğulları arasında çektiği kura hep Abdullah'a isabet etti. Bir rahip, "Abdullah ile o zamanlar bir kimsenin diyeti olan on deve arasında kura çekin. Develere isabet ederse kesin; Abdullah'a çıkarsa develeri onar onar arttırın" tavsiyesinde bulundu. Yüzüncüde develere isabet etti. Abdülmuttalib develeri kesti. İnsanın diyetinin yüz deve oluşu bundan kalmadır. İşte bu sebepledir ki Hazreti Peygamber "Ben iki kurbanlığın oğluyum" buyurmuştur. Hak için kurban.. Kurban kesmek için muayyen bir zenginlik ölçüsü aranmakla beraber, vaktiyle kurban kesmeyen pek olmazdı. Hayvan ucuzdu. Et nâdirdi. Kırlık yerde herkesin iyi-kötü sürüsü vardı. Kurbanını keser; fakirse etini kavurma yapar, sene boyu yerdi. Bunlar bayram günlerini bekler, kurbanı ucuza alırdı. Anadolu'dan İstanbul'a sürüler getirilirdi. Sur dışında konaklanır; kısım kısım sur içine gönderilip satılırdı. Umumiyetle herkes kurbanını kendi keserdi. Bilmeyen kasabını önceden ayarlar, sonra buna hediyesini verirdi. Evlerin bahçeleri müsaitti. Boş arsalar da çoktu. Sokaklarda pis manzaralar teşekkül etmezdi. Kurbanın her yeri muhterem olduğu için, iç azaları ortada bırakılmaz, gömülürdü. Umumiyetle koyun kesilirdi. Eskiden sığır eti sevilmez, yenmez ve bulunmazdı. Koyun makbuldü. Dişi koyun makbul ise de, yavrulayıp süt vererek işe yaradığı için koç tercih edilirdi. Bayramdan birkaç gün önce alınır, bahçede beslenir, kınalanır, süslenir, şehirlerde bayram namazı dönüşü kesilirdi. Köylerde bayram namazı kılınmadığı için sabah namazından sonra kesilirdi. Evde çocuk varsa, bu hayvanla ahbap olduğu için kesilmesini istemez, gözyaşlarına boğulurdu. Çocuğu başka vaadlerle razı ederler, yahud üzmemek için başka hayvan alırlardı. Hayvan kesimine alışması için çocukları da götürürler; kanını alnına sürerler ve bu hayvanın cennette çocuğu karşılayacağını söyleyerek teselli ederlerdi. Hâli vakti iyi olanlar üçte birini eve ayırıp gerisini konu-komşu, akraba ve fakirlere dağıtırdı. Zengin olup da dağıtmayanlar, "Hak için kurban/Küp için kavurma" sözüyle kınanırdı. Hayvanın postu tabaklanıp evde kullanılırdı. Hayvanî yağ rağbette olduğu için kuyruk yağı küpe basılır, yemeklere katılırdı. Her evde bıçaklar, satırlar, et tahtaları vardı. Kıyma, evlerde tahta üzerinde hususî bıçaklarla yapılırdı. Bayramda ev ziyaretlerinde şeker ve tatlı yerine kurban kavurması ikram edilirdi. Bayramda hediyeleşmek âdetti. Mendil kenarına para bağlanırdı. Eğer nişan ile düğün arasında kurban bayramı var ise, damadın kız evine bir koç göndermesi âdetti. Koç kınalanır, süslenir, boynuzuna da bir altın bağlanırdı. Sarayda bayram Padişah, sabah namazını Topkapı Sarayı'ndaki Ağalar Câmii'nde kıldıktan sonra, saray erkânı ile sabah namazından sonra Hırka-ı Şerif dairesinde bayramlaşırdı. Sonra arz odasında devlet erkânı ile bayramlaşılırdı. Sonra bayram alayı ile saraya yakın bir câmide bayram namazı kılınır; halk da padişahı görebilirdi. Az zaman içinde çok iş yapılması gerektiği için bilahare muayede (bayramlaşma) bayram namazından sonraya alındı. Padişah hafif bir kahvaltı yapıp istirahat ettikten sonra hareme geçerek ailesi ve harem halkı ile bayramlaşırdı. Devlet ricâli ve memurlar da birbirlerine giderek bayramlaşırdı. Sultan Mecid bu çok zahmetli ve masraflı olan ziyaretleri kaldırarak bayramlaşmanın kalem âmirinin evinde topluca yapılmasını irade etmişti. Râmi'de Keçe Suyu kenarında saray hayvanları ile alâkalanan Saya Ocağı vardı. Burada beslenen kurbanlık koçlar süslenip tantana ile saraya getirilirdi. Padişahın da hazır bulunduğu bir merasimle kesilirdi. Padişah 40 kurban kestirirdi. Saray halkı pencerelerden seyrederdi. Kesildikten sonra hepsi fakirlere dağıtılırdı. Şeyhülislâm bir imtiyaz olarak padişaha bir koç gönderir; padişah da buna 5 tane ile mukabele ederdi. > Bu vesileyle okuyucularımızın ve milletimizin Kurban Bayramı'nı tebrik ederiz.
Osmanlılarda feodalite yoktu
Derebeylik de denilen feodalite, Orta Çağ Batı Avrupasında câri olan bir toprak sistemidir. Roma, ardından Frank İmparatorluğu yıkılıp merkezî otorite kaybolunca, iktisadî faaliyetler zayıfladı. Cemiyet parçalandı. Bunun üzerine halkın müşterek menfaatler karşılığında birleşmesi gerekti. Böylece IX. asırda feodalite doğdu. Burada kişiler arasında mal varlığı ve kuvvete göre bir hiyerarşi ve buna paralel unvanlar bahis mevzuu idi. Fransa'dan bütün Avrupa'ya yayıldı. XI. asırda İngiltere'ye geçti. Krallar senyörlerin elindeki gücü kendi elinde toplamak için çok uğraştı. Nihayet XV. asırda feodalite ömrünü tamamladı. Feodalitenin başında kral var Feodalitenin esasında, kuvvetli ve yüksek bir askerî güç ile bunun emri altında çalışan bir serf (köylü) topluluğu vardır. Askerî gücün sahibi devlet değil, senyör denen ve kale hâkimi olan derebeyidir. Mal ve toprak senyöründür. Senyör, köylülere toprak verip, mukabilinde mahsul ve her türlü hizmet talep eder; adlî işlere de bakardı. Senyörün hizmetine kabul olunan insanlar, İncil üzerine yemin ederek ona bağlanırlardı. Senyörler de daha güçlü senyörlere bağlanırdı. Bu takdirde başsenyöre süzeren, diğer senyörlere vasal denirdi. Vasal, beldesinde topladığı hâsılâtın bir kısmını süzerene gönderirdi. Feodalite sisteminin en aşağı unvanı barondur. Sonra kont, marki ve dük gelir. Bunlar umumiyetle birbirlerine vasal-süzeren münasebetiyle bağlıdır. Bu sistemin en üstünde ülkeye göre prens veya kral bulunurdu. Bazen bu unvanlardan birkaç verâset veya zorlama yoluyla bir kişide birleşebilirdi. Asalet unvanlarını kral tevcih edebilirdi. Derebeylik muhariblerine şövalye denirdi. Baronların bir unvanı da şövalye idi. Avrupa'da derebeylerin siyasî hâkimiyeti, kralların merkezî otoriteyi tesis etmeleriyle sona erdi. Asalet unvanları ve toprak mülkiyeti ise varlığını devam ettirdi. Toprağa bağlı köleler Çok kimseler, Osmanlılardaki tımar sistemi ile Avrupa'daki feodalite arasında bağlantı kurarak senyörün yerine sipahiyi koyarlar. İkisi arasında benzerlikler olmakla beraber, farklılıklar daha çoktur. Bir kere feodalitede merkezî idareden söz edilemez. Siyasî otorite parçalanmıştır. Kralın kendi askerî birlikleri yoktur. Kuvvet bakımından feodal beylere bağlıdır. Senyörler topraklarında yaşayan köylüler üzerinde hâkim sıfatıyla karar verebilir. Tımar sisteminde merkezî otorite güçlüdür. Adlî işlere sipahi değil, merkezden tayin olunan kadılar bakar. Senyör, toprağın sahibidir, köylülere zulmetse bile azli bahis mevzuu olamaz. Sipâhi toprağın sahibi değildir. Topraklar, fetihle ele geçtiği için devlete aittir. Sipahi, bir beldedeki devlet vâridâtını toplayan bir tahsildar gibidir. Avrupa'daki serfler toprağa bağlı bir nevi köledir. Toprak ile alınır, satılır; miras olarak senyörün vârisine intikal ederler. Osmanlı köylüleri hür insanlardır. Devlete ait araziyi sipahiden kiralayarak ekip biçerler. Köylüler, kira müddeti sonunda toprağı ekip biçmekten vazgeçebilir; başka yere göçebilir. Feodal köylerde serflerin oturduğu ev ve bahçeler de derebeyinindir. Tımar köylerindeki ev, ahır, samanlık, harman ve bahçeler umumiyetle köylüye aittir. SENYÖRDEN İZİN ALINIRDI!.. Feodalitede mahsul senyöre ait olduğundan tamamı alınır; ölmeyecek kadar bir kısmı serflere bırakılırdı. Mahsulün olmadığı, ya da az olduğu devirlerde köylünün perişanlığı kaçınılmazdı. Tımar sisteminde ise toprak vergisi mahsulün muayyen bir yüzdesinden alınırdı. Dolayısıyla mahsul az olduğu zaman, vergi de az olurdu. Köylü daha çok çalışırsa, daha çok mahsul elde ederdi. Bu da köylüyü daha çok çalışmaya ve üretmeye teşvik ederdi. Senyörler arasında hiyerarşi vardır. Tımar sisteminde böyle bir hiyerarşiden söz edilemez. Bir sipahi, diğerinin üstü değildir. Feodalitede, içine kapalı bir hayat vardır. Dolayısıyla bu devirde Avrupa'da ticarî faaliyetler durma noktasına gelmiş; neredeyse şehirler ortadan kalkmıştır. Osmanlı ülkesinde ise bu devirde canlı bir ticaret hayatı ve çok sayıda hareketli şehir bulunuyordu. Feodalitede senyörün topraklarında yaşayan köylülerin şahsî hayatlarını tanzim salâhiyeti vardır. Evlenirken senyörden izin alınır. Küçük çocukların vasîsi senyördür. Hatta senyöre, evlenen köylü kadınlarıyla ilk geceyi geçirme hakkı tanınmıştır. Tımarlı sipahi, çiftçinin şahsî hayatına müdahale edemez. Avrupa'da feodalite kaldırıldıktan sonra bile, aristokrasi resmen ve fiilen varlığını devam ettirdi. Halbuki sipahilerin ekserisi ise halka karışarak ya köylü veya burjuva sınıfına dâhil oldu. Pek azı da âyân sıfatıyla araziyi elinde toplayan toprak ağaları hâline geldi. Tımar sisteminin çöküşünden sonra Karaosmanoğlu, Çapanoğlu, Pizvantoğlu gibi Rumeli ve Anadolu'da ortaya çıkan ve mütegallibe denilen başına buyruk ve güçlü kimseler derebeyi diye anılmışsa da, Avrupa'daki gibi feodal bey sayılamazlar.
Her ayın bir hikâyesi var
Hemen bütün takvimlerde ayların sayısı on ikidir. Kur'an-ı kerim, Arabî aylar da denilen kamerî takvim aylarının dünya yaratıldığından beri bu sıraya göre 12 tane olduğunu söyler. Ancak bunlardan sadece Ramazan ayını ismen zikreder. Diğer bazısı Hazreti Peygamber'in sözlerinde geçer. Bu ay isimleri Hazret-i Peygamber'in beşinci dedesi ve Mekke reisi Kilâb bin Mürre tarafından tayin olunmuştur. Şehr Arapça, mah da Farsça ay demektir. 1-Muharrem: Eşhuru'l-hurûmdan, yani dört haram aydan biridir. Daha evvel bu aya mu'temir ve mûcib denirdi. Câhiliye devri Arapları bu aylarda savaşmayı kendilerine yasaklamışlardı. Sonradan Kur'an-ı kerim bunu kaldırmıştır. Muharrem, haram kökünden, hürmete lâyık ve yasak gibi mânâlara gelir. Haram, harem, ihram, hürmet, muhterem, hurma, mahrum hep aynı köktendir. Bu ayda silahlar elden bırakılır; harb terk olunurdu. Hatta Câhiliye Arablarına üç ay boyunca silahını bırakıp oturmak zor geldiği için bazen Muharrem'in yerini Safer ile değiştirip, silaha sarılırlardı. Eskiden Muharremü'l-Harâm diye anılırdı. 10. Günü Âşura olarak anılan mübarek bir gündür. 2-Safer: Başka mânâları olmakla beraber burada boş mânâsına kullanılmıştır. Bu ayda Mekkeliler zahîre temin etmek veya savaşmak üzere etrafa yayılır; Mekke boşalırdı. Safer, Arap mitolojisinde midede bulunup insanı içten kemiren bir yılanın da adı olduğu için, bazıları Safer ayını uğursuz saymışsa da, İslâmiyet uğursuzluğu reddeder. PEYGAMBER EFENDİMİZİN DOĞDUĞU AY 3 ve 4-Rebî'ülevvel ve Rebî'ülâhir: Rebî' bahar mânâsınadır. Birincisi çiçeklerin açıp mantarların bittiği mevsim; ikincisi meyvelerin yetiştiği mevsimdir. Halk arasında bunlara Mevlid Kandili'nden dolayı Büyük Mevlid ve Küçük Mevlid denilirdi. Hazreti Peygamber 12 Rebî'ülevvel'de dünyaya gelmiştir. 5 ve 6-Cümâdelûlâ ve Cümâdelâhire: Câmid, donmuş, susuz kalmış demektir. Daha evvel bunlara Hanîn ve Rübeyy denirdi. Araplar arasında ikinci defa aylara isim verildiği zaman yağmursuz devreye rastladığı için su kaynakları kurumuş ve bu iki aya böyle isim verilmiştir. Üç aylardan hemen önce geldiği için bu ikisine halk arasında Büyük Tövbe ve Küçük Tövbe adı verilmiştir. Yanlış olarak Cemâziyelevvel ve Cemâziyelâhir de denirdi. Türklerde "Cemâziyelevvelini bilmek" gibi bir tabir vardır. Araplar "Hayret verici işler iki Cümâdlar ile Receb arasında olur" derler. 7-Receb: Göze büyük ve heybetli görünen kimseye hürmet mânâsına gelir. Bu ayda sular bollaşır, nehirler coşar ve bu hâdise göze büyük gözükürdü. Câhiliye devrinde Receb ayına çok hürmet edilirdi. Receb, Şa'bân ve Ramazan aylarına eşhuru's-selâse (üç aylar) denir ve dinen pek mübârek sayılır. Osmanlılarda Recebü'l-Mücerreb demek âdetti. Regâib ve Miraç kandilleri bu aydadır. 8- Şa'bân: Şu'beler demektir. Bu ayda kabileler su talebi veya haram aydan çıktıklarından dolayı harb ve yağma için şu'belere ayrılıp dağılırlardı. Üç aylardan olduğu için hürmeten Şa'bânü'l-Muazzam denirdi. Berat Kandili bu aydadır. 9-Ramadân: Güneşin hararetinin kum ve taşa şiddetle tesir etmesi demektir. Aylara isim verilirken o sene o ay hangi mevsimde ise bununla isimlendirilmişti. Eskiden bu aya Nâtık denirdi. O sene şiddetli sıcaklara rast geldiği için bu ismi aldı. Oruç ayı olduğu için, oruçlunun günahlarını yakıp yok ettiğinden dolayı da mecâzen bu isim uygun düşmektedir. Kur'an-ı kerîmin inmeye başladığı aydır. Kadir Gecesi bu aydadır. Ramadânü'l-Mübârek diye anılırdı. Halk ağzında Ramazan olmuştur. "Ramazan geldi, Ramazan gitti demeyiniz! Ramazan ayı geldi, Ramazan ayı gitti deyiniz. Zira Ramazan (günahları mahvedici mânâsına) ilahî bir sıfattır" meâlinde bir hadîs-i şerif var ise de, mehazlar daha sahih başka bir hadîs-i şerifte "Ramazan geldiği zaman Cennet kapıları açılır; Cehennem kapıları kapanır ve şeytanlar bağlanır" buyurulmakla bunun câiz olduğu anlaşılmaktadır, diyor. ORUÇ AÇMA BAYRAMI 10-Şevvâl: Kaldırmak demek olan "şevl" kökündendir ve dişi develerin çiftleşmek için kuyruğunu kaldırması bu ayda cereyan ettiği için böyle isimlendirilmiştir. Müslümanların iki büyük bayramından biri ile başlar. Adı Iydü'l-Fıtr, yani oruç açma bayramı olan bu bayrama, bazıları alerji duysa bile, Osmanlılar Şeker Bayramı demişler, ulemâ da tatlı yeme sünnetini hatırlattığı için bunu tasvip etmiştir. Nitekim bu bayramda güne tatlı bir şey yiyerek başlamak sünnettir. 11- Zü'l-ka'de: Ka'de oturmak olduğuna göre, zü'l-ka'de oturan demektir. Haram aylardandır. Arablar bu ay gelince sefer ve muharebeden vazgeçip memleketlerinde otururlardı. 12- Zü'l-hicce: Hacc sahibi demektir. Haram aylardan olan bu ayda Araplar Kâ'be-i Muazzama'yı ziyaret ederlerdi. Bu ayda Müslümanların iki büyük bayramından Iydü'l-Adhâ (Kurban Bayramı) vardır. Adhâ, udhiyenin cemidir. Kurbanlar demektir. Kurban, duhâ (kuşluk) vakti kesildiği için bu ismi almıştır. Kurban, Türklere mahsus bir tabirdir. (Allah'a) yakınlık demektir. Yerimiz Arabî ayların tarihçesine ancak yetti. Öteki ayların tarihçesini de inşallah başka bir yazıda ele alırız. Bu vesileyle okuyucularımızın yeni Hicrî senesini tebrik ederiz. 'Ay'dan çocuk ismi olur mu? Araplarda ve önceki Müslümanlarda ay isimlerini çocuklara vermek âdet değildir. Müslüman Türkler arasında çocuklara doğduğu ayın ismi verilmesi yayılmıştır. Muharrem, Receb, Şaban ve Ramazan bu meyanda yaygın isimlerden idi. Sefer ismi yaygın ise de, bunun Safer ayı ile bir alâkası yoktur. Sefer, yolculuk demektir. Babası se-fere giden veya yaylaya vs. göçmek üzere iken doğan çocuğa bu isim verilirdi. Mevlüt, Bayram, Kurban, Hacı, Aşir, Kadir, Berat gibi isimler hep bir mübarek güne atfen konulurdu.
İslâm tarihlerinde yazar ki, Hazreti Âdem'in tövbesinin kabulü, Hazreti Nuh'un gemisinin tufandan kurtulması, Hazreti Yunus'un balığın karnından çıkması, Hazreti İbrahim'in Nemrud'un ateşinde yanmaması, Hazreti İdris'in göğe çıkarılması, Hazreti Yakub'un oğlu Yusuf'a kavuşup gözlerindeki perdenin kalkması, Hazreti Yusuf'un kuyudan çıkması, Hazreti Eyyüb'ün şifaya kavuşması, Hazreti Musa'nın Kızıldeniz'den geçip, firavunun boğulması ve Hazreti İsa'nın doğumu ve göğe çıkarılması Aşure günündedir. Bu sebeple İslâmiyet Aşure gününe kıymet verir. Hazreti Peygamber Medine'de iken Yahudilerin oruç tuttuğunu görüp sebebini sordu. "Allah, bu günde Benî İsrail'i düşmanlarından kurtardı. Şükür olarak Hazret-i Musa o gün oruç tuttu" dediler. Bunun üzerine Hazreti Peygamber "Kardeşim Musa'nın yaptığını yapmaya ben daha layığım" buyurarak oruç tuttu. Ramazan orucu farz kılınana kadar Müslümanlar bu günde oruç tuttular. Sonra bu gün oruç tutmak sünnet olarak kaldı. Âşûra, İbranice 10. gün demektir. AMBARDA NE KALDIYSA Aşure günü aynı zamanda Hazreti Hüseyn'in Kerbelâ'da şehid edildiği gündür. Iraklılar, Müslümanların bu göz bebeğine yardım etmeyip kaçtıkları için o gün matem yapmışlar; Muhtar Sekafî de bu bahaneyle ayaklandığında halkı yanına çekebilmek için adamlarına bu günde matem yaptırmıştı. İran'da hâlâ bu gelenek sürer. Mamafih İslâmiyette matem tutmak yoktur. Olsaydı Hazret-i Peygamber'in vefatı için tutulurdu. Müslümanlar Kerbelâ için her zaman üzüntü duyar. Nitekim şair "Küllü ardın lenâ arzu Kerbelâ/Küllü yevmin lenâ yevmü Âşûra" (Her yer bize Kerbelâ/Her gün bize Âşûra) demiştir. Bu günün bir hususiyeti de aşure tatlısıdır. Eskiden her tatlının bir zamanı vardı. Baklava bayramda, kadayıf düğünde, güllaç Ramazan'da, lokma kandilde, helva ölümde yapılırdı. Başka gün birine lokma verseniz, "Hayırdır kandil mi?" diye şaşardı. Rivayete göre Hazreti Nuh'un gemisindekiler tufandan kurtuldukları gün ambarda kalan az sayıda zahire ve yemişi çıkarıp birbirine katarak bu tatlıyı yapmışlar. Bu sebeple hemen her cemiyette birbirine benzer şekilde aşure yapılır. İçine en az yedi çeşit katmaya da itina edilir. Yarma, nohut, fasulye, pirinç, kayısı, üzüm, dut, erik, incir, fıstık, portakal kabuğu ve elma (veya armut) konur. Nar, ceviz, badem, kuşüzümü, fındık ve tarçın ile süslenir. Lokma, helva gibi konu komşuya dağıtılır. Bunun için en az yedi kapı dolanılır. Nitekim bazı sayıların hususiyeti olduğuna inanılır. Kendinden başkasına bölünemeyen 7 de böyledir. Haftanın günleri, yerler, gökler, cehennem yedidir. Tavafta Kâbe yedi kere dönülür. Şeytan taşlama yedişer taşladır. Bir sığırı en çok yedi kişi kurban eder. Kur'an-ı kerim yedi lehçe üzeredir. Secde yedi uzuv üzerinde olur. Fâtiha yedi âyettir. Eshab-ı Kehf yedi kişidir. Din âlimleri Hazret-i Nuh'un gemideyken pişirdiği rivayet edilen aşure tatlısını 10 Muharrem'de ibadet niyetiyle pişirmeye cevaz vermemiştir. Çünki Hazret-i Nuh'un böyle bir tatlı pişirdiği, Hazret-i Peygamber ve sahabe-i kiramdan bildirilmiş değildir. Demek oluyor ki bugün veya başka zaman ibadet maksadı olmaksızın aşure veya başka tatlı pişirip dağıtmak mahzurlu değildir. Hatta sevaptır. Nitekim İbni Âbidîn'in nakline göre İslâm dünyasında Aşure günü bu tatlıyı pişirmenin âdet olması, Hazret-i Muhammed'in "Kim Aşure günü çoluk çocuğunun maişetini geniş tutarsa, bir sene boyu onun da maişeti geniş olur" hadîsine uymak içindir. Çünkü aşure tatlısında çok çeşitli gıda maddeleri bulunmaktadır. Bu genişlik onlara da şâmildir. Dinî hususlarda gayrimüslimlere benzemeye cevaz verilmemiş; ama âdetlerde benzemekte mahzur görülmemiştir. Bu sebeple aşure orucu da yalnızca bugün tutulmaz. Hazret-i Peygamber bu günün orucunu, 9'u veya 11'i ile beraber tutmuştur. GOLİFA MI SANDIN? Rumlar aşureye koliva derler ve yeni yılın ilk ayında bol bol pişirirler. Türklerden farklı olarak bakliyat yerine kuruyemiş koyarlar. Kıbrıs Türkleri kolivayı kendi lehçelerinde golifa yapmışlar. Hatta Kıbrıs'ta "Golifa gibi dağıtmak" diye tabir vardır. Bir şeyi çarçur edene de "Golifa mı sandın?" denir. Ermeni aşuresi Rumlarınkine benzer. Anuş abur denir. Alevîler, Muharrem'in ilk 12 günü 12 imam orucu tutarlar. Sahura kalkılmayan, su içilmeyip et ve mahsullerinden kaçınılan ve gece yıldızlar görülene dek süren bu oruç günlerinin sonunda en az 12 malzemeden aşure pişirilir. Anadolu'da bazı yerlerde aşure cıvık yapılır, adına da aşure çorbası denir. Kazanlarla yapılıp herkese dağıtılır. Fevkalâde gıdalı ve lezzetli, ama pişirilmesi zor bir tatlıdır. Malzemesi farklı zamanlarda ve ayrı ayrı pişer. Usulünce zamanı geldiğinde karıştırmak, şekerini en son katmak, biraz daha pişirip sonra kaplara koymak gerekir. Şekeri fazla olursa tadından yenmez, az olsa bir şeye benzemez. Buğday, fasulye, nohut diri olsa, ağza gelir, tadı bozar. Eriyip gitse olmaz. Malzemeden birisi bulunmasa, neyin eksik olduğu anlaşılmasa bile hissedilir. Çalışan kadınların çoğaldığı günümüzde aşure yapmak kolay değildir. Ama şimdi hazır aşure bile imal edildi. Eskiler aşure sevmişler. Çocuklara yedirmişler. Misafirlere yedirmişler. Konu komşuya dağıtmışlar. Geleneği devam ettirmek bakımından bu insanlık tarihi kadar eski tatlıya sahip çıkmak vecibe olsa gerektir.
Meşhur şeyh Safiyeddin Erdebilî'nin soyundan gelen ve bu sebeple Safevî diye anılan Şah İsmail'in, dedelerinin yolundan büsbütün farklı bir yol tutuşu, zamanında herkesi şaşırtmıştı. Şeyhin büyük dedesi Sincarlı bir Kürt idi. Şu kadar ki aile tamamen Türkleşip, Türkçe konuşur olmuştu. Hanefî mezhebinden olan Şeyh Safiyeddin (1252-1334), kendisi gibi Kürt asıllı Şeyh Zâhid Geylânî'nin kızıyla evlenip postuna oturdu. Emir Timur ve Osmanlı padişahları bile şeyhin tekkesine yardımda bulunurdu. Erdebil Tebriz yakınındadır. DÜZMECE ŞECERE Şeyhin torunlarından Cüneyd, Akkoyunlu Uzun Hasan Bey'in kardeşiyle evliydi. Siyasî emel uğruna ömrünün sonunda Şiîliğe girdi. Şirvanşahlar ile savaşırken ölünce, oğlu Haydar'ı dayısı himaye edip kızını verdi. Haydar, 12 İmamı sembolize eden 12 dilimli taç ile Hazret-i Hüseyn'in kanını sembolize eden kırmızı börk ve sarık giyer; adamlarını da böyle giydirirdi. Anadolu halkı bu sebeple bunlara Kızılbaş demiştir. O da babası gibi Şirvanşahlarla savaşırken öldü. Yerine 6 yaşındaki oğlu İsmail geçti. Sonra Hazret-i Hüseyn'in 32. kuşaktan torunu olduğunu gösteren bir şecere düzdürüp itibar temin etmek istedi. Şah İsmail'in Hatay Türklerine mensup olduğu söylenirse de doğru değildir. Böyle bir kabile yoktur. Şah Hatâî mahlasıyla şiirler yazardı. Arapça hatâ kelimesine nisbettir. İsmail kendisini koruyan Akkoyunlulara başkaldırıp devletlerini tarihten sildi. Dedesi Uzun Hasan'ın Tebriz tahtına oturup, Akkoyunlu ailesini katletti. Pek azı Osmanlılara sığınabildi. Sünnîlikten dönmediği için annesini bile öldürdü. Ardından büyük bir Sünnî katliâmına girişti. Yüzbinlerce kişiyi katletti. Bu soykırımı torunu Şah Abbas tamamlayarak İran'da tek bir Sünnî bırakmadı. Sonra Özbekler üzerine saldırdı. Mağlup ettiği Şeybânî Han'ın kafatasından şarap içtiği, derisine de saman doldurup Sultan II. Bayezid'e gönderdiği rivayet olunur. KOYUN BENİ ŞAH'A GİDEM Irak, Azerbaycan ve Doğu Anadolu'yu işgal etti. Anadolu'da Şiî propagandasına girişti. Türkmenlere beylik va'dederek yanına çekmeye çalıştı. Gelenlere hüsnü kabul de gösterdi. Saz şairleri köy köy gezip "Güzelce Şah der ki gelin/katımda itibar bulun/Dağlar eğilin, eğilin/Koyun beni Şah'a gidem" nağmeleriyle bu propagandayı yürütüyordu. "Şaha doğru giden kervan" veya "Kâtip arzıhalim yaz şaha böyle" mısraları, devlet otoritesine alışmamış göçebelerin bu devirdeki İran taraftarlığını terennüm etmiştir. İsmail'in gönderdiği ajanlardan Şah Kulu (Şeytan Kulu da denir), 1511'de Anadolu'da ihtilâl çıkarmaya çalıştı ise de yenildi. Yavuz Sultan Selim 1514'te Şah İsmail üzerine yürüdü. Ağır bir bozguna uğrayan şah, hazinelerini, hatta hanımını harb meydanında bırakıp canını zor kurtardı. Pâyitahtını bile kaybetti. Alman İmparatoru Şarlken'den yardım istedi. Ama Haçlı ordusunun Mohaç'ta yenildiğini göremeden 1524'te 37 yaşında Erdebil'e yakın Serab'da sefahat içinde öldü. Siyaset ve askerlikte deha derecesinde mâhir, fakat mağrur, kindar, kan dökücü ve sefih idi. Şia'nın Gulat (aşırı) kolundandı. Türkçe, Farsça ve Arapça şiirler yazardı. Son günlerinde hayal kırıklığı içinde yazdığı şu gazeli pek meşhurdur: "Ayâ gönül kuşu derler bahar imiş mene ne/Bisat-ı ıyş aceb rüzgâr imiş mene ne/Bu baht-ı bed ki menem var Hatâî ol şuhu/Gam ehline diyeler gamküsâr imiş mene ne!" Görenler kendisini uzun boylu, kızıl saçlı, sakalsız ve yakışıklı biri olarak tasvir eder. ŞAH'TA TÜRKLÜK ŞUURU? Safevîler İran'da 236 sene hüküm sürdü. Devletleri yüksek kültürlü ve güçlü idi. Ama yüzbinlerce Sünnîyi katlederek İran'ı Şiîleştir-diler. Osmanlılar aleyhine Hıristiyan devletlerle ittifaklar yaptılar. Sünnî Türk devletleriyle mütemadiyen savaşarak Türk ve Müslüman kanı döktüler. Büyük bir Sünnî Türkmen kitlesini Şiîliğe soktular. Böylece Türklüğün manevî yapısını bölerek bozdular. Doğu Anadolu'dan hayli Türkmeni İran'a göçürerek nüfus azalmasına sebep oldular. Türkistan'ı tazyik ederek zaafa uğrattılar. Bu sebeple Türk-İslâm tarihinde çok menfi bir rol oynadılar. Kendileri de giderek Farslaştılar. Çaldıran Zaferi olmasaydı Anadolu'nun akıbeti de bu idi. Bazıları Şah İsmail'i Farsça şiir yazan Yavuz Sultan Selim ile kıyaslayarak, Türkçe şiir yazdığı için Türklük şuuruna sahip biri gibi lanse eder. Halbuki İsmail'de ne Türklük, ne de İslâmlık şuuru vardır. Üstelik Araplık iddiasında idi. Şah, Farsça ve Arapça şiir yazdığı gibi, Sultan Selim'in de Türkçe şiirleri vardır. Anadolu'nun cahil göçebelerini tatlı vaadlerle kandırmasından, Türklerin kendisini Osmanlılara tercih ettiği mânâsını çıkarmak gülünçtür. Böyleyken Şah İsmail'in bir Türk büyüğü gibi lanse edilmesi, son günlerdeki açılımlar rüzgârının bir parçası olarak görülüyor ise, bilinmelidir ki Şah İsmail'in dinî tolerans ve insan hakları açısından hiç de iyi bir karnesi yoktur. Düşmanına saygı göstermek başka, onu olmadığı vasıflarla medhetmek başkadır. Bu, Kırım'a Stalin heykeli dikmeye benzer. Sultan Selim'i Alevî katliâmıyla suçlayanlar, Safevîleri hiç dile getirmezler. Şah'a yardım eden Alevîlerin öldürüldüğü doğrudur. Ama bütün Alevîler için böyle söylenemez. Aksi halde Anadolu'da milyonlarla ifade edilen Alevî varlığını izah etmek güçleşir. Osmanlılarda dirlik ve birliği bozanlar, hanedandan bile olsa cezalandırılır. Bu yolda ölen Sünnîlerin yanında Alevîlerin lafı bile edilmez. Halbuki Safevî katliâmına uğramak için yalnızca Sünnî olmak kâfiydi.
Ay'a adını veren imparator
Antik Roma'da Venüs, Mars, Terminus (gençlik) ve Iuventas (yaşlılık) adında dört ay ismi vardı. Diğerleri sonradan sayıyla verilmiş veya bazılarına hususi isimler takılmıştır. Süryânî ayları sırasıyla şöyledir: Âzar, Nisan, Âyar, Haziran, Temmuz, Âb, Eylûl, Tişrin (2), Kânun (2), Şubat. Bugün Araplar Süryânî ay isimlerini hâlâ kullanır; Teşrinievvel, Teşrinisâni, Kânûnıevvel ve Kânûnısâni derler. Osmanlılar ay takvimi yanında güneş takvimini de kullanır ve bu ay isimlerini Mart, Nisan, Mayıs, Haziran, Temmuz, Ağustos, Eylül, Teşrinievvel (İlkteşrin), Teşrinisâni (İkinciteşrin), Kânûnıevvel (İlkkânun) ve Kânûnısâni (İkincikânun) olarak kullanmıştır. 1917'de yılbaşı Kânûnısâni (Ocak) ayına alınmış; 1944'te İlkteşrin, İkinciteşrin, İlkkânun ve İkincikânun isimleri, Ekim, Kasım, Aralık ve Ocak olarak değiştirilmiştir. Eski Türklerde ay isimleri Aramay, İkinçay, Üçünçay, Törtünçay.. diye giderdi. Halk dilinde aylara şu isimler verilmiştir: Gücük, Mart, Avril, Kiraz, Haziran, Orak, Harman, Çürük, Avara, Koç, Karakış, Zemheri. İran'da da ay isimleri değişiktir: Nevruz 21 Mart (3 Nisan) yılbaşıdır. Ay isimleri şöyledir: Ferverdin (30), Ordibeheşt (31), Tir (30), Hordad (30), Şehriver (31), Mordad (30), Aban (31), Azer (30), Dey (31), Behmen (30), Esfend (31). SENE BAŞI MART İDİ Mart: Bâbil'de Abdaru, Süryanice Adar, Roma'da Martius idi. Mars, Romalıların savaş tanrısıdır. Senenin ilk ayıdır. 1582'de Papa XIII. Gregorius'un tanzim ettiği takvimde ilk ay Ocak olmuş; bu değişiklik İtalya, Portekiz, İspanya ve Almanya'da kabul görmüş; İngiltere 1752, İsveç 1753, Japonya 1873, Çin 1912, Rusya ve Balkan ülkeleri 1918, Yunanistan 1923, Türkiye 1926'da bunu kabul etmiştir. Mart ayı bizde malî yılbaşı olma hüviyetini 1980'lere kadar devam ettirmiştir. Nisan: Bâbil-Süryanî takvimindendir. Roma'da Aprilis denirdi. Apricus, güneşli, apricare güneşlenmek demektir. Avrupalılar April der. Mayıs: İsmi Bâbil-Süryanî takviminde Ayru, Roma'da Maius idi. Maia, Merkür'ün annesi ve Romalıların bitkileri büyüten tanrıçasıdır. Haziran: Süryânîcedir. Roma'daki adı Junius idi. Juvenis, gençlik, iunius genç demektir. Temmuz: Sümerlerin bereket tanrısı ve festivalinin adı Dumuzi idi. Dam Sümerce kadın demektir. Eski Mısırda dama bir araya gelme, damuzu kadının erkek arkadaşı demektir. Sanskritçe dam ev, eş manasına gelir. Latince domina hanım, demeter ziraat tanrıçasıdır. "Damızlık" ve "Damsız Girilmez" tabirleri buradan gelir. Roma'daki adı Quinutilis (beşinci ay) idi. Sonra Sezar Roma takvimini tashih ederken bu aya Julius adını verdi. Juli, Sezar'ın aile ismidir. Ağustos: İsmi Bâbil-Süryanî takviminde Ab idi. Roma'da Sextilis (altıncı ay) iken, İmparator Octavius unvanı olan Augustus'u bu aya verdi; Sezar'dan geri kalmamak için Şubat'tan bir gün alıp buna ekleyerek 31 güne çıkarttı. Eylül: Süryanîcedir. Bâbil'de Ulul, Roma'da September (sekizinci ay) idi. Ekim: Süryânî takvimindeki adı Tişrin, Roma'da October (dokuzuncu ay) idi. Kasım: Roma'da November (dokuzuncu ay) idi. Aralık: Bâbil'deki adı Kânun idi. Ocak, mangal demektir. Roma'da December (onuncu ay) idi. Ocak: Roma'daki adı Januarius idi. Janua, kapı, giriş demekti. Janus, Romalıların taklar tanrısı idi. Şubat: Roma'daki adı Februarius idi. Februum, arındırma demektir. Februa, Romalıların günah kefâreti olarak kurban kesildiği arındırma festivaline verilin isimdir. Bu ayda yapılırdı. İHTİLÂLCİLER AYLARI BİLE DEĞİŞTİRMİŞTİ 1789 Fransız İhtilâli'nden sonra eski devre ait her şeye alerji duyulduğundan takvim de değiştirilmiştir. 1793'te kabul edilen ve bu yılı I. yıl sayan Fransız ihtilâl takvimi, 22 Eylül'den başlayan 12 aya tabiattan isimler uydurmuştur. Mamafih on sene geçmeden eskiye dönülmüştür. Vendemiaire. Vendange, bağ bozumu. Brumaire. Brume, sis. Frimaire. Frimas, kırağı, kış. Nuvose. Neige, kar. Pluviose. Pluie, yağmur. Ventose. Vent, rüzgâr. Germinal. Germe, tohum. Floreal. Fleur, çiçek. Prairial. Prairie, çayır. Messidor. Moisson, orak, hasat. Thermidor. Thermeque ısıya dair, thermes ılıca. Fructidor. Fruit meyve.
|
| Bugün 531 ziyaretçi (1342 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
