İslamcıların ve sağ muhafazakarların Hitler sevdası

4.1.2016 - Bu Yazı 549 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 3 Nisan 2012 yaptığı AKP grup toplantısında dönemin Başbakanı Erdoğan, ‘bayram değil seyran değil’ iken, bir gazete küpürü eşliğinde Kemal Kılıçdaroğlu’na hitaben “Bize Hitler benzetmesini defalarca yaptı. (…) O dönemden iki gazete gösteriyorum. Başlık 'Milli şefimizle Führer arasında samimi tebrikler' Bundan daha önemli delil olur mu? Gazete malum Cumhuriyet. Kemalist Türkiye'den faşist İtalya'ya selam. Altında İnönü'nün İtalya'ya gideceği yazıyor. İşte CHP budur. CHP Genel Başkanı Hitler sevdalısı arıyorsa gitsin gurur duyduğu CHP tarihine baksın orada bulur.” demişti. Elbette iktidara ve ideolojisine yakın yazarlar derhal Hitler-İnönü ilişkilerini ele alan yazılar yazmışlardı.

2014 yılı Kasım ayında, Harvard Üniversitesi’nden Stefan Ihrig’in Atatürk in the Nazi Imagination (‘Nazi Tahayyülünde Atatürk’, Harvard University Press, 2014) adlı kitabı yayımlandı. Bu sefer, 2,5 yıl önce cesaret edilemeyen yapıldı. Yandaş yazarlar, büyük bir hevesle Hitler-Atatürk ilişkilerini didiklediler. (Ben bu ilişkileri, esinlenmeleri yıllar önce konu etmiştim. 2007’den itibaren Taraf ve Radikal arşivlerimde ilgili yazıları bulabilirsiniz. Ancak Ihrig’in konuya Hitler ve Almanya taviyesinden bakan kitabındaki belgeler, bilgiler, tezler hakikaten ilginç. Onlara bir başka yazıda değinmek istiyorum izninizle.)

(Hitler, Nurnberg’de SA hücum taburunu selamlarken, 1935) ve (19 Temmuz 2014 tarihli Yeni Akit Gazatesi'ndeki çengel bulmaca)

 

ÜNİTER BAŞKANLIK VE HİTLER ALMANYASI

Nihayet 31 Aralık 2015 günü Cumhurbaşkanı Erdoğan, Suudi Arabistan gezisi dönüşünde Atatürk Havalimanı’nda yaptığı basın toplantısında bir soru üzerine "Üniter devlette başkanlık sistemi yoktur diye bir şey yok. Şu an zaten dünyada bunun örneği var geçmişten bu yana da var. Yani Hitler Almanya'sına baktığınızda orada da bunu görürsünüz. Daha sonra değişik ülkelerde bunun örneğini görürsünüz” dedi. ‘Havuz medyası’ bu sözleri görmezden geldi, basın danışmanları ‘sözlerinin çarpıtıldığını’ iddia ettiler ama video kayıtlarıyla desteklenen Hitler Almanyası benzetmesi sosyal medyada büyük ilgi çekti. Ama daha kötüsü uluslararası ajanslar bu açıklamayı flaş haber olarak geçtiler. Bu atıf bir ‘yol kazası’ mı idi, yoksa ‘dervişin fikri neyse zikri de odur’ atasözündeki gibi zihinsel bir arka planı mı vardı? Ya da bir okurumun söylediği gibi ‘İsrail konusundaki 180 derece çarkı dengelemek için atılmış taktik bir adım mıydı, orasını bilemem. Bildiğim, Erdoğan’ın açtığı yoldan giderek, Hitler’i bir de AKP veya onu besleyen siyasi çizginin tarihinde aramanın farz olduğu. Bu konuyu yazma konusunda beni esinlendiren ve Kürşat Bumin’in bu konudaki makalesini (8 Mayıs 2010, Yeni Şafak,  (okumak için tıklayın) hatırlatan sosyal medyadan takipçim ‘Konstantinopolis’e teşekkür ederim. 

Hitler ve Mussolini’nin zuhur ettiği 1920’li yıllarda İslamcı veya sağ muhafazakar diye tanımlanabilecek kesimlerin Hitler ve Mussolini’nin fikirlerine ilgi duyduklarına bir bilgiye rastlamadım kaynaklarda. Ama Beşir Ayvazoğlu, Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce (İletişim, 2009) dizisinin Milliyetçilik cildinde yer alan “Tanrıdağı’ndan Hıra Dağı’na” başlıklı makalesinde şöyle diyor:

“Kırklarda ırkçı-Türkçülüğün yükselişi, kendileri kabul etmeseler de İtalya ve Almanya’daki gelişmelerle yakından ilgiliydi. Başta Nihal Atsız olmak üzere bütün Türkçülerin hatta Peyami Safa ve Nurettin Topçu gibi farklı çizgilerde yer alan milliyetçilerin Almanya’ya ve Hitler’e sempati duydukları bir gerçektir.”

HİTLER TRAŞLI NİHAL ATSIZ

Beşir Ayvazoğlu’nun adını andığı kişilerden ırkçı-Türkçü Nihal Atsız’ın Yahudi ve komünist düşmanlığı konusunda Hitler’e hayran olmasında bir gariplik yok.

Çanakkaleye Yürüyüş&Türkçülüğe Karşı Haçlı Seferler adlı kitabında Askeri Tıbbiye anılarını anlatırken; “Hitler’e ‘merhum’ dediğim de garipsenmesin ve yine derhal faşistliğime verilmesin. Başta Moskof dostlarımız olduğu halde bunca milyon gâvur ve çıfıt öldüren bu adama merhem denmez de ne denir.” Veya “68.Vilayete Seyahat” (Ötüken,1969, S.12) başlıklı makalesinde Münih’ten bahsederken “Şehir dışındaki anayollar çok güzeldi. Bunları cennetmekân Hitler yaptırmıştı”, “Bugün o şehirde yaşayan Almanlar'dan birçoğunun hâlâ Hitlerci olduğu anlaşılıyordu. Bunlar, bazı yanlışlarına rağmen Hitler'in iyi işler yaptığını söylediler. Hele bir tanesi: ‘Ben Nasyonal-Sosyalistim. Fakat her şeyden önce Alman'ım. Almanya'nın üzerine bu kadar çirkef atan bugünkülerin Allah belâsını versin’ dedi,” diyerek Hitler sevdasını açık eder.

Nitekim II. Dünya Savaşı yıllarında saçlarını Hitler tarzı kestirip, onun gibi pozlar vermiştir.  Gerçi Orkun’un 25 Mayıs 1951 tarihli sayısında bu benzerliğe dikkat çekenlere hiddetle cevap vermiştir ve de o dönemki yazılarında Hitler, Nazizm gibi konularda açık ifadeler yoktur ama Nazizmin ve Faşizmin tarihe gömülmesinden 20 yıl sonra 5 Nisan 1974 tarihli Ötüken’de yayımlanan “Faşist” adlı makalesinde şöyle der: “Faşist demek bir devrin İtalyan milliyetçisi demektir. İtalyanca ‘facio’ kelimesinden doğan bu sıfat, Musolini’nin İtalyan milliyetçi partisi mensuplarına alem olmuş, İtalyan milliyetçiliğine de ‘faşizm’ denmişti. Milliyetçiliğin milletleri sardığı sırada hepsi ayrı ayrı adlar almış; Almanlar ‘nazi”’ (Nasyonal Sosyalist’ten kısaltma), İspanyollar ‘falanjist’, Belçikalılar ‘reksist’, Romenler ‘gardist’ kelimesini kullanmıştı. Bu disiplinli ve komünist düşmanı milliyetçilik ilk önce İtalya’da çıktığı için hepsine birden ‘faşizm’ demek âdet olmuştu.”

Şimdi bu ifadelerden ne anlıyoruz: Faşizm ve Nazizm, milliyetçiliğin bir türüdür! Milliyetçilik de iyi bir şeydir. Peki, Faşizmin ve Nazizmin insanlığın başına açtığı felaketler, milyonlarca ölüm, yıkım hakkında bir kaç cümle etmez mi insan? Nihal Atsız etmez…

(Nihal Atsız’ın Hitler öykünmeciliğine kanıt olarak gösterilen pozu)

 

PEYAMİ SAFA HİTLER’İ DİNLERKEN BAYILDI MI?

Ancak Peyami Safa’nın Hitler hayranlığı konusu ilginç bulunabilir. Nazım Hikmet’le, Zekeriya-Sabiha Sertel çiftiyle sert polemikleriyle ve “Matmazel Noraliya’nın Koltuğu”, “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu”, “Fatih-Harbiye” gibi eserleriyle ünlü Peyami Safa’nın konuya yaklaşımı temkinli ve kademelidir aslında. Örneğin 16 Mart 1938 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki “Yahudiler Ne Olacak?” başlıklı yazısında Peyami Safa şöyle der: “Almanya Avusturyaya girdikten sonra ayni sistemin Tuna boyuna kadar uzanacağını anlamak için ajansları okumağa bile lüzum yoktur. Şu dakika Viyanalı Yahudi avukatın profesörün veya gazetecinin geçirdiği kabusları, bir film-jurnal sadakatile, yüzde yüz doğru olarak tahmin edebiliriz. Bu vaziyetten sonra Yahudi meselesi, yalnız Avusturyada değil, orta Avrupada ve bütün Balkanlarda müstacel davaların dosyasına girmiş oluyor.”

Ancak 23 Mart 1938 tarihli “Avusturya’nın Mezarı Önünde” makalesinde, “Viyananın Türklerden kurtuluşunu Hitler’in Cermen Almanya hesabına bir zafer olarak kayda teşebbüs etmesini ve bu arada babalarımız hakkında tuhaf mütalealar yürütmesini hayretle karşılarız...Yalnız şu var ki milliyet hissini kuvvetlendirmek için geçmiş düşmanlıklarını hatırlatmak ve tazelemek sakat bir siyaset sistemidir...Türk aleyhtarı neşriyatın Alman matbuatında tesadüfen ve dikkatsizlik yüzünden yer bulduğunu kabul ederek nasyonal sosyalist hükûmetin artık buna mani olacağını umuyoruz,” diyecektir.

Bu tarihten sonraki bir olay ise Nadir Nadi kanalıyla ‘bilinir’ olmuştur. Nadir Nadi Perde Aralığından (Cumhuriyet Yayınları, 1965) adını verdiği hatıratında şöyle bir olay anlatır: “19 Eylül’de [1939] Hitler Danzig’i ilk kez ziyaret ediyordu. Führer’in söyleyeceği büyük nutku bütün Alman istasyonları verecekti. Biz arkadaşlar matbaada toplanmış, Danzig'de yapılan muazzam töreni radyodan dinliyorduk. Mızıkalar, marşlar, coşkun bağırışmalar arasında Hitler söze âğaz eyledi. (...) Sıkıldığım için radyonun başından ayrıldım. Odama gitmek üzere kapıyı açarken, tek kelime Almanca bilmeyen Peyami'yi bir köşeye büzülmüş, heyecandan yüzü sapsarı, kendini kaybetmişcesine, parazitlerin daha da bozduğu o histerik sesi dinler gördüm….” 

Nadir Nadi’nin (ve orada olanlardan Fikret Adil’in) iddiasına göre nutku dinledikten sonra Peyami Safa bayılmıştır. Bu anekdot Nadir Nadi’den aktarılarak pek çok kaynakta kullanılacaktır. Örneğin Aziz Nesin, şöyle der: “Bir tek kelime Almanca bilmediğin halde, savaş yılları boyunca her gün radyodan büyük bir vecd içinde Hitler’in nutkunu dinlediğini, bir gün de Hitler’in azgın naralarında çoşup, birden fırlayarak -Kahahayy! diye iki elini havaya kaldırdığını, sonra yüzü koyun yere kapaklanıp, sar’a nöbetleri içinde titreyerek, ağzın köpürerek çırpındığını, sonra da donup kaldığını, Cumhuriyet gazetesinde görenler, bilenler var.” 

O gün Peyami Safa'nın yanında olan Vecdi Bürün ise Peyami Safa ile 25 Yıl (Yağmur Yayınları, 1978) adlı kitabında hadiseyi çok farklı anlatmıştır: 1939 Haziranı'nda kızı Merve'ye hamile olan Nebahat Hanım'ın durumu ağırlaşır ve hastahaneye kaldırılır. Doktorlar doğumun an mese­lesi olduğunu söyledikleri için Peyami Safa geceleri geç saatlere kadar hastahanede kalmaktadır.

Vecdi Bürün, dostunu hiç yalnız bırakmadığını, üç gece arka arkaya hastahanede sabahladıklarını, nihayet Merve'nin dünyaya geldiğini ve bu sevinç verici hadiseden sonra gazeteye gidebildiklerini anlatır ve şöyle devam eder: "İkimiz de yorgunduk (...) Yazı işleri müdürü Feridun Osman'ın odasındaki radyodan sesler geliyordu. Peyami Safa, sinirleri son derece gergin bir halde radyoyu dinlemek istedi. Odada Ahmet Hidayet Reel'den başka Fikret Adil de vardı. Fikret Adil dedikoduculuğu ile ün yapmış bir edebiyat meraklısıydı. Radyo Adolf Hitler'in konuşacağını bildirdi. Almanya'nın Führer'i dehşet verici bir sesle konuşmaya başladı. Hitler'in konuşmasından bir dakika kadar sonra, Peyami Safa'nın oturduğu koltuktan yana doğru kaykıldığı görüldü. Bayılmıştı. Hemen sular, kolonyalar koşturuldu. Gömleğinin yakası açıldı, şakakları ve bilekleri kolonya ile ovuldu. İki üç dakika sonra üstadın gözleri açıldı. Durumun ne olduğunu hemen anlamıştı (...) Bu bayılmanın sebebi besbelliydi. Zaten zayıf bünyeli olan Peyami Safa hastahanede uzun geceler beklemekten gelen yorgunluğa dayanamamıştı. Fikret Adil bu olayı etrafa şöyle yayacaktı: Hitler konuşurken Peyami Safa öyle heyecanlandı, öyle heyecanlandı ki, sonunda koltuğa yığılıp kaldı!”

Beşir Ayvazoğlu, bu farklı anlatıları ihtiyatla karşılamak gerektiğini, çünkü Nadir Nadi’nin savaş yıllarında Cumhuriyet’te yazdığı baş makalelerin Alman yanlısı ifadelerle dolu olduğunu, Vecdi Bürün’ün ise Peyami Safa’ya aşırı derecede bağlı biri olduğu için nesnel olamayabileceğini ima eder. (Nadir Nadi’nin ve başka ünlü gazetecilerin Nazi sempatizanlığı hakkında şu yazıma bakılabilir: Okumak için tıklayın)

 

SADIK BİR HİTLER HAYRANI: NURETTİN TOPÇU

Beşir Ayvazoğlu’nun adını andığı üçüncü kişi olan Nurettin Topçu’ya gelince… İrade, Hareket, İsyan adlı kitabın yazarı Mehmet Birgül tarafından “Filozof ama mistik; Müslüman ama İslamcı değil; milliyetçi ama Türkçü değil; tarih şuuruna sahip ama Osmanlıcı değil; Batılı ama kesinlikle Batıcı değil.” diye tarif edilen Nurettin Topçu, İsmail Kara'nın Dergâh dergisi için kaleme aldığı "Bir Kâseden Bin Neşve Peydâ" adlı yazısına da konu olur. Yazının konumuzla ilgili bölümü şöyledir:

"Uzunlamasına küçük bir oda. Camekân kısmında büyükçe ve güzel bir [Mehmed] Akif [Ersoy] fotoğrafının yer aldığı alttan çekmeceli bir büfe, pencerenin karşı davarında alt kısmı çift kapaklı ahşap mütevazi bir kütüphane (…) ciltsiz kitapların çoğu kırmızıya çalan kağıtlarla kaplı, bu duvarda Hüseyin Avni Ulaş'ın, pencere tarafındaki duvarda Hitler'in fotoğrafı asılı….”

Kaynaklarda Nurettin Topçu’nun ısrarlı sorulara rağmen bu üç fotoğrafın gerekçelerini açıklamadığı yazılı.

(Nurettin Topçu, Mehmed Akif Ersoy, Hüseyin Avni Ulaş)

 

İSMAİL KARA: “HİTLER DEYİNCE….”

İsmail Kara, Sözü Dilde Hayali Gözde (Dergâh Yayınları) adlı hatıratında konuyla ilgili şöyle diyor: “Bugün Hitler dendiği zaman insanların aklına İkinci Dünya Savaşı sonrasında, büyük ölçüde Yahudilerin tahakkümündeki sinema dünyasının, basın-yayın organlarının icat ve inşa ettiği Hitler tipi geliyor: Meczup, gaddar, cahil, nutuk budalası, toplama kampları, gamalı haç, gadre uğramış ve katledilmiş Yahudiler. İkinci Dünya Savaşı bitene kadar bütün dünyada, hususen İngiltere’nin, Fransa’nın, Rusya’nın gadrine, işgaline uğramış ülkelerde, bu arada Türkiye’de de Hitler kesinlikle böyle biri değildi; dünyaya nadir gelen bir kahraman, hem de cihanı titreten bilge bir kahramandı. 1930’lu yılların TBMM albümlerine, üniversite yıllıklarına, gazete sayfalarına bakarsanız sizi ekseriyetle, şimdi sadece filmlerde gördüğümüz ‘Hitler bıyığı’ karşılayacak. Nurettin Bey’in bu genel gidişten ayrılan önemli bir tarafı var: Herkes vazgeçtikten sonra o devam etti, hem de aleni denilebilecek bir tarzda. Çünkü Hitler’e olan ilgisi ortalıktaki aktüel hissiyattan ve galebe çalma, meydan okuma, bıyığı taklit etme duygularından ötede bir şeydi. (…) Hafızam beni yanıltmıyorsa yazılarında Hitler hiç geçmiyor, ne müsbet, ne de menfi olarak. (...) Bana kalırsa, Hitler'in Alman idealist ruhuyla meczolmuş iradesine, hareket adamlığına ve mücadele ezmine hayranlık besliyor olmalıydı. Nurettin Bey'de dinî, siyasi ve ahlâkî vecheleri olan derin/felsefi Yahudi düşmanlığı, bunun paralelinde kuvvetli bir kapitalizm ve masunluk karşıtlığı vardı; dönemsel unsurlar yanında belki bunlar da hayranlığı besliyordu…"

Gerçekten de, Nurettin Topçu, başkaları gibi fikirlerinden çark etmemiş, Hitler’in ve Nazizmin lanetli bir geçmiş haline geldiği 1945 sonrasında defalarca Hitler’e atıfta bulunmuştu. Bunlardan bazılarını tarih sırasına koyarak aktarayım: “Yavuz Selim, Alpaslan’dan daha genç, Hitler, İskender’den daha zindedir. Gandi, Buda’dan daha taze, Yunus, Sen Pol’den daha cezbelidir. Kalven, Luther’den daha samimi, Hüseyin Avni, Dalton’dan daha ateşlidir.” (1959) “Alman üniversiteleri, 18. asırda, arza sığamayan bir idealizmin kurucuları oldular. Öyle ki, Hegel’de Hitler’i tanımak kabildir. Zira kollar daima beyne bağlı kalmışlardır.” (1960) “Hem insanlık adı altında toplanan bütün meziyetler, nasıl olursa olsun, harbi kazanan tarafa mı aitmiş? Vaktiyle Hitler’in istila senelerinde Alman şansölyesini göklere çıkaran ve tıpkı şimdiki Müslümanlar gibi yenilgiye uğrayan Fransızları o zaman dejenere olmakla itham eden kuvvet müdahenecileri, Hitler yenilir yenilmez, Amerika’dan gelen Yahudi temposuna uyarak, onu yerlerin dibine geçirmekte tereddüt göstermediler.” (1967) “Hitler, ideali hülyaya çiğnetti. Gazi Osman Paşa, Plevne ufuklarında bütün bayağı realiteyi kutsal vatan idealine feda etmesini bildiğinden, kılıcını teslim ederken bile, davanın muzaffer ve şerefli sahibi olarak kaldı.” (1971) Nurettin Topçu Hitler hakkında, bazen de susarak bir şey söyler. Örneğin Mayıs 1965’te kaleme aldığı Büyük Fetih kitabındaki Fatihler ve Zalimler başlıklı bölümde tarihin gelmiş geçmiş tüm kan içicilerini saydığı halde Hitler’in ve Almanya’nın adını ağzına almamıştır.

‘KAFAYI YAHUDİ İLE BOZAN’ NECİP FAZIL

Beşir Ayvazoğlu’nun ve İsmail Kara’nın bu bağlamda adını anmadığı, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ı en çok etkileyen kişilerden ‘üstad’ Necip Fazıl’ın ‘kafayı Yahudi ile bozan’ yazarların başında geldiğini biliyoruz. Necip Fazıl’ın Büyük Doğu mecmuasının 1947’den itibaren değişmez konularından birisi“Yahudinin Cihan Hakimiyeti Ülküsü”ydü. 1949-1951 arasındaki Büyük Doğu’ların neredeye tamamında Yahudi-Mason karşıtı yazılar vardı. Bu yazılardaki temaları 25 Ekim 1967 tarihli Büyük Doğu’da yayımlanan “Dünyayı Yahudi güdüyor!” makalesindeki şöyle özetlemişti: “Kanuni’ye hulûlden başlayarak Türk alçalma tarihini başlatan, Yahudi…” “Tanzimat isimli felâket çığırının açıcısı, Yahudi…” “İttihat ve Terakki kuklalariyle Abdülhamid Hân’ı sırf tahtından al aşağı ederek koca İmparatorluğun tasfiye masasına yatırıcısı, Yahudi…” “Türk millî ıstırap ve inkisarının büyük ümitlerle başa geçirdiği, sâf ve temiz Anadolu çocuğu kabul ettiği, İslâm köylü Süleyman Demirel bile.. onun [Yahudi’nin] güdüm havası içindedir.”

Şimdi de yazarın hüküm cümlesini okuyalım: “Onu korkutan tek mâna İslâmiyet olmuş, korkutan şahıslar da İkinci Abdülhamid ve Hitler’den ibaret kalmıştır.”

Necip Fazıl’a göre, “Hitler sadece gözü kara, deli mizaçlı bir hesapsız olduğu için muvaffak olamamış”tı.  Bu cümlenin her bir kelimesi zihniyet analizi açısından bir hazine ancak yerimiz dar. Bu yüzden hızla ilerleyelim. Necip Fazıl, yine 1960’lı yıllarda tarihin tüm ünlü figürlerini ‘sahte kahraman’ ilan ettiği Sahte Kahramanlar başlıklı konferanslarından birinde ise balans ayarı yaptı: “Elimizde Faşizma ve Nazizma kaldı.. Ve milliyetçilik… Biri eski Roma nizam ve karakterinde (Faşizm), öbürü üstün ve hakim ırk gayesi etrafında (Nasyonal Sosyalizm)… Tam komünizma ve liberalizma reaksiyonu halinde çifte reaksiyon, sağa ve sola reaksiyon, bir davranış… Ve Batının kendisine yeni bir ruh arama hamlesi… Bu hem libralizmaya ve demokrasyaya, hem komünizmaya zık… Almanya’da filozof (Haydeger) ve (Rozenberg)de, İtalya’da bazı fikircilerde ve daha ziyade (Mussolini)de fikir temeli arayan bu dava bir ideoloji olmaktan öteye bir psikoloji… Hüküm verilmiştir. Bunların ideoloji olma haysiyeti yoktur. Komünizmin var da bunların yok… (…) Ve bizim buradaki karakulaklar -karakulak diye arslanın arkasından giden, leş yiyen çakallara filan derler- (Hitler) rejimini tuttular. Eğer (Hitler) dünyaya hakim olaydı, bize Haymana Ovasını sulama vazifesini verecekti (!)…”

Necip Fazıl ne demek istemektedir? Yaptığı benzetmeler, kapalı, imalı cümleler, ünlemler, Hitler hakkındaki fikirlerinin değiştiğini mi göstermektedir? Doğrusu bu eşyanın tabiatına aykırı…(Neden böyle düşündüğümü şu yazımı okuyanlar anlayacaktır:  Okumak için tıklayın)

(Necip Fazıl Kısakürek ve Said-i Nursi)

 

MÜTEREDDİD HİTLERCİ: SAİD-İ NURSİ

Bediüzzaman Efsanesi ve Saidi Nursi Gerçeği (Patika Yayınları 2015) adlı önemli kitabın yazarı Emrah Cilasun’dan öğrendiğime göre, İkinci Dünya Savaşı başladığında Kastamonu’da mecburi ikamette olan, 1943-1944’te Denizli Hapishanesi’nde yatan ve savaşın sonunu Emirdağ’da karşılayan Said-i Nursi, “Milli Şef’in 1941’den 1944’e kadar İkinci Dünya Savaşı’nda izlediği politikayla Nursî’nin aynı yıllarda aldığı pozisyon arasında muazzam benzerlikler söz konusuydu. Bugüne değin üzerinde durulmamış olan bu konuya biraz daha yakından bakıldığında, kuşkusuz ‘Milli Şef’ reel politik kaygılar ve çıkarlardan hareketle, Said Nursî ise ideolojik nedenlerden ötürü pozisyon almışlardı. Ancak her iki pozisyonda neticede Nazi Almanya’sının yanına düşmekteydi. (…) Berlin-Ankara-Kafkasya hattında 1941 yılında bu ve buna benzer gelişmeler yaşanırken, Kastamonu’da, karakolun karşısındaki ahşap evde Said Nursî, ‘İslam milletine büyük darbeler vuran İngiliz ve Rusların, Alman ordusu karşısında mağlubiyetlerini büyük sevinçle’ karşılamaktaydı. Hatta bir ara Alman ordusunun muvaffakiyeti için dua etmeye başlamıştı.”

Cilasun bu iddiasını Said-i Nursi’nin en has talebelerinden, eserlerinin yayımcısı Abdülkadir Badıllı’ya dayandırıyor. Badıllı da iddiasını Said-i Nusri’nin bir başka has talebesi Tahiri Mutlu’ya dayandırıyor.

Cilasun şöyle devam ediyor: “Öte yandan Nursî’nin Alman yanlılığı hep var olmakla birlikte, savaşın başlarında ‘ya kazanamazlarsa’” diye düşünüldüğünü gösteren bir temkinliliğin de var olduğu belirtilmelidir. Muhtemelen SSCB’ye saldırı öncesinde veya esnasında kaleme aldığı bir yazıda şöyle demektedir: “Amma öteki galip cereyan [Almanya] ise, ne vakit Kur’ân’a ve Risale-i Nur’a ve bize ve İslamlara yardım etse ve Kur’ân’ın hakikatına hizmete bilfiil teşebbüs eylese, siz de o vakit Kur’ân ve Risale-i Nur hesabına onun hareketine merakla bakabilirsiniz. Yoksa şimdiden tarafgirane bakmak ile tahribatındaki zulümlere hissedar olmak ihtimali var.’ (…)” Cilasun “Bu konuya ilişkin Badıllı, Tahirî Mutlu’dan duyduklarını şöyle anlatmaktadır: ‘…Bir müddet sonra, Almanların çok acayip zulümlere başladığını ve masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha ettiğini işitince, dua defterinden onların ismini sildi ve sırt çevirdi. Hatta Tahirî ağabey Alman mağlubiyetinin Üstad’ın duasını kesmesinden sonra başladığını söylüyordu.’ Tabii ki tamamen hurafe olan bu sözlerin bizi ilgilendiren boyutu, içerdiği siyasi muhtevadır. Alman mağlubiyeti ne zaman başlamıştır? 1943’te Stalingrad kuşat-masının yarılmasıyla mı? 1944’te başlayan Normandiya çıkartmasıyla mı? Yoksa Kızıl Ordu’nun 16 Nisan 1945’te Berlin’i kuşatmasıyla mı? Badıllı’nın aktarımlarından bunu anlamak mümkün değil. Öte yandan burada mutlaka sorulması gereken bir soru daha var. ‘Üstad’ın duasını kesmesinden’ evvel acaba Nazi Almanya’sı, ‘çok acayip zulümlere” başlamamış mıydı? Ya da ‘masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha’ etmiyor muydu?”

Bu ve başka konularda Said-i Nursi’nin tavrını merak edenler, Emrah Cilasun’un kitabını mutlaka okumalı…

 (Kudüs Müftüsü Hacı Emin El Hüseyni, Berlin’de Nazi selamı veriyor. 1943)

Bu kadar yazdım ama 1908-1966 arasında yayımlanan İslamcı Eşref Edip Fergan’ın Sebilürreşad dergisinde ve 1964 sonrasında İslamcı yönü ağır basan milliyetçiliğin yayın organı Yeniden Milli Mücadele dergisinde yayımlanan, Yahudilik, Masonluk, Komünizm dolayımı ile Nazizm ve Faşizm temalı yazıları veya konuyla dolaylı yoldan da ilgisi olan Filistinlilerin efsanevi lideri Kudüs Müftüsü Hacı Emin El Hüseyni’nin ve Bosnalı Müslümanların ‘Bilge Kralı’ Aliya İzzetbegoviç’in Hitler ve Mussolini ile ilişkilerine değinmeye fırsat olmadı. Onlar da bir başka sefere kalsın…

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/islamcilarin-ve-sag-muhafazakarlarin-hitler-sevdasi-1496624/



.

Bediüzzaman efsanesi, Said-i Nursi gerçeği

10.1.2016 - Bu Yazı 344 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Mücahit Bilici, 6 Ocak 2016 tarihli Yeni Yüzyıl’da “Said Nursi’ye Hitler çamuru bulaştırmak”  başlıklı  yazısında, geçen haftaki “İslamcıların  ve  sağ  muhafazakârların  Hitler  sevdası” yazımda, Said Nursi, Hitler ve İkinci Dünya Savaşı bağlamında sadece özet mahiyetinde verdiğim bilgileri “bir cümlede beşbuçuk yanlış” diyerek güya eleştirmiş. Kendisine cevap hazırlarken iddialarımı dayandırdığım  Emrah  Cilasun’dan, Bilici’nin yazısına dair uzunca bir mail alınca, ikimizin cevaplarını birleştirmeye karar verdim. Emrah Cilasun’un değinmediği konuları ‘Ayşe  Hür’ün  notu’  ibaresiyle Cilasun’un  metnine ekledim.  Umarım  bunu  yaparken,  Cilasun’un  metninin bütünlüğüne ve vuruculuğuna halel getirmemişimdir. (Bu vesileyle hatırlatmış olayım, 2010 yılında Taraf’ta yayımlanan iki yazımda Said-i Nursi’nin ‘Eski Said’, ‘Yeni Said’ (okumak için tıklayın) ve ‘Üçüncü Said’ (okumak için tıklayın) dönemlerinin izini sürmüştüm.  

EMRAH CİLASUN’UN MEKTUBU

“Ayşe Hanım, merhaba,

Öncelikle geçen haftaki yazınızda Yeni Paradigmanın Eşiğinde ‘Bediüzzaman’ Efsanesi ve Said Nursi Gerçeği–Yabancı Arşiv Belgeleriyle (Patika Kitap, Mayıs 2015) başlıklı kitabımı kaynak göstermenizin ötesinde tanıtıp, övdüğünüz için teşekkür ederim. Bu elektronik postayı yazmamın diğer bir nedeni ise Mücahit Bilici’nin, sizin yazınızdan hareketle 6 Ocak 2016’da Yeni Yüzyıl’da yayınlanan yazısıdır. Bilici’nin bilip bilmeden kaleme aldığı yarım yamalak yazısında mutlaka üzerinde durulması gereken iddialara ilişkin görüşlerimi aşağıda (minimum yorum, maksimum alıntı şeklinde) sizinle paylaşmak isterim:

1. Bilici diyor ki: 

“Bir kere Said Nursi İslamcı değildir. İslamcılığı benimsememiştir. İslamcılığa yaklaşan tek tarafı küresel bir Müslüman dayanışması fikrine sahip olmasıdır. Nurculuğun bugün İslamcılığa, geçmişte de sağcılığa yamanması Nursi’nin değil onun bazı takipçilerinin tercihidir. Said Nursi sağcı da değildir. Muhafazakâr olarak da tanımlanamaz.”  (Mücahit Bilici, Yeni Yüzyıl, 06. 01. 2016. Vurgular Bilici’ye aittir.)

Evvela hiç tereddüt etmeden Bilici’nin çok bariz bir biçimde Nursi’yi çarpıtmakta olduğunu belirtilmek zorundayım. Vaktiyle bunu Şerif Mardin’inde denemişti. Mardin’e göre Nursi bir “İslam sivil toplumu manivelası” idi. (Şerif Mardin, Said Nursi Olayı, İletişim Yayınları, 1997, s. 258) Said Nursi kendisinin böyle çarptırıldığını görse kim bilir Bilici’ye (ve Mardin’e) ne derdi bilinmez ama, bendeniz Nursi’nin tamamen siyasal İslamcı oluşunu ispat eden sözlerinden sadece bir kaçını müsadenizle sıralamak isterim.

Örnek 1: Muhtemelen 1949’da Afyon Mahkemesi’nde savunma yapan bir talebeye yolladığı mektuptan: “Senin bu yeni müdafaatını haklı ve hakikatlı ve kanuni gördüm. Fakat bir derece mübarezekârane olmasından, şimdilik anlara izhar zamanı gelmemiş. Çünkü mesleğimiz müspet harekettir. Menfi tarzda hücuma halimiz müsait değil.” (Abdülkadir Badıllı, Bediüzzaman Said-i Nursi, Mufassal Tarihçe-i Hayatı, yayınevi belirtilmemiş, 1998, c. 3, s. 1622.)

Örnek  2:  Afyon  hapishanesinden  muhtemelen  1948’de  yazılan  bir mektuptan: “(Haşiye): Kardeşlerim namına âcizane diyorum ki: ‘Lüzum olursa, inşallah çok ileri geçeceğiz. Bizler, dinde olduğu gibi kahramanlıkta daecdadımızın vârisleri olduğumuzu göstereceğiz.” (Badıllı, age, s. 1623)

Örnek  3:  Afyon  hapishanesinden  muhtemelen  1948’de  yazılan  bir mektuptan:  “Onlar, mevhum bir cem’iyet isnadıyla zulmederler. Kader ise, ‘Neden tam ihlâsa, tam bir tesânüdle, tam bir hizbullah olmadınız?’ diye bizi onların eliyle tokatladı, adalet etti.” (Şualar, Şahdamar Yayınları, 2010, s. 522.)

Örnek 4: Afyon Mahkemesi’nde yaptığı savunmadan: “Nurcular asayişin muhafızıdırlar. İman dersiyle herkesin kafasına bir yasakçı bırakırlar.” (Emirdağ Lahikası-2, Şahdamar Yayınları,  2010, s. 146.)

Örnek 5: 30 Mayıs 1950’de “Reisicumhur Celal Bayar ve Heyeti Vükelâsına” başlıklı mektuptan: “…vazifemiz siyaseti dine alet ve dost yapmaktır...” (Emirdağ Lahikası-2, s. 13.)

AYŞE HÜR’ÜN NOTU

En genel anlamıyla İslamcılığı, İslam’ı bir bütün olarak (inanç, ibadet, ahlak, felsefe, siyaset, hukuk, eğitim ve öğretim vd) yeniden hayata hakim kılmak ve akılcı bir metotla İslam dünyasını Batı sömürüsünden, zalim yöneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmak; medenileştirmek, birleştirmek, kalkındırmak için yürütülecek her türlü hareket olarak tanımlıyorum. Bu açıdan Said-i Nursi tipik bir İslamcıdır. Ancak İslamcılığını çok muğlak terimlerle sürekli bir perde arkasından yürüttüğü için aksini söyleyenlere itiraz etmek de kolay değildir. 

Bu durumu (benimle aynı ideolojik dünyadan olmadığı kesin olan) Yasin Aktay gayet güzel özetlemiş: “Belli siyasi angajmanları olanların kendileri için ürettikleri Nursi portreleri dolaşımdadır ve bu portrelerin daha sahici olduğu konusunda her birinin ikna edici argümanları vardır. Dileyen istediğini seçebilmektedir. Bu, bir yandan Nursi portresinin sembolik sermaye değerinin ne kadar yüksek olduğunu gösteriyor. Diğer yandan, bir ölçede Nursi’nin ortaya koyduğu metnin zor şartlarının, ürettiği muğlaklıklara (belirsizliklere), müteşabihliklere (benzeşmelere, mecazlara) dayanıyor. Müteşabihlik veya muğlaklık, bir anlamda muhayyileyi zenginleştirici, kışkırtıcı bir özelliğe sahiptir. Anlamsal muhkemlik açısından negatif etkisi olsa da, bir metnin klasikleşmesini sağlayan, onun politik kullanışlığını arttıran pozitif/kurucu etkileri de vardır.” (“Halife Sonrası Şartlarda İslâmcılığı Öz-Diyar Algısı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İslamcılık, c. 6, İletişim Yayınları, s. 89-90. Vurgular bana ait.)

Said-i Nursi’yi ‘İslamcı’ olarak niteleyenlere sadecek tek örnek vereceğim, çünkü yerimiz sınırlı. İslamcılık konusunun uzmanlarından İsmail Kara’ya göre Nursi’nin Ankara’nın davetini kabul etmesi, TBMM’de bir konuşma yapması siyasal hayata duyduğu ilginin işaretidir. Kara, 1925’teki Şeyh Said İsyanı’ndan 1950’ye kadarki tutumunu ise ‘siyasetten geri çekilme’ olarak niteler ve 1950’lerin dünya ve Türkiye konjonktüründe Nursi’nin “Yeni Said fikrini hemen tadil ve tashih etmeye başladığı özellikle Demokrat Parti ile birlikte siyasi tavır takındığı, bir bakıma Eski Said’e döndüğügörülecektir” der. (Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslam, Dergah Yayınları, s. 206.)

Nurcu külliyatta (bazı ihtilaflar olsa da) 1949-1960 arası ‘Üçüncü Said’ dönemi diye anılır.  ‘Üçüncü Said’ döneminin karakteristiklerini anlamak için İsmail Kara’nın bu dönemle benzerlikler kurduğu ‘Eski Said’ döneminin ‘siyasal tavırları’na dair hafızamızı tazelemekte fayda var. 

Said-i Nursi’nin ‘Eski Said’ diye adlandırdığı dönemin önemli köşe taşlarından biri  31 Mart Olayı’na giden yolda önemli rolü olan Derviş Vahdeti’nin Volkan gazetesindeki yazılarıdır. Bu yazılarda Nursi, ağırlıklı olarak İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti’nin savunmasını yapar. Cemiyetin, ilahiyat tartışmaları yapmak için değil siyasi amaçlarla oluşturulduğunu biliyoruz. 

Kendi kendine sorduğu “Sen Selanik’te İttihat ve Terakki ile ittifak etmiştin neden ayrıldın” sorusuna cevap olarak 11 Nisan 1909 tarihli Volkan gazetesinde yayımlanan yazısında yer alan “Ben ayrılmadım onların bazıları ayrıldılar.[Resneli] Niyazi Bey ve Enver Bey gibi adamlarla şimdi de müttefikim. Lakin bazıları bizden ayrıldılar. Bataklık yoluna saptılar” sözü de pür siyasi bir örgütlenme olan İttihatçılarla ilişkisine dair önemli bir ipucudur.

1911 baharında Şam’daki Emevî Camii’nde İslam’ın dünya çapında yükselişini müjdeleyen meşhur Şam Hutbesi’ni ve Mehmed V. Reşad’ın 5 Haziran 1911’de başlayan meşhur Kosova seyahatine eşliği, sırasıyla Arap ve Arnavut milliyetçilerini teskin faaliyetlerindendir. İki seyahati de büyük ihtimalle İttihatçılar düzenlemiştir. (Bu olayları, birincil kaynaklardan derleyerek aktaran: Mary F. Weld/Şükran Vahide, Bediüzzaman Said Nursi, Entelektüel Biyografisi, Biyografi Yayınları, 2006, s.128-143.)

Emrah Cilasun’a göre, Birinci Dünya Savaşı sonrası, Sadrazam Said Halim Paşa’nın ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’nın özel ilgisine mazhar olup, Dar’l-Hikmet-i-İslamiye azalığına 1918-1922  getirilmesi de ona devlet katında biçilensiyasi değerle ilgilidir. 

Şimdi tekrar İsmail Kara’nın sözü ettiği ‘Üçüncü Said’ dönemine dönelim. Yerimiz dar bir kaç anekdot yeter herhalde: Nursi, 1948-1949’da, ‘İslam kahramanı’ diye nitelediği Adnan Menderes’e yazdığı mektupta “Cenab-ı Hak sizleri İslamiyet lehindeki hizmetlerinizde muvaffak ve mezkur tehlikelerden muhafaza eylesin diye ben ve Nurcu kardeşlerimiz, yapacağınız hizmete ve mezkur hakikati kabul etmenize mukabil dua etmeye karar vereceğiz,” diye başlar, “Şimdi milletin arzusuyla seair-i İslâmiyenin serbestiyetine vesile olan Demokratlar, hem mevkilerini muhafaza, hem vatan ve milletini memnun etmek çare-i yegânesi; ittihad-ı İslâm cereyanını kendine noktai istinad yapmaktır. (…) Ve beşeri bu tehlikeden kurtarmağa vesile olduğu gibi bu vatanı istila-yı ecânipten ve bu milleti anarşilikten kurtaracak yalnız odur” (Emirdağ Lahikası-2) diye devam eder, 1956’da takipçilerine bir süredir oy kaybeden DP’yi destekleme çağrısı yapar, 1957 seçimlerinde oyunu açıkça DP’ye verir. Benim okumama göre bütün bunlar gayet ‘İslamcı’ tavırlardır. 

2. Bilici diyor ki: 

“Said Nursi’yi Nihal Atsız gibi katıksız bir faşistle veya Necip Fazıl gibi faşizan bir sağcıyla bir arada anmak hem Nursi’nin din âlimi kimliğine hem de onun Kürd kimliğine saygısızlıktır.” (Vurgular Bilici’ye aittir.) 

Bilimle uğraştığını söyleyen bir akademisyenin ahlak ve terbiye zabıtalığı ile işi olmamalıdır ama müsadenizle ben, kimi yerde Bilici’nin bu ahlaki kavramlarını ödünç alacağım. Tarihte kimin nerede, kiminle durduğuna; ideolojik ortaklıklar ve siyasi mevzilenmeler üzerinden bakmak gerekir. Evet, Adsız katıksız bir ırkçı/faşist olduğu için Kürd düşmanılığı üzerinden  Nursi’ye karşıydı. (Birazdan üzerinde teferruatla duracağım gibi, aldıkları pozisyon gereği İkinci Dünya Savaşı sırasında ise aynı siyasal mevzide buluşuyorlardı) Necip Fazıl ile Nursi’nin çelişkili birlikteliklerinin ise katiyen üzeri örtülemez. (Bunları merak eden hem kaynaklarından hem de benim kitabımdan okuyabilir) Benim esas üzerinde durmak istedğim husus burada Bilici’nin yaptığı ‘Kürd’ vurgusudur. 

Bu vurgu maalesef, aynı anda içiçe geçmiş, bir biçimde hem tehlikeli bir demagojiyi hem de Nursi’nin zaviyesinden bakıldığında “kavmiyetçilik”i içermektedir.  (Ayşe Hür’ün notu: Mücahit Bilici’nin 3 Eylül 2015 günü Twitter’da paylaştığı şu fikri de hatırda tutalım: “Kürdler Türk kardeşlerini sevmeli ama haklar konusunda dindar dinsiz farketmez bu kardeşlerine zerre kadar güvenmemeli.”) Zira her ulus da olduğu gibi Kürt ulusunun içerisinde de farklı sınıf  ve tabakalar mevcuttur.  Bu sınıfların farklı siyasi ideolojik pozisyonlara sahip olmalarını yadsımak, sosyal bilime “‘saygısızlık’ olur. Ziya Gökalp gibi örnekleri şimdilik bir kenara koyalım.  Tersinden ‘Kürdden faşist olmaz’ diye de okunabilecek Bilici’nin bu sözlerinin varacağı doğal nokta, ‘imtiyasız, sınıfsız, kaynaşmış’ bir ‘Atakürdcülük’tür.  

‘Kavmiyetçilik’ bahsine dönecek olursak... Aslında Bilici’nin bir Nurcu olarak bu bahisden imtina etmesi gerekir. Said Nursi hiç bir zaman ezilen, milli baskıya maruz kalan Kürd ulusunun yanında olmamamıştır! (Bunu sayfalarca kitabımda ispatladığım kanısındayım.) Haliyle Nursi’nin bizatihi kendisinin ‘Kürd kimliği’ne (Eski Said döneminin tali örnekleri hariç) –Türk hakim ulus şovenizminin basıncı altında olduğu göz ardı edilmeden- esasen sahip çıkmadığı çok açıktır. İşte bir kaç örnek:

1. Örnek: Said Nursi’nin ölümünden iki sene evvel bizat kendi denetiminde yayınlanan Bediüzzaman Said Nursî, Tarihçe-i Hayatı Eserleri Meslek ve Meşrebi adlı eserde Şeyh Said İsyanı ile alakalı şu kısma dikkatinizi çekmek isterim: “Van’da, mezkûr mağarada yaşamakta iken, Şark’ta ihtilâl ve isyan hareketleri oluyor. ‘Sizin nüfusunuz kuvvetlidir’ diyerek yardım isteyen bir zatın mektubuna: Türk Milleti asırlardan beri İslamiyete hizmet etmiş ve çok veliler yetiştirmiştir. Bunların torunlarına kılınç çekilmez; siz de çekmeyiniz; teşebbüsünüzden vazgeçiniz. Millet, irşad ve tenvir edilmelidir!’ diye cevap gönderiyor.” (Bediüzzaman Said Nursî’nin Tarihçe-i Hayatı, Eserleri, Meslek ve Meşrebi, Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası, 1958, s. 100.)

2. Örnek: Şeyh Said İsyanı sonrası, isyancıların yargılandığı Diyarbekir duruşmalarında, mahkeme heyetinin mensuplarından Ali Saip Ursavaş ile isyancılardan Seyid Muhammed arasında geçen kısa diyalogdan. Ursavaş: “Üç numaralı azanız Bediüzzaman ne meslektedir?” Seyid Muhammed: “Mütedeyyindir, ulemadandır. Onun için istiklâl taraftarı değildir.” (Malmisanij, Said-i Nursî ve Kürt Sorunu, Doz Yayınları, İstanbul, 1991, s. 40.)

3. Örnek: Şimdi de 1911’de Kürt Talebe Cemiyeti, Hêvî’nin kurucuları arasında yer alan ve kendisi de 1925’te Burdur’a sürgün edilen Kadri Cemilpaşazade’ye kulak verelim.

“Dikkati şayan olan cihet Türk hükümetinin isyan anında kim kendine yardım ettiyse önce bunları ilk kafile olarak sürgüne göndermesiydi. Hükümetin iyi gözle görmediği kimseler kendilerini hükümet memurlarından uzak tutmaktaydılar. Hükümete yardım etmiş veya en azından vatani düşünceleri kısa kimseler, isyan başladıktan sonra hizmetlerine mükâfat veya hiç olmazsa aferin almak niyetiyle hükümet kapısından ayrılmıyorlardı. Bundan dolayı vefasız, gaddar hükümetin icraatine ilk kurban bunlar oldu. Sürgün edildiğim Burdur vilayetine yetiştiğimde benden evvel Burdur’a gönderilmiş Türkofillikleri ile tanınmış bir kısım Kürtleri orada mevcut buldum. Eskiden Konya vilayetinin küçük bir kazası olan Burdur’da üç yüz kadar doğulu hemşeri toplanmıştık. Bediüzzaman Molla Said de aramızda bulunuyordu.” (Kadri Cemilpaşazade, Doza Kurdistan, Özge Yayınevi, Ankara, 1991, s. 102.)

4. Örnek: Yıllar sonra (1935) Said Nursî’nin, Eskişehir Mahkemesi’nde yaptığı savunma, adeta Seyid Muhammed’i ve Cemilpaşazade’yi teyit etmektedir: “Şark hadisesi münasebetiyle neyf edilmem, iddianamede iştirâkimi ihsas ettiği cihetle, cevap veriyorum ki: Hükümetin dosyalarında, benim künyem altında hiçbir meşruhat yoktur. Sırf ihtiyat yüzünden neyf edildiğim hükümetçe sabit olmuştur.” (Osmanlıca Lem’alar’dan aktaran Badıllı, age, c.1, s. 663.)

3. Bilici diyor ki: 

“Bir kısım solcuda sık rastlanan sığ bir laik önyargı var: Her dindarın mutlaka antisemit olacağını varsayıyorlar. Bazen ümit ediyorlar. Bu çocukça bir ezberdir, terkedilmelidir.  (…) Nursi’nin sıralanan faşizan figürlerle bir ortaklığı olmadığı gibi kendisi antisemitizmden de beridir.” (Vurgular Bilici’ye aittir.) 

Bilici ya Risale-i Nur Külliyatı’nı bilmiyor (ki zannetmiyorum) ya da bildiği halde alenen, tarihe çalım atmaya çalışıyor. İşte ispatı:

“Rivayette var ki: ‘Deccalın mühim kuvveti yahudidir. Yahudiler severek tabi olurlar.’ Allahu Alem, diyebiliriz ki, bu rivayetin bir parça te’vili Rusya’da çıkmış. Çünkü her hükümetin zulmünü gören Yahudiler, Almanya memleketinde kesretle toplanıp intikamlarını almak için, komünist komitesinin tesisinde mühim bir rol ile Yahudi milletinden olan ‘Troçki’ namında dehşetli bir adamı, Rusya’nın başkumandanlığına –ve terbiyegerdeleri olan meşhur Lenin’den sonra- Rus hükümetinin başına geçirerek Rusya’nın başını patlatıp bin senelik mahsulatını yaktırdılar. Büyük deccalın komitesini ve bir kısım icraatını gösterdiler ve sair hükümetlerde dahi ehemmiyetli sarsıntılar verip karıştırdılar.” (Şualar, “Beşinci Şua’ın İkinci Makamı ve Meseleleri”; “On Dördüncü Mesele”, Celtüt Matbaası, İstanbul, 1959, s. 378-379.) 

Nursi’nin Yahudiler hakkındaki bu sözleri düpedüz antisemitizmdir ve biraz olsun tarih bilgisine sahip bir akademisyenin bu sözlerin, Avusturyalı bir çavuşun 1925’te yayınlanmış kötü ünlü kitabından ilham alınarak yazıldığını bilmesi gerekir. Okuyalım: 

“ [Rusya’daki] Devrimin gerçek tertipçisi ve devrimin dizginlerini elinde tutan kimse uluslararası Yahudi idi. Bu uluslararası Yahudi, o günlerde durumu pekiyi takdir etmişti… Neticede, Komünist ihtilali galip çıkınca, cahil Rus halkı Yahudi diktatörlerin, müdafaadan mahrum birer kölesi haline geldi. Yahudi diktatörler ise, bu istibdada, ‘halk cumhuriyeti’ adını verecek kadar sahtece ve ustaca hareket ettiler… Yahudi’nin amacı, savunmasız hale gelen ve parçalanmış olan Reich’ı [Alman İmparatorluğu’nu] tamamen komünizmin bir avı haline getirmekti...” (Bkz. Adolf  Hitler,  Kavgam,  1925,  pdf  formatında okumak için tıklayın) 

AYŞE HÜR’ÜN NOTU

Mücahit Bilici’nin ‘her dindarın’ derken ‘her Müslümanın’ demek istediğini varsayıyorum. Ama konu bu değil. Emrah Cilasun gayet insaflı davranmış. Ben Said-i Nursi’nin ‘antisemitizm çamuru’na nasıl bulaştığına dair bir kaç örnek daha vereceğim. (Vurgulamalar bana ait. Kaynakları internette adlarıyla tararsanız bulabilirsiniz.) 

"Hırs, sebeb-i haybettir ve illet ve zillettir; ve mahrumiyet ve sefaleti getirir. Evet, her milletten ziyade hırsla dünyaya saldıran Yahudi milletinin zillet ve sefaleti, bu hükme bir şahid-i kàtı’dır.” “Hem daire-i insaniye içinde her milletten ziyade hırsla dünyaya yapışan ve aşk ile hayat-ı dünyeviyeye bağlanan Yahudi milleti, pek çok zahmetle kazandığı, kendine faydası az, yalnız hazinedarlık ettiği gayr-ı meşru bir servet-i ribâ ile bütün milletlerden yedikleri sille-i zillet ve sefalet, katl ve ihanet gösteriyor ki, hırs maden-i zillet ve hasârettir.” (Mektubat, “Yirmi İkinci Mektubun İkinci Mebhası”)

"Hem dünyada, milletler içinde şiddet-i hırsla meşhur olan Yahudi milletinden daha ziyade rızık peşinde koşan olmuyor. Halbuki zillet ve sefalet içinde en ziyade sû-i maişete onlar maruz oluyorlar. Onların zenginleri dahi süflî yaşıyorlar. Zaten ribâ gibi gayr-ı meşru yollarla kazandıkları mal, rızk-ı helâl değil ki meselemizi cerh etsin.” (Mektubat, “Üçüncü Desise-i Şeytaniye”.) 

"Hem Yahudi milleti hırs ile, ribâ ile, hile dolabı ile rızıklarını zilletli ve sefaletli, gayr-ı meşru ve ancak yaşayacak kadar rızıklarını bulması ve sahrânişinlerin, yani bedevîlerin, kanaatkârâne vaziyetleri, izzetle yaşaması ve kâfi rızkı bulması, yine mezkûr dâvâmızı kat'î ispat eder.”  (Lem’alar, “Ondokuzuncu Lem’a”.) 

"Yahudi milleti hubb-u hayat ve dünyaperestlikte ifrat ettikleri için, her asırda zillet ve meskenet tokadını yemeye müstehak olmuşlar….” (Şualar, “Ondördüncü Şua”.)

"Yahudilere müteveccih şu iki hükm-ü Kur'ânî, o milletin hayat-ı içtimaiye-i insaniyede dolap hilesiyle çevirdikleri şu iki müthiş düstur-u umumîyi tazammun eder ki, (…) mahrum kaldıkları ve daima zulmünü gördükleri hükûmetlerden ve galiplerden intikamlarını almak için her çeşit fesat komitelerine karışan ve her nevi ihtilâle parmak karıştıran yine o millet olduğunu ifade ediyor.” (Sözler, “Yirmibeşinci Söz”.) 

Bu ifadelerin de Hitler’in Kavgam kitabında tarif edilen Yahudi’den farkı yok ama Saidi Nursi, müritlerine kaçacak yer kalmasın diye Kuran’daki iki hükmü de hatırlatıyor.

4. Bilici diyor ki:

“Said Nursi sosyalizme kapitalizme kıyasla sıcak bakarken komünizme (ateizmi nedeniyle) düşmanca yaklaşmıştır.” (Vurgular Bilici’ye aittir.)

Osmanlı İmparatorluğu’nun 1918 sonrası, Birinci Dünya Savaşı’nda yenik düştüğü, Osmanlı hakim sınıflarının ve onların tüm askeri, siyasi, dini sözcülerinin, devletin bekası için kafa yordukları bir dönemde –hani Akif’in Batı medeniyetinden “tek dişi kalmış canavar” diye yakındığı dönemde- herkes gibi Said Nursi de (Asar-ı Bediiye adlı eserinde) sosyalizm hakkında bir takım sözler etmişti. Özetin özeti Nursi, Anadolu’da genç Sovyetler Birliği’nin etkisinin yoğun bir şekilde hissedildiği, Mustafa Kemal, İsmet İnönü gibi erkanı harp mensuplarının dahi sahte Komünist Partisi kurma çabaları içerisinde oldukları bir ortamda (1920’nin başlarında) sosyalizm ile kapitalizm kıyaslamasına girmişti. Birinin “necis” (pis), diğerinin “ences” (en pis) olduğunu söylemişti. Nursi’nin ehven-i şerciliğinin (‘kötünün iyisi’ yaklaşımının) sosyalizme “sıcak bakmak”la hiçbir alakası bulunmamaktadır. Kapitalist toplumdan komünist topluma bir geçiş aşaması olan sosyalizm hakkında Bilici’nin kesinlikle Marx’ı okuması gerekir:  

“Bu sosyalizm, devrimin sürekliliğini; tüm sınıf ayrılıklarının kaldırılmasına, bu sınıf ayrılıklarının dayandığı tüm üretim ilişkilerinin kaldırılmasına, bu üretim ilişkilerinin karşılığı olan tüm sosyal ilişkilerin kaldırılmasına, bu sosyal ilişkilerin sonucu olan tüm fikirlerin devrimcileşmesine zorunlu geçiş noktası olarak proletaryanın sınıf diktatörlüğünün ilanıdır.” (Marx-Engels, Ausgewählte Werke II, Dietz Verlag, Berlin, 1983, s. 104.)   

Marx’ın bu sözlerle tasvir ettiği bir sosyalizme Nursi’nin “sıcak” bakabilmesi için Said Nursilikten feragat etmesi gerekirdi. 

5. Bilici diyor ki: 

“Herşeyden önce Almanya Osmanlıların müttefikiydi. Ayrıca “underdog” olması, sonradan gelip başarı göstermesi gibi faktörler de Almanya’yı insanların gözünde taktir nesnesi haline getirmişti. Benzer bir ilgi ve hayranlık Asya’daJaponya için vardı.” (Vurgular Bilici’ye aittir.)

Umarım Bilici ne yazdığının farkındadır. Nursi’nin ve Nurcu akımın Prusya Almanyası, Nazi Almanyası ve İkinci Cihan Harbi sonrası demokrat Almanya’ya beslediği muhabbet en son Bilici’nin bu satırları ile birlikte kendisini bir kez daha ele vermektedir. “Underdog” (‘toplumun en altındaki’ anlamına sosyolojide kullanılan bir kavram) ve “insanlar” gibi masum ifadeler dikkatten kaçmamaktadır. 

Zira Bilici’nin “underdog” dediği ülke, baskı ve sömürüye karşı devrim yapmış, emperyalist ülkelerin iktisadi ambagolarına maruz kalmış, sonrada muazzam bir siyasi, ideolojik ve iktisadi atılımla belini doğrultmuş olan genç Sovyetler Birliği veya kızıl Çin değildir. Bilakis Bilici’nin “underdog” diye tasvir ettiği Almanya, tıpkı bugün olduğu gibi dün de dünyanın emperyalist talanından pay sahibi olan bir devlettir. 

1904-1908’de Güney Batı Afrika’da ve/veya 1915’de Osmanlı topraklarında müttefikleriyle birlikte kanlı icraatlara imza atan bu devletin, “underdog” diye takdim edilmesi emperyalist bir devleti mağdur göstermenin ötesinde soykırımlarda yitirlen insanlara karşı da yapılmış bir ‘saygısızlıktır’.  O yüzden Bilici’ye sormak lazım.  Almanya’nın “sonradan gelip başarı gösterdiği faktörler” nelerdir? Versay anlaşmasını yırtıp, dünyaya efelenmiş olması mı? Savaş sanayisini muazzam arttırıp, dünya halklarına kan kusturmuş olması mı? Peki bu Almanya’yı gözlerinde “taktir nesnesi haline” getirmiş olan  “insanlar” kimler? Nazi’lerin gönüllü propagandacısı ve Müslüman SS Birlikleri’nin örgütleyicisi Hacı Emin el-Hüseyni ya da onunla yıllarca hediye alışverişi içerisinde olacak olan, Nazi orduları için “dua eden” Said Nursi değil mi? 

6. Bilici diyor ki:  

“Hitler sevgisini Said Nursi’ye yamamak ve ilgisi olmadığı halde onu da o çamura batırmak hem yanlış hem de ayıptır. Ayşe Hür’ün haksız yargısını dayandırdığı Emrah Cilasun’un atıf yaptığı dipnotta Badıllı bir rivayetin rivayetini yapıyor. (…) Bir sözün suyunun suyuna değil, sözün kendisine bakalım.”

Müsaade ederseniz, alıntıyı sondan başlayarak adım adım ele alalım. Bilici’nin, Nursi’ye halel getirmemek için, Nurcu akımın önde gelen kadrolarından Tahiri Mutlu ve Abdülkadir Badıllı’yı kaşla göz arasında “rivayetin rivayeti” veya “suyunun suyu” gibi sözlerle harcamasını şimdilik bir kenara bırakalım ve bizzat Badıllı’nın o bahsi geçen dipnotuna gelinceye kadar Nurcu literatürde gelişmelerin seyrini incelemeye çalışalım.

Savaşın başlarında Nursi’nin, (Birinci Dünya Savaşı’nın verdiği tecrübeyle olsa gerek) son derece ihtiyatlı davrandığı, kadro ve taraftarlarının ise açıktan taraf tutmakta daha istekli olduklarına dair iki örnekle başlayalım. 

Örnek 1: “Bugün namazda ve tesbihatında iken, manevî tarzda denildi ki: Küre-i arzda çarpışan, mücadele eden cereyanlar, her halde birisi İslâmiyete ve Kur'ana ve Risale-i Nur’a ve mesleğimize taraftar olacak. Bu noktadan ona karşı merakla bakmak gerekti. Bakmamak için bir iki mektupta yazdığım sebepler çendan kalbe, akla kâfidir. Fakat meraklı ve hevesli nefse kâfi gelmiyor diye kalbime geldi.” (Osmanlıca Kastamonu Lahikası-1, s. 304’den aktaran Badıllı, Bediüzzaman Said-i Nursi, Mufassal Tarihçe-i Hayatı, c. 2, s. 1052.)

Örnek 2: Nursi’nin Nisan 1936’da Kastamonu’ya sürgün edildiği ve İkinci Dünya Savaşı’nın 1 Eylül 1939’da patlak verdiği göz önünde bulundurulacak olunursa, 1940’ın Ekim’inde Nursi’nin İngiltere’ye açıktan karşı ama Almanya’nın desteklenmesine de hala ihtiyatlı davrandığını şu sözlerinden anlıyoruz. 

“... on üç aydan beri harbin vaziyetini nazara almadığımın sebebini soran buradaki kardeşlerime verdiğim cevaba Hafız Ali'nin istihsanı münasebetiyle, kaidemize muhalif olarak bir iki dakika siyasete bakıp bir iki kelime beyan ediyorum: Evvelâ: Buradaki bir kısım Risale-i Nur şakirtleri; Âlem-i İslâmda çok müstemlekâtı bulunan bir devlet [İngiltere], bu Anadolu hâricindeki Müslümanlara -yalnız kendi menfaatı için- bir derece dinlerine ilişmiyor veya ilişemiyor diye o devletin hariç İslamlara tatbik ettiği siyasete bütün bütün muhalif bir siyaseti takib ettiği, bu memlekette faaliyette bulunan propagandasına kapılıp o cereyana taraftarlıkla, Risale-i Nurun safvet ve halisiyetine zarar verdiğinden, o siyasî şâkirde dedim: ‘O devlet, bu memleketteki hükümete müstemlekâtındaki Müslümanlar ısınmamak ve iltihak etmemek için eskiden beri bu vatanda dinsizliği tervic etmiş (…) Amma öteki galib cereyan ise [Almanya], ne vakit Kur'an'a ve Risale-i Nur'a ve bize ve İslâmlara yardım etse ve Kur'an'ın hakikatına hizmete bilfiil teşebbüs eylese, siz de o vakit Kur'an ve Risale-i Nur hesabına onun hareketine merakla bakabilirsiniz. Yoksa şimdiden tarafgirane bakmak ile, tahribatındaki zulümlere hissedar olmak ihtimali var...” (Bkz. Badıllı, a.g.e., c.2, s. 1055-1056.)

Said Nursi’nin, İkinci Dünya Savaşı’nda Nazi Almanyası’nın galip gelip gelmeyeceğine dair bu ihtiyat ve temkinliliğin (Kastamonu’da tevkif edileceği Eylül 1943’e kadar) harbin seyri içerisinde dağılmaya başladığını da belirtmek gerekir. İşte örneği:  

Örnek 3: Badıllı’ya göre  Said  Nursî,  “bütün hayatında hep Hristiyanlık aleminden İslamiyete maddi bir imdad, bir kuvvet geleceğini beklemiş ve zaman zaman bu hakikatin bazı parıltılarına ümitle müteveccih olmuştur.  İşte burada da, İkinci Cihan Harbi sıralarında, ahir zaman hadiselerinden haber veren bir hadis-i şerifi şöylece tev'il edip tefsir etmiştir: 

“...İsevilik dini ve o dinden gelen adat-ı müstemirresini [sağlam adetlerini] muhafaza hesabına çalışan bir hükümet (İtalya ve Almanya. A.B.) ile resmi ilanıyla zulmeti pis menfaatı için dinsizliğe ve bolşevizme yardım edip terviç eden [değerini arttıran] diğer bir hükümet (Rusya A.B.) ki, yine hasis menfaatı için (İngiltere. A.B.) İslamlarda ve Asya’da dinsizliğin intişarına [dağılmasına] taraftar olan fitnekâr ve cebbar hükümetlerle muharebe eden evvelki hükümetin şahs-ı manevisi temessül etse [canlansa]. Ve dinsizlik cereyanının bütün taraftarları da bir şahs-ı manevisi temessül eylese; üç cihetle bu müteaddit [güçlendiren] manaları bulunan hadisin bu zaman aynen bir manasını gösteriyor.

“Eğer o galip hükümet [İtalya ve Almanya], netice-i harbi kazansa, bu işarî mâna dahi bir manayı sarih derecesine çıkar. Eğer tam kazanmazsa da yine muvafık bir manayı işeridir.

“...Küre-i arzın dört kıt'aları içinde en küçüğü olan Avrupa'nın ve bu kıt'anın dörtte biri olmayan bir hükûmetin memleketi; ekser Asya, Afrika, Amerika, Avusturalya’ya karşı galibane harp ederek; Hazret-i İsa'nın vekâletini dava eden bir devlet ile beraber; (2.Cihan harbinde Almanlar’ın İtalyanlar ile ittifakı demektir. A.B.) dine istinad edip, çok müstebidane olan dinsizlik cereyanlarına karşı semavî paraşütlerle muhabere ve mücadele eden o hükûmet ile, ötekilerin şahs-ı manevileri insan suretine girse; ceridelerin eskiden beri yaptıkları gibi, devletlerin kuvvetlerini ve hükûmetlerin derecelerini göstermek nev'inden, o manevî şahıslar dahi ruy-i zemin ceridesinde bu asır sahifesinde insan suretinde tersim ve tasvirleri gibi temessül etseler; aynen ve tam tamına hadis-i şerifin mucizane ihbar-ı gaybîsi nev'inden beyan ettiği hadise-i ahir zamanın müteaddid manalarından tam bir manası çıkıyor. Hatta ‘şahs-i İsa'nın semavattan nüzulü’ işaretiyle, bir mana-yı işarisi olarak; Hazret-i İsa'yı (A.S.) temsil ederek ve namına hareket eden bir taife dahi, şimdiye kadar işitilmemiş ve görülmemiş bir tarzda tayyarelerle, paraşütlerle semadan bir bela-i semavî gibi nüzûl ettiriyor, düşmanların arkasına indiriyor. Hazret-i İsa'nın nüzûlünün maddeten bir misalini gösteriyor. Evet, hadis-i şerifin ifadesiyle Hazret-i İsa'nın semavi nûzulü kat'i olmakla beraber, mana-yı işarisiyle başka hakikatleri ifade ettiği gibi, bu hakikate de mu'cizane işaret ediyor...” (Bkz. Badıllı, a.g.e., c.2, s. 1094-1096.)

Ne diyordu Bilici? “Bir sözün suyunun suyuna değil, sözün kendisine bakalım.” Bilici ne der bilemem ama bu satırlarda Nursi’nin, İsa’nın nezdinde muharebe meydanlarında ilerleyen faşit Alman ve İtalyan ordularını gördüğü çok barizdir. Katiyen bu, bir “minimal eğilim” olarak geçiştirilemez. Bunu görmemek –Bilici’den ödünç alarak söyleyecek olursak- “hem yanlış hem de ayıptır.”

Devam edelim. Bilici ne diyor: “Başlamış savaşın başlarında Almanların başarısının Müslümanlar için daha iyi olacağını düşünen biri, savaşın dehşeti ortaya çıktıkça bu minimal eğilimden de vazgeçtiğini söylemiş.” Hadi varasayalım ki öyle. Peki savaşın dehşeti –Bilici açısından- Nursi’ye göre ne zaman ortaya çıkmıştır? İşte şimdi Bilici’nin “rivayetin rivayeti” veya “suyunun suyu” diye önemsizleştirmeye çalıştığı Badıllı’nın Tahiri Mutlu’ya dayarak verdiği dipnota bakmanın zamanı gelmiştir. 

“Bizzat Tahirî Mutlu Ağabeyden duyduğum bir mes'elenin burada zikri münasib görüldü. Tahirî Ağabey dedi: ‘Ben Kastamonu'ya Üstad'ımızı Ziyarete gittigimde, kendisinden dinlediğim ve oradaki Nur talebelerinden etraflıca duyduğum bir hadise şöyledir: Hazret-i Üstad, İkinci Cihan Harbi başlarında; İslam milletine büyük darbeler vuranİngiliz ve Rusların Alman ordusu karşısında mağlubiyetlerini büyük sevinçlerle karşılamışken, hatta bir ara Alman ordusuna muvaffakiyet için dua etmeye başlamışken, fakat bir müddet sonra, Almanların çok acib zulümlere başladığını ve masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha ettiğini işitince ,dua defterinden onların ismini sildi ve sırt çevirdi.’ Hatta Tahirî Ağabey Alman mağlubiyetinin Üstad 'ın dua sını kesmesinden sonra başladığını da söylüyordu. A.B.” (Badıllı, a.g.e., c. 2, s. 1054. Dipnot: 301.)

“Üstad’ın duasını kesmesi” ile başlayan “Alman mağlubiyeti” acaba hangi döneme denk gelmektedir? 1943’te Stalingrad kuşatmasının yarılmasına mı; 1944’te başlayan Normandiya çıkartmasına mı; yoksa Kızıl Ordu’nun 16 Nisan 1945’te Berlin’i kuşatmasına mı? “Üstad’ın duasını kesmesinden” evvel acaba Nazi Almanya’sı, “çok acayip zulümlere” başlamamış mıydı? Ya da “masum çoluk çocuk demeden bombalarla imha” etmiyor muydu?  Bilici de dahil bütün Nurcu camianın cevaplandırması gereken esas soru bence budur.

AYŞE HÜR’ÜN NOTU

Bilici ‘bu savaşa’ demiş ama Nursi’nin savaşlara girme konusunda ne kadar hevesli olduğunu gösteren şu anlatıları da hatırlatmak gerekir:

1913 yılında kendisine şakirt olmak için gelen ancak duyduklarından sonra bundan vazgeçen üç öğrenci Said-i Nursî’yi şöyle betimler: “… Bu esnada medresenin duvarı dikkatimizi çekti. Mavzer tüfekleri, çeşitli silah, kılıç, kama ve fişekler dizilmişti. Bununla beraber rahleler üzerinde kitaplar vardı (...) ikinci olarak da dikkatimizi çeken ve taaccüp ettiğimiz (şaşırdığımız) husus, hocanın tavrı kılık kıyafeti oldu. Çünkü eskiden beri gördüğümüz hoca kıyafetini görmedik. Bu adeta, başında külahıyla, ayağında çizmesi ile belinde kaması ile ve birde sert adımlarla yürüyüşü ile bize bir hocadan ziyade, bir erkânı harp bir asker intibaı vermişti. Doğrusu çok genç olduğundan ‘Acaba ilmi var mı?’ diye içimizden geçirmiştik.(…)” (Aktaran Nurettin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursi, Nesil Yayınları, 2005, s. 189-190.)

“Oğlun Kore’ye [1950-1953 Kore Savaşı’nı kastediyor] gidiyor, sen çok merak ediyorsun, üzülüyorsun. Hiç merak etme, üzülme! İnşallah oğlun gidip gelenlerden olacak. Hükümet Kore’ye dörtbinbeşyüz kişilik asker gönderiyormuş.Eğer bana da izin verseler, beşbin genç Nur talebelerimle gönüllü olarak komünistlerle harp etmek için ben de giderdim…” Sohbette bulunanlardan birinin ‘Üstad’ım bu harbe nasıl niyet edeyim?” sorusuna da Nursi şöyle cevap verir: “Din- i İslam uğruna, Allah için cihada, şeklinde niyet et!” (Aktaran Badıllı, a.g.e., c. 3, s. 1919) 

Ama esas, Emrah Cilasun’un maddelerine şu maddeyi eklemek istiyorum. 

7. Bilici diyor ki:

 “Nursi, sağcı da değildir. Muhafazakâr olarak da tanımlanamaz.” (Vurgu Bilici’ye ait.)

Sağcılık-solculuk tarifi yaparken, İdris Küçükömer’in ‘bizde sağ soldur, sol da sağdır’ aforizması gelir hep aklıma. Bu açıdan Bilici’nin ‘Nursi sağcı değildir’ derken neyi kastettiğinden emin değilim. Diyelim ki onun dediği gibi olsun. (Nasılsa solcu olamayacağını Emrah Cilasun gösterdi.) Muhafazakarlık konusunda da tarif vermek kolay değil. Ekonomide veya ulusalararası siyasette muhafazakarlık bambaşka anlamlara gelir mesela. Ama “muhafazakarlık geleneksel toplumsal ve kültürel değerlerin, yapıların muhafaza edilmesini destekleyen politik ve sosyal felsefedir” tarifine katılırsanız, Nursi, Ziya Gökalp’den beri hars-medeniyet kilidini açmak için sıkça kullanılan mealen söylersem “Batı’nın kültürünü reddetmek farz, teknolojisini ise almak mübahtır” ekolünden olup, hars  (kültür) alanında bal gibi muhafazakardır. Yazı aşırı uzadığı için sadece çerçeveyi belirlemek açısından, muhafazakarlığının genel karinesi olarak “İslam’da içtihad kapısı açıktır. Fakat şu zamanda oraya girmeye ALTI MÂNİ vardır” ifadesini hatırlatacağım. (Sözler, “Yirmiyedinci Söz”.) Nursi bu altı maniyi öyle geniş anlatmıştır ki, ‘bu manilerin bu çağda aşılması adeta imkansızdır, dolayısıyla Kuran ve Sünnet’e uymaktan başka yol yoktur’ diye özetleyebiliriz tavrını. 

Özel olarak da, benim muhafazakarlık konusunda turnusol kağıdım olan kadına bakışına dair bazı ifadelerini aktaracağım. İfadeleri ilerici mi, muhafazakar mı, yoksa mürteci mi bulursunuz, orası size kalmış…

“Tarihten dinliyoruz: Bir zamanlar Amazonlar isimli silahşor kadınlardan mürekkep askeri bir taife varmış ve harika çapında cenkler yaparlarmış... Bu zamanın fitnesi de, planını nefs-i emmarenin yaptığı ve başbuğluğunu Şeytanın idare ettiği yarı çıplak hanımlar ordusunun, menfi tarafından harika çapında saldırışından doğmaktadır. Bunların silahları ve kalkanlarını delmek, olur olmaz fuhuş yolunu açmaya memurdur.” (Gençlik Rehberi)

“Hemşirelerim, mahremce bu sözümü size söylüyorum: Maişet derdi için, serseri, ahlâksız, frenkmeşrep bir kocanın tahakkümü altına girmektense, fıtratınızdaki iktisat ve kanaatle, köylü mâsum kadınların nafakalarını kendileri çıkarmak için çalışmaları nev'inden kendinizi idareye çalışınız, satmaya çalışmayınız. Şayet size münasip olmayan bir erkek kısmet olsa, siz kısmetinize razı olunuz ve kanaat ediniz. İnşaallah, rızanız ve kanaatinizle o da ıslah olur. Yoksa, şimdiki işittiğim gibi, mahkemelere boşanmak için müracaat edeceksiniz. Bu da, haysiyet-i İslâmiye ve şeref-i milliyemize yakışmaz.” (Lem’alar, “Yirmidördüncü Lem’a”)

“Risale-i Nur'un erkân-ı mühimmesinden bir zât yazıyor ki: ‘Adapazarı zelzelesinin aynı gününde [20 Haziran 1943] , zelzeleden birkaç saat evvel, umumî ve herkese göstermek için, bir büyük tiyatro teşekkülüyle ve oyuncu kızlardan dört güzelini çırılçıplak olarak alayişle çarşı ve pazarda gezdirerek, o cazibedarlara kapılan tiyatro binasında toplanan bin kişiden fazla seyirciler, oyun başlarken, birdenbire arz kemal-i hiddet ve gayz ile onların hayasız yüzlerini dehşetli tokatladı, mahvedip zîr u zeber etti. Ve o binayı hâk ile yeksan eyledi.” Nursi’nin bu girişten sonraki uzun cevabında ‘çırılçıplak kızların depreme neden olamayacağına dair’ bir ifadeye rastlamayız elbette. Özetin özeti şunu söyleyerek çekilir sahneden: “Risale-i Nur dünya işlerine âlet olamaz, dünya işlerine siper edilmez.” (Kastamonu Lahikası)

“Bir zaman [muhtemelen 1951], Eskişehir Hapishanesi’nin penceresinde bir Cumhuriyet Bayramı’nda oturmuştum. Karşısındaki lise mektebinin büyük kızları, onun avlusunda gülerek raks ediyorlardı. Birden manevî bir sinema ile elli sene sonraki vaziyetleri bana göründü. Ve gördüm ki; o elli-altmış kızlardan ve talebelerden kırk-ellisi kabirde toprak oluyorlar, azap çekiyorlar... ve on tanesi, yetmiş- seksen yaşında çirkinleşmiş, gençliğinde iffetini muhafaza etmediğinden sevmek beklediği nazarlardan nefret görüyorlar... kat'î müşahede ettim. Onların o acınacak hallerine ağladım. Hapishanedeki bir kısım arkadaşlar ağladığımı işittiler. Geldiler, sordular. Ben dedim: “Şimdi beni kendi halime bırakınız, gidiniz.” “Ben o Eskişehir Hapishanesindeki müşahede ile meşgul iken, sefahet ve dalâleti terviç eden bir şahs-ı mânevî, insî bir şeytan gibi karşıma dikildi ve dedi: “Biz hayatın herbir çeşit lezzetini ve keyiflerini tatmak ve tattırmak istiyoruz; bize karışma.” “Madem lezzet ve zevk için ölümü hatıra getirmeyip dalâlet ve sefahete atılıyorsun. Kat’iyen bil ki, senin dalâletin hükmüyle bütün geçmiş zaman-ı mazi ölmüş ve mâdumdur. Ve içinde cenazeleri çürümüş bir vahşetli mezaristandır.” (Şualar, “Onbirinci Şua”)

Yazıyı benim ve Emrah Cilasun’un bâki selamlarıyla bitireyim…

http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/bediuzzaman-efsanesi-said-i-nursi-gercegi-1497628/.




 

Darülfünun, üniversite, Einstein, cadı kazanı

17.1.2016 - Bu Yazı 344 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 “Sayıları hızla artıp 2000’i aşan akademisyen ‘Bu suça ortak olmayacağız’ dedi ve doğuda, güneydoğuda sürmekte olan savaşta devlet şiddetine, suça varan orantısız güç kullanımına karşı çıktı. Cumhurbaşkanı’nın, eleştiri ve uyarı sınırlarını çok aşan; ifade özgürlüğüne açık müdahale, hakaret ve ihbara varan sözleri, bir eliyle bozkurt işareti öteki elinin dört parmağıyla Rabia işareti yapan organize suç/mafya liderlerinden Erdoğan’ın emrindeki rektörlere, Erdoğan’ın emrindeki savcılara kadar çeşitli çevreleri harekete geçirdi. Tam bir cadı kazanı kaynatılıyor, linç atmosferi yaratılıyor. Suça ortak olmayacağız açıklamasına yağıp gürleyenler, akademisyenleri (ve tabii ki onları destekleyenleri) hedef alan ‘Oluk oluk kanınızı akıtacağız, kanınızla duş alacağız’ ifadesine değinmek, savcıları harekete geçirmek, şiddet ve dehşetin ülkeye yayılmasını önlemek için parmaklarının ucunu, dudaklarının kenarını bile kıpırdatmıyorlar….”

Bu satırlar t24.com.tr yazarı Oya Baydar’ın 15 Ocak 2015 tarihli yazısından. Akademisyenlerin hangi suça ortak olmak istemediklerini herhalde anlatmama gerek yok. Şu satırlar da o yazıdan:

“Çarşamba gecesi Diyarbakır’ın Çınar ilçesinde Emniyet Müdürlüğü Lojmanı’na saldırıda üçü çocuk beş kişi hayatını kaybetti. Bombalar o kadar güçlüydü ki lojmanın yanındaki tek katlı ev yıkıldı, ölenlerden üçü o yıkıntılar altında hayatını kaybetti. Bomba 1 kilometre çapında bir alanda tahribat yarattı, evler, dükkânlar yıkıldı, okullar kapandı. Saldırıyı PKK’nin gerçekleştirdiği haberi geldi. Şırnak’ın İdil ilçesinde de açık olan okullara çocuklar içerdeyken ses bombalarıyla saldırıldı.

(…)

Savaşta sivil ölümlere neden olmak, halka zulmetmek suçtur. Akademisyenler ‘bu suça ortak olmayacağız’, derken özünde bunu dile getiriyorlardı ve haklıydılar. Ama Çınar ilçesindeki, İdil’deki sivillere, hele de çocuklara yönelen saldırılar da suçtur. Bir lojmana gece saldırmanın, çocuklar okuldayken okula saldırmanın, hastalar varken hastaneye saldırmanın, sivil halkın hayatını karartmanın ama’sı olmaz. Terör, haklı davaları da haksızlaştırır. Öncelikle Kürt siyasal hareketinin, hele de HDP’nin bu türden terör saldırılarına kesinlikle ve cesaretle karşı çıkması gerekmez mi?

(…)

Aslolan hayattır, hayatı yok etmek suçtur. ‘Hiçbir suça ortak olmayacağız!’” diye hep bir ağızdan bağırabildiğimizde, ne devlet şiddeti ne örgüt şiddeti, hiçbiri sesimizi duymazlıktan gelemez.”

Uzun bir alıntı oldu ama, son olaylar hakkındaki duygu ve düşüncelerimi bu kadar güçlü ifade eden bir metin varken kendi metnimi yazmayı anlamsız buldum. Özellikle Çınar saldırısıyla ilgili ikinci bölüm, akademisyenlerin imza metninde eksik kaldığını düşündüğüm çağrıyı içerdiği için önemliydi.

BİRİNCİ DARÜLFÜNUN

Gelelim haftalık vazifeme… Konu, başlıktan da anladığınız üzere, sayıları 2000’i aşan yürekli akademisyenin belkemiğini oluşturduğu üniversite dünyamızın asırlık serüveni… 

Osmanlı döneminin üniversitesinin adı Dar’ül-Fünun (Darülfünun) idi. ’Dar’ kelimesi Arapçada ev anlamına gelir ama okul, mektep anlamı da taşır. ‘Fünun’ ise ‘fenler, bilgiler’ demektir. Yani Darülfünun, ‘Fenler/Bilgiler Okulu’ demektir. Necdet Sakaoğlu’ndan öğrendiğime göre böyle bir okul kurulmasına ilişkin çalışmalar, Mart 1845’te, Sadrazamı Sait Paşa tarafından başlatılmış, Sultanahmet’te, şimdiki Adliye Sarayı’nın olduğu yerde Darülfünun binası yapılmasını kararlaştırmıştı. İtalyan mimarlar Fossati Kardeşler (1827’den beri İstanbul’daydılar) işe koyuldu ama bina ancak 17 yıl sonra bitebildi. O da eksik gedik… Bunun üzerine bitmiş odalarda, halka açık serbest konferanslar verilmesine karar verildi. Belirli bir programı ve öğretim kadrosu olmayan bu ‘Birinci’ Darülfünun, Ahmet Vefik Paşa, Cevdet Paşa, Derviş Paşa, Müneccim Paşa ve Hekimbaşı Salih Efendi gibi meşhurların verdiği derslerle faaliyete başladı. İzleyici sayısının 500 kişiye kadar çıkması üzerine Nuri Efendi Konağı’na taşınıldı. Tam hocaların anlattıkları muhafazakâr çevreleri rahatsız etmeye başlamıştı ki, konak ünlü Hocapaşa Yangını’nda kül oldu da, ‘Birinci’ Darülfünun macerası sona erdi.

İLİM TAHSİLİNE TÖVBELER OLSUN!

1870’de, Maarif Nazırı Saffet Paşa, Paris’te çalışmış Hoca Tahsin ve Panislamist düşünür Cemalettin Afganî’nin çabaları ile Çemberlitaş’ta şimdi Basın Müzesi’nde ‘Hikmet (Felsefe) ve Edebiyat’, ‘Hukuk’, ‘Tabiat’ ve ‘Riyaziyat’ olmak üzere dört şubeden oluşan ‘İkinci Darülfünun’ açıldı. Darülfünun-ı Osmanî olarak anılan bu okul da iki sene sonra kapandı. Kapanma nedenleri arasında; Viyana Sefiri Şekip Efendi’nin, Avusturya’da 1848 ihtilalinde üniversitelerin monarşinin yıkılması için çaba gösterdiğini yazması, Hoca Tahsin’in havanın canlılar için önemini belirtmek amacıyla havasını boşalttığı cam bir fanusa koyduğu güvercinin ölmesi, bir Ramazan akşamı verilen konferansta Cemaleddin Afganî’nin peygamberliğin ‘sanat’ olduğunu söylemesi vardı. Darülfünun’un Reisi Hoca Tahsin, görevden azledildiğinde duygularını şu beyitle dile getirmişti: “Cehâlet mültezem, kesb-i kemâldir cünhâmız bildim/İlâhi cürm-u tahsil-i ilimden tövbeler olsun.” (Cahilliğin gerekli, olgunluk kazanmanın suçumuz olduğunu bildim. Ey Allah’ım ilim tahsili suçundan tövbeler olsun!) Tahsin Efendi yine de şanslıydı, çünkü Cemaleddin Afganî İstanbul’dan sürülmüştü…

Neyse ki, hemen 1874’te Galatasaray Sultanisi içinde okulun müdürü Sava Paşa’ya ‘devlete yük olmamak’ ve ‘önceki Darülfünunların kaderine uğramaması için ihtiyatlı davranmak’ kaydıyla ‘Üçüncü’ Darülfünunu açmak için yetki verildi. ‘Hukuk’, ‘Fen’ ve ‘Edebiyat’ şubelerinden oluşan ve Darülfünun-ı Sultanî adı verilen okulun öğretim dili Fransızca olduğu için yalnız Galatasaray Sultanîsi mezunları gidebiliyordu. Gayrimüslim öğrencilerin çoğu burslu olduğu için mali sorunlar boy gösterdi ve yedi yıl sonra bu okul da kapandı.

Bu sefer aradan yıllar geçti. II. Abdülhamit’in cülusunun 25. yıldönümüne rastlayan 31 Ağustos 1901’de, Cağaloğlu’nda, yakın zamana kadar İstanbul Kız Lisesi olarak hizmet veren binada, ‘Darülfünun-ı Şahane’ adıyla ‘dördüncü’ Darülfünun açıldı. Bir önceki bölümlere ‘Dinî İlimler’ şubesi eklenmiş, öğrenim paralı hale getirilerek öğrenci sayısı sınırlandırılmıştı. Ama en önemlisi, çok sıkı idari kontrol oluşturulmuştu. Abdülhamit’in amaçlarından birinin, Osmanlı gençlerinin eğitim gerekçesiyle Avrupa’lara gidip ‘zararlı cereyanlarla’ tanışmasının önlenmesi olduğu söyleyenler olacaktı…

EMRULLAH EFENDİ’NİN KATKISI

Adı ‘İstanbul Darülfünunu’ olarak değiştirilen kurum, 21 Ağustos 1909’da Vezneciler’de şimdiki Fen ve Edebiyat Fakültesi’nin olduğu yerdeki Zeynep Hanım Konağı’na taşındı. Bu tarihte ‘Şube’ adı ‘fakülte’ ile değiştiriliyor, okulun beş fakültesinde birer Muallimler Meclisi ( Profesörler Kurulu ) kuruluyor ve şubeler reislerini kendileri seçiyorlardı.

“Fakülte demek serbestlik demektir. Üniversitenin kapısı herkese açıktır. Yükseköğretim herkesin hakkıdır” diyen Emrullah Efendi halka açık kursların yanı sıra yine serbest konferanslar şeklinde kadınlar için de dersler açmıştı. (Emrullah Efendi, ünlü ‘Tuğba Ağacı Nazariyesi’nin müellifiydi. Adını Cennet’te varolduğu sayılan Tuğba Ağacı’ndan alan nazariyeye göre eğitim ve ilim yukarıdan başlar ve aşağıya, yani üniversiteden liseye doğru gelişirdi.) Bir süre sonra bu kurslar ‘Edebiyat’, ‘Riyaziyat’ ve ‘Tabiat’ olmak üzere üç şubesi bulunan İnas (Kız) Darülfünunu’na dönüştü ama, ‘devrim’ kısa sürdü. İlk mezunlarını 1917’da veren okul 1920’de kaldırılıp ‘erkek’ Darülfünunu’na bağlandı.

Birinci Dünya Savaşı sırasında, müttefik ülkeler olan Almanya ve Avusturya- Macaristan’dan pozitif bilim, felsefe ve edebiyat alanları için profesör ve doçentler getirerek, ıslahat yapma fikri de Emrullah Efendi’ye aitti. Savaş kaybedilince, 1918 Mondros Mütarekesi gereğince, bu kadrolar gerisin geri gidince, tekrar başa dönüldü ancak, Osmanlı Devleti tarihe gömülürken öyle bir ‘devrim’ yaptı ki hala (ve neyse ki) aşılamadı: 1919 tarihli Darülfünun-ı Osmani Nizamnamesi ile Darülfünun’a ‘ilmi muhtariyet’ verildi!

‘MÜTAREKE BEŞLİSİ’

Ankara’nın, Darülfünun’a ‘mim koyması’ 1921-1922 eğitim öğretim yılında, Darülfünun’un Edebiyat şubesinden Rıza Tevfik (Bölükbaşı), Ali Kemal, Hüseyin (Daniş), Cenap Şehabettin ve Muallim Barsamyan adlı beş öğretim üyesinin, ders ve konferanslarında, hatta bazı İstanbul gazetelerinde İtilâf Devletleri’ni ve işgalcileri öven, Milli Mücadele güçlerini karalayan ve aşağılayan tutum içine girmesiyle oldu. 1924’de Cumhuriyet döneminin ilk muhalif partisi Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na Darülfünun öğrencilerinin destek vermesi üzerine tüy dikti. (Fırka, 1925 Haziranında, Şeyh Said İsyanı ile ilişkilendirilerek kapatılacaktı.)

Darülfünun’un kapatılması ilk kez bu dönemde telaffuz edilmeye başladı. Kararın kesinleşmesinde 1926 yılının Mart ve Nisan aylarında Akşam gazetesinin ‘Latin harflerinin kabul edilmesinin yararlı olup olmayacağı’ hakkındaki anketine katılan birkaç Darülfünun müderrisinin, bunun doğru bir hareket tarzı olmayacağını söylemesi de etkili olmuştu. Cumhuriyet Halk Fırkası’nın 1927 ve 1931 kurultaylarında niyet iyice belirginleşti. 1931 kurultayında Darülfünun’un ıslahı için yapılması gerekenler hakkında bir rapor vermek üzere Avrupalı bir uzmanın çağrılması için bütçeye ödenek konuldu. Dönemin önemli entelektüellerinden Ahmet (Ağaoğlu) ve Aziz Şevket (Kansu) beyler ‘Avrupa’dan medet umulmasını’ eleştirdiler ama İsviçre’nin Cenevre Üniversitesi profesörlerinden Albert Malche’ın Türkiye’ye gelmesini önleyemediler.

(Mustafa Kemal, Darülfünun’da, 15 Aralık 1930)

 

PROF. MALCHE’NİN RAPORU

16 Ocak 1932 tarihinde İstanbul’a gelen Prof. Malche, tam beş ay boyunca Darülfünun’da incelemeler yaptı ve Türkçe-Fransızca iki dilde yazdığı yüz sayfadan uzun raporunu Maarif Vekili Reşit Galip’e takdim etti. Reşit Galip raporu dikkatle okudu ve Mustafa Kemal’e sundu. Malche’nin raporunda özetle şunları diyordu: ‘Fakülteler arasında bilimsel işbirliği yoktur. Hocalar ders vermekle yetinmekte, araştırma yapmamakta, en basit çevirileri bitirme tezi olarak kabul etmekte, derslerde çok yüzeysel olarak not tutturmaktadırlar. Ders dışında hocaların rehberlik yapmaları söz konusu değildir. Kurum dışında işleri olan hocaların özel işleri ön plana çıkmaktadır. Aralarında bilimsel işbirliği değil, ayrılık ve çekişme vardır…’

Rapor beğenilmiş olmalıydı ki, Prof. Malche başkanlığında 24 Mayıs 1933’te toplanan Darülfünun Islahat Komitesi, tarihe ‘1933 Üniversite Reformu’ diye geçen harekâtı başlattı. Yeni üniversitenin dört fakültesi (Tıp, Hukuk, Fen ve Edebiyat) ile İslam Tetkikleri, Milli İktisat ve İçtimaiyat, Türkiyat, Coğrafya, Morfoloji, Kimya, Elektro-Mekanik ve Türk İnkılâbı enstitüleri olacaktı. Bütün öğrencilerin devam mecburiyeti olan bu son enstitüde Recep Peker, Reşit Galip, Hikmet Bayur, Hamdullah Suphi gibi rejimin ağır topları ders vereceklerdi.

Ancak, esas değişiklik ‘özerklik’ konusunda oldu. Kontrol işi, profesörlerden derse devam cetvelleri isteyecek kadar sıkı tutulmuştu.

BÜYÜK GÜN GELİYOR

31 Temmuz 1933’te ‘İstanbul Darülfünunu’ tabelası indirilerek yerine ‘İstanbul Üniversitesi’ tabelası çakıldı. 1 Ağustos tarihli Cumhuriyet gazetesi harekâtın bilançosunu veriyordu: “Mülga (kaldırılmış) Darülfünun’un 151 hocasından müderris, muallim ve müderris muavinlerinden yalnız 59’u üniversiteye alınmış, mütebaki 92’si kadro haricinde kalmışlardır. Çıkarılanların 30’u Tıp Fakültesi, 17’si Fen Fakültesi, 5’i İlahiyat Fakültesi, 15’i Hukuk, 13’ü Edebiyat Fakülteleri, 7’si Eczacı, 5’i Dişçi Mektepleri müderris, muallim ve müderris muavinleridir. En çok değişiklik Tıp, Fen ve Hukuk Fakültelerinde olmuştur. Darülfünun kadrosunda mevcut ecnebi profesörler, mukavelelerinin hitamına kadar kaydıyla üniversitelerde, kendi saha ve ihtisasları dahilinde tavzif edilmişlerdir.”

(Darülfunun tabelası, İstanbul Üniversitesi tabelası ile değiştiriliyor. 31 Temmuz 1933)

 

KİMYAGERİN İNTİHARI

Rakamlardan anlaşıldığına gibi ciddi kıyım yapılmıştı. Kıyımda hangi ölçütlerin kullanıldığı hala bilinmemekle beraber, Maarif Vekili Reşit Galip, 12 Eylül 1933 tarihli Milliyet gazetesine verdiği demeçte “ilimden ziyade idealistliğin ön planda tutulduğunu” söylemişti. Nitekim tasfiye edilenler arasında Avrupa’da eğitim görmüş, uluslararası kuruluşlara üye olmuş, ödül almış, eserleri basılmış, modern araştırma kurumları kurmuş olanlar vardı. Hatta birkaç kişi, çok önceleri rahmetli olmuştu. Açığa alınan 92 kişi ilk ay içinde maaşlarının tamamını, izleyen dönemde eğer bir devlet memuriyetine girememişlerse, maaşlarının yarısını almaya devam ettiler.

Ancak, bu kişilerden birinin sonu çok acı oldu. Bu ülkenin endüstriyel kimya alanında yetiştirdiği ilk uzman olan Cevat Mazhar Bey reform sonrasında kadrodan çıkarılanlar arasındaydı. Hükümet, çoğu arkadaşına lise öğretmenliği, okutmanlık gibi işler ya da dolgun maaşlı emeklilik verdiği halde kendisine bunlar yapılmadığı için onuru kırılan Cevat Mazhar Bey, yedi ay süren acılı bir inziva döneminden sonra durumu düzeltmesi için reformun mimarı Dr. Reşit Galip’le görüşmeye bel bağlamıştı ancak, Reşit Galip’in 5 Mart’ta veremden ölmesi üzerine tüm ümidini yitirmiş, 10 Mart 1934’te, Bebek Set Sokak’taki evinde koluna boryum klorid enjekte ederek hayatına son vermişti. Dönemin gazeteleri, 1931’de çıkan ve 1933 ve 1934’te iki kez ağırlaştırılan Matbuat Kanunu yüzünden olaya arka sayfalarında yer vermişler, üstelik ölüm nedenini de saklamışlar, “asabi bir buhran sonucu feci çırpıntılar içinde vefat ettiğini” yazmışlardı. (Cevat Mazhar Bey’in gerçek ölüm nedeni ancak 1982’de, yani olaydan yaklaşık 50 yıl sonra kamuya açıklanacaktı. )

DARÜLFÜNUN NEDEN KAPATILDI?

Maarif Vekili Dr. Reşit Galip, 1 Ağustos 1933’te verdiği demeçte (yine bugünün Türkçesi ile) şöyle açıklamıştı gerekçeyi: “Ülkede siyasi, sosyal büyük devrimler oldu, Darülfünun bunlara karşı tarafsız gözlemci kaldı, ekonomik alanda önemli hareketler oldu, Darülfünun bunlardan habersiz göründü. Hukukta radikal değişiklikler oldu, Darülfünun yalnız yeni kanunları tedrisat programına almakla yetindi. Harf devrimi oldu, öz dil hareketi başladı, Darülfünun hiç tınmadı. Yeni bir tarih anlayışı, millî bir hareket halinde bütün ülkeyi sardı, Darülfünun’da buna bir ilgi  uyandırabilmek için üç yıl kadar beklemek ve uğraşmak lazım geldi. İstanbul Darülfünunu artık durmuştu, kendisine kapanmıştı…”

YAHUDİ BİLİM ADAMLARI

Peki, tasfiyelerle zayıflayan akademik kadrolar nasıl dolduruldu? İmdada Hitler rejimi yetişti. Bilindiği gibi Hitler’in iktidara gelmesinden üç ay sonra çıkarılan ‘Sivil Kamu Hizmetlerinin Yeniden Yapılandırılması’ kanunu ile Ari ırktan (Aryan) olmayanların (özellikle de anası-babası veya büyükannesi-büyükbabası Yahudi olanların) devlet hizmetinde çalışması yasaklanmıştı. Bu kanunla Türkiye’deki ‘üniversite reformu’nun üstüste düşmesi, deyim yerindeyse her iki taraf için de şans olmuştu. Öyle ki, 1933 yılının Temmuz ayında 100’ü aşkın anadili Almanca olan bilim adamı İstanbul Üniversitesi ile sözleşme imzalanmış durumdaydı. Bunlar arasında Yahudi olanlar da Yahudi olmayan ama politik nedenlerle Almanya’dan ayrılmak zorunda kalanlar/bırakılanlar da vardı.

Bugün Yahudi bilim adamlarının Türkiye’ye kabul edilmesini ‘hümanist’ nedenlere bağlayanlar çoğunlukta. Ancak İ. İzzet Bahar’ın kaynakçadaki makalesinden öğrendiğime göre bunun böyle olmadığına dair pek çok emare var. Öncelikle Yahudi profesörlerin Türkiye’ye gelmesine önayak olan Alman (Aryan) Prof. Philippe Schwartz’ın anılarında bu kişilerin Türkiye’ye gelişleriyle ilgili temaslar sırasında Yahudilik meselesinin geçtiğine dair hiç bir ifade yokmuş. İkinci olarak Türkiye’ye gelen Yahudi profesörlerden biri olan Fritz Neuman, anılarında sadece “ortak çıkarların uyuşması”ndan söz etmiş. Üçüncü olarak Maarif Vekili Reşit Galip, 6 Temmuz 1933 tarihinde bu profesörlere yaptığı konuşmada “bugün alışılmışın dışında örneği gösterilemeyecek bir iş yapabildiğimiz bir gün oldu. 500 yıl önce İstanbul’u kuşattığımız zaman Bizanslı bilginler ülkeyi terk etmişti ve buna engel olamamıştık. Bu bilginlerin büyük çoğunluğu İtalya’ya göç etti ve sonuç olarak Rönesans gerçekleşti. Bugün Avrupa’dan bunun karşılığını alıyoruz” diyerek, söz konusu ekibin Yahudi olmalarından dolayı değil Avrupalı olmalarından dolayı davet edildiğini ima etmiş.

ATATÜRK EİNSTEİN’I DAVET ETTİ Mİ?

Ama esas ipucu, bu soruya vereceğim cevapta gizli. 1933 yılının Temmuz ayı boyunca gazetelerde sözünü ettiğim kanundan sonra Almanya’dan ayrılıp ABD’ye gitmiş olan “Profesör Ayinştayn, üniversitede konferanslar vermek üzere senenin muayyen (belirli) zamanlarında İstanbul’a gelecektir,” türü haberler çıkmasına karşın, arşivlerde 1921’de Nobel Fizik Ödülü’nü alan teorik fizikçi Albert Einstein’ın Atatürk veya bir başka yetkili tarafından Türkiye’ye davet edildiğine dair bilgi/belge yoktur. İ. İzzet Bahar’ın makalesinden öğrendiğime göre, aksine, Einsteim, 17 Eylül 1933’te Başbakan İnönü’ye, ekinde 40 Yahudi profesör ve doktorun listesi bulunan bir mektup yazmış, bu mektupta söz konusu kişilerin, Türk devletinin görevlendireceği bir yerde, bir yıl ücretsiz çalışma sözü de vererek Türkiye’ye kabul edilmesini rica etmişti. Mektuba bugün pek çok kişinin sandığının tersine, olumsuz cevap verilmişti.

İnönü’nün 13 Kasım 1933 tarihli Fransızca cevabı özetle şöyleydi: “Sayın Profesör, Almanya’yı idare eden kanunlar yüzünden artık bilimsel ve tıbbi çalışmalarını Almanya’da yürütemeyecek olan 40 profesör ve hekimin Türkiye’ye kabul edilmelerini isteyen 17 Eylül 1933 tarihli mektubunuzu aldım. Bu beylerin hükümetimizin emirleri altında müesseselerimizde bir sene boyunca ücretsiz olarak çalışmayı kabul edeceklerini de not ettim. Teklifinizin çok cazip oluğunu kabul etmeme rağmen bu teklifinizi ülkemizin kanun ve nizamnameleriyle uyuşturma imkanı görmediğimi söylemek zorundayım. Sayın Profesör, bildiğiniz gibi kırktan fazla profesör ve hekimi mukavele ile istihdam ettik. Bunların çoğu mektubunuzun konusu olan profesör ve hekimlerle aynı siyasi şartlar içinde bulunmakta ve onlarla aynı vasıf ve kapasiteye sahip. (…) Sayın Profesör, isteğinizi tatmin edememekten dolayı üzüntülerimi bildirir, en derin hislerime inanmanızı rica ederim.”

İ. İzzet Bahar, ‘ilginç olan, Einstein’in mektubunun alınmasından çok kısa süre önce, 14 Eylül 1933 tarihinde yayınlanmış 14942 no.lu kararname ile hükümet, yabancı profesör istihdam etmek konusunda kararlı olduğunu gösterdiği halde, İnönü’nün cevabı, bu profesörlerin Einstein’in listesindeki ‘beylerden’ (yani Yahudilerden) olmaması gerektiği düşüncesini gösteriyor’ diyor. Nitekim, Einstein’a yazılan mektubun taslağının üzerinde bu gerekçeyi ima eden bazı notlar varmış.

İ. İzzet Bahar’a göre ihtiyaç olduğu ve bunun için kararname de çıkarıldığı halde, hükümeti Einstein’ın cazip teklifini reddetmeye sevkeden, büyük ihtimalle Prof. Philippe Schwartz’ın Türkiye’ye Ari ırktan (Alman) bilim adamlarını getirmeye söz vermesi idi. Ancak, kısa süre içinde, Aryan bilim adamlarının Almanya’da Yahudilerden boşalan pek çok cazip mevkiyi doldurmak varken, olanakları sınırlı Türkiye’ye gelmeye pek gönüllü olmadığı anlaşılmış, bunun üzerine Türkiye yüzünü tekrar Yahudi bilim adamlarına çevirmek zorunda kalmıştı. Böylece 1934 sonbaharından itibaren Yahudi asıllı veya politik olarak Nazi karşıtı bilim adamları tekrar Türkiye’ye gelmeye başlamıştı.

2000’li yıllarda bu hikaye, çeşitli süslemelerle Kemalist kadroların hümanistliğine, Nazi kurbanı Yahudilere 1492’deki gibi kucak açmasına, Atatürk’ün bilimadamlarına verdiği değeri anlatan örnekler olarak efsaneleştirilecekti…

(Einstein, geleneksel Hint şiirinin son büyük temsilcisi Tagore ile. 14 Temmuz 1930)

 

1948 TASFİYESİ

İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda Batı bloku içinde yer almak gerektiğinde, Ankara Üniversitesi’nin Yahudi asıllı Alman profesörlerinden Ernest Hirsch bir reform paketi hazırlamakla görevlendirilmişti. Hirsch, Avrupa’nın yedi üniversitesini  incelenerek 1946 yılında oldukça demokratik bir kanun hazırladı. Ancak bu olumlu kanun bile 1948’de Pertev Naili Boratav, Niyazi Berkes ve Behice Boran’ın  ‘komünistlik’ suçlamasıyla Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi’nden uzaklaştırılmasını önleyemedi.

Tasfiyenin işareti aynı fakültenin felsefe bölümünden Doç. Muzaffer Şerif’in 1944’de tutuklanmasıyla verilmişti. Muzaffer Şerif’in başını yakan, Kayseri’de pastırmanın faydalarını aşırı şekilde öven askeri veteriner Profesör Süreyya Aygün’e “Kayserililer pastırmadan bir heykelinizi yapıp sizi ansınlar artık” diye takılmasıydı. Aygün Muzaffer Şerif’i “benim şahsımda Türk ordusuna hakaret etti” diye şikayet etmiş, şikayet tutuklamayla sonuçlanmıştı. Ardından derslerinde komünizm propagandası yaptığı suçlaması eklenmiş, ülke içinden ve dışından gelen yoğun tepkilerle 1945’te serbest bırakılmıştı. (Hapisten çıkınca doğru ABD’ye giden ve ABD’nin en saygın üniversitelerinde el üstünde tutulan Muzaffer Şerif bir daha Türkiye’ye dönmedi.)

Diğerlerinin üniversiteden atılmasına giden yolun ilk taşını, DTCF Dekanı Prof. Enver Ziya Karal’ın Milli Eğitim Bakanlığı’na yazdığı rapor oluşturdu. Raporda, Boratav, Berkes ve Boran’ın Zekeriya Sertel’in Görüşler dergisine yazı vermeyi vaat ettiği, bunun okuldaki eğitim-öğretim açısından sakıncalı olduğu belirtiliyordu. Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel de bu kanıda olunca sözü edilen öğretim üyeleri bakanlık emrine alındı. Danıştay kararı iptal edince, iktidarın kışkırttığı veya göz yumduğu “milliyetçi talebeler” kararı protesto ettiler, Boratav’ın konferansını bastılar, Rektör Şevket Aziz Kansu’ya zorla istifa dilekçesi imzalattılar. Ardından iki yıl süren yargılama süreci başladı. Sonunda öğretim üyeleri üzerlerine atılı suçlardan beraat ettiler ama, bu baskılar sol-liberal eğilimki kesimleri yeni kurulan Demokrat Parti’ye yaklaştırdı. Bu süreçte, 1933’te gelip o tarihe kadar Türkiye’de kalan az sayıdaki yabancı görevli de istifaya zorlandı ya da kendiliğinden ayrıldı.

1402’LİKLER

Yaklaşık bir asır boyunca defalarca darbe yiyip, güç bela ayağa kalkan üniversiteye yönelik bir başka tasfiye harekatı ise, 12 Eylül 1980 darbesi sonrası yaşandı. Sol veya liberal görüşleriyle tanınan öğretim üyelerinin bir bölümü 6 Kasım 1982 günü yeni kurulan YÖK kararıyla, bir bölümü ise (71 kişi) 1983 yılında, 1971 tarihli 1402 Sayılı Sıkıyönetim Kanunu’na dayanarak üniversitelerden atıldı. Ayrıca protesto amacıyla görevlerinden istifa edenler oldu. Sonra bu kanun başka memurların işlerinden, öğrencilerin okullarından atılmasında kullanıldı. 1402’likler diye anılan bu aydınların sayısı bazı kaynaklara göre 5 bin, bazı kaynaklara göre 20 bin kişiye ulaşmıştı.

Başa dönersek, 2000 imzalı dilekçe, üniversitelerde yeni bir cadı avına gerekçe yapılmaya başladı bile. CB Erdoğan ‘tak’ diye emrediyor, YÖK ve üniversite rektörleri ‘şak’ diye uyguluyor. Adeta 1930’ların Almanyası, 1990’ların Türkiyesi… Ya da Orwell’in 1984’ü… Dileyelim ki, bu yanlıştan çabuk dönülsün. Türkiye’nin alnına yeni bir kara leke sürülmesin…

Bu yazıyı bitirdikten sonra hala enerjiniz kalmışsa hemen, kalmamışsa enerji topladıktan sonra lütfen Mahmut Çınar’ın “Türk Sağı’nın Temsilcisi Olarak AKP’nin Aydın-sevmezliği” başlıklı yazısını da (okumak için tıklayın) okuyun… 

 

 

Özet Kaynakça: Necdet  Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003; Ali Arslan, Darülfünundan Üniversiteye, Kitabevi Yayınları, 1995; Albert Malche, İstanbul Üniversitesi Hakkında Rapor, İstanbul, 1939; Mehmet Serhat Yılmaz, “Darülfünun Reformu-Darülfünun’dan İstanbul Üniversitesine Geçiş Süreci (1863-1933)”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt. 9, No:1, (Mart 2001), s. 245-260; Ernst E. Hirsch, Dünya Üniversiteleri ve Türkiye’de Üniversitelerin Gelişmesi, A.Ü. Yayınları, 1998; İ. İzzet Bahar, “1933’te Nazi Almanya’sından Gelenler, Hükümetin Yahudi Asıllı Akademisyenler Sorunu”, Toplumsal Tarih, Ocak 2014, S. 241, s. 50-55; Üniversitede Cadı Kazanı, 1948 DTCF Tasfiyesi ve Pertev Naili Boratav’ın Müdafaası, Hazırlayan: Mete Çetik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008; Haldun Özen, Entelektüel’in Dramı-12 Eylül’ün Cadı Kazanı


 

Küçük Kara Balık' ve Leyla Zana

25.1.2016 - Bu Yazı 743 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Başlıktan da anlamışsınızdır, bu haftaki yazım, 12 Haziran 2011, 7 Haziran ve 1 Kasım 2015 Genel Seçimleri’nden sonraki yemin törenleri sırasındaki tavrıyla, son iki seçim arasındaki kanlı olayları durdurmak için açlık grevi çıkışıyla, nihayet çözüm sürecini yeniden canlandırmak için (?) CB Erdoğan’dan randevu talep ettiğine ilişkin haberlerle (medya diliyle) defalarca ‘gündeme oturan’ Leyla Zana’ya dair. Leyla Zana’nın hayatı Kürt sosyal, kültürel ve siyasi tarihinin modern döneminin izdüşümü olduğu için sizin de ilginizi çeker diye düşündüm.

Yazıyı akademisyen Arzu Yılmaz’ın kaynakçada künyesini verdiğim yüksek lisans tezinden özetledim. Kürt Meselesi’ne dair çok önemli yazılarıyla tanıdığım ve büyük saygı duyduğum Arzu Yılmaz’ın da belirttiği gibi Leyla Zana kendine özgü biri. Öyle ki, kendisi hakkındaki tek bilimsel çalışmayı yapan Arzu Yılmaz’ın mülakat talebini reddetmiş bunun yerine kendi seçtiği belgeleri yollamış ona. Bu belgelerden en önemlisi Leyla Zana’nın 1999’da Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi’nde kaleme almaya başladığı anıları. Hapse neden düştüğünü ise hatırlatmaya gerek yok herhalde. Yine de hikayesini birazdan ayrıntıyla anlatacağım. Başlıktaki Küçük Kara Balık ise en sonra… Aslında yok.gov.tr adresinden tezi indirip okuyabilirsiniz. Önce üye olmanız gerekir ama üye olmak çok kolay. Ben sadece konumuzla ilgili olan bölümlerden yaptığım bir özeti aktaracağım sizlere. Yani bu yazının esas yazarı Arzu Yılmaz. Ben ‘özetleyen’im. (Bir de okumayı kolaylaştırsın diye aralara başlıklar ekledim.)

“BUYRUN ÖĞRETMENİM PATATES!”

Evlenmeden önceki soyadıyla Leyla Dağlı, 1961’de Diyarbakır’ın Silvan ilçesine bağlı Bahçeköy adlı 7-8 haneli bir mezrada doğmuştur. Dört kız ve bir de erkek kardeşi vardır. Sözü şimdi Leyla Zana’ya bırakalım:

“Çocuksu heveslerim arasında, okuyup keşke doktor, eczacı ya da avukat olsam gibi hedefler olmasa da, hemşireliğe karşı bir ilgi ve sempatim vardı. Çünkü çevremizdeki hastalara iğne yapacak kimse bulamazdık ve bundan çok etkilenirdim. Elimde eski bir enjektör, fırsat buldukça yastık, yorgan ve döşeğe iğne yapar, her yanı delik deşik ederdim. Bu nedenle de öncelikle okumalı ve Türkçe’yi öğrenmeliyim diye köyümüzde okul olmadığı için komşu köydeki okula yazıldım. Sanırım ilk günlerdi.Tahtaya patates soğan gibi ürünlerin yer aldığı bir tabela asılmıştı. Öğretmen ‘Bu nedir?’ diye soruyor ve biz de yüksek sesle ve hep birlikte tekrarlıyorduk. Derste bir ara öğretmen ‘Çocuklar şimdi kim eve gidip patates getirebilir?’ diye sorunca, ben el kaldırdım. Ve koşarak kaldığım eve gidip soğan getirdim. Yarım yamalak Türkçemle ‘Buyurun öğretmenim patates’ deyince, öğretmen dahil herkes kahkahalarla gülmeye başlamıştı. O gün ezilmiş, mahcup olmuştum. Günlerce okula gitmedim. Sonra öğretmen ve arkadaşlarım gönlümü almaya çalışıp bir müddet daha okula gitmemi sağladılarsa da, okula devam edemedim ve bir daha da gitmedim…”

KENTLE İLK BULUŞMA

“Henüz 8-10 yaşlarındaydım. Babam beni köyden kente (Diyarbakır’a) doktora götürmüştü. Okur yazar olmadığım gibi, tek kelime Türkçe dahi bilmiyordum. Köyüm dışındaki bir yerleşim yerini ilk kez görmüştüm. Gördüklerim inanılır gibi değildi: Üst üste yığılmış evler (apartmanlar), ışıklı tabelalar, renkle reklam panoları, yanıp sönen neonlar, süslü dükkanlar, vitrinleri mankenli mağazalar görmüştüm. Vitrindeki mankenleri önceleri canlı sanmış, soluk alıp verişlerini göğüs hareketlerinden izleyerek hareketsiz duruşlarına anlam vermeye çalışmıştım. İlk kez gittiğim sinemada filmdeki arabaların üzerime geldiğini, öldürme sahnelerinde kurşunların alnımın ortasını hedeflediğini sanarak can havliyle babama sarılmıştım. Lokantada ilk kez kebap yemiş, ilk kez otelde kalmış, ilk kez giysilerimi seçebilmek gibi bir özgürlüğümün olduğunu görmüştüm...O güne kadar hiç bilmediğim, hayal bile etmediğim, edemediğim bir yaşamın ilkleriyle tanışmıştım. Köyü bir anda unutmuştum. Ya da hiç yaşamamıştım. Belki o gün ve o yaşta henüz doğmuş gibiydim. Belki de bir rüyaydı gördüklerim. Tanımsız duygularla bulutların üstünde uçar gibiydim. İşimiz bitip, köye dönmek için bindiğimiz otobüs Diyarbakır’dan uzaklaştıkça hüzün yüklü bir burukluk sarmalıyordu her yanımı. (…)  Bir saatime bakmıştım, bir giysilerime. Bir düne bakmıştım, bir bugüne. Ne dünden kopabilmiştim, ne de bugünden. Aslında gördüklerim ne pembe bir rüyaydı, ne de bir başka dünyaya dair olan şeylerdi. Köylü-kentli, zengin-fakir ve ilkel-modern çelişkilerinin, içsel dünyamda yarattığı depremin enkazından yeni bir kimlik edinerek sıyrılmaya çalışıyordum sadece.”

TEYZE OĞLU İLE EVLİLİK

“Bir gün babamın pantolon, gömlek ve şapkasını giyerek köyü baştan aşağı dolaştım. Köy evine camiye giderek özellikle erkeklere görünmeye çalıştım. Amacım tepkimi bir biçimde yansıtmaktı. Kimi güldü, kimi küfür etti, kimileri ‘Bu kız bizimkilerin ahlakını bozacak’ diyerek beni kovaladı. Ancak buna rağmen çıkarmadım…”  diye devam eder ancak 1975 yılında, henüz 14 yaşındayken babasının kararıyla evlenmek zorunda kalır Leyla… Yıldırım Türker’in 18 Kasım 2002 tarihli Radikal gazetesindeki yazısında şöyle anlatılır karar anı: “Mehdi Zana’nın anasına çay ikram ederken babası ona dönüp ‘Kızım seni veriyorum. Ne diyorsun?’ diye sordu. Deli kız çay tepsisini oracığa bırakıp babasını yumruklamaya başladı. Mehdi abisini tanıyordu elbet. Küçüklüğü onun mahpusluk serüvenini izleyerek geçmişti. Anasının muhalefetine rağmen babası sözünden dönmedi. Mehdi Zana’yla evlendirildi.”

Mehdi Zana kendisinden 20 yaş büyük ve babasının teyze oğludur. Evlendikten sonra Diyarbakır’a yerleşirler. Ertesi yıl 1976’da oğlu Ronay’ı kucağına alır ve başını örter. Mehdi Zana 1978 yılında bağımsız aday olarak girdiği seçimler ertesinde Diyarbakır Belediye Başkanı olur, 12 Eylül 1980 darbesinde tutuklanır ve 10 yıl hapiste kalır. O tarihte Leyla Zana’nın oğlu Ronay beş yaşında, kızı Ruken henüz karnındadır. Ve Türkçe bilmeyen Leyla Zana için adeta bir işkenceye dönen hapishane ziyaretleri başlar. Niye mi işkence? Kendisi anlatsın nedenini:

KÜRTÇE KONUŞMAK YASAK!

“Hiç unutmuyorum. 12 Eylül sonrasıydı. Eşim tutuklanmıştı. İlk görüşmemizde eşim kabine iki güvenlik görevlisinin yardımıyla getirilmişti. Tanınmayacak bir haldeydi. Ayakta duramıyordu. Ben Türkçe anlıyor fakat hiç konuşamıyordum. Kürtçe sadece ‘Nasılsın?’ diye sordum. Daha yanıt alamadan bir güvenlik şefinin uyarısıyla irkildim. ‘Kürtçe konuşmak yasak. Türkçe bilmiyorsan bakışarak konuşursun.’ Bakışarak konuşmaya dahi olanak tanınmadan görüş tamamlanmıştı. Görüştürülmeden biten görüş beni kendi gerçeğimle yüz yüze getirdi.”

(Leyla Zana bir açlık grevinde, Diyarbakır, 1990.)

Leyla Zana 1980-90 yılları arasında yeniden doğar adeta. Başından örtüsünü atar. Çocuklarıyla birlikte okuma-yazma öğrenir. İlkokul, ortaokul ve lise diplomalarını dışardan sınava girerek alır. 1987 yılında Diyarbakır İHD’nin kurucuları arasında yer alır. 1988’de ise, Yeni Ülke gazetesinde muhabir olarak çalışmaya başlar. 1991’de ÖSS için Adana’da kayıt yaptırır. Hedefi Ankara Hukuk Fakültesi’ne girmektir. Ancak o yıl yapılacak olan genel seçimlerde aday gösterilir…

O sırada İsveç’te sürgünde olan Mehdi Zana, Leyla Zana’nın milletvekilliğini kendisinin mi arzu ettiğine ilişkin soruya şöyle yanıt verir: “O Ankara’daydı çocuklarla. Bana geldiler insanlar burada, Leyla Bacı da yer alsın istiyoruz bu harekette dediler. Leyla ile oturduk konuştuk. Dedim, bak bu işin bedeli vardır, ölüm vardır cezaevi vardır.”

KÜLTÜRÜN OTANTİK KADIN İMGESİ

Seçim mitinglerde etek boyu ve kolları uzun, kırmızı, sarı, yeşil, mavi çiçek desenleri ile bölgenin tipik kadın kıyafetlerini andıran elbisesi, başında beyaz tülbenti, tülbentin üstünde sarı-kırmızı-yeşil bandıyla boy gösterir. Hapiste iken ‘Leyla’ya Özgürlük’ kampanyalarında kullanılacak olan bu fotoğraf hakkında şu yorumu aktarıyor Arzu Yılmaz: “Deniz Kandiyoti’nin kadınların milliyetçi projelere katılmasının analizini yaparken kavramsallaştırdığı biçimiyle bu fotoğraf, ‘geriliğin kurbanı’ ve ‘kültürün otantik göstereni’ olarak Leyla Zana’nın siyasal kimliğini koşullamaktadır. Yani “‘cahil ve köylü’ kadın imgesi, Zana’nın siyasi bir figür olarak taşıdığı değeri tayin etmektedir. Bu yönüyle Leyla Zana Kürtlerin ‘mağduriyetinin’ bir sembolü olarak siyasete girmiştir. Üzerinde taşıdığı elbise ya da tülbent ise kültürel olana yapılan göndermenin yanında ‘doğallığın ve saflığın’ da bir göstergesi niteliğindedir. Bu da mağduriyet üzerine temellenen ‘dava’nın, dillendirildiği kamusal alanda ‘haklılığı’nın pekiştirilmesine yardımcı olmaktadır. Bir ‘Kürt’ ve bir ‘kadın’ olarak taşıdığı tüm dezavantajlara rağmen, Türkiye ve dünya kamuoyunda tanınan bir isim olması ise sembolik değerini artırmaktadır.”

 (1991 Genel Seçimleri, mitingde konuşma yapıyor.)

 

45 BİN TERCİH OYUNUN SORUMLULUĞU

Leyla Zana, HEP ve SHP ittifakının desteğiyle 45 bin tercih oyuyla ilk ‘Kürt kadın milletvekili’ olarak TBMM’ye girer. Ama işi kolay değildir. Neden mi? Kendisi anlatsın:

“(HEP Genel Başkanı) Fehmi Işıklar arkadaşlara sürekli bu koalisyon hükümeti mutlaka bir adım atacak ve mutlak bir çözüm bulacak diyordu. Bir toplantıda yine aynı şeyleri ifade edince ben söz istedim. Bana söz verilince sözlerime şöyle başladım. ‘Sayın Işıklar siz çok güzel şeyler söylüyorsunuz. Hepsine katılmak isterdim. Ama benim kafamda soru işaretleri var beni aydınlatmanı istiyorum’ dedim. Fehmi, ‘Nedir kafanı kurcalayan?’ dedi. Ben, ‘Şu anda bölgede bir savaş var. SHP bu savaşı durduracak güçte mi? Bu savaş sürdüğü müddetçe bunların bir adım atacaklarına ben inanmıyorum. Bu savaş durdurulmadığı taktirde biz orada ezileceğiz. Çünkü iki seçeneğimiz var ya halkın yanında olacağız ya devletin yanında. Çok basit bir örnek vereyim, bir mahalle veya sokak kavgasında iki kişi kavga ettiği zaman araya giren kimse en çok o dayak yer. Korkarım bizim sonumuz da böyle olur’ dedim. Bir arkadaş hiddetlenerek ‘Leyla sen sesini keser misin...’ dedi. Ben tekrar söz aldım. ‘Abi sana bu yetkiyi veren halk bana da aynı yetkiyi vermiş. Üstelik bana daha çok sorumluluk yüklemiş. Oylarıyla bu yükümü daha çok ağırlaştırmış. Sizler 15-20 veya 30 bin oyla seçildiniz. Ben ise 45 bin tercih oyuyla seçildim. Üstelik 21 erkeğin arasında ben bir tek kadınım. Anaların yükü de benim omuzlarımda’ dedim. Arkadaş hemen benden özür diledi, ‘Kusura bakma ne de olsa feodal bir yapımız var, kadınların konuşmasına tahammül edemiyoruz’ dedi. Toplantı sonrası beni yemeğe davet etti. Beraber yemeğe gittik. Yanımızda üç arkadaş daha vardı. Bana feodal bir zihniyetle yaklaşmalarını kabullenemiyordum ama onları da kırmak istemiyordum. Arkadaşın en hassas noktasını fark etmiştim. Yemek geldi. Yemeğimiz geldiği sırada garsona işaret ettim. Yemek hesabını bana getirin dedim. Garson şaşırmıştı. ‘Sayın milletvekilim nasıl olur, Sayın A.T. bana çok kızar’ dedi. Ben, ‘Sen bana getir, sana kızmasına izin vermem’ dedim. Arkadaşımız belki hayatında ilk defa bir kadının ısmarladığı yemeği yiyordu. Bırakalım bir kadını kendisinin bulunduğu bir masada asla bir başkası hesap ödeyemezdi. Bunu kendisine hakaret sayardı. Ödemeyi yaptım. Kendisi sonra fark etti. A.T. böyle bir şey olmaz diyordu. Kendisine anlatmaya başladım. ‘Abi benim amacım sana saygısızlık değil. Tam tersi sana saygım sonsuz, ama sana yardımcı olmak istiyorum. Kadını da bir insan olarak düşünmeni ve feodal yapını biraz kırmanı rica ediyorum’ dedim.”

VE O YEMİN TÖRENİ

Nihayet, 6 Kasım 1991 günü TBMM’de yapılan yemin töreni, Leyla Zana’yı hem Türkiye’de hem de dünyada tanınan bir isim yapar. O günün arka planını ve o gün neler yaşandığını Leyla Zana şöyle anlatır:

“6 Kasım 1991 günü yemin töreni için Meclis’teydik.Saat 15:00 civarıydı. Biz arkadaşlarla kulise geçtik. HEP Genel Başkanı Fehmi Işıklar gelir gelmez arkadaşları yanına çağırarak ‘Kesinlikle yemin töreni esnasında hiçbir mesaj verilmeyecek’ diyordu. Daha önce kararlaştırdığımız gibi işler yürümüyordu. Kürtçe mesajı verecek olan Batman milletvekili A. Kerim Zilan Meclis’e gelmemişti. Fehmi de caydığına göre bu görevi birileri üstlenmeliydi. Fehmi Bey ısrarla hiçbirimizin törende bir şey söylemesini istemiyordu. Ben ve Hatip (Dicle) kararımızı verdik. Hatip Türkçe, ben ise Kürtçe mesaj verecektik. Yemin töreni başlamadan önce ben kırmızı, sarı ve yeşilden oluşan eşarpları örerek saçlarıma geçirdim. Zaten seçim çalışmalarında hiç çıkarmamıştım bu renkleri. Diyarbakır’daki toplantıda Fehmi Işıklar’a gerekçemi belirtmiştim. Meclis’e taşıyacağımı bu bölge halkına verdiğim sözü tutacağımı, kendisinin bir itirazı olup olmadığını sormuştum. Fehmi ‘Sen takarsan bizim de takmamız lazım. Tabii eşarp değil de kravat bulursak takarız’ demişti. Ben de kendisine ‘Ben sizlere hediye edeceğim’ demiştim. Diyarbakır toplantısından sonra bu konuda hiç konuşmamıştık. Yemin töreninden yarım saat önce ben eşarpları takınca bir-iki arkadaş ‘Bizim kravatlar nerede?’ dediler. Ben de ‘Mehdi Zana İstanbul’da kravat bulamamış ama cep mendili yaptırmış’ dedim. Birçok arkadaş mendilleri takarken, aramızda takmayanlar da oldu.”

NEDEN KIRMIZI-SARI-YEŞİL?

Leyla Zana anlatsın nedenini: “Arkadaşlar arasında tartışmalar oldu. Kimisi bu renkleri taşımanın gereksiz olduğunu söylerken, ben ısrarla taşıyacağımı, istemeyenlerin takmayabileceğini belirttim. Gerekçem gayet açık ve netti. 1989’da özel bir kararname ile bu üç rengin kullanılmasına izin verilmiyor ve yasaklanıyordu. Çobanlar şalvarında bu üç renkten oluşan kuşakları bulundurdukları için dünya kadar işkence görmüş ve bu kuşaklarla dolaştıkları için güvenlik güçleri bir tanesinin boynuna bu kuşağı geçirip uzun süre yerlerde sürüklemişlerdi. Kamyoncular bu renkleri arabalarında kullandıkları zaman günlerce kamyonları trafikten men ediliyordu. En ilginci de seçim çalışmamda tanık olduğum bir düğün idi. Bismil’in bir köyündeydik. Köyde davul zurnalar çalınıyor. Herkes düğünde eğleniyordu. Ben konuşmamı bitirip düğün sahiplerine teşekkür etmek için odaya geçtim. Damadın annesine damat ve gelini tebrik etmek istediğimi bildirdim. Damadın annesi beni gelinin yanına götürdü. Ben gelini kutladıktan sonra, damadın nerede olduğunu sordum. Annesi damadın gittiğini söyledi. O tarihlerde gençliğin büyük bir kesimi gerillaya katılıyordu. Ben de damadın gerillaya katıldığını sanarak ‘Peki bu kızcağızın günahı neydi?’ diye sorduğumda insanlar gülüşmeye başladı. ‘Neden gülüyorsunuz?’ dediğimde oradakilerden biri ‘Damat gerillaya gitmedi ki, özel tim götürdü’ dedi. Ben şaşkındım. Ne diyeceğimi bilemedim. Annesi hemen bu üç renkten oluşan eşarpları kendi elleriyle örerek başıma bağladı. Bana dönerek ’Sen bana söz vereceksin. Bu renkleri yasaklayan parlamentoya böyle gideceksin’ dedi. Ben de 'ana’ya söz verdim. Benim hayatıma da mal olsa senin bu isteğini yerine getireceğim dedim. Çünkü damat bu üç renkten oluşan eşarpları boynunda taşıdığı için özel timler tarafından göz altına alınmıştı. Bu kadının sitemi, kalbinin kırıklığı ve hüzünlü bakışı beni o kadar etkilemişti ki; hiçbir güç beni kararımdan ve verdiğim sözden alıkoyamazdı. Yemin sırası Diyarbakır’a gelmişti. Hatip çıktı. ‘Ben ve arkadaşlarım bu yemin metnini Anayasa baskısı altında okuyoruz’ dediğinde birden kıyamet koptu. Bütün Meclis ayaktaydı. Kürsüye hücumlar başladı. Bütün fanatikler neredeyse Hatip’i parçalayacaklardı. Şoven duygular kabarmış kontrol kaybolmuştu. Kürt parlamenterleri büyük bir korku içindeydiler. Tek tek bana geliyorlar ‘Sakın sen bir şey söylemeyesin’ diyorlardı. Çok sevip saydığım bir arkadaş beni kulis bölümüne çağırarak beni ikna etmeye çalıştıysa da ben ikna olmadım.”

“LEYLA KENDİ KARARINI KENDİ VERİR!”

Öyle arkadaşları araya eşini bile koyarlar. Leyla Zana şöyle anlatıyor bunu: “Mehdi benim yapımı çok iyi bildiği için arkadaşa dönerek ‘Leyla kendi kararını kendisi verir. Ben kesinlikle kendisine karışmam. Ayrıca ben bir mesajın verilmesinden yanayım’ dedi. Ben tekrar Genel Kurul salonuna döndüm. Yerime geçip oturdum. Kürsüye çıkma sırası bana geldi. Ben oturduğum yerden gayet soğukkanlı bir şekilde kürsüye yürümeye başladım. Kürsüye çıkmadan tepkiler gelmeye başladı. Habire bağırıyorlardı. ‘Başının üstündeki bayrağı indir’ diyorlardı. Ben soğukkanlılığımı koruyarak kürsüye ulaştım. Yemin metnini (Türkçe) okudum. Bitirdikten sonra Kürtçe ‘Ben bu yemini Kürt ve Türk halklarının kardeşliği için okudum’ dedim. Bir anda sanki Meclis’in duvarlarına dinamit koymuştum. Başta Demirel olmak üzere diğer bütün milletvekilleri nasıl da masalara vuruyorlardı. Çoğu saldırmak için yerinde duramıyor, habire kürsüye çıkmak istiyorlardı. Meclis Başkanı Ali Rıza Septioğlu dayanamayarak Demirel’e kızdı ‘Niye kızıyorsun? Bir cümle Kürtçe konuştu da ne oldu?’ diyordu. Aslında fırsat verilseydi aynı mesajı Türkçe de verecektim. Ama o an kıyamet kopmuştu. Kimse kimseyi duyamıyordu. Beni ikinci defa kürsüye çıkardılar. Ben yemini tekrar okudum. Ve aynı sözleri tekrar ettim. Yine karşı çıktılar. Ben üçüncü sefer çıkmak istemiyordum. Israrla sözlerimizin geri alınması isteniyordu. Ben de buna karşı çıkıyor ve geri almayacağımı belirtiyordum. Hatip beni ikna etmek için yanıma geldi, ‘Biz iki adım attık. Bir deyim vardır, iki adım ileri bir adım geri’ dedi. Ben yine karşı çıktım ‘Olmaz’ dedim. Kendisi çıktı sözlerini geri aldı. Gerçi mesaj yerini bulmuştu. Daha sonra ben çıktım.Ali Rıza Septioğlu sürekli ‘Kızım, kızım...’ diyerek, ‘Sözlerimi geri alıyorum de ve yemin metnini oku’ diyordu. Ben kendisine dönerek ‘Sayın Başkan ben kardeşlikten söz ettim, geri alınması gereken kardeşlik midir’ dedim. ‘Eğer kardeşlik istenmiyorsa sen de geri al sözünü’ dedi. Sonuçta sözlerimizi geri alıyoruz dedik.”

KÜRTÇE’NİN DRAMATİK ROLÜ

Günümüzde bile ısrarla “Kürtçe yemin krizi” diye kodlanan bu olayın aslında, ‘Türkçe yeminde sonra edilen Kürtçe bir cümle”ten koptuğunun altını bir kez daha çizelim. Sonra devam edelim. Leyla Zana eşi Mehdi Zana’nın ağzından da kendi iradesinin altını çiziyor ama Arzu Yılmaz haklı olarak yine de soruyor: “Leyla Zana bu kararı kendi mi verdi yoksa -yemin törenini izleyen tarihlerde iddia edildiği gibi- PKK lideri Abdullah Öcalan’ın telkini/emri ile mi hareket etti? Bu sorunun yanıtı, Leyla Zana’nın politik bir figür olarak eylemlerinin öznesi olup olmadığını örneklemesi bakımından önemlidir. Zana’nın anılarındaki ayrıntılar -böyle bir telkin/emir eğer varsa dahi- diğer Kürt milletvekillerinin de benzer bir hazırlık içinde olduğunu ancak daha sonra bir mesaj vermekten vazgeçtiklerini göstermektedir. Dolayısıyla Leyla Zana’nın tüm baskılara rağmen kararında ısrarcı olması kendi iradesiyle hareket ettiğini düşündürmektedir. (…) Sonuçta Leyla Zana’nın hayatında Kürtçe’nin yeri dramatik bir tesadüfler zincirine işaret etmektedir. Bir bakıma Kürtçe yüzünden eğitimini tamamlayamayan Zana, yine Kürtçe yüzünden eşiyle cezaevindeyken konuşamamış ve yine Kürtçe yüzünden bu kez de TBMM’den uzaklaşmak durumunda kalmıştır. (Ve 10 yıl hapis yatmak zorunda kalacaktır. A.H.) Bu tesadüfler zincirinin bir başka ifadesi de Leyla Zana’nın Türkiye Cumhuriyeti devletinin resmen temsil edildiği üç mekanla; okul, cezaevi ve meclisle ilk temasının her seferinde aynı sonla deneyimlenmiş olmasıdır.”

HAPİSTE BÜYÜMEK

Gerisini hızla anlatalım. Yemin krizi ile başlayan süreç HEP’in 1993’te kapatılmasıyla ilerledi, 2 Mart 1994’te ABD’de yaptığı bir konuşma bahane edilerek dokunulmazlıklarının kaldırılmasıyla derinleşti. Leyla Zana, Hatip Dicle, Orhan Doğan ve Selim Sadak 3 Mart 1994’te TBMM’den ‘yaka paça’ alınıp, tutuklandılar. 8 Aralık 1994 tarihinde DGM’nin aldığı kararla da 15 yıl hapse mahkum edildiler. Leyla Zana 1994 yılında Ankara Ulucanlar Kapalı Cezaevi’ne girdi ve burada tam 10 yıl kaldı…

Hapishane arkadaşlarında biri “Leyla Hanım hapiste büyüdü. Ve bu süreçte en çok büyüten kesim dış basın oldu. Doğrusunu söylemek gerekirse Türkiye’deki hareket Zana’yı doğru dürüst sahiplenmedi. Kürt kadın hareketi de sahiplenmedi. Dışarıdaki siyaset onları biraz geride bıraktı. HADEP döneminde yöneticilik yaptım ve biliyorum ki düzgün bir şekilde bu arkadaşlara giden parti kanallı avukatlarımız olmadı. Bir iki bizim de onaylamadığımız insanlar onlarla temas kurdu ve cezaevindeki insanlar onlara kimler dokunuyorsa onlardan dışarıdaki bilgileri alıyorlar. İstediğin kadar radyo televizyon dinle dışarıdaki yaşam farklı bir şey. Bu buradaki oluşumla arasına çok önemli bir mesafe koydu. Yalnız bırakılma hissi, onların kaile alınmadıkları fikri... bizim siyasetimiz o konuda yanlıştı.”

Bir başka hapishane arkadaşı da benzer şeyler söylüyor: “Zana (hapiste iken) HADEP Kadın Kollarından şikayet ederdi. İlgisiz olduklarından yakınırdı. Örneğin her gün Avrupa’dan düzinelerce mektup gelirdi. Bir keresinde ilkokul öğrencisi bir Alman çocuğun kendisine gönderdiği mektubu göstererek ‘Bak Türkiye’den böyle bir mektup alamıyorum. Neden?’ diye sordu.”

DANİELLA MİTTERAND’DAN: “SEVGİLİ KIZIM…”

Gerçekten de kendisiyle aynı kaderi paylaşan üç arkadaşı daha olmasına rağmen, Leyla Zana’nın ismi özellikle Batı kamuoyunda daha çok öne çıkmıştı. Dönemin Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterand’ın karısı Daniella Mitterand 5 Eylül 1994 tarihinde Leyla Zana’ya “Sevgili Kızım” hitabıyla başlayan mektubunda “…senin demokrasiye olan inancın ve halkının yüz yüze olduğu ciddi problemlere politik çözümler arayışın Batı demokrasilerindeki kamuoyunda sempati yaratacaktır. Daha şimdiden Avrupa’daki en popüler Kürt kadını sensin...Türkiye senin aleyhine verdiği hükümle ağır bir bedel ödeme yükü altına girmiştir ” diye yazmıştı. Paris’te bir sokağa Leyla Zana’nın adı verildi, 1995 ve 1998 yıllarında Nobel Barış Ödülü’ne aday gösterildi. Leyla Zana Nobel Barış Ödülü’nü alamadı ancak 1995’te Avrupa Parlamentosu’nun Sakharov Özgürlük Ödülü’nü aldı. (‘Aldı’ dedim ama ödülü fiilen alması ancak 9 yıl sonra mümkün olacaktı.) Ödül töreninde yapılan konuşmada Türkiye ve AB ilişkilerinin gelişmesi için sıralanan şartlardan biri olarak da, “Leyla Zana ve üç milletvekili arkadaşı hakkında verilen mahkumiyet kararının düşmesi şartına bağlı olduğu” ilan edilmişti.

İlgi o kadar ısrarlıydı ki, Avrupa-Türkiye Karma Parlamento Komisyonu’nun Kasım 2001’deki bir toplantısında, dönemin Devlet Bakanı Ayfer Yılmaz, Komisyon Başkanı Cohn Bendit’e “Ne yapacaksınız, dışarı çıkması için bu kadar uğraşıyorsunuz, evlenecek misiniz?” bile demişti!

“O SÜREÇTEKİ TEK YİĞİT VE NAMUSLU SES”

Leyla Zana Haziran 2004’de cezaevinden çıkar çıkmaz yoğun bir siyasi gündemin ortasına düştü. Kendisiyle birlikte 10 yıl hapis yatan arkadaşları Orhan Doğan, Hatip Dicle ve Selim Sadak’la birlikte Türkiye’nin dört bir tarafını dolaştı. Bu süreçte meydanlarda öne çıkan ve grubun lideri olarak görülen isim Leyla Zana oldu. Hatta basın onlardan bahsederken “Leyla Zana ve arkadaşları” demeye başladı sadece Bunun çeşitli nedenleri vardı elbette ama muhtemelen en önemlisi Abdullah Öcalan’ın desteğiydi.

Bu destek karşılıklıydı elbette. Leyla Zana, öteden beri Kürt sorununun çözümüne dönük bir muhatap arayışında tek ve mutlak lider Abdullah Öcalan’ı işaret etmekteydi. Tutukluluğu süresince, aralarında ABD ve Avrupa Devlet Başkanlarının da olduğu birçok kişiye yazdığı mektuplarda bu mesajı açıkça vermişti. Leyla Zana’nın bu çabalarının Abdullah Öcalan tarafından desteklendiği, daha da ötesinde, Öcalan’ın açıkça Zana’dan taleplerde bulunduğu görülüyordu. Örneğin “Avrupa’nın niyeti farklı. Avrupa bizi pazarlamaya çalışıyor. Leyla da bu ödülleri (Sakharov Ödülü) almasın... Onlara (Avrupalılara) mektup yazmalı, beni kullanarak paçayı kurtarmaya çalışıyorsunuz demeli,” diyordu. Örneğin “Avrupa iki yüzlüdür. Avrupa’ya şunu diyecekler. Benim örgüt kimliğim var. Ya terör listesinden çıkaracaksınız, ya kabul edeceksiniz. Olmazsa ödülünüzü almam. Kürt halkını sattınız desin,” diyordu. Örneğin “Bu süreçte tek yiğitlik yapan namuslu ses Leyla oldu. Sizin yaşınızda çocukları var. Görev almayabilir de. Ama siyasi mücadele yap diyorum. Legal demokratik alanda sözcülüğümü yapsın diyorum,” diye sesleniyordu. Ama Leyla Zana, bu tavsiyeleri dinlemeyerek Sakhanov Ödülü’nü almaya gitti ve 14 Ekim 2004 günü Avrupa Parlamentosu’nda yaptığı konuşmada ‘Türkiye’de işkence yoktur’ demekle kalmadı, ne Abdullah Öcalan’ın serbest bırakılmasına, ne de Avrupa’nın terör listesinde yer alan PKK’nın durumuna ilişkin bir tek cümle etti. Onun yerine demokratik ve barışçıl bir çözüm için kimlerin ne yapması gerektiğini vurgularken, “birlik, dayanışma ve barış”tan uzak tavırlarını eleştirdiği Kürtleri de çözümsüzlüğün parçası olarak tarif etti.

ÜMİT FIRAT: “FOTOJENİK DİYE ÖN PLANDA!”

16 Ekim 2004 tarihli Özgür Politika Gazetesi’nde okunan şu ifadeleri Leyla Zana’nın bu tavrının bir başka nedenine işaret ediyordu.

“Politika elbette öç alma işi veya sanatı değildir. Ama öç almayı akla getirmeyecek, düşmanlarını bile affedecek bir konuma gelmek için, önce zafer kazanmak gerekiyor. Ortada kazanımlardan söz edilse de, henüz bir zafer yok. O nedenle sözün doğrusu: ‘Öç almayı unut, ama Öcalan’ı unutma’ olmalıdır.”

İş burada da kalmadı. Aralık 2004’te Serbesti Dergisi’nin Genel Yayın Yönetmeni Ümit Fırat’ın başını çektiği bir grup Avrupa’da bazı basın-yayın organlarında (Le Monde ve Herald Tribune’de) yayınlanmak üzere bir bildiri hazırlamıştı. Bildiride Kürtlerin bağımsızlık da dahil birçok talepleri Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne hitaben duyuruluyordu. Bildiri Avrupa basınında ilk yayınlandığında altında imzası olanlar arasında Leyla Zana da vardı. Ancak Zana daha sonra yaptığı açıklamada bu bildiriye imza atmadığını, olayın “Bir yanlış anlama...”dan kaynaklandığını açıkladı. Tepkiler gecikmedi.

Bildirinin mimarlarından Ümit Fırat “Leyla Zana’nın adıyla birlikte anılmaktan rahatsızım. Leyla, güçlü politik formasyona sahip değil. Eğitim şartları, geldiği ortam buna elverişli değil. Ne öğrendiyse, 10 yıllık hapishane sürecinde öğrendi. Leyla, kadın olmasaydı, bu konumda olmazdı. Ne bugün ne de geçmişte. Leyla, fotoğraflarda güzel görünüyor. Fotojenik diye ön planda. Nedir Leyla’nın formasyonu, neyi hak etmiş, neyi söylüyor, neyi istiyor, bunlar tartışılmıyor. Leyla okuyup imzaladığı metnin içeriğini kavrayabilmiş değil. Tartışma çıkınca, ‘yokum’ dedi. Bu metin tartışma değil, imza metnidir. İmzalarsın ya da imzalamazsın. Leyla Zana 1994’te Saharov Barış Ödülü’nü alması Avrupa’nın iki yüzlülüğünün sonucudur. Halbuki ondan daha ağır durumda olanlar vardı. Leyla Zana’nın adının bu kadar ön planda olması, metne imza atan 200 kişiye haksızlık. Çünkü hepsi, önemli birer şahsiyet. Bu konudaki görüşlerimi, Serbesti Dergisi’nin yeni sayısında ayrıntıyla yazdım,” diyerek Leyla Zana’ya antipatisini en kaba şekilde ifade edecekti…

SUSKUNLUK DÖNEMİ

Muhtemelen bütün bunların sonucu olarak, 2005’te Öcalan’ın da uzun süredir “misyonunu tam anlamıyla yerine getirmemekle” suçladığı DEHAP (1994’te kapatılan DEP’in yerine kurulmuştu) fesh edilerek yerine DTP kurulduğunda, kadınlara yüzde 40 kota uygulamayı zorunlu kılan parti tüzüğü uyarınca partinin kadın eşbaşkanı, beklendiği gibi Leyla Zana değil, Aysel Tuğluk oldu. Hatta Leyla Zana partide görev bile almadı. Bunun nedeni hakkında hâlâ süren siyasi yasaklar olarak gösterildi.

Leyla Zana bu tarihten sonra adeta ortadan kaybolarak, bu siyasi yasakların ötesine geçen bir suskunluğa gömüldü. Hem yurt dışından, hem de Türkiye’den kendisiyle görüşmek isteyenlerin yoğun taleplerinin hiçbirine yanıt vermedi. Bu tutum sonucu merak edilenlerin yanıtı hep başkalarının söylediklerinde arandı. Bu durum örneğin Ali Atıf Bir’in Tempo Dergisi’nin 24 Şubat 2006 tarihli sayısındaki sayfasına şöyle yansıdı:

KİMDİR BU LEYLA ZANA?

“Ortalıkta lider figürü olarak Leyla Zana var ama Leyla Zana ile ilgili de o kadar bilinmedik şey var ki! Eğer bilsem söylentilere inanmayacağım. Kim bu Leyla Zana, ne yer ne içer? İnsan olarak nasıl biridir? Nasıl yaşar? Neye kızar? Çocukları ile arası nasıldır? Hapiste nasıl acılar çekmiştir? Bu acılar, aile yaşantısına nasıl yansımıştır? Arkadan birileri mi ittirmektedir? Kadın olmasının aşıladığı 'mağduriyet' duygusundan yararlanmak isteyen birileri mi vardır? Eğer partinin başına geçerse, hep 'barıştan' yana mı olacaktır? Kürt kimliğini, Türk kimliği ile nasıl örtüştürmektedir? 'Barış' çağrısı içeride bir yerlerden mi gelmektedir, yoksa hâlâ kalbinde 'nefreti' taşımakta mıdır? Merak ediyorum bu soruların yanıtlarını. Ama o, bu konularda 'sır' vermeyen bir tavır içinde... Leyla Zana ortaya çıkıp, kendini şeffaflaştırmadığı sürece, onun Zana'nın sadece kadın olduğu için öne itilen bir figür iddiasına inanmaktan başka yapacak bir şey yok. 'Kürt hareketi' demokratik bir platforma sağlıklı bir şekilde akmak, siyasi mücadeleye girmek istiyorsa, önce Leyla Zana'yı şeffaflaştırmak zorunda. Bunu yapmadığı sürece, Leyla Zana'nın bir piyon olarak görülme olasılığı çok yüksek.”

Leyla Zana’nın 2011 Genel Seçimleri’nde Diyarbakır’dan bağımsız milletvekili adayı olmasına kadar süren bu suskunluk döneminde hakkındaki haberler bile kendi ağzından değil, Mehdi Zana’nın ağzından yayınlandı. Mehdi Zana on yılı aşkın bir sürenin ardından, Leyla Zana cezaevinden çıktıktan sonra Türkiye’ye dönmüştü. Nursun Erel’le yaptığı röportajda Diyarbakır’da bir ev tuttuklarını ve yıllardır ayrı kalan aile fertlerinin artık bu evde birlikte yaşayacaklarını açıklamıştı. Anlamışsınızdır muhakkak, Mehdi Zana Leyla Zana’nın hem siyasi hem de özel yaşamında en kritik role sahip kişilerden biridir. Ama Mehdi Zana aralıklarla 16 yıl, Leyla Zana 10 yıl hapiste kaldığı için 30 yıllık evlilikleri boyunca sadece 5 yıl beraber yaşayabilmişlerdir. Mehdi Zana 2006’daki bir röportajında “Gerçeği konuşmak gerekirse evlenmemem gerekirdi. Önümde cezaevinin olduğunu kendisi de biliyordu… TC’den çok çekti. Çocuklarının çocukluğunu görmedi mesela. Ben de görmedim. Ronay 5 yaşındayken ben cezaevine girdim. 6 ay sonra Ruken dünyaya geldi. Çocuklar yalnız başlarına büyümek zorunda kaldılar. Mesela Leyla tam on senedir oğlumuz Ronay’ı görmemiş. Birkaç senedir Ruken annesini Ankara’da ziyaret edebiliyordu.”

Ancak çiftin yıllar sonra biraraya gelmesi en üst seviyeden eleştirilir. Öcalan’ın “...kocasıyla ilişkisini dondursun. O adamı kullanmak istiyorlar. ABD’ye gitti. Bir gün Fransa’da, bir gün İsveç’te. Ajan demiyorum ama ne yaptığı belli değil,” dediği yansır gazetelere. Mehdi Zana Tercüman gazetesine verdiği röportajda gayet nazikçe cevaplar bu sert müdahaleyi: “Abdullah’ın İmralı’dan karışmaması lazım.Talimat vermemesi lazım. Bir parti eğer cezaevlerinden, şuradan buradan talimat alıyorsa, parti değil başka bir şeydir. Leyla da böyle düşünüyor.”

TERCİH Mİ ZORUNLULUK MU?

Arzu Yılmaz burada da şu soruyu soruyor: “Leyla Zana’ya ilişkin özellikle son iki yıldaki gelişmeleri izleyen herkesin sorduğu soruların hala yanıtsız kalması akla iki şeyi getirmektedir: Birincisi Leyla Zana’nın zaten varolan bilgiler üzerinden şekillenen imajını onayladığı, ikincisi ise bu merakın nedeni olarak ortaya çıkan ‘liderlik’ konumundan uzak durmayı tercih ettiğidir. Peki bu tespitlerden hangisi doğru?”

Arzu Yılmaz’ın görüştüğü bazı kişilerin cevapları şöyle: “Kürt Hareketi’nin söyleminin dışarıya duyurulması konusunda Leyla Zana isminin çok etkili olduğu biliniyor. Bu etki sıradan köylü kadınlara ulaşma açısından da önemli. Örneğin Zana’yı gören kadınlar o da bizim gibi Türkçe okuma yazması yoktu…. diyerek; o başardıysa biz de başarabiliriz diyorlar. Leyla Zana köylü kadınların da örgütlenebileceğinin iyi bir örneğidir. Ancak Kürt kadın hareketi için bir temsil yeteneği yoktur. Daha önce herkes için bir semboldü. Ama bugün örgütlü kadın için dağdakilerin ne söylediği Zana’nın söylediklerinden daha önemli.”

“Cezaevinde çıkınca siyasette aktif rol almak istemediğinden bahsediyordu. Yani mücadele içinde yer alacağını ancak ön planda olmak istemediğini söylüyordu.Başkan Avrupa’dan sorumlu olmasını istedi ama kabul etmedi. Ama Avrupa da kolay değil tabii. Zaten Avrupa Parlamentosu’nda ‘Türkiye’de işkence yoktur’ demekle büyük bir gaf yaptı. Bu da ona ders oldu. Ayağını yere daha sağlam basması ne söyleyeceği konusunda daha hazırlıklı olması gerektiğini gördü ve geri çekildi.”

“Leyla Zana’nın bundan sonra temsil yeteneğinin kalmadığını düşünüyorum. O rüya bitti. Ancak barış için bir çaba harcarsa bilmem ama… zaten kendi isteği de yok, böyle bir arzusu heyecanı olduğunu sanmıyorum. Ancak kendi isteğiyle bu işten vazgeçti de denilemez. İşin ne kadar zor olduğunu, ne kadar ona bağlı olmadığını gördü. Kürtler çok genişledi, genişlediği oranda da çeşitlendi. Kürt hareketi lidere bağlı bir hareket bu lider de Öcalan ama öte yandan da bilinç öyle bir düzeye geldi ki, kimse lidere de tahammül edemiyor…”

(Leyla Zana 2014 Newroz’unda…)

 

CESUR MU CESUR, KARARLI MI KARARLI

Gelelim başlıktaki küçük kara balığa…

“… Küçük Kara Balık çelimsiz, sığ ve ancak kar sularıyla beslenen ırmak balığıdır. Tutucu, kıskanç ve bağnaz çevresinin tüm baskılarına karşın, denizi bulmak üzere yola çıkar ve minik cüssesine aldırmadan, kocaman yüreğiyle dalar suların derinliğine. Nice tuzaklar, girdaplar, şelaleler aşar… Nice engellere, baskılara göğüs gerer...Direnir ve direndikçe sığmaz olur engin sulara. Eyvah her şey bitti derken kertenkelenin, kurbağanın, salyangozun, ceylanın dostluklarıyla umutlanır bir anda. Kaşıkçı kuşu yutsa da onu, denize olan özlemi ve özgürlüğe olan sevdasıyla kurtulur kaşıkçının torbasından. Testere balıkları, yılanlar, yengeçler, karabataklar ve onu bir lokmada yutmaya hazır soydaşlar, türdeşler… Hiç beklemediği yer ve zamanlarda gelen ağır darbeler...Her yanı yara, bere, kan revan içinde. Ama o yine kararlı, yine dirençli ve biliyor ki, asla geri dönüşü yoktur bu yolun (...) İsyan etmiştir bir kere. Üstelik pişman da değildir. Her şeye rağmen ve her şeye inat, can pahasına da olsa gitmeli, gitmeli, gitmeliyim der ve gider. Küçük Kara Balık, ne filozof, ne bilge, ve ne de zamane çocuğu. Hele hele, akıl yitirenlerden, akıl bozanlardan hiç değil. Aksine inançlı mı inançlı. Cesur mu cesur. Kurnaz mı kurnaz ve kararlıdır ayrıca. Aykırı ve kabına sığmayandır. Akarsuların, ırmakların, nehirlerin değil, denizlerin sonsuzluğundadır artık. Nesilden nesle anlatılır. Dilden dile dolaşır. Kırmızı, sarı, yeşil, mavi, turuncu ve beyaz renk renk balık izindedir küçük kara efsanenin. Çünkü, o özgür bir dünya için, küçücük dünyaları ve her şeyden önce kendi dünyasını darmadağın ve yerle bir etmiştir.”

Bu satırlar, Leyla Zana’ya ait. Tezine, Özgür Gündem Gazetesi’nin 13 Aralık 1997 tarihli sayısında yayımlanan bu metaforik anlatıyla başlayan Arzu Yılmaz’a göre Leyla Zana’nın İran Şahı Rıza Pehlevi’nin muhalifi yazar Samed Behrengi’nin Küçük Kara Balık adlı masalından yola çıkarak kaleme aldığı yukarıdaki metinde, ‘küçük kara balık’a ilişkin her ayrıntı, adeta Leyla Zana’nın kişisel tarihinin bir yansıması niteliğindedir: “Öncelikle esmer ve minyon bir fiziğe sahip Zana’nın, ‘küçük, kara ve çelimsiz’ olarak tasvir ettiği masal kahramanıyla kendini özdeşleştirdiği görülüyor. Öte yandan ‘tutucu, kıskanç ve bağnaz’ sözcükleri bir ırmağı tasvir etmekten çok Zana’nın yaşadığı çevreyi anlatıyor. ‘...tüm baskılara karşı, denizi bulmak için yola çıkar’ satırları, Zana’nın evinden ve köyünden kopup daha geniş bir çevreye, dünyaya açılmasına işaret ediyor. ‘Küçük kara balık’ın önüne çıkan ‘…testere balıkları, yılanlar, karabataklar’ ise girdiği yeni çevrede karşılaştığı zorluklara bir gönderme niteliği taşıyor. Bu noktada en dikkat çekici olanı, ‘...onu bir lokmada yutmaya çalışan soydaşlar, türdeşler’ satırlarıdır. Bu satırlar Zana’nın mücadelesinde, ait olduğu Kürt toplumundan ve ‘türdeş’i kadınlardan destek bulamadığını gösteriyor. Ancak bu tablonun ‘mağdur’ karakteri, masal kahramanına yakışır bir biçimde ‘inançlı ve cesur’ olarak resmediliyor. Çünkü o, ‘aykırı ve kabına sığmayan, sığ sulardan denizlere doğru’ yola çıkan biridir. Zana, bütün engellere rağmen idealini gerçekleştiren masal kahramanını ‘nesilden nesle, dilden dile dolaşan’, zamanın ve mekanın boyutlarını aşan biri olarak konumlandırma yoluyla da ödüllendiriyor. ‘Küçük Kara Balık’ın sonu, Leyla Zana’nın bir politikacı olarak kendine biçtiği rol hakkında da bize fikir veriyor. Örneğin ‘kırmızı, sarı, yeşil... çeşit çeşit balık izindedir küçük kara efsanenin’ sözlerinin ilk akla getirdiği Kürt hareketinin simgeleşen renkleridir. Bu anlatımda balıklar, Kürtler’i; peşinden gittikleri ‘küçük kara efsane’ ise Leyla Zana’yı işaret ediyor.” “Bu masalda ‘Nice tuzaklar, girdaplar, şelaleler aşan, nice engellere, baskılara göğüs geren, direnen ve direndikçe engin sulara sığmayan’ kara efsanenin çabalarının ödülü ‘nesilden nesle, dilden dile anlatılan’ bir efsane olmaktır. Leyla Zana gerek Kürtler arasında, gerekse dünyada ulaştığı ünle bir anlamda bu ödülü çoktan almış görünmektedir. Geriye ise sadece bu ünü korumak, ya da başka bir ifadeyle riske atacak mücadeleler içine girmemek kalmaktadır.”

 

Kaynak: Arzu Yılmaz, “Siyaset ve Kadın Kimliği: Leyla Zana”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.



.

1919-1920 Sevr sürecinde Kürtler

1.2.2016 - Bu Yazı 375 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Son günlerde “Sykes-Picot ve Lozan çöktü, Sevr yeniden masada” türü başlıklar etrafında ateşli tartışmalar dönüyor çeşitli mecralarda. Sykes-Picot Antlaşması hakkında Radikal’de (okumak için tıklayın) kısa adıyla Sevr, uzun adıyla Sevr Barış Antlaşması hakkında Taraf’ta (okumak için tıklayın) yazmıştım. Bu ikinci yazıda Sevr sürecinin köşe taşlarını oluşturan 18 Ocak 1919- 27 Haziran 1920 tarihli Paris Barış Konferansı’nın, 12  Şubat 1920’de başlayan Londra Konferansı’nın ve 19-26 Nisan 1920 tarihli San Remo Konferansı’nın arka planını detaylı biçimde anlatmıştım ancak Kürtlerin Sevr sürecindeki tavrına değinmemiştim. Bu hafta o eksik parçayı tamamlamaya çalışacağım. Ama eksik parçayı yerine oturtmanız için yukarıda sözünü ettiğim yazıları okumanızı naçizane tavsiye ederim.

(18 Ocak 1919 tarihinde başlayan Paris Barış Konferansı)

 

PARİS KONFERANSI’NDA KÜRTLER

Birinci Dünya Savaşı, İtilaf Devletleri’nin kesin zaferi ile bittikten sonra, sıra galiplerin mağluplara diz çöktürmesine gelmişti. Bunun koşulları 18 Ocak 1919’da başlamasına karar verilen Paris Konferansı’nda tespit edilecekti. Konferansın arifesinde Kürt Teali Cemiyeti (KTC) reisi Seyid Abdülkadir Bey başkanlığındaki bir Kürt heyeti, İngilizlere Kürt taleplerini içeren bir metin sunmuşlardı. Bir küçük parantez açayım: Osmanlı Şûra-yı Devlet (bugünkü Danıştay’ın öncülü) Reisliği de yapmış olan Seyid Abdülkadir sıkı bir Osmanlıcı idi ve siyasi hedefi Hilafeti de koruyarak Osmanlı Devleti içinde Kürtlere otonomi (özerklik) verilmesiydi. Ancak bunun için Kürt toplumundan çok ABD, Britanya ve Fransa gibi dış güçlere bel bağlamıştı. Cemiyetin belkemiğini oluşturan Bedirhanlar ve Cemilpaşazadeler gibi Kürt aristokratları ise bağımsız bir Kürdistan için mücadele ediyorlardı. Ancak destekçileri çok azdı. Metinde Van, Bitlis, Harput, Diyarbakır ve Musul illerinde ezici çoğunluğun; Sivas, Konya, Ankara, Adana ve Halep illerinde belirli bir kesimin Kürt olduğu ileri sürülerek şu isteklerde bulunuyordu:

1.Sınırları kesinlikle saptanmış bir bölgenin kendilerine verilmesi, 2.İngiliz Mandası altında özerklik tanınması, 3. İsteklerini savunmak için Paris Barış Konferansına bir heyet gönderilmesine yardım edilmesi.

İngilizlerin bu taleplere tepkisi doğrudan olmadı. Önce, epeydir Paris’te yaşayan Şerif Paşa’yı Kürt temsilcisi olarak kabul ettiler, ayrıca Binbaşı Edward W. C. Noel’i Anadolu’daki Kürtlerin kendi kendini yönetecek durumda olup olmadığını tespitle görevlendirdiler.

(Kürt Teali Cemiyeti’nin üyelerinden bir grup. 1918)

 

ŞERİF PAŞA’NIN MİSYONU

Şerif Paşa, II. Abdülhamit'in çok güvendiği Mehmet Sait Paşa’nın oğluydu. Süleymaniyeli bir Kürt olan Mehmet Şerif Paşa, Cezayir-i Bahr-i Sefid Valiliği, iki kez Hariciye Nazırlığı, Berlin Sefirliği, Şûra-yı Devlet  Reisliği yapmıştı. Oğul Şerif Paşa ise Mektebi Sultaniye’nin ardından Fransa’daki Saint-Cry Askeri Akademisi'nde okumuş, 1890'larda 'Paşa' unvanı almış, ardından Brüksel ve Paris'te Askeri Ataşelik  yapmış, 1898’de İsveç’in başkenti Stockholm’e orta elçi olarak atanmıştı. Şerif Paşa II. Meşrutiyet'in 24 Temmuz 1908'de ilanından bir ay sonra elçilikten istifa edip İstanbul'a gelecek ancak anlaşamadığı İTC’den istifa ederek Paris’e yerleşti. Bu dönemde Prens Sabahaddin’in Ahrar Fırkası’na yaklaşan Şerif Paşa’nın lakabı Fransızlar arasında ‘Beau Cherif’ (‘Yakışıklı Şerif’) İttihatçılar arasında ‘Boş Herif’ idi. e çevirerek alay konusu yaptı. 11 Haziran 1913’te Mahmud Şevket Paşa’ya yönelik suikasttan sonra İttihatçıların muhaliflere yönelik sert politikaları üzerine Şerif Paşa HİF’e yaklaştı. İttihatçıların buna cevabı başarısız bir suikast girişimi oldu.   (Paşa yerine damadı öldürülmüştü.) Bunun üzerine, Şerif Paşa, Almanya’nın Rusya’ya savaş ilan ettiği 1 Ağustos 1914'te, Saint Cry Askeri Okulu’ndan mezuniyetini ileri sürerek Fransız ordusunda görev alma başvurusu yaptı ancak başvurusu kabul edilmedi. Bu tarihten sonra Şerif Paşa tüm enerjisini bağımsız bir Kürt devletinin kurulmasına hasretti. Ancak İngilizler, Şerif Paşa’nın Kürtlerle organik bağının çokta koptuğunun, hatta Kürtçe bilmediğinin farkındaydılar. Yine de o tarihlerde daha uygun bir aday yoktu yakınlarında.

 (Şerif Paşa ve Bogos Nubar Paşa)

 

BİNBAŞI NOEL’İN MİSYONU

Daha önce Hindistan ve İran’da görev yapan ve bu arada Kürtçe öğrenen Binbaşı Noel’e gelince, 1919 yılında Britanya’nın İstanbul Sefareti Müsteşarı Hohler’in merkeze yazdığı bir rapordan öğrenelim nasıl biri olduğunu: “Benim sorunum Kürtler. Noel, Bağdat’tan buraya geldi. Çok iyi insan, çok güçlü biri. Fakat, diğer bakımdan da Kürtlerin peygamberi olmak istiyor. Kürtler gibi kimse yoktur, onlar çok asil, çok iyiler diyor. Ermenilerin ise değersiz ve hilebaz oldukları görüşünde. Kürtler hiç Ermeni öldürmedi, aksine onları korudular, fakat Ermeniler Kürtleri öldürdüler, diyor. Korkarım ki, Noel bir Kürt Lawrenci olabilir. Mezopotamya şimdi bizim olduğuna göre ona bir Kürt devleti kurdurup kuzey dağlarını böylece koruyabiliriz. Binbaşı Noel, bir ‘Kürt Lawrence’dir!”

Aynı günlerde İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Sir A. Calthorpe, Britanya Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a şu gizli raporu gönderiyordu: “Binbaşı Noel, Kürt şefleriyle görüş birliğine varırsa, bundan büyük faydalar sağlayacağını söylüyor. Bunlar, İstanbul’da Abdülkadir ve Bedirhan ve daha az önemli bazı kişilerdir. Bunlar, şüphe uyandırmamak için Noel’den ayrı olarak Kürt bölgesine gidecekler. Türkler, Paris’teki sulh konferansına Kürtlerin de geleceğinden korkuyorlar. Kürtler henüz Mustafa Kemal’e karşı ayaklanmadı. Noel bunu başaracağından emin..”

(Binbaşı Edward W. C. Noel)

 

MUSTAFA KEMAL SAMSUN’DA

Peki o sırada Anadolu’da neler oluyordu? 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesi imzalandıktan sonra, Rus işgaliyle birlikte, daha önce Osmanlı hükümetleri tarafından yerlerinden sürülen ve bir kısmı Rusya’ya geçen Rumlar Karadeniz bölgesine geri gelmeye başlamışlar ve Rum çeteleri Samsun, Merzifon, Amasya bölgelerinde örgütlenmeye devam etmişlerdi. Hatta 1918 Kasım ayı içinde Merzifon yöresindeki bazı Türk köylerini yağmalamışlardı. Hamdi adlı bir teğmenin askerleriyle dağa çıkması ve Türk köylülerini örgütlemeye başlaması üzerine İtilaf Devletleri, İstanbul’daki hükümeti, durumu kontrol etmemekle, dolayısıyla Mütareke’yi ihlal etmekle suçlayacaktı. Bunun üzerine Sultan Vahdettin Türk çetecilerini yola getirmesi için geniş yetkilerle donattığı Mustafa Kemal’in Dokuzuncu Ordu Müfettişi sıfatıyla Samsun’a göndermişti. Kutsal İsyan romanını yazarı Hasan İzzettin Dinamo’ya göre, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a gelen Mustafa Kemal’in ilk işlerinden biri Havza’da bölgenin namlı kabadayılarından Topal Osman Ağa ile görüşmek ve “Pontus belasından kurtulmayı Topal Osman’ın tecrübeli ellerine” bırakmak olmuştu. Topal Osman da “Siz hiç merak etmeyin Paşam. Bu Pontus Rumlarına öyle bir tütsü vereceğim ki, hepsi mağaralarda eşek arısı gibi boğulacak” demiş ve hemen işe koyulmuştu.

MUSTAFA KEMAL’İN TELGRAF DİPLOMASİSİ

Mustafa Kemal bundan böyle dikkatini Kürtlere çevirecekti. 28 Mayıs 1919’da, dört Kürt aşiret reisine çektiği telgraflarda kendisinin Sultan tarafından atandığından ve yakın bir zamanda Kürdistan’ı ziyaret etmek istediğinden bahsetmiş ve aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin işgalci Avrupalıların elinden kurtuluşu için, mücadelede kendilerinden destek istemişti. Aynı gün, Osmanlı Meclis-i Mebusan’ı üyesi Diyarbakır’daki Kürt Derneği’nin üyelerinden  biri olan Kamil’e bir telgraf çekti. Telgrafta, Kürt ve Türk arasındaki her nefret ve düşmanlığın felaketle sonuçlanacağı konusunda Kamil’i uyarıyor ve bundan dolayı da iki millet arasındaki birlik ve kardeşliğin korunmasını istiyordu.

11 Haziran 1919’da, Diyarbakırlı Cemil Paşazade yoluyla Kürt’lere bir mesaj gönderdi ve onlara açıkça şunu yazdı: “İngiltere, bağımsız Kürdistan haritasını Ermenilerin çıkarına kurban ediyor. Kürtler ve Türkler birbirlerinin gerçek kardeşleridir ve birbirlerinden ayrılmaları mümkün değildir. Bizim varlığımızın Kürtlerin, Türklerin ve bütün Müslümanların yardımına ihtiyacı var. Genel olarak hepimiz bağımsızlığımızı korumalıyız ve ülkemizin bölünmesine izin vermemeliyiz. Ben Kürtlere, Osmanlı Devleti’nin parçalanmaması şartı ile onların gelişmesine ve ilerlemesine vesile olacak bütün hukuk ve imtiyazın verilmesinin yanındayım.”

KAZIM KARABEKİR’E TELGRAFLAR

Mustafa Kemal, 17 Haziran 1919’da, Erzurum’da bulunan 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir’e gönderdiği bir telgrafta şöyle diyordu: “Diyarbakır’daki Kürt kulübü İngilizlerin kışkırtmasıyla İngilizlerin koruyuculuğunda bir Kürdistan kurmak amacını takip ettiği anlaşıldığından kapattırılmıştır. Üyeleri hakkında yasal kovuşturma yapılıyor. Kürdistan’ın tanınmış beylerinden aldığım birçok telgraflarla dağıtılıan bu Kürt kulübünün hiçbir Kürdü temsil etmediği, birkaç serserinin girişimlerinin sonucu bulunduğu ve vatan ve milletin bütünüyle bağımsız ve özgür yaşaması uğrunda her fedakarlığı ve bu konuda emirlerimize hazır bulundukları bildirilmektedir…”

24 Haziran 1919 tarihinde yine yine Kazım Karabekir’e gönderdiği telgrafta Binbaşı Noel’in faaliyetlerine ve Kürtlerin tepkisine dair şunları söylüyordu: “Mr. Noel adlı bir İngiliz Binbaşısı Urfa’dan Siverek yoluyla Viranşehir’e giderek ‘Milli’ aşiretlerin başkanlarıyla görüşmüş ve Urfa’ya dönmüştür. Osmanlı Hükümeti aleyhinde pek kötü propagandalar yapmıştır. Aşiretlerin başkanlarından aldığı kesin cevaplar kendisini sevindirmemiştir. Kürtler kayıtsız şartsız devletten ve Türk kardeşlerinden ayrılmayacaklarını, bu uğurda en son nefeslerine varıncaya kadar canlarını vermeye hazır bulunduklarını söylemiştir. Ve adı geçenin vermek istediği çok miktarda parayı kabul etmeyerek namus ve vatanlarını koruma isteklerini göstermişlerdir…”

Mustafa Kemal, Sivas Kongresi sırasında (Erzurum ve Sivas kongrelerindeki Kürt temsilini ayrı bir yazıda ele alacağım), 10 Eylül 1919’da Elazığ’da görevli süvari birliği komutanı İlyas Bey’e, ‘Kürtçülük cereyanına asla zemin bırakılmaması’ konusunda kesin emir verirken, 15 Eylül 1919’da Malatya Mutasarrıfı aracılığı ile Hacı Kaya ve Şatzade Mustafa’ya gönderdiği telgrafında şöyle diyordu: “Din, namus sahibi büyükler yaşadıkça, Türk ve Kürt’ün birbirlerinden ayrılmaz iki öz kardeş olarak yaşamakta devam edeceği ve Hilafet etrafında sarsılmaz bir vücut halinde kalacağı şüphesizdir.”

(Mustafa Kemal Erzurum’da)

 

ŞERİF PAŞA’YA SEYİD ABDÜLKADİR’İN TEPKİSİ

Ancak sadece Mustafa Kemal’in yönlendirdiği Kürt aşiret liderleri değil, özerklik yanlısı Seyid Abdulkadir Bey de hoşnut değildi duyduklarından. Kürt Birliği Merkez Komitesi Başkanı sıfatıyla 2 Ekim 1919’da Sevr Konferans Başkanlığı’na gönderdiği bir notada şöyle diyordu örneğin: “Kürdistan’ın Güney ve Kuzey olarak iki farklı bölgeye ayrılmasıyla ilgili söylentiler durmak bilmiyor. Kürdistan’ın böylesi bir bölünmüşlüğünün, Yakın Doğu’nun durumunu kuvvetlendirmeyeceğini sayın ekselansların dikkatine çekerim. İttihat Terakki Hükümetinin baskısı altında olmayan yerlerde Kürtler, İtilaf Güçlerine karşı silah çekmeyi reddettikleri gibi, Türklerin hâkimiyetlerini kuramadıkları bölgelerde Ermenileri korudular. Şimdi Konferansın adaletinde, bölünmez bir Kürdistan’ı beklemektedirler. Gerçekte, Konferans’a şerefle sunduğumuz Kürdistan sınırları içindeki etnik formu bölmek istemek ve farklı güçlerin mandasına vermek, bu parçaları sonu bilinmez karanlıklara sürükleyecektir” diyordu.

ŞERİF PAŞA-BOGOS NUBAR PAŞA ORTAK BİLDİRİSİ

Tepkilere rağmen 20 Kasım 1919’da da Kürt Temsilcisi sıfatıyla Şerif Paşa ile Ermeni Temsilcisi sıfatıyla Bogos Nubar Paşa “Birleşik Bağımsız Ermenistan ve Bağımsız Kürdistan” konusunda ortak bildiri yayınladılar. Tepkiler yeniden şiddetlendi. KTC azalarından Dr. Abdullah Cevdet Bey “Benim fikrime göre ayrıca bir Kürdistan ve Ermenistan teşkili mümkün değildir. Bu iki unsur birbirine tamamen karışık bir halde bulunduğundan aralarında bir hudut çizilemez (…) Kürtlerin ve Türklerin ayrı ayrı idarelerde bulunmaları, ayrı ayrı kendi başlarının çarelerine bakmaları her iki millet için hayırlıdır.” demişti örneğin.

Kahire’deki Kürdistan Bağımsızlık Komitesi adına Mardinzade Mehmet Arif Paşa da Şerif Paşa’ya bir mektup göndererek, “Kürdistan’ı oluşturan yedi vilayetten Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Van, Bitlis, Harput ve Musul’dan bir karış toprağı Ermenilere bırakmanın imkânsız olduğunu, bir Kürdistan Hükümeti oluşturulduğunu, Kürdistan’ın ne İran’a ne de Mekke Emirliği’ne katılabileceğini, bağımsızlığını temin için, ne Avrupalı güçlerden, ne de barış konferansından bir şey beklediklerini belirtmişti. Mektup, “Avrupalı güçler eğer askeri kuvvetlerine dayanarak, bu Müslüman bölgeleri Osmanlı İmparatorluğundan zorla ayırıp, bir Ermeni devleti kurarsa 24 saat içinde bu bölgede tek bir canlı Ermeni’nin kalmayacağını bilsinler” diye bitiyordu.

KÜRT AŞİRET LİDERLERİNDEN İTİLAF DEVLETLERİ’NE

Ardından 27 Aralık 1919 tarihinden beri Ankara’da olan Mustafa Kemal’in yönlendirdiği yeni bir yazı, karikatür, telgraf dalgası eklendi. Örneğin 12 Ocak 1920 tarihli İfham gazetesinde yayımlanan karikatürde Şerif Paşa'yı kovalayan bir Kürt şöyle diyordu: ''Boş Herif! Ev Harap. Sana kim dedi bizi babamızdan ayırmaya kalkasın. Defol Cehenneme!'' Örneğin 22 Şubat 1920 tarihlerinde Baban Aşireti Reisi Paşa Bey, Basuranlı Aşireti Reisi Yusuf, Bodmanlı Aşiret Reisi Seyit Yusuf, Bal Aşireti Reisi Eyüp, Medanlı Aşireti Reisi Çiçek, Göçerli Aşireti Reisi Yusuf, Abbas Aşireti Reisi Seyit Ali, Rol Aşireti Reisi Hasan, Şadi Aşireti Reisi Yusuf ve Şişanlı Aşireti Reisi Muhsin imzalı, çeşitli mercilere gönderilen bir telgrafta şunlar yazılıydı: “Gazetelerde öğrendiğimize göre şu anda Paris’te oturan ve Kürt olduğunu iddia eden Şerif Paşa, Türkiye’deki entrikalarında başarılı olamadığı için, Bogos Nubar ile birlikte, gerçekte kişisel çıkarlar için çalışmasına rağmen, güya bağımsız Kürdistan için barış konferansına başvurmuştur. Bu nedenle barış konferansına bildiririz ki Kürtler, soy ve din olarak Türklerle aynı ülke içerisinde birleştikleri yasal kardeşlerdir. Osmanlı hükümetinden başka hiç kimsenin Kürtler adına konuşma hakkı yoktur. Osmanlı tarihi içinde Kürtler arasında hiçbir ayrım yapılmamıştır. Ve bütün savaşlarda Kürtlerle birlikte ön saflarda kanlarını akıtmışlardır. Acaba Rus orduları ülkemizden çekildikten sonra, Ermeniler tarafından katledilen Müslüman halkın yüzde 80’inin Kürt olduğunu bu gün Bogos Nubar’la uzlaşan Şerif Paşa bilmiyor mu? Öyleyse Ermenilerle iş birliği yapma çabaları sonuçsuz kalacaktır. İmparatorluk topraklarından bir kısmını ayırıp Kürtlere vermek, gelecekte Ermenilere yeni bir ülke hazırlamak demektir. Barış Konferansı’nın dikkatine sunuyoruz ki bizi Osmanlı imparatorluğundan ayırmak için varlığımızdan hiçbir şey bırakmaksızın yok etmeleri gerektiğini kendilerine bildiririz.”

“KÜRTLER ÖNCE İSLAM, SONRA OSMANLI, EN SON KÜRT’TÜR!”

Ve 27 Şubat 1920 tarihinde Silvan aşiret reisleri, eşrafı, şeyhleri ve din alimleri tarafından Padişaha, Paris Barış Konferansı’na, İtilaf Devletleri liderlerine, bazı ülkelerin sefaretlerine, İstanbul’daki Mebusan Meclisi ile Ankara’daki Heyet-i Temsiliye’ye çekilen telgrafta şöyle deniyordu: “Muazzam Osmanlı kitlesinin en metin ve sarsılmaz, kale gibi direnci olan Kürtler, her şeyden evvel İslam’dır. Ve ikinci olarak Osmanlı’dır ve en sonra Kürt’tür. Muhteşem Osmanlı hanedanının ve şu İslam kardeşliğinin en fedakar ve en bağlı ve en uyumlu bir uzvu olan Kürtlerin bu beraberlikten zerre kadar ayrılmamaları onların gayesi ve emelidir. Kürtler Osmanlı idaresinin adil ve ulvi egemenliğine katılma onuruna sahip olduları günden beri hiçbir ihanet eseri göstermemiştir ve ebediyen de göstermeyecektir. Dünyada hiçbir kuvvet tasavvur edilemez ki Kürtlük ile Osmanlılık arasındaki bu kadim ve tarihi uyumu kaldırmaya ve yok etmeye muvaffak olabilsin…”

Telgrafın devamında Şerif Paşa’nı gafil bir çıkarcı olduğu, milyonlar lira topladığı ve zimmetine geçirdiği, böyle birinin hiçbir zaman Kürtleri temsil edemeyeceği ve dahası vatan haini olduğu söyleniyordu.

Bu telgraflarda kullanılan dil iki şeyi düşündürüyor: Kürtlerde ciddi bir Ermeni düşmanlığı vardı, telgrafları çekenler Ankara’nın değil İstanbul’un (Saltanat ve Hilafet’in) yanında olduklarını sanmaktaydılar.

ŞERİF PAŞA’NIN PES ETMESİ

Sonunda telgraflar etkisini gösterdi. Şerif Paşa’yı ilk terkeden İngilizler oldu. İstanbul’daki temsilcisinden Şerif Paşa’ya dair tepkileri öğrenmiş olan Lord Curzon konferansın 19 Nisan 1920 oturumunda “Şerif Paşa kendisini Kürtlerin temsilcisi gibi göstermişse de onu böyle tanıyan olmamıştır” dedi. Hiç bir kesim tarafından desteklenmediği idrak eden Şerif Paşa 5 Mayıs 1920 tarihinde konferans yetkililerine şöyle bir telgraf çekti: “Kutsal Halifelik Makamı’na derin surette bağlı bulunduğumdan ve ayrılma arayışı yönündeki düşünceler ile bu bağlılığımı bozmak istemediğimden Paris Konferansı nezdindeki Kürdistan Yetkili Heyeti Başkanlığı’ndan istifa ettim. Her şeyden önce ve hiçbir siyasi partinin etkisinde kalmaksızın bütün çabamı halifelik haklarının korunmasına harcayacağımı açıklarım.” Bu telgraf üzerine Seyid Abdülkadir Bey 17 Mayıs 1920’de Kürt Kulüpleri adına çektiği telgrafta Kürt halkının Sevr Barış Konferansı’nda temsil edilmediğini, bu yüzden konferansın alacağı kararların Kürtleri bağlamayacağını bildirdi.

‘Kürdistanlı Lawrence’ Binbaşı Noel’in merkeze sunduğu raporda ise Kürtlerin kendi kendini idare edecek durumda olmadıkları belirtiliyor, Kürtlere bağımsız bir devlet kurulmayacaksa, Kürtlerin düşman oldukları Araplara değil, geniş bir özerklikle Türklere bağlanmalarının daha hayırlı olduğunu söylüyordu. Ancak bu planlara Britanya’nın baş müttefiki Fransa karşı çıktı. Buna İngiltere’deki siyasal çatışmalar ve ekonomik sorunlarla, Ermeniler ve İran’la ilgili engeller eklenince bağımsız Kürt Devleti planları rafa kaldırıldı.

(Resmi adıyla ‘Sevr Barış Antlaşması’nın imza töreni, 10 Ağustos 1920)

 

SEVR NEDİR?

Sevr’e dönersek, girişte sözünü ettiğim Taraf yazımda etraflıca anlattığım gibi 10 Ağustos 1020 tarihinde Sevr Barış Antlaşması imzalandı. Antlaşmanın 433 maddesinden üçü /62, 63 ve 64. maddeler) Kürtlerle ilgiliydi. (Merak edenler internette bulabilirler madde metinlerini.) Sevr Barış Antlaşması, 1914-1918 yıllarındaki Birinci Dünya Savaşı’nın galiplerinin mağluplarına dayattığı Versailles Barış Antlaşmaları sisteminin ayrılmaz bir parçasıydı. Diğer mağluplarla antlaşmaların imzalanması birkaç ay içinde bitirildiği halde Sevr görüşmeleri çok uzun sürmüştü. İtilaf Devletleri 19 Haziran 1919 tarihli Versailles Antlaşması ile Wilhelm Almanyası’nı dizlerinin üstüne çökerttiler. 10 Eylül 1919 tarihli Saint-Germain Antlaşması ve 4 Haziran 1920 tarihli Trianon Antlaşması ile Avusturya Macaristan İmparatorluğu’nu tarihe gömdüler. 27 Kasım 1919 tarihli Neuilly Antlaşması ile de irredentist (yayılmacı) Bulgaristan’ı zapt-u rapt altına aldılar.

Bizde çok iyi bilinmez, ancak bu antlaşmalar Sevr’den daha ağır şartlar taşıyordu. Dahası bu antlaşmaların hepsi de hukuki nitelik kazanıp uygulanmıştı. Bugün İkinci Dünya Savaşı’nın Versailles’ın aşağılayıcı şartları yüzünden çıktığını düşünen geniş bir kesim var. Sevr’in Türk toplumunda yarattığı travmanın bir benzerini Trianon Antlaşması’yla yaşayan Macar toplumu, ancak 2004’te Avrupa Birliği’ne üye olduktan sonra geçmişin bu hayaletinden kurtulabildi. Bulgar milliyetçilerinin Neuilly travması ise hala dinmiş değil.

Sevr ise, yaklaşık yüz yıldır zaten dağılmakta olan Osmanlı İmparatorluğu’nun, Wilson’un 14 İlkesi uyarınca ulus-devletlere bölünmesi planıydı. Bu bağlamda, ‘Milli Mücadele’ nasıl Sevr zihniyetine karşı gelişen ya da ondan güç alan bir süreçse, Sevr süreci de Milli Mücadele zihniyetine karşı gelişen bir süreçti. İtilaf Devletleri, Milli Mücadele kadrolarının o günlerde henüz çok az açık vermekle birlikte kafalarında bir Türk ulus devleti kurmak olduğunu fark etmişti. Bunda bir sorun da görmüyorlardı. Sorun, İtilaf Devletleri’nin kamuoyları açısından bakıldığında, bu yeni ulus-devletin ABD Başkanı Wilson’un ’14 İlke’si ve Sovyet Rusya lideri Lenin’in ‘halkların kendi kaderlerini kendilerinin tayinleri’ ilkesi uyarınca Anadolu’da yaşayan gayrimüslim, gayri Türk azınlıkların haklarını koruyup korunmayacağı meselesinde kilitleniyordu. Halbuki Sevr’in ana hatları şekillendiğinde Milli Mücadele çoktan başlamış, Anadolu’da ‘Osmanlı Devleti’nin otoritesi neredeyse yok olmuş, onun yerine bir ‘Ankara Hükümeti’ çıkmış, yepyeni bir karar mercii olan Büyük Millet Meclisi faaliyete geçmişti. Bu çift başlılıkta Sevr’in uygulanamayacağını İtilaf Devletleri’nin karar yapıcıları ve kamuoyları anlamıştı. Nitekim, Osmanlı Meclis-i Mebusanı 11 Nisan 1920’de Padişah tarafından kapatıldığı için Sevr metni görüşülmedi bile. Ankara Hükümeti ise Sevr’i hiçbir zaman kabul etmedi. Yunanistan dışında İtilaf Devletleri ve müttefiklerinin meclisleri tarafından da onaylanmadığı için Sevr hiçbir zaman hukuki nitelik kazanmadı.

Her ne kadar ‘İslam kardeşliği’ söylemi, Saltanat ve Halife sevgisi ve Ermeni düşmanlığı üzerinden Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından ustalıkla Kemalist hareketin yanına çekilen Kürtlerin sayısı, ayrılıkçı Kürtlerden çok fazla ise de Sevr ile kendi ulus-devletlerini kurmanın eşiğine gelen Kürtlerin (ve Sevr ile 1915’te kanlı biçimde sürüldükleri anavatanlarına dönmeyi uman Ermenilerin) Sevr’e sempati duymasında hiçbir gariplik yoktu. Bugün de böyle düşünenlerin olması gayet normaldir.  Bir tarihçinin gözünde ise, Sevr tarihsel şartların ve onların öne çıkardığı politik aktörlerin dikte ettirdiği ancak yine tarihsel şartlar ve politik aktörler tarafından tarihin tozlu raflarına kaldırılmış bir belgedir.  Aradan 95 yıl geçtiği halde, Türkiye’de sağcısından solcusuna, milliyetçisinden İslamcısına pek çok kesimin hala ‘Sevr masada’ demesi tarihin tekrar edeceğine dair kadim inanışla açıklanabilir. Elbette eğer ders alınmazsa, tarih tekrarlayabilir. Ancak Karl Marx’ın 1851-1852 yılları arasında kaleme aldığı ‘Louis Bonaparte’ın 18. Brumaire’i’ adlı eserinde “Hegel, bir yerde, şöyle bir gözlemde bulunur: bütün tarihsel büyük olaylar ve kişiler, hemen hemen iki kez yinelenir. Hegel eklemeyi unutmuş: ilkinde trajedi, ikincisinde komedi olarak,” derken kastettiği, tarihin ille de tekrarlayacağı değil, tarihte siyasal aktörlerin rolünün önemli olduğudur. Bu açıdan, Sevr paranoyasının ilacı da, tarihteki hataları (en önemlisi de Kürt Meselesi’nin ciddiye alınmaması gelir) tekrarlamamaktır.

 

Özet Kaynakça: Seha L. Meray, Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Belgeleri, Ankara, AÜ SBF Yayınları, 1977; Rıza Tevfik Bölükbaşı, Biraz da Ben Konuşayım, Yayına Hazırlayan: Abdullah Uçman, İletişim Yayınları, 2008; Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi, Cilt III, TTK Basımevi, 1991; Ahmet Şükrü Esmer, Türk Diplomasisi, 1920-1950, Yeni Türkiye, Nebioğlu Yayınevi, 1959; Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, 1997; Orhan Koloğlu, Mondros’tan Mudanya’ya, Son Tartışmalar, Doğan Kitap, 2008; Tolga Ersoy, Sevr, Bir Öcü Masalı, Özgür Üniversitesi Kitaplığı, 2009; Naci Kutlay, İttihat Terakki ve Kürtler, Koral-Fırat Yayınları, 1991; Hasan Yıldız, Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Doz Yayınları, 2005; Celile Celil, Kürt Aydınlanması, Avesta Basın Yayın, 2000; Andrew Mango, “Ataturk and Kurds”, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, 1999, s. 1-10; Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi, 2006.





.

Kalpsizler için 'intihar kasidesi'

14.2.2016 - Bu Yazı 309 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Milli Eğitim Bakanı Nabi Avcı Cuma günü öyle bir gaf (yoksa densizlik, duyarsızlık veya vicdansızlık mı demeli) yaptı ki, tarifi yok… Avcı, atanamayan öğretmenler ile TEOG'dan düşük puan aldığı için bazı kişilerin intihar ettiği (ki geçen hafta Türk Eğitim-Sen Genel Sekreteri Musa Akkaş, bugüne kadar atanamayan 40 öğretmenin intihar ettiğini söylemişti) yönündeki eleştirileri değerlendirirken, "Teknik tabiri nedir bilmiyorum ama bunu bile söyleyip söylememekte tereddüt ediyorum, 'gösterişçi intihar eylemi' diye bir sendromdan bahsediliyor. Aslında niyeti olmadığı halde etrafında ilgi uyandırmak veya ilgi çekmek veya isteklerinin yerine gelmesini sağlamak amaçlı" dedi. Gazetecilerden hiç biri “peki ölenler geri dönebiliyor ve bu gösterişli eylemlerinin meyvelerini yiyebiliyorlar mı?” diye sormadı elbette. Öte yandan YÖK’un Ulusal Tez Merkezi’ndeki tezleri taradığımda Bakanın sözünü ettiği ‘gösterişçi intihar’ eylemine dair bir bilgiye rastlamadım. Demek ki Bakan Avcı’nın bu vicdansız tarifi nereden aldığını söylemesini bekleyeceğiz.

Ben de utanarak da olsa, bu hafta intihar tarihimizden bir kaç sayfa çevireceğim…

4 bin yıl öncesinden bir intihar mektubu

Ölüm önümde bugün
Mür kokusu gibi, 
Rüzgârlı bir günde yelken altına oturmuş gibi. 
Ölüm önümde bugün 
Nilüferlerin kokusu gibi, 
Sarhoşluğun kıyısına oturmuş gibi. 
Ölüm önümde bugün 
Yıllarını tutsaklıkta geçirmiş bir adamın, 
Evini özlemesi gibi…

Bu hüzünlü satırlar, günümüzden 4 bin yıl önce, Mısır’da intihar eden birinin bıraktığı mektuptan alınma. Muhtemelen insanlık tarihi kadar eski olan intihar eylemi, Pisagoras, Platon, Aristotales, Epikür gibi Antik Çağ filozoflarınca olumsuzlanırken, tek tanrılı dinlerin hemen hepsinde onaylanmayan davranışlar arasında sayılmıştır. Brahmanlık ve Budacılık ise bazı durumlarda intiharı destekler.

Kuran’da intihar kelimesi ve intihara ilişkin açık bir ifade bulunmamakla birlikte, bir kimseye hayat vermenin adeta bütün insanlara hayat verme gibi yüce bir davranış; bir cana kıymanın da adeta bütün insanları öldürme gibi ağır bir suç ve günah olduğunu belirten Maide Suresi/32’den,  cana sebepsiz kıymayı yasaklayan Furkan/68’den, “kendilerinizi öldürmeyin” diyen Nisa/4’den ve iki hadisten hareketle, İslam geleneğinde intihar günah kabul edilir, intihar eden kişinin cennete gidemeyeceği, cehennemdeyse ölümüne neden olan olayı tekrar tekrar yaşayacağına inanılır. En çok tartışılan konulardan biri de Peygamber’in intihar eden bir kimsenin cenaze namazını kıldırmayışından hareketle, intihar eden kimsenin cenaze namazının kılınıp kılınmayacağı meselesidir.

İslam dinine göre intihar günah kabul edilmekle birlikte tarih boyunca İslam toplumlarında çok sayıda intihar olayı yaşandı. 1402’de Yıldırım Bayezit’in Timur’un eline düşünce intihar ettiğine dair rivayetler bir yana bırakılırsa, görünüşe göre bunların çoğu namus ve onurun korunmasıyla ilgiliydi.

İNTİHAR TERİMİNİN İCADI

İngilizcedeki ‘suicide’ (kendi kendini öldürme) fiili ilk kez 1662 yılında, Fransızcadaki ‘suicidium’ fiili ise ilk kez 1737 yılında kullanılmış. Her iki kelime de Latincedeki ‘kendini öldürme, katletme’ anlamında, ‘sui homicidia’ veya ‘sui ipisus homicidium’ terimlerinden geliyor. ‘İntihar’ kelimesi Türkçeye Tanzimat’la beraber girmişe benziyor çünkü İbrahim Müteferrika’nın matbaasında basılan ilk kitap olan Vankulu Lügatı’nda (1727) veya Burhan-ı Katı Lügatı’nda (yazılışı 1652, tercümesi 1797) ‘intihar’ kelimesi yok. O güne dek ‘hançere düşmek’, ‘ateşe düşmek’ vb. metaforlarla anlatılan ‘intihar’, Şemseddin Sami’nin Kamûs-ı Türkî (1901) adlı sözlüğünde, Arapçada ‘kurban’ anlamındaki ‘nahr’ kelimesinden gelme olarak tarif ediliyor.

İntihar düşüncesine yer veren ilk roman Ahmet Mithat Efendi’nin Hüseyin Fellah (1875) adlı romanı. ‘İntihar’ sözcüğünü ilk kullanan kişinin Âsaf mahlâsı ile yazan Mahmud Celaleddin Paşa (ö. 1903) olduğu sanılıyor. Abdülhamid’in kızkardeşi Seniha Sultan’la evlenerek saraya damat olan Paşa, intihar redifli 36 beyitlik İntihar Kasidesi’nde, kayınbiraderi Abdülhamid’le ters düşerek oğulları Prens Sabahattin ve Lütfullah Beylerle Avrupa’ya kaçtıktan sonra yaşadığı çileli hayat betimlemişti. 

MODERNLEŞME VE İNTİHAR 

19. yüzyıldaki intiharlar üzerine master tezi hazırlayan Aslı Güller’in incelediği 100 intihar vak’asından 19’u kadın, 81’i erkek olup, intihar eden kadınların 11’i Müslüman 8’i Gayri Müslim, erkeklerde ise intihar edenlerin 50’si Müslüman, 33’ü Gayrimüslim ve 6’sı ‘Ecnebi’ olarak belirtilmişti. İntihar edenlerin yedisinin yaşı belirtilmemişti ama geri kalanlar 19 ila 50 yaş arasındaydı.

İstanbul’da Ölüm başlıklı kitabın da yazarı olan Prof. Edhem Eldem’e göre 19. yüzyıldan itibaren modernleşme ile birlikte, Batı edebiyatının romantik intihar vakalarının da etkisiyle, karşılıksız aşk, başarısızlık, yoksulluk ve mali krizler yüzünden bunalıma düşenlerin intiharı oldukça sık rastlanan durumlar olmuştu. Ya da modernleşme ile intihar vakaları görünür hale gelmişti. İntihar yöntemleri de modernleşmiş; eskinin suya veya uçuruma atlama, iple asma, bıçakla kesme, zehirli bitki yeme gibi yöntemlerinin yerine revolver, havagazı, kimyasal maddeler (prusik asit, kostik asit, cıva afyon, afyon tentürü, potasyum siyanür, arsenik, haşere ilaçları, kloroform ve striknin) gibi yeni araçlar kullanılmaya başlamıştı.

HALKTAN KİŞİLERİN İNTİHAR NEDENLERİ

Belgelerde intihar nedeni olarak ‘illet-i kara sevda” (aşk), “fakr-u zaruret” (fakirlik), “meyusiyet” (umutsuzluk), “çeşitli hastalıklar”, “cinnet”, “namus” ve “havf” (korku) olmak üzere yedi başlık altında toplanmıştır. Örneğin 1854 yılında Kütahya’nın Bardakçı karyesinden Keloğlan oğlu Hasan İbn-i Abdullah’ın kendini ahırında bir urganla tavana asmasının nedeni ise kara sevda illetidir.

1860 yılında Ahmet ve İsmail adlı kişiler tarafından tecavüze uğrayan Hacer ve Şerife isimli iki kadından Şerife’nin mahkemede haksız bulunmaları sonucu intihar etmesi ise “namus” başlığı altında yer alır. İlginçtir, mahkeme Şerife’nin intiharını, tecavüz olayına karine olarak görmüş ve ikinci yargılamada sanıkları tecavüzden cezalandırmıştır.

1889’da “Sapanca nahiyesinde intihar etmiş olan Şerife namında bir kadının keyfiyet-i intiharına nahiye müdürüsi ve belediye şubesi reisi sebeb olduğu” belirtilmiştir. 1893’te Fransa’nın Montpellier Ziraat Mektebi’nde eğitim gören İlyas Behçet Efendi kumara düşkünlüğünden intihar eder.

1894’te “Şişli’de tabanca ile mecruhen vefat eden …Tarabya’da sakin Simon Efendi” ise “zaruretinden dolayı ”intihar etmiştir. Zaruret ne derseniz, o yıllar Abdülhamit istibdatının en koyu olduğu yıllardır ve Simon Efendi Hasköy’de bulunan Keresteciyan Tekrur Efendi ile birlikte evlerinde “evrak-ı muzırra” (zararlı belge) bulundurmaktan ve “sirkat maddesinden” (hırsızlık yaptığından) dolayı tutuklanma emri çıkartılmış bir şahıstır. Anlaşılan başına gelecekler Simon Efendi’nin ümitlerini kırmış ve intihara yöneltmiştir.

Aynı yıl revolverle intihar eden 35 yaşındaki Hüsnü Bey’i ölüme götüren ise frengi hastalığıdır.

1905 yılında Ali adlı Müslüman bir genç, Sarı Kürd oğlu İsmail adlı kişiyi darp etmekten aranmaktadır. Ali kendisini kurtarmaları için biriyle ailesine haber gönderir. Ancak haber aileye geç ulaşır. Ali de ailesinden ümidi keser ve kendini saklandığı yerdeki ceviz ağacına asarak intihar eder.

Elbette bazı intiharlar tarihe bile geçmedi, bazıları ise hiç unutulmadı. İşte bunlardan bir kaçı:

ENTELEKTÜEL BEŞİR FUAD'IN İNTİHARI

Bazılarına göre ‘İlk Türk Materyalisti’, bazılarına göre ‘İlk Türk Pozitivist ve Naturalisti’ olan Beşir Fuad, 6 Şubat 1887’de, Cağaloğlu Yokuşu’nda, Babıâli’deki ilk kitabevinin sahibi Arakel Tozluyan’ın dükkânının karşısındaki 12 numaralı evde, gece geç vakit intihar ettiğinde 35 yaşındaydı. O gece Beşir Fuad, koluna klorit kokain enjekte ederek bileklerini dört yerden kestikten sonra kendi kanını mürekkep yaparak izlenimlerini yazmaya koyulmuş, kendisini yoklamak için kapıyı çalan baldızını “çalışıyorum” diye savuşturmuş, bir süre sonra bağırıp yardım istemeye başlayınca çağrılan doktora ise “beyhude uğraşmayınız, beş dakikalık ömrüm kaldı” demişti. Kanıyla yazdığı son mektubunda şöyle diyordu: “Ameliyatımı icra ettim. Hiçbir ağrı duymadım. Kan aktıkça biraz sızlıyor. (...) Bundan daha tatlı bir ölüm tasavvur edemiyorum. Kan aksın diye hiddetle kolumu kaldırdım. Baygınlık gelmeye başladı (...) Vücudumu otopsi için Tıbbiye’ye bağışladım. Cenazem oraya nakledilmelidir.”

(Beşir Fuad)

Zengin bir aileden gelen, Cizvit mektebinde okuyan, dine mesafeli duran, birden fazla evlilik yapan, metresinden gayrimeşru bir çocuğu olan Beşir Fuad, intihar kararını tam iki yıl önce dostu edebiyat adamı Ahmed Mithad Efendi’ye yazdığı mektupla ayrıntılı olarak duyurmuştu. Mektubunda Tıbbiye’nin yılda ancak beş altı kadavraya kavuşabilmesini yetersiz bulduğu için, amacının vücudunun teşrih (otopsi) için Tıbbiye’ye bağışlamak olduğunu belirtiyor, intihar için seçtiği yöntemi anlattıktan sonra sözlerini şöyle bitiriyordu: “Şairler söz ile pek çok kahramanlık satarlar; fakat fiiliyata gelince, böyle bir metanet göstereceklerinden pek emin değilim. Çünkü şu intihar, beyne bir tabanca sıkmak, kendini asmak veya suya atılmak gibi değildir. Onlara bir kere teşebbüs edilince, onu menetmek ihtiyarı elden gider.”

Dostları kendisini ikna ettiklerini sanmış olmalılar, çünkü Beşir Fuad 1887 yılına büyük coşkuyla girmişti. Gazetelere tefrikalar, kitap ve tiyatro eleştirileri yazıyor, edebiyat polemiklerine katılıyordu. Dahası intiharından iki gün önce bile gelecekle ilgili iyimser planlar yapıyordu. Ancak sonunda kafasına koyduğunu gerçekleştirmişti. Gerçekleştirmişti ama Beşir Fuad’ın intiharı o dönem için son derece anlaşılmaz bir olaydı. Nitekim ölü bedeninin kadavra yapılması yolundaki vasiyeti Ahmed Mithad Efendi başta olmak üzere dostları tarafından şeriata aykırı bulunarak yerine getirilmedi. Bir iddiaya göre cenaze namazı da kılınmadı.

SEFİR SADULLAH PAŞA'NIN İNTİHAR

Beşir Fuad’ın ardından bir intihar furyası başladı. Öyle ki peş peşe gelen intihar haberleri halkın moralini bozduğu için, Abdülhamid intihar haberlerinin yayımını yasakladı. Bu furyanın en dikkat çekici olayı, 1891’de şair ve bürokrat Rami Sadullah Paşa’nın sekiz yıl sefirlik yaptığı Viyana’daki evinde ağzına havagazı hortumunu sokarak intiharıydı. Bazılarına göre Paşa’yı intihara götüren, Abdülhamit’e muhalefet eden bazı arkadaşlarının tutuklanmasıydı çünkü Paşa’nın kendisi de Abdülhamit muhalifiydi, sefirliği de bir çeşit sürgündü. Bazılarına göre ise neden çok daha kişiseldi. Paşa, elçilikte çalışan Anna Schumann adlı 24 yaşındaki hizmetçi ile yaşadığı yasak aşkın ve bu aşktan doğan çocuğun muhafazakâr padişah Abdülhamit’in kulağına gitmesinden korktuğu için hayatına son vermişti. Gelin karar verin! Elbette, Sadullah Paşa’nın Sultan II. Mahmud Türbesi’nin haziresindeki mezar taşında ölüm nedeni yer almadı. Ancak ayak taşındaki şu kısa dize anlayana çok şey anlatıyordu: “N’olsan budur cihanda hayatın bahası…”

ZİYA GÖKALP'İN İNTİHAR TEŞEBBÜSÜ 

İttihatçı ideolog Ziya Gökalp, Diyarbakır’da İdadi son sınıfta okurken (1894 yılıydı), İstanbul’a gitmek istemiş, amcası ve dayısının kendisine “Babasız koca bir evin büyük oğlusun. Artık amca veya dayıkızlarından biriyle evlenerek ailenin sahip olduğu arazi ve mülkle uğraşmalısın. Diyarbakır’da bunca arazi ve mülkümüz dururken, bu İstanbul, sevdası ne ola ki?” diyerek engel olmaları üzerine tabancayla intihara kalkışmıştır. Kurşun, alın kemiğini delemediği için beyne girmemiş, alın kemiği üzerine yayılmış, orada perçinleşmiştir. Gökalp o kurşunu ömrü boyunca kafasında taşır. İntihar sonrasında kendisine ilk yardımı yapanlardan İttihatçı ‘Pozitivist’ Abdullah Cevdet, bu yardımdan adeta pişman olduğunu şöyle anlatacaktır: “Ziya’ya Diyarbakır’da elimden geleni yaparak kurtulması için büyük çaba sarf ettim. Tanrının lütfu ile kısa zamanda iyileşti. Onun daha sonraları Türkçülük gibi geri fikirleri yayacağını kestirebilseydim, hiç alakadar olmazdım. Simdi düşünüyorum da Ziya’nın Türkçülük fikirlerini yaymasında, onu kurtarmak girişiminde bulunmakla, hiç arzulamadığım halde benim de dahlim vardır.”

SÜLEYMAN ASKERİ'NİN İNTİHARI

Gökalp başarılı olamamıştı ama İTC’nin ‘mütemmim cüzü’ Teşkilat-ı Mahsusa’nın kurucusu Süleyman Askerî, Birinci Dünya Savaşı'nda İngilizler Basra'yı ele geçirince, Kürt ve Arap aşiretlerinden derlenmiş bir çeteyle İngilizlere karşı vur-kaç saldırıları düzenlemiş, Abadan’daki petrol tesislerini yakmıştı. İngilizlerin bu tepkisi sert olmuş, 12-14 Nisan 1915'te Şuayyibe'de atlı birliklerle gelişigüzel saldıran Osmanlı birliklerini ağır bir yenilgiye uğratmışlardı. Süleyman Askeri, bunu kendine yedirememiş ve 14 Nisan günü bir sahra çadırının içinde kafasına kurşun sıkarak intihar etmişti.

İTC’nin kurucularından ve Diyarbakır Valilerinden Dr. Reşit ise, Mütareke Dönemi’nde, 1915 Ermeni Kırımı’ndaki rolünden dolayı Divan-ı Harb’e sevk edilmiş, arkadaşları tarafından tutuklu bulunduğu Bekirağa Bölüğü’nden kaçırıldıktan sonra yakalanacağını anlayınca 6 Şubat 1919 tarihinde intihar etmişti.

 

MÜLAZIM MEHMED ALİ BEY'İN İNTİHARI 

19 Temmuz 1919 günü, üniformasını giyip Ada Vapuru’na binen, vapurun baş kısmına gelip, şakağına bir kurşun sıkan, ardından denize düşerek ölen Mülazım (Teğmen) Mehmed Ali Bey’in intiharı ise Japon kültüründen aşina olduğumuz ‘onur intiharları’na benziyordu ama bir yanıyla da gayet modern gerekçeli bir intihardı. Çünkü geride bıraktığı mektuba bakılırsa, henüz 21 yaşında olan Mehmed Ali Bey’i ümitsizliğe düşüren olay, aşk acısı ya da ekonomik sıkıntılar değil, ‘memleketin düştüğü yoksulluğu, ülkenin elden giden namusunu temizleyememesi’ idi! Edhem Eldem’e göre olayın gerçekten böyle mi olduğu, yoksa mektubu yayımlayan Vakit gazetesinin olayı, milliyetçi şova dönüştürmek amacıyla imal mi ettiği bilinmemekle birlikte, adeta milliyetçi bir manifesto olan mektup şöyleydi:

“Muhterem Kumandanım, 
Artık hayatı terk etmek icap etdi. Bundaki sebebi tamamen teşrih edecek (açıklayacak) bir halde değilim. Dimağıma (zihnime) üşüşen birtakım fikirler arasında bunaldım. Necatı (kurtuluşu) artık ölümde buluyorum. ... Zavallı Türkler ayak altına düşdükten sonra hayat bana zırva gelmeğe başladı. Hiçbir iş yapmadan öldüğüm için çok meyusum. Arkadaşlarımın benden daha metin olmalarını temin ederim. Ben daha fazlaya tahammül edemedim... Size büyük işler temenni ediyorum. Ruhum Türklerin saadetine iştirak edecektir. Fakat bugün çok meyusum.”  

YARBAY REŞAT ÇİĞİLTEPE'NİN İNTİHARI

Bu olay aklıma Milli Mücadele yıllarında yaşanan bir ‘onur intiharı’nı getiriyor. 26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruz sırasında kendisine Sandıklı-Sincanlı-Dumlupınar üçgeninde, stratejik öneme sahip Çiğiltepe’nin alınması emredilen 57. Tümen Komutanı Yarbay Reşat Bey, tepeyi Mustafa Kemal’e söz verdiği gün olan 27 Ağustos’ta alamayınca revolveri ile intihar etmişti. Geride bıraktığı notta “Başarısızlık, beni yaşantımdan bıktırdı” yazıyordu. O gün haberi duyduğunda çok sarsılan Mustafa Kemal, 1934’te Soyadı Kanunu çıktığında, Reşat Bey’in ailesine (Reşat Bey evlenmemişti) ‘Çiğiltepe’ soyadını vererek ‘müntehir’ subayımızın onurunu iade etmişti.

KİMYAGER DR. CEVAT MAZHAR'IN İNTİHARI

Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki intiharlar üzerine bir araştırma yapan Fahrettin Kerim Gökay’a göre “Harp gibi bütün fikirleri bir nokta etrafında toplayan hadiseler esnasında intiharlar şüphesiz azdı. Fakat harp nihayet bulup mütareke senelerinin maneviyatı bozan, ruhlara azap veren derbeder hayatı başlayınca intihar salgını meydana çıkmıştır. Nitekim İstiklâl harbinin bütün sinirleri gerdiği 1922 senesinde bu salgın bir duraklama devresine girmiş fakat zaferi takiben Durkheim’in ‘büyük sevinçli hadiseler zamanında artar’ iddiasına uygun şekilde intiharın arttığına şahit oluyoruz. 1925 senesinde yeniden azalmıştır. 1925’ten sonra çoğalma artmıştır. 1929’da 291 intihar olmuştur.” 

Gökay’ın tarif ettiği dalgaya girer mi bilmiyorum ama 10 Mart 1934’te, Bebek Set Sokak’taki evinde koluna boryum klorid enjekte ederek hayatına son veren Kimyager Dr. Cevat Mazhar’ın ölümü doğrudan 1933 Üniversite Reformu ile ilintiliydi. (Bu olayı şu yazıda anlatmıştım: http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/darulfunun-universite-einstein-cadi-kazani-1498721/)

ŞEHREMİNİ\VALİ NEVZAT TANDOĞA'NIN İNTİHARI

Ankara’nın ünlü valisi Nevzat Tandoğan’ın hazin sonunu da daha önce (http://www.radikal.com.tr/yazarlar/ayse-hur/tek-parti-doneminin-unlu-sehreminleri-1183928/) anlatmıştım ama yine de bir özet yapayım: 1945 yılının Ekim ayında Ankara sosyetesinin ve SSCB Sefareti’nin de diş hekimi olan Neşet Naci Arzan muayenehanesinde silahlı saldırı sonucu öldürülmüştü. Saldırıyı Reşit Mercan adlı genç üstlenmiş ve polise teslim olmuştu. Cinayeti neden işlediğini de şöyle açıklamıştı: “Veremim, doktordan rapor istedim vermedi. Bu yüzden öldürdüm.” Reşit Mercan’ın şahidi, Robert Kolej’den sınıf arkadaşı ve dönemin Genelkurmay Başkanı Kazım Orbay’ın oğlu Haşmet Orbay (MİT’te görevli idi ama bu bilgi o sırada ortaya çıkmamıştı) silahı kendisinin temin ettiğini söyleyince Mercan’a 20 yıl, Orbay’a bir yıl ceza verildi. Ancak basın olayın peşini bırakmadı. Çünkü katil zanlısının verem olmadığı anlaşılmıştı. Polisten önce Nevzat Tandoğan’la görüştüğü öğrenilmişti. Cinayet silahının kılıfı Haşmet Orbay’ın belediyedeki odasında bulunmuştu…

Yargıtay’ın kararı bozması üzerine davaya Bolu’da devam edildi. Tanık olarak çağrıldığı mahkemeye tanık sıfatıyla çağrılan Nevzat Tandoğan, birden sanık durumuna düştü, yapılan sorgulama sonunda katilin Haşmet Orbay olduğu anlaşıldı. Cinayetin Nevzat Tandoğan tarafından örtbas edildiği ve Reşit Mercan’ın Tandoğan’ın zorlaması üzerine suçu üstlendiği ortaya çıktı. (Tandoğan’ın oğlu zanlıların sınıf arkadaşıydı.)  İfadesi tamamlanıp Ankara'ya döndükten sonra ertesi sabah önce Adalet Bakanı Mümtaz Ökmen'e Bolu'da kendine yapılan ‘muameleden çok üzüntü duyduğunu söylemiş, telefonu kapattıktan sonra karısına, ‘‘Ben şerefiyle oynanacak adam mıyım?’’ diye sormuştu. Daha sonra da yatak odasına çekilmiş ve kafasına bir kurşun sıkarak intihar etmişti.

GAZETECİ BÜLENT ÜSTÜNDAĞ'IN İNTİHARI

Demokrat Parti’nin katıldığı ilk seçimler olan 1946 seçimlerine hile bulaştırıldığını iddia eden Demokrat İzmirgazetesinin sahibi ve başyazarı Bülent Üstündağ olayı “Nesebi Gayrı Sahih” başlıklı köşe yazısıyla protesto etmişti. Seçimlerden sonra oluşan CHP Hükümeti, yazar hakkında Meclis’e hakaret ettiği gerekçesiyle tahkikat açtırdı ve gazetenin sorumlu müdürü, Bülent Bey’in eşi Müçteba Hanım hamile olmasına bakılmaksızın hapse atıldı. Eşinin kendi yazısı yüzünden hapse girmesine dayanamayan Bülent Bey, 10 Kasım 1947’de intihar etti. (Ancak ailenin trajedisi bununla bitmedi. Müçteba Hanım, eşinin ölümünden tam 25 yıl sonra, 10 Kasım 1972’de intihar ederek hayatına son verdi.)

SİYASETÇİ NAMIK GEDİK'İN İNTİHARI (?) 

Demokrat Parti’nin İçişleri Bakanı Namık Gedik, darbe günü evinden alınıp (bazı iddialara göre bir çöp arabasıyla ve dövülerek) Harp Okulu’na getirilmişti. Resmî iddiaya gore, 30 Mayıs 1960 günü saat 22:55’te ‘ani sinir buhranı geçirip’, hapsedildiği odanın penceresinden atlayarak intihar etmişti. Namık Gedik’in naaşı ailesine gösterilmeden toprağa verilmişti. Aile yarayı deşmek istememiş, böylece bu şüpheli ölüm ‘intihar’ olarak tarihe geçmişti. Celal Bayar’ın kızı Nilüfer Gürsoy yıllar sonra, Namık Gedik’in ailesine verilen eşyalar arasında bulunan pijamasının arka tarafında delik olduğunu duyduğunu belirtecekti. Ama bu konudaki en ciddi iddialar, 2008 yılında Yeni Aktüeldergisinde (158. Sayı) çıkan, “27 Mayıs’ın dördüncü idamı mı?” başlıklı yazıda dile getirildi. O tarihte Tank Okulu’nda yedek subay öğrencisi olan Fehmi Yücel’e göre, Namık Gedik intihar etmemiş, camdan atılmıştı. Yücel’in anlattığına göre Gedik’in tutulduğu oda çift pencereliydi. Tavana yakın yükseklikteki bu çift pencerenin, arka arkaya olan tek kanatlı pencereleri arasındaki mesafe de yaklaşık 30 santimdi. Bir kişinin odada hız kazanıp bu kadar yüksekteki ve aralarında 30 santim olan iki camı birden kırması mümkün değildi. Zaten Yücel’in gördüğü kadarıyla cam, elmasla kesilmiş gibi kırılmıştı ve kırık bölüm bir kedinin geçebileceği kadar küçüktü. İddia edildiği gibi camı Gedik kırmış olsa bile, ilk camı kırdığında birilerinin bu sesi duyması gerekirdi. Nitekim Namık Gedik’le aynı odada yatan dönemin Savunma Bakanı Ethem Menderes, cam kırılırken uyanmamıştı bile. Ama ertesi günkü gazetelerde Ethem Menderes’in “Gedik ya Allah diyerek kendisini pencereden attı” şeklindeki şahitliği yer almıştı. Ethem Menderes’in 10 yıl hapse mahkum olmasına karşın, 1962’de affedilmesi ve ardından iş hayatına atılması, darbecilerle işbirliği yaptığı söylentilerini destekleyen mahiyette görülmüştü. 

BAYAR VE MENDERES'İN İNTİHAR GİRİŞİMİ

DP döneminin Cumhurbaşkanı Celal Bayar da dört kez intihara teşebbüs etmişti. Bunların ilki 27 Mayıs 1960 günü kendisini tutuklamaya gelen askerlere karşı koyarken olmuştu. İkinci kez, 14 Eylül 1960 gecesi ‘Düşükler Yassıada’da’ temalı filmin çekimi için yatağından kaldırılması ve rıhtımda bir mizansen yapılarak yürütülmesi üzerine, o sırada çevrede bulunan subayların gülüşmelerini ve kendine yapılanları haysiyet kırıcı bularak banyoya gitmiş ve belindeki kemerle kendini asmıştı. Çıkardığı hırıltı sesine koşanlar, kulaklarından kan gelmiş olarak ve ölmek üzereyken bulmuşlardı Bayar’ı. Üçüncü ve dördüncü girişimlerini Kayseri cezaevinde yapmıştı. Hepsinden kurtulan Bayar 102 yaşında eceliyle ölecekti. 

Adnan Menderes’in de, kendisine verilen cezayı öğrenmeden bir gün önce ilaç içerek intihar etmeyi denediğini ama başaramadığını (oğlu Aydın Menderes’e göre amacı zaten intihar değil, idamını geciktirmekti), tedavisinin yapılmasından sonra, 17 Eylül 1961’de idam edildiğini anımsatarak bitirelim bu bölümü.

ŞAİR NİLGÜN MARMARA'NIN İNTİHARI

Üniversiteyi bitirme tezi “her on yılda bir intihara teşebbüs eden” ve bunlardan sonuncusunda 29 yaşında ölmeyi başaran şair Sylvia Plath olan şair Nilgün Marmara 13 Ekim 1987’de henüz 29 yaşındayken Kızıltoprak’taki evinin (5. kattaydı) penceresinden atlayarak intihar etti ancak ölümüyle ilgili şüpheler bugüne kadar sürdü. Suçlananlardan biri de şair Ece Ayhan’dı. Cezmi Ersöz Ece Ayhan’ı şöyle savundu: “Nilgün’ün birtakım dedikodularla yıpratılmasına göz yumamam. Nilgün olayında Ece Ayhan’a büyük haksızlık yapıldı. Nilgün, Ayhan’ı çok severdi ve dostlukları büyüktü. 20’li yaşlardan itibaren intiharı düşünüyordu. Bir ara İskenderiye’ye gitti ama mutlu olamadı. Döndüğünde bana dedi ki: ‘Cezmi, düşlerimin İskenderiyesi’ni bulamadım.’ Yüzünde ölüm ifadesi vardı son zamanlarda. Tedavi için gittiği psikiyatrisi taciz etti onu; o durum daha çok yıktı. Alkol ile birlikte antidepresan alıyordu. Bahariye’de karşılaştık; yanında eşi vardı. Kulağıma ‘Cezmi çok hastayım’ dedi. Biyolojik hastalık algıladım. Ama çökmüş vaziyetteydi. 3-4 ay sonra intihar etti. İnsanlar komplo teorilerine meraklı, Nilgün’ü kim atacaktı ki? (…) Ne acıydı ki birileri bu intihardan Ece Ayhan'ı sorumlu tuttular... Hatta bu suçlamayı yazıya dökenler bile oldu. Bir şiirinde; 'Her yakın zulmün küçük hisseli uzak ortağı' dediği içindi belki de... Bu dedikodular ve suçlamalar etkisini göstermiş olacak ki, bir akşam Ece Ayhan arkadaşlarıyla bir meyhanede otururken kızın biri yanına bir şey söylemek maksadıyla yaklaşmış ve arkasına sakladığı bir şişe kırmızı şarabı başından aşağı dökmüş... Ece Ayhan hiçbir şey yapmamış, ama sadece şunu söylemiş; babalarına yapamıyorlar, bana yapıyorlar; çünkü güçleri bana yetiyor…”

Yazıyı Nilgün Marmara’nın bir şiirinin son dizeleriyle biterelim:

“……….

Yine de, zaman kedisi

pençesi ensemde, üzünç kemiğimden

çekerken beni kendi göğüne,

bir kahkaha bölüyor dokusunu

düşler marketinin,

uyanıyorum küstah sözcüklerle:

 

Ey, iki adımlık yerküre

senin bütün arka bahçelerini

gördüm ben!”

Özet Kaynakça: Ethem Eldem, İstanbul’da Ölüm, Osmanlı-İslam Kültüründe Ölüm ve Rituelleri, s. 192, 212, 214, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2005; Aslı Güller, “XIX. Yüzyıl Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Toplumunda İntiharlar”, Ordu Üniversitesi’nde kabul edilmiş Yüksek Lisans Tezi, 2015; Orhan Okay, Beşir Fuad (İlk Türk Pozitivisti ve Naturalisti), Hareket Yayınları, 1969; Halid Ziya Uşaklıgil, Saray ve Ötesi, Gül Matbaası, 1981; Ercüment Ekrem Talu – Ziya Şakir, Şehzade Yusuf İzzeddin Öldürüldü mü? İntihar mı Etti?, Hazırlayan: Tahsin Yıldırım, Selis Kitaplar, 2005; Fahrettin Kerim Gökay, Türkiye’de intiharlar meselesi, Kader Matbaası, 1932; Şeref Etker, “Darülfünun kimya müderrisi Dr. Cevat Mazhar Bey nasıl intihar etti ?”, Cumhuriyet Bilim Teknik, S. 730, 17 Mart 2001, s. 18; İhsan Tombuş, Ankara Cinayeti, Bilgi Yayınevi, 2003; Dinçer Gökçe, “24 yıldır yürek burkan kuşku”,http://www.radikal.com.tr/radikal.aspx?atype=haberyazdir&articleid=1037850.



.

Bir asırlık dostlar: Türkiye-SSCB/Rusya

22.2.2016 - Bu Yazı 263 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Rusya ile ilişkilerimizin hızla bozulduğu günlerdeyiz. Daha önce ilişkiler henüz iyiyken, Korkunç İvan ve Kanuni Sultan Süleyman döneminden Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadarki dönemi şu yazımda (okumak için tıklayın) özetlemiştim. Bugün bıraktığım yerden devam edeceğim. Belki güzel günler hatırlanınca, barış hevesi güçlenir umuduyla…

Bilindiği gibi Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya Çarlığı karşı saflarda yer almışlardı. Aralık 1914-Ocak 1915 Sarıkamış Faciası, Şubat 1915’te Rus ordularının Trabzon’a saldırmaları ve 20 Nisan’da Rus gemilerinin Giresun’u bombalaması, Şubat 1916’da, General V. Liakhov’un komutasındaki iki Rus tümeninin Rize, Sürmene ve Of’tan sonra Trabzon’a girmesi, ardından Van, Muş, Erzurum ve Erzincan’ın Rus işgaline uğraması ile şekillenen büyük hezimeti Çarlık rejimini yıkan 1917 Bolşevik Devrimi önlemişti. Devrim yüzünden kargaşa içine giren Rus ordusunun zaaflarından ustaca yararlanan Osmanlı birlikleri 24 Şubat 1918’de Trabzon’u geri aldıktan sonra, 3 Mart 1918’de Bolşevik Rusya ile imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması ile kayıplarının bir kısmını (Kars, Ardahan, Batum’u) telafi etmekle kalmadı, Osmanlı orduları Tiflis ve Erivan’a kadar ilerlediler.

(Doğu Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir ve maiyeti)

 

1918 Mondros Ateşkes Antlaşması ile durum yeniden değişti. 1919 sonundan beri Doğu Cephesi’nin kumandanı Kazım Karabekir, Ermenistan’a karşı bir harekat için Mustafa Kemal’e baskı yapıyordu. Mustafa Kemal ise buna direniyor, Ermenistan meselesinin Türkler lehine hallini Rusya’ya bırakmak gerektiğini ileri sürüyordu. Ancak Anadolu’da durum giderek Türklerin aleyhine gelişiyordu. Temmuz 1920’de Yunan ordularının Trakya ve Anadolu’da ilerlemeye başlaması Mustafa Kemal’i Bolşeviklerle ittifaka iyice mecbur etti. Böyle bir ortamda, Rusya’dan Ermenistan’a baskı yapmasını istemek mümkün değildi. Bekir Sami (Kunduh) başkanlığındaki bir Türk heyeti Moskova’ya gitti ve 24 Ağustos’ta taraflar arasında bir dostluk anlaşması imzalandı. Anlaşmanın koşulları arasında Doğu Anadolu’da Ermenilere toprak verilmesi de vardı. Halil (Kut) Paşa, Temmuz 1920’de geri dönerken, yanında Rusların verdiği 400 kilo külçe altın getirdi. Altınlar Karaköse’deki Tümen Kumandanı’na teslim edilmiş, 200 kilo kadarı Doğu Cephesi’nin ihtiyacı için alıkonulduktan sonra kalanı Ankara’ya gönderilmişti. Aynı yılın Eylül ayında Yusuf Kemal (Tengirşenk) Bey tarafından 1 milyon ruble daha getirildi.

GÜMRÜ ANTLAŞMASI

Fakat, Eylül ayında Kızıl Ordu birliklerinin Çarlık yanlısı Beyaz Rus ordularına yenilerek Polonya önlerinden geri çekilmek zorunda kalması ile, durum tekrar Ankara’nın lehine döndü. Bu sefer Kazım Karabekir’in planları uygulanacaktı.30 Ekim’de Kazım Karabekir’in 15. Kolordusu Kars’a doğru yürüyerek Ermeni ordularını yendi. Bir grup Ermeni yanlısının, İtilaf Devletleri temsilcilerine ve ABD’ye Trabzon’da bulunan deniz kuvvetleri ile Türklere baskı yapmaları ricasını kimse dikkate almayınca, 7 Kasım’da Gümrü düştü. 2-3 Aralık 1920 gecesi, Türkiye ile Erivan’daki Taşnak hükümeti arasında Gümrü Anlaşması imzalandı. Anlaşma ile 1918’de Ruslar tarafından Ermenilere verilen Kars Sancağı ve Kulp (Tuzluca) kazası Türk tarafına veriliyor, Ermeni tarafı 10 Ağustos 1920 tarihli Sevr Antlaşması’nda kendisine tanınan haklardan feragat ediyor, iki ülke arasındaki sınır çiziliyordu. Gümrü Antlaşması, 23 Nisan’da açılan BMM’nin uluslar arası alandaki ilk askeri ve siyasi başarısıydı.

ERMENISTAN’IN BOLŞEVIKLEŞMESI

Ancak ertesi gün, Lenin ve Stalin’in Ermenistan’ı Bolşevikleştirilmesi için emir verdiği Kızıl Ordu Erivan’a girerek ‘burjuva’ diye nitelediği Taşnak hükümetini düşürerek, Ermeni Bolşevikleri ile birlikte  Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’ni ilan etti. Yeni hükümet 10 Aralık 1920’de Ankara’ya bir nota vererek, Gümrü Anlaşması’nı tanımadığını ilan etti. Böylece Gümrü Anlaşması yürürlüğe girmedi.

29 Ocak 1921 gecesi TKP lideri Mustafa Suphi ve yoldaşları Ankara’nın emriyle veya yönlendirmesiyle Karadeniz’de boğulduklarında, olayla ilgili Ankara ile Moskova arasındaki yazışmalardan anladığımız kadarıyla Moskova tercihini Ankara’dan yana yapmıştı.

Nitekim Ankara hükümeti ile (resmi adıyla) Rusya Şuraları Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Hükümeti (kısaca Sovyet Rusya) arasında 16 Mart 1921’de (aslında 18 Mart’ta imzalanmıştı ama İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından işgal edildiği gün olan 16 Mart tarihine denk gelsin diye, Türk resmi tarihi tarafından 16 Mart 1921’de imzalanmış gibi sunulmuştu) imzalanan Moskova Antlaşması ile Ermenistan sınırı kesinleşti. (Kesinleşti ama Ermenistan’ın Gümrü Anlaşması’ nı tanımaması’ Türkiye tarafında bugüne dek mesele yapıldı.) Ardından Sovyet Rusya’nın Anadolu’ya yardımları ivme kazandı.

PARA VE SİLAH YARDIMI

Fahir Armaoğlu’nun Sovyet belgelerinden aktardığına göre, anlaşmadan sonraki bir yıl içinde Sovyet Rusya, Ankara Hükümeti’ne karşılıksız olarak 39.275 tüfek, 327 makineli tüfek, 54 top, 62.986.000 tüfek mermisi, 147.079 top mermisi, 1.000 atımlık top barutu, 4.000 el bombası, 4.000 şarapnel mermisi, 1.500 kılıç, 20 bin gaz maskesi ve 10 milyon altın ruble yardım göndermişti. Değişik kaynaklarda değinilen Sovyet Rusya’nın veremediği silahların Almanlardan alınması için Almanya’ya gönderilen 1.760.000 ruble, İtalya’daki bir hesaba yatırılan 1 veya 3 milyon İtalyan lireti, Sovyet Rusya temsilcileri Danilof ve Bagirof tarafından getirilen 200 kilo külçe altın ile Sovyet Rusya’nın parasal yardımı 17,5 milyon rubleye yaklaşıyordu. Ayrıca yüksek miktarda gıda ve tahıl yardımları vardı. Ama en önemlisi Batum’un Gürcistan’a verilmesi şartıyla Doğu sınırı güvence altına alındığı için, Türk orduları Batı Cephesi’ne kaydırılmış ve Yunanlara karşı zaferlerin kazanılması mümkün olmuştu.
 
Burada bir parantez açalım: 1920 yılında Buhara Cumhuriyeti’nin ilk ve son cumhurbaşkanı olan Osman Hoca’nın iddiasına göre, Buharalı Müslümanlar, Ankara’ya verilmek üzere Moskova’ya 100 milyon ruble teslim etmişti. Rusya’nın yaptığı yardımlar bu paranın bir bölümüydü. Eğer bu iddia doğruysa, Moskova’nın Buhara Cumhuriyeti tarafından yapılan yardımın 82.5 milyon rublesini alıkoyduğunu düşünmek gerekir ki, bu konuların uzmanı olan Alptekin Müderrisoğlu, Rus arşivlerinde Buhara Cumhuriyeti’nden gönderilen yardımlara dair bir belgeye rastlamadığını, Sovyet Rusya’nın da böyle bir işe tevessül edeceğini düşünmediğini söylemekte.  Demek ki konu hala araştırmacısını bekliyor. 
 
ARALOV, FRUNZE VE VOROŞİLOV ANKARA’DA
 
Parantezi kapatıp devam edersek, 1921 yılının Kasım ayında 1917 Şubat Devrimi’nde karşı devrimci hareketleri bastıran kahraman bir asker, 1917 Ekim Devrimi’nde ise Sovyet Kongresi’nde ordu delegesi, iç savaşın bitiminden itibaren Kızıl Ordu’nun örgütleyicilerinden olan Simeon I. Aralov, Sovyet Rusya ile Kemalist hareket Türkiye arasındaki ilişkileri geliştirmek üzere Anadalu’ya ayak bastı. Ardından Ankara’daki ilk yabancı sefir oldu. Mustafa Kemal’in yanında Anadolu’da seyahatler yaptı, savaşları izledi, gözlemlerini Moskova’ya aktardı. 
 
İngilizlerin yanlış istihbaratlarla Türkleri Ruslara karşı kışkırttığı bir dönemde, 13 Aralık 1921 günü ise Ukrayna ve Kırım’daki Kızıl Orduların komutanı, Komünist Parti Politbüro Üyesi Mikhael Frunze, Mustafa Kemal’e açıklamalar yapmak üzere Ankara’ya gelmişti. (Frunze, 1924’te, Kızıl Ordu Genelkurmay Başkanlığı, 1925’te Troçki’nin yerine SSCB Askerî Devrimci Sovyeti Başkanı, Harbiye ve Bahriye Halk Komiseri, yani Savunma Bakanı olacaktı.) 
 

 
(Asım Gündüz, İsmet İnönü, Sovyet Rusya Askeri Ataşesi K. K. Zvonarev, Semyon Aralov, Mustafa Kemal, Azerbaycan Sefiri İbrahim Abilov, Ali İhsan Sabis Paşa, 31 Mart, 1922, Afyonkahisar-Çay mevkii)
 

ARALOV VE ABILOV İZMIR İKTISAT KONGRESI’NDE

17 Şubat 1923 günü açılan İzmir İktisat Kongresi’nde Azerbaycan Sovyeti Sefiri Abilov’la Sovyet Rusya Sefiri Aralovda bulunmuştu. Abilof’un sade bir baş selamıyla yetinmesine karşılık, Aralof’un Türk usulü selam durarak “Yaşasın Türkiye, yaşasın Ordu!” diye bitirdiği teşekkür konuşmasını delegeler “Yaşasın Ruslar!” nidalarıyla karşılamışlardı. Ancak Aralov, Mustafa Kemal’in üslubunun eskisi gibi “Bolşevikçe” değil “Batılıca” olduğunu fark edecek ve Moskova’ya gönderdiği raporda, Kongrede hiç de sosyalist bir hava olmadığını ve Türkiye’nin Sovyet Rusya’dan giderek uzaklaştığını yazacaktı. (Kongre hakkında ayrıntılı bilgi için tıklayın)

Gerçekten de Kasım 1922-Temmuz 1923 arasındaki Lozan Barış Görüşmeleri sırasında Boğazlar konusunda Ankara’nın Britanya’nın tezlerine yaklaşması ile sıcaklık biraz daha azalmıştı ama yine de Aralık 1925’te iki ülke arasında bir dostluk ve saldırmazlık paktı imzalanmıştı. Dahası Aralof ve Frunze, 1928’de açılan Taksim Cumhuriyet Abidesi’nin  Sıraselviler ve İstiklal Caddesi’ne bakan ve Milli Mücadele Dönemi’ni temsil eden geniş cephesinde Milli Mücadele’nin lider kadrosundan Kazım Karabekir, Rauf Orbay gibi aktörler yer almazken Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü, Fevzi Çakmak’ın arkasında mermere nakşedilecekti.

MUSTAFA KEMAL’İN ANILARI KIZIL YENİ’DE

Aralov, Abilov, Frunze gibi önemli şahsiyetlerinin rapor ve anıları dışında Rusların kafasındaki Türk imajını oluşturan kaynaklar arasında 1926 yılında ilk bölümü Kızıl Yeni dergisinde yayımlanan “Mustafa Kemal’in anıları” vardı. Çevirmen Polina Raviç’in kısa önsözünde belirttiğine göre, Ankara’daki Milliyet ve İstanbul’daki Akşam gazetelerinde yayımlanan anılar ile başka gazetelerde yayımlananlar (örneğin Journal D’Orient gazetesindekiler) Polina Raviç tarafından karşılaştırılmış ve “tam bir metin oluşturmuş”, ayrıca çeviri metnine ayrıntılı bilimsel yorumlar, açıklamalar eklemiş, bazen de Mustafa Kemal’in bahsettiği ve Sovyet okurunun anlayamayacağı bazı tarihsel ve politik olaylarla ilgili ayrıntıları açıklamıştı. Bu yazıyı inceleyenlere göre anılarda Mustafa Kemal’in insani yüzüne dair ayrıntılar  sansüre uğramamıştı.

Ancak Bolşeviklerin kafasında ‘Yeni Türkiye’ imajını zedeleyen olaylar da vardı: Örneği tiyatrocu Muhsin Ertuğrul 1925 yılında İstanbul’daki tiyatrosu kapandıktan sonra Moskova’ya gitmiş, orada Stanislavski, Ayzenştayn gibi ünlü Rus tiyatrocuları ve 1925’te İstiklal Mahkemesi’nce 15 yıla mahkum olunca Moskova’ya sığınan Nazım Hikmet’le birlikte tiyatro çalışmaları yapmış, “Tamilla”, “Spartaküs”, "Beş Dakika" adlı filmlerini çekmişti. (Muhsin Ertuğrul 1927’de İstanbul’a döndükten sonra bu tecrübelerini Darülbedayi’de sanat yönetmenliğinde kullanacaktı.)

Yine de ilişkiler gelişerek sürdürüldü. 1926 yılında Sovyet TASS Telgraf Ajansı ile Anadolu Ajansı arasında bir bilgi paylaşımı anlaşması imzalandı. 1927’de Ankara’da aralarında Ayzenştay’ın 1905’deki başarısız devrimi anlatan Potemkin Zırhlısı adlı sessiz filminin de olduğu bir film festivali düzenlendi. (Bazı kaynaklarda filmin Türkiye’de ilk kez 1967’de gösterildiği yazılı.) Sovyetler Birliği’nde Türkçe’den yapılmış ilk çeviri ise Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihli Cumhuriyet Halk Partisi kongresinde okuduğu 36,5 saatlik Büyük Nutuk idi. Kitabın dört ciltlik ilk baskısı 1929-1934 yılları arasında yapıldı.

1929’da SSCB Dışişleri Karahan Ankara’ya geldi ve taraflar 1925 tarihli Dostluk ve Saldırmazlık Anlaşması’nı yenilediler. 1932’de Başbakan İsmet İnönü Moskova’yı ziyaret etti.

MAKSİM GORKİ İSTANBUL’DA

Şu satırlar Siirt Mebusu Mahmut Soydan’ın yönetiminde çıkan Milliyet gazetesinin 14 Mayıs 1933 tarihli nüshasından:

“Meşhur Rus edibi Maxim Gorki yarın Sovyet bandıralı Jean Jaures vapuru ile İtalya’nın Soreneto şehrinden şehrimize gelecektir. Gorki bundan birkaç ay evvel tedavi için Soreneto’ya gitmiş ve orada bulunduğu zaman bazı Türk dostlarına Türkiye’yi görmek istediğini söylemişti. Rus edibi bu sebeple Rusya’ya dönerken şehrimize de uğramağa karar vermiştir. Maxim Gorki’ye oğlu ve gelini ile doktoru refakat etmektedir. Jean Jaures vapuru bu gece sabaha karşı limanımıza varacak ve muhterem misafirimiz yarın sabah şehre çıkacaktır. Maxim Gorki’ye şehrimizde istikbal için bir program yapılmaktadır. Muhterem misafir Halkevi ve C.H.Fırkası ve Matbuat Cemiyeti tarafından karşılanacaktır. Maxim Gorki’nin şehrimizde ne kadar kalacağı belli değildir. Bununla beraber ikametini temdit etmesi ve sıhhati müsait olduğu takdirde Ankara’yı ziyaret etmesi rica edilecektir.”

Foma Gordeyev, Ana, Halk Düşmanı, Küçük Burjuvalar gibi muhteşem romanların; Benim Üniversitelerim, Çocukluğum, Ekmeğimi Kazanırken gibi etkileyici biyografik eserlerin yazarı, edebiyatta ‘sosyalist gerçekçilik’ akımının öncüsü, yılmaz siyasi eylemci Maksim Gorki’nin (1868-1936) asıl adı Aleksey Maksimoviç Peşkov olup, ‘acı’ anlamına gelen ‘Gorki’ soyadını 1892 yılında kullanmaya başlamıştı. Maksim Gorki’nin 1907’de Çar II. Nikola tarafından Kapri Adası’na sürülmesi ile başlayan İtalya macerası, bazen gönüllü olarak, bazen de sağlık nedenleriyle, aralıklarla 1933’e kadar sürdü. Haberde Soreneto denilen şehir de Napoli Körfezi kıyısındaki Sorrento şehri. Sözünü ettiğimiz İstanbul ziyareti ise Rusya’ya kesin dönüş yaparken gerçekleşmişti.

Gazetenin 16 Mayıs tarihli nüshasına göre, Maksim Gorki, Rus Sefiri Y. Z. Suriç, Rus Konsolosu (ismi verilmiyor) ve Tass Ajansı muhabiri M. Yablovski ile şehirdeki Sovyet müesseselerine ziyaretler yapmış, Taksim Abidesi’ni, Sultanahmet, Ayasofya, Süleymaniye camilerini, Asar-ı Atika Müzesi’ni (Aya İrini Kilisesi), Edirnekapı’yı gezdikten sonra vapura dönmüştü. Burada C.H.F, Halkevleri ve Matbuat Cemiyeti temsilcileri tarafından verilen bir yemeğe katılmıştı. Anlaşılan yazarı Ankara’ya ziyaret konusunda ikna etmek mümkün olmamıştı, çünkü Gorki, 15 Mayıs günü saat 17.00’de Odessa’ya doğru yola çıkmıştı.

YUTKEVİÇ’İN TÜRKİYE BELGESELİ

Yine 1933’de, Cumhuriyet’in 10. yıldönümü kutlamaları için yurt içinde yapılan büyük hazırlıklara ek olarak Türkiye hakkında bir belgesel hazırlamaları için Rus sinemacılar  Sergey Yutkeviç ve Lev Oskaroviç Arnstam Türkiye’ye davet edildiler. (İlgili yazıyı okumak için tıklayın)

İki sinemacı, bir yıllık bir çalışma sonunda “Ankara: Türkiye’nin Kalbi” adlı belgeseli çektiler. (Belgeselin o tarihte gösterilip gösterilmediğini tespit edemedim.)

Bunun karşılığında Moskova’da Cumhuriyet’in 10. yılı münasebetiyle “Türk Kurtuluş Savaşı” tablolarından oluşan bir sergi açıldı.

(Nazım Hikmet ve Abidin Dino Paris sokaklarında, 1961)

 

10. YIL KUTLAMALARINDA SOVYET HEDİYESİ

29 Ekim 1933’deki 10. yıl kutlamalarına Almanya’nın resmî heyet gönderme teklifi “sadece Sovyetler Birliği’nin katılacağı söylenerek” reddedilmişti ama törene SSCB’nin yanı sıra (Mustafa Kemal’in hayalini kurduğu Balkan Paktı’nın ön çalışması olarak) Balkan ülkelerinden heyetler kabul edilmişti. Törenlerde SSCB’yi Kızılordu Süvari Umumi Müfettişi Buduyoni (ki kendisi Mayıs 1919’da Mustafa Kemal’le Samsun’da temas kuran Ruslardan biriydi), Maarif Komiser Muavini Krijanovski, Sovyet Harbiye Komiseri Voroşilof (ki bazılarına göre kendisi 1920 veya 1921’de Ankara’ya gelip, Kemalist güçlere stratejik ve taktik katkılar yapmıştı ve Taksim Cumhuriyet Abidesi’sindeki figürlerden biri ona aitti ancak bu bilgiyi doğrulayamadım) ve bazı üst düzey yetkililerden oluşan Sovyet Heyeti, yanlarında Sovyet Rusya Halk Komiserleri Meclisi Başkanı Molotof’un telgrafıyla başkente ulaştıklarında büyük sevinç yaşanmıştı. Heyete öyle önem veriliyordu ki, Bakanlar Kurulu “kontenjana bakılmaksızın 50 kilo havyar ithal edilmesine” bile izin vermişti! Heyet daha sonra İzmir, Çanakkale, İstanbul ve Bursa’yı da ziyaret edecek ve buralarda binlerce kişi tarafından “Priyazdim” [Safa geldiniz] pankartlarıyla ve alkışlarla karşılanacaktı.

Dostane ilişkiler sanatsal alışverişle desteklendi. 1934’te ‘d’ Grubu sanatçılarının (ki 1933’de kurulan grubun kurucuları ressamlar Zeki Faik İzer, Nurullah Berk, Elif Naci, Cemal Tollu, Abidin Dino ve heykeltraş Zühtü Müridoğlu) yapıtlarını çok beğenen “Ankara: Türkiye’nin Kalbi” filminin yönetmeni Yutkeviç, bu sanatçıların bazı resimlerinin Moskova ve Leningrad’da da sergilenmesini sağladı. (Sergiler 1937’ye kadar sürdü.) Ardından 13 Rus sanatçısı konser için İzmir’e davet edildi, Atatürk’ün emriyle sanatçılara Türkiye’yi ve Ege’yi anımsatan hediyeler verildi. Ardından Yutkeviç’in daveti üzerine ressam Abidin Dino Rusya’ya gitti, Lenfilm Stüdyoları’nda ressam olarak çalıştı, Sovyet yönetmenlerle film çekimlerine katıldı, ünlü tiyatro kuramcısı Stanislavski için sahne krokileri çizdi.

1 MAYIS: TÜRKİYE’DE YASAK, MOSKOVA’YA GİDİN

İlginçtir, Türkiye, SSCB ile bu yakın ilişkilere rağmen, içerde komünistlere göz açtırmıyordu. Örneğin 1925 yılından beri 1 Mayıs kutlamaları yasaktı. Nazım Hikmet’e (ve elbette başkalarına da) 15 yıllık hapis cezası da bu kutlamalar yüzünden verilmişti. Ancak 1934’te “Türk sanayisinin cihazlandırılması için” Ankara’da SSCB ile bir protokol imzalandığında bir Türk Saylavlar Heyeti (o yıllarda ‘milletvekili’ değil ‘saylav’ deniyordu), 1 Mayıs törenlerine katılmak üzere Moskova’ya ve Leningrad’a gitmişlerdi! 1935 yılında Montreaux (Montrö) Boğazlar Sözleşmesi’nin arifesinde (ki yakında kazılarının başlayacağı müjdelenen Kanal İstanbul dolayısıyla yeniden gündeme gelecek anlaşma hakkında ayrıntılı bilgiyi şu yazımda bulabilirsiniz.. (Okumak için tıklayın)

Boğazlar konusunda Türk tezlerine destek sağlamak için Türkiye’den bir başka Saylavlar Heyeti daha Moskova’daki 1 Mayıs törenlerine katıldı. Daha da ironiği, 21 Mart 1935 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan “1 Mayıs Bayramını SSCB’’de geçiriniz” şeklindeki ilandı. Görülen oydu ki, hükümet için olay bir turizm faaliyetiydi!

İnşaatı 1935’te başlayan 1937’de biten Nazilli Basma Fabrikası ise Türk-Sovyet ortak yatırımlarından biriydi. Makineler ve teçhizatların çoğu Sovyetler Birliği’nden narenciye karşılığında alınmıştı. Ayrıca 120 Sovyet montör ve mühendisi istihdam edilmişti.

STALİN’İN TOPRAK TALEPLERİ

1939 ve 1941’de Boğazların statüsü yüzünden gerilen Türkiye-SSCB ilişkileri, 19 Mart 1945’de SSCB Dışişleri Bakanı Molotov’un Türkiye’nin Moskova’daki büyükelçisi Salim Sarper’e, 1925 tarihli Dostluk ve Tarafsızlık Antlaması’nı feshettiklerini bildirmesiyle ciddi bir krize girdi. İddiaya göre Sovyet Rusya Türkiye’den Artvin, Kars ve Ardahan hattı üzerinde sınır düzeltmesi istiyordu. Aslında Molotof’un böyle bir talepte bulunduğuna dair tek kaynak dönemin Moskova Sefiri Selim Sarper’di. Nitekim 7 Temmuz 1945 tarihinde Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Hüseyin Ragıp Baydur, ABD Dışişleri Bakan Vekili Joseph Grew’i ziyaret ederek Sovyet tehdidi meselesini görüştüğünde Grew kendisine Molotof–Sarper konuşmasının dostça bir görüş alışverişinden ibaret olduğunu, konuşmada hiç bir somut tehditte olmadığını ifade etmişti. Yıllar sonra Selim Sarper’in ABD ile yakın ilişkileri, bu söylentinin, Türkiye’yi SSCB’den uzaklaştırıp ABD’nin kucağına atmak için fırsat kollayanların bir planı olduğunu söyleyenler artacaktı. Ancak Moskova o günlerde açık bir tutum takınmayınca plan tutmuş, anlaşma feshedilmişti.  Yıllar sonra konunun uzmanlarından Tunceli Üniversitesi’nden Candan Badem, Rusya, Ermenistan ve Britanya arşivlerinde bulduğu belgelere dayanarak Molotov’un “vermezler” demesine aldırmayan Stalin”in “sen yine de iste” demesi üzerine Türkiye’ye Kars ve Ardahan talebini iletmiş hatta o günlerde ‘Kars Oblastı’ için parti sekreteri bile tayin edilmişti. Ayrıca aynı yıl Boğazların savunması için Türk-Sovyet ortak üssü kurulması için Türkiye’ye iki kez nota vermişti. Ancak Stalin’in aşırı özgüveni, ters tepmişti. (İlgili yazıyı okumak için tıklayın) Bundan sonrasını biliyoruz: 1947 Truman Doktrini kapsamındaki Marshall Yardımları, 1950-1953 Kore Savaşı ve 1952’de Türkiye’nin NATO’ya girişi ile Türkiye Batı Bloku’na adeta çivilendi. 1953’te SSCB, Türkiye’den artık bir toprak talebinin olmadığını açıkladı ama artık çok geç kalmıştı…

Bu dönemde yaşanan önemli bir olay da, 1938’de orduyu ayaklanmaya kışkırtmaya çalıştığı gerekçesiyle (ki Donanma Davası diye bilindi olay) 28 yıl dört ay hapis cezasına çarptırılan ve 12 yılı aşkın hapis yattıktan sonra 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti’nin çıkardığı af yasasıyla salıverilen Nazım Hikmet, sürekli izlendiği ve çürüğe ayrıldığı halde 48 yaşında yeniden askerlik yapmaya çağrılınca yurt dışına kaçmış ve 1963’teki ölümüne kadarki dönemde bazı kesintilerle de olsa Moskova’da yaşamıştı.

(Nazım Hikmet’in Moskova’daki mezarı)

 

Kıbrıs konusunda Türkiye’nin ABD tarafından yalnız bırakılmasından ve 5 Haziran 1963 tarihli ünlü Johnson Mektubu’ndan sonra (bu konuda şu yazıma bakılabilir: Okumak için tıklayın) iki ülke yine yakınlaşmaya başladılar. 1964’te Türkiye Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin, 1965'de Başbakan Suat Hayri Ürgüplü Sovyetler Birliği'ni ziyaret ettiler. Bu yakınlaşma 1965 seçimlerinde işbaşına gelen Adalet Partisi iktidarı döneminde de sürdü. 1965 Eylül'ünde Ankara'ya gelen bir Sovyet heyetiyle görüşmeler bir ön anlaşmanın imzalanmasıyla sonuçlandı. Aralık 1966'da Sovyet Başbakanı Aleksi Kosigin Türkiye'yi ziyaret etti. Ziyaret sonunda yayınlanan ortak bildiride iki ülke arasındaki siyasal ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi üzerinde duruldu. 1967’de yılında 1. Demirel Hükümeti’nce yapılan ekonomik ve teknik anlaşma ile  SSCB Türkiye’ye  200 milyon dolar tutarında kredi sağladı. Bu kredi ile İskenderun Demir Çelik Tesisleri, Seydişehir Alüminyum Fabrikası, Aliağa Petrol Rafinerisi, Bandırma Asit Sülfürük Fabrikası, Artvin Levha Fabrikası inşa edildi.

1969 YUTKOVİÇ BELGESELİ KRİZİ

Ancak diplomasi örtüsünün altına saklanmış Sovyet düşmanlığının ateşi düşmemiş olmalıydı ki, Atatürk’ün ölümünün 31. yıldönümü dolayısıyla 10 Kasım 1969’da TRT Ankara Televizyonu Yutkoviç ve ekibinin 1934’te tamamladığı “Ankara, Türkiye’nin Kalbi” belgeselini göstermeye kalkınca olanlar oldu. Filmdeki bir kaç Orak-Çekiçli bayrak ve Enternasyonal Marşı yüzünden dönemin sağcı, dinci, muhafazakar çevrelerinin “bir Sovyet yönetmeninin filmi devlet televizyonunda nasıl gösterilir?”, “kahrolsun komünistler!”, “komünistler Moskova’ya!” sloganlarıyla ortamı germesi üzerine yaşananları o gecenin yayın sorumlusu Varlık Özmenak’tan öğrenelim: “Filmi bilen ve bulan kişi benim. Sovyetler Birliği Elçiliğinden istedik onlar da filmin orijinalini bulup bize getirdiler. Filmin gösterildiği sırada biz yayın odasındaydık. Ben yayın sorumlusu, Mahmut Tali Öngören de Program Dairesi Başkanıydı. Televizyon yayınlarını dönemde Mithatpaşa Caddesi üzerinde bir apartmanda yapıyorduk. Filmin ortalarına doğru TRT Genel Müdürü Adnan Öztrak stüdyoya geldi ve ‘Bu film ancak Moskova’da seyrettirilebilir. Yayını kesin’ diyerek yayını durdurdu. Bu olay galiba dünya televizyon yayıncılık tarihinde de bir ilk oldu. Adnan Öztrak geldiği zaman ben anladım ki filmi bilmiyor. Oysa film Atatürk’ün ricası üzerine çekilmişti. Türkiye o zamana kadar 10. Yıl Marşı’nı bile bilmiyordu, bu filmle birlikte öğrendi. Şimdi bu marş banka reklamlarında bile çalıyor. Öbür gün yer yerinden oynadı ve savcılık hareket geçti. Diğer gün de TRT Yönetim Kurulu toplandı. Mahmut Bey’in görevine ara verildi bana da disiplin cezası verildi. Savcılık ise daha sonra takipsizlik verdi.”

(Ankara: Türkiye’nin Kalbi belgeselinden bazı sahneler)

 

2000’LERİN BAHAR HAVASININ KIŞA DÖNMESİ

Türkiye-Rusya ilişkileri, SSCB’nin dağıldığı 1989’dan sonra doğalgaz fiyat artışları, Bakü-Ceyhan boru hattına misilleme olarak gündeme getirilen Burgaz-Dedeağaç Boru hattı, 1915 Ermeni Kırımı’nın Duma’da gündeme gelmesi, Rusya Federasyonu’nun Orta Asya’daki Türki cumhuriyetlerle Türkiye’yi devredışı bırakacak türden ilişkiler geliştirmesi veya tersine Rusya-Gürcistan gerginliğinde Türkiye’nin çekimser kalması yüzünden zaman zaman sıkıntıya girdiyse de genel olarak bir yandan ‘bavul ticareti’, bir yandan Rus turistlerinin Türkiye’yi keşfi, bir yandan Mavi Akım anlaşması ile bahar havasındaydı. 2000 yılından itibaren karşılıklı olarak üst düzey siyasi ziyaretlerin yapıldığına hepimiz şahit olduk. Türkiye’de ‘Rus Yılı’, 2008’de de Rusya’da ‘Türk Yılı’ ilan edildi. Rusya’da Nobel ödüllü Orhan Pamuk başta olmak üzere Türkiyeli yazarların kitapları basılmaya başladı. Rusların en çok sevdiği Türkiyeli yazarlardan olan Reşat Nuri Güntekin’in aynı adlı eserinden uyarlanan Çalıkuşu filmi Rusya televizyonlarında gösterilirken sokaklardaki insan sayısının gözle görülür oranda düştüğü söylenmişti. Tarkan, Mustafa Sandal Rusya’lı gençlerin idollerinden olmuştu. Ataol Behramoğlu, İlber Ortaylı iki ülke arasındaki kültürel alışverişe katkılarından dolayı Moskova’ya davet edilmişti. Kısacası, stratejik derinlik ustası (!) Ahmet Davutoğlu hükümetinin Türkiye’nin Suriye sınırını 5 dakika ihlal eden Rus SU-24 uçağını düşürünceye kadar işler gayet güzeldi… Bakalım mantık ve bir asırlık dostluk ilişkisinin hatıraları mı galip gelecek yoksa akıldışılık ve düşmanlık duyguları mı?…

 

Özet Kaynakça: W.E.D. Allen ve Paul Muratoff, Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828-1921, Cambridge: Cambridge University Press, 1953, Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşı Mali Kaynakları, 2 Cilt, Kastaş A.Ş. Yayınları, 1988; Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, 1789-1960, Sevinç Matbaası, 1964, Erdal Aydoğan, “Kliment Yefromoviç Voroşilov'un Türkiye'yi Ziyareti ve Türkiye-Sovyet Rusya İlişkilerine Katkısı”,http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/794/10169.pdf , Emel Akal, Milli Mücadele’nin Başlangıcında Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki ve Bolşevizm, Tüstav Yayınları, 2002, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları (1922 - 1923), Semyon İvanoviç Aralov, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2008, Bengül Salman Bolat, “Milli Bayram Olgusu ve Türkiye’de Yapılan Cumhuriyet Bayramı Kutlamaları”, Hacettepe Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılapları Enstitüsü’nda 2007 yılında kabul edilmiş doktora tezi.

Not: Öyle yoğun bir tarih ki, unuttuğum olaylar muhakkak vardır. Varsa affola



.

1938 Donanma Davası

28.2.2016 - Bu Yazı 201 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Bu haftaki yazımın esin kaynağı son haftalarda yaşadığımız olaylar. Can Dündar ve Erdem Gül’ün yaklaşık üç aylık tutukluluklarının Anayasa Mahkemesi kararı yardımıyla sonlanması en büyük sevincimiz oldu. Aynı günlerde yargı tarihimizin en absürt davalarından biri olan ‘Askeri casusluk, şantaj ve fuhuş davası’nın tüm sanıkları (357 kişiydiler) beraat etti. Onlara da sevindik… Ancak benim sevincim kısa sürdü çünkü, 25 Şubat 2016 günü, gazeteci, yazar, dilbilimci, düşünür, turizmci, eylemci Sevan Nişanyan, şimdilik 11 yıl 8 aylık (her an artabilir) kesinleşmiş cezasını Söke Açık Cezaevi’nde çekerken, kütüphanede internet bağlantısı sağladığı iddia edilen bir aparat yakalandığı için aldığı disiplin cezası mahkemece onandı. Bu onamanın anlamını anlatmadan önce Sevan’ın neden hapiste olduğunu bir kez daha hatırlatmak istiyorum izninizle: Sevan Nişanyan, 20 milyon yapının yüzde 60’nın kaçak olduğunu ülkemizin, yıllardır yaşadığı Şirince köyünde gerçekleştirdiği restorasyon faaliyetleri sırasında bazı prosedürlere uymadığı, daha doğrusu uyamadığı için (çünkü bürokrasinin böyle aykırı insanlar söz konusu olduğunda ne gibi engeller çıkarma kapasitesinde olduğunu hepimiz tahmin edebiliyoruz) hapse atılmış belki de tek kişisi. Sevan şimdilik kesinleşmiş 11,8 yıl hapis cezasını çekiyor(du) Söke Açık Cezaevi’nde.  Aparat olayından sonra kapalı bölüme alındı ve böylece açık cezaevlerinin sağladığıavantajlardan yoksun kaldı.

 

SEVAN İÇİN TEHLİKE

Ama disiplin cezasının onanması daha kötü bir tabloya işaret ediyor. Bunu, dostlarından Özlem Yağız şöyle özetlemiş: “Sevan Nişanyan'ın 25 Şubat 2016 günü yapılan mahkemesinde ki iki önemli davanın bir tanesi aleyhine sonuçlandı. Birisi de 3 Mart’a ertelendi. 11 günlük hücre cezasının sonuçları tam olarak şunlar: 1)Bir yıl boyunca kapalıda kalacak. 2) Kendisine ayrıca 3 ile 5 yıl hapis ile sonuçlanacak bir ceza davası açılacak. 3)Ceza alırsa, ki muhtemelen alacak, kapalıda daha uzun süre kalacak. 4)Bu arada Yargıtay'da bekleyen diğer cezalar da gelecek ve sonuç olarak en az 5 yıl kapalı cezaevinde çalışamadan kalacak. Zaten 2 yıldır bunun büyük bölümü kapalı cezaevinde olmak üzere hapiste. 60 yaşında bir insanın 8 yılını daha kapalı cezaevinde geçirmesi, fiziksel ve ruhsal olarak yok olması demektir. Sevan gibi üretmeden duramayan bir insanın bütün çalışmalarından uzak olmasının zaten ölüm olmasını bir yana bıraksak bile, kısaca durumu bu. 

Can Dündar ve Erdem Gül'ün 3 ay cezaevinde kalması vicdanlarımızı yaraladı. Neyse ki artık serbestler. Ama 2 yıldan uzun zamandır bu şartlar altında yaşayan Sevan’ın akıbeti için yeterince ses veremediğimizi düşünüyorum. Nitekim 25 Şubat’taki mahkemeden sonra Sevan’la ilgili olarak basında yer alan az sayıdaki haberde çıkan tek şey şu: "Sevan Nişanyan 11 gün hücre cezası aldı." Bu 11 gün hücre cezasının gerçekte ise ne anlama geldiğini kimseye ulaştıramadık. Agos, Radikal dahil hiçbir gazete bunu anlatabilecek iyi bir haber yapmadı. Hiçbir köşe yazısı yazılmadı. “Gazete haberleri, köşe yazıları bu hukuksal sürece ne yapabilir?” diyebilirsiniz. Ama ben hukuksal süreç bir yana, cezaevinde unutulmuş olma hissinin şu anda Sevan Nişanyan'a en büyük darbe olduğunu düşünüyorum.”

Bu satırları okumadan önce de sürekli olarak Sevan’ın yaşadığı trajediyle meşguldü zihnimin bir yanı, ama artık düşünmekten öteye gitmemiz lazım geldiği kafama dank etti. Yoksa, birazdan anlatacağım trajedilerin bir tekrarını yaşayacağız ve belki de 50-60 yıl sonra benim gibi biri çıkıp utanarak, Sevan Nişanyan’ın mahpus öykülerini anlatacak genç kuşaklara…

YETMEZ AMA EVET’Çİ MİYDİM?

Ancak affınıza sığınarak bu sefer de kendimle ilgili bir bir sıkıntılı duruma açıklık getirmek istiyorum. (“Uzattın” diye şikayet etmek yerine, doğrudan NAZIM HİKMET’İN TUTUKLANMASI başlığına atlayabilirsiniz elbette.) Ne zaman yargıyla ilgili bir temayı işlemeye kalksam rutin bir suçlama ile karşılaşıyorum: “Senin buna hakkın var mı? Sen o hukuk dışı davaları yürüten ‘Paralel’ci Taraf’ta çalışmadın mı? Sen yıllarca AKP iktidarını desteklemedin  mi? Yargıyı iktidara bağımlı hale getiren 2010 Anayasa Referandumu’nda Yetmez Ama Evet demedin mi?” Ve buna benzer suçlamalar…Sosyal medyada ara ara cevap veriyorum ama fayda etmiyor. Bir kere de daha kapsamlı vereyim dedim.

Sondan başlayayım, 2010 Anayasa Referandumu’nu destekleyen tek satır yazım yoktur. Belki de siyasi körlük, ama sonuçta anayasaların uygulanmasının siyasi iktidarların karakterine, ideolojik yönelimine bağlı olduğunu tarihsel deneyimden gayet iyi bildiğim için başta önemsemedim konuyu. Sonra iktidara en sıkı muhalefeti o yaptığı için BDP’nin öncülük ettiği ‘Hayır’ cephesine meylettim, sonra da oy kullanmadım. Bu zikzakları eleştirebilirsiniz ama 2013’teki ‘demokratikleşme paketi’ni, ’geç ve sığ olduğu için yetmez ama evet’ diyerek destekleyen bir twit mesajım dışında, klasik anlamda Yetmez Ama Evet’çi olmadım. Ancak olanları, bırakın kınamayı, düşünce özgürlüğü kapsamında saygıyla karşıladım. Zihin okumaya çalışmadım, aksi ispat oluncaya kadar iyi niyetli olduklarını kabul ettim, onları anlamaya çalıştım, hatta zaman zaman katıldım. Bugün bazı kişiler için farklı düşünüyor olabilirim ama o günlerde genel tavrım buydu.

DAVALAR HAKKINDAKİ TAVRIM

İktidarın bugün “ben yapmadım, Paralel yaptı” diye sorumluluğundan kurtulmaya çalıştığı davalar hakkındaki tavrımı ise bir örnekle anlatmaya çalışayım. 6 Mart 2011 tarihli Taraf yazıma (okumak için tıklayın) şöyle başlamışım: “Kısa süre önceye dek ‘Ergenekon’, ‘Balyoz’ ve benzeri soruşturmaları İttihat ve Terakki’den beri başımıza musallat olan darbecilik geleneği ile hesaplaşmanın bir parçası olarak görüyor ve yürekten destekliyordum. Ancak bugüne dek olanlar beni hayal kırıklığına uğrattı. Öncelikle 1970’lerden beri on binlerce kişinin ölümünden, sakat kalmasından, hapse girmesinden birinci dereceden sorumlu olanlar, 12 Mart, 12 Eylül, 28 Şubat, 27 Nisan darbecileri, hatta Ergenekon ve Balyoz davalarına konu olan darbe girişimlerinin asıl patronları ellerini kollarını sallayarak gezerken, Ahmet Şık ve Nedim Şener örneğinde olduğu gibi bunlara destek verdikleri iddia edilen ikincil, üçüncül aktörlerin şüpheli delillerle hapse atılması Ergenekon’un sulandırılmaya çalışıldığı izlenimini uyandırıyor. Bu arada, hükümeti desteklesin veya eleştirsin yüzlerce gazetecinin yargılanması ve yüzlercesinin ağır cezalara çarptırılması, seçilmiş Kürt siyasetçilerin ‘KCK operasyonları’ adı altında yaklaşık iki yıldır hapiste tutulması, binlerce siyasi mahkûmun hapishanelerde çürümeye terk edilmesi, Hırant Dink davasının bir türlü karara bağlanmaması, hasta ve özürlü mahkûmların inatla affedilmemesi, Pınar Selek, İsmail Beşikçi, Nevin Berktaş gibi aydınların adeta kan davasına kurban edilmesi, vicdani reddini açıklayan gençlerin cezalandırılmaları (son olarak Halil Savda'nın 5 aylık hapis cezası onandı) ve daha bir dizi olay hükümetin demokrasi ve insan hakları konusundaki samimiyetinden kuşku duymama neden oluyor. Bu nedenle 4 Mart 2011 günü Taksim’deki gazeteciler mitingine ben de katıldım, Galatasaray’a kadar basın özgürlüğünü savunan sloganlar atarak yürüdüm. Umarım, aramıza karışarak Ergenekoncu sloganlar atan İşçi Partililer (Aydınlıkçılar) yüzünden mesajımız bulanıklaşmamıştır. Hükümet ne demek istediğimizi anlamıştır.”

19 Şubat 2012 tarihli yazımda (okumak için tıklayın) benzer eleştiriler yapmışım. Bir kaç yazımda da ufak tefek değinmeler var. Merak eden okuyabilir.

NEDEN TARAF’TAN AYRILDIM?

2012 yılının Mayıs ayında da Taraf’tan istifa ettim. Bu istifa, sözü edilen davaların açılış ve yürütülüş biçimiyle ilgili hayal kırıklığıyla ilgili olduğu gibi, gazetenin yazarlarından Halil Berktay’ın başlattığı “1 Mayıs 1977’yi, devletin karanlık unsurları değil, devrimciler kana boyadı” mealindeki tartışmasında Taraf’ın takındığı tutumla da ilgisi vardı. Bunlara, Taraf’ın altı ay boyunca maaşımı ödememesinin yarattığı ekonomik yıkımı da eklemeliyim. Aynı yılın Ağustos ayında Radikal’de yazmaya başladım, ondan sonrasını biliyorsunuzdur umarım.

Aslında yazılarımı düzenli okuyan biri benim sadece İttihatçılık ve Kemalizm eleştirisi yapmadığımı, AKP iktidarının referanslarını oluşturan İslam kardeşliği, İslam tarihi kaynakları, Kuran literatürü, sadaka geleneği, kurban inancı, tesettür, içki, yılbaşı yasakları gibi başlıklarda eleştirel yazılar yazdığımı, Taraf’ın finansörü olduğu iddia edilen Fethullah Gülen Hareketi hakkında, Taraf’ta yayımlanan belki de ilk ve son (elbette eleştirel) yazıyı (okumak için tıklayın) benim yazdığımı bilir. Radikal’deki yazılarımı ise tanımlamak için arşive bakmanız yeterli. Ama genel kitle (buna ‘münevver’ kesim de dahil), Uğur Mumcu’nun veciz deyişiyle “bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olduğu” için sürekli kendimi açıklamam gerekiyor. Belki bir ara Taraf’taki yazılarımın çeşitli yerlerine monte ettiğim güncel iktidar eleştirilerini bir araya getirip herkesin ulaşabileceği bir yere korum da, bu tartışma biter. Tekrar özür dilerim vaktinizi aldıysam. Şimdi başlıktaki hikayemize başlayabilirim…

NAZIM HİKMET’İN TUTUKLANMASI

1925-1937 arasında tam 9 kere yargılanan, çeşitli hapis cezalarına çarptırılan ama bir şekilde hapis yatmaktan kurtulan Nazım Hikmet, 1938 yılında paçayı kurtaramadı. Ocak ayının 17’sinde Donanma Komutanlığı’ndan gelen görevliler şair Nâzım Hikmet’i alıp kelepçeli olarak Köprü Kadıköy iskelesinden bir motorla Adalar açığında bekleyen eski yolcu gemisi Erkin’e götürdüler.  Önce bir helaya, sonra sintine ambarına kapatıldı Nazım Hikmet. Dava konusu, en özet haliyle, ‘kitap okumak’tı. Nasıl mı? Şöyle:

1920’lerden itibaren Türkiye Komünist Partisi (TKP) üyesi Doktor Hikmet Kıvılcımlı ile karısı Fatma Nudiye Yalçı, ‘Kıvılcım Kütüphanesi’ adında bir yayınevi kurmuşlardı. Kıvılcımlı ailesine yakın olan Kerim Korcan adında kitap meraklısı bir genç ise, ‘Kitap Sevenler Derneği’ diye bir topluluk oluşturmuştu. Gençler aralarında kitap alıp veriyor, okuma toplantıları yapıyorlardı. Zamanla okuma grubu donanma mensubu assubaylar, hatta erleri de kapsayacak şekilde genişlemişti. Elbette bu duruma devletin göz yumması mümkün değildi!

MUHBİR VATANDAŞ GÖREVDE!

“Yayımcılık yoluyla komünizm propagandası yaptıkları” iddiasıyla önce Hikmet Kıvılcımlı ile Fatma Nudiye Yalçı, beş gün sonra da, Kerim Korcan gözaltına alındı. Önce ünlü Sansaryan Hanı’nda, bir aya yakın bir süre işkenceye tabi tutuldular. İşin içine muhbirler girdi. Hamdi Alevdaş adlı bir astsubay, dört yıl önce, yani 1934 yılında, Nâzım Hikmet’le konuştuğunu iddia etti. Şair güya ondan erlere gelen mektupları okuyup ailesi yoksul olanları saptamasını, adreslerini almasını istemişti. Bu yoksul ailelere yardım edilecekti. Muhtemelen de komünizm aşılanacaktı. Nâzım Hikmet’in büyük suçu işte buydu!

(Nazım’ın Bursa Cezaevi’nde el verdiği kişilerden Balaban’ın Nazım tablosu.)

 

TCK 141-142’DE TADİLAT

Ardından tutuklamalar yaygınlaştırıldı. Özellikle Nâzım Hikmet’in kitaplarını okuyan pek çok astsubayla onların tanıdıkları, yakınları gözaltına alındılar. 15 Mart’ta Ankara’da başlayan yargılamalar başladı ama bir sorun vardı. 1936 yılında Türk Ceza Kanunu’na sol hareketleri cezalandırmak için konulmuş olan ünlü 141 ve 142. maddeler ‘cebir’ yani güç unsuru varsa cezalandırmaya izin veriyordu düşünce suçlarını. Ancak Nazım Hikmet ve arkadaşlarının eylemlerinde en ufak bir cebir unsuru yoktu! Ve 16 Temmuz 1938’de yapılan bir değişiklikle yalnız eylemi değil, düşünceyi açıklamayı da cezalandırmak mümkün hale getiriliverdi! Böylece Roma Hukuku’nun günümüze kadar gelen en önemli prensiplerinden biri olan “nullum crimen sine lege, nulla púna sine lege praevia=Yasa olmadan suç olmaz, daha önce kabul edilmiş yasa olmadan ceza verilemez” şeklindeki genel pozitif hukuk ilkesi ihlal edildi. Ardından gönül rahatlığıyla cezalar yağdırıldı.

28 YIL DÖRT AY AĞIR HAPİS!

Nazım Hikmet önce Askeri Ceza Kanunu’nun 94. Maddesine göre 15 yıl ağır hapse mahkûm edildi.  Ardından bir kez de ’orduda komünist örgüt kurmak’ suçundan 20 yıl ağır hapse mahkûm edildi. Yasal indirimler yapıldıktan sonra cezası 28 yıl 4 ay ağır hapis olarak bağlandı. Mahkeme Hamdi Alev, Emine Alev, Hamdi Alevdaş, Nuri Tahir Tipi adlı sanıklara 18’er yıl; Hikmet Kıvılcımlı, Kemal Tahir, Mehmet Ali Kantan, Haydar Korcan’a 15’er yıl; Nudiye Yalçı, Kerim Korcan, Seyfi Tekdilek’e 10’ar yıl; Hüseyin Avni Durugün’e 5 yıl; Ali Kut’a 4 yıl; Fethi Ülgezer, Burhan Cengen’e de 3’er yıl cezayı uygun görmüştü!

Cezalar 29 Aralık 1938 tarihinde onandı. Ama ilginç bir durum yaşandı. Nazım Hikmet ve Hikmet Kıvılcımlı sağlık nedenleriyle altı aylığına serbest bırakıldılar. Kıvılcımlı ülkeden kaçmaya çalışırken yakalandı hapse gönderildi. Nazım ise üyesi olduğu TKP’ye bıraktı kararı. TKP çıkmasına gerek duymadı, o da kendi iradesiyle hapse geri döndü. Muhtemelen bir şekilde affa uğrayacaklarına inanıyordu. Halbuki, tam 12 yıl boyunca, hapiste kalacaktı. (Doktor Hikmet Kıvılcımlı ise daha önce ve sonra aldığı cezalarla tam 22,5 yılını hapiste geçirecekti.)

(Doktor Hikmet Kıvılcımlı, Nazım Hikmet, Piraye Hanım, Fehamet Hanım. Çankırı Cezaevi, 1940)

 

ATATÜRK’E MEKTUP

İddialara göre Nazım Hikmet kararın açıklanmasından sonra Şükrü Kaya’nın önerisiyle Atatürk’e suçsuz olduğunu anlatan bir mektup yollamıştı ancak bu konuda çalışan Cemil Koçak bu mektubu görmediğini söylüyor. Mektup yazıldıysa bile muhtemelen ağır hasta olan Atatürk’ün mektuptan haberi bile olmamıştı. Hikmet Kıvılcımlı ve Kemal Tahir’in mektupları ise 1941’de işleme kondu. Bu mektuplar okunduğu halde cevaplanmadı.

Bu 12 yıl içinde o kadar çok şey yaşandı ki, hepsini anlatmaya kalksak ciltler dolar.

Özetin özeti Nazım Hikmet dava arkadaşlarını hiç unutmadı. Farklı hapishanelerde olsalar da onlarla sürekli ilgilendi, yazıştı, öğütlerde bulundu onları yönlendirdi… Bunu yaparken kendini de, sanatını da besledi, zenginleştirdi, olgunlaştırdı.

“HAYVAN-İNSANLARLA DOLU”

Nazım’ın sayfalar dolusu şiir-mektupla teması sürdürdüğü Kemal Tahir, iki yıl kaldığı İstanbul Tevkifhanesi’nden karısı Fatma İrfan’a şöyle anlatmıştı yaşadığı ortamı: “Burası kocaman bir ormana benziyor karıcığım. Rudyard Kipling’in insan-hayvanları ile değil, hayvan-insanları ile dolu bir ormana…” Veya: “Mahpus olmak başka, mahkemenin neticesini beklemek başka. İnsan mahkum olursa, olayı kabul ederek mahsuphaneye alışmaya başlar. Günleri ayları sayarak oturur. İşini gücünü düzeltir. Çıkacağı günü bekler. Bundaki azap herhalde böyle devamlı değil de, arada sırada yoklayan, nostalji, hasret bir parça da gurbet duygusu sanırım…”

Siyasilerin durumu yine de iyidir hapishanede. Daha talihsizleri şöyle anlatır Kemal Tahir: “Adem Baba koğuşunda çırçıplak talebeler yatar. Altlarında gazete kağıtları serilidir. Üstlerine kendilerinden evvel gelip gidenlerden kalmış çuvallar örtülü.”

Siyasilerden şanslı olanlar da vardı elbette: “Beyler koğuşunun duvarları bile halılarla kaplıdır. Bunlardan her biri kabartılmış dört beş şilteye uzanırlar. Sabah kahveleri yataklarına gelir. Ve ayaklarını yıkayan esirleri mevcuttur.”

NEVŞEHİR’İN ZEMHERİ SOĞUKLARI

İstanbul’dan sonra Çankırı, Malatya, Çorum, Nevşehir cezaevlerini gezdi Kemal Tahir. Bütün bu yolculuklarında ünlü ‘sarı defterleri’ni doldurdu özenle. Namuscular, Karılar Koğuşu, Telgrafçı Abdurrahim Bey gibi hikayeler Malatya’da, Dam Ağası ve Cemal-Kitaplı Casus Çorum’da yazıldı. Cezaevinde yazılan bu ilk romanların müsveddelerini Nazım Hikmet okuduğunda Kemal Tahir’e övgü dolu mektuplar göndermiş, ama aynı zamanda “fakir ve zengin köylü münasebetlerinin, derebeylik bakayası, sınıf ve tabaka çatışmalarının eksikliğini hissettiğini” de ifade etmiş “yeni pasajlar yazıp bu eksikliği gidermesini” de önermişti…

Kemal Tahir’i son durağı Nevşehir Cezaevi idi. Kendi dilinden okuyalım oranın havasını: “Kemal Tahir’in mahpusluk hayatının en zor şartları Nevşehir’deki bir kaç ayda geçer. Nevşehir’in bir kaza merkezi olması, cezaevinin siyasi mahkumlar için Batı usulünce ve demokrasiye uygun ‘rejim politik’ tatbip edilmesi düşünülerek özel bir itina ile hazırlanmıştı. Cezaevi eski bir kiliseydi. Siyasi mahkumlar, zemin katında kubbeli altı üstü taş, pencereleri insan boyundan yüksekte, tıpkı Kapalıçarşı’nın dar sokaklarından birine benzeyen bir yerde yatıyorlardı. Mevsim Şubat’tı. Nevşehir soğuk olur. Uzun bir koridora benzeyen koğuşta, küçücük bir sac soba vardı. Bunda kayısı ağaçları yakılıyordu. Ben vardığım zaman buraya kapatılmış siyasi mahkumlar iki sonranın odun tayınlarını yakmış, tüketmiş bulunuyorlardı. Koğuşun apteshanesi yoktu. Geceleri içeri bırakılan bir gaz tenekesi kullanılıyordu. Demokrasimizin ‘rejim politiği’ gerçekten parlaktı.”

KERİM KORCAN’IN İDEAL SUÇLUSU

Donanma Davası’nın sanıklarından Kerim Korcan ise önce İstanbul’daki Merkez Kumandanlığı hapishanesinde, ardından Sultanahmet ve nihayet Sinop Cezaevi’nde tamamladı 10 yılını. 1948 yılında tahliye oldu. İdamlıklar, Tatar Ramazan ve Linç adlı romanlarında hapishane yıllarındaki tecrübelerini anlattı. Örneği Linç’in ‘Siyasi Suçlu’ kahramanı “Düşünce suçlusu olması, gündüzleri iş atölyesinde çalışıp akşamları kitap okuması, kanunları iyi bilmesi, etkileyici bir konuşmaya sahip olması, toplum sorunlarına kayıtsız kalmaması ve bunlara çözüm yolu bulmaya çalışması, yönetimden bireysel hak ve özgürlüklere saygı göstermesini beklemesi, cesur bir kişiliğe sahip olması” ile Kerim Korcan’ın ta kendisiydi!

1955 ‘OLAĞAN TUTUKLAMASI’

Nazım Hikmet ve Kemal Tahir, 14 Mayıs 1950 seçimlerinde ezici bir zaferle iktidara gelen Demokrat Parti’nin ilan ettiği genel afla hapisten çıktılar. Nazım Hikmet, sürekli izlendiği ve çürüğe ayrıldığı halde 48 yaşında yeniden askerlik yapmaya çağrılınca yurt dışına kaçtı. 1963’teki ölümüne kadarki dönemde bazı kesintilerle de olsa Moskova’da yaşadı.

Kemal Tahir İstanbul’a döndü. Notlar almaya devam etti. Takma adla hikayeler yazdı. Kemal Tahir adını ilk kez 1954’te kullandı. Ancak devletin kapısını çalması için çok beklemedi. 6-7 Eylül 1955’te, Rumlara (ve elbette Ermeniler ve Yahudilerin de nasiplerini aldıkları) yağma olaylarında iktidardaki DP köşeye sıkışınca adet olduğu üzere suçu ‘olağan şüpheli’ sayılan komünistlere atmıştı. 7 Eylül 1955’te tutuklanan 45 ‘tescilli’ komünist arasında Aziz Nesin, Kemal Tahir, Asım Bezirci, Hasan İzzettin Dinamo gibi ünlü yazarlar da vardı. Neyse ki Aralık ayına gelindiğinde hükümet bu saçmalıktan vazgeçmiş ve tutuklular salıverilmişti. (Bazı kaynaklara göre Kemal Tahir altı ay yatmıştı.) Hapisten çıktıktan sonra kendini  yazmaya adadı. Öyle verimli bir yazar oldu ki, 1973’teki ölümüne kadar 18 roman yazdı…

Kerim Korcan, 1957’de Vatan Partisi yöneticiliğinden kovuşturmaya uğradı ve TCK 141 ve 142.’den iki yıl tutuklu kaldıktan sonra beraat etti. 12 Eylül 1980 darbesinden sonra herkesin fısıltıyla konuştuğu günlerden birinde, “Ben komünistim!” deyivermişti yüksek sesle. Sonra da "Bunu ben söylemiyorum, devlet söylüyor. Devlet bana, 'Sen komünistsin!' dedi, 12 yıl verdi, ben de yattım. Devletten iyi mi bileceğiz!" demişti. 1990 yılında 76 yaşında bu bilinçle hayata veda etti…

ORHAN KEMAL’İN MAHPUSLUĞU

Dolaylı da olsa bu hikayeye eklemlenen Orhan Kemal adıyla tanıdığımız Mehmet Raşit Öğütçü’yü de anmak istiyorum izninizle.

“Çok gençsin. Zaten hiçbir şey veremedim sana. Şimdi de beş yıllık mahkumiyet girdi araya. İstersen ayrıl benden, kendine yeni bir yol çiz. beklemekle geçirme en güzel yıllarını. Çünkü karıcığım, biliyorum ki, buradan çıktıktan sonra daha da zor ve yoksulluk içinde geçecek hayatımız.”

Eşine büyük bir sevecenlik ve sorumluluk duygusuyla bu satırları yazan Orhan Kemal, daha 23 yaşındayken evlenmiş, 24 yaşında Niğde’de askerliğini yaparken tezkeresine kırk gün kala bir ihbar üzerine tutuklanmıştı. Suçu Nazım Hikmet’in ve Maksim Gorki’nin kitaplarını okumak ve komünizm propagandası yapmaktı! Donanma Davası’yla aşağı yukarı aynı günlerde kısa bir yargılamada cezası kesildi: 5 yıl hapis! Kayseri Cezaevi’ne götürüldü.

Neyse ki babası Abdülkadir Öğütçü yetişti imdadına. Taha Toros’un deyimiyle  “yaman bir muhalif” Abdülkadir Kemali Öğütçü, ”TBMM’nin ilk dönem milletvekili; üç günlük bakan; İstiklal Mahkemesi’nin hem reisi hem sanığı; hükümetin yaman eleştiricisi; güçlü bir gazeteci; 1930’da Ahali Cumhuriyet Fırkası’nın kurucu başkanı; din üzerine eserler yazan bir bilgin, şifalı bitkileri inceleyen bir kamus yazarı; ceza hukukunda içtihatlara kaynak olan görüşüyle uzman bir hukukçu; yakın politika tarihimizin bir renkli siması ve dinlenmesine doyum olmayan bir hatibi" idi. Abdülkadir Bey, Ahali Cumhuriyet Fırkası’nın hükümetçe 1931’de kapatılmasından sonra o sıralarda Suriye sınırları içinde olan İskenderun’a kaçmak zorunda kalmış, bir süre sonra ailesini de yanına aldırmış, ancak Orhan Kemal Türkiye’ye geri dönmek zorunda kalmıştı. Baba desteğinden yoksun 7 yıldan sonra yukarıda anlattığım gibi hapse düşmüştü. Abdülkadir Bey, Atatürk’ün ölümünden sonra İnönü’nün geçmişle barışma politikaları sayesinde ülkeye döner dönmez de oğlunu Bursa Cezaevi’ne naklettirmişti.

(Nazım Hikmet ve Orhan Kemal Bursa Cezaevi’nde)

 

PROMETE’NİN ÇIĞLIKLARI

Büyük bir tesadüf, Nazım Hikmet de Çankırı Cezaevi’nden Bursa’ya gelmişti. Nazım Hikmet’in isteğiyle aynı koğuşta kaldılar. Orhan Kemal o günlerde şiire sevdalıydı. Nazım onu şiirden vazgeçirdi hikaye ve romana yöneltti. Belki birazcık da kalbini kırdı. İlk öykülerini Bacaksız Orhan takma adıyla hapisteyken yayımladı kahramanımız. İlk kez 1943'te İkdam Gazetesi’nde yayımlanan "Asma Çubuğu" öyküsünde Orhan Kemal adını kullandı. Cezasını 26 Eylül 1943’te tamamlayıp tahliye olduktan sonra memleketi Adana’ya döndü. Dönerken de şu dizelerle veda etti Nazım’a:

“Prometenin çığlıklarını

kabakıyım tütün gibi piposuna dolduran adam

Sen benim mavi gözlü arkadaşım,

Kabil değil unutmam seni.

26 Eylül 1943

Seni yapayalnız bırakıp hapishanede

Bir üçüncü mevki kompartmanında pupa yelken koşacağım memlekete.”

Memlekette, amelelik ve hamallık dahil pek çok işte çalıştı. 1944’te doğan oğluna Nazım adını verdi. (Dört oğlu vardı galiba, yanlışsam affola.) Ve 1966’da tekrar mahsupluk yolu göründü. Suçu yine komünizm propagandası yapmaktı. Neyse ki bu kez sadece bir ay yattı. Bu sefer uzun süre iş bulamadı ama artık romanları meşhur olmuştu, kitap satışlarından gelen parayla geçinebilir hale gelmişti. Ancak romanlarında hep yoksul insanları, işçileri, kötü yaşamları anlattığı gerekçesiyle kovuşturmaya bile uğradı!

1970 yılında eşi Nuriye Hanım’la beraber Bulgar Yazarlar Birliği’nin daveti üzerine gittiği Sofya’da hastalanıp hastaneye kaldırılan Orhan Kemal, konuşamadığı için bir kağıda yazdığı şu satırlarla veda etmişti dünyaya: “… Eşe dosta selam… İnandığım doğruların adamı oldum, böyle yaşadım, karınca kararınca bu doğruların savaşını daha çok sanatımda yapmaya çalıştım, kursağıma hakkım olmayan bir tek kuruş dahi girmemiştir…”

Sevan da inandığı doğrular için eğilmiyor, bükülmüyor. Sevan’a zulmeden zihniyet de ne yazık ki bir asırdır zayıflamıyor, gerilemiyor. Umarım Sevan’ı hapislerde çürütmeden kurtarabiliriz devletin elinden…

 

Özet Kaynakça: Emin Karaca, Sintinenin Dibinde, Puslu Yayıncılık, 2013, Vâlâ Nureddin, Bu Dünyadan Nâzım Geçti, Remzi Kitabevi, 1969, Zekeriya Sertel, Mavi Gözlü Dev, Ant Yayınları, 1968, İbrahim Abdülkadir Meriçboylu (A. Kadir), 1938 Harb Okulu Olayı ve Nâzım Hikmet, 1966, Kerim Korcan, Harbiye Kazanı, Gözlem Yayınları, 1989, Kemâl Sülker, Nâzım Hikmet Dosyası, May Yayınları, 1967, Cemil Koçak, “1938 Donanma Davası ve ünlü kalemlerin af beklentisi”,http://haber.star.com.tr/yazar/1938-donanma-davasi-ve-unlu-kalemlerin-af-beklentisi/yazi-1051546 .



 

Tarihten Kara Fatma portreleri

6.3.2016 - Bu Yazı 241 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Mehmet Bayrak Osmanlı’da Kürt Kadını (Özge Yayınları, 2002) adlı eserinde, Kürt literatüründe ‘Fataraş’ veya ‘Fata Reş’ adıyla tanınan kahraman savaşçı kadından ve bu kahramanın zaman içinde nasıl Türkleştirildiğinden söz eder. Zeynep Kutluata ise 2006’da Sabancı Üniversitesi’nde hazırladığı lisansüstü tezinde 1806’nın, 1853-1856 Kırım Savaşı’nın, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ve Milli Mücadele Dönemi’nin Kara Fatmaları anlatır. Başka kaynaklarda da Erzurumlu Nene Hatun, Vanlı Kara Fatma, Nezahat Onbaşı, Gördesli Makbule, Osmaniyeli Tayyar Rahmiye, ‘Toros Kartalı’ Kılavuz Hatice, Kastamonulu Erkek Halime ve daha nice kadının benzer hikâyesine değinilir.

Bu kadınlar, askerliğe, savaşa ilişkin toplumsal cinsiyet kalıplarına ilişkin önyargılarımızı tersyüz eden istisnai kadınlardır. Zeynep Kutluata, tezinin önsözünde cevap aradığı soruları “...Bu istisna, nasıl temsil edildi? Neden ihtiyaç duyuldu? Kime hizmet etti? Savaşa ilişkin geleneksel ataerkil rollere meydan okudu mu? Yoksa geleneksel rolleri yeniden mi üretti?...” şeklinde sıralıyor ve bir ‘stereotip’ olan Kara Fatmalara ilişkin söylem savaşlarının bugün hâlâ devam ettiğini belirtiyor. Yazarın vardığı sonuçları aktarmaya sayfanın boyutları yeterli değil. Ama yaklaşan 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, Kara Fatmaları anmak için iyi bir vesile gibi göründü bana. 

HAYDUT VE KAFİR KARA FATMA

Kaynaklardaki ilk ‘Kara Fatma’ 1806 yılında Trabzon Valisi Tayyar Mahmud Paşa tarafından İstanbul’a yazılmış bir mektupta çıkar karşımıza. Mektuptan Kara Fatma adlı bir Kürt aşiret beyinin karısının, 78 kişilik bir çeteye komuta ettiğini ve Amasya Sancağı’nda hırsızlık yaptığını öğreniriz. Kara Fatma, çaldığı malları, kadın olduğu için dikkati çekmemesine güvenerek Çorum ve Osmancık bölgesinde pazarlamaktadır. Kara Fatma’nın diğer suçu bir Müslüman’ı öldürmek ve bin kuruşunu çalmaktır. Tayyar Mahmud Paşa, Kara Fatma ve adamlarını üç-beş gün hapse atar ve çetenin çaldığı paraları, öksüz bıraktığı çocuklara verir. Kürtlerden saraya bir şikâyet gelirse amacının Kürtlere saldırmak değil halkın yaşamını ve malını korumak için Kara Fatma’yı etkisiz hale getirmek olduğunu söyleyen Mahmud Tayyar Paşa’nın mektubunda kadından ‘kâfir’ ve ‘melûne’ olarak söz etmesi ilginçtir, çünkü bilindiği gibi Kürtlerin ezici çoğunluğu Müslüman’dır. Bu durum akla, kadının (Y)Ezidi Kürtlerinden olduğunu düşündürür. Ama daha ilginç olan, Tayyar Mahmud Paşa’nın bir kadın hayduttan söz ederken hiçbir şaşkınlık belirtisi göstermemesidir. Anlaşılan o devirlerde bu tür kadınlara sıkça rastlanmaktadır.

KÜRT KARA FATMA

Mehmet Bayrak’ın Osmanlı’da Kürt Kadını adlı eserinde sözü edilen Fataraş veya Fata Reş (Kürtçede ‘Kara Fatma’ demektir), Sinemilli aşiretinin reisi Kara Bilal’in kız kardeşidir. Ailenin erkek üyelerinin sırayla ölmesi üzerine aşiretin başına geçen Fataraş Hanım 1853’te Kırım Savaşı patlak verdiğinde, padişahın tüm Osmanlı tebaasına yaptığı çağırıya uyarak, 300 dolayında süvari ve piyade ile bu savaşa katılmak üzere İstanbul’a gider.

İngilizler ve Fransızlar da Osmanlı ile birlikte savaşa katıldıklarından, İstanbul, Avrupa’dan gelen askerler, yazarlar, gazeteciler, gezginler ve ressamlarla doludur. Bu nedenle, bir köylü kadının komutasında İstanbul’a gelen bu gönüllü milis birliği, hem Batılıların hem de İstanbul halkının büyük ilgisini çeker. Bunlardan biri o sırada Ayasofya’nın tamiri ile ilgilenen ünlü sanat tarihçisi Gusieppe Fossati’dir. Fossati’nin çizimleri 15 Nisan 1854 tarihli L’Illustration Journal Universel dergisi yoluyla Fransız basınında boy gösterir. Gravürün altında ‘Kara Fatima, l’héroine du Kürdistan, a’ Constantinople’ yani ‘Kürdistan kahramanı Kara Fatma İstanbul’da’ yazmaktadır.

Ardından İngiliz basını konuyla ilgilenmeye başlar. 22 Nisan 1854 tarihli The Illustrated London News dergisi, Kürdistan bölgesindeki Maraş şehrinde 4 bin başıbozuğa reislik eden Kara Fatma ve maiyetindeki 300 kişiyi ‘Kara Fatma Hanım, Kürt süvarileriyle İstanbul’da’ altyazısıyla verir. Gazeteye göre Kara Fatma’nın Sivastopol’de Moskovalılara karşı gösterdiği büyük kahramanlığın nedeni adi bir suçtan dolayı Girit Kandiye’deki zindanlardan birinde yatan kocasını affettirmek için padişahın gözüne girmektir. Aynı gazetenin 1 Temmuz 1854 tarihli sayısında ise Kara Fatma’nın ‘Kara Güzel’ olarak da tanındığından söz edilir ve yaşı 78 olarak verilir. Bu haberde de Kara Fatma çirkin, bakımsız, yırtık pırtık giysili biri olarak tarif edilmektedir.

1867’de anılarını yazan ‘Müşavir Paşa’ unvanlı S. Adulphus Slade ise yanında maiyeti ile Üsküdar’dan güzel kayıklar ve sandallarla Beşiktaş (Yıldız) Sarayı’na geçen Kara Fatma’nın halkı en şaşırtan yanının, Müslüman bir kadın olarak yarı çıplak, erkekler gibi dolaşmasıydı. Ancak yine Slade Paşa’nın anlattığına göre Serasker Rıza Paşa, kendisini büyük iltifatlarla huzuruna kabul etmiş, Müftü dualarla uğurlamıştı.

AMAZON KARA FATMA

8 Kasım 1887 tarihli New York Times gazetesinde Kırım Savaşı’nda savaşan Kara Fatma’nın İstanbul’u ziyaretinden söz edilir. Gazete, Kara Fatma’yı anlattığı uzun yazısına ‘Amazon’ başlığını uygun görmüştür. Bilindiği gibi Amazonlar, ilk kez Homeros’un İlyada destanında adı geçen, Samsun havalisinde yaşadıkları varsayılan ve ok atmalarını engellemesin diye tek göğüslerini kesen efsanevi kadın savaşçılardır.  (Amazonlara dair yazımı okumak için tıklayın)

Bu kadınlar genç, güzel, erotik varlıklar olarak temsil edilirken, Batılı kaynakların çizdiği Kara Fatma portresi yaşlı, çirkin, kadın mı erkek mi olduğu anlaşılmayan bir varlıktır. Zeynep Kutluata’ya göre, Kara Fatma’yı çirkin göstermek suretiyle, savaşçı olmanın medeni Batılı kadınlara uygun olmadığı, sadece çirkin Doğulu kadınlara uygun olduğu ima edilmektedir.

İSLAM VALİDESİ KARA FATMA

Kadınlar Dünyası 1913-1921 arasında İstanbul’da yayınlanmış öncü ‘feminist’ dergilerden biridir. Derginin 20 Temmuz 1329 (1913) tarihli sayısında Kara Fatma’nın bir gravürü ön sayfada boy gösterir. 10. sayfadaki yazıda “Kara Fatma iddiamızca kara değil, parlak, dırahşan bir delildir. Kara Fatma bir Kürddür. Malatya sancağı mülhakatından Aladağlı’dır ve Aladağ Kürd Beylerinden birinin asil, necip kızıdır. Resminden anlaşıldığı üzere zayıf, orta boylu olup rengi esmer ve gözleri ve kaşları siyahtır. Elbisesi erkek elbiselerinin aynıdır. Entari yerine geniş bir şalvar, ceket yerine ise ‘sarka’ tabir olunan bir nevi cepken giyerdi. Sesi erkek sesi gibi gür ve sertti” diye tarif eder gazete Kara Fatma’yı.

Bu satırlarda anlatılan Kara Fatma, Kırım Savaşı’nda değil, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’nda, Rus işgali sırasında düşman eline geçen Erzurum’daki ünlü Aziziye Tabyalarını, topladığı 3-4 bin Kürt cengaveriyle ele geçiren (yazarın ifadesiyle) ‘Büyük İslam validesi’dir. (Bu savaşın bir diğer kahramanı Erzurumlu Nene Hatun’dur.)

Yazar “[Kara Fatma] Yüzünü asla setr etmez (kapatmaz), ancak saçlarını boynunun velhasıl başının yüzünden maada bütün aksamını leçek tabir olunan bir bezle kat-kat sararak tesettür ederdi. Harbde ise resimde görüldüğü üzere örtünürdü” diyerek o günlerin önemli tartışması ‘peçe’ meselesine gönderme yapar.

TÜRK KARA FATMA

4 Ekim 1854 tarihli bir arşiv belgesinde de Cerid Aşireti’nden Kara Fatma adlı kadına Kırım Savaşı’nda gösterdiği yararlıklar için takılacak madalyanın Darphane’den çıktığı yazılıdır. Belgeden bu madalyanın sadece Kara Fatma için mi yoksa Kırım Savaşı’nın kadın ve erkek tüm kahramanları için mi hazırlandığı anlaşılmaz ancak bu madalyanın II. Abdülhamit döneminde savaşlarda ve doğal afetlerde yararlılık gösteren kadınlara verilen ‘Şefkat Madalyası’ndan farklı olduğu anlaşılır. Çünkü madalya Kara Fatma’ya bizzat savaşçı olarak gösterdiği yararlılıklardan dolayı verilmiştir. Ayrıca 23 Ağustos 1863 tarihli başka bir belgeden anladığımıza göre Padişah Abdülaziz Kara Fatma’ya yüz kuruş maaş bağlamıştır. Mektupta, Kara Fatma maaşının yetmediğinden şikâyet etmekte, Padişahtan zam yapmasını ve vergiden muaf tutulmasını rica etmektedir. 18 Eylül 1863 tarihli cevabi yazıdan anlaşıldığına göre, Kara Fatma’nın maaşı iki katına çıkarılmış, ayrıca bir harcırah verilmiş, vergiden muaf tutulması ricası ise reddedilmiştir.

1867 yılında, Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât adlı eserinde “Cerid aşireti Tecirliye nisbetle zararsız bir halk olup Kırım muharebesinde Dersaadete gelüp orduya gitmiş olan Kara Fatma dahi, bu aşiretin bir oymağının kethüdası idi. Fırka-i Islahiyeyeye geldi, kendisine ikram edildi ve iskân için yer gösterildi” diyerek, o güne kadarki bütün kaynaklarda ‘Kürt’ olarak tanımlanan Kara Fatma’yı Türkleştiren ilk adımı atar. Çünkü Cerid Aşireti Osmanlı belgelerinde Türkmen Aşireti olarak geçer.

Kara Fatma’yı ‘Türk’ olarak sunan bir diğer kaynak, Trabzonlu Ahmed Rıza’nın 1869’da yayımlanan Manzûmeî adlı eseridir. 22 bölümden oluşan eserin tüm bölümleri muharebe yerleriyle adlandırılmışken, 16. bölümü ‘Kara Fatma Muharebesi’ adını taşır. Bulgaristan’ın kuzeydoğusundaki Deliorman bölgesinde meydana gelen bu muharebede Kara Fatma kılıç ve mızrakla savaşmış, kendisi yaralanmış, kardeşi ise savaş meydanında ölmüştür. Ahmed Rıza’ya göre Kara Fatma Türkmen Cerid Aşireti’nden gelmektedir. Ama asıl ilginci, Ahmed Rıza’nın eserinde ‘Fatma Gazi’ demesidir. Bilindiği gibi, ‘gazi’ İslam adına savaşan erkeklere verilen bir unvandır.

Kürt kızı Fataraş’ın Türkleştirme operasyonu 1914’te yayımlanan Siyanet dergisinin 4. sayısında tamamlanır. İttihatçıların kanatları altındaki dergide Batı gazetelerindeki ‘Kürt kızı’ gravürü hiçbir kanıt gösterilmeden veya açıklama yapılmadan ‘Türk Kızı Kara Fatma’ olarak sunulur. Aynı iddia, aynı derginin 15. sayısında yayımlanan Halil Hâmid imzalı Kürt asıllı yazarın Kürt kadınlarına ilişkin bir yazının, dergi redaktörünce eklenen dipnotunda tekrarlanır: “Silsile-i kelâma halel getirmemek için muharririn Kara Fatma’ya ait olan fıkrasına dokunmadık. Dört numaralı nüshamızda resmini ve tercüme-i hâlini derc ettiğimiz Kara Fatma Kürd değil, Türk’tür.” 

VATANPERVER KARA FATMA

Milli Mücadele’de çok ‘Kara Fatma’ vardır ama bunların en ünlüsü Fatma Seher (Erden) Hanımdır. 1878’de Erzurum’da doğan Fatma Seher kocası Derviş Efendi’nin ölümünden sonra Edirne’ye göç etmiş, İzmit cephesinde erkeklerden daha kahramanca savaşmıştır. Hikâyesine ilk kez Yeni İnci Gazetesi’nin Temmuz 1338 (1922) tarihli sayısında “Kahraman Bir Mücahidemiz Fatma Hanım” başlıklı makalede rastlarız. Gazete H. M. imzasıyla çıkan yazıda, “Bu fedakâr valide, Türk kadınının yalnız kahramanlar yetiştirmekle kalmadığını ve icab ederse bir dişi arslan gibi bizzat yurdunu müdafaa edebileceğini de ispat etmiştir (...) Ne olursa olsun böyle bir silah omzundan aşağı, fişeklere sarılı, belinde uzun kaması ve tabancasıyla dağlı bir yiğit kıyafetinde bir Anadolulu kadın, ilk defa görülünce, insana evvela derin hayret hissi veriyor. Sonra bu hissiyat yavaş yavaş bir kahraman karsısında duyulan hürmet ve ta’zim hislerine karışıyor ve insan ne büyük bir milletin evladı olduğunu o vakit gurur iftiharla duyuyor....” diye başlar anlatmaya Kara Fatma’yı.

Seher Hanım, 1944 yılında kaleme aldığı hatıralarında kendisine Kara Fatma adını, Eylül 1919’da, Sivas Kongresi sırasında karşılaştığı Mustafa Kemal’in verişini şöyle anlatır. “Sivasta öğle yemeğine davetli bulunduğu bir yere giderken yolda yakaladım. Üzerimde çarşaf ve yüzüm de peçe ile kapalı idi. Kendisi ile bir mesele hakkında görüşmek istediğimi söyleyince ilk defa sert bir lisan kullanarak ne görüşeceksin mukabelesinde bulundular. Kalbimdeki vatan aşkı bu sert muameleye galip gelerek derhal peçemi kaldırdım... ayaklarına kapanarak hem gözlerimden yaşlar akıyor, hem de ‘bu aziz vatanı kurtaracak sensin, bütün millet senin emrini bekliyor’ demiştim. Atatürk kendi elleriyle beni yerden kaldırarak alnımdan öperek: – Adın ne? – Fatma. – Sen silah kullanmayı bilir misin? – Bilirim. – Ata biner misin? – Binerim. – Harpten ateşten korkar mısın? – Muharebe bana düğündür Paşam. Atatürk bana daha başka şeyler sordu. Cevaplarımdan hoşlanmış olacak ki: ‘Şu dakikada bütün kadınlarımız senin gibi olsa idi Kara Fatma’ diyerek alnımdan öptü ve işte o dakikadan itibaren adım Kara Fatma kaldı.”

Bu olaydan sonra Fatma Seher Hanım İstanbul’a gitmiş, oradan Topkapılı Pire Mehmet ve Laz Tahsin’le birlikte 15 kişilik bir birlik oluşturarak İzmit Cephesi’nde Gülbahçeli Murat Ağa’nın emrine girmiştir. Murat Ağa’nın yardımı ile birliğini 743 kişiye çıkaran Kara Fatma, Halit Paşa’nın kumandasında kahramanca savaşacaktır.

SOSYALİST KARA FATMA

Fatma Seher Hanım, 1 Mayıs 1922’de Meclis Başkanı Kazım (Özalp) Bey, Van mebusu Hasan (Hakkı ?) Bey ve Sovyet Rusya Sefiri Aralov Yoldaş’ın da bulunduğu 1 Mayıs işçi bayramında (kendisi ‘çiçek bayramı’ der) girdiği bir atış müsabakasında üsteğmen rütbesiyle ve işlemeli gümüş bir sigaralık ile ödüllendirilmişti. Aralov hatıratında “Fatma Çavuş kısa boylu, zayıf, enerjik yüzlü, kara gözlü bir kadındı... Fatma’nın sırtında siyah bir ceket, altında çizgili bir eteklik vardı. Belindeki geniş kuşağında tüfek mermileri, kama, omzunda da kayış görünüyordu. Başını bir yemeni ile sarmıştı. Fatma Çavuş, Sovyet Rusya’ya olan sempatisini belirtmek, ayrıca bizim askerlik işlerimiz ve Rus kadınlarının iç savaşa katılmaları konusunda ayrıntılı bilgi almak için gelmişti” der. Aralov’un çizdiği portreye bakılırsa, ortada bir de ‘sosyalist Kara Fatma’ vardır.

Gerisini Kara Fatma’dan dinleyelim: “Vatanın büyük kurtarıcısı Ebedi şefin layık olmadığım büyük iltifatı beni son derece sevindirmişti. Esasen bütün emel ve arzum yapmış olduğum hizmetten hiçbir menfaat beklemiyordum. Bu itibarla taltif edilmiş olduğum rütbemin mukabilinde verilecek maaşımı Kızılaya terk etmekle son vatani görevimi yaptım.”

SON KARA FATMA’NIN ACIKLI SONU

Bu yüce gönüllüğü kendisine pahalıya mal olacaktır. 5 Temmuz 1923’te Tanin gazetesindeki bir haberden sonra Kara Fatma’dan haber alınamaz. Yedigün dergisinin muhabiri Mekki Bey, Kara Fatma’yı 1933 yılında İstanbul Galata’daki Rus Manastırı’nda bulur. Derginin 9 Ağustos 1933 tarihli 22. sayısında yayımlanan mülakattan Kara Fatma’nın, Milli Mücadele sırasında bir çatışmada iki elini ve akli dengesini kaybeden kızının çocukları ile birlikte nasıl bir sefalet içinde yaşadığını öğreniriz. 55 yaşındaki Kara Fatma yerde, torunları ise tahta kerevetin üzerine serili çuvalın üzerinde yatmaktadır. “... İş bulamıyorum ki... Kapıcılık kolculuk bulsam... çöpçülüğe de razıyım. Kızımla torunlarıma bakayım...” der öfkeli ve kırgın bir ses tonuyla. Bir eliyle göğsündeki İstiklal madalyasını gösterir ve “Bütün sefaletimi unutturan, beni yaşatan bu İstiklâl madalyasıdır, açım ama şerefliyim!” der. Aç ama şerefli kadın ağlamaya başlar. Ağlarken anlatır, anlatırken ağlar.

Mekki Bey gördüklerini kelimesi kelimesine aktarır sütunlarına ama hayırsever insanlara duyurmayı başaramaz sesini. Kara Fatma’nın yoksulluk içindeki yaşamı yıllarca sürer. 1944’te içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıyı azaltmak için hatıralarını yayınlamak zorunda kalır. 66 yaşında yeniden hatırlanıp Defterdarlık’ta bir işe yerleştirilir. Bunun da derdine çare olmadığını 27 Mart 1950 tarihli Kadın Gazetesi’nde çıkan bir haberden anlarız: “Kara Fatma yardım bekliyor... belinde kaması harbe giden erkeklerin önünde, sert adımlarla yürürken gördüğüm bu kadın senelerdir geçim sıkıntısı ve ızdırap çekiyor. Hele son günlerdeki durumu pek acıklı!... Üzerindeki her eşya şunun bunun ianesi. Yalnız, İstiklâl madalyası kendisinin!.. Ve bununla öğünüyor...” Yazının yazarı aynı zamanda İstanbul Şehir Meclisi Üyesi Yekta Ragıp Önen’dir. Önen’in çabalarıyla bir miktar yardım toplanır ancak yeterli olmaz.

Kara Fatma yine sefalet içinde İstanbul’da bir kulübede tek başına yaşamaktadır. DP Kars mebusu Tezer Taşkıran ve Rize mebusu İzzet Akçal’ın konuyu TBMM gündemine getirmesi üzerine, 22 Şubat 1954 tarihinde Fatma Hanım’a 170 lira ‘ömür boyu’ maaş bağlanır ama Kara Fatma’nın ömrü bu maaşı almaya yetmez. Kara Fatma 2 Temmuz 1955’de İstanbul Darülaceze’de vefat eder ve Kasımpaşa’daki Kulaksız Mezarlığı’na defnedilir. Böylece, son Kara Fatma’mızı da toplumsal belleğimizin derin kuyularına gömüp, hayatımıza devam ederiz...

 

Temel Kaynakça: Zeynep Kutluata, “Gender and War During the Late Otoman and Early Republican Periods: The Case of Black Fatma(s)”, Sabancı Üniversitesi’nde 2006 yılında kabul edilmiş lisansüstü tezi; Mehmet Bayrak, Geçmişten Günümüze Kürt Kadını, Özge Yayınları, Ankara, 2002; Volkan Şenel, “Kara Fatma’nın (Fatma Seher Hanım) İzmit’teki Mücadelesi”, Değişen Kocaeli, S. 3, 2007.

Not: Bu yazı 2009 yılında Taraf gazetesinde,  kısaltılmış versiyonu 2014 yılında Leman Dergisi’sinde yayımlanmıştı.



.

Harem: Efsaneler, gerçekler

13.3.2016 - Bu Yazı 273 Kez Okundu.
Yorum : 1 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Geçen hafta "Artık yeni bir kavşaktayız. Türkiye’nin 90 yıllık enkazını kaldırdık"  sözüyle tepkileri çeken Emine Erdoğan, bu sefer de “Harem bir okuldu” diyerek gündem (!) yarattı. Bu suni tartışmaya katılmaya hiç niyetim yoktu ama bazı okurlarımdan gelen ricayı kıramadım. Harem kelimesi, Arapça h-r-m kökünden türetilmiştir. Aynı ailenin diğer üyeleri mahrem, muharremle birlikte birbiriyle ilişkili iki anlama gelir: Yasak, dokunulmaz veya kutsal, tabu.. Harem deyince elbette akla saray gelir. Saray deyince de Yahya Kemal Beyatlı’ya kulak verelim: “Saray kelimesinin bizde de, Frenk’te de bir kadın rayihası vardır. Daha ilk ziyaretinizde sezersiniz ki Topkapı Sarayı erkek değil dişidir. Birinden ötekine geçilen yüzlerce oda, bir vücut ve ten cenneti imiş. Mermer vücutlu, sarı saçlı, mavi gözlü İslav kızları, kömür gözlü Rum kızları, ela gözlü Latin kızları, saz benizli Çerkez kızları…”

(Osman Hamdi Bey, “Haremden”, 1880.)

 

ALTIN KAFES’TEKİ KÖLELER

Halbuki bugün Topkapı Sarayı’nın Harem kısmına girildiği zaman insan âdeta ürker. Kalın duvarlar, harem ağaları ve diğer ocakların daireleriyle adeta bir iç kale görünümündeki Harem, rutubetli odaları, daracık kafesli dehlizleri, karanlık bölmeleriyle hiç de Yahya Kemal’in çizdiği tabloya uymaz. Nitekim Batı edebiyatı ve tarihinde Harem deyince akla çeşitli Asya, Afrika ve Avrupa ülkelerinden köle veya esir olarak elde edilmiş genç ve güzel kadınların, padişahın kalbini kazanmak için yarıştığı ve gücü ele geçirmek için en tehlikeli planlar yaptığı ve rekabetin gizliden gizliye acımasızca sürdüğü bir ‘Altın Kafes’ gelmiştir. Hatta bazı eserlerde ‘iğrenç bir hapishane’dir harem…

Bence de Harem’i anlamak için öncelikle ‘kölelik’, ‘cariyelik’ gibi statüleri anlamak gerekir. Ancak oradan başlarsam Harem’e gelmem mümkün olmayabilir. Onun için siz lütfen yazıyı okurken Harem’in esas olarak özgür olmayan kadınların mekanı olduğunu, ayrıca yine kölelik veya esirlikten gelme hadımları da eklersek, hareme girenin bazı istisnalar dışında bir daha çıkmadığını, güneşi bile çoğu zaman görmediklerini bilirsek, haremin aslında Batılıların zihninde canlanan ‘hapishane’ kavramına çok da uzak olmadığını aklınızda tutun. (İlerde İslam’da kölelik ve esir ticareti konusunda yazmaya söz veriyorum.)

(I. Ahmed’in haremini gösteren bir minyatür, 1613-1617)

 

SARAY-I ATİK, SARAY-I CEDİD

Bugün Harem deyine çoğumuzun aklına, Muhteşem Yüzyıl dizisindeki Topkapı Sarayı gelir muhtemelen. Halbuki Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u alınca, bugünkü Üniversite merkez binasının bulunduğu yere önce ‘Sarây-ı Atik’ (Eski Saray) adıyla ilk Osmanlı sarayını; 1472-1473’te Çinili Köşk’ü, 1465-1478 arasında da Sarayburnu’ndaki Sarây-ı Cedid-i Âmire’yi (Yeni Saray) yaptırdı. İşte bugün Topkapı Sarayı dediğimiz bu yapı. Ancak Eski Saray’daki harem teşkilatının buraya taşınması 1541 yılında olmuştu.

Eski Saray’daki Harem hakkında hemen hemen hiç bilgi yok ama Topkapı Sarayı’ndaki Altın Kafes’te mutlu muydular bari derseniz, buna cevap vermek de çok kolay değil. Çünkü bu harem konusunda da birinci elden bilgiler çok az. Malum ‘harem’ demek yasak demek. Bırakın yabancı erkekleri, hadımlar, çocuk şehzadeler ve padişahlar dışında Müslüman erkeklerin bile giremediği bir yer demek. Harem ağalarının bile kadınların dairesine aksi buyrulmadığı sürece giremedikleri, girdiklerinde yüzlerini asla açık görmedikleri bir yer demek. Doktorların bile ancak çok önemli durumlarda hareme kızlar ağası ve zenci harem ağalarından bir muhafız eşliğinde girebildiği ve haremde bulundukları sürece hiç bir cariyenin başını bölmesinden uzatmadığı bir yer demek. Saraya satış yapan kadınların bile onlara ayrılan bölümde harem ağaları aracılığıyla satış yapabildiği bir yer demek…

BİLGİ YOK, DEDİKODULAR, RİVAYETLER VAR

Dolayısıyla hele de 15, 16 ve 17. yüzyıl gibi modernliğin henüz rüşeym halinde bile olmadığı dönemlere dair bilgi yok, ama bol bol rivayet var, dedikodu var, efsane var. 18. ve 19. yüzyıldaki kaynaklar (ki hepsi de Batılı seyyahların hatıratları, raporları) bile çok dolaylı yollarda aktarıyor bize Harem’i. (Bu tarihlerde artık Topkapı Sarayı değil, Dolmabahçe, Beylerbeyi, Yıldız Sarayı’nın haremleri söz konusu elbette.) Aktarılanların büyük bir kısmı da mimari özelliklere, dekorasyona dair. Orada yaşayan kadınları görebilen, onlarla konuşabilen, hele de hayatlarına şahit olabilen bir iki istisna dışında kimse yok. Onlar da geç dönemde. Bunlar Lale Devri’nin padişahı III. Ahmed’in haremine giren Lady Montagu, Abdülaziz’in haremini anlatan Leyla Saz Hanım, II. Abdülhamid’in hayatına ve haremine ait bilgiler veren kızları Ayşe Osmanoğlu ve Şadiye Osmanoğlu, V. Mehmed Reşat’ın hareminde öğretmenlik yapan Safiye Ünüvar…

Harem’i ilk gören erkek, neyse ki Batılı biri değil, Müslüman biriydi. Ama çok geç bir tarihte gördü, daha doğrusu görecek bir şey kalmamıştı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra sonra Topkapı Sarayı’na girmesine izin verilen Abdurrahman Şeref Bey, binalar, daireler, kadınlar, cariyeler, şehzadeler ve sultanlar hakkındaki makalelerini 1910-1911 yılları arasında Tarih-i Osmani Encümen-i Mecmuası’nda yayımladı. 

Dolayısıyla bugün Harem hakkında (hele de 19. yüzyıl öncesine dair) söylenenler gerçekten ziyade, bu bilimsel olmayan malzemeyi kendi meşrebine, ideolojisine, amacına göre yoğuranların ortaya çıkardığı formlar. Ne demek istediğimi örneklerle anlatmak istiyorum.

NİCOLAS DE NİCOLAY’IN FANTAZİLERİ

Batı dünyasını harem ile tanıştıran ilk kişi 1551’de Fransa Kralı II. Henry’nin elçilik heyetiyle İstanbul’a gelen coğrafyacı Nicolas de Nicolay’dır. Barbaros’un eski hadımlarından Ragusalı Zafer Ağa ile dostluk kuran Nicolay, Zafer Ağa’nın anlattıklarından bir saray imgesi yaratmış, yine onun yardımıyla model olarak getirttiği iki sokak kadınını bedestenden aldığı giysilerle saraylı gibi süslemiş, sonra onların resimlerini çizmiş, Fransa’ya döndükten on iki yıl sonra yayınladığı ‘Türkiye Seyahatnamesi’ne koymuştu. Büyük ilgi gören kitap 16. yüzyılın sonuna kadar her yıl, çeşitli Avrupa dillerinde 2, 3 hatta 4 baskı yapmış, kitap 1750’ye kadar da aralıklarla ve farklı başlıklarla yeniden yayınlanmıştı. Yani Nicolay’ın kulaktan dolma bilgileri yaklaşık 200 yıl Avrupalıların harem fantazisini beslemişti.

(Ingres’in “Odalık ve Köle” tablosu. 1839)

 

DOKTOR HİEROSOLİMİTANO’NUN GÖRDÜKLERİ

III. Murat döneminde (1574-1595) sarayda çalışmış İtalyan bir doktor olan Domenico Hierosolimitano giren nadir erkek olarak bazı mekanların tasvirini yapabilmiştir. Bunlardan Altın Yol diye tabir edilen koridoru şöyle anlatır doktorumuz: “Yukarıda sözü geçen meydandan bir koridor ile sultanın odalarının bulunduğu başka bir bahçeye girilmektedir. Anahtarları yalnız zenci kızlar ağası ve sultana hizmet etmek isteyen kadınlarda bulunan bu odalar, sadece sultanın kullanımına ayrılmıştır. Bir tarafta, her birinin içinde hamamlar ve fıskiyeler bulunan ve birbirini görmeyen bağımsız odalar bulunmaktadır. Sultan istediğinde gizli koridorlardan geçerek diğerleri görmeden istediği odaya ulaşabilmektedir. Kadınların girebilecekleri diğer bir kısım ise sultanın erkek çocuklarının büyütüldüğü dairelerdir. Kız çocukları anneleriyle birlikte yaşamakta ve erkek çocukları altı yaşına geldiklerinde annelerinden alınıp, kendilerine eğitim verecek olan hocalar nezaretinde ayrı odalarda büyütülmektedirler. Sultana ait olduğunu söylediğimiz odalar erkeklerin dairelerinin yanından başlayıp, kadınların odalarına kadar uzanmaktadır. Şaşırtıcı bir zekâ ile inşa edilen ve her birinin kendilerine ait salonları, yatak odaları, hamamları, fıskiyeleri, çiçek bahçeleri ve kuş bahçeleri bulunan bu geniş dairelerde, insan figürleri kullanılmayan, yalnız çiçek resimleri ile süslenmiş sırmalı perdeler, değerli halılar, sırma bezeli minder ve yastıklar, fildişinden ve doksan bin akçeye mal olan iri mercanlarla işli ve sandal ağacından yapılma divanlar bulunurdu.”

ORG USTASI DALLAM’IN ANLATILARI

İngiliz org ustası Thomas Dallam, Kraliçe I. Elizabeth tarafından III. Mehmed’in gönlünü hoş etmek için saraya bir org kurması için İstanbul’a gönderildiğinde şansı yaver gitmiş ve bu yasak bölüme gözatabilmişti. 1599’da Kraliçe’nin elçisi ile birlikte Hector gemisiyle yedi aylık bir yolculuktan sonra İstanbul’a gelmiş, dönüşte gördüklerini seyahatnamesinde anlatmıştı. Ancak bugün uzmanlar Dallam’ın gördüğü bölümün Harem’in kadınlara tahsis edilen ana mekanı değil Hünkar Sofrası denilen bölümü olduğunda birleşiyor.

III. Mehmed’in kendisine sarayda kalıp düzenli müzik ziyafetleri vermesi karşılığında hareminden iki kadını eş olarak teklif ettiğini anlatan Dallam, iddiasına göre ailesinin onu beklediği gerekçesiyle aynı yıl memleketine geri dönmüştü. Ancak bu anlatılar İngilizler tarafından ancak 1848 yılında okunabildi. Çünkü seyahatnemesi 300 yıl boyunca British Museum’un tozlu raflarından birinde unutulmaya terk edilmişti.

VENEDİK ELÇİSİ VE MENDİL HİKAYESİ

I. Ahmed döneminde, 1606-1609 yılları arasında İstanbul’daki Venedik Elçisi Ottavinano Bon, padişahın avda olduğu bir gün, ahbaplık kurduğu bahçıvan sayesinde saraya girdiğini, Has Bahçe’yi, I. Ahmed’in yatak odasını ve Revan Köşkü’nü iddia etmişti. Ama daha önemlisi şu anlatıyı da kazımıştı Batılı belleklere: “Padişah cariyelerden birisinin oyununu seyretmek, müziğini dinlemek ve eğlenmek isterse onun adını başkadına söyler. Başkadın cariyeleri hükümdarın yanına gönderir. Padişah, cariyelerin önünde birkaç defa geçer, hoşuna gidene mendilini verir, kendisiyle geceyi geçireceğini bildirir.”

TAVERNİER’NİN MEÇHUL DEVŞİRMEDEN DUYDUKLARI

Hindistan-Fransa ticaretinin öncülerinden olan Jean Baptiste Tavernier 22 yaşındayken Avrupa’da İngiltere’den başlayarak Fransa, Hollanda, Almanya, İsveç, Polonya ve Macaristan’ı gezmiş, 1631’de ilk kez Doğu’nun Kapısı olarak gördüğü İstanbul’a gelmişti. 1638-1663 arasında bir kaç kez daha Tavernier’in ilk kitabı 1675’te Paris’te basılan, Osmanlı sarayının ve padişahların saraydaki yaşantılarının anlatıldığı ‘Büyük Padişah Sarayının İçyüzü Üzerine Yeni Anlatı’ adını taşıyordu. Ancak Tavernier de Harem’i gözleriyle görmemişti. Anlatılarını Harem’de elli yıldan fazla içoğlanlığı yapıp sonra hazinedarbaşılığa kadar yükseldikten sonra, gözden düşerek Bursa’ya sürgün edilen, oradan Hindistan’a kaçtığını söyleyen Sicilyalı bir devşirmeden ve yine sarayda on beş yıl içoğlanı olan bir Parisliden dinlediklerine dayanarak kaleme almıştı.

LORD BYRON VE DON JUAN

Batı’da Harem bilgisinin dayandığı bir başka kaynak, 1698’de Gravesend’den hareket eden İngiliz bandıralı bir gemiyle başlayan ve tam 14 yıl devam eden Osmanlı ülkesi seyahatine dair gözlemlerini 1723’te İngiltere’de bastırdığı 2 ciltlik seyahatnamesinde anlatan A. De La Motraye adlı Fransız seyyahtı. Mortraye güya bir saatçi yamağı kılığında hareme girmişti. Motraye’nin harem tasvirleri ünlü İngiliz şair Lord Byron’u etkilemiş ve onun en meşhur oyunu ve bir başyapıt sayılan Don Juan’da hareme yer vermesinde ilham kaynağı olmuştu.

(Renoir, “Odalık”, 1870)

 

1740-1755 arasında I. Mahmut ve III. Osman döneminde İstanbul’a gelip giden Fransız tüccar Jean Claude Flachat bu 15 yıl içinde Kızlar Ağası Hacı Bektaş ile dostluk kurmuş, bu sayede hareme çeşitli görevlerle defalarca girip çıktığını iddia etmişti. Flachat seyahatnamesinde haremin fiziki yapısına en geniş yer veren seyyahtı. Tasvirleri Dallam’ın anlattıklarına çok benziyordu.

KADIN SEYYAHLARIN NESNELLİĞİ

Arada kulaktan dolma bilgileri bizzat şahit olmuş gibi anlatan başka erkek seyyahlar da var elbette ama bunların hiçbiri Harem’deki canlılara dair bir şey anlatmıyor. Julia Pardoe, Ellison Grace ve Mary Lucy Jane Garnet, Annie Jane Harvey gibi kadın seyyahlar kadın olmanın avantajıyla hemcinslerinin yaşamına daha yakından gözatabilmişler hem de erkeklerden daha tarafsız anlatılarıyla 15. yüzyıldan beri Batıda yaygın olan barbar, kaba, despot, bağnaz, tembel Türk gibi negatif tanımları “sevecen, hayvan ve doğa dostu, nazik, cömert, neşeli, kadına değer veren” gibi pozitif anlamdaki sıfatlara değiştirmişlerdir.

Bu kadınların en ünlüsü ve Harem’e girmeyi başaran tek kişi Lady Mary Wortley Montagu’dür. Eşinin 1716’da İstanbul’a elçi tayin edilmesiyle İstanbul’a gelen Lady Montagu Harem’e dair ilk ve son doğrudan gözlemleri yapan yabancı kadındır. Lady Montagu Harem’i pek çok seyyahın yaptığı gibi cinsellik değil de özgürlük mekânı olarak tasvir etmiştir. Bu yüzden de anlatıları kimi çevrelerce kabul görmemiştir.

 

(Lady Montagu ve Julie Pardoe)

 

HAREM’DE KAÇ KADIN VARDI?

Sayı tarih içinde sık sık değişmiştir. Örneğin Nicolas de Nicolay (1585) 200’den fazla olduğunu söylerken; Robert Withers (1610–1620) 1100-1200 civarında olduğunu,  Ubucini (1855) hazinedeki sorunlar yüzünden sayının 300’e indiğini yazmıştı. Modern dönemde yazan Çağatay Uluçay, 18. yüzyılda bu rakamın 400 veya 800 arasında değiştiğini söyledi. 19. yüzyılın modermeşmeci padişahı Abdülmecit’in hareminde tam 688 cariye vardı. Elbette bunların çoğu hizmetkârlık, çocuk bakıcılığı gibi işleri yaparlardı.  

HAREM TEŞKİLATI

Saray kayıtlarından öğrendiğimize göre Harem’de yaşayan bu kadınlar ordusu Daye Hatun (Sultan’ın sütannesi hanım), Kethüda Hatun (harem kâhyası hanım), Haznedar Usta, Çeşnigir Usta, Çamaşırcı Usta, Berber Usta (tıraş teçhizatlarından sorumlu hanım), Kahveci Usta, Kilerci Usta, Kutucu Usta (saç süsü ve başörtüsünden sorumlu hanım), Külhane Usta (banyodan sorumlu hanım), Kâtibe Usta, Hastalar Ustası, Ebe ve Dadı gibi unvanları olan görevlilerin eşliğinde, din eğitimi alır, dikiş, nakış, oya gibi el işlerini, ud, tef, saz gibi müzik aletlerini çalmayı öğrenirlerdi. Ancak bu bir konservatuvar eğitimi değildi, hem kendilerini hem de padişahı eğlendirmek içindi. Harem’den yetişmiş müzisyenlere tek örnek Abdülmecit döneminde (1839-1861) 80 güzel kızdan oluşan Harem-i Hümayun bandosudur. Bandocu kızlar, vücutlarını saran kadife elbise giyer, fes takarlardı. Padişah salona girdiğinde Marş-ı Hümayun’u çalarlardı. Ancak bir sonraki padişah Abdülaziz’in Batı müziğini sevmemesi yüzünden bu bando kaldırılacaktı.

KADINLAR SALTANATI

Harem’deki kızların bazıları hat, tezhip öğrenilerdi ancak Kanuni’nin karısı Hürrem Sultan gibi şiir yazacak düzeye gelen biri çıkmadı. Hele de bilimde öne çıkmış kimse olmadı. Ancak, Kösem Sultan, Turhan Sultan, Safiye Sultan, Nurbanu Sultan gibi devlet işlerine karışan hatta 17/18. yüzyıl tarihçisi Naima’nın iddia ettiği gibi Osmanlı Devleti’nin bozulmasında önemli rol oynayan kadınlar da çıktı Harem’den. Ancak bu kadınlar bile Batı’daki muadilleri gibi kültürlü değillerdi. Özellikle Tanzimat Dönemi’nde (1839 sonrası) imparatorluğun çeşitli bölgelerinde yaşayan sıradan ailelerin kız çocukları bile devletin veya misyonerlerin açtığı okullara giderken, zengin aile kızları evlerinde mürebbiyelerinden ve hocalarından özel dersler alırken, Harem’de verilen eğitimin çok zayıf olduğu ortadaydı. Zaten esas olarak Harem mensupları, padişahın gözüne nasıl gireceklerini, girdiklerinde ona nasıl muamele edeceklerini, ondan çocukları olursa o çocukları nasıl kıskanç hemcinslerinden ve onların uzantılarından koruyacakları konusundaki bilgilerle donatılırlardı. Çünkü en ateşli mücadeleler bu alanda verilirdi.

PADİŞAH-CARİYE İLİŞKİLERİ

Padişahların genel olarak beğendikleri kadınlarla ilişki kurmaları hiç zor değildi. Hele de klasik dönemde. Padişahın ilgisinin yön değiştirmesi büyük kıskançlıklara hatta trajik olaylara neden olurdu. Örneğin IV. Mehmet’in büyük aşkla bağlandığı Gülnaz Sultan’dan bir süre sonra soğuyup Gülbeyaz adlı cariyeye tutulması üzerine Gülnaz, Gülbeyaz’ı kayalıklardan denize yuvarlayarak öldürmüştü. Yine bazı seyyahları aktardığına göre cariyeler arasında kıskançlıktan yatağa düşenler, aklını yitirenler, birbirini yaralayanlar, zehirleyenler olurdu.

Ancak emeline ulaşamayan padişahlar da vardı. Örneğin I. Abdülhamit (1774-1789) cariyesi Ruhşah’a “Senden şefkat beklerken sen ziyaretime gelmiyorsun. Sen bana merhamet etmezsen kim eder?”, “Efendim sana bağlanmış bir köleyim. İster döv, istersen öldür. Bu gece gelmen arzumdur. Aksi halde vallahi hastalanmama ve belki de ölümüme sebep olursun. Ayağın altına yüzümü, gözümü sürerek rica ederim. Allah için kendimi durduramıyorum” diye mektuplar yazdığı halde Ruhşah’ı razı edememişti.

Bazı padişahlar Harem’deki her çiçeğe konmak isterken (örneğin III. Murad sadece haremdeki kadınlarla değil saray dışındaki kadınlarla da pek ilgiliydi. Nitekim dünya tarihe geçmiş bir rekorun sahibi olarak 100 ila 130 arasında çocuğu olduğu sanılır) bazıları kadınlarla karşılaşmak bile istemezdi. Örneğin III. Osman Harem’deki bütün hanende, sazande ve rakkaseleri kovmuş ve haremdeki kadın ve cariyelerle karşılamamak için gümüş çiviler çakılmış ayakkabılarla dolaşmış, bununla da kalmamış İstanbul’da dolaşmaya çıktığı haftanın üç gününde şehirdeki kadınların sokağa çıkmalarını ve evlerinde olsa bile süslenmelerini yasaklamıştı.

HAREM’DEN ATILMA

İlk çocuk doğuran eşe Valide Sultan, en büyük oğlun annesine Haseki Sultan ve ondan sonra doğum yapan kadınlara Kadın Efendi denirdi. Bu kadınların her birine bir daire ya da oda, belli bir gelir, kadın hizmetçiler ve köleler ile hadımlar tahsis edilirdi. Haremdeki kadınların statüsü elbette padişahlara bağlıydı. Bir padişahın ölmesi ya da tahttan indirilmesiyle birlikte onunla ilişkili tüm kadınların hayatı altüst olurdu. Örneğin Avcı Mehmed, 1687 yılında tahttan indirildiğinde ayaklananlar, Topkapı Sarayı’na hücum etmişler, Harem’deki 700 kadından 500’nü dışarıya atmışlardı. 1876 yılında Abdülaziz’in hal’i ve intihar süsü verilen katlinden sonra Harem’deki kadınlar güya şehirde bildikleri mahallelere gönderilmiş ancak çoğunun yeri yurdu olmadığından eşyalarıyla sokakta kalmışlardı. Başka örneklerde görüldüğü gibi en iyi ihtimalle başkentteki veya taşradaki devlet görevlileriyle evlendirilirlerdi. 

II. ABDÜLHAMİT’İN ARDINDAN HAREM

Ama daha kötüsü yoldaydı. 1909’daki 31 Mart Olayı’ndan sonra II. Abdülhamid tahttan indirilince Yıldız Sarayı’ndaki cariyelerin halini Halit Ziya Uşaklıgil şöyle anlatmıştı: "Abdülhamid’in yakın bulundurmak istediği kadınlar daire-i hususîye bitişik müferrih binada yerleştirilirken uzak bulundurmak istediği ihtiyarlar, hizmetine artık ihtiyaç kalmayan haznedarlar ve kızlar, hele bir koca buluncaya kadar tekrar firaşına girmeye lâyik addedemeyerek bekletilen biçareler, takım takım bu harap ve köhne binalara takılmıştı. Artık iler tutarı kalmayanlar da, ihtiyar saray kadınları için bir nevi darülaceze hükümünde kullanılan Topkapı Sarayı’nın hareminde bir hususî daireye gönderilmek suretiyle defedilirlerdi. Hal’i müteakip bu konakların sekenesini de sandıklarını, çıkınlarını ve o meyanda kendi odalarına ait olduğu için yine kendilerine bırakılan eşyayı alarak her biri bir tarafa savuşmuş, dağılmıştı. Barınacak yeri olmayanlar da yeni hünkâr tarafından Topkapı Sarayı’na misafir olarak gönderilmiş, bu suretle saray tamamen boş kalmıştı.”

(II. Abdülhamit’in hallinden sonra Harem’den çıkarılanlar 1909)

 

ÇERKEZ DAĞLILARI İLE ÇERKEZ CARİYELERİ

Yaşları 15 ile 50 arasında değişen bu talihsiz kadınların Topkapı’da toplanmasını sağlamak için 31 araba gerekmişti. O zamana dek yapılmış en hazin saray törenini, İngiliz gazeteci Francis Mc Cullagh’tan okuyalım:

‘Türk padişahlarının haremlerindeki kadınların çoğunluğunu, güzellikleri dolayısıyla Çerkez kızları oluşturduğundan Türk hükümeti bunları ailelerine geri vermek için Çerkez köylerine telgraf çekmişti. Bunun sonucunda çok sayıda Çerkez dağlısı özgün, gözalıcı giysileriyle İstanbul’a geldi. Bir Türk komisyonu huzurunda, hep birlikte Topkapı Sarayı’ nın uzun salonuna alındılar . Sultanın odalıkları, kadınları ve cariyelerine, öğünlük yüzlerini açma izni verildi. Bunu izleyen sahne çok dokunaklı oldu. Sarayın geniş avlularından birinde toplanan padişahın bütün eski cariyeleri, kadınları, halayık ve köleleri tarafından karşılandılar. Sarayın zarif giyimli hanımları ile kaba saba ve yine kaba davranışlı köylüler arasındaki zıtlık, çarpıcı ve dramatikti. Her köşede uzun zamandır birbirlerini göremeyenler sarmaş dolaş oluyordu. Çoğu gözyaşlarını tutamıyordu. Ama hepsinden daha yürek parçalayıcı olan, kendilerini almaya kimselerin gelmediği kadınların haliydi. Alınyazıları onları artık yok olan bir kurumun yankılarından özgürlükleri verilmiş olsa bile, kaçıp kurtulamayacakları bir durumda bırakmıştı. Onlar sarayda geçmişin birer anısıymış gibi özgürlüklerinin tuzağına düşmüş kişiler olarak kaldılar. Sanatçılar ise bu seçkin güzellikleri mis kokulu mendiller, güller ve tahta kafeslerin ardından dökülen mısralarla ölümsüzleştirmeye devam ettiler.”

(Cumhuriyet döneminde kurulan Hadımağaları Teavün Cemiyeti üyeleri)

 

Daha anlatacak çok şey var ama sabrınızı epey zorladığım da ortada. Bugün Harem’e dair yapılan konuşmaların somut bilgilerden değil daha çok söylentilerden, dedikodulardan ve geç tarihlere dair sınırlı sayıda gözlemden oluştuğunu gösterebilmişimdir umarım. Benim kanımca Harem denilen oluşum, köle veya esir ticaretinin mağdurları veya yoksul kızlar için elbette belli bir yaşam güvencesi, belli bir yaşam kalitesi (en azından karnın doyması, güzel giysiler, takılar, temel eğitim) sunuyordu. Harem bir yandan padişahın ‘yatak odası’ iken bir yandan da devlet işlerinin görüldüğü, iktidarı elinde tutan çeşitli zümrelerin kadınlararası güç dengelerini kullanarak siyasetlerini yürüttükleri bir mekanizmaydı. Yani gerçek ne milliyetçi-İslamcı hezeyanlara kapılanların iddia ettiği gibi sofuca, ne de Osmanlı’yı eleştirmeyi onu yerden yere vurma sanan kesimlerin iddia ettiği gibi süfliceydi. Gerçek bu ikisinin arasında bir yerdeydi.

 

Özet Kaynakça: Leslie P. Peirce, Harem-i Humayun, Osmanlı İmparatorluğu'nda Hükümranlık ve Kadınlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010, Gülgün Üçel Aybet, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), İletişim, 2010, Reina Lewis, Rethinking Orientalism: Women, Travel and the Ottoman Harem, Rutgers University Press, 2004,  Yahya Ayaşlı, “Osmanlı Kadını, Hizmetçiler ve Köleler Hakkında”, Türk Yurdu Dergisi, 2013, S. 310, s. 249-252, Salim Aydüz, “Montagu, Lady Mary Wortley (1689-1762) İngiliz Seyyahı ve Yazar”, TDV İslam Ansiklopedisi, c. 30, s. 273-274, I. Uluslararası Seyahatnamelerde Türk ve Batı İmajı Sempozyumu Belgeleri, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1987, No: 221, Tülay Reyhanlı, İngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul’da Hayat (1582-1599), Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.



.

Sene 1871: 72 günlük 'muzaffer ve mağlup' Paris Komünü

21.3.2016 - Bu Yazı 246 Kez Okundu.
Yorum : 0 - Onay Bekleyenler : 0

 

 Çalışan, düşünen, kavga eden ve kanayan Paris…” (Karl Marx)

Her hafta konu seçerken gündemi ya da kronolojiyi takip ettiğimi bilirsiniz. Bu hafta bundan tam 145 yıl önce Avrupa’da yaşanmış bir tarihsel deneyimi aktaracağım size. Aslında konunun başını ve sonunu 30 Ağustos 2015 tarihli “Bonapartizm, Yeni Osmanlılar ve Paris Komünü” başlıklı yazımda (Okumak için tıklayın) anlatmıştım. Bu hafta o yazıda atladığım bölümü, 72 gün süren Paris Komünü deneyimini anlatmak istiyorum. Paris Komünü ile bugün uğruna ölünen bazı ütopyalarla ve yaşanan bazı hezimetlerle bağlantılar kurmak mümkün. Bu açıdan hem esinlendirici hem de önemli dersler içeren bir deneyim bu. Elbette ilk yazıyı okumanız halinde oturacaktır bir çok şey yerli yerine…

FRANSA-PRUSYA SAVAŞI VE HEZİMETİ

Biraz geriden başlayayım. 19 Temmuz 1870’de Fransa İmparatoru III. Napolyon, Prusya’ya savaş açmış, savaş hiç de Napolyon’un hayal ettiği gibi gelişmemişti. 2 Eylül 1870’te Napolyon’un ordularının Sedan’da yenilmesinden ve esir düşmesinden iki gün sonra, Alman orduları Paris’e doğru yürürken, 4 Eylül 1870 Paris Belediye Binası’nın (Hotel de Ville) önünde Cumhuriyet ilan edildi ve Ulusal Savunma Hükümeti kuruldu. Başına da General Louis Jules Troucheau getirildi. Böylece fiilen Üçüncü Cumhuriyet başlamış oldu. (Resmen, yeni anayasanın kabul edileceği 1873 yılında başlayacaktı.)

(Prusyalı askerler Paris kapılarında, 1 Mart 1871)

Paris’in muzaffer Prusya orduları tarafından ablukaya alındığı günlerde Paris tahmin edileceği gibi çok gergindi. Paris’in çeperlerindeki farbikalar başka yerlere taşındığı için binlerce işçi işsiz kalmıştı. Esnaf ve zanaatkarların en kıdemlileri orduya alınmıştı. Çoğu günde bir Frank karşılığı yarım günlük askerlik görevi ile yükümlüydüler. Bu miktar çok azdı elbette. Açlık emekçi mahallelerinde kol geziyordu. Sadece emekleriyle geçinenler değil, Paris’in burjuvaları bile sıkıntıdaydı. Çünkü kuşatma yüzünden alışık oldukları lüks malları bırakın, hayatlarını idame ettirmeleri için gerekli mallara bile zor ulaşıyorlardı. Yine de halk ve ordu elele Paris’i düşmana teslim etmemek için canlarını dişlerine takmışlardı. Almanlarla ateşkes imzalanmasından sonra Cumhuriyetçi Paris’e değil monarşist Versailles’e (Saray’a) dönüldü. Bu Parislilerin öfkesini daha da arttırdı.

ANARŞİST BLANQUİ’NİN ÇILGIN PLANI

Bu öfkeli insanları örgütleyenlerin başında Auguste Blanqui vardı. 1830’lardan beri sosyalist hareketlerin içinde olan ve silahlı silahsız her türlü eylemde yer alan Blanqui, daha Üçüncü Cumhuriyet’in ilan edildiği 4 Eylül 1870’te Paris’te bir ‘komün’ kurmaya karar vermiş, bu fikrini Londra’da yaşayan Karl Marx’a açmıştı. O sıralarda Birinci Enternasyonal’de aktif olarak çalışan Marx’ın uzun vadeli stratejisi bütün ülkelerde işçi sınıfını sosyalist bir devrime hazırlanmak için cesaretlendirmekti. Enternasyonal’de önemli bir kanadı temsil eden Mihail Bakunin gibi anarşistlerin işçi sınıfını acilen ayaklanmaya çağırmasını onaylamıyordu. Bu yüzden de Blanqui’nin önerisine karşı çıkmıştı. Marx’ın Enternasyonal adına kaleme aldığı bildiride Parisli çalışan sınıflara tavsiyesi şuydu: “Düşman Paris’in kapılarındayken, mevcut krizden yararlanarak Ulusal Savunma Hükümeti’ni devirmek çılgınlık olur. Fransız işçileri 1792’nin ulusal hatıralarının akıllarını başlarından almalarına karşı koymalılar. Geçmişi özlemek yerine geleceği inşa etmeye odaklanmalılar. Bırakalım onlar sakin ve sebatkar biçimde kendi sınıf örgütlenmeleri için cumhuriyetçi özgürlüklerini geliştirsinler.”

Ama Blanqui ve arkadaşları Marx’ın düşündüğünden de çılgındı. Nitekim Versailles hükümetine bir kaç kez gövde gösterdiler. Bu teşebbüslerden ikincisinde Blanqui tutuklandı. İçte gerilim tırmanırken, 28 Şubat 1871 günü Alman orduları, Paris’in bir bölümünü işgal etti. Görünüşte halktan büyük tepki gelmemişti çünkü işgal sayesinde abluka sona ermiş bazı acil ihtiyaç maddelerine ulaşmak mümkün olmaya başlamıştı. 10 Mart’ta, sosyalistler halkı, başarısızlığı kanıtlanmış bir ekibin yönettiği orduya katılıp katılmama konusunda oylama yapmaya çağırdı. Bu çağrı Versailles’ı iyice endişelendirdi çünkü, Alman orduları Paris’i işgal etmeden önce, şehri koruyan 400 kadar top, büyük bir bölümü Parislilerden oluşan Ulusal Muhafızlar tarafından Montmartre tepesine çıkarılmıştı. Versailles, bu topların ilerde kendisine döneceğinden endişe ediyordu. İşte bu endişenin yönlendirdiği hamle tarihte yeni bir sayfanın açılmasıyla sonuçlanacaktı.

PARİS HALKI YÖNETİME EL KOYUYOR

Saray’ın adamı Başbakan Thiers, 18 Mart 1871 günü generallerine topları ele geçirme emri verdi. General Lecomte komutasındaki birlikler Montmartre’ı ele geçirdiler. Ancak topları çekecek atları bulmaları saatler almıştı. Halk bu beceriksizliği görünce cesaretlendi ve karşı saldırıya geçti. Lecomte, askerlerine direnişçilere ateş açma emri verdi, ancak askerlerin bir bölümü buna uymayarak Generali atından indirdiler, tartakladılar, ardından Ulusal Muhafızlara katıldılar. Bu durum direnişçileri iyice coşturdu. General Lecomte ve yardımcısı General Thomas (ki 1848’de Paris’teki işçi ayaklanmasını gaddarca bastırmasıyla anımsanıyordu) öldürüldü ve halk yönetime el koydu. Paris’te artık Fransa’nın üç renkli bayrağı değil, isyancıların kızıl bayrağı dalgalanıyordu. Halk topluca, I. Napolyon ve III. Napolyon tarafından “içeriği sakıncalı olduğu için” yasaklanan Marseillaise’i söylüyordu. Thiers’in buna cevabı hapishanelerdeki binlerce mahkumun öldürülmesi oldu. (Neyse ki bu fasılda Blanqui öldürülmedi.) Ardından Paris’teki asker, polis ve memurlar Versailles’a çekildi. Geride sadece Fransız Merkez Bankası’nı koruyan küçük bir birlik bırakılmıştı. Paris artık Parislilerindi. Tarihte ilk kez bir halk kendi kendini yönetmeye başlamıştı. Tarihte ilk kez ortalıkta ‘sosyalizm’, ‘komünizm’ gibi terimler uçuşuyordu. Bu tarihten 28 Mayıs 1871’e kadar geçen 72 gün, tarihe ‘Paris Komünü’ olarak geçti.

(Parisliler 18 Mart 1871 günü şehrin yönetimine el koydular ve barikatları kurdular.)

 

KOMÜNCÜLER YÖNETİCİLERİNİ SEÇİYOR

Komüncüler 26 Mart’ta olabildiğince demokratik yöntemlerle yöneticilerini seçtiler. 92 kişinin 44’ü Yeni Jakoben ve Blanquist, 18’i Proudhoncu (anarşist), 21’i ılımlı ve radikal Cumhuriyetçi, geri kalan 9 kişi ise ya iki kez seçilenler ya boş kalan koltuklardı. (Örneğin Blanqui hapisteydi, İtalyalı cumhuriyetçileri temsilen seçilen Gusieppe Garibaldi İtalya’da idi.) 1848 devrimlerinin çocuğu olan Proudhoncular aktif sendikacılardı ve işçilerin sorunlarını çok iyi biliyorlardı ancak onlara göre de siyasal katılım sendikal örgütlenmeden daha önemsizdi. Yeni Jakobenler adlarından da anlaşılacağı gibi 1789 İhtilali’nin 1792’deki radikal merhalesinin siyasalarına özlem duyuyorlardı ama bir gruptan çok tek tek şahsiyetlerdi ve konseyin çalışmalarını ciddi biçimde engelliyorlardı. Blanqui’ye aşırı bağlı olan Blanquistler ise devrimin bir grup enerjik adamın ikidarı ele geçirmesiyle başlayacağını, bu diktatörlüğün iktidarın kitleler tarafından devralınmasına kadar süreceğini düşünüyorlardı. Dolayısıyla ‘demokratik seçimler’ gibi konulara pek sempati duymuyorlardı. Cumhuriyetçiler ise monarşi kadar olmasa bile sosyalist fikirlere uzaktılar.

Paris’teki gelişmeler duyulduğunda, Lyon, Marsilya, Toulouse, Bordeau, Saint-Etienne, Grenoble, Narbonne, Limoges ve Creusot’ta küçük isyanlar olmuştu. Ancak bütün bu komünler kısa sürede bastırılmıştı. Parisliler tek başlarınaydılar yani…

KOMÜN’ÜN GÜZEL İŞLERİ

2 Nisan’dan itibaren Versailles birliklerinin sürekli bombardımanı altında çalışmaya başlayan Komün idaresi ilk olarak sıkıyönetimi, askeri mahkemeleri ve sansürü kaldırdı. Tüm siyasi tutukluları salıverdi, ardından genel af ilan etti. Giyotinle ölüm cezası kaldırıldı. Mecburi askerliğin yerine Parislilerden oluşan Ulusal Muhafızlar geçti. Kuşatma sırasında aşırı yükselen kiralar düşürüldü, boş evlere evsizler yerleştirildi. Savaş dolayısıyla ordu ihtiyaçları için el konan alet-edavat iade edildi, para karşılığı eşyaların bırakıldığı rehin dükkanları kapatıldı ve buralardaki eşyalar yoksullara dağıtıldı. Fırınlarda ve demiryollarında gece mesaisi kaldırıldı. Okullardan din dersleri kaldırıldı, kiliseye ait değerli eşyalara halk adına el kondu, dini vakıfları kaldırıldı yerine dayanışma sandıkları oluşturuldu.

Bir de yapılmasına karar verilen ancak uygulama fırsatı bulamayan şeyler vardı: Borçların ödenmesi ertelenecek ve faiz kaldırılacaktı. Yönetimde yer alacak olanlar işçi maaşlarıyla aynı ücreti alacaklardı. Sahipleri tarafından terkedilmiş fabrika ve atölyeler işçilere devredilecekti. Eylemler sırasında öldürülen Ulusal Muhafızların eşlerine ve varsa çocuklarına aylık bağlanacaktı.

COURBET ÖNCÜLÜĞÜNDEKİ SANATÇILAR

Komün, dokuz komisyon halinde çalışıyordu. Bunlar savaş, finans, adalet, iaşe, dış ilişkiler, kamu hizmetleri, gizli polis, eğitim ve çalışma komisyonlarıydı. Komün’ün müzeleri korumakla görevlendirdiği kişi ressam Gustave Courbet idi. ‘Bizde daha çok Osmanlı döneminin ünlü sanatsever diplomatı (ve züppesi) Halil Şerif Paşa’nın 1866 yılındaki siparişi üzerine yarattığı erotik ‘Dünyanın Kökeni’ adlı tablosu ile tanınan Courbet, Paris sanatçılarını örgütledi. 600 oyuncu, müzisyen, dansçı 9 Mayıs’ta Palais des Tuilleries’deki büyük konser ve diğer üç konserle büyük sükse yaptılar. Etkinliklerin gelirini Komüncülere bağışladılar. 

KIZIL VALKÜRELER

Komünde Nathalie Lemel, Andre Leo, Paule Mink (veya Minck), Louise Michel (Jean d’Arc gibi giyinirdi ve ‘Kızıl Bakire’ diye anılırdı) ve Elisabeth Dmitrieff (İsviçre’den gelmişti ama Rusya kökenli bir Marxistti ve ‘Rus Bayan’ diye çağrılıyordu) gibi kadınların öncülüğündeki kadınlar, hastalara yardım ettiler, kocalarını ve çocuklarını cesaretlendirdiler, onlara yemek hazırladılar, söküklerini diktiler. Ancak şunu söylemeliyiz ki alt kademelerde kadınların seçme ve seçilme hakları yoktu, dolayısıyla mahalle komitelerinde kadın üye yoktu.

Kuşatma yüzünden Paris’le doğrudan iletişim kuramayan uluslararası sosyalist camia ise kulaktan dolma bilgilerle olayı anlamaya çalışıyordu. Başta Blanqui’nin fikrini “çılgınca” bulan Marx “çalışan, düşünen, kavga eden ve kanayan Paris” demişti sonunda. Ancak İngiliz sendikacılar Komün’ü fazla radikal bulmuşlardı. Öyle ki  Engels’in yaşlı annesi bile “Paris’in kızıl gangsterlerin eline geçtiğine” inanıyordu. İtalyan ve İsviçreli soyalistler ise belki de coğrafi yakınlıktan dolayı Komüncülere sempatilerini dile getirmişlerdi. Almanya’nın Hannover şehrinde 3 bin kişinin katıldığı bir miting düzenlenmişti.

MERKEZLE MAHALLELERİN KOPUŞU

Ancak komüncülerin işi kolay değildi. Sanayileşmenin çapı ve düzeyi düşük olduğu için Fransa’da Marx’ın tarif ettiği türden bir proleterya sınıfı zaten yoktu. Mevcut fabrikalar ve atölyeler ise savaş ve ardından gelen kuşatma nedeniyle ya başka yerlere taşınmışlardı ya da faaliyetlerine ara vermişlerdi. Bu yüzden bir zamanlar işçi olanların çoğu şimdi işsizdi, bu da disiplinsizliği teşvik ediyordu. Milliyetçi bir tonlama tutturan yüksek burjuvazi ve bu kesimlerle küçük burjuvazi arasında ilişkiyi sağlayan orta yüksek kesimler de kısa sürede şehri terkedince, Komün’ü yönetmek küçük burjuvaziye ve onların etrafında kümelenmiş ‘ayaktakımı’na kaldı. Küçük burjuvazi doğal olarak kendi mahallelerinin dışındaki dünya hakkında çok az fikre sahipti. Büyük organizasyonlarda yer alma tecrübeleri yoktu, dolayısıyla böylesi devasa bir olayı organize edemediler. Buna karşılık beklentileri çok yüksekti. Fikir vermek gerekirse, 7 Nisan’da Komüncülerin aynen kralcılar gibi şerit, kurdela, unvan, rütbe işaretlerine olan ilgisini eleştiren bir bildiri yayımlamak gerekmişti. Komün görevlilerinin işçilerle eşit maaş alması kuralı uygulanmak bir yana, en az 3-4 kat daha fazla maaş almışlardı. Aradaki bu büyük makası kapatacak politik liderlik yoktu.

VENDOME SÜTUNU’NUN YIKILMASI

16 Nisan’daki seçimde biraz daha demokratik bir yapı ortaya çıktı ama politik ayrılıklar daha da keskinleşti. Taraflar siyasi tartışmaların Versailles güçlerinin adım adım ilerlediği günlerde davayı nasıl sekteye uğrattığını göremiyordu. 16 Mayıs’ta Komüncüler Napolyon Bonapart’ın acımasız gücünü, militarizmini, uluslararası hukuka karşı çıkışını ve fatihin fethedilenlere yönelik sürekli saldırısını simgeleyen Vendôme Sütunu’nu yıktılar. Napolyon’un 1805-1807 arasındaki seferlerini sembolize eden 44 metre yüksekliğindeki kabartmalarla ve tepesinde heykelle süslü sütun 1810 yılında dikilmişti. Sütunun bronzları, Napolyon’un Rusları ve Avusturyalıları yendiği Austerlitz Savaşı’nda ele geçirdiği 1.200 topun eritilmesiyle elde edilmişti. Komüncülere göre bu eylem “yanlış tarihin düzeltilmesiydi”. Versailles Sarayı’nda toplanan rejim yanlılarına göre ise barbarlıktı. Sütunun yıkımı Saray’ın işleri daha sıkı tutmasına neden oldu mu bilinmez ama bu tarihten sonra işler Komüncülerin aleyhine gelişmeye başladı.

(Komüncüler Vendôme Sütunu’nu yıktıktan sonra)

 

FRANSIZ-ALMAN İŞBİRLİĞİ

Önce sadece küçük bir birlik tarafından korunduğu halde Komüncülerin el koymayı bir türlü başaramadığı Fransız Merkez Bankası’ndaki paralar Verailles’e kaçırıldı. Bu Versailles’ın silahlanmasını kolaylaştırdı.

Başbakan Thiers bu arada Almanlarla esir pazarlığı yapıyordu. Almanya’nın ilk Şansölyesi (Başbakan) olan Otto von Bismarck ileriki yıllarda, Thiers’in barış görüşmelerinin yapıldığı Frankfurt şehrinde, kendisine “Komün’e müdahale edip etmeyeceğini” sorduğunu söyleyecekti. Komüncü fikirlere hiç de sempati duymayan Bismark, salınan esirlerin Komüncülere karşı kullanılacağını anlayınca esirleri serbest bırakmaya karar verdi. Çünkü o da komün fikrine düşman olanlardandı. Gerçekten de salıverilen 130 bin Fransız askeri, Komüncülere karşı konuşlandırıldı. 20-28 Mayıs haftası Versailles ordularıyla Ulusal Muhafızlar arasında göğüs göğüse çarpışmalarla geçti. Komün’ün olumlu yanı olan bağımsız mahalle örgütlenmeleri dezavantaja döndü. Şehrin bütününü savunmak yerine her mahalle umutsuzca kendisi için savaşıyordu. 1830 ve 1848 ayaklanmaları sırasında Paris’in dar sokaklarının askeri müdahaleye engel olduğunu farkeden Baron Hausmann’ın açtırdığı geniş bulvarlarda Saray’ın askerleri ve topçuları hüküm sürüyordu…

KOMÜN’ÜN EZİLMESİ

Fransız Napolyon La Cécilia veya Poloyalı Dombrowski ve Wroblewski gibi generallerin liderlik ettiği Komüncülerin, düzenli ordu ve savaş tecrübesi olan Versailles ordusu karşısında hiç şansı yoktu elbette. Versailles birlikleri kimi kaynağa göre 20 bin, kimi kaynağa göre 30 bine yakın Komüncüyü kadın-erkek demeden öldürdü. Komün’ün önderlerinin bir bölümü Alman hatlarının arkasına geçerek canlarını kurtardılar ama bazı önderleri Père Lachaise Mezarlığı’nın duvarının önünde kurşuna dizildiler. Binlerce Komüncü yargılanmak üzere Versailles’a gönderildi. Suçlamaların önemli bir kısmı ‘ateistlik’ başlığı altında toplanmıştı çünkü son haftadaki çarpışmalar sırasında bir grup papaz Komüncüler tarafından öldürülmüştü. Suçlananların bir kısmı idam edilirken, bir çoğu ağır hapis ve çalışma cezalarına çarptırıldı. Bir bölümü Pasifikteki Fransız sömürgesi Yeni Kaledonya Adası’na gönderildi. Amaç hem cezayı şiddetlendirmek hem de sürgünler yoluyla adanın yerlisi Kanakları ‘medenileştirmek’ idi.

COURBET’YE ÖZEL CEZA

Özel bir cezalandırma örneği olarak, Komün’ün sanat komitesi başkanı Gustave Courbet, 7 Haziran’da tutuklandı. Suçlama Vendôme Sütunu’nun yıkılmasına öncülük etmekti. Halbuki, Courbet yıkımı önlemeye çalışmıştı. Nitekim onun sayesinde Louvre Müzesi’ne hiçbir zarar gelmemişti. Tutuklama ve yargılama sürecini şöyle anlatmıştı bir mektubunda: “Beni soyup sog?ana çevirdiler, mahvettiler, alçalttılar, küfür ve adilikler arasında Paris ve Versailles sokaklarında sürüklediler, insanda akıl ve güç bırakmayan hücrelerde çürüdüm. Sag?lıg?a elveris¸siz yerlerde adi suçlularla birlikte, toprak zemin üzerinde uyudum. Bir cezaevinden ötekine sürüklendim. Can çekis¸enlerin yanında, hastanelerde, cezaevi arabalarında, insan gövdesinin sıg?amayacag?ı daracık çukurlarda, bog?azıma tüfek ya da tabanca dayalı bir durumda dört ay yas¸adım. Ne yazık ki yalnız deg?ilim. Sag? ve ölü iki yüz bin kis¸iyiz. Hanımefendiler, halk kadınları, her yas¸tan çocuklar, süt bebekleri... Anasız, babasız Paris sokaklarında dolas¸ıp duran, her gün binlercesi hapse atılan çocukları saymıyorum. Dünya var olalı beri böyle s¸ey görülmemis¸tir. Hiç bir ülkede, hiç bir tarihte, hiç bir çag?da buna benzer bir kıyım, buna benzer bir öç alma asla görülmemis¸tir.”

Courbet 6 ay hapis, 500 Frank para cezasıyla ‘ucuz’ kurtulmuştu ancak 1873’te yeni seçilen Başbakan Mac-Mahon, Vendôme Sütunu’nun yeniden inşaası için gereken masrafları da Courbet’ye yüklemek isteyince yeniden yargılandı ve yeniden cezalandırıldı. Bu seferki para cezası tam 323.091 Frank’tı. Parayı 33 yılda 10 biner Franklık taksitlerle ödemesine izin verilmişti sadece. Elbette Courbet’nin bu cezayı ödemesi mümkün değildi. Bunun üzerine mallarına ve resimlerine el kondu. Courbet çareyi İsviçre’ye sığınmakta buldu. 1880’de çıkarılan genel af bile Courbet’in geri dönüşüne yetmedi. Aynı şekilde Yeni Kaledonya’ya sürülenlerin de bir bölümü geri dönemedi, ya da dönmek istemedi. Dönenler ise Paris’teki yeni yaşama bir türlü alışamadılar. Komün’ün liderlerinden çok azı siyasetle ilgilenmeye devam ettiler.

(Öldürülen Komüncülerin cenazeleri ‘ibret-i alem’ için bir süre teşhir edilmişti.)

 

MARX’IN ÇIKARDIĞI DERSLER

Marx, Nisan 1871’de Birinci Enternasyonal’deki yol arkadaşlarına gönderdiği mektupta şöyle demişti: “Tarih bu büyüklükte bir örneğe sahip olmadı. Paris’teki mücadele ile birlikte işçi sınıfının kapitalist sınıfa karşı verdiği mücadele ve onun devleti artık yeni bir aşamaya girdi.”

Mayıs 1871’de, Paris Komünü deneyiminin güçlü ve zayıf yanlarını bir kez daha değerlendirdi. (Ancak The Civil War in France adlı bu beyanname 1934 yılına kadar basılmadı.) 1872’de Komünist Manifesto’nun yeni baskısına (ilk baskı 1848’de yapılmıştı) yazdıkları önsözde Marx ve Engels  “Komün ile birlikte kanıtlanmış olan en önemli gerçek, işçi sınıfının basit anlamıyla geçmişten hazır olarak aldığı devlet makinesini ele geçirmek ve kendi amaçları için kullanmakla yetinemeyeceğidir,” dedi. 1881 yılında Marx, Komün’ün sosyalist ve demokratik nitelikli bir oluşum olduğu yolundaki değerlendirmelerinin yanlış olduğunu kabul etti. Komün’ün dersleri Marx’ın devlet ve devrim teorilerini geliştirmesinde etkili oldu. Ancak Paris Komünü deneyimi, ezilen sınıflar, geniş halk kitleleri arasında yeterince bilinmedi, konuşulmadı. Hele Türkiye’de sol çevreler dışında hiç ilgi çekmedi.

Yazıyı, Komüncü şair Jean- Baptiste Clement’in 1866 yılında yazdığı ancak, beş yıl sonra,  Komün’ün kahraman kadınlarından (yenilgiden sonra Yeni Kaledonya sürgünü ve 1905’teki ölümüne kadar gezgin anarşist eylemci) biri olacak hemşire Louise Michel’e adadığı Kiraz Zamanı (Le temps Des Cerises) adlı şiiriyle bitirelim ki, içinde yaşadığımız bu karanlık günlerin geçeceğine, baharın geleceğine dair ümitlerimiz tazelensin ve üzerimize sıçrayan kırmızı damlaların, kan değil kirazın özsuyu olduğunu hayal edebilelim…

KİRAZ ZAMANI

Kiraz zamanı şarkısını söylediğimizde

Neşeli bülbül ve alaycı karatavuk da

Olacak şölende

Güzeller

Güneşin aşıkları

Çılgına dönecek

Kiraz zamanı şarkısını söylediğimizde

Alaycı karatavuk daha güzel çalacak ıslığını

Ama kısadır kiraz zamanı

Sevgilimizle düşler kurarak toplamaya gittiğimiz

Salkım küpeli

Aynı giysili aşk kirazları

Yaprakların üstüne bir kan damlası gibi düşer

Ama kısadır kiraz zamanı

Düşler kurarak topladığımız mercan küpeler

Kiraz zamanındaysanız eğer

Ve korkuyorsanız kederli aşklardan

Sakının güzellerden

Dayanılmaz acılardan korkmayan ben

Yaşayamayacağım bir gün acı çekmeden

Kiraz zamanındaysanız eğer

Acılı aşklarınız da olacak

Seveceğim daima kiraz zamanını

Kalbimde açık bir yara gibi taşıdığım o zamanı

Ve talih, bana sunduklarıyla

Asla dindiremeyecek acımı

Seveceğim daima kiraz zamanlarını

Ve kalbimde sakladığım anısını…

(Fransızca’dan çeviren: Güven Güner, 1992.)

 

Yararlanılan Kaynaklar: Wolfgang Abendroth, A Short History of the European Working Class, Londra, 1972; Eric J. Hobsbawm, Devrim Çağı, Çeviren: Bahadır Sina Şener, Dost Kitapevi, Ankara 2000; F.W.J. Hemmings, Culture and Society in France 1848-1898: Dissidents and Philistines, New York, 1971; The New Cambridge Modern History The Zenith of European Power 1830-1870, Vol.10, Cambridge University Press, 1960; Samuel Bernstein, “The Paris Commune”, Science & Society, Vol. 5, No. 2 (Spring, 1941), s. 117-147; Stephen J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler (1789-1980), Çeviren: Savaş Aktur, Dost Kitapevi, Ankara 2002; Charles Tilly, Avrupa’da Devrimler (1492-1992), Çeviren: Özden Arıkan, Literatür Yayınevi, İstanbul 2005; Hetje Cantz, Gustave Courbet, The Metropolitan Museum of Art, New York 2008.



.