ehlisunnnetde - PDF KAYI 10

TAKDİM ........................................ .............. . ............ ........ .. ....... ..... 11

ÖNSÖZ ............................................................................................ 13

YORGUN DEVLETİN BAŞINDA ................ .. . ............................ l 9

TAHTA Ç I KI ŞI ..... ..... ....................................... ............................ 21

FARKLI B İR PADİ ŞAH!.. ........................................................... 23

İLK TAYİN LER ................................... . ........ . .. . . . ............. ... .......... 25

TAHTA Ç I KTIGINDA S İYASİ DU RUM! ........................... 26

SIRP VE KARADAG HARBLERİ ............................................ 29

KAN U N - I ESAS İ 'NİN İLANI VE 1. MEŞRUTİYET .......... 30

TERSANE KONFERA N SI ....... . .... . . .. ...... ......... ......................... . 32

TEHLİ KELİ TAH Rİ K ......... ....... ....................................... .. ........ 34

MİDHAT PAŞA'.N IN AZ Lİ VE TEPKİLER ....... . ................... 37

MEC LİS-İ M EBUSAN' IN AÇ I LIŞI . . ............. . ...................... .41

NİKŞ İK KAZASI UGRUNA! ....................................... ........... ..44

93 HARBİ ............... ................................................................. .... ... 46

PLEVN E SAVAŞ LAR! .......................... .... ........ ...................... . ... .47

KAF KAS CEPHESİ ...................................................................... 50

ŞANLI ERZURUM MÜDAFAAS I ........................................... 52

AYASTE FANOS ANTLAŞMAS I ............................................... 53

MECLİS-İ M EBUSAN'I N FESHİ ..................... ....... . ............... 55

HAKS IZ M IYDI? ................................................. ...... .................. 58

BUHRAN ........... . ...................................................... ... ... ...... .... ..... 61

Ç IRAGAN YAKAS I VE ALİ SUAVİ ........................................ 63

BERLİN ANT LAŞMAS I .. ... . .. .. ............................... ..... ........ . .. ... . 66

YI LDIZ İSTİHBARAT TEŞ Kİ LATI ............. ........................... . 70

TEBAA-İ SAD IKA ÜZE RİNDE OYUN LARJ ........................ 73

ÖLÜM LER OLUR MUYDU? ..................... .............................. 75

ERMENİ İ SYA:NLARI NIN BAŞ LAMAS l... ............ .. ............. 77

İ NGİ LİZLER KI SA GÖRÜŞLÜ MÜ? ..................................... 80

HAMİ DİYE ALAY LARI ...... ............................................... ....... 81

İNGİLİZLER ŞUNU Bİ LS İN Kİ ... . .. ............................. .... ..... 84

YILDIZ MAHKEMESİ ....... ....................................................... 86

MİDHAT PAŞA ................................ ............................................ 88

DÜYÜN-I UMUM İYE .......................................................... .... 90

SULTAN-! AZ.AM .... . . . ..... .. ... .............. .... ...... ...... .. ... . ..... ............ . . 97

YENİ OYUN KURUCU! ...... ... .. . ... ........ ......... ............... ............ . 99

İS LAM DÜ NYASlNIN PERİŞAN DURUMU! .... ............... 101

S İYASİ DEHA! .............................................................................. 103

YlLDlZ' DAN DÜNYAYI GÖREN ADAM! ......................... 105

OSMANLI NÜFUZU ÇİN'DE ........................ ......................... 108

AFRİKA'DA OSMAN LI VARLIGl... ....... . . . .................. . ........... 111

G Ü NEY AFRİKA'YA U ZANAN EL! ........... ......... ............ . ..... . . 115

A BDULLAH Q!JlL LlAM ......... .. ......... . .... ........................ . .. . ...... 117

JAPONYA İ LE SAMİM İ İ LİŞKİ LER! ...................... . .. . ........... 120

DÜNYAYA MÜ DAHALE ......... ...... . . . ......... ................ . ............... 122

İ STAN BUL DEPREMİ (10 TEMMUZ 1894) ................... .... 126

G İRİT MESELESİ ................... . .. . ....... ................. .............. .... ....... 129

TESALYA HARBİ (1897) ............... ................. . ......... . ... . ............. 131

Ü ST Ü STE DARBELER ....... ....................................................... 132

DAREYN DE AZİZ OLUNUZ! .................. . . . ............. .. ............. 135

MASADA KAYBEDİ LDİ Mİ? ..................................... . .. .. . ........ 137

B I SMARK MI ABDÜ LHAMİD HAN M l? .... ...................... 138

KI SKAC INDA! ............................................................................. 142

Dİ P LOMAT OLUNMAZ! .......................................................... 146

BAGDAT DEMİRYOLU ............................................................. 147

H İCAZ DEMİRYOLU .................................. . ............ ...... .......... 150

PADİŞAH'A SU İKAST: BOMBA HADİ SESİ. .. ..................... 153

TEDBİRİ BOZAR TAKDİR! ..................... ............ ................... 155

SORUŞTU RMA ...... ........... ..... . . . . . .. ... . . .... . . . .................................. 158

EY ŞAN LI AVCI(!) .. ..... . .............. . .............................................. 160

YAHUDİ LE Rİ N FİLİ STİN İ LGİSİ ....................................... 161

YOKSA BİR PROJE Mİ? ................................... ........... .. ......... .. 163

THEODOR HERZ L DEVREDE! ............................................. 164

BU MESELEDE İ Kİ NCİ ADIMI ATMAS IN! .............. ........ 166

ARMIN IUS VAMBERY ..... .... ........ ... ... ....................................... 168

OSMAN L I LARIN ALDIGI TEDBİ RLER ............................ 170

HEM İÇERİDEN HEM DIŞARIDAN .................................. 175

EN TEH Lİ KE Lİ H ASIM: İ NGİLİ Z LER ........... ..................... 177

AKABE'DE OSMANLI-İNGİLİZ ÇAT IŞMASl... ........ ..... .... 178

HİLAFET VE PAN-ARABİZM .................................................. 180

CEMALEDDİN AFGAN İ .................................................. .. . ..... 182

İ NG İ LİZLERİN EMRİ NDE! ............................... .... . .............. 185

ABDÜLHAMİD H AN DEVREDE! ........................................ 187

AFGAN İ'N İN YOLU NDA! ....................................................... 189

1908 İHTİ LALi'NE GİDEN KAN LI YOL.. ............ . .............. 192

i l. JÖN-TÜ RK KONGRES İ .. .................................................... 195

SU İKASTLAR ......................... ...................................................... 1 96

i l. MEŞRUTİYETİN İLAN l ..................................................... 198

31 MART YAKAS INA YOL AÇAN HADİSE LER .............. 203

HAREKET O RDUSU ......... ... ...... ................................................ 205

İTTİHAD-1 ANASIR M I? .................................. . ..................... 207

HARE KET ORDUSU İSTA N BUL' DA .................................. 208

SARAYDA YAŞANAN LAR. ........................................................ 211

KARAN LIK D ERVİŞ: VAH DETİ ................................ ........... 213

İRTİCA HARE KETİ (!) ............................................................. . . 215

31 MART YAKASI KİMLERİN TERTİBİYDİ? .................. 216

DARBEDE SİYONİST PARMAGI VAR MiYDi? ...... ........... 218

PADİŞAHIN HAL'İ ................................................................... 221

KARARA TEK İTİ RAZ! . .................... . ........................................ 224

BİR YÜZ KARAS I VESİKAS l! .................................................. 225

HAN-1 YAGMA ............. . ........................................ ...................... 226

Y I LDIZ EVRA KI ............... . .......... . .................. ............................. 229

SÜRGÜN VE ÖLÜM .................................................................. 231

SELAN İ K'E SÜRGÜN ................................................................ 233

PADİŞAH IN MALLA RINI GAS P ........................................... 236

H AT IRA LARI N I YAZD I RAMADl! ........................................ 238

ORDUYU SİYASETİN DIŞINDA TUTUNUZ!. ................. 239

SELANİ KTE KAH REDİC İ OLAY ........................................... 241

SELAN İK İSTANBUL'UN ANAHTARIDI R! ...................... 242

Tarih sahnesinden çekilen devletlerin ve milletlerin izi, işareti,

tesiri ve hatta ruhu öyle kolay kolay silinmez. Tarih ilmi de bunun

Zira tarih, insanlığın ölümsüz romanıdır. Bu sebeple faydası

Geçmiş mirasa en iyi şekilde tarihle sahip olunur ve ondan

Tarih, alimlerin zekasını geliştirir, insanların basiret (gönül)

Eskilerin ifadesiyle gençlerde din ü devlet, mülk ü millet gayretini arttırır.

Bu sebeple tarih ilminin ideolojiden, taraflı yorumlardan uzak

tutulması ve ilmi kriterlerle değerlendirilmesi gerekir. Aksi halde

değil ibret ve ders çıkarmak -kılavuzu karga olanın hesabı- insanları bambaşka ve yanlış mecralara sürükler. Devletler için ise bir

İşte KAYI serisi bütün bu düşüncelerle, en yakın ve en önemli

tarihimiz olarak geçmişte kalan Osmanlı Devleti'ni konu edindi.

Zira bu devlet, farklı din ve milletlere mensup çeşitli unsurlar

arasında sağlam bir ahenk, sağlam bir denge sağlamıştır.

İlme, sanata ve insanlığa asırlarca faydalı olmuştur.

Yorulmuş, üzülmüş, kanını dökmüş, kardeşine kıymış, ölmüş

ancak dini, insani ve vicdani ideal ve prensiplerinden asla taviz

Geniş insan toplulukları nezdinde sosyal adaleti tesis etmekle

dünya tarihinde kudretli ve cihanşümul bir siyasi varlık göstermiştir.

Ancak onları en çok üzecek ve gerçekten öldürecek darbe, tüm

fedakarlıklarına rağmen kendi asli unsurları olan Türkler ve aya

. ğına diken batmasın diyerek çabaladıkları İslam milleti tarafından

druıi anlaşılmamaları, iftiraya uğramaları, yalan yanlış ifadelerle

KAYI serisi ile Osmanlı tarihini sadece bir bütün olarak okumayacaksınız, aklınıza gelebilecek her suale de cevap bulacaksınız.

Osmanlıları her yönüyle ve gerçekleriyle tanıyacaksınız.

İlmi kriterlerle ve objektif olarak kaleme alınan KAYI serisi, insana elinden bırakamayacağı bir okuma zevki de verecektir. Büyük

Tarihçilerin umumiyetle ittifak ettikleri bir husus, en çok tahrif

edilmiş, yanlış yorumlanmış, iftira ve karalamalara maruz kalmış

devletin Osmanlılar olduğudur. Bu tahrif içerisinde şüphesiz aslan

Araştırdıkça değeri anlaşılan ve her geçen gün biraz daha hayranlık duyulan 11. Abdülhamid Han, vefatının üzerinden tam bir asır

geçtiği halde nesillerimize neden anlatılamadı? Belki de insanların

Son yıllarda sıkça duyduğumuz, dillerimize pelesenk olmuş bir

söz var! Necip Fazıl Kısakürek Bey'in bir teşhisidir:

"il. Abdülhamid Han'ı anlamak her şeyi anlamak olacaktır:'

El-hak doğru ve tam yerinde söylenmiş bir sözdür. Fakat acı olan

tarafı günümüzde bu sözle makalesine giriş yapanlar da, konferansına başlayanlar da maalesefli. Abdülhamid Han'ı doğru anlamaktan

11. Abdülhamid Han fevkalade problemli bir zamanda tahta çıktı.

Saltanatının ilk yılında devlet, yönetimi elinde tutan bürokratlar

tarafından 93 Harbi'ne sürüklendi. En acı felaketler yaşandı.

Dağılmak ve yok olmak tehlikesiyle karşı karşıya kalan ülkenin

dizginlerini eline aldı. Basiretli idaresiyle 30 sene içerisinde devlete

Ülke de şu anda mevcut ne kurum varsa hepsi Abdülhamid Han

Abdülhamid Han, Osmanlı ruhunu temsil eden son padişahtır.

Peki, bu büyük hakan, neden hakkıyla bilinemedi ve anlaşılamadı?

Abdülhamid Han'ın tahtan indirilmesi dünya, Müslüman ve Türk

tarihi için çok mühim bir hadisedir. Adeta bir dönüm noktasıdır.

O, son derece derin irtibatları olan bir tertiple tahtından alaşa

"ğı edildi. Onun saltanattan uzaklaştırılmasıyla birlikte, kendisini

döneminde anlayamayanlar, düşmanı olanlar ve hatta tahtından

alaşağı edenler sonraki yıllarda hep baş tacı edildi. Onun yanında

duranlar, onu sevenler ve ona sahip çıkanlar ise devamlı kötülendi. Böylece Türkiye'de her kesimin kendince bir kahramanı oldu.

Fakat bu kahramanlar, nedense Abdülhamid Han ile zıt ve hasım

kişilerdi. Düşmanlarının izinden gidenlerin, onu doğru bir şek.ilde

anlaması nasıl mümkün olacaktı? İşte insanlar bu ikilemi aşmakta

Dolayısıyla padişahı, saltanatı döneminde anlayamayan ve azılı

düşmanlık edenlerin, neden bu hataya düştükleri suali günümüzde

de hiç sorgulanmadı! "Hatadır canım': "Padişah, peygamber değil

ya, elbette onun da hataları vardı': deyip geçiştirildi. İşte bu sığ ve

kısır analiz, padişah ve İslam'ın düşmanlarını hep gölgede bıraktı.

O görünmez gölge içerisindekiler de aynı oyun ve kurgularını hep

Bakınız günümüzde çok çarpıcı bir gerçek ortaya çıktı. Son

dönemlerde devletimizi işgal teşebbüsünde bulunanların tertipleriyle il. Abdülhamid Han döneminde oynanan oyunlar, tıpatıp

Aslında bu çarpıcı gerçeğin üzerinde de ciddi analizler yapılmalıdır. Zira bu gerçek Abdülhamid Han'ın anlaşılamamasından ve

asıl oyun kurucuların hep karanlıkta kalmasından kaynaklanmıştır.

Artık hadiselerin, birtakım komplekslerden sıyrılarak değerlendirilmesinde zaruret vardır.

Osmanlı Devleti'ni yok etmek isteyenler onu tahtından indirmeden emellerine nail olamayacaklarını anlamışlardı. Siyaseten yıkamadılar. Suikastlar tertip ettiler, başaramadılar. Bir tek yol kalıyordu:

Onu kendi milletinin gözünden ve gönlünden düşürmek. Bunun için

de iftira furyasına giriştiler. Aleyhinde kitaplar, makaleler yazdılar,

iğrenç karikatürler çizdiler. Kızıl Sultan, zalim, hunhar, müstebid

diyerek yaftaladılar. Mason cemiyetleri ile milletin içine sızdılar.

Mevki ve paralarla kandırdıkları gençleri, padişahına düşman ettiler.

Neticede il. Abdülhamid Han'ın kurduğu mekteplerde yetişen

gençler yabancıların iftiralarıyla zehirlendiler. Ardından yabancıların içerideki dili oldular. Padişah ve halifelerine, müstebid, baykuş,

hayvan, domuz gibi en ağır ve çirkin ithamlarla saldırdılar. Başta

Ermeni ve Siyonistler olmak üzere din ve devlet düşmanı bütün

gayr-ı milli çetelerle ittifak ettiler. Öyle ki meşrutiyet fikri, sanki

amentüleri olmuştu. Ne pahasına olursa olsun meşrutiyet idaresi

gelsin, isterse din ve devlet gitsin umurlarında dahi değildi!

il. Abdülhamid Han içerden ve dışarıdan başlatılan bu korkunç

linç girişiminin sonunda saltanattan indirildi. Fakat bütün bu yazılanlar, karalamalar, iftiralar sonraki tarihçilere miras kaldı. Onlar

da düşmanlıkla yazılan bu ifadeleri ana kaynak gibi kullandılar.

Jurnallerle devlet düşmanlarının faaliyetlerinden haberdar oldu:

Müslümanları bir arada tutmak maksadıyla İttihad-ı İslam davası

uğrunda gece gündüz çalıştı: "Politika yapıyor." dediler.

Bir kısmı elinde renkli su (şerbet) görse içki içiyor derken, bir

Buhari-i Şerif kitabı başta olmak üzere Ehl-i Sünnet eserlerini

bastırıp, bila-bedel dağıttırdı: "Dünyevi hedef ve maksatlarına varmakta dini, bir vasıta olarak kullandı." dediler.

Tıpkı Filozof Rıza Tevfık'in "Şeytan ne dediyse biz beli dedik"

Neticede bu kadar karalamanın ve iftiranın odağındaki padişahı

Jön-Türkleri kimler destekliyordu? İttihatçılar, Ermeni ve Yahudilerle neden işbirliği içerisinde idiler? Ünlü İngiliz casusu ve Panislamizm kisvesi ardında İslam'ın ve padişahın yıkılmasında büyük

rol oynayan ve kendisinden etkilenen herkesi padişaha düşman

eden Afgani kimdi? Devletin asli unsurları, padişaha karşı nasıl

Fıasım hale getirildi? Bir imparatorluğu toprağa gömenler yıllar

boyu kahraman ilan edilirken Türk'ü son olarak üç kıtada ayakta

tutan yüce baltanı ve Müslümanların halifesi neden "Kızıl Sultan"

İşte bütün bu suallerin cevabı verildikçe Türk'ü ve İslam'ı yok

etmeye azmetmiş olanların asıl kimlikleri görülecek ve onların

içerideki iyi niyetli ve gayretli maşalarının nelere hizmet ettikleri

Bilerek veya bilmeyerek azılı Türk ve İslam düşmanlarının ekmeğine yağ sürmek ve onların samimi, iyi niyetli, gayretli, canını bile

ortaya koyacak kadar feragat ehli bir maşası olmak istemeyenler, il.

Abdülhamid Han devrini hakiki manada anlamaya mahkumdur.

"Fesad olsa esasında binanın payidar olmaz:' demişlerdir. İhanet

Elinizdeki KAYI X/ Il. Abdülhamid Han kitabı, Padişah'ın üç

kıtaya yayılan Osmanlı Devleti'ni ayakta tutmak, Müslümanları

rahat ettirmek, İslamı yüce kılmak, Ehl-i Sünnet itikadını bozulmaktan kurtarmak, ila-yı kelimetullah davasını sürdürmek yolundaki

büyük mücadelesini, şahsiyetini, eğitim ve imar sahasındaki dev

hamlelerini, Osmanlı'ya son vermek isteyen asıl düşmanları, onların

oyununa gelen maşaları, nihayet günümüze ışık tutmak ve geleceğimizi yönlendirmek yolunda tarihi tecrübeleri bize sunmaktadır.

Bir eser ortaya çıktığında nice araştırmaların katkısını da içinde

barındırdığı unutulmamalıdır. İstifade ettiğimiz tüm araştırma

sahiplerine teşekkür borçluyuz. Ancak son yıllarda il. Abdülhamid

Han döneminin çeşitli safhalarını aydınlatmak üzere ciddi eserler

ortaya koyan ve kendilerinden fazlaca istifade ettiğim Prof. Dr.

M. Kemal Öke, Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma, Prof. Dr. Vahdettin

Engin, Prof. Dr. Taha Niyazi Karaca, Prof. Dr. Bayram Kodaman,

Prof. Dr. Kemal Karpat, Yılmaz Öztuna, İsmail Hami Danişmend,

Prof. Dr. Necmettin Alkan, Orhan Koloğlu, Doç. Dr. Yılmaz Karadeniz ve Ahmet Uçar beylerin yeri farklı olmuştur. Vefat edenlere

rahmet, hayatta bulunanlara hayırlı uzun ömür ve çalışmalarının

Türk ve dünya tarihinin mümtaz siması TL Abdülhamid Han'ın

vefatının 100. yılında, böyle bir eseri ilim alemine kazandırmamı

nasip eden rabbime hamd ediyorum. Eseri yakın bir tarihte kaybettiğim oğlum İsmail'in ruhuna (v. 201 6) rahmet olması dileğiyle

Eserin basımını gerçekleştiren Timaş Yayınları'na ve tarih editörleri Zeynep Berktaş ile Neval Akbıyık'a şükranlarımı sunuyorum.

Nihayet eserin hazırlanmasında büyük emeği geçen Hamza

Umut Albayrak, Ahmet Mercan, Fehim Harmanşa ve Hakan Gürsel

hayretle karşılanmıştır. İngiltere şunu bilmelidir.

V. Murad Han'ın cinnet hastalığı sebebiyle tahtan uzaklaştırılması

gerektiği hususunda devlet erkanı ittifak etmişti. Bunun üzerine bir

hal' fetvası tanzim edilerek saltanat değişikliğine gidilmesi kararlaştırıldı. Babıaliöe yapılan bir toplantı sırasında Vükela Heyeti'ne

vaziyeti izah eden Midhat Paşa, onlardan da müspet bir cevap alınca

Şehzade Abdülhamid'in Meşrutiyet yanlısı olup olmadığını

öğrenmek üzere Mütercim Rüşdü Paşa ile birlikte, Maslak Köşkü'ndeki şehzade ile bir toplantı gerçekleştirildi. 1 İlerleyen yıllarda

Abdülhamid Han, doktoru Atıf Hüseyin Efendi'ye, bu toplantıdan

Veliaht iken, birader merhumun (V. Murad) zamanında bir gün

Maslak Köşkü'ne Rüşdü Paşa ile Midhat Paşa geldiler. "Meşrutiyet

idaresi bizim için iyi midir? Fena mıdır?" diye sordular. Ben de

cevaben: "Meçhul üzerine hem evet, hem hayır derim." dedim.

Benim bu kısa cevabımı Rüşdü Paşa, zeki adam, derhal anladı. Pek

memnun oldu. Zira meçhul üzerine beyan-ı fıkr edilemez. Hal ve

zaman nazar-ı dikkate alınır. Ona göre iyi veya fenadır denebilir.2

Bu görüşme sonrasında Sadrazam, Şeyhülislam ve Midhat Paşa,

Hırka-i Saadet Dairesi'ne giderek Veliaht Abdülhamide fetvayı verip,

umumi ittifakla Hilafet makamına getirilmesine karar verildiğini

arz ettiler. Daha sonra kendisini biat merasimi için, Babüssaade

V. Murad Han taraftarlarının suikasta teşebbüs edecekleri endişesiyle, biat merasiminin, Babüssaade dahilinde bulunan Arzodası'nda

yapılması istenmişti. Ancak, Sadrazam Rüşdü Paşa, eski Osmanlı

adeti üzere Babüssaade önünü tercih edip tahtı oraya koydurdu.

Netice itibariyle 31 Ağustos 1876 tarihinde 34 yaşında bulunan

Veliaht Abdülhamid, ecdadının Babüssaade önünde kurulmuş altın

tahtına biat merasimi için davet olundu. Burada tebrikleri kabul

• Eski usule göre, önce Nakıbü'l-Eşraf ve Reisü'l-Ulema Mustafa

İzzet Efendi, sonra bütün vükela, ulema, askeri ve mülki erkan ve

diğer hazır buhınanlar, biat merasimini yerine getirdiler.4

Mahmud Celaleddin Paşa, Mirtlt-ı Hakikat adlı eserinde bu taht

değişikliğini ibret nazarıyla şöyle mukayese etmiştir:

Merhum Abdülaziz Haniia cinnet eseri bulunmadığı halde, cinnet

getirdi diyerek tahttan indirmişlerdi. Yerine akıllı diye getirilen

Sultan V. Murad'ın aradan üç ay, üç gün geçtikten sonra "daimi

cinnet" fetvasıyla tahttan indirilmesine mecburiyet görünmesi,

Yeni padişah saltanata geçtiğinde ilk olarak sadrazam ve şeyhülislamla önde gelen devlet ricalini Arzodası'nda kabul ederek Sultan

Murad'ın Çırağan Sarayı'na naklini ve yeni vaziyetin kendisine

kelimesini duyduğu anda belki öldürülme endişesiyle, "Bir yere

gitmem:' diyerek şiddetle direndi. Arabaya adeta zorla bindirilerek

götürüldü. il. Abdülhamid Han, onun ayrıldığını haber almasıyla

birlikte sahile inerek hazır bulunan saltanat kayığına bindi. Ardından donanma gemileri tarafından top atışlarıyla selamlanıp

Abdülhamid Han'ın biat törenine katılacak kişilerin listesi geniş

tutulduğu için törenin devamı Dolmabahçe'de yapılacaktı. Padişah burada tahtından kalkmadan tarikat şeyhlerinin, ilmiyeden

ve binbaşı rütbesine kadar berriye ve bahriyeden (kara ve deniz

kuvvetleri) olanların biatlarını kabul etti. Cülus törenine ilk kez

gayrimüslim cemaat önderleri ile Dersaadet'teki banka yöneticileri

Yeni padişahın tahta çıkışı nedeniyle belli yerlerden toplar atılıp

cülusu ilan edilirken üç gün üç gece donanma ve şenlik emrolun-

du. Şenlikler bununla da bitmedi. Cülusun dördüncü gününde

Padişah'ın kızı Naime Sultan'ın dünyaya gelmesi, beşinci günün ise

Abdülhamid Han'ın doğum gününe rastlaması sebebiyle ilk hafta

şenlik ve donanmalarla geçti. Beş vakitte her yönden toplar atıldı,

binalar ve gemiler bayraklarla süslendi, ziyafetler verildi, akşamları

7 Eylül 1876 Perşembe günü, Padişah için kılıç alayı düzenlendi.

Sultan il. Abdülhamid, çoktandır kullanılmayan saltanat kayığı ile

Dolmabahçe Sarayı'ndan Eyübe gitti. Orada kılıç kuşandıktan sonra

büyük tören ve alayla, yolda ecdat türbelerini ziyaret ederek karadan

Topkapı Sarayı'na geldi ve tekrar saltanat kayığı ile Dolmabahçe

il. Abdülhamid Han'ın cülusu nedeniyle usulen neşredeceği

Hatt-ı Hümayun'un müsveddesini Midhat Paşa hazırlamıştı. Midhat Paşa, tıpkı Mustafa Reşid Paşanın Abdülmecid Han'a yaptığı

gibi, padişahı, daha başlangıçta Avrupa devletlerinin tahakkümü

altına sokmayı planlamıştı. Ancak il. Abdülhamid Han'ın iktidara

ve siyasete fevkalade hazır olduğu belki de bu ilk sınavında belli

olacaktı. Midhat Paşa, hazırladığı hatt-ı hümayun müsveddesine

Osmanlı Devleti, Avrupa camiasına dahil bulunduğundan, ilerleme

yolunda komşularıyla birlik olabilmek için onlar gibi aynı usullere

göre hareket edecektir. Meşrutiyet usulü memleketin ilerlemesinin

asıl amillerinden biridir. Bu itibarla şer'i kanunlar ve milli adetler

dairesinde olmak üzere Padişah bu hükümet usulünü kabul

Her alanda, azami tasarrufa uyulup beyhude masraftan kaçınılması

gerektiğinden saray masrafları asgari dereceye indirilecek, hanedan

mensuplarının tahsisatları azaltılacaktır. Ayrıca bu tahsisatlar

doğrudan doğruya Maliye hazinesinden ödenecektir. Bunu temin

için de Hazine-i Hassadan belli bir para Maliye Nezareti'ne terk

Bu ifadeler, padişahı, hem Batı'ya karşı hem de devlet adamlarına karşı taahhüt altına alıyordu. Zeki Padişah bu cümleleri, hatt-ı

hümayundan çıkardı. Eğitim noktasında ise şu ifadeleri atacaktı:

Her cins tebaanın bir arada okuyacağı ve aynı eğitimi göreceği

Hatt-ı hümŞyunda, bunlardan başka, sadrazamların bundan

sonra başvekil diye anılacağı yazılmıştı. Böylece Midhat Paşa, mesuliyete bütün vükelayı iştirak ettirmek suretiyle hüküm etin kuvvet

ve nüfuzunu artırmak ve kendisini de bütün vekillerin başı yapmak

arzusundaydı. Abdülhamid Han, bu cümleyi de çıkardı. Böylece darbecilerin savunduğu ana prensipler daha ilk günden hasıraltı edildi.

11. Abdülhamid Han'ın tavrı belli olmaya başlamış bulunuyordu.

Öte yandan Padişah, Meclis-i Mebusan'ın toplanmasını lüzumlu

gördüğünü beyan ederek halkın ihtiyacına, gelenek ve göreneklere

ve şer'i hükümlere uygun Meşrutiyet kanunlarının hazırlanması için

vükela, ulema ve hukukçulardan mürekkep bir meclisin toplanmasını ve ortaya konacak tasarının kendi tasvibine arz edilmesini istedi.

11. Abdülhamid Han ilk sınavını başarıyla vermişti. Fakat iki

padişahı tahttan indirmiş ve yılların tecrübesine sahip bir Mütercim Rüşdü ve Midhat Paşa'ya karşı kendisini muhafaza etmek

II. Abdülhamid Han, ikinci veliaht olduğundan, şehzadeliği

dönem inde gözlerden uzak bir hayat geçirmiş ve hadiseleri gözlem -

!emişti. Bu iki kurt devlet adamının tahakkümü altında kalmaya

hiç niyeti yoktu. Bu paşaların tahakkümünden kurtulmayı ancak

halkın sevgini kazanarak başarabileceğini biliyordu. Bu sebeple

tahta geçtiği ilk günlerden itibaren bu yolda bir siyaset uygulamaya

başladı. Cülusundan on beş gün sonra Bab-ı Seraskeri'ye gidip ümera

ve zabitanla beraber akşam yemeği yedi. Sofrada; "Serasker Paşa,

Paşalar, Beyler, Efendiler!" hitabıyla bir nutuk irad etti. Serasker

Redif Paşa da ordu namına cevap vererek bağlılıklarını arz etti.

Ertesi akşam vükela ile Mabeyn erkanını Yıldızaa yemeğe davet

buyurdu. Burada devletin maruz olduğu tehlikeler karşısında ittifakla hareket etmek, yani birlik tavsiyesinde bulundu.

Daha sonraki günlerde kayıkla Tersane'ye gitti, Bahriyelilerle

tanışıp birlikte sofraya oturarak askerler için hazırlanan yemekten

yedi. Burada kendilerini muhabbetle kucaklayan güzel bir konuşma

Padişah her kesimi ziyaret ediyor, bağlılıklarını kazanıyordu. Bab-ı Meşihat'e gidip ulema ile beraber iftar etti. Haydarpaşa

Hastanesi'ne gidip Balkan cephelerinden gelen harp yaralılarını

birer birer ziyaret etti, hepsine atiyeler dağıttırdı. Sadrazam ve diğer

vükela ile beraber, camilerde halk içinde namaz kıldı.

Yine o günlerde birçok defalar Karadeniz ve Marmara'da vapur

gezintileri yaptı. Bu gezilere bazı şehzadelerle devlet adamlarının

il. Abdülhamid Han, tahta geçer geçmez devlet işleriyle sıkı

şekilde meşgul olmaya başladı. Zira tahta geçtiği sırada devlet en

buhranlı günlerini yaşamaktaydı. Mali vaziyet son derece bozulmuştu. Bu itibarla ilk meşgul olduğu mesele, sarayın harcamalarını

azaltmak, hatta normal masraflarını bile kısmak oldu. Mabeyn

Müşirliğine getirdiği eniştesi Damad Mahmud Celaleddin Paşa ile

Maliye Nazırı Galib Paşa'yı bütün saray giderlerini incelemeye memur etti ve tasarruf tedbirlerini tatbike başladı. Bu arada İstanbul' un

namlı bankerlerinden Jorj Zarifı'yi, mali bilgilerini arttırmak için

Mabeyn Ferikliğine ise Silah Fabrikası Müdürü Said Paşa'yı

getirdi. Bu zat, İngiltere<le sekiz yıl tahsil görmüş olduğu için İngiliz Said Paşa diye anılıyordu. Avrupa ahvaline vakıf, namuslu ve

Ardından Ticaret ve Ziraat Meclisi azasından Said Bey'i Mabeyn

Başkatipliğine ve Cinayet İstinaf Mahkemesi Reisi Lebib Bey'i de

Mabeyn Müşir ve Ferikini tayin etmek Padişah'ın yetkileri içinde

bulunduğu için, vükela buna ses çıkarmadı. Mabeyn Başkatibiyle

katiplerinin tayini bahis konusu olunca ise iş değişti. Midhat ve

Rüşdü Paşalar, Mabeyncilerin padişahlar üzerindeki tesirlerini bil-

diklerinden daha evvel Maslak'taki köşkte saltanat işini görüştükleri

sırada Mabeyn Başkatipliğine Sadullah Bey'in ve katipliklere de

Namık Kemal ve Ziya Beylerin getirilmesini şart koşmuşlardı. Bu

sayede padişahın düşüncelerinden ve hareketlerinden zamanında

• Sultan il. Abdülhamid de o zaman için bunu kabul etmiş görünmüştü. Ancak cülusundan sonra bu vaadini unutmuş gibi hareket

etti. Sadrazama·danışmadan, Sırbistan'da bulunan Serasker Abdülkerim Paşanın yerine Serasker Kaymakamı ve Hassa Müşiri Redif

Paşa'yı tayin etti. Böylece tahakküme başlamış olan Redif Paşa'yı

Padişah bu tayinleri ile saltanatının daha ilk günlerinde kudret

ve nüfuzu şahsında toplamak istediğini belli etmiş oluyordu. Ancak bu davranışları Sadrazam Mütercim Rüşdü Paşa'yı kızdırmıştı.

Mütercim Rüşdü Paşa derhal istifasını sundu. Padişah kabul etmedi.

O da hastalığını bahane ederek bir müddet evinden çıkmadı. Hatta

il. Abdülhamid Han birkaç gün sonra kendisini saraya çağırttı.

Birçok iltifatlarda bulunup gönlünü aldı. Böylece ilk icraatlarının

Kırım Harbi ve Paris Konferansı sonucunda Avrupa'da yeni

dengeler oluşmuştu. l 856<Ia Paris'te varılan anlaşma uyarınca, Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğü Avrupalıların güvencesi altına

girmiş, Boğazlar Çarlık Rusyası'na kapatılmıştı. Böylece Rusya, sıcak

denizlerden uzak tutulmuştu. Bu durum İngiltere'nin, ekonomisi

için hayati önem taşıyan Hindistan ticaret yolunu güvence altına

Diğer taraftan Paris Antlaşması'ndan sonra büyük devletler süratle ordu ve donanmalarını güçlendirme çabası içine girmişlerdi.

Antlaşmadan 15 yıl sonra İtalya ve Almanya siyasi birliklerini kurdular. Osmanlılar bilhassa donanmalarını dünyanın üçüncü büyük

gücü haline getirmişlerdi. Ruslar ise aldıkları darbeden sonra daha

Rusya bir taraftan da sistemli bir tarzda Osmanlı Devleti'ni

parçalamaya yönelik faaliyetlerde bulunuyordu. Bunun için Balkan toplulukları arasında Panislavist görüşlerin yayılmasına özen

gösteriyordu. Bilhassa 1856Öa Moskovaöa kurulmuş olan Slavlara

Yardım Komitası, Panislavist fikirlerin yayılması amacıyla propaganda faaliyetlerini organize etmekteydi.

Nitekim Rusya'nın desteği, Avusturya'nın himayesi, muhtar

Sırbistan ile Karadağ'ın tahrikleri ile Hersekliler, Osmanlı Devleti

aleyhtarı düşüncelerle dolınuştu. Bunun sonucunda Hersek Hristiyan Slavları, 1861 yılında bazı istekler ileri sürerek BabıaJ.i'ye karşı

Öte yandan Karadağ da gönderdiği gönüllülerle asilere yardımda

bulunmaktaydı. Bunun üzerine Babıali, hem Karadağ'a engel olmak,

hem de isyanı bastırmak için Serdar Ömer Paşa'yı görevlendirdi.

Osmanlı ordusu Piva mıntıkasında toplanmış bulunan isyancıları

ağır bir yenilgiye uğrattı (21 Kasım 1861). Böylece isyan bastırıldı.

Buna rağmen hükümet, asilerin daha önce istedikleri bir kısım

imtiyazları kabul etti. Herseklilere mektepler açma, kiliselerde çan

çalma, l/4'ten fazla vergi vermeme, piskopos ve kocabaşların kendi içlerinden tayin edilmesi gibi imtiyazlar verildi. Hersek isyanı

Ruslar buna rağmen tahriklerini el altından devam ettirmekteydi.

1870 yılından itibarense daha aktifbir politika ile bölgedeki kışkırtmalarını hızlandırdılar. Bunun sonucunda 1875 yılında Hersek'te

ikinci kez isyan patlak verdi. Hersek isyanının yabancı müdahalesine

yol açacağını gören Osmanlı Devleti, Bosna-Herseke yeni imtiyazlar

tanıdı (2 Ekim 1875). Hemen arkasından bütün imparatorlukta

uygulanmak üzere bir ıslahat fermanı çıkarıldı. Bunlara rağmen

Bu arada 20 Ağustos 1875'te Fransa'nın yaptığı, Paris Antlaşması

gereğince büyük devletlerin birlikte müdahale etmesi yolundaki

teklif fazla etkili olamadı. Avusturya Dışişleri Bakanı Kont Gyula

Andrassy tarafından hazırlanan bir ıslahat raporunun Osmanlı

Devleti tarafından kabul edilmesine rağmen Rusya, Sırbistan ve

Karadağ'ın kışkırtmaları sonucu Bosna-Hersek asileri isyanı sürdür-

düler. Bu durum karşısında Osmanlı Hükümeti kuvvete başvurmaya

başladı. Asiler ile askeri birlikler arasında kanlı savaşlar olmaktaydı.

2 Mayıs 1 876'da yine Rusların kışkırtmasıyla bu defa Bulgar

isyanı çıktı. İşte böylesine nazik bir dönemde Abdülaziz Han'ın

.darbe ile tahtından indirilmesi (30 Mayıs) bölgedeki tüm dengeleri

Dünya, Osmanlıları parçalama ve paylaşma planları içerisinde

iken Osmanlıların gafıl ve Batı uşağı devlet adamları, padişahlarını

tahtından alaşağı ediyorlardı. Bu karışık vaziyetten istifade etmek

isteyen Sırbistan ile Karadağ, 2 Temmuz 1 876 tarihinde Rusların

Balkanlar'da işler karışınca, Rusya ile Avusturya başvekilleri 8

Temmuz 1 876öa Reichstagöa toplanarak gizli bir prensip anlaşmasına vardılar. Buna göre Osmanlı ordusu harpten galip çıkarsa,

sınırlar savaştan önceki duruma dönecek, yani statüko muhafaza

edilecekti, fakat mağlup çıkarsa Bosna-Hersek; Avusturya, Sırbistan ve Karadağ arasında paylaştırılacaktı. Buna karşılık Rusya da

Baserabya ve Batum'u alacaktı. Yani Osmanlı Devleti'nin savaştan

galip çıksa bile hiçbir kazancı olmayacaktı. Bu şekilde Bosna-Hersek isyanı Sırbistan ve Karadağ isyanı ile iç içe girdi. Üstelik buna

Osmanlı ordusu Abdülaziz Han döneminde oldukça güçlenmişti.

Buna karşılık darbe nedeniyle komutanlar arasındaki birlik zayıftı.

Osmanlı birlikleri bilhassa Rodop Dağları ile Balkan Dağları arasındaki bölgede katliam, soygun ve tahribat yapan Bulgar

asilerine süratle müdahalede bulundu. Asilerin cezalandırılması

hadiseleri Rus propagandası ile dünya kamuoyuna "Hristiyanların

Bulgar isyanının 9 Haziran 1 876'da bastırılmasına karşılık, bu

aylarda Hersek isyanı ve Sırbistan-Karadağ ile Osmanlı Devleti

arasındaki savaşlar sürdüğünden, Bulgarlar meselesi de gündemde

il. Abdülhamid Han tahta çıktığı sırada BalkanlarClaki bu karışıklıklar devam ediyordu. Sırp orduları, Rus General Çernayef

tarafından idare olunuyordu. Abdülkerim Nadir Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu ile Sırp asileri arasında 1 9-24 Ağustos

1876 tarihleri arasında cereyan eden muharebelerde Sırplar ağır

yenilgilere uğradılar. Bu başarısızlıklar üzerine Prens Milan barış

Buna karşılık Sırbistan'ın uğradığı yenilginin bir Rus müdahalesine yol açacağını düşünen savaş taraftarları, anlaşmaya karşı

idiler. Prens Milan, başta Rusya olmak üzere büyük devletlerin

hepsine birden barışa tavassut etmeleri için başvurmak durumunda

kaldı. Bunun üzerine Paris Antlaşması'nı imzalamış devletlerin

İstanbul'daki elçileri arasında, Osmanlı Devleti'ne bir mütareke

teklifi için müzakerelere başlandı. Ardından da Babıali'ye savaşı

Babıali ise mütarekeden evvel Sırbistan'ın barış şartlarını imzalamasını ve ileride böyle şeylere yeniden kalkışmayacağına dair

teminat vermesini, ayrıca savaş tazminatını kabul etmesini istedi.

Elçiler, bu şartların görüşülebileceğini, lakin her şeyden evvel on

günlük bir mütareke akdedilmesini istediklerini bildirdiler. Bu istek

kabul olundu ( 14 Eylül 1876). Ancak Babıali'nin şartlarını çok ağır

bulan elçiler, kendi dört maddelik tekliflerini bildirdiler. Buna göre

Sırbistan, prenslik hukukundan hiçbir şey kaybetmeyecek, sadece

taksitlerle bir miktar tazminat ödeyecekti. Rusya da bu şartların

Bu arada İngiltere elçisi, devletinden aldığı talimat üzerine,

Bosna-Hersek ve Bulgaristan için de birtakım ıslahatlar yapılması

teklifinde bulundu ise de diğer devletler buna itibar etmediler. Zira

Osmanlı Devleti'ne, kazandığı bir savaştan sonra, böyle ağır şartları

Sırp ordusu ise başında bulunan Çernayef 'in telkini ile bunları

şiddetle reddetti. Mütareke teklifi yabancı devletler vasıtasıyla evvela Prens Milan tarafından gelmiş olduğu halde, ordunun bunu

kabul etmemesinin sebebi tamamen maddi idi. Çünkü Rusyaöan

Sırbistan'a gönderilen subayların masrafları için Slav komitaları

ayda kırk üç bin altın vermekte idiler. Çernayef bu miktadan otuz

bin altını tayin bedeli vesaire namı altında cebine indiriyor, kalanını

�ubaylara dağıtıyordu. Barış yapılması halinde bu büyük kazancı

Mütarekeye yapılmasına rağmen Sırplar bütün gün Osmanlı

mevzilerini top ateşine tuttular. 22-30 Eylül arasında vuku bulan

mevzi çatışmalardan sonra 30 Eylülöe Çernayef asıl tasarladığı

taarruza kalkıştı. Büyük bir zafer kazanmak hülyasında idi. Ordusunun mevcudu altmış bini bulmuştu. Güçlü bir topçu birliğine

sahip bulunuyordu. Buna karşılık Osmanlı ordusunun mevcudu

kırk bin kadardı. Aleksinac mevkiinde şiddetle başlayan savaş, kısa

sürede Sırpların hezimetiyle neticelendi. Sırp ordusu korkunç zayiat

verip panik halinde kaçtı. Düşmanı takip eden Osmanlı kuvvetleri,

onların son hücumlarının çıkış mevzilerini de zaptetti. Aleksinac

zaferi ile Belgrad yolu Osmanlı birliklerine açılmış bulunuyordu.10

Slavların bozgun haberleri ve Osmanlı ordusunun ilerleyişi

Rusyada büyük infial uyandırmıştı. Rusya derhal devreye girerek kırk sekiz saat içinde mütareke yapılmazsa savaşa katılacağını

bildirdi (31 Ekim 1876). Rusyanın bu ültimatomla birlikte kısmi

seferberlik ilan etmesi İngiltere'yi telaşlandırdı. Osmanlı yönetimi

ile temasa geçerek İstanbulöa bir konferans fikrini kabul ettirdi.

Bu sırada Babıaliöe hummalı bir faaliyet daha yürütülüyordu.

Midhat Paşa ve ekibi, konferansta iyi bir netice elde edilmesini temin için Meşrutiyet'in alelacele ilan edilmesi konusunda padişaha

baskıda bulunuyorlardı. Bunun üzerine Midhat Paşanın hazırlamış

bulunduğu Kanun-ı Esasi taslağını görüşmek üzere Server Paşanın

başkanlığında, üçü Hristiyan olmak üzere, yirmi sekiz kişiden oluşan

Midhat Paşa Türkiyeöe de İngiltere'dekine benzer bir rejim

uygulanırsa bütün pürüzlerin halledilebileceğine inanıyordu. Bu

konuda il. Abdülhamid Han sonradan hatıralarında şöyle demiştir:

Midhat Paşa, öteden beri Meşrutiyet taraftarı idi. Lakin ismini ve

bazı kitaplarda methini işitmekle hasıl olmuş bir taraftardı. Hiçbir

devletin Kanun-ı Esasi'sini tetkik etmiş ve bu babda esaslı bir fikir

edinmiş değildi. Rehberi, N�fıa Müsteşarı Odyan Efendi idi. Odyan

Efendi ise o zaman bile bizde en mümtaz hukukşinas değildi. Hele

memleketi hiç bilmezdi. Zannederim bu vukufsuzluk, Midhat Paşa

Komisyon, Midhat Paşanın hazırlamış olduğu Kanun-ı Esasi

taslağını uzun boylu müzakere ve münakaşa etti. Sonunda 140 maddelik bir tasarı meydana getirdi. Vekiller heyeti bunu 119 maddeye

indirdikten sonra il. Abdülhamid Han'a sundu. Padişah, devletin

bütünlüğünü tehlikeye atan ve hükümranlık haklarını sınırlayan

Bunlardan bir tanesi, imparatorluktaki her milletin mecliste kendi dillerini resmen kullanabilmeleri idi. Ancak bu tehlikeli madde,

il. Abdülhamid Han tarafından kaldırılarak tek resmi dilin Türkçe olduğu zikredildi. Meclisin ikinci döneminde Rum ve Ermeni

mebuslardan bazılarının "Türkçe bilmediğimiz için konuşmaları

anlayamıyoruz, kendi dilimizde konuşmak istiyoruz:' demeleri

ve meclisi bu yönde meşgul etmeleri bu kararın ne kadar yerinde

Yine Midhat Paşa, hükümdarın bütün nüfuzunu ortadan kaldırmak için, anayasayı, Avrupa büyük devletlerinin müşterek kefaleti

altına aldırmak istiyordu. İmparatorlukta şahsi idaresine tek engel

gördüğü hükümdara ve hanedana karşı, bilhassa lngiltere'ye dayanmak arzusundaydı. Sırf bu sebeple hazırlanan anayasayı tekeffül

etmesi için Odyan Efendi'yi Londra'ya dahi göndermişti. Ancak

Padişah, Türk devletinin istiklalini tamamıyla ortadan kaldırabilecek

Buna rağmen, kalbi saltanat hevesi ile dolu olan Midhat Paşa,

hiçbir fırsatı kaçırmak istemiyordu. İstanbulaa toplanan Tersane

Konferansı'na bu meseleyi getirip büyük devletlerin Osmanlı anayasasını tasdik etmelerini ve bu anayasa ortadan kaldırılacak olursa

müdahale haklarını kullanmalarını isteyecek kadar basitleşecek

Öte yandan Kanun-ı Esasi'nin 1 1 3. maddesi, hükümdara, siyasi

bakımdan mahzurlu gördüğü bir şahsı sürmek hakkını tanıyordu.

Halbuki böyle bir hak daha önce 1839 Tanzimat Fermanı ile kaldırılmıştı. Bu madde, Anayasaya bizzat Midhat Paşa tarafından

• koydurulmuştu. Yeni rejimde ölünceye kadar iktidarda kalacağını

düşünen Paşa, bu maddeye dayanarak muhaliflerini sürme imkanına

Bu mesele Mütercim Rüşdü Paşa ile Midhat Paşa arasında da

derin bir anlaşmazlık meydana getirdi. Rüşdü Paşa başlangıçtan itibaren sadaretten çekilmek için fırsat kolluyordu. Aslında Abdülaziz

Han'ın hal' olayına bilfiil karışmış olması yüzünden bir kısım halk

da kendisini istemiyordu. Neticede bir kez daha ihtiyarlığını bahane

edip istifasını takdim etti. Padişah bu defa Rüşdü Paşanın istifasını

kabul ederek, Sadaret mührünü ŞU.ray-ı Devlet Reisi Midhat Paşa'ya

Ahmed Cevdet Paşa, Mütercim Rüşdü Paşanın Sultan V. Murad

döneminde tam bir istiklal ve istibdad ile hareket ettiğini, Abdülhamid Han'ın tahta çıkışı ile birlikte bu imkanı bir türlü bulamayıp

Midhat Paşa artık her şeye hakimdi. İşe Kanun-ı Esasi'nin ilanı

ile başlayacaktı. Bunun Tersane Konferansı'na denk gelmiş olmasını

ise ayrı bir şans olarak görüyordu. Bu sayede İngilizlerin kendisine

tam manasıyla destek olacaklarını bekliyordu. İngilizlerin başı

çekmesiyle Avrupalı devletler de Osmanlılar tarafına geçecek ve

Diğer taraftan İstanbuföa düzenlenecek konferans için İngiltere

delegesi olarak tayin edilen Lord Salisbury gelirken Paris'te Fransa

Dışişleri Bakanı Dük Dekaz; Berlin'de Almanya Başvekili Prens

Bismark; Viyanada Fransuva Jozef ve Roma'da Dışişleri Bakanı

Meleyari ve Kral Viktor Emanuel ile görüşerek fikir alışverişinde

bulunmuştu. 5 Aralık'ta İstanbul'a geldiği zaman, intibalarını, elçi

"Rusya'ya sevgi ve itimadı olmayan bazı kimselere rastladım. Lakin Osmanlı Devleti'ne saygısı olduğunu ve ona yardımda bulunmak

istediğini söylemeye cesaret edebilen hiç kimseye rastlamadım:'

Lord Salisbury, İstanbul'a geldikten sonra Babıali ile, diğer devletlerin elçileriyle ve bilhassa İgnatiyef'le hususi temaslarda bulundu.

11 Aralık'ta altı devletin elçisi ilk defa olarak Beyoğlu'ndaki Rus

elçiliğinde toplanıp görüşmeye başladılar. Babıa.J.i'ye teklif edilecek

Bu arada Midhat Paşa ve çevresinin anlaşmaya meyilli olmadığını anlayan Lord Salisbury, 20 Aralık tarihinde Abdülhamid

Han'a gizli bir mektup gönderip Osmanlı Devleti'nin müttefiksiz,

parasız ve hazırlıksız bulunduğunu ve bu haliyle Rusya ile ve onun

tarafını tutacak bir kısım Balkan devletleriyle savaşmasının büyük

bir felakete sebep olacağını bildirdi. Yine son programın Osmanlı

delegelerine verilmesinden bir gün evvel Padişah'ın huzuruna çıkıp

bu yeni programın kabul edilmesinin Osmanlı Devleti için tek çıkar

Nihayet Tersane Konferansı 23 Aralık 1 876 tarihinde Kasımpaşaöaki Bahriye Nezareti'nde başladı.

Mabeyn Başkatibi Said Bey'in Babıali'ye getirdiği, Kanun-ı

Esasi'yi ve Meşrutiyet'i ilan eden hatt-ı hümayun binlerce vatandaşın huzurunda okunuyordu.

Tersane Konferansı'nda ise Hariciye Nazırı Safvet Paşa konuşma

yapıyordu. Tam bu sırada dışarıdan top sesleri gelmeye başladı.

Delegeler şaşırmışlardı. Bunun ne anlama geldiğini sordular. Safvet

Duyduğunuz bu top sesleri, bütün Osmanlı memleketleri için

Kanun-ı Esasi'nin ilan olunduğunu haber vermektedir. Bu

dakikadan itibaren Osmanlı Devleti meşruti hükümetler sırasına

girmiştir. Meşrutiyetin ilanı ile Osmanlı memalikinde Müslüman

ve Hristiyan teb'a arasında fark kalınayacağı ve her iki zümrenin

de durumunu ıslah için birtakım tedbirler alınacağından konferans

üyeleri tarafından artık herhangi bir reform teklifinin yapılmasına

Avrupa siyaseti hakkında en küçük bir fıkrinin olmadığı anlaşılan Midhat Paşa, anayasanın ilan edilmesinin Tersane Konferansı'na

· murahhas gönderen büyük devletleri şiddetle etkileyeceğini ve

Balkanlar<la Hristiyanlar lehine ıslahat istemekten vazgeçireceğini

sanıyordu. :Sabıali'de Hariciye Nazırı Safvet Paşa'yı sabırsızlıkla

bekleyen Midhat Paşa heyecanla, "Ne dediler, ne dediler?" diye

sorduğunda Safvet Paşa, "Ne diyecekler, çocuk oyuncağı dediler!"

Midhat Paşa ve avanesi hala Paris Konferansı'nda alınan maddelerin devam ettiğini sanıyorlardı. Zira Paris Konferansı ile Osmanlılar, Avrupa devletleri camiasına alınmış ve Avrupalı bir devlet

olduğu resmen tescillenmişti. Aynı zamanda Türkiye'nin bütünlüğü,

muahedeyi imzalayan devletler tarafından garanti edilmişti. Oysa o

tarihten bu yana köprünün altından çok sular akmış, dünya bambaşka bir şekil almıştı.

Gerçekten de Safvet Paşanın sözleri delegelerde en küçük bir

etki yapmamıştı. Bu konuşma hiç olmamış gibi çalışmalarına devam

ettiler ve sonunda Sırbistan ve Karadağ için bağımsızlık, BosnaHersek ve Bulgaristan içinse özerklik talebinde bulundular.

Midhat Paşanın başını çektiği Osmanlı devlet adamları şaşkındı.

İngilizler, kararların derhal red olunmamasını, daha uygun şartlarda

yeni bir protokolün düzenlenebileceğini belirttiler. Midhat Paşanın

tavrı ise çok katıydı. Sanki bir savaş çıkmasını ister gibiydi. İngilizlerin yumuşattıkları hususları da kabul etmedi.16

Osmanlı Devleti'nin mali durumunu ve Ruslarla ciddi bir harbi

kaldıramayacağını bilen il. Abdülhamid Han savaş istemiyordu.

Bu itibarla konunun mecliste görüşülmesini istedi. Mecliste savaş

kararının alınmayacağını düşünen Midhat Paşa ise yeni tertiplere

girişti. Taraftarları vasıtasıyla medrese talebelerini kışkırttı.17 Talebeler, "Savaş isteriz!" sloganları ile saray önünde nümayiş yapmaya

başladılar. Savaş yanlısı olmayan padişahı Rus taraftarı olmakla

suçluyorlardı. Hatta Sultan V. Murad'ın tekrar tahta çıkarılabileceğini ima ediyorlardı.

Padişah, o gece hemen vükelayı sarayda toplayarak meseleyi

kendilerine açtı ve konunun ciddiyetle müzakere edilmesini istedi.

Midhat Paşa ise askerin hazır olmadığı ve anlaşma yoluna gidilmesi

yönünde mütalaada bulunanlara, "Savaşmak için askerin gücüne

bakılmaz. Biz Anadolu'ya dört yüz atlı ile geldik. Yine dört yüz

kişi kalıncaya kadar savaşırız." gibi boş sözlerle meydan okuyordu.

Padişah Meclis-i Umumi'nin toplanarak tarihi kararın bu meclis

tarafından verilmesini istemek durumunda kaldı. 18 Ocak 1877'de,

Tersane Konferansı tekliflerini incelemek için yaklaşık iki yüz kişilik fevkalade bir meclis Babıali'Cie toplantıya çağırıldı. Çağrılanlar

arasında devlet ileri gelenlerinin yanında ulema, eski vekiller, Rum

ve Ermeni Patrik vekilleri ve hahambaşılar da bulunuyordu.

Midhat Paşa ile Damat Mahmud Celaleddin Paşa, Rusya ile

Mecliste hazır bulunanlardan eski Sadrazam Mütercim Rüşdü

"Hayat ruh ile kaimdir, devletlerin ruhu istiklfildir; yapılan teklifler,

devletimizin ruhunu ortadan kaldırarak bizi ruhsuz bir beden

haline döndürür. İstiklali kalmayan bir devlet için hayat hakkı

tanınsa bile namussuz yaşamak caiz değildir. Bunu reddederek

hukuku korumak uğrunda her türlü fedakarlığı göze almak namus

ve hamiyet borcu olduğundan, reyimiz kesinlikle tekliflerin reddi

Bunun üzerine söz alan hatiplerin hepsi bu düşünceyi savundular. Bilhassa Hristiyan cemaatlerin mümessilleri ile Rum ve Ermeni Patrik vekillerinin, ateşli sözlerle savaş taraftarı konuşmalar

yapmaları dikkat çekiyor ve sanki Rus tertibini işaret ediyordu.

Ermenilerin ileri gelen Katolik papazlarından Enfıyeciyan Efendi

Beş yüz seneden beri ecdadımızın kemikleri müştereken aynı

vatanda yatıyor. Onlardan bize miras kalan vatanın muhafa1..ası

birinci vazifemizdir. Ölüm tabiidir. Tarihler gösteriyor ki, bundan

önce pek çok büyük devletler gelip geçmişlerdir. Cenab-ı Hakk,

eğer devletimizin ömrünü şu zamana kadar tayin ve takdir etmişse,

ona ne denebilir? Fakat şerefsizce ölmekle, şerefli ölmenin arasında

pek büyük fark vardır. Mutlaka kurşun yiyerek öleceksek, göğüsten

yenecek kurşunu, arkadan gelecek kurşuna tercih etmeliyiz. O

takdirde hiç olmazsa, geçmiştekilerin ahvalini bildiren tarihler

Sonunda meclis ittifakla, "Ölüm, rezilane yaşamaya tercih olunur." parolasıyla tekliflerin reddine karar verdi.

Bu karar Hariciye Nazırı Safvet Paşa tarafından konferansın son

toplantı günü 20 Ocak 1 877 tarihinde delegelere tebliğ olundu. Bu

karar üzerine altı devletin elçileri, yerlerine birer maslahatgüzar

Midhat Paşa, yüksek medrese talebesini tekrar ayaklandırarak,

bir kez daha savaş lehine nümayiş yaptırdı. Nümayişçiler Sultan

il. Abdülhamid Han'ın penceresi altında bile, "Harb isteriz!" diye

bağırdılar. Paşa ayrıca el altından V. Murad'ın iyileştiğini etrafa yayıp,

il. Abdülhamid'in Rus dostu olduğu propagandasını yaptırıyor ve

Basın da Midhat Paşanın teşvikiyle savaş çığırtkanlığı yapıyor

ve halkı lüzumsuz yere kışkırtıyordu. Lord Salisbury, bir Türk dostu

sıfatıyla, Midhat Paşa'ya mektup yazarak savaşın fel�et olacağını

hatırlattı. Midhat Paşa ise savaş başladıktan sonra İngiltere'nin

Osmanlı Devleti yanında Rusyanın karşısında yer alacağından

şüphe etmiyordu. Halbuki bu hususta en küçük bir teminatı yoktu.

Kırım Savaşı'nda böyle olduğunu, Osmanlı Devleti harbe girdikten sonra İngiltere ile Fransanın da Osmanlı yanında yer aldığını düşünüyordu, ama yanılıyordu. Halbuki o zaman İngilizler

Hindistan bölgesinde rahat hareket edebilmek için Osmanlı'yı Rus

harbine bizzat teşvik etmişlerdi. Mustafa Reşid Paşa da İngilizlerin

arzusu üzere devleti savaşa sürüklemekte bir beis görmemişti. Şimdi

ise İngilizler Osmanlı'nın Rusya karşısında sonu belirsiz bir savaşa

girişmesini tehlikeli buluyorlardı. Ancak Midhat Paşanın bunları

değerlendirecek hali yoktu. O İngiltereyi efendisi gibi görmekteydi ve, "Efendi, kölesini yalnız bırakmaz:" gibi bir ham düşünceye

Neticede il. Abdülhamid Han, Babıali'de toplanan büyük meclisin Tersane Konferansı'nın tekliflerini reddeden kararını tasdik

mecburiyetinde kaldı. Böylece konferans dağıldı. Osmanlı, Rus

tehlikesi karşısında yapayalnız kalmıştı. Bu durumda Midhat Paşa ve

diğer savaş isteyenlerin artık akılları başlarına gelmek icab ederken

Tersane Konferansı'ndan hiçbir netice alınamamış, böylece

Rusya'nın istediği olmuştu. Midhat Paşa gelişmelerin seyrinden

büyük rahatsızlık duyuyordu. Bu sebeple Tersane Konferansı dağıldıktan sonra İngiltere ile temaslarını daha da artırmaya çalıştı.

Kanun-ı Esasi'nin, Osmanlı Devleti vatandaşlarına ve bu arada

Balkanlaröa yaşayan Slavlara bahşettiği hak, hürriyet ve emniyetin

Tersane Konferansı'nda teklif edilen programdan daha avantajlı olduğu iddiasını dillendiriyordu. Bir anlamda Avrupalılara; "Biz sizin

istediğinizden daha fazlasını sunmaktayız, neden bizim yanımızda

değilsiniz!" der gibi sitemde bulunuyordu. Belli ki gelinen noktada

Bu itibarla, Kanun-ı Esasi'nin tatbikatının garanti altına alınması

şartıyla devletlerle uyuşup Rusyayı hareketsiz hale getirmek için

yeni bir faaliyete hazırlanmaya başladı. Aslında o, Kanun-ı Esasi'nin

daimi şekilde yürürlükte kalmasını ve bu sayede kendi hükmünün

Bu arada Midhat Paşa, bir hafiye jurnali üzerine, Meşrutiyet'in

aleyhinde olduğu bildirilen, Kazasker Gürcü Şerif ve Dağıstanlı

Muhyiddin Efendilerle mirmirandan Ramiz Paşa, esbak Babıali

evrak müdürü Rıza Bey ve müderrislerden birkaç zatı 1 1 3. maddeye

dayanarak bir gece yarısı evlerinde tevkif ettirmek suretiyle sürgün

etti. Kanun-ı Esasi'nin hazırlandığı sırada Padişah, bu maddenin

düzenlediği muhakemesiz sürülme uygulamasının Tanzimat'a aykırı

olduğuna dikkati çekmiş ise de aksi halde istifa edeceğini söyleyen

İşte bir Meşrutiyet kahramanı olarak tarihe mal edilmeye çalışılan Midhat Paşa, böyle birisi idi. İmkanlar eline geçtiğinde kendisine

_ tam bir diktatörlük yolunu açmanın gayreti içerisine girmekteydi.

Kendisine muhalif gördüğü adamları padişaha rağmen derdest

ederek sürg_ün etmesi Midhat Paşayı oldukça cüretlendirmişti.

Kanun-ı Esasi'yi ilan ettirmiş, 1 13. madde ile güç kazanmış, el altından dağıttığı paralar ve işbaşına getirdiği adamlar vasıtasıyla büyük

nüfuz sahibi olmuştu. Bu hal kendisini öylesine gururlandırmıştı

ki Osmanlı hanedanı yerine kendi hanedanını koymak fikrine dahi

kapılmıştı. İçki meclislerinde ve olur olmaz yerlerde bu fikrini dile

getiriyordu. İsmail Hami Danişmend bu hususu şöyle izah ediyor:

Midhat Paşa'nın işte bu meşhur içki alemlerinde patavatsızca

söylediği sözlerin biri de cumhuriyet ilanı suretiyle Osmanlı

hanedanını ıskat edip Sultan Hamid'in tabiriyle "Reisü'l

CumhUr" olduktan sonra III. Napoleon gibi kendi saltanatını ilan

edivermektir! Bu vaziyete göre meşrutiyetle cumhuriyet Midhat

Paşanın nazarında birer üzengi demektir! Doğruluğu ile ciddiyyeti

Avrupaca bile maruf olan Eğinli Said Paşanın hatıratında bu mesele

"Müşarünileyh kendü efkarına mütabık efkarda birini görecek olsa

derhal tenha bir odada, münasebet olsun olmasun, mükıilemeyi

Saltanat-ı-Seniyye üzerine getirerek 'Hanedan-ı Osmaniden artık

hayır gelmiyecek, cfımhuriyyete tahvil etmekten başka çare kalmadı

Bunu nasıl etmeli bilmem. Fakat bu meseleyi sizler gibi birkaç kişi

anlar' ve hatta 'Bu ana kadar 'Al-i Osman' denildi ya, bundan sonra

dahi 'Al-i Midhat' denilse ne var?' sözlerinde bulunmuş olduğu

Elbette bu kadar ulu orta söylenilen sözler padişahın kulağına

da geliyordu. il. Abdülhamid Han artık Midhat Paşanın defterini

İnkılapçıların mümessili, aydınların ümidi diye bayraklaştırılan

Midhat Paşanın kendi geleceğini sağlama almaktan başka bir gayesi

bulunmuyordu. Devlet, vatan, millet kavramları, onun menfaatleri

adına sadece bir vasıta idi. Padişah, Tersane Konferansı sırasında

medreselileri ayaklandırmasından, ülkeyi körü körüne kaos ve

Nitekim altı devlet elçisinin İstanbul'u terk edişinden sonra

11. Abdülhamid Han, Midhat Paşa'yı istifaya mecbur bırakacak

davranışlara hız verdi. Paşanın istedikleri ya yapılmıyor veya aksi

yapılıyordu. Maruzatlarına cevap alamıyordu. Midhat Paşa, padişahın kendisine karşı bir tavrının olduğunu sezmişti.

O da devlet işlerini takipten vazgeçip evine çekildi. İstifa edeceği

söylentileri yayılmaya başladı. Ancak o, bunu hatırına dahi getirmiyor, Padişahın kendisini azletmesini bekliyordu. Bu durumda

büyük bir tepki ortaya çıkacağını ve bir bakıma saray muhitine iyi

bir ders olacağını umuyordu. Zira sadece aydınlarca değil, geniş

halk tabakası tarafından da sevildiğine ve "Milletin Babası" olarak

görüldüğüne inanmıştı. Padişah tarafından azlolunduğu takdirde

halkın kendisini zorla da olsa sadarete getirteceğine inanıyordu.

Nihayet, 5 Şubat 1877 Pazartesi günü saraya davet edildi. Paşa

dairesinde usule aykırı olarak bir saat kadar bekletildi. Huzursuzlanmıştı. Mabeyn Feriki Said Paşa yanına gelerek, "Sadrazamlıktan

azl edildiniz; mühr-i hümayunu veriniz, işte vapur hazırdır. Derhal

Osmanlı ülkesini terk etmeniz emr edilmiştir:' deyince, Midhat

Paşa neye uğradığını bilemeyip bir taraftan "mühr-i hümayunu"

teslim ederken, bir taraftan da, "Ben, Padişahımızın sadık bendesiyim; suçum ne ise anlaşılması için beni muhakeme ettirsinler.

Bu şekilde uzaklaştırmasınlar, zira çok fena tesir uyandırır:' gibi

telaşlı ve acizane sözler söyledi ve bu sözlerin padişaha arz edilip

cevabının getirilmesini rica etti.21 Ayrıca, şayet padişahın kendisine

emniyeti yoksa sarayda mevkuf tutulmasını, hükümet reisliği görevini bu şartla bile üzerine alabileceğini bildirdi. Azlinin memleket

için zararlı olacağını ifade ederek aba altından sopa göstermeyi de

Bu görüşme üzerine Said Paşa durumu padişaha arz etmek

zorunda kaldı. Ancak il. Abdülhamid Han'ın kararı kesindi. Said

Paşa geri döndüğünde teklifinin reddedildiğini ve hemen yola

çıkmasını bir daha tebliğ etti. Midhat Paşa, iktidarda olmamasını

milletin ölümü olarak değerlendirecek kadar gözü döndüğünü şu

Yazık! �vlet ve millete yazık. İnna lillah ve inna ileyhi raci'ıin.22

Midhat Paşa'nın azlolunduğu gün, Sadaret mührü Şuray-ı Devlet

İbnülemin, Midhat Paşa'nın anayasaya koydurduğu ve uygulanışını da gösterdiği 1 1 3. madde ile kendi ipini çektiğini şöyle nakleder:

Midhat Paşa, müstebidane muamele ve doğru, yanlış bir jurnal

üzerine her istenilen ademin bilmuhakeme kabahati tahakkuk

etmeksizin memleketden tard edilebileceğine dair padişaha ders

vermiş oldı. Padişah da aldığı dersi, evvela üstadı hakkında kemali

meharetle tatbik etdi. Meharetine hayran olan üstadını, ailesiyle

veda etmeğe bile vakit bırakmadan memleketden çıkardı. Bu suretle

"El-Cezaü min cinsi! amel" yani "ceza amelin cinsindendir" sırrı

Midhat Paşa memleketten çıkarıldıktan pek az müddet sonra

açılan Meclis-i Mebusan'da "Bu meclisi tesis etmek için çalışan bir

zat, bilmuhakeme kabahati sabit olmadan nasıl tard olunur?" diyen

Bu gelişmeler Midhat Paşa taraftarlarını hiddetlendirmişti; bir

kez daha talebeleri kışkırttılar. Meclisin açılışının ikinci günü yeniden gösterilere başladılar. Çeşitli cami ve mahallerde toplanan

medrese talebesi arasında hocaları da görülüyordu. Harbiye Mektebi talebeleri ve İstanbul halkı da yer yer bu medrese talebelerine

Nihayet topluluk ayrı semtlerden harekete geçip birleşerek Şükrü

Bey adlı bir zatın idaresinde büyük bir intizam içinde Dolmabahçe

Sarayı civarına kadar geldi. Zabıta kuvvetleri kendilerine müdahalede bulunmadı. il. Abdülhamid Han, sarayın içini muhafızlarla

doldurmuş, kapılara çifte nöbetçiler koydurmuştu. Bir saray yaveri

gelip toplantının sebebini sordu. Şükrü Bey, milletin hükümetten

memnun bulunmadığını ifade ettikten sonra isteklerini şöyle sıraladı:

Midhat Paşa geri çağrılıp tekrar sadarete getirilsin. Damad Mahmud

Bu arada ulemadan bazıları, şayet padişah bu istekleri kabul

etmezse Cuma günü hutbede adının anılmayacağını belirtirken

bazıları da camilerin büsbütün kapatılacağı tehdidini savurdular.

Yaver, saraya gidip geldikten sonra Padişah'ın bu şikayetleri inceleyeceğini haber verdi. Bunun üzerine kalabalık, Şükrü Bey'in

IJ. Abdülhamid Han ertesi gün, hükümetten gerekli tedbirleri

almasını istedi. Hükümet gayet şiddetli tedbirler aldı. Öncelikle

Midhat Paşa taraftarı olup gösterileri el altından tahrik eden Zaptiye

Nazırı Ömer Fevzi Paşa azledildi. Gösterilere katılan Harbiye talebesinin yarısı tevkif olundu. Okulun Edirne'ye nakline karar verildi.

Medrese talebesinden bu işlerle alakalı görülenler hemen memleketlerine gönderildi. Diğerlerine şiddetli ihtarlarda bulunuldu.

Talebeler bu duruma sağa sola protesto yaftaları yapıştırmakla

karşılık verdiler. Harbiye talebeleri de akşam yoklamasında, "Yaşasın

Midhat Paşa!" diye nümayişte bulundular. Hadiseleri kışkırtanlar

ve bu arada bir türlü yatışmayan medrese talebesinin bir kısmı da

Kanun-ı Esasi'nin ilanından sonraki üç ay içinde parlamento

üyeleri seçildi. Ancak bu seçim genel oy ile değil, geçici talimata göre

vilayet idare meclisleri vasıtasıyla olmuştu. 19 Mart 1877 Pazartesi

günü ilk Osmanlı parlamentosu Dolmabahçe Sarayı'nın büyük muayede salonunda Ahmed Vefık Efendi'nin başkanlığında toplandı.

Bu oturuma sadece İstanbul'a oldukça uzak bulunan Trablusgarb,

Yemen, Bağdad gibi vilayetlerin üyeleri katılamamıştı.

Meclisin açılıştaki üye sayısı 14 l kişi idi. O günkü deyimle bunun

1 1 5'ini mebusan, 26'sını ise ayan teşkil ediyordu. Mebusların 69'u

Muayede salonunun batı tarafına Ill. Murad HanClan itibaren

• cüluslarda kullanılan süslü altın taht kurulmuştu. Bunun etrafında

vükela, ulema ve devlet ricali protokol sırasına göre yerlerini almışlardı. Mecli� üyeleri ayanlar sağda ve mebuslar solda olmak üzere

tahtın karşısında bulunuyorlardı. 11. Abdülhamid Han, yanında

müşir üniforması giymiş kardeşleri Reşad ve Kemaleddin Efendiler

bulunduğu halde geldi. Kendisi sade ve siyah bir elbise giymişti.

Tahta oturduktan sonra, elinde tuttuğu açılış nutkunu Sadrazam

Edhem Paşa' ya, o da okuması için Mabeyn Başkatibi Said Bey'e verdi.

Padişah, "Heyet-i Ayan, Meb'usan Efendiler, Devlet-i Aliyyemizde birinci defa olarak içtima eden Meclis-i Umumi'yi küşad

etmekle beyan-i memnuniyyet ederim:' diyerek başladığı nutkunda

öncelikle devletlerin devamındaki temel şartın adalet olduğunu şu

Cümlenizin malumudur ki, devlet ve milletlerin terakki-i şevket ü

mikneti ancak adalet vasıtasıyla olur. Hatta Devlet-i Aliyyemizin

evfill-i zuhurunda kudret ve kuvvetinin aleme münteşir olması emr-i

hükümette adaletine ve teba'anın her sınıfının hakk ü menfaatine

riayet olunmasıyla meydana geldi. Ecdad-ı izamımızdan Fatih

Sultan Mehmed Han merhumun te'min-i hürriyet ve serbesti-i din

ü mezheb hakkında gösterdiği müsa'adat cümlenin malumudur.

Sair eslaf-i izamımız dahi o isre süluk ile hiçbir vakitde serbesti-i

ayin ü mezhebe halel getirmemişdir. Altı yüz seneden beri sunuf-i

teba'amızın milliyetlerini ve lisan ü mezheblcrini muhafaza

eylemeleri dahi bu kaziyye-i adilenin netice-i tabiiyyesi olduğu

Bundan sonra zaman içinde bozulmaların geldiğini belirten

padişah, 11. Mahmud Han'ın girişimleri ile devlete yeniden hayatiyet kazandırıldığını, ancak Tanzimat dönemindeki borçlanmanın

devleti felaketin eşiğine getirdiğini belirtiyordu. Tahta çıktığı şu

günlerde karışıklıkların had safhada bulunduğunu ifade ederek,

bunların giderilmesi yönünde elbirliği edilmesini, kendisinin de

bütün gayreti ile buna çalışacağını şu sözleriyle belirtmişti:

Ve bu karışıklığın bi-avnillahi teala külliyen def ü izalesine

devletimizce başlıca ıslahat ile çare aramağı ve o tarik ile

istikbalimizi emniyet altına almağı birinci iş addeyledim. Çünkü

Hak tealanın mülkümüze ihsan eylediği kabiliyet ve ahalimizin

muttasıf oldukları istidat sayesinde güzel bir idare ile az vakitde

Meclisin yapacağı acil işlerden de bahseden hükümdar, nutkunu, "Hak Teala hazretleri cümlemizin mesaisini mazhar-i tevfık

Okuma sona erdiğinde dualar edildi. Şehrin muhtelif yerlerinden

top atışları yapıldı. Padişah bundan sonra hazır bulunanları hafifçe

il. Abdülhamid Han'ın, Meşrutiyet'i paşaların baskısı ile mi

yoksa kendi arzusu dahilinde mi ilan ettirdiği meselesi tartışmalıdır.

Abdülaziz Han'ı tahtından alaşağı ederek müessif hadiselerin yaşanmasına sebep olan darbecilerin arzusu, muhakkak ki Meşrutiyet

idaresine geçmekti. Hatta saltanata geçirmeden önce Abdülhamid

Han'a da bu konudaki fikrini sormuşlardı. Abdülhamid Han ise

Padişah'ın açılıştaki nutkundan, meclisi halis bir niyetle açtırdığı;

milletin birliğini, cümle vatandaşların temsilini ve meşveretle neticeye varmak istediği net bir biçimde anlaşılıyordu. Ancak padişahın

iyi niyeti ve güveni yetecek miydi? Diğerleri de kendisi gibi samimi

ve halis bir niyetle milleti ve devleti yüceltme noktasında olsalar belki

mesele hallolacaktı. Netice kısa bir zaman içerisinde görülecekti.

Son vakanüvis Abdurrahman Şeref Bey, Kanun-ı Esasi'nin ne

getireceği yolunda bir anısını şöyle nakletmektedir:

Bir gün Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) Müdür Başyardımcısı

M. Graned ile görüşüyordum. Tarih öğretmenliğinden yetişme

olan bu ihtiyar bana, "Geçireceğiniz bu değişiklik döneminde

yeni sistemden doğacak sarsıntılara memleketinizin hayırlısı ile

dayanabilmesini dilerim; zira bu çeşit inkılaplar alışkın olmayan

milletlerde göğüslenmesi mümkün olmayan sarsıntılar meydana

getirir:' demişti. Ben ise ihtiyar öğretmenin sözlerine kulak bile

asmadım. Çünkü anayasanın ilanıyla memleketimiz, tarihte

okuduğumuz İngiltere gibi oldu kesin inancında idim.25

İngiltere, Tersane Konferansı'ndan netice alınamaması dolayısıyla Rusya'nın atacağı adımlardan endişe duyuyor; iki taraf arasında bir savaş çıkmasını arzu etmiyordu. Bu sebeple tarafları 1877

baharında Londra'da topladı. Görüşmeler neticesinde 31 Mart'ta

İngiltere, Almanya, Rusya, Fransa, Avusturya-Macaristan ve İtalya

Bu protokol, Babıali'ye, Tersane Konferansı kararlarından daha

hafif ıslahat şartları teklif ediyordu. Birkaç Balkan eyaletinde Hristiyan tebaa lehine yapılacak bu ıslahat mukabilinde Büyük Devletler,

Osmanlı Devleti'nin sınırlarını Rusya'ya karşı garanti ediyorlardı.

Londra Protokolü'nün başlıca şartları, Hersek sancağından

Ortodoksların meskun olduğu iki kazanın Karadağ'a verilmesi,

Karadağ'ın gene Osmanlı'ya tabi olmaya devam etmesi, Bulgaristan

ve Bosna-Hersek'te ise bizzat Babıali tarafından ıslahat yapılmasıydı. Aynı zamanda Tuna boylarında son zamanlarda toplanan Türk

ordularının sulh zamanındaki mevcuduna indirilmesi isteniyordu.

Buna mukabil Rusya da son yıl içinde silah altına aldığı birliklerini

terhis edecek ve kuvvetlerini Türk sınırından uzaklaştıracaktı.

Buna rağmen Babıali, 10 Nisan'da Londra Protokolü'nü de reddetti. Bilhassa Karadağ'a arazi bırakılamayacağı bildirildi. Bunun

üzerine Çar, Karadağ'a sadece Nikşik kazasının bırakılması şartıyla

Aslında Rus Çarı il. Aleksandr da Abdülhamid Han gibi harp

yanlısı değildi. Hiç olmazsa bu kazayı Karadağ'ın uhdesine alarak

kamuoyunu yumuşatmayı düşünüyordu. Aksi takdirde halkın muhalefetinden endişe duyuyordu. Ayrıca uzlaşma istemeyen taraf

haline gelerek İngiltere'nin tepkisini çekmek istemiyordu.

Öte yandan Türk ordularının mağlup edileceği de kesin değildi.

1853 Savaşı'nda Tuna üzerinde birçok defalar Türk orduları karşısında bozguna uğramışlardı. Kendileri Kırım Harbi'nden sonra çok

iyi hazırlanmış olsalar da bugünkü Türk ordusu da daha kalabalık

Çarlık Rusya, bir taraftan diplomatik çabalarını sürdürürken,

bir taraftan da savaş hazırlıklarını yürütüyordu. Çar il. Aleksandr,

Londra Protokolü'nün (31 Mart 1 877) Babıali tarafından reddedilmesi üzerine kurmaylarını Nisan 1 877'de Kırım'daki Livadya

Sarayı'nda toplandı. Yapılan görüşmelerde, siyasi ve askeri bütün

avantajları eline geçirdiğini gören Rusya, şark meselesini halletmek ve Osmanlı tebaası Hristiyanları korumak iddiasıyla 24 Nisan

Karar aynı gün PetersburgCiaki Osmanlı sefaretine ve İstanbul'daki Hariciye Nezareti'ne de iletildi. Savaşın sebebi Balkanlar'daki

Ortodoks halkı "katliamdan kurtarmak" olarak ilan edilmişti. Rusya

böylece Avrupalı devletlerin tarafsız kalmasını sağlamak istiyordu.

Nitekim İngiltere menfaatini muhafaza kaydıyla, sair Avrupa devletleri ise herhangi bir şart ileri sürmeksizin tarafsız kalacaklarını

Böylelikle Türk tarihine 93 Harbi olarak geçen ve Osmanlı Devleti için büyük bir yıkımla neticelenen 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi

Ahmed Cevdet Paşa, 93 Harbi'ne karar verilmesi konusunda,

ordunun durumundan ve mali sıkıntıdan bahsettikten sonra şöyle

kumandanlarımız yok gibi idi. Mali durumumuz da bozuktu.

Velhasıl ol vakit muharebe yoluna gitmek bizce hiç caiz değil idi.

Lakin akdemce Midhat Paşa efkar-ı ammeyi tehyic ile muharebe

yoluna sevk etti. Sanki topu o doldurdu. Redif Paşa ile Mahmud

Paşa dahi ateş ettiler. Devleti bir büyük mehlekeye attılar. 27

Gerçekten de bir kısım Osmanlı devlet adamları İngiltere'nin

mutlak surette yanlarında olacağı gibi muğlak ve sığ bir düşünceyle

hareket edip kararlar alırken, Rus tarafı İgnatiyef vasıtasıyla bütün

Avrupa başkentlerini gezerek antlaşma zemini aramıştı. Rusya,

o gün için askeri olarak Osmanlı Devleti'nden çok daha kuvvetli

olmasına rağmen Avusturya ve İngiltere ile ikili antlaşmalar için

bastırıyordu. Nitekim Avusturya ile Peşte Antlaşması imzalanmıştı.

"Osmanlı devlet adamlarının önce Tersane ve ardından da Londra

protokollerini reddetmeleri üzerine İngilizlerin tarafsızlığını da

Osmanlı Medis-i Mebusanı ise dünyadaki gelişmelerden bihaber,

savaş nutukları çekmekle meşguldü. Şimdi silahların konuşacağı

gün gelmişti. Savaş batıda Tuna cephesi, doğuda ise Kafkas cephesi

Savaş başladığında, Serdar-ı Ekrem Abdülkerim Nadir Paşa

komutasındaki Doğu Tuna ordusunun karargahı, Bulgaristan

Şumnu'da bulunuyordu. Bunun yanında, Rusçuk, Ziştovi, Vidin,

Silistre ve Totrakan da bu ordunun savunma yaptığı bölgelerdi.

Hareket halindeki bu ordunun muharip asker sayısı ise 1 80 bin

civarındaydı. Osmanlı ordusunun savaş planına göre Tuna Nehri'nin

sol yanı, ilk savunma hattını, Balkan dağları da ikinci savunma

Rus Çarı'nın kardeşi Grandük Nikola komutasında, Romanya

sınırında bulunan Rus ordularının mevcudu ise 160 bin civarındaydı. Osmanlı Devleti' ne bağlı bir prenslik. olan Romanya, başlangıçta

tarafsızlığını ilan etmişti. Ancak daha sonra Rusya, kendisinin

desteğiyle bağımsız olmak isteyen Romanya ile 16 Nisan 1 877'de,

sınırlarından asker geçirme konusunda anlaştı. Romanya'nın sınırlarını açmasıyla Rus orduları güneye inmeyi başardı.

Romanya Prensliği, 22 Mayıs'ta, Rusların yanında Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etti. Rusların askeri ilerleyişi, Bükreş ve

Dobruca istikametlerinde iki koldan olmak üzere Tuna Nehri'ni

Rusçuk-Niğbolu arasından geçerek sürüyordu. Yıldırım harekatıyla

ilerleyen Ruslar, 27 Haziran'da Ziştovi'yi, 1 Temmuz'da Tırnova'yı

Büyük bir hızla ilerleyen Rus ordusu karşısında Osmanlı birlikleri geri çekilmeye başladı. Nitekim bölgenin en mühim stratejik

geçitlerinden olan Şıpka, ardı arkası kesilmeyen Rus saldırıları

karşısında, 19 Temmuz 1 877Öe tahliye edildi. Bununla birlikte

Şıpka, Rus saldırılarına karşı büyük bir mukavemet göstermiş ve

Balkanlar'dan ardı ardına gelen yenilgi haberleri üzerine,

İstanbulöa bazı askeri tedbirler alınmaya başlandı. Bunlardan biri,

savaşın, İstanbulöa teşkil edilecek bir askeri komisyon tarafından

yürütülmesi kararıydı. Zira savunma plan ve savaşlarının, muharebe tekniklerine uygun olmadığı düşünülüyordu. Ayrıca, birlikler

arasında bir koordinasyonsuzluk söz konusuydu. Serdar-ı Ekrem

Abdülkerim Nadir Paşa ve Serasker Redif Paşa, başarısız oldukları gerekçesiyle azledilerek Divan-ı Harbe verildiler. Tuna ordusu

komutanlığına, Abdülkerim Nadir Paşanın yerine Mehmed Ali

Alınan bu tedbirler, kısa zamanda tesirini göstermeye başladı.

Mehmed Ali Paşa, o sırada Rusçuk'a yönelen Grandük Nikola'yı

yendi. General Gurko 22 Temmuz'da Eski Zağra'yı ele geçirdiyse

de bu sırada Karadağ üzerinden gelen Süleyman Paşa tarafından

mağlup edildi. Böylece, Rusların eline geçmiş olan Balkan dağlarının güneyindeki yerler geri alındı. Süleyman Paşa, daha sonra

Şıpka geçidine yöneldi. Gayesi, stratejik ehemmiyeti olan bu geçidi

Ruslardan geri almaktı. Ancak 21 Ağustos'ta başlattığı taarruza ve

şiddetli muharebelere rağmen geçit bir türlü geri alınamadı.

Şıpka'nın düşmesi üzerine, Tuna Cephesi batı kumandanı olan ve

Vidinöe bulunan Osman Paşa'nın acilen Plevne müdafaasını üzerine

alması emredilmişti. Osman Paşa, süratle hareket ederek 7 Temmuz

1 877'de Plevne'ye geldi. Plevne'nin bütün halkı Türklerden oluşuyordu. Osman Paşa derhal tedariklere girişerek sahra istihkamları

inşa ettirdi ve avcı hendekleri kazdırdı. Topçu birliğinin büyük bir

Osmanlı kuvvetlerinin Plevne yöresinde toplanmakta olduğu

haberini alan Grandük Nikola, ordusunun sağ tarafında böyle bir

kuvvetin bulunmasının tehlikeli olacağını sezerek batı birliklerinin kumandanı General Krüdner'e saldırı emri verdi. General

Krüdner'in sevk ettiği birlikler 8 Temmuzöa henüz takviye almamış

.Osmanlı birliklerini bu mevkiden atmak için taarruza geçti. Ruslar

kolayca başarı elde edebileceklerini sandıkları bu saldırıdan hiç

beklemedikleri bir bozgunla çıktılar. Yetmiş dördü subay olmak

il. Abdülhamid Han, Osman Paşa'yı, Plevne Muharebesi galibiyetinden dolayı bir telgraf yollayarak tebrik etti.

Bozgun Grandük Nikola'yı sinirlendirmişti. Krüdner'in askerlerini yeni kuvvetlerle takviye ederek Plevne üzerine ikinci defa

taarruzda bulunulması emrini verdi. General Krüdner, bu defa

büyük kuvvetlerle Plevne önüne bizzat geldi. Ruslar'ın asker sayısı

60 bini geçmişti. Ayrıca orduda kırk-elli parça top da bulunuyordu.

Osman Paşanın kuvvetleri ise 30 bin civarındaydı. Top mevcudu

elli sekizdi. 18 Temmuz sabahı başlayan muharebe güneş batıncaya

kadar şiddetle devam etti. Ruslar netice alamayıp geri çekilmek

zorunda kaldılar. İkinci gün savaş yine başladı. İkindiye doğru

Rus kuvvetlerinde yorgunluk emareleri görülmeye başladığında

Osman Paşa birliklerine karşı taarruz emrini verdi. Bu saldırı Rus

birliklerini şaşırttı. Süratle çekilmeye başladılar. Firar eden Rus

askerlerinin arkasından yetişen süvari birliği birçoğunu yakaladı.

Pek çok Rus askeri de Osma Deresi'ne düşerek boğuldu.

İkinci Plevne Muharebesi'nde Ruslar, sekiz binden fazla kayıp

verdiler, yirmi binden fazla da yaralıları vardı. Türk tarafında ise

yüz şehit ve üç yüz kadar yaralı vardı. Osman Paşa'nın zafer haberi

İstanbulöa büyük bir coşku ile karşılandı. Kendisine birinci rütbeden

bir kıta Nişan-ı Osmani verildi ve il. Abdülhamid Han tarafından

kabzası altın bir kılıç, bir çift dürbün ve bir çift revolver hediye edildi.

Bu ağır mağlubiyet Rus komutanlarını yıldırmıştı. Grandük Nikola Tuna'nın gerisine çekilmeyi teklif etti, ancak Çar ile Rus Savaş

Bakanı Milivtin takviye birlikler vadederek Nikola'yı bu fikrinden

Çar, Romanya Kralı Karol'a bir telgraf göndererek süratle imdada

"imdadımıza gel ! İstediğin şartlar altında, istediğin yerde,

istediğin gibi Tuna'yı geç! fakat yardımımıza koş! Osmanlılar bizi

mahvediyor. Hristiyanlık davası kaybedilmiştir!" diyordu.28

Romanya Kral ı Karol yardım çağrısını kabul etti ve Rumen

ordusu ile yeni Rus birlikleri cepheye kaydırıldı. Şimdi Osman

Paşanın karşısında l 00 bini aşan bir ordu ile dört yüz otuz iki adet

Ruslar bu defa işi daha ciddi tutuyorlardı. 7 Eylül sabahından 11

Eylül sabahına kadar gece gündüz şiddetli top atışları ile Osmanlı

mevzilerini yıprattılar. Öyle ki top atışlarından göz gözü görmez

hale gelmişti. 1 1 Eylül günü Rus ordusu Plevne hattına karşı bir

kez daha umumi hücuma geçti. Osman Paşa top atışları boyunca

siperlerinden çıkarmadığı birliklerini derhal harekete geçirdi.

Akşama kadar devam eden şiddetli muharebe sonunda Ruslar

bir kez daha hezimet yaşadılar. Üç general, üç yüzden fazla subay

ve on beş bin asker kaybederek geri çekildiler. Osmanlı tarafında

da şehit sayısı üç bin kadardı. il. Abdülhamid Han bir telgraf ve

beraberinde bazı hediyeler göndererek Osman Paşayı tebrik etti ve

Plevne önünde elli bin asker kaybeden Ruslar buranın savaş yoluyla zaptedilemeyeceğini anlamışlardı. Bu sebeple kuşatma kararı

verildi. General Gurko'nun Gurno-Dubnik ve Teliş mevkilerini geri

almasıyla Plevne dört bir yandan sarıldı. Kuşatma ordusu kumandanlığını General Totleben yapıyordu.

Osman Paşanın elinde fazla bir erzak bulunmuyordu. Ya teslim

olacak veya huruç hareketiyle düşmanı yarmaya çalışacaktı. İkinci

şıkkı tercih etti. 1 O Aralık sabahı ordusunu ikiye ayırdı. Birinci kısım,

muhasara hattının yakınına kadar sokulup Rusların bulunduğu ilk

istihkamlara saldırdı. Ruslar şaşkındı. Osmanlı dilaverleri Rus hattını

yarmaya başlayarak üç büyük istihkam ve on bir kadar topu kısa

sürede zaptettiler. Fakat huruç hareketini tamamlamak için ihtiyata

bırakılmış yirmi bin kişilik ikinci fırka zamanında ulaşamadı. Bu

durum Osman Paşa kolundaki birliklerin üstün kuvvetler karşısında

Osman Paşa Vid suyundan ric'ata karar verdi. Fakat Rus-Rumen

!opçularının ateşi sırasında bir şarapnel parçası Osman Paşa'nın

atıı:ıı vurdu. Paşa da sol bacağından yaralanmıştı. Binbir güçlükle

tekrar Plevne'ye çekildi. Artık mukavemet etme imkanı kalmamıştı.

Maiyetinde bulu�an kumandanların ısrarı sonucu teslim oldu.

Rus karargahında bulunan Çar il. Aleksandr, kahraman Türk

Paşasının kılıcını iade etmek suretiyle Gazi Osman Paşa'ya ve Türk

Plevne'nin düşmesi Rus kuvvetlerine İstanbul yolunu açmış

Rusların taarruza geçtikleri yerlerden biri de Doğu Anadolu

cephesiydi. Bu cephede, Ahmed Muhtar Paşa komutasındaki seyyar 4. Ordu bulunuyordu. Ordu mevcudu 55 bin idi. Kuvvetlerin

bir bölümü Kars'ta, diğer bir bölümü ise Ardahan, Eleşkirt, Van

ve Doğubayazıt'tan oluşan geniş bir alanda mücadele etmek durumundaydı.

Melikofkomutasındaki Rus Kafkas Ordusu, 120 bin kişilik asker

sayısıyla Osmanlı kuvvetlerinin iki katı büyüklükteydi. Üç koldan

saldırıya geçen Rus birlikleri, 24 Nisan 1877'de Arpaçayaan sınırı

Doğubayazıt'a yönelmiş ve ani bir baskınla 30 Nisanaa burayı ele

geçirmişti. 4 Haziran'da ise Oltu düştü. Rus ordusu bundan sonra

hızlı bir manevrayla Doğu Anadolu'nun kilit şehirleri olan Kars ve

Melikof komutasındaki ordu ise Ardahan'ı muhasara altına aldı.

İki taraf arasında süren kanlı mücadelelerden sonra, 19 Haziran

1877ae şehir Rus ordusu tarafından işgal edildi. Osmanlı kuvvetleri,

şehitlerden başka on bine yakın esir verdiği gibi, altmış top ile büyük

miktarda cephane ve erzakı da düşmana kaptırmıştı.

Doğubayazıt'ı ve ardından Ardahan'ı kısa sürede işgal eden Ruslar, şimdi ise Kars Kalesi önüne gelmişlerdi. Gayeleri Kars'ı zaptederek daha içeriye, Erzurum'a doğru ilerlemekti. Kars'taki savunma

tedbirlerini bizzat Ahmed Muhtar Paşa almıştı. Şehir, yirmi beş bin

civarındaki Osmanlı askeri tarafından savunulmaktaydı.

İlk aşamada Osmanlı kuvvetleri Rusları mağlup ederek geri püskürttüler. Fakat bu başarı, kuşatmanın kalkmasını sağlayamadı. Rus

kuvvetleri General Lazarofkomutasında yeniden saldırıya geçtiler.

Bu arada ilerlemeye devam eden General Melikof da 25 Haziranöa,

Zivinöe bulunan Ahmed Muhtar Paşa birliklerine saldırdı. Fakat

Türk ordusunun gösterdiği şiddetli mukavemet sonucunda yenilerek geri çekilmek zorunda kaldılar. Ahmed Muhtar Paşa fırsatı

kaçırmadı ve az sayıdaki askeriyle Rusları Kars yönünde takip ederek şehre girdi. Bu sırada Ruslar da Kars kuşatmasını kaldırarak

Abdülhamid Han, Ahmed Muhtar Paşa'yı "gazilik" unvanı, "müşirlik" payesi, bir kılıç, iki at ve murassa Mecidi Nişanı'yla onurlandırdı.

Muhtar Paşa, Ağustos-Ekim ayları arasında Gedikler ve Yahniler

zaferlerini de kazandı. Ancak Türk birlikleri sürekli azalıyor, Ruslarsa

takviye kuvvetler alarak taarruzlarına aralıksız devam ediyorlardı.

Başarısız görülen Melikof'un yerine Çar'ın kardeşi Grandük Mihail

getirildi ve 14 Ekim'de Ruslar, bir kez daha harekete geçip Aladağöa

Ömer Paşa komutasındaki Türk kuvvetlerini muhasara altına aldılar.

Ömer Paşa yanında bulunan 6.500 asker, çok sayıda subay, silah ve

Bu durum karşısında Ahmed Muhtar Paşa, Kars Kalesi'ne yakın

Alaca mevzilerinde güçlü bir müdafaa hattı oluşturmaya çalıştı.

Fakat sayıca iki misli olan Rusların 15 Ekim günü şiddetle saldırması karşısında tutunamayarak çekilmek mecburiyetinde kaldı. Bu

Rusların önüne geçilemiyordu. Muhtar Paşa 23 bin kişilik kuvvetiyle Erzurum'un doğusundaki Deveboynu mevkiine geldi. Ruslar

da ilerlemeye devam ediyorlardı. 4 Kasım'da iki ordu bir kez daha

karşı karşıya geldi. Muhtar Paşa bozguna uğrayarak yanında kalan

Muhtar Paşayı Erzurum'a çekilmeye mecbur bırakan Ruslar,

.artık yardım alamayacak olan Kars Kalesi üzerine döndüler. 18

K�ım'da, Kars'a doğru top ateşiyle birlikte şiddetli hücumlar başladı.

Kars tabyaları, art arda düşmanın işgaline maruz kalıyordu. Kale

kumandanı Hü!ieyin Paşa mağlup olacağını anlayınca Erzurum'a

çekilmek istediyse de başarılı olamadı. On yedi bin askerle birlikte

esir düştü. Böylece, önemli bir garnizon ve müstahkem mevki olan

Kars düşmüş, üç yüz top ile çok miktarda silah ve mühimmat da

düşmanın eline geçmişti. Ruslar hedeflerine doğru ilerlemeye devam

ediyorlardı. Kars işgalinin ardından sıra, ikinci önemli hedef olan

Köprüköy Savaşı'nda Ruslar karşısında bozguna uğrayan Ahmed

Muhtar Paşa, Erzurum dışındaki Aziziye'de konuşlanmıştı. Osmanlı

ordusundan geriye sadece 5-6 bin asker ve az sayıda top kalmıştı.

Ruslar, teslim olunmaması durumunda şehri top ateşiyle yakıp

yıkacaklarını bildirdiler. Bunun üzerine Muhtar Paşa, şehrin ileri

gelenlerinin de katıldığı bir savaş meclisi topladı. Meclisten çıkan

karar, ne olursa olsun asla teslim olmamak ve şehri sonuna kadar

savunmak şeklindeydi. Bu sırada kış şiddetli bir şekilde bastırınca

9 Kasım 1877'de Ruslar, Erzurum tabyalarına tekrar saldırmaya

başladılar ve geceleyin Aziziye tabyasını ele geçirdiler. Erzurum'da

Ruslara karşı koyabilecek düzenli ve yeterli sayıda askeri birlik yoktu. Muhtar Paşa, Trabzon'dan takviye geleceği umuduyla Bayburt'a

çekildi. Ancak kendisi, Rumeli'ye gönderilmek üzere bölgeden

İstanbul'a geri çağrıldı. Rus işgal tehlikesinin gittikçe artması üzerine, minarelerden ikaz edilen şehir halkı, düşmana karşı koymaya

Erzurumlular Nene Hatun'un teşvikiyle, asker, sivil, kadın, erkek,

çocuk, yaşlı hep birlikte ellerine geçirdikleri balta ve satırlarla saldırıya karşı koyarak, Rus birliklerini şehirden püskürtmeyi başardılar.

Aziziye istihkamındaki tabyalardan ikisini ele geçiren Ruslar,

üçüncüsünü de zaptedip şehrin kapısını açmak istiyorlardı. Ancak,

diğer tabyalardan gelen kuvvetlere şehir halkı da katılınca, durum

değişmeye başladı ve yaşanan kanlı mücadelelerden sonra Ruslar

Tabyalarda yaşanan bu çetin savaşta, ahaliden beş yüze yakın

kişi şehit ve yaralı düşmüştü. Rus kuvvetlerindeki kayıplar ise iki

bin-iki bin beş yüz kişi civarındaydı. Büyük bir zafer kazanılmıştı.

19 Kasım'da Kars'ı ele geçiren Ruslar, Erzurum'u tekrar kuşattılar.

Rus askerlerinin alışkın ve dayanıklı olduğu kış aylarıydı ve ayrıca

başta yiyecek kıtlığı ve salgın hastalıklar olmak üzere pek çok sıkıntı

da etkisini arttırmaya başlamıştı. Üstelik şehre askeri yardım ve

Plevne'nin düşüşünün ardından Ruslar, büyük bir hızla ileri harekatlarına devam ediyorlardı. Osmanlı orduları Batum ve

Sohum'da başarılı olan birliklerini bu hatta kaydırmak durumunda

kalmışlardı. Düşman birlikleri kuvvetli bir müstahkem mevki olan

Edirne'ye doğru yıldırım harekatıyla ilerlemeye başlamışlardı. Vali

Eyüp Paşa'nın dirayetsiz bir şekilde şehirden çekilmesi üzerine

Grandük Nikola, Edirne üzerine yürürken; "Hiçbir şeyin önünde

durmamak üzere, İstanbul'a yürüme emrini aldım ve yürüyeceğim"

sözüyle ilerlemişti. Edirne'ye geldiğinde de, "Tanrı'nın izniyle Rus

armasını Çarigrad (İstanbul) duvarlarına yapıştıracağım" diyordu.31

Bu sözler Rusların büyük rüyası olan İstanbul'un ehemmiyetini

Bu tehlikeli gelişme karşısında Osmanlı devlet adamları Padişahın Bursa'ya çekilmesini gündeme getirdiler. Ancak 11. Abdülhamid

"Rus ordusunun İstanbul'a girmesine göz yumamam. Askeri

ümeramız korkaklık gösteriyorlar, ben şahsen hiçbir fedakarlıktan

çekinmem. Mukaddes sancağı çıkarıp Rus ordusu üzerine gitmeye

hazırım!" diyerek İstanbul'u Ruslara karşı canı pahasına dahi olsa

müdafaa edeceğini dile getirerek teklifi şiddetle reddetti.32

Bu sırada diğer Balkan eyaletleri de Rusya'nın yanında savaşa

katılarak pay alf!la yarışına girişmişlerdi. Kaybedilen Balkan topraklarında yaşayan Müslümanlar, ağır zulüm ve katliamlar nedeniyle

Babıali, Kırım Savaşı sonrasında imzalanan Paris Antlaşması'yla

Osmanlı'nın toprak bütünlüğüne garantör olan İngiltere ve Fransa

gibi devletlere müracaat ederek barış için aracılık yapmalarını istedi. Fakat bu teşebbülerden bir netice alınamadı. Birkaç ay önce

İstanbul'da savaş naraları atanlardan artık ses soluk çıkmıyordu.

il. Abdülhamid Han bizzat Rus çarına telgraf çekerek savaşı

durdurmak istedi. Çarın cevabı, barış teklifinin Rus ordusunun

Grandük Nikola ise esas barış şartlarını dikte ettirir gibi Osmanlı

Devleti delegelerine 31 Ocak 1 878 tarihinde Edirne mütarekesini

Buna göre Osmanlı kuvvetleri, Küçük Çekmece-Terkos hattına

kadar çekilecek, bu hattın 5 km önüne Rus askerleri yerleşecek ve

Ardından Ayastefanos'ta kesin antlaşma görüşmelerine başlandı.

Osmanlı Devleti'ni Hariciye Nazırı Safvet Paşa ile Berlin Sefiri Sadullah Bey, Rusyayı ise General İgnatiyef ile Nelidof temsil ediyordu.

3 Mart 1 878 tarihinde imzalanan antlaşma yirmi dokuz madde idi.

Buna göre Osmanlı Devleti Romanya, Karadağ ve Sırbistan'ın

Karadağ Adriyatik Denizi'ne kadar uzanacak, Sırbistan Niş'i alacaktı. Romanya Baserabya'yı Rusya'ya verecek, karşılığında Dobruca

Bulgaristan, Osmanlı Devleti'ne bağlı özerk bir prenslik haline getirilecek ve sınırları Tuna'dan Ege Denizi'ne, Arnavutluk'tan

Karadenize kadar uzanacaktı. Bulgaristan prensi halle tarafından serbestçe seçilecek, Avrupa devletlerinin tasvibi ve Osmanlı Devleti'nin

tasdiki ile tayin edilecekti. Ancak bu prens Avrupa devletlerinin

Rusya ve Avusturya'nın kontrolünde olmak üzere Bosna ve

Hersek'te, Rumeli'nin Hristiyanlarla meskun bölgelerinde ve Doğu

Anadoluöa Ermenilerin bulunduğu yerlerde ıslahat yapılacaktı.

1 .4 10.000.000 ruble ödemesi kararlaştırılmıştı. Bu tazminatın büyük bir kısmına karşılık Rumeliöeki bazı yerler ile Kars, Ardahan,

Batum ve Doğubayazıt Rusya'ya bırakılacak; kalan 300.000.000

Rus askerleri, Bulgaristan hariç olmak üzere, antlaşmanın

imzalanmasından üç ay sonra Rumeli'yi, altı ay sonra da Doğu

Osmanlı topraklarında yaşayan Rus tebaası savaştan önceki gibi

ticaret yapabilecek ve Rus konsoloshaneleri onları resmen himaye

Ayastefanos Antlaşması Panslavizm siyasetinin kesin bir zaferiydi.

Meclis-i Mebusan'ın birinci faaliyet dönemi 28 Haziran 1877Öe

sona ermişti. Seçim kanunu henüz hazırlanmadığı için ikinci dönem mebusları da yine geçici talimata göre seçildi. Meclis bu defa

13 Aralık 1 877'de sade bir törenle açıldı. Zira 93 Harbi en şiddetli

Bu defa seçilerek İstanbul'a gelen mebus sayısı daha azdı. 59'u

Müslüman, 47'si gayrimüslim olmak üzere 106 üye bulunuyordu.

Dönem itibariyle ülke nüfusunun dörtte birini oluşturan gayrimüslimler Meclise neredeyse yarı yarıya temsilci göndermişlerdi.

Abdülhamid Han'ın, "Meşrutiyet idaresinde en çok korktuğum"

dediği durum gerçekleşiyordu. Zira Müslüman Türkler haricindeki

unsurların yönetimde büyük söz sahibi olmaları hem iç hem de dış

Nitekim 93 Harbi'nin ve dahili ve harici meselelerin gölgesi

altında çalışmalarını yürüten İkinci Meclis, yüzde elliye varan gayriıpüslim unsurun da tesiriyle, hükümete karşı Birinci Meclise oranla

MemleketUı son derece karışık günler yaşadığı bu sırada,

Meclis'te tam bir karmaşa hüküm sürmekte idi. Meclis milliyet

gruplarının mücadele ve entrika sahnesi haline gelmişti.

Gayrimüslim unsurlar, Kanun-ı Esasi'nin sağladığı şahsi hürriyeti

milli hürriyet, hatta muhtariyet ve istiklal hakkı manasına alıyorlardı. Anayasaya göre resmi dil Türkçe olduğu halde, Ermeni ve Rum

mebuslar kendi dillerinin de resmi dil olarak kabul edilmesini istiyorlardı. Her mebus kendi milletinin problemi ile ilgileniyor, Meclis

içinde ve hükümet nezdinde adeta üstünlük kurmaya çalışıyorlardı.

Rusların İstanbul'a doğru ilerlediği sırada hemen bir muhalefet

grubu oluşturan bazı mebuslar, başta sadrazam olmak üzere hükümetin azlini, savaşta yenilgiye sebep olan kumandanların Divan-ı

il. Abdülhamid Han, sadarete, Edhem Paşanın yerine Ahmed

Hamdi Paşa'yı getirdi ( 1 1 Ocak 1 878). Meclis, her nazırın Meclis'e

gelip hesap vermesi ve kumandanların yargılanmaları konusunda

ısrar etti. 22 Ocak' ta buna dair bir teklif kabul edildi. Padişah, Meclis

Başkanı Ahmed Vefik Paşayı göndererek, tamamen anayasanın

uygulanmasından yana olduğunu, sadaret makamını kaldırarak

kendi imtiyazlarından birini daha feda ettiğini, vekillerin her istendiğinde Meclise hesap vereceklerini, ancak şu buhranlı günlerde

biraz sabredilmesini istedi. Padişah'ın bu sözlerine rağmen Meclis'te

Padişah, Rus ilerlemesi karşısında bir karar alınmasını istediği

halde Meclis, bu konuda ciddi bir karar alamıyordu. Bu sırada

Ruslarla Edirneöe mütareke imzalanmıştı (31 Ocak 1878). Padişah

Meclis'in istediği kişileri hükümetten çıkarmaya teşebbüs eden

Ahmed Hamdi Paşa'yı azletti, yerine Ahmed Vefik Paşayı Başvekil

olarak tayin etti ( 4 Şubat 1878). Başvekilin görevi, Meclis' in çıkardığı

kanunları Padişah'a arz etmek ve Bakanlar Kurulu'nun çalışmalarını

Abdülhamid Han, Ruslarla yapılacak barış konusunu görüşmek

üzere sarayda olağanüstü bir meclis topladı. Toplantıya parlamentodan da beş kişi katıldı. Başvekil Ahmed Vefik Paşa, Rusların teklif

ettikleri barış şartlarını anlattı ve bu şartların ağırlığı karşısında hükümeti n barış kararını tasvip edip etmediklerini Meclis'te bulunanlara sordu. Herkesin olumlu cevap verdiği bir sırada, mebuslardan

Astarcılar Kethüdası Ahmed Efendi birden ayağa kalktı ve, "Padişah

huzurunda böyle toplantı yaparak işlerimize çare düşünülmesi zamanında gerekti. Savaş bakımından durumumuzun müsait olduğu

güzel günler geçirildi. İş bu dereceye geldikten sonra ne denilir?"

şu herife bir cevap ver, heyet işitsin!" diyerek yerinden kalktı ve

Meclis'in ortasına gelerek, "Ben millet ve devletimin hukukunu

zayi etmedim. Benim başıma gelen hadiseler, ecdadımdan hiçbir

padişahın zamanında olmamıştır. Devletimin çökmesinden en çok

felakete uğrayacak ve en çok haklarını kaybedecek olan benim. Bu

adamın geçmiş hadiselerden dem vurarak şu Meclis'te makamıma

karşı söylediği sözleri asla kabul etmem. İşte Said Paşa, Mabeyn

Katibliği'nde bulunmuş olması dolayısıyla eski hadiselere vakıf

olduğundan şu efendiye cevap versin ve izahatını dinleyiniz!" dedi

Said Paşa meselenin ne şekilde savaşa dönüştüğünü ve bu kararın umumun ittifakı ile alındığını, Padişah'ın bunu tasdik etmek

zorunda kaldığını söyledikten sonra, bazılarının zannına göre saraydan kumandaya karışıldığı söylentisinin aslı olmadığını, yapılan

teşebbüslerin sadece sevkiyat ve nakliyatın hızlandırılmasından

Ahmed Efendi, söylediği sözlerin Padişah'a ne şekil tesir edeceğini düşünmeyerek, "Benim maksadım sataşmak değildir. Halimizin

vahametini belirtmekten ibarettir:· diye önceden söylediklerini

tekrar etti ve kendisine mani olmak isteyenlere sinirlendi.

Astarcılar kethüdasının görüşlerinde ısrar etmesi üzerine Padişah

tekrar söz aldı, "Demincek dediğim gibi, vazifemde sebat göstermem takdir edilmek lazım gelirken bu şekilde garazkarane sözleri

asla kabul edemem. Böyle toplantı yapılması devletimizde geçerli

a�etlerden olduğundan ve halihazır durumumuz icabı bugünkü

günde bu toplantıya lüzum gördüğümden huzurumda bu Meclis'i

toplattırdım. Şu efendi önce bunu bilmiyor. Şimdi eğer Rusların

gönderecekleri fırkanın İstanbul'a girmesi bu Meclis'te kabul olunmazsa benim yapacağım tek şey kalmıştır ki o da içinizden kimler

bana tabi olur ve halkımdan arkama kimler düşerse, onları alıp

ölünceye kadar savaşmaktır. Eğer peşimden kimse gelmezse, din

ve milletim uğurunda sadakatle can vermiş olduğumu isbat için

tek başıma Rus karargahı önüne gidip ve kumandanına kendimi

tanıtıp, önce bir tabanca ile onu yok etmek ve sonra bana yapılacak hücU:ma karşı koyup ve ayaklar altında kalıp ölmektir. İşte ben

bu fedakarlıklara hazırım. Fakat bu adamın haddini bilmeyerek

şu Meclis'te hükümdarınıza karşı gösterdiği cüretten dolayı te'dip

edilmesini yine Meclis'inizden beklerim. Zira birtakım kindarlar bu

kabil söz ve davranışlarla şu zamanda devlet işlerini zora koşmaya

çalışıyorlar. Ben her türlü kanuni selahiyetlere sahih olduğum bir

zamanda, artık Sultan Mahmud'un yoluna gitmeye mecbur olacağım:' diyerek Meclis'i terk etti.35

il. Abdülhamid böyle bir parlamentonun yararından çok zararı

olduğunu söyleyip anayasanın kendisine tanıdığı yetkiye dayanarak,

13 Şubat 1878 günü Meclis'i feshetti. Fakat Meşrutiyet ve anayasadan

Dolayısıyla yaklaşık 11 ay süren bu ilk meclis denemesinden sonra devlet idaresi yavaş yavaş il. Abdülhamid'in elinde toplanacaktı.

il. Abdülhamid Han'ın Meclis-i Mebusan'ı tatil edişi sonradan

sürekli tenkide tabi tutulmuştur. Bu durum özellikle yabancılar

tarafından tahrik edilmiştir. İçerde de Abdülhamid düşmanları ve

özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti mensupları tarafından bilhassa

işlenmiştir. Onlar aynen 1. Meşrutiyet'te olduğu gibi meşruti idareyi

kurtuluşun tek reçetesi olarak görmekteydiler. 1. Meşrutiyet' in nelere

Buna karşılık meseleyi objektif bir biçimde ele alan işin ehli

kimseler il. Abdülhamid Han'ın bu kararını yerinde bir karar olarak

1. Meşrutiyet'in kanun-ı esasisini hazırlama komisyonunda bulunan, zamanın devlet adamlarından Namık Paşa, Sultan Reşad'ın

Meşrutiyet'ten daha faydalı ve daha etraflı bir tedbiri, ben değil,

henüz dünyada hiç kimse bulamadı ve bulamayacak. Şeriat bahsine

gelince; bunun esası o kadar hürriyet ve adalet üzerine kuruludur

ki şimdi Meşrutiyet namı altında halka vereceğimiz hak, buna

nispetle hiç gibidir. Benim zihnimi yalnız, açacağımız Meclis'te

Hristiyanların aza (üye) sıfatı ile bulundurulacağı karıştırıyor.

Her ne kadar çağımızın icabını bilirim. Bu Meclis'i İslamlara

mahsus kılmak olmaz. Lakin Hristiyanlardan aza kabul etmekte

olan mahzurlar da inkar edilemez. Eğer bu fırsat elden kaçırılıp

da Meşrutiyet ilan olunmaz ise, devlet ve millet için kurtuluş

düşünülmemelidir. İlan edilir ise, mademki Hristiyanlar da aza

Abdurrahman Şeref Bey ise durumu şöyle değerlendiriyordu:

Bu gençlerin gerçekten devlet ve milletin hayrına dönük olan

amaçları, yüceltilmeye ve adları, milletin hafızasında saklanmaya

layıktır. Vatandan ayrılmaları ve gurbeti göze almaları, hükümetin

her türlü takibatını göze almaları kuşkusuz fedakarlıktır. Fakat

istedikleri şey ne idi ve memlekette bunu yapmak mümkün

mü idi? İşte buralarını tamamıyla belirleyemiyorlar ve tahmin

edemiyorlardı. Evet, istenilen hürriyet idi. Amma bu çekici sözün

politik anlamı, sözlüklerdeki manası gibi açık ve belirli değildir.

Avlanması zor bir avdır. Onu getirdik demekle gelir mi? Ve gelse

de yerinden hoşlanarak yerleşip kalır mı? Yoksa iyi kabul edildiği

zannı ile kendine gösterilen ilginin ya eksik ve ters ve özellikle

mantıksız olduğunu görerek başını alıp çıkar gider mi? Gençlik

sebebiyle düşünülemeyen şeyler bunlardı. Çünkü o çok nazlı şeyi

getirmekten ziyade korumak güçtü. Çünkü cilveli olduğu kadar

titiz olduğundan, aşıklarında içten bağlılıktan sapmaya benzer bir

hareket gördü mü sezdirmeden gözden kaybolur. Gerçi ciğer yakan

sevgisi gönüllerde sağlam yer etmiştir, fakat ararsanız dışarıda bir

Yılmaz Öztuna Bey ise Meclis'in tatil edilmesini Abdülhamid

Han'ın en büyijk hizmetlerinden biri olarak görüyordu:

Birinci Meclis-i Mebusan'ın süresiz tatili[ni] , il. Abdülhamid'in

büyük hizmetlerinden birisi olarak telakki etmemek tamamen

imkansızdır. Zira Türkiye imparatorluğunu, Avrupa'da kızgın

ve saldırgan bir emperyalizmin hüküm sürdüğü 1878'de tasfiye

edilmekten kurtarmıştır. Bu tasfiye bu tarihte olsaydı, 1922öe

İstanbul'u ve İzmir'i değil, ancak Konya'yı ve Sivas'ı savunmak

mevkiinde kalabilirdik. Nitekim 30 yıl sonra, 1908 Meşrutiyeti,

İmparatorluğu ancak 1 O yıl muhafaza edebilmiştir. 38

Ünlü tarihçi İsmail Hami Danişmend Bey de aynı görüştedir:

Her halde ilk Meclis-i Mebusan dağılmayıp devam etmiş olsaydı,

Osmanlı İmparatorluğu yirminci asrı idrak etmeyip daha ondokuzuncu asrın sonlarında inhilal (dağılma) edip giderdi. İkinci

Meşrutiyet'in on senelik kanlı ve hazin tarihi bu acı hakikatin en

Akdes Nimet Kurat Bey de Padişah'ı haklı bulanlardandır:

Sultan Abdülhamid, bu ilk "Osmanlı Medis-i Mebusanı"nı

dağıtmakta haklı idi; çünkü Medis'teki gayr-i müslim ve gayr-i

Türk unsurun faaliyet ve davranışlarının devleti yıkıcı mahiyette

Abdülhamid Han devri üzerine geniş çalışmaları bulunan Vahdettin Engin Bey de Padişah'ın haklılığı yanında şu ifadeleri ile siyasi

Burada şu hususa da dikkat etmek gerekir. Meclis feshedilmiştir ama

Anayasa ilga edilmemiştir. Fesihten sonra olması gereken şuydu:

Anayasanın 73. maddesine göre Medis'in feshinden itibaren altı

ay içinde seçimlere gidilmesi gerekiyordu. Sultan Hamid seçim

yapılmasına izin vermedi, yani 73. maddeyi işletmedi. Ama

Anayasanın diğer hükümleri geçerli olmaya devam edecektir.

Dolayısı ile il. Ahdülhamid'in iktidarı süresince Anayasanın

Ayastefanos Antlaşması Osmanlı Devleti için tam bir yıkım

olmuştu. En acı tarafıysa, Osmanlı'nın bu savaşta büyük insan

kaybına uğramasıydı. Diğer taraftan devlet, tarihinin en büyük

yenilgisini alarak mali bakımdan da adeta iflasa sürüklenmişti.

Nitekim çok acı bir şekilde, Rusya'nın tazminatı toprak verilmek

Bu arada, Rus ve Bulgar zulmü dolayısıyla evlerini ve topraklarını terk eden bir milyondan fazla Türk ve Müslüman göçmenin

İstanbul'a gelmesi, başşehri büyük sıkıntılara sokmuştu. Bu göçmenlerin yüz binden fazlası Anadolu'ya geçirildi, hatta Suriye'ye

kadar nakledilerek, Halep ve civarına yerleştirildi. İki yüz bin kadar

göçmen ise Batı Trakya ve Rodop dağlarına sığınmak wrunda kaldı.

Edirne vilayetine sığınmış 50-60 bin kadar göçmen, daha sonra

eski yurtlarına geri dönecekti. Topraklarını terk etmek zorunda

kalan Türklerin bütün evleri ve malları, Ruslar ve Bulgarlar tarafından yağmaya tabi tutuldu. Göçler, Ayastefanos Antlaşması'nın

imzalanmasından sonra da sürdü. Yer yer bazı Türkler Ruslar ve

Bulgarlara silahla karşı koydular, bunun üzerine birçok köy ve kasaba Ruslar ve Bulgarlar tarafından yakılıp yıkıldı. İstanbul'a gelen

göçmenlerin durumu kaynaklarda şöyle anlatılıyordu:

İstanbul'a gelen iki yüz bini aşkın Rumeli göçmeni kar ve buzla

kaplı sokak ve meydanlarda sefıl ve perişan bir halde yatıyordu.

Kendilerini şiddetli soğuktan ve donmaktan kurtarmak üzere özel

ve genel barınaklarla beraber bazı camiler de bu işe ayrılmıştı.

İstanbul halkı ve özellikle gönüllü taburları Fatih, Beyazıt ve

Sultanahmet meydanlarından ve Sirkeci istasyonundan yarı

donmuş göçmen çocuklarını sırtlarında evlerine taşıyarak, kendi

sıkıntılarına bakmadan yavrucakların yiyecek ve giyeceklerini

sağlamaya gayret ediyorlardı. Günlük ihtiyaçlarda meydana gelen

pahalılık dolayısıyla geçim zorlaşarak ekmekçi fırınları kapanmaya

Öte yandan bu karışıklıktan siyasi rant elde etmek isteyenler de

az değildi. V. Murad'ın, hal' edildikten sonra Çırağan Sarayı'nda

kalmasına izin verilmişti. Fakat masonlar başta olmak üzere birtakım çevreler, V. Murad'ın akli melekelerinin yerinde, sağlığının

iyi olduğu ve haksız yere hal' edildiği propagandasını yayıyor, onu

tekrar Osmanlı tahtına geçirmenin yollarını arıyorlardı.

Bunun üzerine il. Abdülhamid Han, V. Murad'ı yerli ve yabancı

doktorlardan müteşekkil bir heyete muayene ettirdi. Heyet, hastalığının devam ettiğine ve tedavisinin imkansız olduğuna dair bir

Yerli ve yabancı hekimlerden alınan bu raporlara rağmen, V.

Murad üç kere kaçırılmak istendi. Maksat, onun üzerinden darbe

İlk kaçırma teşebbüsü hal' edildikten üç ay sonra meydana geldi.

İngiliz elçiliği eski hizmetlilerinden Rum asıllı İstavridis'in başını

çektiği gizli cemiyetin elebaşları, V. Murad'ı ve oğlu Salahaddin

Efendi'yi Avrupa'ya kaçırmak ve hükümdarlığını kabul ettirmek

için kadın kılığında Çırağan Sarayı'na girmeye çalışırken yakalandılar (Kasım 1876). Yapılan mahkeme neticesinde her biri ömür

boyu sürgün cezasına çarptırıldıysa da il. Abdülhamid tarafından

Bundan sonra Kleanti Skaliyeri-Aziz Bey mason komitası, kendisini kaçırıp tahta çıkarma planı yaptı. Rum asıllı bir tüccar olan

Kleanti Skaliyeri, Prodos mason locasının üstad-ı azamı idi. V.

Murad'ı daha veliaht iken on sekizinci dereceden mason locasına

kaydederek onunla sıkı bir dostluk kurmuştu. Evkaf Nezareti'nde

vazifeli Aziz Bey ise bu gizli cemiyetin diğer bir üyesi idi.

Kleanti su yolunu kullanarak sık sık Çırağan'a giriyor, Sultan

Murad ve validesi Şevkefza Kadın Efendi ile görüşüyordu. Paris'ten

özel olarak getirttiği bir doktoru da aynı yoldan Çırağan'a sokmuş

Bu komitanın planı, Murad'ı kaçırıp bir camide biat ederek

yeniden padişah ilan etmek idi. Fakat komita üyelerinden Hacı

Hüsnü Bey, bağlı olduğu Kaşgar elçisi Yakub Han vasıtasıyla vaziyeti Padişah'a bildirince komita harekete geçemeden yakalandı

Üçüncü kaçırma teşebbüsü ise Abdülhamid Han'a karşı tam bir